De delta werkt

De delta werkt!

De zuidwestelijke delta verandert. De dynamiek van het water krijgt meer ruimte en dat betekent een impuls voor het economisch gebruik en voor de natuur. In De delta werkt ontmoet u ondernemers die deze veranderingen benutten voor nieuwe initiatieven en een nieuw economisch elan. Zij maken bijvoorbeeld gebruik van veranderende waterstromen om energie op te wekken of kweken zilte groenten in een omgeving waar zoet en zout elkaar ontmoeten. Deze ondernemers zijn innovatief en benutten kansen. Het nieuwe ondernemen, zoals de Stuurgroep Zuidwestelijke Delta dat voor ogen staat. De Stuurgroep Zuidwestelijke Delta stimuleert zowel overheden als ondernemers om over de grenzen van eigen beleid en onderneming heen te kijken en te werken aan gedeelde oplossingen.

Binnen de Stuurgroep Zuidwestelijke Delta werken verschillende overheden aan een veilig, ecologisch veerkrachtig en economisch vitaal deltagebied. De stuurgroep koppelt daarbij lokale ambities, bijvoorbeeld voor recreatie en toerisme, aan landelijke wateropgaven op het gebied van veiligheid en voldoende zoet water. Inzet is een delta die n veilig is om te wonen n het werkkapitaal natuur met zorg koestert n ruimte biedt om te ondernemen. Juist die combinatie vraagt zowel van overheid als ondernemer lef en een open blik. In De delta werkt vindt u projecten die getuigen van dat lef en die open blik. Het zijn projecten op zeer uiteenlopende werkterreinen: van (vaar)recreatie, (schelpdier)visserij en aquacultuur tot zoetwatervoorziening, deltatechnologie, energie en havens. De rode draad: innovatief, slim samenwerken, bereidheid tot compromissen en gericht op verduurzaming. Het is slechts een kleine selectie uit alle initiatieven die inspelen op de ontwikkelingen binnen de zuidwestelijke delta. Initiatieven waarvan wij hopen dat ze ondernemers en overheden inspireren. Want de zuidwestelijke delta biedt daarvoor volop ruimte. De delta werkt. Ik wens u veel leesplezier. Johan van den Hout, gedeputeerde provincie Noord-Brabant en voorzitter Stuurgroep Zuidwestelijke Delta

Inleiding Initiatieven op de kaart Pioniers in de delta

10 14 18 22 26 30 34 Adrie Cornelisse van Grovisco: Visser en tuinder tegelijk Roel Adriaansens van Dow Terneuzen: Zuinig zijn op schaars zoet water Harrie Hekhuis van Staatsbosbeheer: Deltanatuur is ons gezamenlijk kapitaal Peter Scheijgrond van Ecofys: Er is een zee aan energie te winnen Paul Hagens van Suiker Unie: Profiteren van elkaars reststromen Ineke van der Hee van Rijkswaterstaat Zuid-Holland: Met een open blik is er ruimte voor innovatie Edwin Foudraine van Blueport Oosterschelde: Oosterschelde wereldmerk

Inspirerende voorbeelden
40 41 42 43 44 45 46 47 48 49 Demiwaterplant Botlek Vigour Fishion Havenfront Willemstad Aquaduct A4 Steenbergen Grevelingen Tidal Test Centre De duurzame jachthaven van de toekomst Kustlaboratorium Innovatieve vispassage Maelstede Plan Perkpolder Waterdunen 53 54 54 57 57 58 58 61 61 61 62 62 62

Tips en links
Natura 2000 Werkgroep Innovatieversnelling Green Deals Kennisplatform Water Topsector Water Innoveren met Water Proeftuin Deltatechnologie Impuls Zeeland NV BioBased Innovations Innovatie-actiePlan Brabant Zuid-Holland - Kennisalliantie Imares Deltares

Inhoud

6 2 1

Initiatieven op de kaart
Pioniers in de delta

5 6
pag 10 14 18 22 26 30 34

4 6 7 1 4

1 2 3 4 5 6 7

Adrie Cornelisse van Grovisco Roel Adriaansens van DOW Terneuzen Harrie Hekhuis van Staatsbosbeheer Peter Scheijgrond van Ecofys Paul Hagens van Suiker Unie Ineke van der Hee van Rijkswaterstaat Zuid-Holland Edwin Foudraine van Blueport Oosterschelde

Inspirerende voorbeelden
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 Demiwaterplant Botlek Vigour Fishion Havenfront Willemstad Aquaduct A4 Steenbergen Grevelingen Tidal Test Centre De duurzame jachthaven van de toekomst Kustlaboratorium Innovatieve vispassage Maelstede Plan Perkpolder Waterdunen

pag 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49

8 10

5 1 2
8

Paul Hagens van Suiker Unie Profiteren van elkaars reststromen Ineke van der Hee van Rijkswaterstaat Zuid-Holland Met een open blik is er ruimte voor innovatie Edwin Foudraine van Blueport Oosterschelde Oosterschelde wereldmerk Zeven initiatiefnemers vertellen over hun project. Over de ruimte die ze zien voor vernieuwing. Over hoe ze inspelen op de veranderingen binnen de zuidwestelijke delta. Het zijn de pioniers waar we trots op zijn.

Adrie Cornelisse van Grovisco Visser en tuinder tegelijk Roel Adriaansens van Dow Terneuzen Zuinig zijn op schaars zoet water Harrie Hekhuis van Staatsbosbeheer Deltanatuur is ons gezamenlijk kapitaal Peter v van Ecofys Er is een zee aan energie te winnen

6 7

3 4

Pioniers in de delta

Pioniers in de Delta

Visser en tuinder tegelijk

Adrie Cornelisse van Grovisco

Initiatiefnemer Grovisco || Doel door combinatie van tarbotkweek en zilte groenten duurzaam gebruik van water en voedingsstoffen || Locatie Stavenisse || Status gerealiseerd || Contactpersoon Adriaan Cornelisse || Website www.grovisco.nl

10

Vader Adrie en zoon Huibert Cornelisse zijn visser en tuinder tegelijk. In de hal In de Oosterschelde liep de zaadval van mosselen enorm van hun gezamenlijke bedrijf Grovisco, aan de landkant aangevleid terug sinds het lozen van voedselrijk tegen Oosterscheldedijk bij Stavenisse, verblijven permanent zon rivierwater verlegd is naar andere wateren. En op de Waddenzee kregen we met steeds honderdduizend tarbots in grote bassins. Platvissen die zij in achttien meer beperkende maatregelen te maken, maanden tijd opkweken van pootvisje tot de king of the sea, een in licht Adrie, voormalig mosselkweker, de achtergronden toe voor zijn overstap naar menig keuken gewaardeerde delicatesse. Buiten de hal verruilen vader het kweken van vis en groenten. Ook zoon en zoon hun waterdichte visbroek voor tuinderslaarzen om al wiedend Huibert merkte als visser de gevolgen van natuurmaatregelen als visquota en tussen de bedden lamsoor en zeekraal te stappen. Groentesoorten die bodembescherming. Beiden wilden de zij kennen van de Zeeuwse schorren en slikken. Vroeger sneed vader echte storm voor zijn, en besloten samen de kwekerij op te zetten. Adrie ze daar in het wild. Nu groeien ze op hun eigen land, bevloeid met het verversingswater van de visbassins. Rendement en waterzuivering Nieuwe dingen Het waarom, lichten ze met Tja, hoe gaat tegelijk. Goed voor de duurzaamheid en goed voor de portemonnee, dat? aanvankelijk toe op zijn Zeeuws. zegt Huibert. Zeeuws beknopt, zoals het hoort. Maar dan toch ook iets uitgebreider.

11

Huibert: We vinden het allebei leuk om dingen uit te zoeken. Oplossingen te bedenken. Dat geeft zon dynamiek, dat ik nooit over het bedrijf denk als werk. Het is je hobby. Het is je leven. En dat is mooi.

Pioniers in de Delta

We vinden het allebei leuk om dingen uit te zoeken. Oplossingen te bedenken.

12

Dat leven wilden zowel vader als zoon met zoveel mogelijk respect voor de natuur organiseren. Een vis is niet zomaar een vis, het is een schepsel waar ik goed voor moet zorgen. Deze levensvisie stimuleerde hen ook om naar mogelijkheden voor hergebruik te zoeken bij de opzet van het bedrijf. Adrie: Veel kwekerijen laten water met voedsel door de bassins stromen en lozen daarna het nog voedselrijke water. Wij gebruiken datzelfde water voor de teelt van zilte groenten en lozen het pas daarna. Dat is duurzamer n goedkoper, want schoner water lozen kost minder. Omdat zowel lamsoor als zeekraal seizoensgroenten zijn en de velden dus s winters braak liggen, onderzoeken vader en zoon Cornelisse momenteel samen met veredelingsbedrijf Hortimare een volgende stap in deze opzet. Telen van zeewier zou n een nog beter zuiveringsresultaat bieden n wellicht jaarrond een goede bestemming zijn voor het water uit de visbassins. Huibert: Nu

moeten we in de winter het water met chemische toevoegingen reinigen, dan zou dat ook biologisch kunnen. Adrie knikt: Dat hebben we liever. Benutten van de delta Voor het kweekwater en voor de lozing benut het bedrijf zijn ligging in de zoute delta. Van zon driehonderd meter diepte wordt zilt grondwater opgepompt, de naastgelegen Oosterschelde ontvangt aan het einde van het proces het restwater. Volgens vader en zoon is het waterbekken daar hartstikke blij mee, maar evengoed was er een intensieve gang langs vergunningverleners nodig om dit allemaal in orde te krijgen. Er moeten natuurlijk regels zijn, vullen de twee elkaars verzuchtingen aan, maar soms lijkt het wel alsof die in de Sahara zijn bedacht. Vooral tijdens de aanloopperiode heeft dit fenomeen hen veel energie gekost. Minstens zo cruciaal bleek echter een totaal ander aspect van het kwekersbedrijf: het begrijpen van de dieren.

Huibert: De vissen moeten het naar hun zin hebben. Of dat zo is, kun je niet uit een boekje leren. Hun bewegingen herkennen, de kleur van hun vel, en weten wat je moet doen als het niet goed gaat, dat ontstaat heel langzaam. Inmiddels loopt het bedrijf naar volle tevredenheid en voelen beiden zich op dit terrein volledig vertrouwd. Ze herkennen ons aan onze voetstappen, glimlacht Adrie.

13

Vergunningen Bij vernieuwende projecten zijn ondernemers vaak veel energie kwijt aan het organiseren van vergunningen. Bij afwijkende situaties heeft de vergunningverlener vaak extra tijd nodig. Door tijdig met initiatiefnemers in gesprek te gaan kan de overheid veel vertraging en frustratie voorkomen. Vergunningen worden steeds vaker binnen n loket gebundeld.

Pioniers in de Delta

Zuinig zijn op schaars zoet water

Roel Adriaansens van Dow Terneuzen

Initiatiefnemers DOW Benelux bv, Waterschap Scheldestromen, Evides Industriewater en de gemeente Terneuzen || Doel sluiten van de regionale waterkringloop door hergebruik || Locatie Terneuzen || Status realisatie || Contactpersoon Roel Adriaansens || Website www.dow.com/benelux/duurzaamheid

14

Chemiebedrijf Dow is een grootverbruiker van zoet water. We consumeren vijf Het klinkt onwerkelijk, zegt Adriaansens, maar in de maal zoveel als alle inwoners van Zeeuws-Vlaanderen bij elkaar, zuidwestelijke delta is sprake van een vertelt Roel Adriaansens, directeur Veiligheid en Milieu. Dan is het structureel zoetwatertekort. Ons water is afkomstig uit de Biesbosch. Het stroomt gepast om zuinig te zijn. Vandaar onze inzet om een schaarse grondstof hierheen door een honderd kilometer duurzaam te gebruiken. We willen in Zeeuws-Vlaanderen tot een lange leiding. Deze delta is bovendien aan het verzilten. In de toekomst zal meer zout optimale waterkringloop komen.

15

water de estuaria en waterwegen indringen. Ook veranderingen in het klimaat zetten de zoetwatervoorraad onder druk. Redenen te over om water zo efficint mogelijk te beheren en te gebruiken. Slim hergebruik Dow, Waterschap Scheldestromen, Evides Industriewater en de gemeente Terneuzen zetten in 2007 de eerste schreden op het pad naar optimalisering. Met slim hergebruik van afvalwater. Voorheen werd huishoudelijk afvalwater vanuit de rioolwaterzuiveringsinstallatie van het waterschap direct op de Westerschelde geloosd. Vanaf 2007 stroomt het naar Evides. Het waterbedrijf ontzout het water

en levert het vervolgens aan Dow, dat het in verschillende industrile processen toepast. Water van hoge kwaliteit gebruiken we onder meer in onze ketels, om stoom te maken. Overigens recyclen we ook een deel van ons afvalwater: voedingswater voor de koeltoren. Wat Dow kan, kunnen andere waterverbruikers ook, denkt Adriaansens. De gebruiksvorm bepaalt hoe schoon water moet zijn. Hoe zuiver moet bluswater van de brandweer zijn? Wanneer je alle regionale bronnen, gebruikers en afvalwaterstromen in beeld hebt, kun je bepalen hoe je efficint met het beschikbare water

Pioniers in de Delta

Duurzaam waterverbruik, ingepast in de omgeving in ZeeuwsVlaanderen laten we zien hoe het kan.

16

omspringt. Bijvoorbeeld door elkaar van meer of minder gezuiverd afvalwater te voorzien. Of door regen- en polderwater op te slaan in plaats van te lozen. Misschien hoeven we over een tijdje helemaal geen water meer uit de Biesbosch te tappen. Gelederen Om de daad bij het woord te voegen, zijn de gelederen versterkt. Behalve de provincie Zeeland, nemen een natuurbeheerder, een landbouworganisatie, een ingenieursbureau, een hogeschool en een aantal andere industrile bedrijven in de regio deel aan het initiatief om de regionale waterkringloop sluitend te maken. Adriaansens: Bronnen van zoet water zijn er in soorten en maten. We brengen ze in kaart en zetten ze af tegen de vraag die verschillende gebruikers hebben. In de haalbaarheidsstudie komt ook aan bod welke infrastructuur nodig is om het water te transporteren en te zuiveren. Dan gaat

het niet alleen over leidingen, pompen en filters, hoor. Hoe meer water langs natuurlijke weg zijn bestemming bereikt en hoe minder we chemisch hoeven te zuiveren, hoe beter. Meerwaarde Dankzij de diversiteit van de deelnemersgroep is aan kennis en creativiteit geen gebrek. Er gaan allerlei ideen rond over hoe je duurzaam met water omgaat en tegelijkertijd meerwaarde creert voor natuur, recreatie, landschap en landbouw. Je zou bijvoorbeeld wetlands aan kunnen leggen waarin regenwater wordt gebufferd n op natuurlijke wijze wordt gezuiverd. Daarmee creer je ook waardevolle natuur, ten gunste van de regionale biodiversiteit.

Duurzaam waterverbruik, ingepast in de omgeving in Zeeuws-Vlaanderen laten we zien hoe het kan.

17

Strategisch samenwerken Het is een van vele opties die tegen het licht worden gehouden. Een aantal scenarios zal in 2012 in plannen worden uitgewerkt. Het jaar erop kunnen we hopelijk al spijkers met koppen slaan. Zuinig zijn op schaars zoet water is een prima basis voor hergebruik van water door alle gebruikers. Duurzaam gebruik is haalbaar en winstgevend!

Pioniers in de Delta

Deltanatuur is ons gezamenlijk kapitaal

Harrie Hekhuis van Staatsbosbeheer
Initiatiefnemers Staatsbosbeheer, Natuurmonumenten, RECRON || Doel natuur als drager voor recreatief-economische ontwikkeling || Locatie zuidkust en de kop van Schouwen || Status realisatie: lopend uitvoeringsprogramma met gerealiseerde en lopende deelprojecten en initiatieven || Contactpersoon Harry Hekhuis (Staatsbosbeheer) || Website www.vanzieriktotzee.nl

18

Harrie Hekhuis, projectopdrachtgever bij Staatsbosbeheer, bestudeert eerst even Harrie Hekhuis heeft het over het project Van Zierik tot zijn handen, als om te bedenken wat hij precies wil vertellen. Het is Zee, een initiatief van Staatsbosbeheer, eigenlijk een dubbele klus, zegt hij dan. Het is terreinbeheerders en Natuurmonumenten n RECRON, de belangenorganisatie van recreatieondenemers. milieuorganisaties er van overtuigen dat je ook in een open, kwetsbaar Ja, zegt hij, op de vraag of die dubbele natuurgebied prima bezoekers en activiteiten kunt hebben. Moet wllen klus is gelukt. Op bescheiden schaal. Maar daarom niet minder belangrijk. We hebben. En het is recreatieondernemers er van overtuigen dat de prachlaten op Schouwen-Duiveland zien dat tige natuur van Schouwen-Duiveland het groene goud is. Kapitaal dat het ook anders kan. Dat recreatieondernemers en natuurbeheerders wel degelijk we gezamenlijk moeten benutten.

19

naar elkaar kunnen luisteren en kunnen samenwerken. Droomplek In enkele jaren tijd verschenen of verschijnen in het natuurgebied Tureluur, aan de zuidelijke kust van Schouwen, nieuwe fietspaden, vier welkomstpoorten met parkeergelegenheid, informatieborden en toiletten, een natuurvaarroute op de Oosterschelde en diverse arrangementen voor bezoekers. Mountainbiketochten bijvoorbeeld, gezamenlijk de stilte beleven, vogels kijken, zoals lepelaars, kluten

Pioniers in de Delta

We laten op Schouwen-Duiveland zien dat recreatieondernemers en natuurbeheerders wel degelijk naar elkaar kunnen luisteren en kunnen samenwerken.

20

en zilverreigers, een zeehondensafari en een tocht langs de torens van Schouwen, inclusief het uitkijkpunt Prunjehil, met geld van de provincie gebouwd op een voormalige vuilnisbelt bij de Schelphoek. Een droomplek, zegt Hekhuis over dat laatste. Het geheim achter dit succes is volgens Hekhuis dat natuurbeheerders en ondernemers echt hun best hebben gedaan om elkaars belangen te begrijpen, maar vooral dat zij het groeiende begrip voor elkaar konden bekronen met zichtbare en tastbare resultaten. Of, zoals natuurbeheerder Hekhuis het zegt: Activiteiten en voorzieningen waardoor mensen van de natuur kunnen genieten en waar recreatieondernemers nieuwe klanten mee kunnen trekken en geld verdienen. En dat gebeurt: met horeca, zoals het restaurant De Schelphoek bij het nieuwe uitkijkpunt, met de zeehondensafari en met de organisatie van allerlei evenementen.

Aantrekkelijk arrangement Hekhuis: Wij hebben elkaar nodig. De natuurbeheerders zien het als hun maatschappelijke taak om niet alleen natuur te beheren maar ook om die natuur open te stellen voor mensen. Om dat met succes te doen, hebben we de ondernemers nodig. Wij kunnen een tocht begeleiden of samen met de provincie zorgen voor een fietspad, maar uiteindelijk zijn het de ondernemers die er een aantrekkelijk arrangement voor toeristen van kunnen maken. En die hebben ons weer nodig om iets aan te kunnen bieden waar mensen van nu op afkomen. Dat laatste moet, vindt Hekhuis, want de ambitie van Van Zierik tot Zee is dat grote groepen mensen de natuur van Schouwen-Duiveland in hun hart sluiten, zoals hij het verwoordt. Hekhuis: Vrijwel overal in de delta zijn harde scheidingen tussen water en land. Met het plan Tureluur heeft de overheid sinds de jaren negentig veel genvesteerd om een gebied

te creren waar land en water elkaar letterlijk ontmoeten. Dat heeft een uniek gebied opgeleverd. Heel interessant voor planten en vogels, maar ook voor de mens. Hier kun je echt de delta beleven, waar zee en land samenkomen. Prachtig.

21

Natura 2000 Natuur in de zuidwestelijke delta is ons gezamenlijk kapitaal. Natura 2000-gebieden sluiten economische activiteiten niet uit. Natuurbeheerder en ondernemers groeien naar elkaar door het gesprek aan te gaan.

Pioniers in de Delta

Er is een zee aan energie te winnen

Peter Scheijgrond van Ecofys

Initiatiefnemer Ecofys/Oceanmill || Doel energie uit getijdenstroom en golfslag || Locatie Westerschelde || Status onderzoek met proefinstallatie || Contactpersoon Peter Scheijgrond (Ecofys) || Website www.ecofys.nl en www.oceanmill.nl

22

Je moet een droom hebben, zegt Peter Scheijgrond, namens adviesbureau Ecofys De techniek ontwikkelen om energie uit getijdenstroom en projectleider van C-Energy, een als test in de Westerschelde opgestelde golfslag te halen, is uiteraard zon voorinstallatie om de beweging van getij en golfslag om te zetten in energie. beeld van dat harde werken. De vinding daarvoor van Ecofys/OceanMill is een Zijn droom: het benutten van de letterlijke zee aan energie die in elke cirkel van rotorbladen die aan een aandelta of nauwe waterdoorgang door de stroom van het getij en de bewedrijfas als een soort grote slagroomklopper vertikaal in het water hangt. Van welke ging van de golven beschikbaar is. Scheijgrond: Een zeer betrouwbare kant de stroming ook komt, de aanstroen constante energiebron, maar vrijwel volledig onbenut. En aan een mingshoek ten opzichte van de rotor is altijd dezelfde. Een richtmechanisme zoals droom moet je hard werken, vult hij zijn overtuiging verder in. Net als bij een windmolen is daardoor niet nodig het eerste, gebaseerd op praktijkervaring. en dat maakt het systeem onder water

23

veel minder kwetsbaar. Dit is volkomen uniek, antwoordt Scheijgrond simpelweg op de vraag hoe spectaculair dat nou allemaal is. Daarom was een test in de echte wereld voor ons van groot belang. Vertrouwen En dan blijkt dat er behalve slimme techniek ook heel andere vormen van hard werken nodig zijn. De uitgangspositie was perfect. De gemeente Borsele wilde dit. De stroming daar ter plekke is geschikt. En er

Pioniers in de Delta

Een zeer betrouwbare en constante energiebron, maar vrijwel volledig onbenut.

24

was een locatie: een pier van olieconcern Total, dat graag aan een experiment mee wilde werken. Prima. Maar dan komen de financin. We waren in staat een flink bedrag aan subsidie voor elkaar te krijgen. Tegelijkertijd ontdekten we dat daarmee de teller feitelijk terug op nul stond omdat de kosten om en nabij het dubbele zouden gaan bedragen. Deze mededeling kwam toen we net in Borsele aan het bespreken waren hoe de deelnemers hun risicos bij elkaar konden afdekken. Staande de vergadering is toen besloten daar verder maar niet al te ingewikkeld over te doen en gewoon allemaal in goed vertrouwen van start te gaan. Zo is het toen ook gegaan. En zo bleef het gaan, zelfs toen de grootste financier, het Ecofys-moederbedrijf Econcern, gedurende de rit failliet ging. De overige commercile partijen, alle deelnemers in de hoop de opgedane kennis en contacten later te kunnen omzetten in winstgevende projecten, veegden hun

moed bijeen en gingen door. Misschien typisch Zeeuws, concludeert Peter Scheijgrond. Doorzetten. Afvoerstop Die eigenschap kwam zeker van pas toen de consortiumleden besloten van een gunstig verlopen proefopstelling in de nabije toekomst naar een echte duurzaamheidstest op te schalen. Locatie van keuze: de stormvloedkering in de Oosterscheldedam. Scheijgrond: Wat stromingen betreft een extreme situatie. Als het daar werkt, werkt het overal. Tegelijk is de locatie goed toegankelijk en is er een bestaande constructie om de installatie aan op te hangen. Ideaal dus, maar diezelfde stormvloedkering is wel de afvoerstop van Nederland, grinnikt Scheijgrond. Dus wil Rijkswaterstaat wel heel zeker weten dat er absoluut niets fout kan gaan. Niet met trillingen, niet met signaalkabels, nergens mee. Onze constructie moet in feite betrouwbaarder zijn dan de kering zelf.

Dat is niet alleen het geval, het consortium is in staat gebleken Rijkswaterstaat daar van te overtuigen. Kwestie van hard werken? Scheijgrond knikt. Het project sluit aan bij de ambitie van Rijkswaterstaat om waterstromen te benutten voor energieopwekking. Maar voor je dan met Rijkswaterstaat als beheerder alles rond hebt, dat is hard werken ja. Aan beide kanten hoor.

25

Geld zoeken Door aan te sluiten bij ambities van andere partijen ontstaat ruimte voor vertrouwen en financiering. Bij tegenslagen vormt dit de basis om door te gaan.

Pioniers in de Delta

Profiteren van elkaars reststromen

Paul Hagens van Suiker Unie

Initiatiefnemers Suikerunie en de Tuinbouwontwikkelingsmaatschappij (TOM) || Doel Biobased industrie: samenwerking bedrijventerrein agro- en foodsector voor efficint gebruik van proceswater, energie en restproducten || Locatie Oude Prinselandsche polder Dinteloord || Status realisatie, inpassingsplan vastgesteld, kassenbouw gestart || Contactpersonen Paul Hagens (Suikerunie) en Lodewijk Burghout (TOM) || Website www.nieuwprinsenland.nl

26

De wegen zijn er lang, smal en recht en wijzen mysterieus genoeg allemaal naar de Het hoe van die droom is betrekkelijk eenvoudig. Hagens: zoetglanzende ketels van Suiker Unie. West-Brabant. In de berm staan Samenwerken en elkaars producten en oranje borden Oogsttijd. Slipgevaar. Uit de schoorsteen van de Unie reststromen gebruiken. Wij hebben, zeker tijdens de campagne, enorme hoeveelhekruipen dikke stoomwolken naar de hemel. Allemaal energie, zegt den warmte, water, CO2 en biomassa als Paul Hagens, projectleider bij Suiker Unie van een nieuw economisch restmateriaal. De glastuinbouw en andere bedrijven uit de agro- en foodsector kunelan: 50 hectare voor agro- en foodbedrijven en 220 hectare voor glasnen daar wat mee. En andersom kunnen tuinbouw strak naast het eigen bedrijfsterrein aan de rivier de Dintel. wij wellicht weer iets met de restproducten van een voedselverpakker in onze bioHet toekomstige Agro- en Foodcluster Nieuw Prinsenland. Een van massavergistingsinstallatie. Hoe en wat onze dromen is dat die wolk door symbiose en samenwerking tussen de precies, dat gaan de bedrijven die zich hier vestigen onder elkaar regelen. Maar het bedrijven op Nieuw Prinsenland steeds kleiner wordt. En uiteindelijk kan, dat weten we. misschien wel helemaal verdwijnt.

27

De eerste stappen zijn inmiddels ook gezet. Een eerste glastuinbouwbedrijf is in aanbouw. De biomassavergistingsinstallatie staat op het punt van oplevering en zal jaarlijks ongeveer tien miljoen kubieke meter genormaliseerd biogas uit de restanten van verwerkte suikerbieten produceren, de energiebehoefte van zon zevenduizend huishoudens.

Vergroeid Ook het waarom verwoordt Paul Hagens simpel: Wij zitten hier al honderd jaar. We zijn vergroeid met deze plek, midden tussen de bietentelers uit het vruchtbare Brabantse en Zeeuwse land. En we willen hier nog zeker honderd jaar blijven. Dus richten wij ons op de toekomst en die zien

Pioniers in de Delta

Biobased economy: meer doen met plantaardig materiaal en kringlopen sluiten. Dat kunnen we alleen samen met anderen.

wij in de biobased economy: meer doen met plantaardig materiaal en kringlopen sluiten. Dat kunnen we alleen samen met anderen. Vandaar Nieuw Prinsenland.

28

De complexiteit komt daarna. Al ruim twaalf jaar geleden besloten de 10.000 bietentelers van Cosun, de moedercoperatie van Suiker Unie, dat samenwerken met andere agro- en foodbedrijven een van de sleutels tot de toekomst is. Nu pas staan de eerste zichtbare stappen in de klei. Hagens: Allereerst omdat zon idee langzaam vorm krijgt. We wilden de opzet zo open en flexibel mogelijk houden. In zekere zin ons laten verrassen. Dat gebeurde, bijvoorbeeld toen de glastuinbouw opeens in beeld kwam. Die sector zoekt ruimte, warmte, CO2 en energie. Het kan haast niet mooier. De ruimte is er en de rest komt straks bij wijze van spreken uit het stopcontact.

Politieke turbulentie Toch reden de kassenbouwers niet direct de week daarna de Oude Prinsenlandsche polder binnen. Er zijn natuurlijk de nodige procedures te doorlopen, legt Hagens uit, maar er was vooral ook veel politieke turbulentie. Omwonenden die vreesden voor het landschap, hun uitzicht en hun rust. Politici die daar een punt van maakten. En andere politici die het belang begrepen van economische dynamiek voor de regio en daar een punt van maakten. Het hoort bij ondernemen, vindt Hagens. Maar als ondernemer heb je er vervolgens als lijdend voorwerp minder invloed op dan je misschien zou willen. Eerlijk zeggen wat je plannen zijn, open staan voor suggesties uit de omgeving en wanneer nodig uitleg komen geven. Dat was onze benadering. Die is uiteindelijk geslaagd. Maar dat duurde even.

Mensen denken in beelden van vroeger. Zwarte rookwolken uit hoge schoorstenen en kassen die de nacht verjagen. Maar dit project gaat over de laatste stand van de techniek en over zorgvuldig omgaan met milieu en omgeving. Dit gaat over meerwaarde voor de samenleving. In welke vorm precies, dat gaan we samen uitvinden. Maar die meerwaarde, dat is de inzet.

29

Ruimtelijke Ordening

Met ruimtelijke ordening kan je stimuleren dat sectoren elkaar vinden en versterken. Door aan het bedrijfsleven letterlijk ruimte De laatste bezwaarprocedures lopen nog, te bieden voor synergie ontstaan nieuwe maar Hagens heeft daar alle vertrouwen in. economische dragers voor de regio.

Pioniers in de Delta

Met een open blik is er ruimte voor innovatie

Ineke van der Hee van Rijkswaterstaat Zuid-Holland
Initiatiefnemers Rijkswaterstaat, Havenbedrijf Rotterdam en ingenieursbureau DHV || Doel zoutindringing tegengaan zonder de scheepvaart te belemmeren || Locatie Nieuwe Waterweg || Status onderzoek || Contactpersoon Ineke van der Hee (RWS) || Website www.innoverenmetwater.nl

30

Het heeft alle allure van iets nieuws, iets spannends. Iets relatief simpels, maar Dit zegt Ineke van der Hee, hoofdingenieur-directeur van met mogelijk enorme opbrengsten. En het ligt gevoelsmatig goed, merk Rijkswaterstaat Zuid-Holland en voorzitik. Het idee van bewegend water, een soort jacuzzi. Dat spreekt veel ter van de stuurgroep Zoutbeperkende maatregelen Rijnmond. Het probleem: mensen aan. Maar goed: niet te snel juichen. We gaan eerste kijken of zout dringt als een tong over de bodem van het echt wel werkt. de Nieuwe Waterweg het land in. Altijd

31

al, maar in de toekomst wellicht verder vanwege lagere rivierafvoeren, stijgende zeespiegel en verzilting van de delta voor een betere waterkwaliteit. De oplossing, wellicht: een bellenscherm in de Nieuwe Waterweg. Van der Hee: Leuk om te zien dat we zoveel jaar na de Deltawerken toch weer met iets heel nieuws kunnen komen. Een gesprek over techniek, belangen en besluiten.

Is de simpelste aanpak niet gewoon met zout water leren leven? We wonen toch in een delta? Als we niet van alles met zoet water zouden doen, is er inderdaad geen probleem. Maar in diezelfde delta nemen we zoet water in voor drinkwater, gebruiken we zoet proceswater voor de industrien in

Pioniers in de Delta

Er zijn veel belangen mee gediend. De haven en industrie, ons drinkwater, onze veiligheid, de natuur.

32

het havengebied en kweken we planten en struiken die met zout water echt het loodje leggen. Verder binnendringen van de zouttong zou voor al deze gebruiksdoelen een enorme desinvestering betekenen. Dus zou je kunnen zeggen: sluit het systeem. Een sluis in de Nieuwe Waterweg, dan ben je ook van het probleem af. Maar een open scheepvaartverbinding is voor een havenstad als Rotterdam van groot belang. En dus voor de BV Nederland. Diep water, belangrijk voor diezelfde scheepvaart, drukt op het zwaardere, zoute water en veroorzaakt zo het fenomeen zouttong: een zoute onderstroom die ver het land binnendringt. Bellen blazen op de bodem, brengt het zoutere water naar boven. Zout en zoet vermengen, de indringing stopt. Briljant? Doen dus? Het klinkt inderdaad veelbelovend, maar zoals met elke innovatie: Dont jump to conclusions. Wij willen als beheerder van

het watersysteem eerst weten of het echt werkt, ook op het moment suprme, wat het kost en wat het opbrengt. Want straks is iedereen al lang iets anders aan het doen en zitten wij met dat ding. We brengen dus nu zorgvuldig de technische mogelijkheden in kaart, is het uitvoerbaar, en welke belangen zijn er mee gemoeid en gediend. Dat zijn er veel. De haven en industrie, ons drinkwater, onze veiligheid, de natuur. Dat maken we allemaal inzichtelijk, om uiteindelijk een simpele vraag te kunnen beantwoorden: wat doet het en wat kost het? Dat blijkt in orde, en dan? Gaan we de Nieuwe Waterweg - met bellenscherm - dan nog een stukje verder verdiepen of geven we de deltanatuur nieuwe kansen door zout water meer toe te laten? Na een korte stilte: Wij genereren als Rijkswaterstaat oplossingen voor vragen waar de samenleving mee zit. We doen dat

met een open blik, dat zie je: er is ruimte voor innovatie. Nieuwe, slimme oplossingen. Van die oplossingen brengen we de kosten n de baten in beeld. Ook wie die kosten betaalt en waar die baten terechtkomen. En als je dat allemaal weet, dan moet je keuzes maken. Bestuurlijke keuzes. En die, glimlacht ze, laten we als uitvoeringsorganisatie graag aan de politieke beslissers over.

33

Politieke en bestuurlijke prioriteit Vaker optreden van droogte vraagt om effectief tegengaan van zoutindringing: Dit is van levensbelang voor drinkwater, landbouw en industrie. Politiek en bestuurders erkennen dit en dit biedt ruimte voor innovatieve oplossingen zoals een bellenscherm.

Pioniers in de Delta

Oosterschelde als wereldmerk

Edwin Foudraine van Blueport Oosterschelde

Initiatiefnemer Blueport Oosterschelde || Doel samenwerking in ruimtegebruik door recreatie, natuur en visserij binnen de Oosterschelde || Locatie Oosterschelde || Status samenwerkingsverband || Contactpersoon Edwin Foudraine || Website www.blueportoosterschelde.nl

34

Het product is eigenlijk simpelweg de Oosterschelde. De Oosterschelde als kweekZelf afkomstig uit de visserijsector, het management van plaats voor voedsel van zee en land. De Oosterschelde als unieke schelpdierconcern Prins en Dingemanse, deltanatuur. De Oosterschelde als centrum voor recreatie en toerisme. weet Foudraine als geen ander hoe de ondernemerswereld in elkaar steekt. En Drie facetten van n zeer aantrekkelijk product die elkaar als Blueport dus ook wat de valkuilen zijn. Foudraine: Oosterschelde moeten versterken. Doel: wereldfaam, als het aan initiaOndernemers hebben plannen, natuurbeschermers maken bezwaar en allebei lopen tiefnemer Edwin Foudraine ligt. De Oosterschelde als kwaliteitslabel ze naar de overheid om de oplopende voor geweldig eten, een prima vakantie en een overweldigende natuur, geschillen op te lossen. Daar zijn we aan gewend geraakt, maar het is uiteindelijk zegt hij. Dat gaan wij als ondernemers voor elkaar brengen.

35

een doodlopende route. Niet wachten Wat kan er wel?, is volgens Foudraine een veel betere vraag. Zoals bij mogelijk verdere verzilting van de delta, nodig om de achteruitlopende waterkwaliteit te verbeteren, maar ook een verhit discussiepunt tussen natuurbeschermers en boeren. Wij gaan daar dus niet op wachten, schetst Foudraine de aanpak van de ondernemende Blueporters. Achter het Verdronken land van Saeftinghe wordt nu al met behulp van verzilt bronwater

Pioniers in de Delta

Ondernemers hebben plannen, natuurbeschermers maken bezwaar en allebei lopen ze naar de overheid om de oplopende geschillen op te lossen. Een doodlopende route.

36

zeekraal, lamsoor en zeekool gekweekt. In bassins, maar dat kan dus straks gewoon op het land. Als Blueport-ondernemers zoeken we daar slimme combinaties bij. Mensen vliegen nu naar Zuid-Frankrijk om de oesterteelt in zoute kwelpolders te bekijken. Dat kan hier dus ook: een unieke attractie voor de toeristensector, maar wellicht ook voor natuurorganisaties. Datzelfde geldt voor nieuwe vormen van visserij en schelpdierenkweek. Je kunt lang strijd voeren over het plaatsen van installaties om mosselzaad of oesterzaad te vangen. Je kunt die installaties ook benutten om liefhebbers van ruimte, rust en natuur een prachtige dag op het water te bieden en ze ook nog iets te leren over de herkomst van heerlijk eten. Het geheim achter zon aanpak is volgens Foudraine vooral het initiatief als ondernemer aan jezelf houden. Niet wachten tot de overheid dingen oplost, maar zelf met ideen komen, uitwerken tot een voorstel waar

niemand meer omheen kan en dan pas de overheid vragen om dat te faciliteren. Dat is even wennen, dat merk ik ook wel. Maar, hall! Wj zijn ondernemers! Oester op de boulevard De Japanse oester is een mooi voorbeeld, vindt hij zelf. In de Oosterschelde beland als exoot en daar zeer succesvol, tot groot verdriet van campingeigenaren op de oevers, die aan badgasten met sneen in hun voeten een hoop uit te leggen hebben. Ook vissers en natuurbeschermers zijn niet echt blij met een voortwoekerende soort in het water van de Oosterschelde. Foudraine: Dat is typisch zon situatie waarin de blik richting overheid gaat: los dit eens voor ons op! Maar vanuit de Blueport-gedachte gaan we dus als ondernemers kijken hoe de campinggasten straks weer gerust het water in kunnen en daarna misschien op de boulevard een door Zeeuwse vissers gevangen Japanse

oester kunnen eten. Dat is niet per se de oplossing hoor, die heb ik niet kant en klaar, maar wel de aanpak: met een ondernemersblik kijken waar de drie pijlers van het gebied, toerisme, natuur en aquacultuur elkaar kunnen versterken en daar een slim plan voor maken. Je zult er verstelt van staan hoe vaak dat mogelijk blijkt.

37

Alliantievorming en ontwikkelingsruimte Open staan voor elkaars belangen n zoeken naar slimme samenwerking biedt ruimte voor meerwaarde en realiseren van eigen ambities: Oosterschelde als wereldmerk!

6 1 2
38

De duurzame jachthaven van de toekomst

Demiwaterplant Botlek

7 8 9 10

Kustlaboratorium Tien initiatieven uit de zuidwestelijke delta. Ze geven een goed beeld van de vele activiteiten die er plaatsvinden. Bij elk project is aangegeven hoe het tot stand is gekomen en hoe aanvankelijke belemmeringen kansen zijn geworden.

Vigour Fishion

Innovatieve vispassage Maelstede

3 4 5

Havenfront Willemstad

Plan Perkpolder

Inspirerende voorbeelden

39

Aquaduct A4 Steenbergen

Waterdunen

Grevelingen Tidal Test Centre

Inspirerende voorbeelden

Inspirerende voorbeelden

Demiwaterplant Botlek
Initiatiefnemer Evides Industriewater || Doel duurzame demiwatervoorziening voor bedrijven in het Rotterdamse industriegebied || Locatie industriegebied Rotterdam (Botlek) || Status gerealiseerd in zomer 2011 || Contactpersoon Ebo Roek || Website www.dwp-botlek.nl

Vigour Fishion
Initiatiefnemers Stephan Dingemans en Rop Petit || Doel verduurzaming van ruimtegebruik en productie door combinatie van de teelt van vis en paprika || Locatie Vierpolders || Status project is gerealiseerd || Contactpersoon Rop Petit || Website www.vigourfishion.nl

40

Demiwaterplant Botlek (DWP-Botlek), een in 2009 in bedrijf genomen project van Evides Industriewater, is een collectieve demiwatervoorzieningen voor ongeveer twintig bedrijven in het Rotterdamse industriegebied. DWP-Botlek gebruikt het relatief laagwaardige water uit het Brielse Meer als bron en zet dit met behulp van een

ontzoutingsinstallatie om in vrijwel volledig gedemineraliseerd proceswater voor de industrie. Op deze manier wordt hoogwaardig drinkwater ontzien en gereserveerd voor hoogwaardigere toepassingen. Het project bestaat uit een innamepompstation en transportleidingen, een voorzuivering, een ontzoutingsinstallatie en een uitbreiding van het distributienet van industriewater (van 48 naar 63 km). De installatie is toekomstbestendig van opzet en daarvoor bijvoorbeeld uitgerust met een ontzoutingsinstallatie op basis van ontharding en omgekeerde osmose, die ook eventuele hogere zoutgehaltes in het Brielse Meer, als gevolg van klimaatverandering en/of verzilting van zoetwaterbekkens, aan kan. In het voorjaar van 2011 heeft die installatie zijn waarde al bewezen. Als gevolg van het droge voorjaar was het zoutgehalte in het Brielse Meer in juni 2011 historisch hoog. De installatie bleek prima in staat om die

hogere concentraties te verwerken, zij het tegen hogere kosten. De Demiwaterplant Botlek draagt bij aan een beter vestigingsklimaat voor bedrijven in de Rotterdamse haven. Tijdens het planvormingsproces is dan ook nauw samengewerkt met het Havenbedrijf Rotterdam. Na de bouw bewaakt het Waterschap Hollandse Delta een goede waterkwaliteit in het Brielse Meer, waar de installatie zijn water uit betrekt. Dankzij deze kwaliteit van de bron, kunnen de kosten van de collectieve demiwatervoorziening laag blijven.

Stephan Dingemans en Rop Petit combineren met Vigour Fishion in een tuinbouwkas in Vierpolders de kweek van vis en de teelt van paprikas. Opzet van de combinatie: dubbel gebruik van ruimte, warmte, water en CO2 en dus minder CO2-uitstoot, spreiding van bedrijfsrisico en betere economische kansen.

41

Bij de gecombineerde teelt wordt het water uit de kas gebruikt om de vissen in te laten zwemmen, de retourverwarming van de kas om het viswater te verwarmen en de CO2 die de vissen produceren als meststof voor de paprikateelt in de kas. Daarnaast toont het project aan dat visteelt mogelijk is met een maximaal geautomatiseerd systeem en een zware visbezetting per kubieke meter water. Daarbij blijkt uit smaaktesten dat het product hoog wordt gewaardeerd op smaak en kwaliteit. De benodigde technieken voor de gecombineerde teelt hebben de initiatiefnemers

zelf laten ontwikkelen. Toepassen van kant en klare systemen bleek niet haalbaar en ook het op elkaar afstemmen van installaties voor tuinbouw en visteelt bleek niet eenvoudig. De les die de twee ondernemers daaruit hebben getrokken is vooral op eigen inzichten en creativiteit te vertrouwen en pas over te schakelen op een nieuwe techniek wanneer die aantoonbaar beter functioneert.

Naast de techniek is ook gezocht naar mogelijkheden om de duurzaam gekweekte vis zo optimaal mogelijk in de markt te zetten. In samenwerking met een van de ketenpartners is een marketingconcept ontwikkeld waardoor afnemers Vigour Fishon associren met kwaliteit en duurzaamheid.

Inspirerende voorbeelden

Inspirerende voorbeelden

Havenfront Willemstad
Initiatiefnemers Ballast Nedam en gemeente Moerdijk || Doel versterken Willemstad als toeristisch-recreatief speerpunt van de gemeente Moerdijk || Locatie Havenfront in Willemstad aan het Hollands Diep || Status realisatiefase || Contactpersonen Luc Willems (gemeente Moerdijk) en Ron Scheijven (Ballast Nedam) || Website www.moerdijk.nl\projecten\014

Aquaduct A4 Steenbergen
Initiatiefnemers Rijkswaterstaat en gemeente Steenbergen || Doelen bereikbaar houden van de haven van Steenbergen voor recreatievaart met staande mast || Locatie Steenbergen, in nieuw trac A4 ter hoogte van Vlietkanaal || Status in uitvoering || Contactpersonen Martin Meulblok en Aart de Kok (gemeente Steenbergen) || Website www.rws.nl/a4steenbergen

42

Havenfront Willemstad is een project van Ballast Nedam en resultaat van een prijsvraag van de gemeente Moerdijk om de toeristischrecreatieve positie van Willemstad te versterken. Opzet van het project was een oud en verpauperd havengebied om te vormen tot een nieuwe, moderne jachthaven met ongeveer 220 ligplaatsen, met behoud van cultuurhistorische elementen zoals het Belgisch monument en de vuurtoren.

De provincie Noord-Brabant en de Stichting Recreatietoervaart Nederland droegen met subsidies aan het project bij. Basis voor het project is een realisatieovereenkomst tussen de gemeente en Ballast Nedam. De gemeente regisseert het traject van besluitvorming en vergunningen. Ballast Nedam ontwikkelt het project en brengt daarvoor de benodigde kennis in.

Om de gewenste ontwikkeling mogelijk te maken is een nieuw bestemmingsplan opgesteld en in procedure gebracht. Dit vormt de basis voor de verschillende gemeentelijke bouwvergunningen voor de diverse gebouwen en voorzieningen. De historische locatie en de ligging aan het water maken afstemming met veel verschillende belanghebbenden noodzakelijk, zoals het waterschap, Rijkswaterstaat en de Rijksdienst voor Monumentenzorg. Een complex proces, dat vanwege de historische omgeving aanvankelijk nogal wat scepsis ontmoette. Naarmate duidelijker werd dat de historische waarden behouden bleven en juist beter tot hun recht konden komen, groeide het enthousiasme. Door de economische crisis is de uitvoering vertraagd en zijn op onderdelen wellicht aanpassingen nodig om het project toch zo snel mogelijk te kunnen afronden. De verrassend snelle uitgifte van ligplaatsen geeft vertrouwen en bevestigt de potentie van het project.

Het aquaduct onder het Vlietkanaal in het nieuwe A4-traject tussen Rotterdam en Antwerpen, wordt het eerste aquaduct van Noord-Brabant. Een verkeersbrug op de kruising van het nieuwe snelwegtrac en het water zou zowel wegverkeer als recreatievaart hinderen. De gemeente Steenbergen had een visie en een integrale gebiedsontwikkeling ontworpen om de recreatieve potentie van de haven juist verder te benutten. Het voorstel voor een aquaduct in plaats van een brug ontmoette snel respons omdat een aquaduct op diverse manieren de beoogde integrale gebiedsontwikkeling rondom Steenbergen versterkt:

43

De gemeente draagt 5 miljoen euro aan het project bij. Het Rijk had zon bijdrage als voorwaarde voor realisatie gesteld. Onder regie van Rijkswaterstaat is een zogenaamde vervlechtingsprocedure toegepast waarbij de tracwetprocedure en de aanbestedingsprocedure zijn gecombineerd. Beide lopen parallel en hebben meerdere momenten waarop ze vervlechten. Marktpartijen worden in dit proces al

Het nabij gelegen Fort Henricus is met een aquaduct beter te reconstrueren. Steenbergen wordt bereikbaar voor boten met een staande mast. De verdiepte aanleg van de wegen betekent minder geluidsoverlast voor het nabijgelegen stiltegebied.

vroeg bij het project betrokken en kunnen ideen en creativiteit inbrengen. Voor overheid en marktpartijen heeft dit voordelen. Marktpartijen hebben invloed op het ontwerp en het uiteindelijke tracbesluit. De overheid benut kennis uit de markt, heeft door parallelle procedures tijdwinst, herkent eerder kansen en heeft meer financile zekerheid doordat kosten eerder inzichtelijk zijn.

Inspirerende voorbeelden

Inspirerende voorbeelden

Grevelingen Tidal Test Centre

Initiatiefnemers provincie Zeeland en provincie Zuid-Holland || Doel ontwikkeling testcentrum voor getijdenenergie || Locatie Brouwersdam/Grevelingendam || Status aanvraag businesscase topsector Water || Contactpersoon Tjeerd Blauw (provincie Zeeland) || Website www.toekomstgrevelingen.nl

De duurzame jachthaven van de toekomst

Initiatiefnemers Zeelenberg Ontwikkelingsmaatschappij en Marina Port Zlande || Doel integratie van natuur, visserij, middenstand en recreatieve voorzieningen || Locatie Brouwersdam, Middelplaathaven || Status Traject RO-procedure - uitgesproken akkoord bij gemeente en provincie || Contactpersoon Matthijs Zeelenberg (Zeelenberg Ontwikkelingsmaatschappij) || Website www.zeelenbergarchitectuur.nl

44

In 2020 moet in de Brouwersdam het weren en afvoeren van water gecombineerd zijn met het duurzaam opwekken van energie. Dat is de ambitie van betrokken overheden, kennisinstellingen, ingenieursbureaus en energiebedrijven. Samen ontwikkelen zij daarom de komende jaren onder de titel Grevelingen Tidal Test Centre de benodigde technologie voor een getijdencentrale-watermachine. Daarna volgt een proefopstelling op de Grevelingendam en/of de Brouwersdam, afhankelijk van de gekozen techniek.

De combinatie van deltatechnologie en energie is een markt met potenties voor deltas over de hele wereld, met name ook in opkomende economien als China, India en Brazili. Nederland heeft traditioneel een sterke positie binnen deltatechnologie. De getijdencentralewatermachine biedt kansen om de kennis van kennisinstellingen en marktpartijen te combineren en zo de sterke positie van Nederland te consolideren en uit te bouwen. De Grevelingen is een prima locatie om de technieken daadwerkelijk te testen

en vervolgens toe te passen bij een centrale in de Brouwersdam. Om de haalbaarheid van zon centrale te onderzoeken zijn verschillende studies uitgevoerd in het kader van het meerjarenprogramma MIRT Grevelingen. De provincie Zeeland heeft mede namens de provincie Zuid-Holland en andere betrokken partijen de aanvraag en ontwikkeling van de businesscase ingediend bij de topsector Water, n van de ontwikkelingspeerpunten van de rijksoverheid. Voor de helft van de ontwikkelkosten van het Grevelingen Tidal Test Centre, 2.750.000, wordt financiering gezocht bij energiebedrijven, bouwbedrijven, turbinefabrikanten en kennisinstellingen. Voor het andere deel wordt een beroep gedaan op financiering vanuit de topsector Water.

Middelplaathaven is nu een voormalige werkhaven van de Deltawerken, maar wordt de locatie voor De duurzame jachthaven van de toekomst, een concept om natuur, visserij, middenstand en recreatieve voorzieningen te integreren.

45

De ingredinten van het plan: Ligplaatsen in kleinschalige natuurlijke baaien met veel privacy. Een vissershaven met visafslag. Een yachtclub met theater. Een visserijmuseum. Artists in residence. Een ecologische borstelbaan voor schepen.

Het ontwerp biedt bewust ruimte aan herstel en ontwikkeling van de biodiversiteit in het water en op het land. Natuureilanden met veel baaien, havens en wisselende kades vergroten de kustlengte en de diversiteit van de kust, maken de waterdiepte afwisselender en verbeteren de waterkwaliteit. Om te kunnen

inspelen op varianten van waterbeheer die nog ter discussie staan, zijn voor veiligheid en drooglegging van bebouwing in het ontwerp ruime marges aangehouden. De economische verwachtingen van het project zijn groot: een jaarlijkse bijdrage van 1,2 miljoen aan de gemeentekas, een spin-off van 42 miljoen voor de regio, 850 arbeidsplaatsen tijdens de driejarige

bouwperiode en 450 arbeidsplaatsen tijdens de exploitatie. De ontvangst is dan ook zeer positief. Overheden verbinden het project met hun eigen plannen voor ruimtelijke ontwikkelingen en zoeken naar (juridische) ruimte om het project mogelijk te maken. Voorbeeld van dat laatste is een speciale vrijstelling waardoor het project deels op een primaire waterkering mag worden gebouwd.

Inspirerende voorbeelden

Inspirerende voorbeelden

Kustlaboratorium
Initiatiefnemers Stichting Het Zeeuwse Landschap || Doel ontwikkeling van nieuw soort kustzone || Locatie Burghsluis, Schouwen-Duiveland || Status onderzoek, overleg en planvorming || Contactpersoon Marten Hemminga || Website www.kustlaboratorium.nl

Innovatieve Vispassage Maelstede

Initiatiefnemer waterschap Scheldestromen || Doel vispassage tussen Westerschelde en polder met een kanaal onder de primaire waterkering || Locatie gemaal Maelstede in s Gravenpolder || Status operationeel in december 2011 || Contactpersoon Wouter Quist || Website www.scheldestromen.nl/vismigratie

46

De nieuwste inzichten in kustveiligheid, aquacultuur en het beschermen van natuur en landschap in n gebied combineren tot een nieuw deltalandschap dat goed is voor mens en natuur. Dat is de opzet van het voorbeeldproject Kustlaboratorium van Stichting Het Zeeuwse Landschap: een nieuw concept voor een evenwichtige en duurzame invulling van de kustzone.

hectare grond aangekocht. Met omwonenden is inmiddels gesproken over de landschappelijke inpassing van het aquacultuurgebied en met genteresseerde ondernemers over de randvoorwaarden voor de invulling. In 2012 en 2013 wordt onderzocht welke inrichting optimaal is en welke vormen van aquacultuur het beste bij de locatie passen. Tegelijkertijd wordt gewerkt aan de benodigde vergunningen. Het Droomfonds van de Nationale Postcode Loterij, bedoeld voor grote, grensverleggende initiatieven, ondersteunt het project met 6,25 miljoen euro. De provincie Zeeland stimuleert de ontwikkeling van de aquacultuur in combinatie met natuurontwikkeling en kustverdediging en draagt om die reden ook bij. Voor de realisatie van het project heeft de initiatiefnemer contact gezocht met Stichting Zeeuwse Tong, een initiatief om

verschillende vormen van aquacultuur te combineren in een gesloten systeem. Bedoeling is dat het Kustlaboratorium ruimte biedt aan diverse ondernemers.

Eind 2011 is de vispassage Maelstede bij s Gravenpolder, een locatie met veel trekvissen, operationeel. Diverse vissoorten kunnen vanaf dat moment heen en weer zwemmen tussen zout en zoet water. Het bijzondere aan de vispassage is dat de vissen niet over, maar via een buis door de dijk worden geleid.

Dit bleek mogelijk door het gebruik van pers- in plaats van boortechniek. Persen beroert het dijklichaam minder dan boren zodat de veiligheid gewaarborgd blijft. Deze toepassing biedt ook mogelijkheden voor innovatieve oplossingen bij andere primaire waterkeringen.

Vissen kunnen bij de passage zowel naar binnen als naar buiten trekken. In het naastgelegen gemaal komt een viswering, die vissen met licht afschrikt en naar de inlaat van de vispassage geleidt. De vispassage vergroot het bereik van trekvissen op deze locatie. De vispassage past binnen het innovatieprogramma van Agentschap NL en het Waterbeheerplan van waterschap Scheldestromen. De totale kosten van het project bedragen ongeveer 500.000 en worden onder andere bekostigd door waterschap Scheldestromen en Rijkswaterstaat en mede gefinancierd vanuit het Innovatieprogramma Kaderrichtlijn Water. Volgens deze richtlijn moet oppervlaktewater in goede ecologische conditie zijn en moeten er diverse soorten vissen in de waterlopen leven.

47

Het kustlaboratorium bestaat uit een verbrede kustzone, volgens experts de beste manier om de kustveiligheid te versterken, waarin lagunes zijn uitgespaard voor aquacultuur binnen een ecologisch en landschappelijk aantrekkelijke omgeving. Aquacultuur is een typerende economische activiteit voor Zeeland en met dit project opgenomen in een aantrekkelijke omgeving zonder aantasting van het binnendijkse landschap. Voor het project is bij Burghsluis op Schouwen-Duiveland 50

Inspirerende voorbeelden

Inspirerende voorbeelden

Plan Perkpolder
Initiatiefnemers provincie Zeeland, gemeente Hulst en Rijkswaterstaat, AM en Bouwfondsontwikkeling || Doel integrale gebiedsontwikkeling met woningbouw, recreatie en buitendijkse natuur || Locatie voormalig havenplein en omgeving Perkpolder || Status onherroepelijk bestemmingsplan voor de integrale ontwikkeling, buitendijkse natuur eind 2015 voltooid, begin 2013 start realisatie golfbaan, begin 2014 start verkoop eerste (deeltijd)woningen. || Contactpersoon Peter Sturmans (Perkpolder Beheer BV) || Website www.perkpolder.nl

Waterdunen
Initiatiefnemers Molecaten, Stichting Het Zeeuwse Landschap, provincie Zeeland || Doel kustversterking, verhogen van de ruimtelijke kwaliteit, natuurherstel voor de Westerschelde, creren van werkgelegenheid en revitaliseren van het gebied. || Locatie westelijk Zeeuws-Vlaanderen || Status planfase, 2012 start dijkverzwaring, 2014 aanleg recreatiepark || Contactpersoon Lies Dekker (provincie Zeeland) || Website www.waterdunen.com

48

Het Plan Perkpolder combineert wonen, recreatie en natuur. Op het voormalige, en nu nog buitendijks gelegen, Veerplein Perkpolder komen op een verhoogd gedeelte (terp) 250 woningen, een luxe hotel-restaurant, conferentiefaciliteiten en een welnesscentrum. Door de hoge ligging in het weidse

landschap krijgt dit gebied de uitstraling van een bastion met internationale allure. De stedenbouwkundige opzet zorgt ervoor dat je er het hele jaar door aangenaam kunt vertoeven. Aan de voet van het bastion komt een jachthaven met 350500 ligplaatsen. Dit centrale gebied van Perkpolder wordt omringd door nieuwe natuur met bomen en hagen, sloten en kreken. In de westelijke Perkpolder worden 200 woningen in een krekenlandschap gebouwd. Alle woningen liggen veilig achter de zeedijk. Door het gebied slingert een 18-holes golfbaan van internationale klasse. Recreanten kunnen in Perkpolder wandelen, fietsen, genieten van het uitzicht op de zeedijk en het nieuwe landschap. In het buitendijkse deel aan de oostkant van Perkpolder komt een 75 hectare groot natuurgebied met schorren en slikken, typerend voor het estuarium van de Westerschelde.

Plan Perkpolder is een samenwerking van de gemeente Hulst, de provincie Zeeland, projectontwikkelaar AM en Bouwfonds Ontwikkeling. Onderling vertrouwen, draagvlak en doorzettingsvermogen zijn volgens de deelnemers de ingredinten om een dergelijk omvangrijk en complex project tot een goed einde te brengen. Er ligt inmiddels een onherroepelijk bestemmingsplan op basis waarvan het plan gerealiseerd kan worden. In 2012 starten de civieltechnische werkzaamheden, zoals het aanpassen van de primaire waterkering en de aanleg van de buitendijkse natuur.

10

Het project Waterdunen in westelijk Zeeuws-Vlaanderen is een unieke combinatie van kustversterking en gebiedsontwikkeling. In een voormalige landbouwpolder komt zilte getijdennatuur met uitgebreide mogelijkheden voor recreatie en toerisme. Bedoeling is met het project de regio, waar krimp en vergrijzing voor sociaal-economische achteruitgang zorgen, een nieuwe impuls te geven. Het project combineert twee ambities. De recreatieondernemer van de in de duinen gelegen camping Napoleonhoeve zocht een mogelijkheid om noodzakelijke uitbreiding van de kustversterking te benutten voor een kwaliteitsverbetering. Stichting Het Zeeuwse Landschap was op zoek naar een gebied voor grootschalige zilte natuurontwikkeling. De twee vonden elkaar met een gecombineerd plan voor een verblijfsterrein voor ongeveer 400 recreatiewoningen, een duincamping, een hotel en 250 ha toegankelijke getijdennatuur.

49

Het project is een unieke samenwerking op basis van eigen verantwoordelijkheden tussen de provincie Zeeland, Stichting Het Zeeuwse Landschap, waterschap Scheldestromen, de gemeente Sluis en de Molecaten Groep. Ondanks de aantrekkelijke combinatie van ambities, verliep de planvorming aanvankelijk moeizaam. Betrokken grondeigenaren en omwonenden zijn volgens een latere analyse te laat

en niet intensief genoeg bij het ontwikkelen van ideen en plannen betrokken. Het resultaat was veel lokale weerstand, een moeizame grondverwerving en een stilvallend planproces. Met inzet van een provinciaal inpassingsplan is dit weer op gang gebracht. Door eerder en consequenter contact met belanghebbenden, was dit mogelijk niet nodig geweest en was er meer ruimte voor samenwerking ontstaan.

50

Het aantal projecten waarbij ondernemers inspelen op de veranderingen binnen de zuidwestelijke delta groeit. Steeds meer ervaring en kennis zijn beschikbaar die ondernemers kunnen helpen bij het opzetten van een nieuw project. Zowel bedrijfsleven, kenniscentra als overheid ondersteunen het verkennen van nieuwe mogelijkheden. De volgende informatiebronnen kunnen u daarbij op weg helpen.

Tips en links

51

Tips en links

Natura 2000 Ondernemen en natuur, het een kan niet zonder het ander. Welvaart is een belangrijke basis bij het beschermen van natuur en diezelfde natuur is op zijn beurt een bron van welvaart. De Europese (Vogel- en Habitatrichtlijn) en nationale (Natuurbeschermingswet 1998) natuurwetgeving zijn op dat principe gebaseerd: afspraken en regels om ondernemen en respect voor de natuur vruchtbaar te laten samengaan.

En van de instrumenten uit deze wetgeving is het realiseren van een samenhangend Europees netwerk van gebieden waar daarvoor aangewezen soorten en leefomgevingen bescherming genieten. Bescherming in deze zogeheten Natura 2000-gebieden betekent dat economische activiteiten mogelijk zijn, maar dan wel zo georganiseerd dat de soorten en leefomgevingen die voor een bepaald gebied kenmerkend en bijzonder waardevol zijn daar geen schade van ondervinden. In de zuidwestelijke delta liggen elf Natura 2000-gebieden: Oosterschelde, Westerschelde, Vlakte van de Raan, Veerse Meer, Oude Maas, Grevelingen, Zoommeer, Krammer-Volkerak, Haringvliet, Hollands Diep en de Voordelta. Voor deze gebieden zijn natuurdoelen opgesteld: de soorten en leefomgevingen die bescherming verdienen, hoe het daarmee is gesteld en wat er nodig is voor een goede instandhouding. Voor economische activiteiten die geen aantoonbaar nadelige gevolgen hebben voor de soorten en leefomgevingen die voor bescherming zijn aangewezen, is in een Natura 2000-gebied alle ruimte. Zijn die nadelige gevolgen er wel, dan zijn vaak in samenspraak met de vergunningverlenende overheid, de natuurbeheerder van het gebied en de ondernemer aanpassingen te ontwerpen waardoor de economische activiteit evengoed zonder natuurschade kan plaatsvinden. De natuur zit dus niet op slot, maar staat uitnodigend open.
www.rijksoverheid.nl/onderwerpen/natuur/natura-2000

52

53

Tips en links

Werkgroep Innovatieversnelling De werkgroep Innovatieversnelling van de Stichting Netherlands Water Partnership (NWP) zoekt oplossingen voor de volgende innovatiebelemmeringen:

belemmerende wet- en regelgeving; onvoldoende zicht op terugverdienmodellen; gebrek aan experimenteerruimte; gebrek aan competenties en versnipperende kennis; risicomijdend gedrag en risicoverdeling; te weinig urgentie.

De werkgroep verzamelt signalen en bekijkt of ze kan helpen door zelf acties uit te voeren of anderen te vragen dat te doen, bijvoorbeeld in de vorm van het verdiepen en verder ontwikkelen van kennis en deze beschikbaar stellen in het netwerk. De werkgroep beschikt over een groot netwerk van inhoudelijke experts, beslissers en bestuurders die zich gezamenlijk verantwoordelijk voelen om innovaties verder te brengen.

54

www.NWP.nl

55

Green Deals De rijksoverheid ondersteunt met Green Deals projecten die bijdragen aan een duurzame economie. Bij een Green Deal gaat het om concrete projecten op het terrein van onder andere energiebesparing, duurzame economie, duurzame mobiliteit, duurzaam gebruik van grondstoffen en water en versterken van biodiversiteit. De overheid biedt voor deze projecten de volgende ondersteuning:

hulp bij het krijgen van toegang tot de kapitaalmarkt; bemiddeling tussen partijen; stimuleren van marktontwikkelingen voor nieuwe groene technologie; bundelen van vergunningverlening en indien nodig aanpassen van wet- en regelgeving.

www.rijksoverheid.nl/onderwerpen/energie/green-deal

Tips en links

Kennisplatform Water In het Kennisplatform Water formuleren vragers en aanbieders van kennis aanwezige kennisbehoeften en stemmen zij onderzoeksprogrammas voor het ontwikkelen en uitvoeren van waterbeleid op elkaar af. Het Kennisplatform signaleert kennisleemten en communiceert deze met partijen die zich bezighouden met kennisprogrammering, om zo tot een passende invulling van deze kennisbehoeften te komen. Het Kennisplatform heeft de totstandkoming van de Nationale Kennis-Innovatieagenda Water gefaciliteerd, houdt deze up-to-date en monitort de uitwerking van kennis- en innovatiebehoeften. Het Kennisplatform Water bestaat uit de meest bepalende kennisvragende en -aanbiedende organisaties binnen het waterbeheer (I&M, EL&I, Staf Deltacommissaris, IPO, UvW, VNG, RIVM, PBL, STOWA, Stichting RIONED, WUR/Alterra, KWR en Deltares). Het werkveld is afgebakend tot waterveiligheid, waterkwaliteit, waterkwantiteit en bestuurlijke organisatie en instrumentatie.

http://www.helpdeskwater.nl/onderwerpen/overlegkaders/kennisplatform-water

56
Topsector Water Het kabinet heeft negen topsectoren aangewezen. Dit zijn sectoren waarin Nederland wereldwijd sterk is. De watersector is daar n van. In zogenaamde topteams formuleren ondernemers, wetenschappers en de overheid adviezen waarin zij aangeven met welke maatregelen de sector kan blijven concurreren op de wereldmarkt. De topsector Water omvat de drie clusters: watertechnologie, deltatechnologie en maritiem.

57

En van de gepresenteerde adviezen is de zuidwestelijke delta te positioneren als Energy Water Valley. Het kabinet heeft dit advies overgenomen. Verschillende topteams werken dit concept onder meer in samenwerking met Kennis Netwerk Delta Water (www.kndw.nl) verder uit in enkele businesscases, waaronder het Grevelingen Tidal Test Centre dat eerder in deze publicatie is besproken.
http://www.rijksoverheid.nl/onderwerpen/ondernemersklimaat-en-innovatie/investeren-in-topsectoren

Tips en links

Innoveren met Water Innoveren met Water is een website die de resultaten van het waterinnovatieprogramma WINN van Rijkswaterstaat breed beschikbaar maakt. Sinds 2002 inspireert WINN, pakt kansen op en experimenteert. Acht jaar innoveren in waterbeheer en gebiedsontwikkeling hebben veel ervaring en kennis opgeleverd. Waterbeheerders, aannemers, ingenieurs, onderzoekers en andere innovatoren kunnen op deze site met tal van documenten, fotos en filmpjes inspiratie opdoen en oplossingen vinden voor hun opgave. De website is ingedeeld in zeven themas: energie uit water, levende waterbouw, waterverdeling, innovatie en leren, gebiedsontwikkeling, waterveiligheid en duurzaam materiaalgebruik.

www.innoverenmetwater.nl

58

Proeftuin Deltatechnologie In de Proeftuin Deltatechnologie werken verschillende organisaties samen om van de zuidwestelijke delta de slimste en veiligste delta ter wereld te maken. Dit doen zij door innovatieve probleemoplossingen en het signaleren van kansen. Voorbeelden zijn overslagbestendige dijken, het weer inlaten van zout water of zilte landbouw. Verschillende locaties in de provincie Zeeland bieden ruimte voor het toepassen van deze innovaties. De provincie zal dat ook de komende jaren blijven doen en zo een proeftuin zijn voor deltatechnologie.

59

www.innovatielocaties.nl

Tips en links

Impuls Zeeland NV Economische Impuls Zeeland wil op vernieuwende en verrassende wijze mensen van binnen en buiten Zeeland verbinden en zo bijdragen aan nieuwe economische impulsen en een innovatieve en gezonde provincie. Impuls stimuleert en faciliteert (kennis)economische ontwikkelingen in de meest brede zin van het woord. Impuls wordt mede mogelijk gemaakt door de provincie Zeeland.

De kerndoelen van Impuls zijn: structuurversterking en ontwikkeling van de regionale economie door grote projecten te faciliteren; ontwikkelen en uitvoeren van projecten voor de Zeeuwse kenniseconomie in het kader van het Akkoord Zeeuwse Kenniseconomie, waarbij de nadruk wordt gelegd op het verhogen van het opleidingsniveau, betere uitwisseling tussen onderwijs en arbeidsmarkt en innovatie; economische promotie en acquisitie.

www.impulszeeland.nl

60
BioBased Innovations In het programma BioBased Innovations werken (MKB)organisaties uit de sectoren chemie, industrie en food samen met onder andere kennisinstellingen en andere Bio-initiatieven aan innovaties op dat terrein. Bedoeling van het programma is versnelling van de innovatiedynamiek en structurele samenwerking in Zuidwest-Nederland.

61

www.biobasedinnovations.nl

Innovatie-actiePlan Brabant Innovatie-actiePlan helpt ondernemers in Brabant om een stap verder te komen in succesvol (innovatief) ondernemen. Ondernemers ontmoeten hier overheden, onderwijsinstellingen, intermediairs en andere kansrijke ondernemers.

10

www.innovatieplan.nl

Tips en links

Zuid-Holland Kennisalliantie De Kennisalliantie initieert innovatietrajecten en projecten om de innovatiekracht van bedrijven in de Zuidvleugel te versnellen.

11
www.kennisalliantie.nl

Imares Imares is het onafhankelijke kennisinstituut van de Wageningen UR voor strategisch en toegepast marien onderzoek. Imares is betrokken bij diverse onderzoeken op het vlak van ecologie, milieu, zee en kustontwikkeling, aquacultuur en visserij.

62

12

63

www.imares.nl

Deltares Deltares is een onafhankelijk kennisinstituut en specialistisch adviseur voor deltatechnologie en werkt aan innovatieve oplossingen voor water-, ondergrond- en deltavraagstukken, die het leven in deltas, kusten riviergebieden veilig, schoon en duurzaam maken. Deltares doet onderzoek en geeft specialistisch advies aan overheden en marktrelaties in binnen- en buitenland. Kennis ontwikkelen, toepassen en delen staan daarbij centraal. Kennis ontwikkelen doet Deltares samen met universiteiten, andere kennisinstituten en het bedrijfsleven, in onderzoeksprogrammas van de overheid maar ook via contract research. Conform de aanbevelingen van de commissie Wijffels moet het onderzoek van Deltares aansluiten op de kennis- en innovatievragen van overheden, bedrijfsleven en andere partijen in de maatschappij.

13

www.deltares.nl

64