BLM AHLAKI Albert Bayer

Say Kitap Pazarlama, 1982

Bilim ve Ahlak Kimileri Bilim ahlaka aykrdr, insana ktlk eder diyor. Onlara gre, bilim ldrme glerimizi oaltmakta, insan makineye kle etmekte, kinin budalaln eline tehlikeli silahlar vermekte; insanlarn iyiliine alr grnd zaman bile, lks, agzll, doymazl daha da azdrmaktadr. Onu sk bir dzen altna alalm. Kimileri de daha yumuak davranyorlar. Bilimi sulamyorlar, seviyorlar onu; bilimden, salk ileri iin bir takm teknik bilgiler, ya da ekonomik dzen iin birtakm ustalklar istiyorlar. Ama bilimin bir kural koymasna, bir lk sunmasna gelemiyorlar. Onlarca, bilim z gerei sadece grr, yarglamaz: Ahlaka aykr deil, sadece ahlak ddr. ki dnce de ayn lde bilime zararldr. Ahlak, pratik birtakm tler yn deil, bir lknn dile geliidir. Bilim Ahlaka Aykr mdr? Ortaya atlan ilk kar dnce u: Bilim ahlaka aykrdr. 1914 1918 yllar arasnda on be milyon insan savata can verdi. Bu lm ii iin kim silahlandrd uluslar? Bilim. Tagoreya gre: Bilim zerine kurulan yaay kimi insanlarn houna gider. nk onda sporun btn zellikleri vardr. Ciddi grnmeye alr ama derinlii yoktur, insann yce yann hesaba hi katmaz. Einstein ise: Bilim bugne dek kleler yaratmaktan baka bir ie yaramad; sava zamannda bizi zehirlemeye, parampara etmeye yaryor; bar zamannda da yaammz kararsz hale sokuyor. Bilimler, insanlar kafa ilerine adayp byk lde klelikten kurtaracak yerde, onlar makinenin klesi yapmtr. ilerin byk bl uzun ve skc gnlerini tiksinti iinde geirirler, ama bu bile o zavall cretleri iin titremekten alkoyamyor onlar. Einstein, bilimler iin Bir bela diyecek kadar ileri gidiyordu. Pascal ise: Bilimler insann harc deildir ve insan onlar bilmekle, bilmemekten daha ok yitirir insanln demektedir. nsan yanltan, bilimin kendisi ile pratik uygulamalarnn birbirine kartrlmasdr. Sokaktaki adam iin bilim, bilgin ile teknik adamn birbirinden ayrlmaz iidir. Bilim teknikten apayr bir eydir: Yalnz ve yalnz olaylarn, olaylar arasndaki ilikilerin karsz aratrlmasdr. Yzlerce yl boyunca, bilim ile teknik birbirine karmtr. ster fizik, ister biyoloji, ister toplumbilim olsun, bilginin grevi deney ve akln ortak abas ile olaylar dediimiz eyle yasalar dediimiz eyleri iyice belirtmektir sadece. Pozitif aratrmann ruhunu kavram kimse iin, bilginin yasas ile yasacnn yasas apayr eylerdir. kincisi bir takm buyruklar, birincisi ise gzlemler ve yorumlardr. kincisi olmas gerekeni, olmas istenileni yapmaya, birincisi ise olan anlamaya ynelmi bir abadr.

Bilgin, bir bilim adam olarak, kendini yalnz anlama iine verir ve kurallar koyma kaygsna dmez. Yasa diye adlandrd btn bu tasarmlar neye ynelmektedir? Onun gznde bunlarn bir tek amac var: Bunlar bize evrenin gittike doru, yani daha geni ve daha ince bir imgesini vermelidirler. Bilginin yaam bir tek szckte toplanr: renmek. nsan gereksinimlerini, isteklerini, tutkularn karlamak iin bundan faydalanmaya bakar: te o zaman, teknik ya da zanaat dediimiz ey ortaya kar. Pozitif aratrmann salad bilgi baka, teknik adamlarnn bu bilgiden istedikleri gibi yararlanmalar bakadr; bilgi baka ey, onu kullanma baka eydir. Buluu uygulayan adam bir makine, bir ara yapar da salt bilgiden te bir takm amalara ynelirse, bilim alanndan kar ve artk yapt her eyde kiisel sorumluluk yklenmi olur. Bilginin tek istei ise, bilgiye ulamaktr. Bilgisini bu ahlakn buyruuna verebilir. Ama bu ahlak bilim ahlak deilse, o zaman bilim, kendini yarattktan sonra kullananlarn davranlarndan sorumlu deildir. Bilim stne haka bir yargda bulunmak isteniyorsa, bilimin kendisi, niyetleri ve grevi stne yarg yrtmek gerekir. Bilim Ahlakd mdr? Bilim ahlaka aykr deildir, kabul; ama ahlakddr yleyse; yalnz gerei aramaktan baka kaygs olmad iin iyi ve kt ile ilgilenmez; bu yzden, bir lk aramak iin bilime bavurmak delilik olur. Ahlak olmas gerekeni, bilgin de olan arar. Bilmekte usta, iyiyi kty gstermekte gsz olan bilim, z gerei ahlak ddr. Ondan bir takm yaama kurallar istemek, onu kmsemek, ona ihanet etmek olur. Bilim gerei grr, kurallar koymaz. Olan syler, olmas gerekeni deil. Bilimsel geinen btn ahlaklar, pozitif aratrmann ne olduunu bilmedikleri iin bilimsellie kalkmlardr. nceleme konusu olarak, olan deil olmas gerekeni ele aldmz anda, bilginin hem iini, hem iinin ruhunu kmsyorsunuz demektir. Bilim bize, insan topluluklarnn ahlaksal dncelerinin ne olduunu, nasl gelitiini syleyebilir; ne deerde olduklarn, ya da nasl olmalar gerektiini syleyemez. LcyBruhla gre: Bir topluma ancak kendinde var olan ahlak verilebilir. klim deitirince niteliini deitirmeyen hakl ya da haksz hibir ey yoktur. Kutuplardan derece ykselme btn hukuk sistemini altst eder. Doruluk bir boylamdan brne deiir. Az bir sre iinde temel yasalar deiir. Ayn ey Pirenelerin bu yannda doru, br yannda yanl saylr. Bilim Ahlak Bugne dek bir ahlak bilimi kurmaya allmsa da, bu yoldaki abalar bouna gitmitir. nk kurallarla ilgili olann bilimi olamaz. Bilim ahlak, bilim aratrmasnn kendinde bulunan ahlak ilkelerinin btndr. Bunlar, bilimi douran, yaatan, ona amacn gsteren, yntemlerini esinleyen kurallarla ilgili dncelerdir. Bize bilimi veren ahlak nedir? Yalnz iten anlayanlarca az ok bilgince dzenlenmi ilkelerin tmne ahlak ad veririz. Toplumsal adan bakan kimse iin ahlak, toplumsal olaylarda ortaya kt biimiyle, iyi ve kt arasndaki ayrmdan baka birey deildir. Bat toplumlarnn geirdii en byk ahlak deiiklii kleliin ortadan kaldrlmasdr. 1. Ahlak bilimi bo kuruntudan baka birey deildir. Yzyllardr bou bouna ardndan koulmutur. Bilim ahlak ise, bir gerektir. 2. Bilim ahlak, insan topluluklarna sunulan btn ahlaklara, gzellik bakmndan eittir ya da onlardan stndr. Bugn, hibirinin yapamad lde yaammz dzene

koymak ve cokumuzu tazelemek bakmndan br ahlaklardan daha yetkili olduu aktr. Akln stnl Bilimiz gelimesinde gelimesinde yeri olan ilk dnce u: Biz insanlar stn yapan ey, gittike daha ok ispatl gereklere varmak iin akln yeni bululara atldr. Gerek bilim kar gzetmez; bir sorunla karlanca, bunu zmlemekle ie yarar bir sonu alnr m, alnmaz m diye uramaz. Bilimin derdi, bilinmeyen bir eyin yerine bilineni, bir gizin yerine bir kavray koyabilmektir. Bir takm tasarmlarla yetinen nlk yararn stnde ruhumuza ilemi olan ve hibir ie yaramasa da, evreni kavramaya alan yaln merak vardr. Bilim, anlama, yani bizim olay dediimiz u yaplar ykseltme ve aklla kavranlr bir dzene sokma yolunda bir abadr. Kendini bu ie vermi kimselerin ibirliini ister. Kukular, kayglar yakasn brakmaz onun; insandan kendini vermesini ister bu aba. Bilim adamlar dncenin buluu yann her eyin stnde tutmaktadrlar. Bilim ahlaknn yce ilkesi akln nceliidir. Birok din adam ve filozoflar btn stnlmzn akldan geldii konusunda anlarlar. Bu noktada, bilginlerden uzak deildirler. Yolu onlar amtr. Bilim aratrmay sonsuz olarak dnr ve bizim stnlmz, zaman ve uzayda hibir snr tanmad bu aratrma ve bulularda grr. Oysa dinler mutlaka varmak kaygsnda olan felsefeler akl kesin bir takm durumlarda durdurmak isterler. Pascaln nl sz yledir: nsan, doay o yce ve olgun grkeminde seyre bir dalsn hele. Daha sonra mistik dncelere kaplan Pascal: Herkesin paylat yanllarla yetinmemizi istiyor, nk hi olmazsa bunlar bizi aratrmaktan alkoyar. Eski Yunan-Latin dnyasnda, akl coturup bilimsel gerekleri aratrmaya zorlayan ok gl bir istek vard. Bu istek, Epikhuros okulunun evreni akl yoluyla aklamaya alt gnlerde etkiliydi. Sonra bu ateli istek snd. Roma uygarl, birinci yz ylda, Fransay kaplad zaman, bilim alannda kazanlm ne varsa bir bir kaybetti; pozitif aratrma alanndaki aratrmalar durdu, akl kendi zerine kapand. Epikhuros okulu hem ar basan Hristiyanln, hem de Julianosun lanetine urad. Mystrelerin (dinsel oyun) o tembel lks baskn kt. Sonu: br lk yeniden uyanp hmanizma ile birlikte cn alncaya kadar aradan yzyllar geti. Auguste Comte, deimeyen bir dnce, ahlak ve politika dzeni kurma sevdasndadr. Oysa bilim devinimdir ve dizginlenip durdurulmad srece de dman durumuna dmektedir. Comtea gre: Evreni tam olarak bilmek, elimizde olmad gibi, doymak bilmeyen merakmzn dnda, bu bilginin bize getirecei nemli bir ey de yoktur. Victor Hugo ise yle yazyor: Bilim sonsuz devinim arar. Onu bulmutur da. Bilim devinimin ta kendisidir. Bilim getirdii iyiliklerden yana durmadan deime halindedir. Onda her ey devinir, deiir, kabuk deitirir. Her ey her eyi yalanlar, her ey her eyi ykar, her ey her eyi yaratr, her ey her eyin yerini alr. Dn doru diye benimsenen ey, bugn yeniden gzden geirilir. O yce bilim makinesi durmak dinlenmek nedir bilmez; hibir zaman doymaz; en iyiye olan susuzluu tkenmez. Mutlaka gelince, yabancdr ona. Bilim insann drt bir yannda tedirginlik iindedir.

Bilime kar fke uradan gelmektedir. Auguste Comte, deimeyen bir dnce, ahlak ve politika dzeni kurma sevdasndadr. Oysa bilim devinimdir ve dizginlenip durdurulmad srece de dman durumuna dmektedir. nsan, bir eye sahip olmann verdii o burjuva gvenliinden vazgeip, btn tehlikesiyle birlikte akln o byk servenini kabul ettii lde insandr. nsann asl stnl, gittike daha ok renme yolundaki bitmez tkenmez abasnda olduuna gre, biz insanlarn ilk devi, herkesin bu stnlkten yararlanmasna almaktr. Kafa almas, maddesel kayglara kar bamszlk ister. Bilim savatr, dtr, servendir, umut ve cokudur. Durdurulamayandr o. Birlik lkesi Bilimsel abann ikinci lks birliktir. Bilim her zaman ve her yerde, herkesin anlamasn ister. Dinler, felsefeler, bilimden ok nceleri, akllar uzlatrmak, bir tek gerekte birletirmek istemilerdir. Reform, dini yeniden genletirmeyi, evrensel yapmay dnmse de, eski Hristiyanl ikiye blmekten teye gidememitir. Byk dinler insanlarn vicdanlarn paylama yolunda yar halindeler. Ama iin ac yanna bakn ki, birlik kurma istekleri onlar birbirlerine salyor ve bar istekleri de savaa dklyor. Bilim uzlatran eydir. Euklidesin, Pythagorasn denklemleri, Archimedesin bulular nnde artk ne Platonculuk vardr, ne de Epikhurosculuk. Kepler ve Galileo yasalar nnde ne Janseniuslar, ne de Cizvitler, ne Tomasocular, ne de Descartesiler, ne Spinozaclar vardr artk. Newtonla Einsteinn karsnda, ne Yaradanclar, ne dinsizler, ne Kantlar, ne Comtecular, ne idealistler, ne faydaclar vardr: herkes tam uyum iinde anlamaktadr. Katolik, Protestan, Musevi, Mslman bilginler vardr. Ama Katolik geometrisi, Protestan, Musevi, Mslman geometrisi diye birey yoktur. Fransz, ngiliz, Alman, Rus fizikiler vardr: Ama fizikte, Fransz gerekleri, Alman gerekleri diye birey yoktur. Eski ahlaklar Birlein diyordu ama ayrlklar artryordu: Bilim ahlakysa susuyor ve birletiriyor. Hangi yoldan? Bildiimiz yoldan: Akla ve deneye dayanan ispatlama yolundan. Bilgin, fiziki ve toplumbilimci niin ispatlama iinde bunca sk yasalara uyuyor? Bilgin yalnz geree ulamak ve kiisel bir inanca varmak istemiyor, bu inancn paylalmasn, bu gerein herkes iin apak olmasn istiyor da ondan. nsann insana sevgi ve sayg beslemesi bilimsel aratrmann ruhudur. Kimi kez kaba g, kar ve duygu da bir birlik yaratabilir. Azlar tkanm vicdanlar, alma saatini beklerler sessiz sessiz; bu saat de, gelir atar er ge. kar zerine kurulan anlama kimi zaman daha salamsa da, basit ve geici olmaktan kurtulamaz; nk bir an iin bir noktaya ynelen karlar, arabuk yn deitirir. Duygu zerine kurulan anlama daha soyludur ama abuk bozulabilir; nk duygu deiken, kimi zaman da krdr; nk gerein kesinliklerine kolay kolay uyamaz. Gerei gibi ispatlanm gereklerin ortaka benimsenmesinden doan anlama ise, tam tersine, sapasalam bir temele dayanr ve artk rastlantlarn, tutkularn oyunca olmaktan kar. nanmak istedii iin deil, deney karsnda inanmamak elinden gelmedii iin inanan kimse, grn deitirmez. Eer bilimin arsna uyup, bakalarn zorlayacak yerde, inandrmaya, elmeye, akln yatrmaya alrsak, birlii gvenli bir temel zerine oturtmu oluruz.

zgrlk lkesi Bilim ahlaknn nc ilkesi dnce zgrldr. Byk dinler bu zgrl temelsiz sayyor, ona sayg gstermiyorlar. IV. Yzyln ortalarnda, bir imparatorluk buyruu, puta taparl lmle cezalandryordu. Yahudi dinine kar ayn hogrszdr. Son olarak, katksz Hristiyan olmayanlara, yani sapknlara da inan zgrl tanmazdr. Batllarn dnyasnda, celltlarn dnceye saldrdklar bir karanlk a balyor: Bu ada, Hallar, inanszlar ya da Albegioslar ldrmekle cennete gideceklerini sanmaktadrlar. ncili yorumlamada anlaamayan Katoliklerle Reformcular sava alanlarnda birbiriyle arpmaktadr. Fransz Devrimi, nsan Haklarn kamuya bildirdii zaman, eski hogrszlk yasalardan atlyorsa da Kilise dogmalara bal tutumunu elden brakmyor. Papa Pius VI, 20 Mart 1790da, nsan haklar Bildirgesinin maddelerini lanetliyor. Papa Gregorius XVI. yle yazyor: Herkese inan zgrl tanmak ve bunu salama balamak isteyen o yanl, o yersiz kural, daha dorusu o sayklama, aldrmazlk retisinin zehirli kaynandan kyor. Mutlak ne srdnz m, ister istemez zgrl yok saym olursunuz. zgr dnce haklarn hie sayan, ya da sakatlayan yalnz dinler deildir. Toplumlarn dzeniyle ilgili filozofa dnceler de kendilerini zorbaca savunmulardr. nsan inandrp kandramad zaman cn onur krmakta arar; yasalarda yer alan zgrlk de trelerden kovulur. Bilimin byk zellii, lanetlere de, aforozlara da yabanc kalm, zgrl davrannn yasas yapm olmasdr. Bilim, yapt tantlamalar kimseye zorla benimsetmez, kendiliinden benimsenir onlar. nsan kafasnn bunlara katlmasndan daha zgrce, daha kendiliinden bir ey olmaz. Kendini ele vermeyen gerek karsnda bilginler duraksar, bocalar, birbirlerine danrlar. Herhangi bir dnceyi snrlamak hibirinin alndan gemez. Uyank kafalarn arpmasndan gerek ortaya kar ve umulmadk eyler zerinde birlie varlr. Aratrma dnyasnda herkese tannan zgrlk, istemeye istemeye de yarm azla verilmi bir zgrlk deil, oyunun kural, baarnn kouludur. Bu bamszlk, aratrmann yalnz yasas deil, ruhudur da. Mutlak dinler ve felsefeler, her eyden nce, dncenin kesin olarak varaca deimez bir takm durumlarn peindedirler. Oysa bilim yeni yeni atllar iin durmadan dayanak noktalar arar kendine. zgrlk, tartmann yasas olarak kalyor. Dogmalar zorba gce kar dayanrken; mutlakln egemen olduu yerde, ister istemez, zorbalk da egemen olurken, bilim tertemiz kalr, ellerini kana bulamaz. zgr aratrma, zgr tartma pozitif aratrmann ruhudur. Dinin bilime kar savamak iin devlet gcn yardmna ard ok grlmtr. Bilim ahlaknn nc ilkesi, bizleri dnce zgrln sevmeye, onu hem kendimiz, hem de bakalar iin sevmeye aryor. zgrl kabul edelim, nk iyi bir eydir, verimlidir, ilerlemenin ba kouludur. Dncelerin zgrce dile getirilmesi, bir takm arlklara kalsa bile, yine de bantl gerein ortaya kmasna yardm eder. Bilim ahlak, yalnz bakalarnn zgrce dnmesini, dncelerini zgrce dile getirmesini deil, her anlay abasnda yer alan o pein ilgiyle ve saygyla dinlenmesini de ister.

Bugnn yanlgsnda yarnn dorusunu selamlar. Bilim ahlak, politik alanda zgrlk szcnn yaratt anlamazl ortadan kaldrmaya yardm eder. zgrlk, dncenin her eit baskya kar korunduu yerde vardr ancak. Dnceleri ulatrma aralar akln buyruunda deil de, parann buyruunda kaldka, zgr dnce alverii bir aldatmacadan teye geemez. Gerekircilik ve Hogr Buraya kadar, sadece ergin bilimlerin, yani fizik ve biyoloji bilimlerinin gelimesinde yeri olan ilkelerden sz edildi. Bu bilimlerin yanna toplumbilimi de koyacak olursak, bir drdnc ilke ortaya kar: Hogr. Eskiden, astrolog her gezegende, ya da yldzda Tanrnn yksek istemini grmekteydi. Toplumbilim de insanlarn davranlarn, insan teklerinin zgr seimleriyle deil, eyann doasndan oluan yasalarla aklamaktadr. Her toplumsal gerekircilik, ister istemez, btn insanlara kar anlayl bir hogr getirir. Bizden ncekiler ve adalarmzn bazlar iin, ktlk yapan insan, onu yapmakta zgrdr. Onu uyardmz, eitip doru yola soktuumuz zaman, stmze deni yapm saylrz. Buna karn, yine ktlk yaparsa, isteyerek yapt demektir. Su kendinindir. yleyse, suluya yaplan yapabiliriz ona; adalet hor grlmesini, hkm giymesini, ceza ekmesini ister onun. yileri, dorular ven, ktleri yerin dibine batran saysz ahlaklar buradan geliyor. Yanlmaz bir yargcn bizi yarglayaca kyamet gn, Tanrnn iyi kullar iin cennet, kt kullar iin cehennem tasarlayan dinler buradan geliyor. Toplumsal bar gnlerinde, asl sorun artk hakszl srdrenlerle savamak ve onlar yok etmek deil, eitmektir. Eitimse nefreti, kini kendinden uzak tutar; anlay gstermemizi ister bizden. zgrlk, istedii kadar yasalarda yazl olsun, trelere ve ruhlara ilemekten sonra, szde kalr. nsanlk tarihinde, faistlik grlmemi bir gerilemedir. Saysz dinler ve felsefeler, herkese: Erdemli olmaya, kendi ruhunuzu kurtarmaya bakn! diyerek, ahlak sorununu basite indirmilerdir. Drt bir yan ktlkler, bayalklarla evrili bir insann kendi kusursuzluu ile vnebilmesi olacak ey midir? Bireysel denilen ahlak topluluun ahlakna baldr ve asl sorun da, bir insan topluluunun u ya da bu yesini ykseltmek deil, topluluun kendisini ykseltmektir. Bilim ahlak, toplumlarmz ykseltecek gte olan u iki byk duyguyu, ktlkten nefret ile insan sevgisini uzlatrmamz baaracaktr. Baar Koulu Yeni bululara atlan akln cokusu, birlik zlemi, zgrlk tutkusu: te, bilimsel aratrmada yer alan ilkeler, bu aratrmay yaratan, yneten ve yaatan lk. Bilim kendini olutururken kendisinden ayrlmayan bu ilkeleri de yaym olur. Bilim ahlak, yerlemi bir takm eski glerle atma halindedir. Genliin eitimini bilimin dnda domu olan bir takm dinler ve felsefeler ynetiyor.

Bilim ahlak, buluu, dnce glerini coturan bir ahlak olduu iindir ki, teknik adamlar, saptanm olaylardan ve bilinen yasalardan sadece bu cokunun yararna yararlanacaklardr. nsanlar ekonomik klelikten kurtarmay kendilerine i edinecek; maddesel hazlar artrmaktan ok, tek tek ve bir arada herkese, kendi abasnn byk parasn dnsel hazlara ayrma yollarn salayacaklardr. Bilim ahlak dnyay birlie gtrme kaygs olduu iin, ondan esinlenen teknik adamlar, kar gzetmeyen aratrma sonularnn kin ve lm iinde kullanlmasn istemeyeceklerdir artk. Bilim ahlak zgrlk saygs olduu iin, esinlerini ondan alan teknik adamlar herhangi bir zorba gcn buyruuna girmeyeceklerdir. Gelecee ynelme her lknn zdr. Tarih bize unu retiyor: Bilimsel bilginin ilerlemesi, eninde sonunda nne geilemez bir ey de olsa, bu ilerleme ayn ve srekli deildir. Btn insan eserleri gibi bilim de, ancak ona hizmet edecek olanlarn cokun atllar ve tkenmez sabrlaryla yaayabilir. Bilim ve Coku teden beri allmtr: iirin cokusuna bilimin souk sertliini kar koyarlar. Bir yanda atl, fantezi, d; te yanda, saylarn kuru sertlii. Bilim ahlak ayn zamanda ve daha nce, duygu ahlakdr da. Birinci ilkesi ispatlanm gerek ak, yeniyi bulan dnce sevgisi; ikinci ilkesiyse, kardelik duygusudur. Nerden geliyor bu sevin? nsann, ispatlanm gerek alann genileterek yapabilecei ilerin en byn baarabilme duygusundan. kar gzetmeden gerei aratrma biz insanlara zg bir eydir, zelliimizi yapar bizim. Dnce, akla uygun bir dzen kurunca, dnyay avucunun iine alr. Tanrbilimcilerle filozoflarn kafasnda Tanrsal Varlkn bykl, her eyi bilmenin ve nceden bilmenin tadn tatmasndayd. Ama bilim adamnn sevincini, metafiziin Tanrlara yaktrd sevinten daha da ekici yapan ey, bilgi cokusuna aratrma cokusunun, akln nesneler stndeki egemenliine yoldalk eden u serven duygusunun eklenmesidir. Astronomlarn, hesap ve deney yoluyla sonsuz k yenmekte olan fizikilerin sevinci yannda bir kenti ele geiren saldrcnn sevinci nedir ki? Thierrye gre: u kr, u umutsuz ve acl halimle kesin olarak syleyebilirim ki, dnyada madde hazlarndan, hatta salktan da deerli bir ey varsa, o da, kendini bilime adamaktr. Bilinmeyen dnyalar bulmann katksz cokunluunu da yalnz bilgin duyabilir. nceleme, geree doru bir eit yol alma olan inceleme, herkese ayn eitten hazlar verir. renmek isteyen, bilim yoluna giren herhangi bir kimse bilginin sevinlerini paylar, onun gibi anlamann gururunu duyar, karanlklardan yava yava anlalr bir dnyaya kmann cokusunu tadar. Bilginler, rencileri, aratrmann bunalmlar, umutlar, d krklklar ve sevinleriyle daha yakndan ilgilendirseler, o zaman bu gen kafalar bilimin canl gzelliini yapan eyi daha iten duyup anlayacaklardr. renme sevincinden aa kalmayan bir baka sevin de, dnen insanlarla kendini birlik halinde duymann, ispatlyorum, yleyse birletiriyorum diyebilmenin verdii sevintir. nsanoullar, mutluluk dedikleri eyin en temizini, kendilerini bakalarna yaklatran duyguda aramlardr. Rousseauya gre: Biz yalnz kendimizin deil, bakalarnn da mutlu olmasn istiyoruz ve bu mutluluk bizimkine zarar vermedike onu arttrr.

Bilim ancak zgrlk iinde ve zgrlkle geliir. Herkesin hakk olan insanca mutluluk, balca gcmz olan aklmzn zgrce gelimesinden doar. Ktlklerin en aman sz, akln atln durdurmaktr. 1634te Descartes, Galileonun baz bulularndan kard sonular iin Mersennee unlar yazyor: ok kesin, ak seik tantlamalara dayandklarn bilmeme ramen, Kiliseye kar onlar dnyada desteklemek istemem. Bir ispatlamay ok kesin, ak seik saymak, sonra da herhangi bir otoriteyle uzlamyor diye onu desteklemekten vazgemek ac bir eydir. zgrl isteyen tehlikeyi de istiyor demektir ki, bu da bazen ac ekme tehlikesidir. Voltaire ise: En byk ac, actmaz olmu zincirlerin acsdr, klelii kabul etmenin, bakaldrmaktan vazgemenin acs. Oysa sevinlerin en temizi, durmadan kazanlan, yeniden ve yeniden kazanlan zgrln sevincidir. Durkheimle birlikte, dinsel yaamn ilkel biimlerine bir bakalm. Ne buluyoruz her yerde? Amansz bir korku. Mana denilen korkulas g. Daha yeni dinlerde, somut Tanrlar, yava yava soyut Manann yerini almaya balyor. nsan niteliinde Tanrlar dnmek bir zaman iin yararl olsa da, insanoluna rahatlk ve gven getirmekten ok uzaktr. lmllere den, korkmak ve boyun emektir. Salk ve zenginlik getireceim diyen eski dinlerin yerini, mutlu bir lmszlk umudu veren ahretlik dinler alnca, yeni bir adm atlm oldu. nsan, korkular, titremeler iinde yaamak zorunda kalyor yeni batan. Din, Lucretiusun u szlerini hak etmitir: Ne ktlkler etmemi bu din...... Dinin yapamadn yapmak, yani korkuyu ortadan kaldrmak iin ne etmeli? Dnyay aklama abasnda, tanrsal varlklarn o deiken, o korkun, o kestirilemeyen istemi yerine, doa yasalarnn anlalr dzenini koymal. Doa iin gzlem ve akl gerek diyen Lucretius, bilimin ruhunu aklyor. Vergilius unlar diyor: Ne mutludur o kimse ki Kavrar nesnelerin nedenini Atar btn korkular bir yana Bo verir yakarmaya alnyazsna Tamunun korkusuna grltsne Alr tmn ayann altna! Ortadan kalkan her bilgisizliin ardndan yeni bir gven doar. Yldrmlar, depremler, su basknlar, salgn hastalklar, korkudan titreyen biz lmllere, anlalmaz ya da hevese bal birer ceza gibi deil, akln kavrayabildii yasalarn birer sonucu olarak gzkmektedir artk. Bunlar anlamak biraz da yenmek demektir. Gvenlik diyorum, i rahatl demiyorum. nk bilim ruhu, ahret mutluluu, stn mutluluk adna ne varsa hepsine kardr. Bilimiz eseri, gerekli arball iinde, batanbaa sevin, sevgi ve dirlik eseridir. Akln iletenlerle dnce ve duygu ortakl yapmak ve dnen btn insanlarn bir gn, gerekten yaayan varlklar olmas iin almak yetmez mi onun mutlu olmasna?

En Son Kar Dnce leri srlen en son kar dne u: Pekl, diyorlar bize, bilimin kendi alan, hem de geni bir alan var, kabul; ama evrensel bir alan deil bu. Bilimin yantsz brakt noktalar zerinde onun yerine, bakalarnn konumas doru olmaz m? Bu kar dnceler, Hristiyanl savunanlarca ok kez ileri srmtr. Okuyorum sanan kr, biliyorum sanan delidir. Yalnz seviyorum diyen tanrya gider. Bize bilginin kaplarn aacak olan aratrma deil, lmdr; bizi, yce Varlka brndren, onunla birletiren lmdr. Bugn bilim her eye karlk vermiyor. Ruhtan, Tanrdan, lmezlikten sz atnz m, susuyor. Yer ve zamann etkisine dayanamayp, z gerei, ister istemez yok olacak kesin bir bilginin pek deeri olmadn dnmek, hakkmz, grevimiz deil midir? Gereklemi bir olay, daha iyi gerekleen bir bakasna yerini verdii zaman bsbtn ortadan kalkmaz, yeni kuram bir ncekiyle birleir ve onu amak iin yine ona dayanmakla balar ie. ddiac olmalar dolaysyla, toptan yok olmak kesin gereklerin yazgsdr asl. nce, mutlak peinde koan dinlerin insanlara sunduu karlklar, bunlar kabul edenlerin kafasnda tam bir gven, kukudan uzak bir umut yaratr diye kesin bir ey sylenemez. nsanln aclarn dindirmeye alan eski teraneler onu uyutamamtr ve hi bir tanta dayanmayan szler, onlar benimseyenler iin bile, deersiz kalmtr. Bilim iin mucize diye bir ey olmad ok aktr. Bilimin btn ii, onlar bir yasa kavramna balamak olacaktr. Eskinin Bilmiyoruz, yleyse inanalm! szne, bilim Bilmiyoruz, yleyse aratralm! szyle karlk veriyor. Gerei aratranlarn ortak yazgs, kendileri kadar, hatta daha ok, ocuklar iin almaktr. nsanlk Destan Bir lk, ancak coku verebilirse, lk adna hak kazanr. Hangi lk, bu bakmdan, derin bilim kafasn yaratan lkyle boy lebilir; hangi ahlak biz insanlarn serven, iir susuzluuna, kendini bir ey adama isteine bylesine coturucu bir iki sunmutur; hangi din insanda, insan olma gururunu bylesine cmerte ykseltebilir? Ahretlik dinler, Tanrya benzeyen insan, yaratln odadr, kraldr. nsafsz bir mant olan Kutsal Kitap yle diyor: Gerek Hristiyan bu dnyada yaamndan nefret eden kimsedir. Ermi Paulusda: lmek bir kazantr benim iin diyor. Ermi Augustines: Yaam ac bir lendir demitir. Ama felsefeler unu gsteriyor: Bir lk, insan yalnz gemite ve gelecekte yceltir de, yaad ada alaltr ve ona dnyann sonunu zletirse, sakat, hi deilse, yarm bir lkdr. Dnce yoluyla, yani deney ve akl yoluyla, insan klelikten kurtulmaya balyor. Bir ilk parlt Akdeniz dnyasn aydnlatyor. Sonra, Roma mparatorluunu silip spren bir mistisizm dalgas bilimi gerilere itiyor. Bilim, artk yzlerce yl, skolstik ormann derinliklerinde kaybolmu incecik bir su szntsndan baka bir ey deildir ve dehalarn sesi, Oresmelerin, Occamlarn sesi bir trl duyuramyor kendini. Rnesansn o byl

havasnda, bilim her zamandan daha canl, daha atlgan, yeniden grnyor. Korkunun, gereksinimlerin, boyun edirdii ayn insanlk, bilimi yaratmaktadr. Copernicusla, Galileoyla, Keplerle gk kubbenin fethine atlyor. Yldzlar ekim yasasnn buyruundadr artk ve gkler Newtonun utkusunu anlatyor. Sanat da, bilim gibi, dncenin bir cokusudur, karsz bir yarat, ykseklerde buluma gcdr. Bilim bululardan bululara atlrken, ahlak bu atla ayak uydurmuyor. Daha bilgili olmakla daha doru olmuyor insanlar.