1

CH LA ELM F ZL T SATIYOR, XALQI K ND FSUNLAYARAQ ALDATIYOR. XLAQI SNKK N H PS, XLAQ D RS.

YELT NR VERM Y

Hseyn Cavid, Azr Poemasndan

D RVN FKR N DRS ZKR D O OLAR

Anadolu Trklrind Zrbi-Msl

EL JURNALI 16, Mart 2004 ANS-PRESS Nriyyat Evi

KHRZL KNDNN HVALATLARI

QRBDR K, GZL QADINLARA BGAN QALA BLMYN MRZ CLL MKTB AILANADK HMD XANIMA XYANT ETMMD. LAKN MKTBD THSL ALAN QIZLARIN ONA GSTRDY MARAQ BU HSSN STNDN QOA XTT KD.

Tiflisin da dnmi Davdovsk ksiyl zyuxar iki kii addmlayrd. Onlarn hr ikisi Avropa slubunda geyinmidi. kisinin d gzlrind pense vard. Bu adamlar payz ya altnda irlilyir, mxtlif hadislri mzakir edirdilr. Nisbtn ortaboylu kii zn ucaboylu, arq, son drc ciddi grnl adama tutdu: - Mirz Clil, qm yem, inanram ki, bir gn qarnza sizi baa dn kamil v ncabtli qadn xacaq. Allah Nazlya rhmt elsin, amma neylmk olar... Mirz Clil drindn ah kdi: - Faiq fndi , bo xyal edirsiniz, belsini tapmaq mmkn deyil. Bir az cld gedk, Sofya xanm gzlyir. Bir d axamdr, geri qaydb mtbdki ilri d tamamlamalyam. Az sonra onlar Safya xanm ahtaxtinskayann evinin qabanda dayandlar. Ev sahibsi qapn ab qonaqlar iri dvt etdi. Byk v geni salondak masa arxasnda onlara yer gstrib dedi: - ylin, znz evinizdki kimi hiss edin. ndi sizi rfiqml tan edcm. O, otaqdan xb az sonra abnizli, ucaboylu, ahan durulu qadnla qonaqlarn yanna qaytd: - Tan olun, rfiqm Hmid xanm Cavanir-Davatdarova, ali thsil alm ilk azrbaycanl qadnlarmzdandr... Qonaqlar irli yeriyib zlrini tqdim etdilr. Faiq fndi Hmid xanmn lini pb zyl birg dostunu da zarafatqarq tqdim etdi: - mr Faiq Nemanzad, Mirz Clil Mmmdquluzadnin dostu v riki. Dostunun bu szlri Mirz Clilin eynini ad. Hyat yolda Nazl xanmn vfatndan sonra nasirin daim ciddi olan zn tbssm qondu: - Hmid xanm, Faiq fndinin tqdimatndan sonra zm tantmaa ehtiyac qalmad. Onlar masa arxasna keib shbt etmy baladlar. Bayaqdan ilrinin oxluundan gileylnib Faiq fndidn gr tez baa vurma xahi edn

Mirz Clil indi sanki hr eyi unudub uzaq Khrizlidn glmi mlkdar qadnla mxtlif mvzularda shbtlr aparrd. Nhayt, Hmid xanm grn mqsdini aqlad: - Clil by, mrhum atam hmd by Cavanir salnda Pukin, Lermontov, Jukovski v Andersendn etdiyi trcmlrdn uaqlar n erlr mcmusi hazrlam, htta nr edilmsi n senzordan icaz d almd. Lakin vsaiti olmadndan nr etdir bilmmidi. O, lmndn vvl hmin mcmunin nri il bal mn vsiyyt etmidi. Dostlarm da mslht grdlr ki, bu mcmuni Qeyrt mtbsind nr etdirim. Sizinl grdrmyi d Sofya xanmdan mn rica etmidim. Hmid xanm diqqtl dinlyn Mirz Clilin ciddi ifad ald. O, lyazmasn nzrdn keirib dedi: - Hmid xanm, bel xeyirxah ii grmkl siz hm hm atanzn arzusunu yerin yetirmi, hm d ana dilind drsliklr ehtiyac olan azrbaycanl uaqlara yardm etmi olursunuz. ap xrcin gldikd is bel yax i qol qoyduunuza gr mcmunin 1000 nsxsini sizin n 240 manata nr etmy sz verirm. Mirz Clil lyazman v mtb xrcini gtrb vzind Hmid xanma qbz verdi. Dostunun bu hrktini grn Faiq fndi gzndki penseni xarb diqqtl rikin baxd. Mirz Clil is n Faiq fndid ba vern dyiikliyin sbbini anlad, n d ona fikir verdi. Daha sonra onlar am yemyin dvt edn Sofya xanma mmnunluqla razlq verdi. ...O axam shbtlri uzun kdi. Gecyarsnadk inqilabdan, ermnimslman toqqumasndan, mslmanlarn chaltindn rkarsyla dandlar. z Mirz Clilin katibi olduu Xeyriyy Cmiyytindn dnd o dedi: - Anlamram, niy sizin kimi savadl mslman xanmlar l-l vermirlr? Ax istsniz, mlli-bal xeyriyy ilri grrsiniz. Ny gr qadnlar arasnda bel bir cmiyyti siz d yaratmayasnz? Tklif xanmlar hvsi sald. Qonaqlar yola salandan sonra xanmlar sfrni ydrb glck ilrindn sz adlar. Qrara aldlar ki, Sofya xanm Tiflisdki ziyal mslmanlarn siyahsn tutsun.

O gec Mirz Clilin gzn yuxu getmdi. El hey Hmid xanmla etdiyi shbti xatrlayb yatanda o yan-bu yana evrildi. Sonra hvsldn xb yataqdan durdu, aydan kiraqazn stn qoydu. hmd by Cavanirin lyazmalarn xarb oxudu. Dan yeri sklnd artq mtbdki i otandayd. Shr saat 10-da mtby trif buyuran Faiq fndi Mirz Clili i banda grb salamlad. Dostuna diqqtl baxb dedi: - Mirz, bayrda ya yar, sn baxanda is adama el glir ki, indi oktyabr aynn yox, may aynn 14-dr. Mirz Clil glmsdi. 1906-c ilin maynda Hmid xanm drsini bitirib ttil xan qz Mina xanm Khrizliy gtirmk n Tiflis gednd orada Mirz Clill khn dost kimi grd. Onlarn grlri hr df Hmid xanm Tiflis gldikd belc tkrarlanrd. Sofya xanmla mktublaan Hmid xanm Tiflisd ba vern hadislr haqqnda mlumat alrd. Nvbti mktubunda hal-hval tutduqdan sonra Sofya xanm yazd: ...zizim Hmid xanm, bildirmk istyirm ki, Mirz Clil sevimli hyat yoldann lmndn sonra nhayt ki, arzusunda olduu xanm tapd v evlnmy qrar verdi. Dem, o, grdy ilk gndn siz aiq olubmu. Bu haqda mn ryini ab sizin fikrinizi yrnmyi v eliliyi z zrim gtrmyi xahi etdi. Rica edirm, fikrinizi mn yazasnz. 15 dekabr, 1906-c il, Tiflis, Sofya ahtaxtinskaya. Hmid xanm rfiqsin cavab mktubu yazmaa balad: zizim Sofya xanm, Mirz Clilin xsiyyti il bal, mnc, lav rh ehtiyac yoxdur, yqin ki, hr bir ziyal qadn bel iql fikirlrl yaayan insann evlnm tklifini mmnuniyytl qbul edrdi. Lakin siz d mnim vziyytimdn xbrdarsnz. Mn atamn mlkn basz qoyub r ged bilmrm. Sonra da mktubun azn surquclad v drindn ah kdi... Sofya xanm ald mktub haqqnda Mirz Clil xbr vernd nairin zn sanki qara bulud kd. Onun prian olduunu grn Sofya xanm Mirz Clil rk-dirk vermy balad: - Mirz, ryini sxma, Hmid xanm yox demir ki, sadc, vziyytini izah edir. Ail qursanz, grk o, Tiflis ksn, bu is mmkn deyil. Bir ar taparq...

1907-ci ilin maynda Hmid xanm Mina xanmdan institutu bitirmsi mnasibtil tkil ediln msamiry dvt mktubu ald. El hmin gn yola dmmi knd sovqatlar ylm sbtlri faytonun arxasna ykltdi. Bir ne gnlk yoldan sonra o artq Sofya xanmgilin mnzilinin qapsn dyrd. Rfiqlr qucaqlab grdkdn sonra Sofya xanm Hmid xanm qonaq otana kib sevinck dedi: - Hmid xanm, bir grn n ziz qonaqlarm mni eyni gnd nec yad ediblr! Hmid xanm byk salndak yumuaq ktillrdn birind ylmi Mirz Clili grnd zn itirdi: - Salam, necsiniz? Uzaq yol bizi lap ldn salb. Balayn ki, sizinl toztorpaq iind grmli oldum... Mirz Clilin hznl z ald: - Siz el bel d gzlsiniz. Narahat olmayn, mn onsuz da getmy hazrlardm... Rfiqlr tklikd qalanda Sofya xanm yindn Hmid xanm bu izdivaca raz salmaq n dil tutdu. Gldiyi gnn axam Hmid xanm brk xstlndi. Yolda el soyuqlamd ki, htta sevimli qznn buraxl gecsind d itirak ed bilmdi. Bu mddtd Mirz Clil tez-tez Hmid xanma ba kirdi. Hkimlr ona uzun mddt malic alb dinclmyi mslht grmdlr. Hmid xanm qrara ald ki, knddki ilrini sahmanlayb Tiflis qaytsn v bir mddt burada qalsn. Yola dmzdn bir gn vvl Sofya xanmn ay sfrsi bana yanlar arasnda Mirz Clil d vard. Birdn n dnds, Hmid xanma hamdan aralanb shbt etmyi tklif etdi. Hmid xanm razlad. Sofya xanmn yaad evin trafnda gzirkn Mirz Clil kdr dolu ssl dedi: - Demk gedirsiniz...Ka ki, Mina xanm institutu frqlnm medal il bitirmyydi... Eitdiyi szdn vcd glib rkdn gln Hmid xanm sorudu: - Niy, ay Mirz Clil? - Ona gr ki, bir il d kursda qalsayd, sizi daha bir il gr bilrdim.

- Dnya ox balacadr, n bilmk olar, blk daha Khrizliy qaytmadm... Eitdiyi cavabdan gzlri ildayan Mirz Clil birnfs dedi: - Demli, tklifimi qbul edirsiniz? Mniml evlnmy razsnz? Bu sualdan bir az duruxan Hmid xanm dinmdi, sonra is dedi: - Razyam, ancaq evlnmyimizi payza saxlayaq. Ertsi gn faytonla Khrizliy yola dnlr arasnda Mirz Clil d var idi... 1907-ci il iyunun 15-d Quzanl kndindn molla gtirildi. Toy, mclis v nlik qurulmadan kbin ksildi... Mirz Clil Khrizli camaatna v Hmid xanmn qohum-qrbasna xo tsir balasa da, ilr mdiri Olqa Sipyagina el hey xanmn yanlayb deyirdi: - Hmid xanm, bu izdivacdan l kin, ondan gzm he su imir, yax adama oxamr... Lakin Olqa xanmn tkidli etirazlarna baxmayaraq, yeni evlnnlr ilk vladlar dnyaya glndk ox xobxt yaayr, bir-birlrini szsz anlayrdlar. lk vladlar Midht dnyaya glnd Mirz Clilin umaa qanad yox idi. El hey arpaynn zrin yilib heyranlqla oluna tamaa edir, krpnin llrini prd. Bu arada Hmid xanm Khrizlid mktb amaq xyaln da gerkldirmidi. lk gnlrd mktbd otuza yaxn olan v qz thsil alrd. Drslri Mirz Clil v Mina xanm aparrdlar. Qribdir ki, gzl qadnlara bigan qala bilmyn Mirz Clil mktb alanadk hmid xanma xyant etmmidi. Lakin mktbd thsil alan qzlarn ona gstrdiyi maraq bu hissin stndn qoa xtt kdi. Hmid xanm Tiflisd, ya istirahtd olduu zaman o, istdiyi qdr ylnirdi. Geclr qzlar pri aaraq Mirz Clilin grn glirdilr. Olqa Sipyagina gizlic onun hrktlrin gz qoyur, Mirz Clil demikn mlumat toplayrd. Btn bunlardan xbr tutan Hmid xanm mktb v ev gzti qoydurdu. Lakin bunlarn da smrsi olmad. Qzlar Mirz Clilin knln yol tapmaq n dridn-qabqdan xrdlar. Hl bu azm kimi, evin dul qulluqusu da ona hayl-mayl olmudu. Kndd uaqdanbyy ham onu sevirdi, Olqa Sipyaginadan baqa; Mirz Clill onun birbirlrin olan nifrti qarlql idi. Sz-shbtlrdn bezn Hmid xanm uulluq ednlr tmkinl demidi:

- Mirz Clil byk istedad sahibi olan xsiyytdir, parlaq glcyi var. Onu qorumaq v hr ey gzt getmk lazmdr. Mn kiminl ail qurduumu ox gzl bilirm. Amma bel des d, daxiln kdiyi zablar ona rahatlq vermirdi. Axam nahar sfrsi arxasna kend Hmid xanm rin nvazil dedi: - Clil, sabah gnortadan sonra Tiflis yola dcym. Qaydanda sninl mhm bir msl haqqnda mslhtlmk istyirm... Hmid xanmn sfr hazrlamas haqqnda xbr yalnz iki nfrin keyfini amd: Mirz Clil v qulluqunun. Olqa Sipyagina is onlarn mnasibtlrindn xbrdar olduuna gr hr ikisini nifrtl szrd. Ham darvazaya xb kndin aras il tozanaq r aan faytonun arxasnca su atd. Tkc Hmid xanm bilirdi ki, geri qaydacaq, z d el hmin gn... Axamn ala-torannda kndin khrizlr istiqamtind faytonunu saxlayan Hmid xanm knd aras il malikansin doru addmlayrd. Darvazaya atd v n edcyini bilmdi. z evin orun-orun girmk arna glirdi. Amma yox, dedi-qoduya son qoymaq lazmdr. Qtiyytl evin nn kedi. Pilllri qalxb Mirz Clilin otann pncrsi nn kedi v ... grdyndn dht gldi. Onun Clili baqasn zizlyib oxayrd. Beyni dumanland, cld pillknlri enib evin arxasna kedi, silahn kib havaya at ad. Lakin qruru otaa girib ryindkilri demy yol vermdi...Az sonra gec paltarnda eyvana xan Mirz Clil trafa gz gzdirib yenidn otana qaytd. Hmid xanm bir mddt bada gzidikdn sonra gizlic Olqa Sipyaginann otana keib gecni onunla qald. Ertsi gn shr ev adamlar onu grnd tccblrini gizld bilmdilr. Hmid xanm is he n olmaybm kimi, sbh nahar hazrlayan ev adamlarna frqli sfr ama taprd. Yuxudan gec aylan Mirz Clil eyvana xb tmiz knd havasn ciyrlrin kdi v sonra yumuruunu sinsin dymy balad. Qfildn evrilib hytd alan sfry nzr salmaq istyirdi ki, Hmid xanm grb heyrtdn yumuruu havadan asl qald. Ancaq Hmid xanmn tsadfi hallarda glmsyn gzlrini grb sakitldi. Nahar ox sakit kedi. Hmid xanm dedi ki, yolda faydonun tkrlrinin oxu sndndan z baqa faytonla geri qaydb. Clili narahat etmk istmyib gecni Olqa Sipyagina il keirib.

Axam nahardan sonra Hmid xanm tklif etdi ki, kndi dolasnlar. O, shbti ehtiyatla Mirz Clilin mhbbt macralarnn stn gtirdi: - Clil, zizim, ax Khrizli ox balaca yerdir. Blk Tiflis kk? Yolboyu susan Mirz Clildn ss xmadn grn Hmid xanm shbti davam etdirmk istmdi. Ancaq geriy qaydarkn Mirz Clil ryindkilri birbaa dedi: - Hmid, mn ail hyat n yaranmamam. slind drvivari bir adamam, xasiyytim ardr, sbiym. Etiraf edirm ki, mniml yaamaq tindir. Uaqlar trbiy etmy sbrim atmr. Sn mni ail adam edibsn. Son illrd ld etdiyim uurlar snin saynddir. Amma dourdan da bir-birimiz mane olmamalyq. Xasiyytc tezinciyn olan Mirz Clil gzlnilmdn yalarn toplayb yola dd. Bir ne gndn sonra Hmid xanm ondan mktub ald: Mn Eynli bygild yaayram. Molla Nsrddinin yenidn nr edilmsi n icaz almam. Jurnaln iiyl laqdar olaraq Bakya gedcym. Orada smailiyy mhmanxanasna dcym. Oradan is hara gedcyimi bilmirm. lkbr v uaqlar necdirl? Tiflis, 30 mart 1916-c il, Clil. Bir mddt ksl olsalar da, Mirz Clil ailsinin ilri il uzaqdan da olsa maraqlanr, tsrrfat ilriyl bal msllri Bakda v Gncd hll edib yoluna qoyurdu. Uzun mddt ailsinin yanna glmyn Mirz Clil yazd mktublar vasitsil harada olduunu xbr verirdi. 1916-c ilin yaynda vladlar il uada dincln Hmid xanma xbr verdilr ki, Mirz Clil glib. Xbrdn sevinn ail zvlri axama sfr hazrlayb onun yolunu gzldilr. O, gzlniln vaxtda li Qmksarla ailsinin yanna gldi. Hyat yoldan mehribanlqla qarlayan Hmid xanm dedi: - Snin bu qdr hrt qazanmana adam... Mirz Clil d sz altnda qalmayb kompliment eyni trzd cavab verdi: - Mn sn layiq olmaq istyirdim. Bellikl, onlar bardlar. Lakin bu da ox kmdi. Qarlql razlama sasnda Hmid xanm Khrizlid, Mirz Clil is Bakda yaayrd.

Azrbaycanda sovet hkumti qurulduqdan sonra onlar rana kdlr. 1921-ci il may aynn 21-d Mirz Clil Bakdan Azrbaycan Xalq Komissarlar Sovetindn teleqram ald: ura hkumti Mirz Clili ailsi il birlikd Bakya dvt edirdi. Bakya qaytdqdan sonra onlarn yolu yenidn ayrld. Hmid xanm Khrizlid yaamaa stnlk verdi. Mirz Clilin hyatnda is yenidn mxtlif qadnlar peyda olmaa balamd. Qribdir ki, o, hr bir yeni laqsi haqqnda Hmid xanma z danrd. znn dediyin gr gzl qadnlar onun n ilham prilrini vz edirdilr. Onlarla qurulan mnasibtlr saysind ne-ne yeni srlr yaranrd. Mirz Clilin qrib xasiyytlri vard. Tndmcaz v sbirsiz olduuna baxmayaraq, istniln qadnn knln ala bilirdi. Bir gn Tursu yaylanda dincldiyi vaxt qulluular Telpri sac asb yuxa biirirdi. Mirz Clil d hamla brabr sacn bana glib itahla yuxadan drmk dzldib yedi, doymayb birini d gtrnd Telprinin knln xo etmk n zarafatla dedi: - Ay Telpri, mniml Bakya getsn, snin dilrini qayrtdraram... Telprinin qabaq dilrindn ikisi dmd. zn o yer qoymayb sacn stnd yuxa evir-evir nazlanaraq dedi: - Qurbann olum, ay Mirz, qorxuram sn mn di qayrmayasan, i qayrasan... Telprinin yarzarafat, yarciddi cavabndan ham uunub getdi. Yann ox olmasna baxmayaraq, hrin n gzl qadnlar yen onun muqsi olmaa can atrd. Lakin Hmid xanm onun n tkc vladlarnn Midhtl nvrin anas deyildi, hm d dostu, yolda v arxada idi. Hrdn Mirz Clil Hmid xanma yarzarafatla deyrdi ki, Rusiyada imperator, Khrizlid Hmid xanm... Aman sizin linizdn... Demk istyirdi ki, baqalar kimi o da hyat yoldandan kinir. mrnn son illrind is katibsi il eq macras yaayrd. Htta birlikd Borjomiy istiraht yollanr, killr kdirirdi. Hl bu azm kimi, Lida adl qadnnn bacs evlrin d glrdi. Hmid xanm is btn bunlar adi qarlayrd...

10

1932-ci il yanvarn 3-d Mirz Clil beynin qan szmasndan qfil vfat edir...Lakin Hmid xanm onun ldyn inanmayb el hey hyat yoldann llrini ovurdu. Hkimlr n qdr o, artq lb deslr d, Hmid xanm buna inanmaq istmirdi. Ertsi gn onu Fxri Xiyabanda dfn edirlr. Bundan be ay sonra is ziz olu Midht yin-ba olmadndan stlcm olub ld v atasnn yannda dfn edildi. Kiik olu nvr is sevdiyi qzn ardnca rana, oradan Polaya v Amerikaya gedib xr. Hmid xanm 25 illik ail hyatlar boyu Mirz Clill nec dost olaraq qalmdsa, lmndn sonra da bu ehtiramn qoruyub saxlad. rinin srlrini rus dilin trcm etdi. Haqqnda xatirlrini yazd. 1955-ci il fevraln 6-da hr xbr yayld ki, Hmid xanm vfat etdi. SSR Yazlar ttifaqnn zv olsa da, cnazsinin Azrbaycan Yazlar ttifaqndan gtrlmsin mane olanlar tapld. Onu hazrda Clil Mmmdquluzadnin ev-muzeyin evriln evindn gtrdlr. Ertsi gn is hyat yoldann yannda dfn etdilr. Hmid xanm lmndn vvl tez-tez deyrmi: - Son vaxtlar Clil yuxuma yaman ox girir. Hr df d deyir ki, ay Hmid, gzlmkdn gzlrimin kk sarald. Gl x d... Hazrda onlarn nvr bydn olan nv-nticlri Amerikada, Fransada v Danimarkada, Mina, Mnvvr v Mzffrin nv-nticlri is Bakda yaayrlar.

BEL...