Rashid Xelifeler Dovrunde Azerbaycanin Fethi

Dr.
ELNUR NSROV
RAD XLFLR
DVRND
AZRBAYCANN FTH
(634-661-ci illr)
B 2006
1
Bu kitab mllif trfindn 1997-ci ild

Trkiy Respublikas Slcuq Universiteti, ctimai
Elmlr nstitutunda Prof. Dr. Mikail Bayramn
elmi rhbrliyi altnda magistr ii olaraq yazlm
v mdafi edilmidir. Prof. Dr. hmd nkal v
Prof. Dr. Zkriyy Kitap bu sr msbt ry
vermidirlr.
Mhtrm oxucu, bu kitabn mlkiyyt haqq

hli Beyt (nvan: lvi Bnyadzad 9, tel:
055 680 09 64) kitab maazasna mxsusdur.
Kitab hr hans bir formada nr v ap etmk
halal deyildir. Kitab satn almaq istynlr
yuxardak nvana mracit ed bilrlr.
MNDRCAT
1.
1.1.
1.2.
1.3.
RBLRN RLR
RFSND AZRBAYCANDA
YAS ZYYT
Arran (Albanya) v Mehranlr
Xzrlr, Bzans v ran
Azrbaycanda rstanlq v gr nlr
2. SLAM TUHATNN AHYYT V

RB BBLR
2.1.
2.2.
2.3.
2.4.
slamn ntar fkurs

Sasan rdularn qb
Azrbaycann geostratej v
hmyyt
Hrb gzrgahlar
geosyas
3. XLF MR BN XTTAB VR
(634-644)
3.1.
3.2.
3.3.
4
rblrn Bzansla barzs v rann

th
Azrbaycana kl lunmu lk rb
lr v yaz bn anm
yaz bn anm v Utb bn Frqdn
Urmya, Slmas v Xoyu th
3.4.
3.5.
3.6.
3.7.
3.8.
3.9.
Huzeyf bn-ul-Ymann rdbl th

Bukeyr bn Abdullah l-Leysnn fr v
Grmzan y
Utb bn Frqdn Azrbaycan allyn
yn dlms. sfndyar Frruxzadla
alanan v Azrbaycan halsn
erln mannam
Muann th v uanllara erln
mannam
Suraq bn mrn rvana r v
hrbrazla alanan qavl
hrbraz Kmdr?
4. XLF OSMAN BN FFAN VR

(644-656)
4.1.
4.2.
4.3.
4.4.
4.5.
Daxl
zddyytlrn
v
talarn
ctma, qtsad v syas
sbblr
Kuf als Vld bn Uqbnn Azrbaycana
r
Xzrlrn qavmt. Blncr Qalasnn
hasrs v bdur-Rhman bn Rb lBahlnn hadt
Salman bn Rb l-Bahl v Hbb bn
Mslm l-Fhrnn Dbl v Naxvan
th
Ssyan, Beylqan, Brd v mkrn th
5
4.6.
Qbl, abran, Drbndn th v Salman

bn Rb l-Bahlnn hadt
5. V XLF L BN BU TALB VR
(656-661)
5.1.
5.2.
5.3.
Daxldk arqlqlarn tuhata sr

Bzans mperatoru Konstansn Qafqaza
r
Arran knyaz Cavanr Mehrannn (637680) yas alyytlr
6. SLAM
NNN
NTAR
AZRBAYCANDA
6.1.
6.2. Alban lssnn nzzl
6.3. slam qtey-nzrdn Zrdtlk
stfad dlm dbyyat
1.
RBLRN RLR RFSND
AZRBAYCANDA YAS ZYYT
1.1.
Arran (Albanya) v Mehranlr
V srn vvllrnd btn yaxn rq, eyn

zamanda Zaqafqazya br-bryl mbarz aparan k
rqb dvlt, Bzans v Sasan mperyalar arasnda
bltrlmd. Azrbaycann cnubu tamamn,
mal, yn Arran (Albanya) s randan yar asl br
knyazlq km z mvcudyytn davam etdrrd1.
Zaqafqazyann syas, qtsad v mdn
hyatnda mhm yer tutan Albanyann syas
tkkl hl e. V srd balamd2. 510-cu ld,
srn ortalarndan etbarn Arranda hkm srn Araq
slalsnn bu lkdk hakmyyt sona atmd. Qsa
mddt lkn ranl mrzubanlar dar etmdlr (510629). V srn sonu V srn vvlldn etbarn s
Albanyada Mehranlr slals ykslmy balamd3.
ran ah Xosrov Prvz (591-628) atas V
Hrmzdn qatllrn czalandrmaa balayanda
saray trak etm, Sasan slalsn
mnsub olan Mehran, 30 mn aln d z l brlkd
Zya Bnyadov. Azrbaycan V-X lrd, Bak 1989, s. 39.
Rd Gyov. Azrbaycan Arxeologyas, Bak 1986, s. 71.
3 Frd Mmmdova. Polteskaya storya storeskaya eoqrafya
Kavkazskoy Alban, Bak 1986, s. 195.
1
2
apararaq Arrann Ut vlaytn glmd. Burada br

mddt qalb Xzrlrn lksn getmk styrd.
Onun bu fkrndn tv dn Xosrov Mehrana
aadak mzmunda br mktub yazmd: Qardam!
Mnm sadq qardam. Dmn km mndn
uzaqlama. gr sn mnml br yerd yaama
xolamrsansa, bu mktub sn atanda n qdr yol
getmsns, Albanyada yaamaq n zn br o
qdr torpaq gtr. Mehran bu mktubu Grdman
vlaytnd almd. O, yanndak allr burada
mskunladrd. Daha sonra o, Mehranavan hrn
saldrm v kb burada yaamaa balamd4.
Mehran Albanyann 12 n byk feodaln
ldrb torpaqlarn l kerd. Onun ntcs Vardan
Grdman qalasn na etdrmd. O, Arrann n byk
feodal slals olan Aranahlrdn 60 nfr br
qonaqlqda qlncdan kerd. Yalnz br nfr
ldrtmd, bu da z krkn Zrmehr d. Belc
Mehran als btn Albanyan hakmyyt altna ald.
Vardan dalarda yaayan mrur tayfa balarn da
zn mt etd5.
Mehranlrn Arrana glb yerlmlr v qsa
mddtd syas tbbs l almalar tamaml o
dvrn syas vzyyt l laqdar d. nk Arran
Mosey Kalankaytuklu. Albanya arx, (trc. Z. Bnyadov), Bak 1993, s.
101.
5 Eyn sr, s. 101.
4
Sasan mperyasnn mal srhdlrnn qorunmasnda

mstsna stratej mvqey sahb d. Tssflr olsun k,
yerl feodallar ran saraynn bu mkrl oyununu br az
gec drk etmdlr6.
ran Bzans mharblrnd rann stnlyn,
Quran Krmn d mjdldy km, (bax. Rum surs,
1-6) Bzans mperatoru Herakln (610-641) Anadolu v
Zaqafqazyada
gerkldrdy
uurlu
hrb
mlyyatlar ntcsnd son qoyuldu7. Mehranlrdn
Vardann nvs Varaz Qrqor Herakln Qafqaz sfr
snasnda (623-628-c llr) mperatorun xeyr-duas l
xrstanl qbul etmd. Varaz, he bhsz, dofzt
mzhbn qbul etmd. nk zansllar bu mzhb
mnsub dlr. Mosey Kalankaytuklu z qat
monofzt olduu n bu haqda mlumat vermr.
nk Varaz Qrqor, mperator Herakl Albanyadan
gedndn k l sonra, yn 630-cu ld Alban yepskopu
Vronun xeyr-duas l monofztly qbul etmd8.
lk xrstan Mehran knyaz olan Varaz Qrqor
Herakln hzurunda xrstanl qbul edrk znn
Albanyadak hakmyytn br nv tsdqlm oldu.
Fqt monofzt Arran xalqna rmn dofzt
mzhbnd srar etmmd.
. Mmmdova. hmn sr, s. 195-196

Eyn sr, s. 199.
8 Eyn sr, s. 203-204.
6
7
Varaz Qrqorun Peroz, Yezud-Xosrov, Varazman

v Cavanr adl drd olu var d. Ondan sonra
Mehran taxtna knc olu Cavanr kemd9.
Bu gnc knyazn falyytlr haqqnda sonrak
blmlrd bhs edcyk. O, Albanyann btn
yaltlrn Ut, Grdman, Qaraba, Ssyan, Beylqan,
k, Qbl, Kambsena v olan z hakmyyt
altnda brldrmd.
1.2.
Xzrlr, Bzans v ran
Xzrlr
Xzr trklr haqqnda ermn tarx mnblr
, Avropa salnamlr s V srdn etbarn
mlumat vermy balamdlar. Bzansl v rb
mllflr xzrlrdn bhs edrkn onlar trk
adlandrmdlar. Xzrlrn dandqlar dl Volqa
(tl) bolqarlarnn dln ox bnzyrd10.
Xzrlrn lks, V srd hakmyyt sahs
Qara dnzn sahllrn qdr uzanan Gy Trk
mperyasnn trkbn daxl d v bu dvltn qrbdk
n son cnahn tkl edrd. 630-cu ldn etbarn Gy
Trk mperyas paralanmaa balayandan sonra, bu
dvltn trkbndk dgr trk qrular km xzrlr
9
Mosey, hmn sr, s. 102.

Abbasqulu Aa akxanov, Glstan-rm, Bak 1951, s. 32.
10
10
d stqlalyyt qazanaraq mstql xaqanla

evrlmd11.
Xzrlr memarlq v naat lrnd mahr
dlr. Don ay sahlndk Sarkel qalasnn qalqlar,
Ukraynann Xarkov hr yaxnlndak Xaqan
hrnn xarabalqlar, Rusyann Voronej vlaytndk
Xazarya ad l tannan raz xzrlrn bu d ld
etdklr uurlardan xbr verr12.
Smndr, Blncr v Atl xzrlrn n byk
hrlr d. Paytaxt Atl hrnd xaqann bm
krpcdn na edlm saray var d. Xalq s aacdan
tklm evlrd yaayrd13. Atl hr eyn zamanda
byk tcart mrkz d. Tcart gmlr Xzr
dnzn tkln Atl (Volqa) ay boyunca zrk hr
lmanna daxl olurdular. maldan gln tcart
gmlr d Atl ayndan kerk dnz xr, Drbnd,
Xorasan v Brd lmanlarna gedrdlr14.
Alban mllf Mosey Kalankaytuklu xzrlrdn
bhs edrkn onlar qorxunc, gen zl, krpksz,
qadn km uzun sal dey tsvr edr. Mosey
xzrlr mal xalq adlandrr v bel deyr: Bunlar
(xzrlr) srlrmz hcum edr, onlar keb
gedrkn srlrmz onlarn heybtl grnlrndn
brahm Kafesolu, Trk ll ltr, stanbul 1994, s. 158.
Bakxanov, hmn sr, s. 32-33.
13 Emel sn, slamyetten ncek rk ltr, stanbul 1978, s. 79-80.
14 Bakxanov, hmn sr, s. 33.
11
12
11
qorxuya . Onlar ox srrast ox atrdlar,

atdqlar oxlar sel bnzyrd. Mosey 628-c ldk
xzr hcumundan bhs edrkn deyr: Drbnd alan
xzrlr dnz dalas km lkmz basdlar15.
Xzr xaqannn on k nfrdn bart mvrt
mcls var d. Mcls zvlr xrstan, yhud v
btprst ola blrd. Xaqann dama dy hazr 40
mn nfrlk xsus qvardyas var d. Moskva,
Novqorod v dgr btn slavyanlar xaqana verg
verrdlr16.
Xzrlrn smav dnlrl tan olmalar
haqqndak yay fkr gr V srn vvllrnd
Xzr xaqan Bula yhudly qbul etmdr. 850-c ld
s xrstanlq bu qvmn arasnda yaylmaa
balamd17. V sr Alban salnams Mosey z
srnd Albanyadan br ox mssoner tblatnn
xrstanl yaymaq n mal xalqlarnn yanna
getdyn qeyd edr18. Xzr lksn gedb buralarda
xrstanl yayan Qrqors adl br tbat v dostlar
burada yerl br feodal trfndn 837-c ld
ldrlmdr. Ermn Mesro Matos da
Albanyaya, oradan da Xzr lksn gedrk br ox
nsann xrstanl qbul etmsn vsl olmudur19.
Bakxanov, hmn sr, s. 47; Kafesolu, hmn sr, s. 47.
17 Yen orda.
18 Mosey, hmn sr, s. 23.
19 Eyn sr, s. 32.
15
16
12
Mesro 440-c ld lmdr. Deml xzrlrn

xrstanl qbul etmlr hl V-V srlrdn
balamdr. lbtt k, xzrlr btnlkl xrstanl
qbul etmmdlr. Fqt n azndan Albanya
srhdlrn yaxn blglrd yaayanlar, yn mssoner
tblatlarn falyyt gstrdklr razlrd yaayan
trklr bu smav dnl tan olmu v myyn br
qsm bu dn mnmsmd.
Hun v zrlr gndrln tbllrn
ksryyt Qaraban alban klslrnd yetn rahblr
dlr. Qarabada halnn ksryytn xzr, savr v
barsllr km trk qbllr tkl edrdlr20. Xzr
lksn mhz arabal kelrn gndrlms d hr
halda mhz bununla laqdar d. nk sln trk olan
bu kelrn yerl xalqla nsyyt qurmalarnda dl
problem olmurdu.
Xzrlr z stqlalyytlrnn lk llrnd
razlrn lqarlarn torpaqlarn zbt edrk
genlmdlr21. Xzrlr Bzansn n gcl mttfq
dlr. Trk-Bzans brly saysnd zflyn Sasan
mperyas rblrn zrblr qarsnda kck v
bundan sonra k mttfq bu yen fatehlrl mcadl
etmy mcbur olacaqdlar22.
Mmmdova, hmn sr, s. 104-105.

Artamonov. M, storya Xazar, Lennqrad 1962, s. 179.
22 Kafesolu, hmn sr, s. 159.
20
21
13
ran Bzans mharblrnn n qzn

vaxtlarnda xzrlr Bzansa kmk edrdlr. Xzrlr
Qafqaz dalarnn cnubundak lklrn zngnlyn
ox yax bld dlr. Onlarn bu ttfaqdak mqsdlr
Azrbaycan v Arrann zngn hr v kndlrn talan
edrk qnmt ld etmk d.
Blazur bu dvrd, yn V srn vvllrnd
Arran v Grcstann xzrlrn dars altnda
olduunu v basqnlar vaxt xzrlrn rann Dnvr
hrn qdr endklrn qeyd edr23.
slam ftuhat rfsnd, daha dqq desk 626-c
ln yaynda xzrlr byk br ordu l Drbnd
kerk Azrbaycan torpaqlarna grmdlr. 626-c ln
vvllrnd xzrlrl ttfaq mqavls balayan
mperator Herakl hmn ln nda Ssyan
yaxnlnda ranl srkrd ahn trfndn mlub
edlrk ger oturdulmudu. Bundan sonra xzrlr
yuxarda qeyd etdymz hcumu gerkldrmdlr.
Xosrov Xzr xaqanna hd-qorxu dolu mktub
yazaraq bldrmd k, gr xzrlr ger klmslr o,
Bzans cbhsndk ordularn mala ynldrk Xzr
lksn hcum edck. Bu mktubdan sonra xaqan
hcumu dayandrmd. Xzrlr ger klrkn
Arrandan saysz-hesabsz heyvan srlr, srlr v
qsb etdklr qzl v gm yalar aparmdlar24.
23
24
hmd bn Yhya l-Blazur, Ftuh-ul-Bldan, stanbul 1956, c. , s. 313.

14
628-c ld Xzr xaqan, olu ad l brlkd

xsn rhbrlk etdy ordusunu cnuba doru
yertmd. Drbnd qalas bu tchzatl v ox-sayl
ordunun qarsnda uzun mddt davam gtr
blmmd. Xzrlr Drbndd dhtl qrn
trtmdlr. Mosey Drbndn aln tsvr edrkn
bel deyr: Onlar od tutmu saman km br kdn
grb o brndn xrdlar25.
Arrann mrkzn doru hrkt edn xzr
ordusu daha sonra mal-qrb stqamt gtrrk
grc torpaqlarna grmd. Burada mperator Heraklla
grn xaqan Tfls mhasry almd. Q
yaxnlad n mhasr dayandrlm v zr
hkmdar Cebu xaqan Tfls ala blmdn z lksn
qaytmd.
629-cu ln yaynda Cebu xaqan ordusu l
yendn hrkt edrk Albanya v Grcstan al
etmd. O, Tfls alaraq talan etdrd. Xaqann olu
ad alban ba yepskopu Vronu yanna araraq
onunla mqavl balamd. Mqavly gr Albanya
Sasanlr ddy vergn bundan sonra xzrlr
dml d26.
Bzans
Xzr Bzans ttfaq mperator Herakln rq
syastnn sas stqamtn tkl edrd. O, daha vvl
25
26
Eyn sr, s. 92.

Eyn sr, s. 102-104.
15
Qafqaz xalqlar l rana qar mqavl balamd.

Herakl Qafqaz ranla mbarzd mharb meydan
km stfad edrd. Bu Qafqaz xalqlarnn xrstan
olmas l n qdr laql ds, mperatorun z
mttfq olan xzrlrl manesz tmas vzyytnd
olmaq stms l d br o qdr laql d.
623-c ld rann mrkz yaltlrn qdr
rllyn Herakl Qanzaka (z) hrn l kerrk
buradak atk txrb etdrmd. mperator bu
uurlu hrb mlyyatlardan sonra q Albanya v
Grcstanda kermd. O, Arran halsndn z
ordusunu saxlma tlb etmd. ks tqdrd
albanlar da mcuslrn aqbt gzlyrd. Brd
yepskopu Zaxarya vastlk edrk Albanya xalqn
mmkn qtl xlas etmd27.
Bzans l kerdy lklrd yhud v mcuslr
qar tzyqlr gclndrrd28. Bundan baqa Bzans
saray, aralarndak mzhb frqllyndn tr dama
rq yaltlrndk xrstanlar sxdrrd. Bu k trf
arasnda kn v dmnlyn qzmasna sbb
olurdu29.
Bu km sbblrdn trdr k, hl Herakl sa
kn zansllar, n Asya stsna olmaqla, btn zbt
Eyn sr, s. 90.
W. Barthold, slam edenyet arh, stanbul 1940, s. 20-21.
29 G. Ostroqorsky, Bzans evlet arh, Ankara 1981, s. 103; ahn Uar,
Anadoluda slam-Bzans cadeles, stanbul 1990, s. 56.
27
28
16
etdklr razlr rblr vermy mcbur olmudular.

Bzans mperatoru Herakln (610-641) rana qar
apard mbarz btnl faydasz grnrd.
ranllar mlub edrk o, mslman rblrn n
asanladrmd. nk qsa mddt sonra onun
Sasanlrdn ald razlr slam ftuhat dalas
30.
ran
Sasanlr
zbt
etdklr
lklrn
syas
stqlalyytn son qoyurdular. Azrbaycanda da eyn
sul ttbq edlmd. Sasan ahlar dgr yaltlr
olduu km Azrbaycana da mrzubanlar (cann)
tyn edrdlr. lknn btn nzbat, hquq v hrb
hakmyyt
mrzubanlarn
lnd
cmlmd.
rdbld oturan Sasan mrzubanlar ahab
adlanrd31.
V srdn etbarn Sasan mperyas drd byk
mrzubanla
blnmd.
Azrbaycan
mal
mrzubanlna daxl d. Bura Azrbaycandan baqa
berya (Grcstan), Ssyan, Muan, Deylm,
Ermnstan v.s yaltlr daxl d32.
Zrdtlk (mcuslk) Sasan mperyasnn rsm
dn d. Bu dn Sasan syas eltas zrnd fvqlad
tsr malk d. Bel k, mcus dn adamlarnn
Barthold, hmn sr, s. 21; Ostroqorsky, hmn sr, s. 104.
Cavad Mkur, Nzr-e b Tarx- Azrbaycan, Tehran 1349, s. 123.
32 Bnyadov, hmn sr, s. 40.
30
31
17
falyyt
sadc
dn
aynlrn
cras
l
mhdudlamrd. Onlar dvlt lrn qarr, bzn
ahn leyhn evrln saray mhm rol
oynayrdlar. Mbdlr (mcus dn xadmlr) bel
tsrl v gcl syas fqura evrn sbblrdn br d
onlarn hmyytl qtsad mkanlara sahb olmalar
d. Mbdlr tf edln qdsyyt onlara toxunulmazlq
hququ qazandrrd33. Mbdlrn dgr dnlr mnsub
nsanlara qar gstrdklr tzyqlr cmyytd
paralanmaya yol am, bu da randa ctma
blnmy v mll brlyn yox olmasna sbb
olmudu34.
ctma tbqlr arasndak mxalft v tfrq,
slzadlr arasndak xtlaf v rqabt, buna lav
olaraq dn zddyytlr Sasan mperyasnn mhv olma
thlksn yaxnladrmd35.
slam fthlr rfsnd Sasan sarayndak
yncaqlar onu sbut edr k, dvltn tmln zflk
v fsad yol tapmd. Bu fsad btn svyylrd
davam edrd v qdm dvrn bu gcl v mrffh
dvltn zvala doru srklyrd36. Bu hadslr
alban salnam Mosey bel tsvr edr: 627-c ld
Bzans v ran ordularnn Nnova (Mdan)
yaxnlnda dyd ran ordusu tamamn mhv
Abdulla Fazl, Atropatena e. V-e.s V , Bak 1992, s. 179.
l sr Hkmt, Tarx- dyan, Tehran 1371, s. 248.
35 . H. Zrrnkub, Tarx- ran bd z slam, Tehran 1343, s. 176.
36 Eyn sr, s. 249.
33
34
18
olmudu. Bu dhtl hads saray rkan arasnda

qalmaqala sbb olmudu. Onlar: N vaxtadk bzm
ar hmvtnlrmzn qan sel km dy meydannda
tklb axacaq? N vaxtadk bzm yollarmz balanb
baqa lklrl tcart mnftmzdn mhrum
olacaq? N vaxtadk bzm var-dvltmz lmzdn
alnb saraya, qzl-gmmz s ahn xznsn
ylacaq? Btn bamza glnlr ahn ucbatndan
deylm? Bundan sonra s ahn olu Qubad thrk
edrk onun bal l syan etmdlr37.
ctmayyt arasnda sabtlk v brabrlk tmn
edlmmd. Sasan mperyasnn sas, daya olan dn
v dvlt brly prnsp, mbdlrn dvlt lrn gen
surtd qarmasna qdr deformasyaya uramd. Bu
deformasya el br svyyy atmd k, r torpaq
sahblr v slzadlr qeyz v knlrndn tr
xrstanl v ya hr hans baqa br dn qbul etmy
hr an hazr dlr38.
Zlm, daltszlk v tzyqlr ran cmyytndk
dalma v paralanman srtlndrrd. Dvltn v
ctma tkkln n hmyytl amllrndn br olan
dnn, yn dvlt deologyasnn bu kld rms
Sasanlrn sonunu yaxnladrmd.
1.3. Azrbaycanda rstanlq v gr nlr
37
38
Mosey, hmn sr, s. 98-99.

Zrrnkub, hmn sr, s. 180.
19
slam ftuhat rfsnd Azrbaycann dn

vzyyt d etnk vzyyt km qarq v rngarng
d. Azrbaycann malnda, yn Albanyada
xrstanlq yaylmd. Cnubda s sasn mcuslk
hakm dn d.
Alban klss Qafqazda v btn xrstan
dnyasnda n qdm klslrdn brdr. Albanyada
xrstan cmalar V srdn etbarn, yn xrstanln
bu lknn rsm dvlt dn olmasndan vvl peyda
olmaa balamd. Albanyada xrstanlq br-brnn
ardnca k mrhld yaylmd39.
sa leyhsslama vhy olunan tvhd dnn tbl
n hvar Faadey ran v Qafqaza gndrlmd.
Faadey Artaz (Maku) vlaytn glrk burada
falyyt balamd. O, bu blgd yen dn tbl
etmkl mul kn ermn Artaes slalsndn ar
Sanatuk (115-116) trfndn qtl yetrlmd.
Faadeyn tlblrndn Yelsey Qds qaydaraq ba
verm hadsn oradaklara danmd. Bundan sonra
Yelsey hvar Yakovun tvsys l yendn bu blgy
glm v ermnlrdn gzlnrk Albanyaya kemd.
Albanyaya gln Yelsey olada (Drbndn cnubu)
tbl balamd. Yelsey br qrup tlbs l Ut
vlaytn gedrkn yerl haldn br ne nfr onu v
tlblrn qtl yetrmdlr. Alban ar Vaaqan
eyxlslam Allahkr Paazad, Qafqazda slam, Bak 1991, s. 40;
MmmdovA, hmn sr, s. 217.
39
20
(487-510) br ne sr sonra onun ldrldy yerd

(Samur aynn knarndak Zrqun drsnd) mbd
tkdrmd40. Albanyann xrstanlqla tanl bel
olmudur. Bu xrstanln bu lkd yaylmasnn
brnc mrhls d. Bel txmn edrk k, bu
mrhldn sonra Albanyada lk xrstan cmalar
yaranmaa balamd. knc mrhld s bu
xrstanln Albanyann rsm dvlt dnn evrlms
l gerklmd.
313-c ld Alban knyaz Urnayr, Qrqor adl br
mssonern tbl l xrstanl qbul etm v bu dn
Albanyann rsm dnn evrmd. Urnayr Sasan
ah apurun bacs Asay l evl d. Bu hadsdn
sonra Urnayr xrstanln Albanyada yaylmasn
tmn etmd41.
Yunan mssoner Qrqornn Ermnstanda
falyyt ntcsnd ermn ar Trdat 286c ld xrstanl qbul etmd. O, lk halsn d bu
dn qlnc gc l qbul etdrdkdn sonra, btn
btprst v atprstlr lkdn qovmudu. Trdat
bu hadsdn sonra rana qar syan etm v rsmn
omallarn hmaysn qbul etmd42.
Bu dvrd randa da xrstanlq srtl
yaylmaqda d. Sasan ahlar ranl xrstanlara dama
Mosey, hmn sr, s. 26. Paazad, hmn sr, s. 40.
42 Hkmt, hmn sr, s. 242.
40
41
21
bh l yanardlar. Bzans ran mharblr

davam edrkn ranl xrstanlar Sasan dvlt
mmurlarnn v mcuslrn tzyqn mruz qalrdlar.
Sasan ah V Bhramn hakmyyt dvrnd,
mharbdn mlub xan ran 422-c ld Bzansllarla
mqavl balamaa mcbur olmudu. Bu mqavlnn
rtlrndn br d ranl xrstanlara srbstlk v
azadlq verlms d. Br mddt sonra ranl xrstanlar
Bzans klssndn ayrlaraq mstql kls tss etdlr.
Bu, dvltn hmay v dstyn qazanan Dadu adl
xrstan dn xadmnn br yncaq tkl edrk ran
mshlrn znn balq edcy br kls trafnda
brldrms l rsmlmd43. Belc zansllarn
ranl xrstanlara tsr v Sasanlrn daxl n
qarmas n lazm olan bhan aradan qaldrlm
oldu. Sasan saraynn bu msbt mnasbt d bu
sbdnd.
Sasanlrn dars altnda olan torpaqlarda
yaayan xrstanlarla Bzans klss arasndak urumun
drnlmsnn br baqa sbb d Nestorun
xrstanlarn Mrym olu sann (.s) lah v br
chtlrnn br v blnmz olduu etqadna etraz
etms olmudu. O, k mmtaz kmlyn br vcudda
zahr olduunu deyr, bunlardan brnn lah (ata),
dgrnn d nsan olduunu dda edrd. Nestora gr
klmtullah, mstql br nsan frd (oul) olan
43
Eyn sr, s. 245.
22
Mrym olu sann bdnnd zahr olmudu. Bu

ddasna gr Nestor tzyq v tqb mruz qald v
qab rana snd. Bzans dvlt 489-cu ld Nestorun
byk nfuza sahb olduu Urfadak mktblr
balatmd. Bu sbbdn Nestorla hmfkr olan dn
xadmlrnn hams rana kmdlr. Bu hadsdn
sonra xrstanlq randa srtl yaylmaa balamd.
hr hals, xsusl d sntkarlar, tacrlr v zyallar
arasnda xrstanla rbt var d. Dvltn rsm dn
olan mcuslk haradasa knd v qsb dnn
evrlmd. Mdan ba yepskopunun nfuzu mbd-
mbdann (mcuslrn al dn rhbr) nfuzu l
brabr saylrd. Azrbaycann cnub qrbnd d
Nestorun dn tlmn yrdn mktblr qurulmudu44.
Buna baxmayaraq, xrstan albanlar n Bzans
dofzt, n d ran nestoran tlmlrnn tsrn
dmyb z monofzt qdlrn mhafz etmdlr.
Albanya arx adl salnamnn mllf v
mhafzkar monofzt olan Mosey Kalankaytuklu
451-c ld toplanm Xalkedon dn qurultayn,
Nestoru v onun etqadn mdaf ednlr byk br
nfrtl lntlyr v ddtl tnqd edrd.
Alban dn xadmlr Aquen dn qurultayn tkl
etmdlr. Bu qurultay dn xadmlrnn lnd gen
tsr sahsn malk nfuzlu br vasty evrlmd.
Hkmt, hmn sr, s. 245-248; ostroqorsky, hmn sr, s. 52; Barthold,
hmn sr, s. 14-16.
44
23
Aquen qurultaynn qrarlar sadc dn msllr

ehtva etmrd, dnyv lr d qarrd. Qurultay
kelrdn yaadqlar yerlrd hm dn, hm dnyv
lr mdaxl etmy tlb edrd. Aquen qurultay
kls qrarlarna ml etmyn v dn xadmlrnn
tlblrn etraz edn feodallar kls krslrnd
lntlyr v nfuzdan salrd45. Xrstan dn xadmlr
klsnn nfuzundan tamamn z mnftlr
stqamtnd su stfad edrdlr.
Bu km hadslr Alban feodallar l kls
arasndak zddyytlr qzdrr, bzn Alban arlar
l dn xadmlr arasnda kmlr sbb olurdu. Bu
da z nvbsnd klsnn v dn xadmlrnn gzdn
dmsn v feodallarn onlara kn bslmsn sbb
olurdu.
lkd n byk torpaq sahb r feodallardan
sonra kls d. Kls v monastrlarn lnd olan
torpaqlar blnmz v rsn en mlklr d. Kls
torpaqlar varl knyaz v kndllrn hdyylr l
getdkc byyrd. Bu torpaqlarn sl sahblr, yn
onlarn nemtlrndn faydalananlar s xrstan dn
xadmlr d46. Bu da dn xadmlrnn hr brnn r
feodala evrlmsn sbb olmudu. haln ar
verglrl znlrn srasna belc dn xadmlr d daxl
olmudular.
45
46
Bnyadov, hmn sr, s. 65.

Eyn sr, s. 63.
24
Kls bundan lav mcbur bxlr d alrd.

Msln, hr azad xs, mumyytl, klsy mnsub
olmayan hr ks lm qohumlarnn ruhuna dua
edlms n hr l klsy bx vermy mcbur d.
ln xsn at olubsa, bu at klsy balanmal d. At
yoxdursa, bunun yern kz, nk, ke v ya qoyun
verlml d. Kls bu bxlrl lnn ruhunun
sevnmsn tmn edrd47.
Zrdtlk
Azrbaycann malnda, yn Albanyada
xrstanlq hakm dn d. lknn cnubunda s
halnn ksryytnn vcdanna zrdtlk hakm d.
Zrdtlk hr n qdr smav dn saylmasa da,
etqad saslar baxmndan smav dnlr yaxn d.
Dnyann csman (kt) v ruhan (mn)
tkl olduunu yrdn zrdtlk,
yaradann nsana mhm ey nam (mn), sz
(nv) v ml (kn) mr etdyn deyrd.
Zrdtlrn oda stay mslsn gldkd, bu onlarn
Mbudun (Ahuramazd) odda tcssm etdyn znn
etmlrndn rl glrd. Grldy km zrdtlyn
etqad saslar, slamn qlbl man, dll tsdq v
mll ttbq prnsplrn uyun d. Bu, mcuslrn
47
Eyn sr, s. 64.
25
slam qsa mddtd dn km mnmsmlrnn

sbblr arasnda mhm yer tutmudu48.
48
PAAZAD, hmn sr, s. 35-36.
26
2. SLAM FTUHATNN MAHYYT V

HRB SBBLR
2.1.
Allahn yer zrndk son els Mhmmd
(...) vhy olunmu Tvhd dnnn gtrdy yen
sstem v nzam, rb mlltnn hyatn hr chtdn
dydrdy km hrb v syas hyatna da gen
surtd
nfuz
etm,
mkmml
kld
tklatlandrmd. Cahlyy dvr ad l tannan
slamdan vvlk dvrd rb qbllr arasnda llr
boyu srn mharblr, hr br rb zn br sr,
sava km yetdrmy mcbur edrd. slam dnnn
n md mrlrndn br olan chad mr, yn
mumbr slhn, daltn v sabtlyn brqrar
edlms n lazm olan mharbd trak etmlrn
mslmanlara frz qlan lah dvt, rblr hrkt v
qeyrt gtrm v srtl vaqe olan tmas rblrn
ftrtndk qvvt v stedadn zahr olmasna sbb
olmudu49.
Uca Allah rblr nsrt v mvffqyyt tqdr
buyurmu, bu qvm Xatml-nbya Muhmmdn
(s..v) lah mnl trbys l yetdrm, syast,
Corc Zeydan, slam edenyet arh, (trc. M. evk), Ankara 1966, c. V,
s. 90.
49
27
hrb, elm, zka v dhada bryytn n byk v

nadr xslrn mzhr etmd. bu Bkr, mr bn
Xttab, Osman bn ffan, l bn bu Talb (..)
tqva, fzlt, salehlk v dhada dvrn nadr v vzsz
xsyytlr dlr. Xald bn Vld, Usam bn Zeyd,
Xald bn Sd, bu Ubeyd bn Crrah, Sd bn
Sufyan, Mur bn ub, mr bn-ul-s, Zyyad bn
b, Sd bn bu Vqqas (..) bsrt, ordulara
komandanlq, zka, strategya v taktkada hr br br
dah dlr. lk dvrlrd bu km xslrn yetms
slamn srtl mvffqyyt qazanmasna xdmt edn
sbblrdndr50. lk mvffqyytlr br brn tqb
etdkc hrb sfrlr ssteml ftuhata evrlmd.
slam ftuhatnn mvffqyyt sbblrn
toxunarkn o dvrd rblrn hmmt v qeyrt sahb
br mllt olduqlarn da qeyd etmk lazmdr. Bdv
rblr ox sad mt sahb olub, aclq v susuzluq
km lversz hyat ratn dzml dlr. Hrb
sfrlr vaxt ox ar yk olmayan rblr yanlarnda
artq yemk v su da gtrmrdlr, qnmt mallar l
kfaytlnrdlr. Bu sbbdn d evk dlr v manevr
qablyytlr yksk d. sas nqlyyat vastlr olan
dvlr d lversz qlm rtlrn dzml dlr.
Csart v catlrn qzav-qdr nanmalarna
borclu olan lk mslman rblr, at mnmk, ox atmaq
50
Yen orda.
28
v qlnc oynatmaqda mahr olub, bu vsflr l dgr

mlltlrdn stn dlr51.
mr bn Xttab (..) xlf olandan sonra
syldy lk xtbsnd z qvmnn sahb olduu
xsusyytlr aadak cmllrl tsvr etmd. Xlf
selndn sonra mscdd mnbr xan mr bn
Xttab (r..) bel demd: rblrn vzyyt burnuna
yyn taxlm v srcsnn arxasnca gedn dvnn
vzyyt kmdr. Onu yedyn alan hara apardna
dqqt etmldr. Mn gldkd, Kbnn Rbbn and
olsun k, mn onlar doru ylda aparacaam52.
Mslmanlar mharbn mrdlk, mtant, sbr
v sbatlarn sbuta yetrrk Allahn rzasn
qazanman n uyun yolu km grrdlr. Qdsyy
zfrndn sonra yanna gln mr bn Mdy xlf
mr (r.) mn mharb haqqnda dan deynd
mr bel cavab vermd: Mharbnn ad acdr.
Dy qzd vaxt sbr v sbat gstrn ks ad-san
qazanr, zflk gstrn mhv olur53.
Burada lk slam ftuhatnn sbblrn sadc
qtsad amllrl laqlndrrk zah etmy alan
avroal rqnas Fl Httnn fkrlrn mzrdn
kerrk, dyrlndrmk yern dck. Flp Htt
Syas v dn slam arx adl srnd bel yazr:
Eyn sr, c. V, s. 88-89.
Zya Kazc, slam essseler arh, stanbul 1991, s. 33.
53 Blazur, Ftuh-ul-Bldan, c. , s. 67.
51
52
29
Bdv rb qbllrn v cmyytn hrkt gtrn

aml, fanatzmdn daha ox qtsad tnlklr
olmudur. Kaetan, Bekker v dgr masr qrbl alm
v tdqqatlarnn lk slam ftuhat haqqndak
mlahzlr, klassk dvrd yaam mslman
almlrn d nzr-dqqtndn yaynmamdr54.
Avropal rqnas Flp Htt z mlahzsn
dstklmk mqsdl orta srlrd yaam mslman
tarx hmd bn Yhya l-Blazurdn (vfat: hcr
279/mlad 894) bel br paraqraf qtbas edr: slam
ordusuna qar lksn mdaf edn ran ordusunun
komandan Rstm, mslman srlr bel mract
etmd: Mn mlum olduuna gr sz bu
(mharby) vadar edn, baqa br ey deyl, sadc
fqrlk, kasblq v qtsad darlq nd olmanzdr55.
Buna n tutarl v gzl cavab Rstmn ddasn
ynltdy, shabdan br olan, Mur bn ub (r.)
vermdr. Amma ny gr s F. Htt Mur bn
ubnn cavabn z srnd qeyd etmy ehtyac
duymamdr. Bz bunu qeyd etmy ehtyac duyuruq.
Rstm Qdsyy dyndn vvl slam ordusuna
koandanlq edn Sd bn bu Vqqasa (r.) xbr
gndrrk el heyt gndrmsn tlb etmd. Buna
gr d Sd bn bu Vqqas Mur bn ubn
ranllarn hrb drgsn gndrmd. Rstm
Phlp Htt, Syas v dn slam arx, (trc. S. Tu), stanbul 1980, c. ,
s. 219.
55 Eyn sr, c. , s. 219-220.
54
30
Mury xtab edrk br xeyl dandqdan sonra

yuxarda nql etdymz ddasn dl gtrmd. Mur
bn ub s ona bel cavab vermd: Bz dnya
axtarmaa glmmk. Bzm stymz v mqsdmz
axrtdr. Allah bz z Rsulunu (s..v) gndrmdr.
Bz onun dvtn qbul edrk ona tabe olduq. Bunun
saysnd xobxt v bxtyarq. Allah slama zdd
hrkt ednlrl, onlar boyun yb z llr l czy
vern qdr vuruma mr edr. Bz szdn yalnz br
olan Allaha stay edb, onun elsn tsdq etmnz
styrk. slam qbul etsnz n la, dn qardamz
olarsnz. Etmycynz tqdrd czy dycksnz.
Ya da aramzda qlnc hakm olacaqdr56.
Allah Rsulunun (s..v.) shablrndn br olan
Mur bn ubnn bu qsa, lakn dahyan cavab,
Rstmn 14 sr vvl ddy shv fkr tkrarlayan
Flp Htty tutarl cavab olmaqla brlkd slam
ftuhatnn mahyytn bldrn ahan doktrnadr.
Mslman fatehlr dmnlrndn v zlrn tat
ednlrdn dflrl gcl olduqlar hallarda bel
haqszlq
v
daltszlk
etmkdn
ddtl
knmdrlr. Bu peymbr trbysn mzhr olmu
nsanlar, getdklr yerlrd yaayan smm v ql
slm sahb nsanlarn knllrn fth etm, onlarn
qlblrnd taxt qurmudular. Azrbaycan fatehlrndn
Blazur, Ftuh-ul-Bldan, c. , s. 30; smayl bn mr , l-Bday
vn-Nhay, stanbul 1994, c. V, s. 67-70.
56
31
olan bdurrhman bn Rb l-Bahl d bunlardan

brdr. O, Azrbaycanda olarkn lknn byklrndn
br olan hrbraz bdurrhmana xzrlrn
lksndn gtrlm ox bahal br yaqutu gstrr.
bdurrhman bn Rb yaqutu alb dqqtl baxandan
sonra hqqtn ox dyrl dadr deyb onu
hrbraza qaytarr. Onun bu hrktndn heyrt
gln hrbraz bel demd: And rm k, bu
yaquta sahb olmaq Bab-ul-bvaba (Drbnd) sahb
olmaqdan daha xeyrldr. Yen and rm k, szlr bu
gn mn Ksra (Sasan) xandanndan daha
sevmlsnz. gr onlar burada hakm olsaydlar v bu
yaqutun mnd olduunu blsydlr onu mndn zorla
alardlar. Tanrya and olsun, malk olduunuz eylrdn
he br lnzdk bu byk hakmyyt qdr dyrl
deyl57.
xlf bu Bkr (..) slam ftuhatnn
prnsplrn sfr gndrdy ordunun komandr
Usam bn Zeyd (r.) tlmat verrkn bel
aqlamdr: Xyant etmyn, zlm etmyn, hdd
ab tcavz etmyn, he kmn bdn zvn ksmyn,
uaqlar, qadnlar, qocalar ldrmyn. Yallqlar
doramayn, meyv aaclarn ksmyn. Ehtyacnz
olann xarcnd dv, nk v qoyunlar ksmyn.
bn Ksr, l-Bday, c. V, s. 205-206; Muhmmd bn Crr t-Tbr,

Tarx- Tbr, Tehran 1362, c. V, s. 1987-1988.
57
32
Getdynz yerlrd monastrlara qapanb badt edn

rahblr grcksnz, onlara toxunmayn58.
slam ftuhat saysnd ld edln uurlar o
dvrn mlltlr arasnda mslmanlara qar qorxu
qarq hrmtn oyanmasna sbb olmudur. V sr
alban salnams Mosey bel yazr: Bzm mqdds
mllmlrmz (sa leyhsslamn hvarlr) smayl
(.s) haqqnda ncln Kvn (XV) blmnd Onun
(smayl leyhsslamn) llr hr ksn llrndn
stndr v bhsz mn ondan byk br qvm
(mllt)
trdcym
deyldyn
bzlr
yrtmdlr59. Grc arnn sfr s Ermnstan v
Grcstan fateh Hbb bn Mslmnn hrb
drgsnd onunla danqlar apararkn bel demd:
Bz sz Tanrnn sevdy v dgr mlltlr arasndan
sem olduu br mmt km tanyrq60. Xzrlr s
mslmanlarn qazand hrb uurlar onlarn yannda
dama kmk mlklrn olduu l zah edrdlr61.
slam ftuhat hrkat l rblr yen dn, stn man
gc, Allah yolunda vuruub hd olmaq eq l o
dvrn super gclr, Bzans v Sasanlrl rqabt
gr blck svyyy ykslmdlr.
H. brahm Hsn, slam arx, stanbul 1987, C. , S. 278.
61 bn Ksr, l-Bday, c. V, s. 204; Tbr, Tarx- Tbr, c. V, s. 1986;
zzddn l bn-l-sr, l-Kaml ft-Tarx, stanbul 1986, c. , s. 35;
hmd -ul- l-Kuf, Ktab-ul-Ftuh, (trc. Z. Bnyadov), Bak
1981, s. 10.
58
59
33
2.2. slamn ntar fkurs

Muhmmd (...) vfatndan sonra ba verm
fthlr v qazanlan parlaq zfrlr saysnd Onun
qurduu Mdn hr vlt txmn olunandan daha
ox nkaf etm v zmtl br gc evrlmd. Bunun
paralelnd slam dn bu torpaqlarda yaylaraq vaxt
kedkc ox byk br corafyada yaayan br ox
mlltrn v xalqlarn yegan v mtrk dnn v
mum mdnyytn evrlmd.
slam Peymbrnn (s..v) arzu v mqsd
Allahn muradna v tqdrn nsanlarn rza v
tslmyyt gstrmlr olmudur. Bunun xarcndk
hr ey bu mqsd ata blmk n sadc br vast
olmudur. Syas qtdar v ya hr hans baqa br ml
v hrkt bu mqsd doru gedn yolda rllmk
n ehtyac duyulan vastdn baqa br ey deyld
Onun n62.
Rsulullahn (s..v) vfatndan sonra s onun
trafndak nsanlar, onun shablr, ona Allah
trfndn endrlm lah mjdn, yn Quran-Krm
bryyt atdrmaq mqsdl, Onun getdy yoluda
zml rllmdlr. Azrbaycann malna gln
bdurrhman bn Rb (r.) Xzr lksn hrb
62
Muhmmd Hmdullah, slam Peymbr, stanbul 1993, c. , s. 1031.
34
sfr hazrlaarkn onu bu fkrndn dandrmaa

alan hrbraza bel demd: Bz onlarla
(xzrlrl) onlarn lksnd vuruacaq. Vallah
aramzda el nsanlar var k, gr mrlmmnn (
xlf mr, r.) mr ets, onlarn lksnn ta o br
ucuna qdr gedrlr. hrbrazn Onlar kmlrdr?
sualna bdurrhman bel cavab vermd: kslrdr
k, Allah Rsulu (s..v) onlarla shbt etmd
(shablr), onlar onun dostlardrlar. Hya sahb v
cahllkdn uzaq nsanlardrlar. Km onlarla yoldalq
ets, onlara bnzyr. Bax bu nsanlar Allah yolunda
vurumaq n smm nyytl yola xblar. Onlarn
bu vzyyt uur qazandqca davam edck v bu
etqadlar davam etdkc he km onlara qalb gl
blmyck, onlarn bu haln dy blmyck63.
Mslmanlar getdklr hr yerd o lknn
halsn slam yrtmk n mllmlr tyn edr,
srlr boyu nam v zhmtlr stsmar edln, yerl v
xarc stsmarlarn zlm altnda zab kn xalq
ktllrn, onlara dnyada v axrtd xobxtlk bx
edck etqad v hyat trzn yrdrdlr. L lh
llallah ar l hr cr stbdad, stsmar, daltszly
rdd edn mslmanlar, zlrn yer zndk
mumbr slhn, daltn v sabtlyn tmnats v
qoruyucusu km grrdlr.
Tbr, Tarx- Tbr, c. V, s. 1985; -ul-, l-Kaml ft-Tarx, c. , s.
35.
63
35
36
2.3. Sasan rdularn qb

Nhavnd dyndn (642) sonra ran ordusu
paralanm v br-brndn ayr dm hrb dstlr
lknn drd trfn splnmd. Nhavnd
dynn ntcsndn Sasan mperyasnn br daha
drl blmycyn anlayan Alban knyaz Cavanr
artq faktk olaraq Sasanlrn tabelyndn xm v
ran ah Yzdgerdn mrlrn yern ytrmmy
balamd. Knayz Cavanr Alban torpaqlarna
soxulan ran srlr l vuruaraq onlar mlub
etmd. Buna baxmayaraq, slam ordusunun tqbndn qaan bz ran hrb brlmlr Albanya
razsn grrk lknn paytaxt Brd hrn al
etmdlr64.
xlf mr bn Xttab paralanm ran
ordusunun toplanb brlmlrnn qarsn almaq
n slam ordularna rann mxtlf blglrn
qsamddtl hrb sfrlr tkl etmy mr etmd. Bu
mqsdl Kuf v Bsrdk mslmanlara r
gndrlmd. Kufdk mslman srlr plana gr
sfahan, Rey v Azrbaycana kfyyat xarakterl
sfrlr tkl etml dlr65. Mlub olmu Sasan
ordusu Azrbaycann mrkz yaltlrn doru ger
kldy n ufl mslman srlr onlar tqb
64
65
Mosey, hmn sr, s. 120-121.

Tbr, Tarx- Tbr, c. V, s.1960; Zrrnkub, hmn sr, s. 394-395.
37
etmk mqsdyl hcr 18/mlad 639-cu ld

Azrbaycana lk hrb sfr gerkldrmdlr66. Bu
cr kk hrb mlyyatlar daha sonrak
byk fthlr n kfyyat xarakter dayrd. Bel k,
Azrbaycann fth bu kk l hrb mlyyatlardan drd l sonra gerklckd.
Azrbaycan dar edn yerl darlr Sasan
mperyasnn squta uradn nzr alaraq z
hakmyytlrn v xalq ehtmal olunan mharbnn
fsadlarndan qorumaq n mslman fatehlrl
mqavllr balayrdlar67. Azrbaycann fthn qsaca
tvsf etsk dey blrk k, bu hrb mlyyatlar
stladan daha ox syas lrl hyata kerln
fthlrd68. Bel k, 642-c ld cnub Azrbaycan v
Muan, 643-c ld Arran v rvan, 647-c ld d
Naxvan, Beylqan v Brd halsl balanan
mahdlr bunu aqca sbut edr.
2.4. Azrbaycann eostratej v eosyas
hmyyt
Tbr, Tarx- Tbr, c. V, s.1960. (Muhmmd bn Crr Tbr bu

hadsnn hcr 21/mlad 642-c ld ba verdyn, bz tarx rvaytlr gr
s Azrbaycana lk hrb sfrn hcr 18/mlad 639-cu olduunu yazr)
68 Paazad, hmn sr, s. 42-43.
66
38
Azrbaycan
Sasan
mperyasnn
drd
yaltndn br olan mal yaltnn starte nqteynzrdn n hmyytl blgs d. Sasanlrn n
byk rqb v n q dmn olan Bzansla
hmsrhd olan Azrbaycan, bu k syas gcn srlr
boyu davam edn qanl mbarzsnd vaz kelmz
mvaznt nsr olan Xzrlrl Sasanlrn tmas
nqts d. Hm mal yaltnn, hm d btn
mperyann mal qaps olan Albanyaya69 Sasan
xandanna mnsub olan Mehranlrn yerlms d
tamaml o dvrn syas vzyyt l laqdar d.
Mehranlrn qsa mddtd syas tbbs l ala
bldy bu lk, yn Albanya Sasan mperyasnn
mal srhdlrnn qorunmasnda mstsna hmyyt
d70.
xlf mr bn Xttab (r.) Albanyann v
xsusn d bu lknn mal-rq v mrkz blglrn
ehtva edn rvan mmlktnn fth olunmasna byk
hmyyt verrd. Azrbaycanda gen l fthlr
gerkldrml olan slam ordusundan vvl bu lky
gln avanqard qvvlr v onlardan da vvl bu yerlr
kfyyat xarakterl sfrlr tkl etm hrb
brlmlrn komandrlr ba vern hadslr v
stnln dgr btn mvzularda Mdny tfslatl
mlumatlar atdrrdlar. Mdrk v bsrtl dvlt
xadm olan xlf mr bn Xttab (..),
69
70

Mmmdova, hmn sr, s. 196.
39
Azrbaycann syas, qtsad, coraf v stratej nqteynzrdn byk hmyyt br lk olduunu

drk edrd.
Bel k, Zaqafqazyaya gln mslman rblr
Qafqazdak da kedlr, stehkam sdlr v qalalarn
hmyytn drk etmkd geckmdlr. rblrn yerl
hal l baladqlar lrd bu zn aqca ks
etdrr. Mslman rblr lk halsn mxtlf
rtlrl czy, xrac v dgr verg nvlrndn azad
edrdlr71.
Qaradnz l Xzr dnz arasnda malqrbdn cnub-rq doru uzanb gedn Qafqaz
dalar, maldak kr qvmlrn cnuba doru
rllmsn mane olan tb stehkam d. Qafqaz
dalarnn yksk da slsllr l Xzr dnz arasnda
qalan dar ovalq raz s malla cnub arasnda yegan
ked zola d. Bu blgn z coraf srhdlr l
ehtva edn rvan mmlkt slam ftuhatndan sonra
rblrn zrlr qar t etdklr sfrlr n
hrb bazaya evrlmd. Buralardak knd, qsb,
hr v.s coraf adlar da o dvrd rvanda ox sayda
rb
mhacrn
mskunladn
sbut
edr.
Azrbaycann mal-rqndn bu mqsdl stfad
edlms mv v Abbaslr dvrnd d davam
etmdr.
2.5. Hrb frlrn zrgahlar
Ksr, l-Bday, c. V, s. 203; Tbr, Tarx- Tbr, c. V, s. 1981-1982;
Bakxanov, hmn sr , s. 51; Artamonov, hmn sr , s. 177.
71
40
Mvzu l laql fkr v txmnlr balamadan

vvl qeyd etmk lazmdr k, klassk tarx mnblrd
bu haqda, yn xlaft ordularnn tqb etdklr yollar
haqqnda tfslatl mlumat verlmmkddr. Orta sr
slam tarx mnblrnd xlaft ordularnn br
hrdn sonra hans hr v ya br blgdn sonra
hans blgn fth etdklr sra l qeyd edlr. Bz d bu
mlumatlardan
faydalanaraq
mslman
hrb
brlmlrnn tqb etdklr gzrgahlar haqqnda
mlumat vermy alacaq.
Muhmmd bn Crr t-Tbr Azrbaycanda
aparlan hrb mlyyatlarda sasn ufl rblrn
trak etdklrn yazr72. Bu sbbdn burada Kuf
hrnn yaranmas haqqnda vercymz mlumatn
mvzuya genlk qazandraca fkrndyk. Sd bn
bu Vqqas ran ordular zrnd alnm Qdsyy
zfrndn sonra Sasanlrn paytaxt Mdan hrn
d fth etmd. Mslman rblr axn-axn kb
glrk Mdand mskunlamdlar. Amma br
mddt sonra onlar hrn havasndan v suyundan
kayt etmy baladlar. Hr halda ln, shrann
qlm rtlrn vrd olan rblr o dvrn n lyuks v
dbdbl hrnd yaaya blmmdlr. Bunun
hqqtn bel olduunu, aada nql edcymz,
mr bn Xttabn (r.) szlr d tsdq edr. Sd bn
72
Tbr, Tarx- Tbr, c. V, s.2091.
41
bu Vqqas rblrn Mdan haqqndak fkrlrn

mktubla xlfy bldrmd. mr bn Xttab cavab
mktubunda Sd z srlrn v onlarn allrn
qrb trf aparmasn mr etmd. Bundan sonra Sd
z adamlar l brlkd Kuvayf adlanan yer glmd.
Amma rblr Kuvayfnn rtubtl v hratlarn bol
olduundan kaytlnrk Sddn xlfy yendn
mktub yazmasn stmdlr. Sd mktub yazaraq
xlfy rblrn kaytlrn rz etmd. xlf mr
bn Xttab Sd mktubunda bel yazrd: rb qvm
dv kmdr. rblr ancaq dvy yarayan yerlr
yarayar. Sn onlar n oranlq v ac otlarn btdy
br yer tap, amma el et k, sznl bzm (xlaftn
paytaxt Mdn) aramzda byk ay v ya dnz
olmasn. mr bn Xttab yen qurulacaq hrn
yern myynldrmk n bul-Hyyac mr bn
Malk l-sdn raqa gndrmd. bul-Hyyac
orada kn raql xrstan rb bdulmsh bn Bukay
adl br xs Sd bn bu Vqqasn yanna glrk ona
kmk etmk stdyn bldrm v Kuf
hrnn yern ona gstrmd. O vaxt bu yer
Savrstan adlanrd73. Bu yer Sdn xouna glm v
rblr burada mskunladrmd. Sd bn bu
Vqqas vvlc razdk n hndr yerd mscd v
hkumt bnas tkdrmd. Bu mscd daha sonra k
73
Blazur, Ftuh-ul-Bldan, c. , s. 61-64.
42
df, Mur bn ub v Zyad bn Hnzlnn Kuf

cann olduqlar dvrlrd, yendn na edlmd74.
Mskunlama mslsn gldkd s hrn
rqnd mnllrdn 12 mn, qrbnd s 8 mn nfr
mskunlamd75. Dy qablyyt olan k hal
qbl-qbl syahya alnmd. Bundan baqa, als v
oul ua l brlkd fth edlm yerlr hcrt edb
yaamaq stynlr d vard76.
Kufl
mslmanlar
sasn
Rey
v
Azrbaycandak ftuhat mlyyatlarnda trak
edrdlr. Bu k mmlkt cm 10 mn mslman
sr vard. Bunlardan 6 mn Azrbaycanda, 4 mn s
Reyd dlr. Bu vaxt Kufd dy qablyyt olan 40
mn sr vard. Hr l bunlardan 10 mn ad kln bu
k lky gedr, br l hrb mlyyatlarda trak edb
ger qaydrdlar. Belc hr sr drd ld br nvb
glb atrd77.
Daha vvl d dedymz km rblr
mlubyyt urayaraq qaan ranl srlr tqb
etmk mqsdl, xlf mrn (r.) mrn mvafq
olaraq hcr 18/mlad 639-cu ld Azrbaycana br ne
kfyyat xarakterl sfr tkl etmdlr78. Bu kk
Eyn sr, s. 62.
Eyn sr, s. 62-63.
76 . Wellhausen, Arap evlet v ukutu, (trcm. F. ltan), Ankara 1963, s.
12.
77 Tbr, Tarx- Tbr, c. V, s.2091.
78 Eyn sr, s. 1960.
74
75
43
hrb sfrlr fth edlms planladrlan

yerlrn coraf vzyyt, kndlr, qsblr, hrlr,
aylar, su mnblr, krplr v.s bu km eylr
haqqnda mlumat toplamaq mqsd dad km,
eyn zamanda yollar, xsusl d byk ordularn
hrkt
n
lverl
olan
gzrgahlar
myynldrmk
mqsd
dayrd.
Yuxarda
sadaladmz xsusyytlr s n yax ranl hrblr
v onlara rhbrlk edn komandrlrn blms mmkn
d. Bu sbbl rblr qaan Sasan hrb brlmlrn
tqb edrdlr.
Mslman rblr Azrbaycan torpaqlarna
mxtlf vaxtlarda mxtlf stqamtlrdn grmdlr.
Hcr 17/mlad 638-c ld Krdstan v cnub-rq
Anadolunu fth edn rblr79 Van glnn malndak
xlat qalasn l kermdlr. xlat qalasndan hrb
baza km stfad edn rblr Van glnn malndan
rq stqamtnd hrkt edrk Azrbaycann cnubqrbndk n byk hrlr, Xoy, Urmya v Slmas
fth etmdlr80.
Grdy km mslman rblr Azrbaycan
torpaqlarna lk df Van gl zrndn grmdrlr.
Yuxarda ad kln hrlr knc df Utb bn
Frqdn komandanlq etdy ordu trfndn fth
, l-Bday, c. V, s. 203; Vaqd, Ftuh-u-am, Beyrut (tarxsz), s. 181.
80 , l-Bday, c. V, s. 126.
79
44
edlmd. Mosuldan hrkt edn ordu xlf mrn

(r.) mr v tlmat l mal stqamtnd hrkt edn
ordu Urmya hrn fth etmd. Daha sonra Urmya
glnn qrb sahl boyunca mala doru rllyn
ordu Slmas v Xoyu da knc df l kermd81.
Mslman rblr Nhavnd dyndn (642)
sonra Azrbaycan torpaqlarna rann fth olunmu
razlrndn hrkt edrk grmy balamdlar.
Hmdan, Hulvan v Reydn hrkt ken rb
ordulr82 Tbrz, Srab, Myanc v cnub
Azrbaycann
dgr
mrkz
hrlrn
l
kermdlr.
Nhavnd zfrndn sonra ran btnlkl fth
edn rblr Nhavndd hrb baza qurmudular.
Buradan
hrkt
ken
mslman
srlr
Azrbaycann cnub-rqn glrk rdbl fth
etmdlr. Xzr dnznn qrb sahl boyunca mala
doru rllyn rblr Muan v rvana yrlr
tkl etm, htta abran v Drbnd qdr rlly
blmdlr83.
Cnub Azrbaycann mrkz yaltlrn fth
edn rblr buradan Muana hcum etm v l
kermdlr. Muan hrb-stratej chtdn mhm yer
Tbr, Tarx- Tbr, c. V, s.1961; -ul-, l-Kaml ft-Tarx, c. , s.
27.
83 Blazur, Ftuh-ul-Bldan, c. , s. 84-86; bl numan, Btn nleryle
azret- mer ve evlet dares, Ankara 1986, c. , s. 273.
81
82
45
d. Bel k, bu yer fth edndn sonra Drbnd (Babul-bvab) yolu rblrn zn almd.
rmnyynn malnda n byk hr olan
Dbl l kerldkdn sonra Azrbaycann malqrbn gedn yol mslman rblr n alm oldu.
Dbldn hcuma ken rblr Naxvan v Ssyan l
kerm, Araz ay boyunca rq doru rllyrk
Azrbaycann mrkznd yerln v o dvrn n r
tcart v mdnyyt mrkzlrndn br saylan
Beylqan fth etmdlr. Beylqandan sonra rblr
mal Azrbaycann paytaxt Brd hrn fth
etmdlr. Brddn sonra mal Azrbaycan demk
olar k, btnlkl rblrn ln kemd. nk bu
hr yollarn ksdy nqtd yerlrd. Mslman
rblr Kr aynn cnubunda yerln Brddn
hrkt kerk, ayn cnub sahl boyunca Tfls
qdr rlly blrdlr. rvandak hrb bazalardan
hrkt edn xlaft ordular Krn mal sahl
boyunca rllyrk Qbl, k hrlrn v yk
Qafqaz sra dalarnn cnub yamaclarna qdr gedb
xrdlar84.
Grdy km, rblr Azrbaycan torpaqlarna
sasn yoldan grrdlr. Bunlardan br cnubdan,
yn rann fth edlm razlrndn, kncs qrbdn,
yn l-Czr yaltndn, ncs s rmnyynn
mal blgsndn Azrbaycann mal-qrbn hrkt
84
Blazur, Ftuh-ul-Bldan, c. , s. 322-328; -ul-, Ktab-ul-Ftuh, s. 9.
46
etmkl grrdlr. rq Anadolu v rmnyyn fth

etm mslmanlar, buradan Azrbaycan torpaqlarna
asanlqla daxl olub mrkz yaltlr qdr rlly
blcklr halda, daha ox cnub yolunu, yn
Hmdan v Reydn hrkt kemy stnlk
vermdlr. Bunun n sas sbb qrb yolunun ox
yksk da slsllrndn kemsdr. Dgr trfdn
qrb yolu br-baa mala, xrstan halnn mskun
olduu blglr aparrd. Bu s Drbnd fth
edlmdn ox thlkl br tbbs olard. Bel
dnrk k, rblr arxalarn Bzans km thlkl br
dmn evrb, xrstan Albanyaya grrk, Bzansn
zl mttfq olan zrlrl srprz br qarlamadan
knrdlr. Buna lav olaraq slam ordular
Azrbaycann cnubunu hl k, tam olaraq l ker
blmmdlr. Bu s xlf mrn (r.) hrb
strategya sahsnd nec dah br xsyyt olduunu
br daha sbut edr. Bel k, Muan fth edlb Drbnd
yolu aldqdan sonra slam ordular hm qrbdn, hm
d
cnubdan
Azrbaycan
torpaqlarna
daxl
olmudular. xlf mr bn Xttabn (r.) dvrnd,
xsn xlfnn tlmat v mrlr l gerkldrln
Azrbaycann fth, strate v taktk nqteynzrdn mstsna br planlama nmuns d.
47
3. XLF MR XTTAB DVR (634644)

3.1. rblrn Bzansla Mbarzs v rann Fth
Bzas harblr
Allah Rsulu (...) brnc xlfs bu Bkr
(..) (632-634) dvrndk Rdd85 mharblrnn
mslmanlarn lehn msbt ntclnmsndn sonra
hr br 3000 nfrlk hrb dstlr mr bnul-s,
Yzd bn bu Sufyan v urahbl bn Hasnnn
komandanlqlar
altnda
mal
stqamtn
86
gndrlmdlr .
Yzd bn bu Sufyan l dnzn cnubunda,
Flstnn zansl cann Sergsl vuruaraq zfr
ld etmd. Sergsn mlub olmu ordusundan qaan
Rsulullahn (s..v.) vfatndan sonra rb yarmadasnda yaayan bz
rb qbllr mxtlf bhanlrl syan edrk Mdn hr Dvltn tab
olmaqdan v slam dnnn zkat v.s km hkmlrn cra etmkdn mtna
etmdlr. Htta Tleyha, Museylm v.s km xslr peymbrlk ddas
Mdn hr Dvltnn vallrn v mmurlarna hcum edrk
onlar qovmuduar. Bunu slam tarxnd rtdad hrkat v ya Rdd
hadslr deylr. nk bu qbllr dvlt qar syan etmkl mrtd
olmudular yn slam dnndn xmdlar. xlf bu Bkr rtdad
hrkatna qar cdd tdbrlr grrk qsa mddt rznd bu syanlar
yatrma v rb yarmadasnn, eyn zamanda mslmanlarn brlk v
brabrlyn a bacarmd.
86 H, hmn sr, c. , s. 224.
85
48
1500-2000 nfr Bzans sr s Dasn adl yerd 634c ln fevralnda mhasry alnaraq mhv edlmd87.
634-c ld Xald bn Vld (..) mhur
ldrm hrkatn gerkldrmd. rann Hr
hrndn balayaraq raqla Surya arasndak
kelmz shran Dumt-ul-Cndl adl yerdn kerk
18 gnlk tn yrdn sonra z hrb dsts l
Dm hr trafna glmd. Belc slam ordusu l
zbz dayanm Bzans ordusunun arxasna kemd.
Dy mvqeyn rllyrkn Xald bn Vldn dsts
Bzans ordusuna kmy gedn xrstan rblrdn
bart Qssan ordusu l rastlam v onlar mlub
etmd. Flstnn Busra qsbsn glrk burada onu
gzlyn dgr mslman srlrl z qvvlrn
brldrd. k trfdn sxdrlan Bzans ordusu 30
yul 634-c ld cnadeyn adl yerd darmadan edld.
Bu parlaq qlb slam tarxnd cnadeyn zfr km
qeyd olunur. Belc Flstn mslmanlarn zn
almd88.
635-c ln sentyabrnda alt aylq mhasrdn
sonra Xald bn Vld Dmq (am) hrn fth
etmd. Bzans zlmndn azad olan Dmqllr
mslmanlarla, aada mtnn verdymz
baladlar.
87
88
ahn Uar, Anadoluda slam Bzans Mcadeles, stanbul 1990, s. 65.

H, hmn sr, c. , s. 226-228.
49
Bsmllahr-hmanr-hm
Bu mannam Xald bn Vldn hr grcy
tqdrd Dmq hals n z tmnat altna alaca
mvzular sadalayr. Onlarn hyatlar, mal-mlklr v
klslr tmnat altndadr. hrn qala dvarlar
dadlmayacaq. He br mslman sr yerl halnn
evn grmyck. Allahn, Rsulunun v mmnlrn
hmays onlara verlmdr. nlar czy ddklr
mddtc balarna mslmanlar trfndn yaxlqdan
baqa br ey glmyckdr 89.
Bu hads Suryadak dgr hrlrn d knll
kld z qaplarn mslman ordularnn zn
amalarna sbb olmu v mqavl mtn model
olaraq qbul edlmd90.
Dmqn fthndn sonra nvb btn Suryann
taleyn myynldrlmsn glmd. Xald bn Vld
Bzans mperatoru Herakln z qarda Teodorun
komandanl altnda 50 mn nfrlk ordunu trlm
Surya hrlrn ger almaq n hrkt etdy
xbrn alandan sonra Xums, Dmq v dgr
hrlrdk hrb dstlrn ger krk qvvlrn
brldrm v 25 mn nfrlk svar ordusu
89
90
Eyn sr, c. , s. 229.

Yen orda.
50
hazrlamd. O, z ordusunu ordanyann rqndk

Yrmuk vadsnd toplamd. 636-c l avqustun 20snd hmn yerd k ordu arasnda ddtl br dy
ba verd. Dy vaxt srt v st klyn qaldrd toz
v qum buludu dy meydann brmd. Bel hava
ratn vrd n rblr Bzans ordusuna gcl
hmllr edr v ddtl zrblr endrrdlr. N
komandrlrn canfanl, n d ordudak kelrn
xorla dua oxumalar Bzans ordusunun mdadna
yetmd. Bzans ordusun trkbndk ermn srlr
z mvqelrn qoyub qamaa balayan km dy
nzam pozuldu v Bzans ordusunda mum br
balad. Mcahdlrn qlncndan cann qurtara
blnlr zlrn br gr v br x olan dar Ruqad
vasn atdrrq qamaa baladlar. Amma vadnn
xnda rb svarlrnn onlar gzldyndn xbrsz
dlr. Burada Bzans ordusunun tr-tkntlr d
mslman
svarlr
trfndn
mhv
edld.
mperatorun qarda Theodorun csd d dy
meydannda qalmd91.
ldn xan Surya hrlr Yrmuk zfrndn
sonra yendn mslmanlarn ln ked. Htta
skndrun v Hlb hrlr d mslmanlar
trfndn fth olundu. Yrmuk zfrndn sonra slam
ordular cdd mqavmt rast glmdn Tavrya
91
Yen orda, c. , s. 230.
51
(Toros) sra dalarna qdr rlldlr v Kk Asya

(Anadolu) srhdlrn atdlar92.
Yrmuk mlubyytndn sonra yataa dn
mperator Herakl 641-c ld ztrab krk ld. Onun
lmndn sonra Bzans taxtna br-brnn ardnca
hkmdarlar xmaa balam, klsnn d fal trak
etdy saray kmlr gclnmd. Nhayt
Konstans 641-c ln sonunda 11 yanda kn Bzans
mperator taxtna oturdulmudu. Bu vaxt slam
ordular Aralq dnz hvzsnd bz uurlu hrb
mlyyatlar hyata kermdlr. mr bnul-s 642-c
ld skndrunu (Antakya) fth etmd. mal
Afrkada Aralq dnznn cnub sahl boyunca srtl
rllyn slam ordusu Tuns srhdlrn yaxnlam
v buradak Bzans hrb qvvlrn zrk 643-c ld
Trpol hrn fth etmdlr. 643-c ld
Ermnstanda, 647-c ld s Kappadokyada Bzans
ordusu mlub edlrk, bu k lk slam ordular
trfndn fth edlmd93.
Bzans v Sasan mperyalar arasnda nsllr
boyu davam edn ar v yorucu mharblr
ntcsnd hr k dvltn ordusunda bezgnlk hvalruhyys yaranmd. Buna paralel olaraq, hr k
dvltn byk mbldk mharb xrclrn tmn
etmk n ar verglr ykldy vtndalarnn da z
92
93
Yen orda, c. , s. 231.

Ostraqorsky, hmn sr, s. 106-112.
52
dvltlrn qar saqt v ballqlar azalmd94. Bu

lbtt k, mslmanlarn dklr mharblrdn
zfrl xmasnn sbblr arasnda mhm yer
tuturdu.
rann th
slam ordularnn rb yarmadas xarcnd
ld etdkl lk mvffqyytlrdn br v fth edln
Sasan hrlrndn lk Hr hr olmudur. 633-c
ld Xald bn Vld qsamddtl mhasrdn sonra
ld 60 mn drhm czy dmlr rtl Hr hrn
tslm almd. Bu mharbd ona oxdan br
Sasanlrl mharb vzyytnd olan xrstan
rblrdn bart Bn eyban qblsnn rs Msnna
bn Xars kmk etmd95.
bu Bkrn (..) vfatndan sonra onun yern
mr bn Xttab (..) Allah Rsulu (...) knc
xlfs selmd (634-644). mr bn Xttab
xlflynn lk lnd Sasanlrn hakmyyt altnda
olan raqa gndrlmk n ordu hazrlam v bu
ordunun komandanlna bu Ubeyd bn Crrah sSqaf (..) z xah l tyn olunmudu. Avanqard
qvvlr komandanlq edn Suleyt bn Qeys l-nsar
raq stqamtnd yola xandan br ne gn sonra
bu Ubeyd bn Crrah da sas qvvlrl eyn
94
95
H, hmn sr, c. , s. 215.

H, hmn sr, c. , s. 226.
53
stqamtd Mdndn hrkt kemd. Xlfnn

mr l yol stndk mslman rb qbllrndn
olan lav qvvlr d sas orduya qoulmudu96.
rblr bu yr vaxt raqda df: Nmark,
Sqatyy v Baqsqas adl yerlrd ran hrb
brlmlrn mlubyyt uratmdlar. sas Sasan
ordusu s Bhmn Caduy adl srkrdnn bal
altnda Frat ay hvzsn glrk ayn sa sahlnd
Mhur adl yerd drg qurmudular. Daha vvl
df mlub olmu ran hrb brlmlrndn sa
qalan srlr d Calnu adl komandr toplayb
Mhury gtrmd. Br mddt sonra bu Ubeyd
bn Crrah da slam ordusu l hmn yer gld v
Fratn sol sahlnd drg qurdurdu. k ordunu brbrndn Frat ay ayrrd. Hcr 13-c ln ban
aynda97 (634-c ln noyabr) rblr v ranllar
arasnda ddtl dy ba verd. ayn stndk taxta
krpdn keb ran ordusuna hcum edn mcahdlr,
dmn ordusundak fllrl qarlaanda, ger
klmy mcbur oldular. Svarlrn atlar fllrdn
rkm v dy nzamnn pozulmas saysnd
mslmanlar tn vzyytd qalmdlar. slam
tarxnd Csr (krp) dy ad l qeyd olunan bu
dyd mslmanlar mlub olmu v ox sayda
K bu d 12/633- , : lBday, c. V, s. 50.
96
97
54
mcahd hd olmudu. slam ordusunun komandan

bu Ubeyd bn Crrah da dyd hd
olmudu98.
Krp mharbsndn sonra br l mddtnc
mslmanlar raqda he br hrb mlyyat
. 635-c ld Crr bn Abdullah l-Bclnn
komandanl altndak slam ordusu Mdndn raqa
hrkt etd. raqda Msnna bn Harsnn km
qvvlr d mslmanlara qouldular. Bu ordu hcr
14/mlad 635-c ln yaynda Frat ay hvzsnd
yerln Buveyb adl yerd ran ordusunu darmadan
etd. Bu df n qabaq sraya dzlm fllr d Sasan
ordusunun mdadna yetmd. Dy meydannda
saysz hesabsz ranl srn csd qalmd.
ldrlnlrn arasnda ranl srkrd Mehran
Mehrbndzad d vard99. Buveyb zfrndn sonra rb
svarlr Frat ay sahl boyunca Hrdn tutmu
Ksr v ynut-Tmr qdr olan razlrd reydlr
kerdlr100.
Bu hadslr cryan edrkn rann daxlnd
talar ba verrd. Sasan taxtna oturmaq n bu
slaldn br olan ua bel taplmrd. ah Xosrov
Prvzn zansl xrstan arvad101 rn bu slaly
mnsub olan btn olan uaqlarn ldrtmd. ranl
, l-Bday, c. V, s. 54-55; Zrrnkub, hmn sr, s. 363.
, l-Bday, c. V, s. 56; Zrrnkub, hmn sr, s. 366-367.
100 Zrrnkub, hmn sr, s. 369.
101 M, hmn sr, s. 100.
98
99
55
srkrdlr Rstm v Fruzan, anasnn hr ksdn

gzldrk bytdy Sasan nslndn hryarn 21
yal gnc olunu tapb 632-c ld Yzdgrd ad l
taxta xarmdlar102. Bu dyklk qoca mperyan br
az da olsun canlandra blmd. talara son
qoyuldu. Frat ay hvzsnd hrb mlyyatlar
aparan Sasan ordusu trlm bz hr v qalalar
mslmanlardan ger ala blmdlr. Bu xbrlr
Mdny atanda xlf mr bn Xttab ox
narahat olmudu103.
Bu hadsdn sonra mr bn Xttabn mr l
mxtlf rb qbllrndn toplanan ordunun
komandanlna mhur srkrd Sd bn bu Vqqas
tyn olunaraq Mdndn raqa gndrld. Tmm,
Bn sd, Quza, Bcl, Bn Bkr, Tayy v.s rb
qbllrndn toplanan 25 mn nfrlk ordu raqn
Qdsyy adl mvqeynd Rstmn komandanlq
etdy Sasan ordusunu ar mlubyyt uratmd.
Br ne gn kn mharbd slam ordusundan 6000
mcahd hd olmudu. Sasanlr s bu mharbd 10
mndn ox canl qvv trmdlr. ranl srkrd
Rstm d dyd ldrlmd104. Dy vaxt
Sasanlr kmy gln ermnlr gzlnlmdn
frarly balamdlar. Qaanlar tqb edn
, l-Bday, c. V, s. 53.
104 , l-Bday, c. V, s. 54-55; Zrrnkub, hmn sr, s. 363.
dyn hcr 14/mlad 635-c ld ba verdyn qeyd edr.
102
103
56
mcahdlr onlardan xeylsn qlncdan kermd.

Ermn komandrlr Mueq Mamkonyan v Qrqor d
Qdsyyd ldrlmdlr105. Alban knyaz Varaz
Qrqor da Yzdgrdn tlb l ran ordusunda
rblr qar vurumaq n raqa kk br alban hrb
dsts gndrmd. Bu dstnn balna 20-25
yanda gnc olan knc olu Cavanr tyn etmd.
Dyd df yaralanan Cavanr Frat ayn keb
qurtula blmd106.
Qdsyy zfrndn sonra Sd bn bu Vqqasn
ordusu Dcl ayn keb Sasanlrn paytaxt Mdan
hrn mhasry almdlar. hrd kk br hrb
dstdn baqa he km qalmamd. Mcahdlr hr
demk olar k, mqavmt rast glmdn almdlar.
Sasan ahnn sarayna gln Sd bn bu Vqqas
Quran Krmn Duxan surs 25-28- aylrn
oxuyaraq saraya daxl olmudu: Onlar ne-ne
balar, emlr qoyub getdlr. Ne-ne knlr, gzl
yerlr. V zvq aldqlar ne-ne nemtlr trk etdlr.
Bu beldr v onlara baqa br mllt vars etdk. Sasan
mperyasnn 3 trlyon drhmlk (gm pul) xzns
d mcahdlrn ln kemd107.
Mdandn qaan srlrn Clula adl yerd
toplayan Yzdgrd (632-651) ordunun bana
107 , l-Bday, c. V, s. 111-112.
105
106
57
Mhran adl br nfr tyn edb z Hulvan hrn

getmd108. H.16/m.637-c ln payznda Clulada
toplanan Sasan ordusu Ham bn Utbnn balq
etdy mcahdlr trfndn mlubyyt uratld109.
H.17/m.638-c ld Sd bn bu Vqqas, bu
Musa l-r v yaz bn anmn komandanlq
etdklr hrb dstlr l-Czrn fth etmdlr. mr
bn Xttabn mr l l-Czr qsbs yalt mrkz
v yaz bn anm d bu yalt val (cann) tyn
edlmd. Malatya hrndn mal Afrkaya qdr
olan mmlktlr bu yalt daxl edlmd. yaz bn
anm Yrmuk mharbs qhrmanlarndan d.
O, vally balayandan sonra mxtlf stqamtlrd
fth hrkatn davam etdrm, Dyarbkr, Urfa,
Hrran km mal Mesopatmyann (Krdstan) br
sra hrlrn fth etmd110. Bu hr hallr l
balanm v yerl hal czy dmk rtn
qbul etmd. Daha sonra yaz bn anm Osman bn
bul-s mcahdlrn komandanlna tyn edrk
Ermnstann fth edlms tlmatn verd. Qsa kn
dydn sonra ermnlr tslm olmu v hr ev bana
ld br drhm czy dmk rtn qbul etmdlr111.
yaz bn anmn mr l mslman srlr Bdlsn
, l-Bday, c. V, s. 116.
Zekerya K, Yen slam arh v rkler, Konya 1995, s. 229.
110 l-Vaqd, Ftuh-u-am, Beyrut
(tarxsz), s. 175-181.
111 , l-Bday, c. V, s. 126.
108
109
58
da kedlrndn kerk Van glnn malndan

Azrbaycan torpaqlarna grmdlr112. Bu hads
haqqnda rld trafl mlumat verlck.
Sasan mperyasnn kdrl aqbt talesz gnc
ah Mdandn qab rann qrbndk hrlrd
drbdr gzmy mcbur etmd. O, traf yaltlrn
cannlrn frman gndrrk dalm mperya
ordusunu brldrmy alrd113. Yzdgrd
h.17/m.638-c ld hvaz v Fars yaltlrnn halsn
mract edrk, onlar rblrl mharbd lazm
km trak etmdklr n qnamd. Bundan sonra
hmn yaltlr mharb n cdd hazrlqlar grmy
balamdlar. Xlf mr bn Xttab (r.) bundan
xbrdar olan km Kuf vals Sd bn-ul- aadak
mzmunda mktub yazd: Neman bn Muqarrnn
mrn byk ordu ver v hvaza Hrmzanla
dymk n gndr. mr drhal yern yetr. Sd
Neman byk br ordu l yola sald. Bundan baqa
mr bn Xttab Bsrd olan bu Musa l-ry d
mktub yazaraq yanndak mcahdlrl hvaza,
Neman bn Muqarrn kmy getmsn mr etd.
Hrmzann srkrdlk etdy ordunu Neman bn
Muqarrn hvaz trafnda mlubyyt uratd.
Hrmzan qab Tustr qalasna snd v qalann
mdafsn mhkmltd. Mslmanlar Tustr qalasn
112
113
Vaqd, Ftuh-u-am, s. 175-181.

59
mhasry aldlar. Br mddt sonra qaladaklardan

br bu Musa l laq quraraq hrn gzl grn
ona bldrd. Mcahdlr br gn sbh namaz vaxt
gzlc hr grdlr v qaplar aaraq slam
ordusunun hr grmsn tmn etdlr. Belc Tustr
fth olundu. ox sayda sasan sr, o cmldn
Hrmzan da sr alnd. Hrmzan Sasan alsnn
yaxn qohumu d. O, srlkd kn slam dnn qbul
etmd. mr bn Xttab onu azad edrk znn
mavr vzfsn tyn etmd114.
Sasan ordusu zrnd ard-arda qazanlan
qlblr bu mperyann slnd znn edldy qdr
qdrtl olmadn z xarmd. Bundan sonra hrb
sfrlr nzaml v planl ftuhata dnmy
balamd115. mr bn Xttabn xlflynn lk
llrnd aparlan hrb mlyyatlarn sas mqsd
raq fth etmk d. Xlf mslmanlarn rann
mrkz yaltlrn grmlrn zn vermrd. O, bu
msld ox dqqtl davranrd. Gnc slam dvltn
v mslmanlar thlky atmaqdan ehtyat edrd.
Amma hnf bn Qeys v dgr srkrdlrn
mlumatlarn dnldkdn sonra xlf Yzdgrd v
tarfndaklarn tamamn ma edlmsn qrar verd.
Bununla yana, mharblrd alnan saysz-hesabsz
qnmt bdv rb qbllrndn gln knlllr
114
115
60
, l-Bday, c. V, s. 140-143.
U, hmn sr, s. 63.
mharbn rann mrkz v mal yaltlrnd

davam etdrmy tvq edrd116.
.19/m.640-c ld Crr bn Abdullah lBclnn komandanlnda byk br ordu Cluladan
Hulvana doru yola xd. Yzdgrd bundan xbr
tutub Hulvandan sfahana getd. Crr bn Abdullah
Hulvan mqavmtsz, slh yolu l tslm ald. hr
hals l canlar v mallarnn toxunulmazlna
zmant verrrk d balad117.
Mslmanlarla, bel demk mmkndrs,
gzlnqa oynayan Yzdgrd sfahandan
mperyann drd trfn frmanlar gndrrk
ranllar mharby arrd. O, htta vassal
dvltlrdn d z qvvlrn kmy gndrmy tlb
etmd. Bu snada Kuf vals olan mmar bn Yasr
(..) Mdny mktub yazaraq Sasan ahnn
falyytlr haqqnda xlfy mlumat vermd. mr
bn Xttab mktubu alan km znn mavr
mclsn toplad. Xlf Sasanlrl vurumaq n
byk br ordu toplanmasn v bu ordunu ba
komandanlna Neman bn Muqrrnn tyn
edlmsn qrara ald. Xlf Bsr, am v
mmandak ordu komandrlrn d
116 T, Tarx- Tbr, c. V, s.1975; , l-Bday, c. V, s. 145;
117 Blazur, Ftuh-ul-Bldan, c. , s. 89; Hulvann h.21/m.642-c ld
Nhavnd mharbsndn sonra fth edldyn qeyd edr. Bax: l-Bday, c.
V, s. 200.
61
gndrrk qsa mddtd z srlr l Cnd apura

gedb Neman bn Muqrrnn ordusu l brlmy mr
etd. Belc bu mzzm ordunun ba komandanlna
Neman bn Muqrrn, avanqard qvvlrn bana onun
qarda Nueym bn Muqrrn, dgr qarda Suveyd bn
Muqrrn sa cnah qvvlrnn bana, Huzeyf bnul-Yman sol cnah qvvlrnn bana, ordunu
arxadan qoruyan dstnn komandrlyn Muca bn
Msud tyn edldlr. Bu orduda Mur bn ub,
Crr bn Abdullah, xlfnn oullar Abdullah bn
mr v Ubeydullah bn mr, mr bn Madkrb v
dgr br ox shablr d vardlar. Sasanlrn brlm
ordusuna s mhur srkrd Mrdanah Hrmzd
balq edrd118.
.21/m.642-c ln yaynda k ordu Hmdanla
sfahan arasnda yerln Nhavnd hr yaxnlnda
qar qrya gldlr. rmb gn balayan mharb
gn davam etmd. Bu msl grmm dyd
qan su yern axmd. O drcd qanl dy olmudu
k, nsanlar v atlar dy meydanndak qandan tr
ayaq st dayana blmrdlr, srb yxlrdlar. Cm
gn a namaz vaxt dy mslmanlarn parlaq
qlbs l btmd. Dy meydannda 30 mn Sasan
srnn csd qalmd. Mcahdlrdn d ox sayda
hd olan vard. slam ordusunun ba komandan
118
62
, l-Bday, c. V, s. 180-187; Zrrnkub, hmn sr, s. 392-394.
Neman bn Muqrrn d hd olmudu119. Xlf mr

bn Xttab Neman bn Muqrrnn hd olduu
xbrn ednd ox kdrlnm v gz yalarn
saxlaya blmmd.
Nhavnddk mlubyytdn sonra Sasan
ordusu br daha zn gl blmd v nhng mperya
srtl yxlmaa balad. ranllar qalalara qapanaraq
frd qaydada mqavmt gstrmy baladlar120.
slam tarxnd Nhavndd qazanlm zfr
Fth-ul-ftuh (fthlr fth) yn zfrlr zfr
adlandrlmdr. Bel k, bu zfrdn sonra rblr ran
badan-baa, demk olar k, cdd br maney rast
glmdn fth etmdlr. mr bn Xttab
Yzdgrdn mqavmt gstrmk n yendn sr
toplamasnn qarsn almaq n mslman hrb
brlmlrn rann mxtlf yaltlrn yrlr tkl
edrk haln tat altna almaq v Yzdgrd kmk
etmkdn kndrmy mr etmd121.
Nhavnd zfrndn sonra mr bn Xttab br
gn Tustr qalas fth edlrkn (638) sr dm, daha
sonra slam qbul edrk xlfnn mavr vzfsn
tyn edlm ranl srkrd Hrmzana122 bel br sual
vermd:
Yen
fthlr
Fars
yaltndn,
, l-Bday, c. V, s. 196-199; Zrrnkub, hmn sr, s. 394;
Ktap, hmn sr, s. 230; Numan, hmn sr, c. , s. 268.
120 Numan, hmn sr, c. , s. 268; Bnyadov, hmn sr, s. 71.
121 rrnkub, hmn sr, s. 394; Numan, hmn sr, c. , s. 268.
122 , l-Bday, c. V, s. 140-143.
119
63
Azrbaycandan,
yoxsa
sfahandan
balayaq?.
Hrmzan bel cavab verr: Fars v Azrbaycann hr
br br qanaddr, sfahan s badr. Qanadlardan brn
kssn dgr z n grr. Ba kssn hr k qanad da
dr123.
Nhavnd zfrndn qsa mddt sonra xlf
mr (r.) Kuf vals mmar bn Yasr mktub
yazaraq mcahd komandrlrndn Abdullah bn
Abdullah l-nsarn tlmatlandrma mr etd.
bel deylrd: mrn altndak srl
brlkd sfahana doru hrkt et. Zyad bn Hnzl
snn yern Kufd qalb mdaf l mul olsun.
Abdullah bn Varq r-Ryahn avanqard qvvlr
komandr tyn et. Abdullah bn Varq l-nsarn v
smt bn Abdullah da sa v sol cnah komandanlna
tyn et. Abdullah bn Abdullah l-nsar drhal
xlfnn mrn yern yetrmy balad v ordusu l
sfahana yaxnlad. sfahan hakm Fdusfan qaladan
xb Abdullah bn Abdullah l-nsarnn drgsn
gld v balayaraq sfahan mslmanlara tslm
etd. gr hr halsndn km sts kb
gedck, styn s hrd qalacaqd. Qalanlarn
canlar v mallarnn toxunulmazlna, czy dmlr
rtl, zmant verlmd. Kb gednlrn danmaz
mlak s mslmanlara verlckd124.
123
124
64
Tbr, Tarx- Tbr, c. V, s. 1966.

Yen orda.
Nhavnd zfrndn qsa mddt sonra fth

edlm Hmdan hrnn hals Qqa bn mr l
baladqlar pozaraq syan etmdlr. Xlf mr
(r.) Nueym bn Muqrrn mktub yazaraq z ordusu
l Hmdana getmy mr etd. Nueym qada Suveyd
bn Muqrrnl brlkd 12 mn nfrlk ordu l
Hmdana yr etd. hr hals slh tklf edrk
yendn balama tlb etdlr. Nueym onlarn
styn yern trrk vvlk rtlrl balad v
z ordusu l hr grd. Bu hadslr ba verrkn
Deylm, Rey v Azrbaycan hals rblrl vurumaq
n z qvvlrn brldrm v mharby
hazrlamdlar. Azrbaycanl srlr Qdsyyd
ldrln ranl srkrd Rstmn qarda sfndyar
Frruxzad komandanlq edrd. Bu mttfq ordusuna
zansllar da kmy glmdlr. .22/m.643-c ld
k ordu Vac- Ruz adl yerd qarladlar. Burada
Nhavnd dy l mqays edl blck drcd
ddtl vuruma ba verd v dy slam ordusunun
qlbs l btd. Vac Ruz dyndn sonra mr bn
Xttabn mr l Nueym bn Muqrrn Rey hrn
mhasry alaraq fth etmd125.
Yzdgrd tqb edn mcahdlr onun
snacaq tapd hr hr v hr qalan fth etmy
alrdlar. Hmdan v Reyn fthndn sonra Sasan
125 , l-Bday, c. V, s. 200-201; -, l-Kaml ft-Tarx, c. ,
s. 26-29.
65
ahnn mala gedrk Xzr xaqann yannda

snacaq tapma ehtmal da aradan qaldrlmd.
.21/m.642 h.23/m.644-c llrd sfahan,
Tbrstan, Fars, Krman, Sstan v Xorasan
yaltlrnn fth edlms l ran dmk olar k,
tamaml mslmanlarn ln kem, belc qocaman
Sasan mperyas tarx shnsndn slnb getmd126.
3.2. Azrbaycana kl lunmu lk rb frlr v yaz
bn anm
xlf bu Bkr (..) h.13-c ln cmad-l-axr
aynn 22-snd (27 yul 634) rmb axam gn
vfat etmd v hmn gn mr bn Xttab (..) Allah
Rsulu (...) xlfs vzfsn mmnlrn
yekdl qrar l selmd. Onun xlflk mddt slam
tarxnn qzl dvr km qymtlndrl blr. Bel k,
ran, raq, Surya, ordanya, Msr, Krdstan,
Ermnstan, Grcstan, Azrbaycan v mal Afrka
km mmlktlr onun dvrnd fth edlrk slam
dvltnn razsn daxl edlmd127.
.18/m.639-cu ld mr bn Xttab (r.) Sasan
srlrnn harada olursa olsun tqb olunmas
haqqnda cbhdk mslman komandrlr rr
126
127
66
Ktap, mn sr, S. 230.

Kazc, hmn sr, s. 33.
gndrmd. Bu mr sasn Kuf v trafnda

yerln hrb brlmlr Azrbaycan, sfahan v Rey
stqamtnd hcuma kemdlr128. Bu hrb
mlyyatlar kfyyat xarakter damaqla yana,
rblrn Azrbaycan torpaqlarna lk lr d. Bu
hrb sfrlrn xarakter v mqsdlr haqqnda
vvlk blmlrd yazmdq.
Mnblr bu tqb mlyyatlarnda trak edn
ordular v komandrlr haqqnda trafl mlumat
vermr. Amma Azrbaycana tkl olunmu lk sfr
haqqnda orta srlrd yaam mslman tarx bu
Abdullah Muhmmd bn mr l-Vaqd z srnd
mlumat vermdr. Daha vvl d qeyd etdymz km
yaz bn anm, bu Musa l-r, Sd bn bu
Vqqasn mr altndak mcahdlr l-Czrn fth
etmdlr129. mr bn Xttabn mr l l-Czr
qsbs yalt mrkz v yaz bn anm d bu yalt
val (cann) tyn edlmd. Malatya hrndn mal
Afrkaya qdr olan mmlktlr bu yalt daxl
edlmd. yaz bn anm Yrmuk mharbs
qhrmanlarndan d. O, vally balayandan sonra
mxtlf stqamtlrd fth hrkatn davam etdrm,
Dyarbkr, Urfa, Hrran km mal Mesopatmyann
128
Tbr, Tarx- Tbr, c. V, s.1960.
bn Ksr, l-Bday, c. V, s. 126. bn Ksr, bu ordularn Urfa, Hrran,

rmnyyn fth etdyn v czy vermlr rtyl yerl hal l
balandn qeyd edr.
129
67
(Krdstan) br sra hrlrn fth etmd130. yaz bn

anmn mr l mslman srlr Bdlsn da
kedlrndn kerk Van glnn malndan
Azrbaycan torpaqlarna grmdlr131.
yaz bn anm Van glnn malnda yerln
xlat qalasndan hrb baza km stfad etm v
rmnyy vlaytndk br ox qala v hrlr fth
etmd. Bu hrb mlyyatlar vaxt onun mr altndak
srlr Azrbaycann cnub-qrbndk byk
hr: Xoy, Slmas, Urmya v traf razlr zbt
etmdlr. Bu hrn xalq, ox az stsna olmaqla,
slam dnn qbul etmdlr. yaz bn anm oraya
nsanlara Quran v slam dnn yrtmk n
mllmlr tyn etm, z s srlr l brlkd lCzry qaytmd.
rblr Azrbaycana tkl etdklr hrb
sfrlrd br daha bu yoldan stfad etmmdlr. Bel
ehtmal etmk mmkndr k, yksk da slsllr
arasndan ken bu yollar shra mllt olan rblr v
onlarn sas nqlyyat vastlr olan dvlrn hrkt
n lverl deyld. Bel k, Hmdan, Rey, Zncan
km hrlr fth edldkdn sonra Azrbaycan aparan
cnub yolu alm v yuxarda haqqnda dandmz
gzrgah z hmyytn trmd. Xoy, Slmas v
130
Vaqd, Ftuh-u-am, s. 175-181.
Vaqd, Ftuh-u-am, s. 175-181; hmd bn bu Yqub l-Yqub, Tarx Yqub, Beyrut 1960, c. , s. 150.
131
68
Urmya halsnn slam dnn meyll olduuna

baxmayaraq, bu fth hrkat mvqqt olmu v br
ne l sonra Utb bn Frqd hmn hrlr knc
df fth etmd.
3.3. yaz bn anm v Utb bn Frqdn Urmya,
Slmas v Xoyu th
Utb bn Frqd s-Sulm h.20/m.639-cu ld
xlf mr bn Xttabn mr l ufl srlrn
banda Frat ay boyunca mal stqamtnd
hrkt kerk ayn qrb v rq sahllrn v Mosul
hrn fth etmd. Mosuldan malrq stqamt
alan Utb bn Frqd Azrbaycan torpaqlarna daxl
olmu v Urmya hrn zbt etmd. Urmya glnn
qrb sahl l mala rllyn slam ordusu Slmas v
Xoy hrlrn d fth etmd. Utb bn Frqdn
srlr burada mlubyyt uratdqlar Sasan
ordusundan kll mqdarda qnmt almdlar132.
3.4. Huzeyf bn-ul-Ymann rdbl th
Nhavnd dyndn (642) br mddt vvl Sd
bn bu Vqqasn yern Kuf vallyn tyn olunmu
Mur bn ub vzfy baldqdan sonra xlfnn
mktubunu Huzeyf bn-ul-Ymana (..) atdrmd.
132
69
Bu vaxt artq Nhavnd dy btm v Huzeyf bnul-Yman z srlr l brlkd Nhavnd

yaxnlndak hrb drgd d. mr bn Xttab
mktubda Huzeyf bn-ul-Ymana Azrbaycana hrb
sfr xma mr edr v onu Azrbaycan vallyn
tyn etdyn yazrd. Nhavnddn hrb yr
balayan Huzeyf bn-ul-Yman Azrbaycann cnubrqnd yerln rdbl hr trafna atmd. O
dvrd rdbl nub Azrbaycann paytaxt saylrd.
Bel k, Sasan cann bu hrd yaayrd. Cann
Bacrvan, z, Myanc v.s hrlrdn toplad ordu
l Huzeyf bn-ul-Ymann ordusunu qarlad. rdbl
yaxnlnda ba verm mharb mslmanlarn zfr
l btmd. Dydn sonra Huzeyf bn-ul-Yman
rdblllrl balamd. gr hr
halsndn he km ldrlmyck, sr alnmayacaq
v mbdlr dadlmayacaqd. Bunun vznd hal
llk 800 mn drhm czy dmy qbul etmd.
Huzeyf bn-ul-Yman z srlr l rdbldn Xzr
dnz sahl boyunca mala doru hrkt edrk
Muana glm, burada mqavmt gstrnlr
mlubyyt uralm v yerl hal l
balanmd133.
Blazur, Ftuh-ul-Bldan, c. , s. 139-140. (rdbl Nhavnd zfrndn

sonra fth edlmd. .22/m.643-c ld s Utb bn Frqd Huzeyfnn
yern Azrbaycan vallyn tyn edlmd. Buna gr d ehtmal k, rdbl
h.21/m.642-c ln sonu, h.22/.643-c ln vvlnd fth edlmd)
133
70
3.5. Bukeyr bn Abdullah l-Leysnn fr v Grmzan

y
.21/642-c ld Hmdan knc df fth edn
Nueym bn Muqrrn l-Muzn buradan Rey getmd.
Rey getmmdn vvl o, Vac- Ruz dynd trak
etm mcahdlrn komandrlrndn br olan Bukeyr
bn Abdullah l-Leysn z dsts l Hulvanda qalma
mr etmd. Br mddt sonra xlf mr (r.) Bukeyr
bn Abdullah v Utb bn Frqd Azrbaycana gedrk
buradak Sasan ordusunun qalqlarn tmzlmk
mrn verd. mrnamy gr Bukeyr bn Abdullah
Hulvandan mal stqamtn hrkt edckd. z
ordusu l Mosulda olan Utb bn Frqd s malrq doru gedck, belc k ordu Azrbaycann
mrkzn doru rllyrkn yolda brlckdlr134.
Sasanlrn srkrdlrndn br olan sfndyar
Frruxzad Azrbaycann mxtlf hrlrndn sr
toplamaa balam v rblrl vurumaq n
mharb hazrlqlarna balamd. Kfyyatn bu
xbr gtrmsndn sonra Bukeyr yr dayandraraq
Mdny, mr bn Xttaba trafl mlumat verm v
lav qvv stmd. mr bn Xttab Nueym bn
Muqrrn mktub yazaraq Smak bn Xr lnsarn z srlr l Bukeyr kmy gndrmsn
134
71
mr etmd. Bu vaxt Reyn mhasrs l mul olan

Nueym z qvvlrn paralamamaq n xlfnn
mrn drhal yern yetr blmmd135. Bu sbbdn
d Bukeyr bn Abdullah sfndyarn ordusu z
ordusu l vurumaa mcbur olmudu. Grmzan da
slsls yaxnlnda ba verm ddtl dy rblrn
qlbs l ntclnmd. sfndyar Frruxzad sr
alnaraq Bukeyr bn Abdullahn yanna gtrlmd136.
Bukeyr sfndyarla shbt edrkn sfndyar ondan
sorumudu: Sn mharbn ox sevrsn, yoxsa
slh? Bukeyr Slh daha ox sevrm dey cavab
verndn sonra sfndyar ona El s mn ldrtm,
gr sn mn ldrtsn zrbaycanllar snnl
balamayacaqlar, dalara qalxb mqavmt davam
etdrcklr. Bukeyr bn Abdullah onun bu tklfn
qbul etmd137.
Dy btndn br ne gn sonra Smak bn
Xr z srlr l brlkd Bukeyrn olduu yer
glb atmd. Utb bn Frqdn d glb atmasndan
sonra bu srkrdnn mrndk mcahdlr br ne
qala stsna olmaqla, nub Azrbaycan tamamn l
kermdlr. Cnub Azrbaycann fth edlmsndn
sonra Bukeyr bn Abdullah xlf mr mktub
Tbr, Tarx- Tbr, c. V, s. 1979; Blm, Tarx- Qozde-y Blm,
Mhd 1373, s. 110.
135
-, l-Kaml ft-Tarx, c. , s. 27; Tbr, Tarx- Tbr, c. V, s. 1979;

Blm, Tarx- Qozde-y Blm, s. 110; , l-Bday, c. V, s. 202-203.
136
137
72
Tbr, Tarx- Tbr, c. V, s. 1979; , l-Bday, c. V, s. 203.
yazaraq btn ba verm hadslr tfrrat l ona

bldrmd. mr bn Xttab Bukeyr yazd cavabda
fth olunmu razlrn dar olunmas n Utb bn
Frqd taprmasn v Smak bn Xrnn d z
srlr l Utbnn mrn tabe olmasn, Bukeyr bn
Abdullahn s z ordusu l Bab-ul-bvaba (Drbnd)
doru rllmsn mr etmd. Xlfnn cavab
mktubun alan Bukeyr sfndyar Utbnn yannda
qoyaraq mala doru yr balamd138.
3.6. Utb bn Frqdn Azrbaycan allyn yn
dlms. sfndyar Frruxzadla alanan v
Azrbaycan halsn erln mannam
643-c ln vvllrnd xlf mr (.) rdbl
v Muan fateh Huzeyf bn-ul-Ymann yern Utb
bn Frqd Azrbaycan mum vally vzfsn tyn
etmd. Hmn l hrzurdan rdbl gln Utb bn
Frqd yerl halnn Huzeyf l baladqlar n
rtlrn ml etmdklrn, hr traf razlrd
yaayanlarn s syan edrk mmurlar qovduqlarn
grd. Bu sbbdn d Utb bn Frqd, mr bn
-, l-Kaml ft-Tarx, c. , s. 28; Tbr, Tarx- Tbr, c. V, s.
1980; , l-Bday, c. V, s. 203. bn Ksr, bu hadslr nql edrkn
Vaqd v bu Marn Azrbaycann h.22/m.643-c ld fth edldy fkr
zrnd ttfaq etdklrn, bn Crr t-Tbr v dgr klassk dvr mslman
tarxlrn d bu fkr doru olaraq qbul etdklrn yazr.
138
73
Utbnn mr altndak srlrl hmn razlr yr

xd. syan yatrlandan sonra rdblllrl balanm
lnd v vvlk rtlrl yerl hal czy
dmy qbul etdlr139.
Ordusu Grmzanda mlubyyt urayb, z d
sr olaraq rblrn ln ken sfndyar, Grmzan
dynd trak edb sa qalan qarda Bhram
Frruxzad md bslyrd. Bhram dydn sa
qurtulandan sonra paralanb trafa dalm
srlrn toplamaa balamd. O, eyn zamanda yerl
haly mract edrk knlllr toplayrd. Yen
ordusunu hazrlayb baa atdran Bhram drhal Utb
bn Frqdn ordusu l qarlamaq n yr
xmd. Cnub Azrbaycann mrkz vlaytlrndn
brnd ba vern dyd rblr qalb glmdlr.
Bhramn ordu toplad xbrn edndn sonra
Bukeyr bn Abdullah Drbnd yrn txr salb
Muanda gzlmy balamd. Mslmanlarn dy
zfrl btrdklr xbrn alandan sonra o, Drbnd
stqamtnd hrkt kemd. Qardann mlub
olduunu edndn sonra sfndyar srlkdn xlas
olmaq mdn trrk Utb bn Frqd mqavl
balama tklf etmd. Utb onun bu styn
Mdny, xlf mr bn Xttaba mktub yazaraq
bldrmd. Xlfnn bu tklf mmnunyytl
qarlamasndan sonra nub Azrbaycan hakm
139
74
sfndyar Frruxzad l Mdn slam dvltnn

Azrbaycandak mum vals Utb bn Frqd arasnda
mqavl mzalanm140 v Azrbaycan halsn mtnn
aada Tbrdn qtbas etdymz mannam
verlmd.
Bsmllahr-RhmanrRhm
Bu, mrlmmnn mr bn Xttabn vals Utb
bn Frqd trfndn, Azrbaycann l v dalq
blglrnd, traf v ucqarlarnda yaayan haly
verln mannamdr. Onlar madd vzyytlrn mvafq
olaraq czy dmk rt l mnyyt nddrlr. Bu
vergdn uaqlar, qadnlar, xstlr, llrnd he br
vardat olmayan fqrlr v zlrn badt verm,
dnya malndan he br nsb olmayan, nzvaya klm
rahblr azaddrlar. Onlar (hal) z yurdlarndan keb
gedn mslman srlr br gec br gndz qonaq
saxlayb, onlara bldlk edb yol gstrmldrlr.
Onlarn (halnn) arasndan mslmanlarla brlkd
sr xdmt gednlr hmn ln vergsndn azaddrlar.
Xdmtlr btb z evlrn qaydandan sonra, sfrlrd
trak etmynlr km verglrn dmldrlr. z yurd
Tbr, Tarx- Tbr, c. V, s. 1979; , l-Bday vn-Nhay, c. V,
s. 203; -, l-Kaml ft-Tarx, c. , s. 27-28; Blm, Tarx- Qozde-y
Blm, s. 110; bdurrhman bn Muhmmd bn Xldun, Tarx- bn Xldun,
Beyrut 1971, c. , s. 119.
140
75
yuvalarn trk edb gednlr, mn olacaqlar yerd

mskunlaana qdr m-man nd olacaqlar.
Cndb yazd.
Bukeyr bn Abdullah l-Leys v Smak bn Xr
l-nsar ahd oldular.
Bu h.18-c (.639) ld yazld 141.
3.7. Muann th v uanllara erln mannam
sfndyarla balanb Azrbaycann fth
tamamlandqdan sonra xlf mr bn Xttab Bukeyr
br, Tarx- Tbr, c. V, s. 1980. Mtnd d grdy km, bn Crr
t-Tbr tarxn h.18-c (.639) l olaraq qeyd etmdr. Bzm qnatmz gr bu tarx doru deyldr. Bu byk ehtmalla h.22/.643-c ld
balanmdr. Bunun n tutarl dll Tbrnn znn srnd Azrbaycann
fth haqqnda v n mtnn yazarkn H. 22-c (643) l adslr bal
altnda qeyd etmsdr. (bax. Tarx- Tbr, c. V, s.1970). bn-ul-sr d lKaml ft-Tarx adl srnd, mqavl mtnn nql etmdn, Azrbaycann
fthndn eyn balq altnda bhs edr (bax. c. , s. 21). Daha vvl d qeyd
etdymz km, l-Vaqd, bn Ksr, bn Mar v dgr orta sr mslman
tarxlr Azrbaycann h.22/m.643-c ld fth edldy haqqnda
hmfkrdrlr. Bu mvzuda masr tdqqatlarn srlrnd d kfayt qdr
mlumata rast glnmr. Muhmmd Hmdullah Vsaqus-Syasyy
(Beyrut 1985) adl srnn 445-446-c shflrnd n mtnn olduu km
qeyd edrk, elm tnqd etmmdr. Bu n dqq tarxn
myynldrmk n br ne xsusa dqqt yetrmk lazmdr. Bunlardan
brncs Smak bn Xrnn d ahd km qeyd edlmsdr. Smak
hqqtn mzalanarkn orada olmua, bu mtlq Rey hrnn
knc df Nueym bn Muqrrn trfndn fth etmsndn sonra olmudur.
Daha vvl qeyd etdymz km Rey h.22/m.642-c ld knc df fth
olunmudur. nk Smak yalnz Reyn fthndn sonra Nueym trfndn,
xlfnn mr l, Azrbaycana gndrlmdr. Dqqt yetrlml dgr msl
mtnnn banda Utb bn Frqdn xlfnn Azrbaycan vals km
qeyd olunmasdr. Utb bn Frqd bu vzfy Huzeyf bn-ul-Ymann
yern tyn olunmudur. Huzeyf s Azrbaycan vallyn Nhavnd
zfrndn (h.21/m.642) sonra rdbl fth etmsn gr xlf mr
trfndn tyn olunmudu.
141
76
bn Abdullaha mala, Drbnd doru rllmk

mrn vermd. Bu mr drhal yern trmk n
hrk balayan Bukeyr mal stqamtnd
rllyrk Muana glm, uanllarla vuruaraq
onlar mlubyyt uratmd. Muan blgsn
tamamn sahb olan Bukeyr yerl hal l
balamd. Bu aadak mzmunda d.
Bsmllahr-Rhmanr-Rhm
Bu, Bukeyr bn Abdullah trfndn Qb (Tal)
dalarndan
saylan
Muan
halsn
verlm
mannamdr. Onlarn mallar, canlar, dn etqadlar v
qanunlar mnyyt nddr. Bunun vz olaraq hr
hdd blua atm k bana br drhm v ya bunun
bdln dycklr. Hr br mslmanla yax rftar
edck, ona yol gstrck, br gec v br gndz qonaq
saxlayacaqlar. Bel olsa xeyrxah olub, mnyytd
olarlar. Bu bzm vdmzdr v vkl olaraq Allah yetr.
Onlar bu rtlr xll gtrslr, hkmn
trckdr.
syanlar
tutub
tslm
etmy
mcburdurlar. ks tqdrd onlar da syanlarla brlkd
saylacaqlar.
Buna mmax bn Zrar, Rsars bn Cnadb v
Hml bn Cvyy ahd oldular.
h.21-c (.642) ld yazlmdr 142.
142 Tbr, Tarx- Tbr, c. V, s. 1984. Tbr bu n tarxn h.21/m.642-c l
olaraq qeyd edr. Daha vvl qeyd etmdk k, cnub Azrbaycanla
balanm n tarx h. 22-c ldn daha vvl ola blmzd. Bundan baqa
77
Muan Xzr dnzl Araz v Kr aylarnn

arasnda v Drbnd yolu zrnd yerln stratej
hmyyt malk br yerd. Muann fth l Drbnd
yolu mslmanlarn zn almd143.
3.8. Suraq bn mrn rvana r v
hrbrazla alanan qavl
Xlf mr bn Xttab (r.) Azrbaycann
fthn byk hmyyt verrd. Xsusl d bu lknn
mal-rqnd yerln rvan mmlktn v Bab-ulbvabn (Drbndn) slam dvltn qazandrlmas
n ox alrd. Muann fth olunmasndan qsa
mddt sonra Bukeyr bn Abdullaha mal
stqamtnd rllmsn mr edn xlf dgr trfn
d Kufd rvana yr n tchzatl br ordu
hazrlanmas n gstr vermd. Xlf bu ordunun
sa v sol cnah komandanlna Huzeyf bn Useyd sSqaf v Bukeyr bn Abdullah, avanqard qvvlrn
balna bdur-Rhman bn Rb l-Bahln tyn
Azrbaycan hals l balanan d Tbr Bukeyr bn Abdullah ahd km
qeyd etmd. Baqa szl Muana hrb yr ancaq h.22-c (.643) ld v ya
br l sonra ola blrd.
143 Tbr srnn V cldnd (s. 1982-1985) rblrn Azrbaycandak ftuhat
hrkatn sralayarkn Suraq bn mrn rvan v Drbnd sfrn Bukeyr
bn Abdullahn Muan sfrndn vvl qeyd edb, Suraq bn mrn ancaq
rvan v Drbnd fth etdkdn sonra Bukeyr Muana hrb yr tkl
etmy mr etdyn yazr. Halbuk, yuxarda qeyd etdymz km, Muan
Drbnd v rvan yolu zrnd hmyytl br ngl d v bu blgn keb
mala doru hrkt etmk hrb-taktk chtdn qtyyn mntq uyun
olmazd.
78
etmd. Qnmtlr, rzaq v madd tchzat lryl

Salman bn Rb l-Bahl mul olacaqd. Bu
zmtl ordunun ba komandanlna s o dvrn
mhur srkrdlrndn v bahadrlarndan br olan
Suraq bn mr tyn edlmd. Ordu xlfnn mr l
dy nzamn pozmadan Kufdn yola xmd144.
Daha sonra xlf l-Czr vals Hbb bn Mslmy
d mktub yazaraq Suraq bn mrn ordusunun
ardnca rvana getmy mr elmd145.
bdur-Rhman bn Rbnn mr altndak
avanqard qvvlr Drbnd trafna glb td vaxt,
bu mmlktn farsdll hakm hrbraz rblr xo
nyytl qarlamd. O, rmnyy146 (Albanya)
hkmdar d v qdm zamanlarda am zbt edb nsral qlncdan kern hkmdarn nslndn d147.
hrbraz bdur-Rhman bn Rbnn yanna z
adamlarn gndrrk onunla grmk stdyn
bldrd. bdur-Rhman onun bu styn rdd etmd
v hrbraz slam ordusunun drgsn glrk
dar etdy nsanlarn mxtlf mlltlrdn olduunu,
144 Tbr, Tarx- Tbr, c. S. 1981-1982; , l-Bday, c. V, s. 203,
-, l-Kaml, c. , s. 28; , Tarx- bn Xldun, c. , s. 120;
habddn b Abdullah Yaqut l-Hmv, Mucm-ul-Bldan, Beyrut
(tarxsz), c. , s. 361. Yaqut l-Hmv, Suraq bn mr l brlkd bu Musa
l-rnn d bu yrd trak etdyn, bu sfrn h. 19/m.640-c ld ba
verdyn qeyd edr.
145 Tbr, Tarx- Tbr, c. S. 1982; -, l-Kaml, c. , s. 28.
146 Orta sr rb tarx v corafyanaslar hallarda Albanyan
rmnyy km qeyd edrlr.
147 Tbr, Tarx- Tbr, c. S. 1982.
79
bu nsanlardan znn ox da mmnun olmadn v

mslmanlarla brly etmk stdyn bdurRhmana bldrmd. Bunun vznd hrbraz
dars altndak nsanlarn czy vergsndn azad
olunmasn stmd. Bu mvzuda slahyytl
olmadn bldrn bdur-Rhman hrbraz Suraq
bn mrn yann gndrmd. Suraq bn mr yalnz
mslmanlarla brlkd hrb sfrlrd trak ednlr
czydn azad ed blcyn syld. Suraq bn mr
Mdny mktub yazaraq xlfy yaranm vzyyt v
hrbrazn sty haqqnda mlumat vermd. mr
bn Xttab Suraqnn fkrn bynm v bu rtlrl
mzalanmasn taprmd148. Bu rtlrl n
yalnz rvan v Arran hals l balanmas tsadf
deyld. Bel k, hrbraz v adamlar bu yerlr, yn
Qafqaz dalarndak kedlr v yollar yax
tanyrdlar. Eyn zamanda xzrlrn dy taktkasna
v suluna bld dlr. hrbrazla balanan n
mtn aada .
Bsmllahr-Rhmanr-Rhm
Bu, mrlmmnn mr bn Xttabn vals Suraq
bn mr trfndn hrbraza, albanlara v Albanyada
yaayanlara verln mannamdr. Hr hans br hads
ba verb-vermmsndn asl olmayaraq, hr hrb
sfrd trak etmk, valnn uyun grdy hr yrd
trak etmk rtl onlarn canlar v mallar qorunacaq,
148
80
Tbr, Tarx- Tbr, c. V, s. 1983; Blm, Qozde-y Blm, s. 111.
dnlr v mzhblrn, dn aynlrnn crasna

toxunulmayacaq v mane olunmayacaqdr. Zrr v
zyana uramayacaqlar, he br eylr kslmyckdr.
Bu mannam Albanya halsn, l-Bab (Drbnd)
blgsndk
dalarda,
da
knarlarnda,
mskunlaanlara, onlarla qonu razlrd yaayanlara v
rtlr qbul edn hr ks aml edlr. Onlarn
arasndan bu rtlr qbul ednlr czydn azaddrlar.
Sfrbrlkd trak etmk czy yern kerldr.
Sfrbrlkd trak etmk stmynlr (cnub)
Azrbaycan halsnn ddy mqdarda czy
dmldrlr. Eyn zamanda onlar qonaqlara bldlk
etml v hr br br mslman br gec v gndz qonaq
saxlamaldrlar. Sfrbrlkd olanlar bundan azaddrlar.
Sfrbrlk btb z yurdlarna qaydandan sonra yen bu
rtlr ml etmldrlr.
Mraz bn Muqrrn yazd. bdur-Rhman
bn Rb l-Bahl, Salman bn Rb l-Bahl, Bukeyr
bn Abdullah l-Leys ahd oldular149.
Suraq bn mr hrbrazla balayandan
sonra mr altndak ordunu br ne hssy bld v
traf mmlktlr yr etmlrn mr etd. Hbb bn
Mslm Tfls, Huzeyf bn Useyd s Alanyaya
(Osetya) yr etmd. Xlf mr Suraqnn bu n
Tbr, Tarx- Tbr, c. V, s. 1983. Tbr bu n tarxn qeyd etmr.
Abbasqulu Aa Bakxanov Suraq bn mrn rvan sfrn h.23/m.644-c
ld gerkldrdyn yazr (bax. Glstan- rm, s. 51). Ehtmal k, d bu
tarxd balanmd.
149
81
bynmm v hrb dstlr drhal ger, rvana

armasn mr etmd150. Bu ordu n ox thlkl
br hrkt d. Kk dstlr blnm ordu br rlrndn ox uzaq msaflr sfr xmdlar.
Bundan baqa, onlara rzaq v lav qvv
gndrlms d tnlmd. Yen fth edlm ran v
dgr lklrn hals mslmanlarn hr hrktn
dqqtl mahd edrdlr. Xzrlrn qfl hcumu
ld edlm btn uurlar alt-st ed blrd. Nec k,
bu kk hrb dstlr he br mvffqyyt ld ed
blmdn ger, rvana qaytmdlar. Br mddt sonra
Suraq bn mr rvanda vfat etm v onun yern
mal Azrbaycan vallyn bdur-Rhman bn Rb
l-Bahl tyn edlmd151.
3.9.
hrbraz mdr?
Suraq bn mrn Drbnd fth edb-etmms

mslsn gldkd, hr eydn vvl klassk dvr slam
tarxlrnn bu haqda nql etdklr mlumatlar
nzrdn kerk. Tbr v bn -sr Azrbaycann
fth haqqnda h.22-c (.643) l adslr bal
altnda mlumat verrk l-Babn (Drbnd) fth d
bu ld olmudur dey qeyd edrk Drbndn Suraq
-, l-Kaml, c. , s. 29; Tbr, Tarx- Tbr, c. S. 1984.
-, l-Kaml, c. , s. 29; Blm, z srnd (s. 111) Suraqnn
Bukeyr bn Abdullahla brlkd Kufy qaytdn yazr.
150
151
82
bn mr trfndn fth edldyn yazrlar. Msln

dqqtl aradrsaq bunun mntql br dda olmad
qnatn glmk mmkndr. Hr eydn vvl
hrbrazla balanan saysnd rvan slhn
rblrn ln kemd. Bu n ehtvasna s l-Bab
(Drbnd) blgsndk dalarda, da knarlarnda
mskunlaanlar daxl edlmdr v he br halda
Drbnd hr, qalas v sddndn shbt getmr.
Bundan baqa Blazur152 v Mosey153 rblrn gl
snasnda Grcstan v Arrann malnn xzrlrn
nzartnd olduunu qeyd edrlr. stlk klassk dvr
mslman tarxlr Suraq bn mrn ordusunun
Drbnd
mhasry
almasndan,
xzrlrl
vurumasndan bhs etmrlr. Daha sonrak llrd
bdur-Rhman bn Rbnn Blncr qalasn
mhasry almasndan, Salman bn Rbnn Drbnd
qalasn xzrlrdn alb hr fth etmsndn bhs
edn mnblr burada susmaa mcbur edn ndr?
lbtt k, xzrlrn Drbnd km o dvrn ehtaml
v mhkm qalasn, qala mhasrs n lazm texnk
vastlr malk olmayan rblr dysz tslm
etdklrn tsvvr etmk mmkn deyl. Nec k, daha
sonrak blmlrd grcymz km Drbnddn daha
zf v kk qala olan Blncr mhasry alan
rblr xzrlr ddtl mqavmt gstrrk qalan
152
153
Ftuh-ul-Bldan, c. , s. 313.
hmn sr, s. 103, 110.
83
z llrnd saxlaya blmdlr. Ntc etbarl bel br

qnat glmk olar k, Suraq bn mrn ordusu
Drbnd deyl, onun cnubundak dalq blglr slh
yolu l fth etmdlr.
Br dgr aydnladrlmaa ehtyac olan msl
d hrbrazn kmlydr. Tbr hrbraz haqqnda
yazarkn onu o mmlktn (Albanya) farsdll
halsnn hakm km tandaraq, nsb etbarl am
stla edrk buradak yhudlr qlncdan kerm
xsn nslndn olduunu qeyd edr154. Dgr mslman
tarxlr bu xs haqqnda yazarkn onu mxtlf
adlarla tandrlar v Tbr qdr trafl mlumat
vermrlr. Bu xs bn Ksr hrbraz, bn l-sr
v bn Xldun hryar, Blm s hrnraz ad
l tandrlar. hryar klms ltd ah, hkmdar,
mmlkt hakm mnalarn fad edr. hrbraz s
k ayr szn brlmsndn meydana glmdr.
hr blndy km hr v ya lk, braz s fars
dlndk brazndn msrndn trnb dlmzd
yaramaq, layq olmaq mnalarn fad edr. Daha
vvl qeyd etdymz km Tbr hrbraz am stla
edb, yhudlr qtl yetrn xsn nslndn olduunu
bldrmkddr. V srd qlm alnm Albanya
arx adl salnamnn mllf Mosey Kalankaytuklu
srnn 88-c shfsnd bel yazr: Xorsan, Sasan
ah Xosrov Prvzn (591-629) ba komandan d.
154
84
TBR, Tarx- Tbr, c. V, s. 1982.
614-c ld Qds stla edb hr yandrmd.

Qdsdk mqdds xa Sasanlrn paytaxtna
gtrmd. Qdsn qzl v gm yalar Xorsan
trfndn talan edlmd. Xosrov bu dyrl
srkrdsn mxtlf lqblr vermd. Bu lqblrdn
brs d hrvraz d. Sasanlrn Suryan al
etdklr mlum hadsdr. Byk ehtmalla Tbr d
Moseyn haqqnda dand xs nzrd tutmudur.
Dqqt yetrlml br baqa xsus da Tbrnn nql
etdy mtnnd hrbraz rmnyyd
yaayanlarn v btn ermnlrn (yn Albanyada
yaayan hr br mlltn v albanlarn) hakm v
hkmdar km mslmanlar trfndn tannmaqda v
qbul edlmkddr. slam ftuhat balamadan vvl
Azrbaycann syas vzyytn tdqq edrkn Sasan
slalsndn olan Mehrann Albanyaya glrk syas
tbbs l almasndan, belc Mehranlr slalsnn
hakmyyt balamasndan, bu slaldn olan Varaz
Qrqor adl knyazn Bzans mperatorunun hzurunda
xrstanl qbul edrk Albanyan z hakmyyt
altnda brldrmsndn bhs etmdk. Mosey
srnd Mehranlrl yuxarda ad kln Xorsanhrvraz arasnda hr hans laqnn olub olmadn
yazmr. O, sadc rblrn Albanyaya glndn,
Varaz Qrqorun z olu Cavanr onlarla vuruma
qadaan etmsndn v znn rblr knll olaraq
85
tslm olmasn qeyd etmkl kfaytlnr155. Tssbke

xrstan olan Moseyn Varaz Qrqorun rblrl
balamasn z srnd qeyd etmmsn baa dmk
tn deyl. Ehtmal k, Moseyn Varaz Qrqor
adlandrd xsl Tbrnn hrbraz adlandrd
xs eyn adamdr. Xrstanl qbul edn lk Mehran
knyaz olaraq Qrqor adn almasna rmn farsca olan
Vraz adn da qoruyub saxlamd. Bundan baqa, eyn
lknn, eyn vaxtda k hkmdarnn olmasna ox az
ehtmal vardr.
.22/m.643-c ln sonunda Kuf vals Mur
bn ub, as bn Qeys l-Kndn xlf mrn mr
l Azrbaycan vallyn tyn etmd. Bu vaxt Huzeyf
bn-ul-Ymanla baladqlar n rtlrn ml
etmyn rq Azrbaycan hals syan etmd. as
bn Qeys bu blgn yendn stla edrk sabtly tmn
etd v yerl halnn z sty l onlarla Huzeyf bn-ulYmanla baladqlar n rtlrn uyun olaraq
yendn balad. Daha sonra as Azrbaycan
halsn slam dnn yrtmk n fth etdy yerlr
dvlt xznsndn maa alan mllmlr tyn
etmd156.

Blazur, Ftuh-ul-Bldan, c. , s. 140-141. hmd Blazur as bn
Qeysn balad n znn yaad dvr qdr hkmn qoruduunu
qeyd edr. Blazur mlad 892-c ld vfat etmdr.
155
156
86
4. XLF OSMAN BN FFAN VR (644656)

4.1. Daxl zddyytlrn v talarn
ctma, qtsad v syas sbblr.
Rsulullah (...) xlfs mr bn Xttab
(.), mrnn n parlaq v gnc slam dvltnn
klnn dvrnd, ranl xrstan qul bu Llu
trfndn, h.23-c ln lhcc aynda (noyabr 644)
hd edld157.
Onun yern xlflk mqamna, mmnlrn
mvrt l Osman bn ffan (..) selmd. Osman
bn ffan mr bn Xttaba n daha yumaq
xasyytl v hlm nsan d. Onun xlaft dvrn
hadslrn nkafna saslanaraq k hssy blmk
olar. Osman bn ffann 12 llk xlaftnn lk 6 lnd
slam dvltnn yayld l brlkd slam dn d
yaylmaa davam etmdr. Sonrak 6 ld s daxld
bz talar ba verm, bu da ftuhatn sngmsn
sbb olmudu. xlf Osmann hakmyytnn son 6
ln, mumyytl, slam tarxnd dn nqts
saymaq mmkndr. nk mhz bu dvrd xvarc
frqsnn tml , xvarc fkrl nsanlar
trm v bu frq sonrak llrd byyb gclnmd.
157
Kazc, hmn sr, s. 35-36; H, hmn sr, c., s. 270.
87
Daxl zddyytlrn v talarn mhz Osman

bn ffan dvrn tsadf etmsnn mhm ctma,
qtsad v syas sbblr olmudur. lk olaraq
cahlyy dvrndn qalm v Rsulullah (...) qt
olaraq qadaan etdy bdv rblrn bz adt v
nnlrnn yendn dlmas nzr arpr.
Bunlarn banda s qbl, tayfa v nsl tssbkely
.
Baqa br sbb s qtsad aml saslanrd.
Xlf mr bn Xttab Quran- Krmn Hr surs 67-c aylrn saslanaraq dy vaxt alnan
qnmtlrl fy br-brndn ayrmd. Aynn
trcms
beldr:
Allahn
z
Peymbrn
mmlktlrn halsndn verdy qnmt Allaha,
Peymbr, qohum-qrbaya, yetmlr, yoxsullara v
msafr mxsusdur. Bu ona grdr k, (hmn maldvlt) rnzdk zngnlr arasnda ldn-l dolaan
br srvt olmasn (onlardan yoxsullar da faydalansn).
Peymbr sz n verrs onu gtrn, ny qadaan
edrs, ondan l kn. Allahdan qorxun. Hqqtn
Allahn czas ox ddtldr158. Fy qeyr- mnqul,
yn danmaz qnmtlr deylrd. Torpaq, mlk, ev,
mart v.s bu km eylr fy saylrd. Fy s
mcahdlr arasnda blnmr, ondan ld olunan
158 Bax. Quran- Krm, trcm: Z.M.Bnyadov, V.M.Mmmdlyev, Bak

2004.
88
glrlr brbaa dvlt xznsn ad edlrd159. Buradan

s ehtyac olanlara aylq maa klnd dnrd.
Bunun sas mqsd nhsarln v mhtkrlyn
qarsn almaq d. mr bn Xttab bunu bz
nsanlarn fth edlm razlrd r torpaq sahbn
evrlb feodallamasnn qarsn almaq mqsdl
etmd. Bundan baqa, mcahdlr sahb olduqlar
torpaqlarn ldlms l mul olub chada
yanaa blrdlr. Torpaqlarn vvlk sahblrnn
lndn
alnmasn
kn
yararl
torpaqlarn
klmmsn, belc qtsadyyatn zflmsn yol aa
blrd. Buna gr d xlf mr danmaz qnmtlr
dvlt xznsn kerm, torpaqlar vvlk sahblrn
verlm, mhsuldan alnan verg s xzny kerlrk
buradan daha ox ehtyac olan v qnmt ld ed
blmyn vtndalara maa klnd dnd. Bu
qrar alnd vaxt bz bdv rb qbllr buna br o
qdr hmyyt vermmdlr. Mnafqlr s bu
msln qabarda blmmdlr. nk mr bn
Xttab gcl rad v qtyyt sahb br nsan d.
Osman bn ffann xlflynn knc dvrnd s
mnafqlr bu msln yendn qaldrmaa v
rtmy baladlar. ox tssf k, onlarn bu
ftnlrn uyanlar taplmd.
Daxldk qeyr-sabt vzyyt v talar tb
olarq ftuhat hrkatna mnf tsr gstrrd. Bu mnf
159
Wellhausen, hmn sr, s. 19-20.
89
tsr zn Azrbaycanda da gstrmd. Albanya qsa

mddt n d olsun xlaftn lndn xm v Bzans
ordular trfndn al edlmd. Xlaftn daxlndk
qeyr-sabtlkdn stfad edn Bzans Qafqazn xrstan
xalqlarn, albanlar, grclr v ermnlr z trfn
k blmd. Xzrlrn d fallamas ntcsnd
slam ordular Araz aynn cnubuna klmy
mcbur olmudular.
4.2. Kuf als Vld bn Uqbnn Azrbaycana r
mr bn Xttabn vfatndan qsa mddt sonra
Azrbaycanda syan ba verm, hal n rtlrn
edrk, mqavl rtlrn yern yetrmkdn
mtna
etmdlr.
Albanyada
da
vzyyt
grgnlmd. Osman bn ffan xlf seln km
Vld bn Uqbn Kuf vallyn tyn etm v
Azrbaycana gedrk vzyyt nzart altna alma
mr etmd. .24-c (.644-645) ld Salman bn
Rbn avanqard qvvlrl yola salan Vld bn Uqb
br ne gn sonra onun ardnca z ordusu l Kufdn
Azrbaycana doru yola xd. Komandrlrdn
Abdullah bn bl l-hms z srlr l Muana
glrk syanlarla dy grd v onlar mlubyyt
uratd. syanlardan br hsss sr gtrld.
Azrbaycan hals Vld bn Uqbdn, Huzeyf bn-ulYmanla baladqlar n yenlnmsn xah
90
etmdlr. Vld onlarn bu styn qbul edrk hmn

rtlrl yen balad160. Salman bn Rb s
mrndk 12 mnlk qounla Albanyaya glrk o
vaxta qdr fth olunmam razlrd bz hrb
mlyyatlar apararaq bol mqdarda qnmt v srl
Vld bn Uqbnn yanna qaytmd161.
Rus alm M. Artamonov Salman bn Rbnn
Albanya sfrn gerkldrrkn Drbnd qdr
rllmsnn mmkn olduunu yazr162. Ehtmal k,
Salman Albanyda kn onun byk qarda bdurRhman bn Rb d Drbnd trafnda d v z
ordusu l Blncr qalasn mhasr etmkl mul
d. Bu dyd bdur-Rhman bn Rb hd
olmudu. Onun ordusundan sa qalan srlr s
Salman bn Rbnn ordusu l brlm v nub
Azrbaycana qaytmdlar163. Bu hadsdn qsa
mddt sonra, rld trafl zah edcymz km,
Salman bn Rb Hbb bn Mslmy kmk n
rmnyyy gndrlm, buradan da Albanyaya
glrk Drbnd hcum etm v xzrlrl grdy
mharbd hd olumudu.
Tbr, Tarx- Tbr, c. V, s. 2092; , l-Bday, c. V, s. 245-246.

162 Bax: hmn sr, s. 179.
163 -, l-Kaml, c. , s. 137; Tbr, Tarx- Tbr, c. V, s. 2158-2159;
, l-Bday, c. V, s. 246. Hr mllf hmn bu dyn h.
32/m.652-653-c ld ba verdyn qeyd edrlr. Bunun shv olduunu rld
sbut etmy alacaq.
160
161
91
4.3. Xzrlrn qavmt. Blncr alasnn

hasrs v bdur-Rhman bn Rb l-Bahlnn
hadt
Xlf mr bn Xttab Suraq bn mrn
vfatndan sonra bdur-Rhman bn Rbn l-Bab
hdudlarna (rvana) val tyn etmd. bdurRhman bn Rb xzrlrn lksn br ne uurlu
yr gerkldrmd. Xzrlr onun ordusu l
qarlamaa csart etmyb qalalara rk
mqavmt gstrrdlr. Bu yrlrn brnd bdurRhman bn Rb xzrlrn lksnn mrkzn
doru 200 frsx (tqrbn 400 km) rllm v ordusu
he br tk vermdn ox mqdarda qnmt v srl
ger dnmd164.
Xzrlr rblrn bu yrlr qarsnda
vahmy qaplm, ab qalmdlar. Xzrlr
rblrn lmsz olduunu dnr v bel deyrdlr:
Bz el br mlltk k, he km bzml gc snaya
blmzd, ta k, bu qvm (rblr) xb gldlr v bz
onlarla bacarmadq. Bunlar lmszdrlr. gr onlar
ldrmk mmkn olsayd bzm mmlktmz qdr
glb xa blmzdlr165. mr bn Xttab xzr
, l-Bday, c. V, s. 204; Tbr, Tarx- Tbr, c. V, s. 1985;
-, l-Kaml, c. , s. 30.
165 Tbr, Tarx- Tbr, c. V, s. 2159.
164
92
mharblrnd trak etm br mcahddn

sorumudu: Getdynz yerlr nec d? Sz o yollar
nec kerb gedrdnz?. O, xlfnn sualna bel cavab
vermd: Onlarn hrlrnn hals mrklrdr.
Xzrlr v allanlarn (osetnlrn) mmlkt trklrl
qonudur. Bzml qarlaanda bel deyrdlr: Sz
gydn enmsnz. nk he km crt edb lkmz
ordu yerd blmzd, he km csart edb bzml
dy grmzd. Bax Allah z qorxusunu onlarn
qlbn bel salmd166.
Drbndn mslmanlar trfndn fth l laql
mnblrn nql etdklr mlumatlar haqqnda daha
vvl d sz amdq. Tbr, bn Ksr v.s mvrrxlr
bdur-Rhmann Arranda olduu dvrd hrbrazn
Xzr dyarna csus gndrdyn v bu csusla bdurRhman arasnda cryan edn daloqu nql edrlr. Bu
xs Zul-Qrneyn sddn grdyn sylyb, sdd
tsvr etmd. Bu xsn tsvr etdy qala v sdl
Drbnd qalasnn v sddnn eyn olduu aq-ydn
grmkddr167. onrak blmd trafl bhs
edcymz km, rblr xzrlrn n mhkm
qalalarndan br olan Blncr dflrl mhasry
almalarna baxmayaraq, qalan zbt ed blmmdlr.
Mrhum akademk Z. Bnyadovun rbcdn ruscaya
xtsarla trcm etdy bn-ul-smn Kab-ul166
167
Blm, Qozde-y Blm, s. 111.

Bax: T, Tarx- Tbr, c. V, s. 1987; , l-Bday, c. V, s. 206.
93
Ftuh adl srnn aqlamalar blmnd rus alm

V. Kotov Blncr qalasnn yern myynldrrk
bunun Drbndn 25 km. cnubundak masr Belc
qsbs yaxnlnda yerln Torpaqqala ad l
tannan xarabalqlar olduunu yazr168. Bu qalan fth
ed blmdn ondan 25 km. malda yerln,
Blncrdn daha mhkm v sarslmaz dvarlara malk
olan Drbndn zbt edlmsn dnmk mmkn
deyl.
bdur-Rhman bn Rbnn xzrlr qar
uurlu hrb mlyyatlar, Tbrnn sz l
fad etml olsaq, ufllrn qnmt v raz
ucbatndan xlf Osmana qar z hallarn dydrn
qdr davam etmd. Tbr bu hadslr haqqnda z
srnn V cldnn 1980-1990-c shflrnd trafl
mlumat verr.
Allah Rsulu (...) xlfs Osman bn
ffan (..) Kuf vals Sd bn-ul-s mktub yazb
Salman bn Rbn Bab-ul-bvaba, bdur-Rhman
bn Rby kmy gndrmsn mr etmd. Eyn
zamanda Drbnd yaxnlnda olan bdur-Rhmana
aadak
mzmunda
br
mktub
gndrd:
slmanlarn bzlr ox yemk v toxluqdan tr
taqtsz olublar, mn snn onlar thlkl vzyytl
qar-qarya qoya blcyndn ehtyat edrm.
Ehtmal k, xlf Osman qnmt v raz blgs
168
94
Bax: -ul-, Kbab-ul-Ftuh, s. 79.
ucbatndan meydana glm narazlq v qarql

nzrd tutmu, bunun cbhdk srlr d srayt
ed blcyndn ehtyat etmd. nk Azrbaycandak
srlrn br oxu Kufdn dlr. Blncr fth etmy
qrar verm bdur-Rhman buna baxmayaraq
rvandan mal stqamtnd hrkt ked v
Blncr qalasn mhasry ald. Mcahdlr zlr l
gtrdklr mancnqlarla169 qala dvarlarn vurmaa
baladlar. Qaladak xzrlrn br oxu balarna
yaan dalardan lmdlr. Bu mhasr vaxt
mcahdlr d ox tk vermdlr. Yezd bn Mavy
n-Nhay, lqam bn Qeys, Mdad -eyban, mr
bn Utb km komandrlr d hd olmudular. Uzun
kn mhasr, Salman bn Rbnn srlrnn d
kmy glmsn baxmayaraq, mcahdlr arasnda
bezgnly sbb olmudu. Bu vaxt maldan
qaladaklarn kmyn gln xzrlr d mslmanlara
arxadan hcum etmdlr. Qalada mdaf olunan
xzrlr d qaladan xaraq hcuma kemdlr. k
trfdn sxdrlan mslman srlrn sralarnda
nzamszlq
yaranmd.
Blncrn
mhasrs
xzrlrn qlbs l btmd. Mcahdlrdn ox
sayda hd olan vard. bdur-Rhman bn Rb d bu
dyd hd olmudu. Bu dyd mhur hds ravs
v shab bu Hureyr d-Dvs v Salman Fars d
trak etmdlr. Salman bn Rb trafa dalm
169
Orta srlrd qala dvarlarna da atmaq n stfad olunan quru.
95
srlr toplayaraq ntzam brpa etd v vvlc

rann Glan hrn kld, oradan da Grgana getd.
Xzrlr bdur-Rhmann csd olan yer br ne
gn qorxudan yaxnlamadlar. Sonra s bu csur
mcahd gtrb hrmtl dfn etmdlr170.
Tbr, Tarx- Tbr, c. V, s. 2158-2159; , l-Bday, c. V, s.
264. Tbr, bn l-sr, bn Ksr bu hadsn, yn Blncrn mhasrs v
bdur-Rhman bn Rbnn hd olmasn h.32-c (.652-653) l adslr
bal altnda nql edrlr. Hadslrn br brn tqbn v salnamlrn
zlrnn qeyd etdklr bz doum v lm tarxlrn dqqtl aradrsaq bu
hadsnn h.32-c (.652-653) ld ba vermsnn mmkn olmadn grrk.
Grdy km Salman bn Rb bu dydn sa qaytmd. Blazur
Salman bn Rbnn d h.25/.645-646-c ld Drbndd hd olduunu
qeyd edr (bax: Ftuh-ul-Bldan, c. , s. 320). bn-ul-sm (hmn sr, s. 1011) v bn Ksr (hmn sr, c. V, s. 354) d Salmann Drbndd hd
olduunu yazrlar. Tarxn gldkd s bn Ksr, Salman bn Rb
haqqnda Osman bn ffann lfly vrnd fat dn, mma fat
arxlr qq lnmyn xslr bal altnda bhs edr. Bz masr
tdqqatlarn, mnblrn bu haqda verdklr br-brn zdd mlumatlara
saslanaraq, bu k xsdn sadc brnn Drbndd hd olduu fkr d
doru deyl. Yaqut l-Hmv z srnd Salman v bdur-Rhman
qardalarnn hr ksnn mzarnn Bab-ul-bvab (Drbnd) yaxnlnda
olduunu yazr (bax: Mucm-ul-Bldan, c. , s. 361). Hadsnn, yn bdurRhman bn Rbnn hd olduu dyn, tarx mslsn gldkd s
bunun h.25/.645-646-c ldn daha tez ba verms mmkn deyl. Salman
bn Rb, Blazurnn qeyd etdy km h. 25/.645-646-c ld vfat etdy
halda, grdymz km bu dydn sa salamat qaytmd. Bundan baqa o
ger qaydarkn, salnamlrn qeyd etdklr km, yannda Salman Fars d
vard. -l-Marf (Beyrut 1970) adl
srnn 117-c shfsnd Salman Farsnn Osman bn ffann xlflynn
vvllrnd Mdand vfat etdyn qeyd edr k, bu da n ox h.27/.647648-c ld ola blr. Bundan baqa Tbr bdur-Rhman bn Rbnn hd
olmasndan bhs edrkn yazr k, bu hads ba verdy l bdul-Mlk bn
Mrvan v Yezd bn Mavy bn bu Sufyan anadan olmudular (bax:
Tarx- Tbr, c. V, s. 1988). bdul-Mlk bn Mrvan h. 26/.647-c ld
anadan olmudur (bax: Hsn brahm H. hmn sr, c. , s. 371). Yezd bn
Mavy s h.60/.680-c ld ln atasnn taxtna oturarkn 33 yanda
olmudur (bax: bu Abdullah Muhmmd z-Z, Syr- lam-unNbla, Beyrut 1985, c. V, s. 36). Dml Yezd bn Mavynn d tvlld
170
96
4.4. Salman bn Rb l-Bahl v Hbb bn Mslm lFhrnn Dbl v Naxvan th

Allah Rsulu (...) xlfs Osman bn
ffan (..), Bzans cbhsnd vuruan171, l-Czr
vals Hbb bn Mslm l-Fhry172 rmnyyy
gedb orada hrb mlyyatlar kermy mr etmd.
Hbb bn Mslm 6 mn nfrlk ordu l rmnyyy
yr etm v Kalka hrn fth edrk halsn czy
vermy
mcbur
etmd.
Ermn
srkrd
Armenakusun allan (osetn), abxaz v xzrlrdn
toplad muzdlu srlrl stn gldyn yrnn
Hbb bn Mslm Mdny mktub yazaraq lav
qvv stmd. Xlf Osman Surya vals Mavy bn
bu Sufyana v Kuf vals olan krkn Sd bn-uls mktub yazaraq Hbb bn Mslmy kmk n
qvv gndrmlrn mr etd. Sd bn-ul-s Salman
bn Rbnn balnda 6 mnlk ordunu rmnyyy
gndrd173. Salman z ordusu l rmnyyy atd
vaxt Hbb z qvvlr l Armenakusu mlub
etmd. Kufllr alnan qnmtdn onlara da pay
ayrlmasn
tlb
etdlr.
Suryallar
bununla
razlamadlar. Bu msldn tr mbahs v grgnlk
meydana glmd. Htta Hbb bn Mslm v Salman
tarx h.26/.647-c ldr. Grdy km, bu mharbnn v bdur-Rhman
bn Rbnn hadt tarxnn h.32/.652-653-c l olmas mmkn deyl.
172 Tbr, Tarx- Tbr, c. V, s. 1972.
97
bn Rb br-brlrn ar szlr demdlr174.

Grgnlk aradan qaldrldqdan sonra hr k komandr
z srlr l Azrbaycann qrbnd, rmnyy l
srhdd yerln Dbl (Dvn) hrn mhasry
aldlar. Qala dvarlarna mancnqlarla da atan
mcahdlrn ddtl hcumlarna hr hals ox
mqavmt gstr blmdlr. Br mddt sonra onlar
rblrdn hcumu dayandrma v aman verlmsn
stdlr. Dblllr mslmanlarla balayaraq hr
onlara tslm etdlr175.
Dbln fthndn sonra cnub-rq stqamtnd
rllyn mslmanlar Naxvan (Bsf-ur-Rcan)
hrn yaxnladlar. Naxvandan br qrup asaqqal
rblrn ordugahna glrk balamaq stdklrn
bldrdlr. Bu n rtlr Dbl hals l balanan
n rtlr l eyn d176. Bu sbbdn d Dblllrl
balanan aada nql edrk:
Blazur, Ftuh-ul-Bldan, c. , s. 320; , l-Bday, c. V, s. 264;

-, l-Kaml, c. , s. 138. bn Ksr bn-l-sr Hbbn Salmana
kmy gldyn, xtlafn brlm ordulara komandanln kmn edcy
mslsndn xdn, bunun uryallarla raqllar arasnda xan lk xtlaf
olduunu qeyd edrlr. smayl Haqq bu xtlafn Quran- Krmn
qratndk tlffz frqllyndn tr ba verdyn, Huzeyf bn-ul-Ymann
mbahs ednlr saktldrdyn v h.25/m.646-c ld bu msl haqqnda
xlfy mktub yazaraq trafl mlumat verdyn v tdbr grlmsn
stdyn yazr. (bax: smal Haqq, lm-ul-Xlaf, stanbul 1938, s. 38).
Suryallarla raqllar arasnda lhcd v bz klmlrn tlffznd frq
vard.
174
98
Bsmllahr-RhmanrRhm
Bu snd Hbb bn Mslm trfndn Dbl
hrnn xrstanlarna, yhudlrn v mcuslrn
verlmdr. Mn onlarn hzurda olanlarna v
olmayanlarna man verrm. Onlarn canlarna,
mallarna,
mlklrn,
klslrn,
sneqoqlarna,
mbdlrn v qala dvarlarna toxunulmayacaqdr.
hdnz vfa etdynz, czy v xrac ddynz
mddtc, hdmz vfa tmk bzm zrmz
yklnm vzfdr. Bu sndn doruluuna Allah
ahddr. Vkl olaraq Allah yetr. Hbb bn Mslm lFhr bu vsqn z mhr l tsdq etd 177.
Naxvann slhn fthndn sonra halnn az br
hsss
n
rtlrndn
naraz
olduqlarn
bldrmdlr. rblr onlarn rtlr ml etmyrk
syan ed blcklrndn ehtyat etdklr n onlar
Araz
aynn
cnubuna
krb
burada
mskunladrmdlar178.
177
178
Blazur, Ftuh-ul-Bldan, c. , s. 323.

99
4.5. Ssyan, Beylqan, Brd v mkrn th

Salman bn Rb v Hbb bn Mslm z
srlr l Naxvandak Bnk kedndn keb
Ssyan razsn daxl olmudular179. Ssyan hals z
qvvlrn toplayb rblr qar mharby grdl
v mlub olub ger kldlr. Onlar trafdak qalalara
snb mdaf olunmaa baladlar. Mcahdlrn
Ssyan vlaytnn n mhkm qalalarndan br olan
Veys qalasn zbt etmlrndn sonra yerl zn
mdaf qvvlr mharbn dayandrb tslm oldular.
Onlar rblr czy dmk qarlnda balama
tklf etdlr. Salman v Hbb bn Mslm onlarn bu
tklfn qbul etdlr180. Bu k komandr daha sonra
ayrlaraq ayr-ayr stqamtlrd hrkt kedlr.
Hbb bn Mslm Ssyandan mal stqamtnd, da
yollar l Grcstana getd. Salman bn Rb s Araz
ay boyunca dznlk razd rq doru rllyrk
Albanya
Albanyann
cnubuna
glmd181.
torpaqlarna grn Salman bn Rb z srlr l bu
mmlktn cnub-rqnd yerln n byk hr, o
dvrn n mhur mdnyyt v tcart mrkzlrndn
br olan Beylqana yaxnlamd. Beylqanllar slam
ordusunu xo qarlamdlar v onlarn drg
181 -ul-, Ktab-ul-Ftuh, s. 9.
179
180
100
salmalar n yer vermdlr182. Salman bn Rb

Beylqan v traf blglrd yaayan hal l onlarn
canlarna, mallarna, mlklrn toxunmamaq, hrn
qala dvarlarn yxmamaq, bunun vznd s halnn
czy v mhsullardan r (onda br) vers dmlr
rtl balad183. Beylqan slhn fth edn
Salman bn Rb buradan mala doru rllyrk
Brd hrn yaxnlamd. Albanyann paytaxt
Brd hrn yaxnlaan Salman bn Rb z
ordusuna hrdn br frsx uzaqda drg qurma
mr etd. Brd hals qala qaplarn balayb
mqavmt n hazrlamaa baladlar. rblr
rdn mhasry aldlar. Brdllr nadla mdaf
olunduqlar n mhasr uzanrd. hrn mhasrs
bn vaxtna tsadf etmd. Salman bn Rb
srlrn traf kndlr hcum etmk mrn verd184.
Nhayt Brd hals Salman bn Rbnn yanna el
heyt gndrb stdlr v eylqanllarla
balanm mqavlnn rtlr l zlr l d mqavl
balama tklf etdlr185. Salman bn Rb bu tklf
msbt yanad. Belc Brd mslmanlarn ln
-ul-, Ktab-ul-Ftuh, s. 9.
184 Blazur, Ftuh-ul-Bldan, c. , s. 328. Bn vaxt olduu n ehtmal k,
Brdnn mhasrs h.26/m.647-c ln yay mvsnnn sonlarna tsadf
etmd. Salman bn Rbnn traf kndlrbasqn etmy mr etmsnn
sbb z srlr n rzaq tmn etmk ola blr. Eyn zamanda rdllr
qlq rzaqdan mhrum edrk tslm olmaa mcbur etmk mqsd d
dam ola blr.
185 -ul-, Ktab-ul-Ftuh, s. 9; Blazur, Ftuh-ul-Bldan, c. , s. 328.
182
183
101
ked. Salman Brdn z dar mrkz tyn etd.

Buradan hcuma ken mcahdlr Qaraba
btnlkl zbt etdlr. Bz krd qbllrnn
mqavmt gstrmsn baxmayaraq onlar da br
mddt sonra tslm oldular. Brdnn v Qaraban
fthndn sonra Salman bn Rb z qvvlrn
Albanyann mal qrbnd yerln n byk
hrlrndn br olan mkr ynltd. Qsa mddt
rznd mkr l kern mcahdlr, daha sonra Kr
ay boyunca cnub rq doru rllyrk Kr v
Araz aylarnn brldy yerd yerln Brdc hrn
d zbt etdlr186.
4.6. Qbl, abran, Drbndn th v Salman bn Rb
l-Bahlnn hadt
Brdc yaxnlnda Kr ay zrndk krpn
tmr etdrn Salman bn Rb z srlr l Qbl
hrn yaxnlad. Qsa kn dydn qalb xan
mslmanlar vvlc Qbl sonra da k hrlrn
l kerdlr. Salman bn Rb Ql, k
hrlrnn hakmlr v rvan mlk l czy
vermlr rtl balad187. rvanda Huzeyf bnul-Ymann ordusu l brln Salman bn Rb188

188 Tbr, Tarx- Tbr, c. V, s. 2158.
186
187
102
brlkd abran hrn189 doru rlldlr v qalan

mhasry aldlar. Qsa mddtd abran qalasn fth
edn Salman bn Rb Azrbaycann Qafqaz
dalarnda yaayan hals l d vuruaraq zn tabe
olmaa mcbur etd. Msqt (Mkr-Xamaz),
Glglay190, Lakz, Flan, Tbrsran191 halsnn mlklr l mslmanlar arasnda czy dmk rtl
razlama ld edld. Br mddt abranda qalan
Salman bn Rb buradan mal stqamtnd
rllyrk Bab-ul-bvaba (Drbnd) yr xd192.
Salman bn Rbnn mr altndak mcahdlrl
Samur ayn keb srtl Drbnd yaxnladndan
xbr tutan Xzr xaqan znn 300 mnlk qounu l
mala doru ger kld. trafndaklar onu qnayaraq:
Ey hkmdarmz! Snn 300 mn onlarn s 10 mn
sr var v sn onlarla dymkd trddd edrsn.
Xaqan bel cavab vermd: Mn bu qvm haqqnda
onlarn gydn yer endklrn v he br slahn onlara
tsr etmdyn etmm. Sylyn, bel olan halda
km onlarla dymy csart ed blr?193.
Xzr xaqannn Drbnddn klmsndn
sonra hr grn mcahdlr he br mqavmtl
qarlamadlar. Salman bn Rb Drbndd gn
Dv rayonu razsnd yerlr.
Syzn rayonu razsnd yerlr.
191 Dastann cnubunda yerlr.
193 Yen orada.
189
190
103
qalandan sonra xzrlr tqb etmk mqsdl mal

stqamtnd hrkt etmd. Yarqu hrn l
kern mcahdlr xzrlrn ordugah yaxnlnda
drg salmdlar. Bura sx melk v t axan ay
knar d. Xaqann kfyyatlar davaml olaraq
rblrn ordugahn mahd edrdlr. Mcahdlrdn
br ordugdan ayrlb mmk n aya grdy vaxt
zrilr onu ox yana tutmudular. hd olan
mcahdn kslm ban v paltarlarn xaqana
gstrb: Budur lmz olduqlarna v slah tsr
etmdyn nandmz dmnlrmzdn brnn
kslm ba demdlr. Bundan csartlnn xaqan
dgr trk qbllrndn d toplad 300 mn nfrlk
ordusu l rblr hcum etd. rblrl trklr
arasndak bu msl grmm mharb 6 gn davam
etmd. Mslmanlardan br oxu hd olmudu.
Onlarn mzarlar Drbndn malnda Qubur-uhda (hdlrn qbrlr) adlanan yerddr194.
Xzrlr rblrdn daha ox tk vermdlr. Dyn
altnc gnd Salman bn Rb z srlrn
mract edrk 40 nfr knll stmd. Bu 40 nfr
svar l xzrlrn dy sralarn yarb ken Salman
bn Rb xaqann adrna basqn edrk adrn
plrn ksmd. Fqt dadlm adrda xaqan l
ker blmmdlr, nk o adrda yox d. Bu qrx
gd mcahd, komandrlr Salman bn Rb l
194
-ul-, Ktab-ul-Ftuh, s. 10-11.
104
brlkd, mhasry drk son nfslrn qdr

vurumu v hd olmudular195. Bu qrx hdn
mzar Drbnd qalasnn mal dvarnn yaxnlnda
bu gn d mvcuddur v Qrxlar qbrstanl ad l
tannr.
Bakxanov, hmn sr, s. 52-53. Mnblrn hm hadslrn cryan etdy

tarx haqqnda, hm d xslr haqqnda verdklr mlumatlar qarq v
zddyytldr. slam mnblrdn Tbr v bn-ul-srn bu hadsnn
h.32/.652-653-c ld ba verdyn, bu dyd bdurrhman bn Rbnn
hd olduunu qeyd etmsn rmn, Belazur v bn-ul-sm Salman bn
Rbnn bu dyd xzrlrl vuruduunu v hd olduunu yazrlar. bnul-smn Ktab-ul-Ftuh srn trcm etm mrhum akademk Z.
Bnyadov aqlamalar blmd bu hadsnn h.25/m.646-c ld
gerkldyn qeyd edr. Blazur d Salman bn Rbnn bu mmlktn
fth n h.25/m.646-c ld gndrldyn nql edr (bax: Ftuh-ul-Bldan, c.
, s. 320). bn Ksr s bdurrhman bn Rbnn h.32/m.652-653-c ld
Blncr qalas yaxnlnda xzrlr qar grdy dyd hd olduunu
yazr. O, Salman bn Rb haqqnda s bel yazr: Salman bn Rb lBahlnn Rsulullahn (s..v) shabndan olduunu deyrlr. Salman bn Rb
adl-sanl gd v mhur qhrman d. Xlf mr onu Kuf qazlyn
(hakmlyn) tyn etmd. Xlf Osmann dvrnd o, trklrl (xzrlrl)
vurumaq n gndrln orduya komandan tyn olunmudu. O, Blncr
yaxnlnda hd olmudur v mzar da oradadr (bax: l-Bday, c. V, s.
353-354). bn Ksr onun vfat tarxnn blnmdyn yazr. Masr
tdqqatlardan . Kafesolu (hmn sr, s. 159) v M. Artamonov (hmn
sr, s. 177) da Salman bn Rbnn 652-653-c llrd vfat etdy
qnatnddrlr. Daha vvl, Salman v Hbbn Dbl v Naxvan fth
etdklr vaxt rtlrndn naraz olan halnn br hsssn Araz aynn
cnubuna krdklrn qeyd etmdk. Mosey Kalankaytuklu Bzans
mperatoru Konstansn (641-668) hakmyytnn 6-c lnd rblrn Dbl
l kerrk 35 mn nsan sr aldqlarn qeyd edr (bax: Albanya arx, s.
127). Blazur, Hbb bn Mslmnn rmnyyn fth etms haqqndak
mktubu l, Salman bn Rbnn hadt xbrnn eyn vaxtda, onunla
brlkd dylrd trak etm Qrza bn Kb l-nsar adl xs trfndn
xlfy atdrldn yazr. Konstansn hakmyytnn 6-c l (641+6=) 647c l tsadf edr. Grdy km, bu hadsnn 652-653-c ld ba verms
mmkn deyldr. Bu hads 646 v ya 647-c ld olmudur.
195
105
Xzrlr Salmann v qrx mcahdn hd

olduu yerdn o gec gy nur stununun yksldyn
grmdlr. Shr ald vaxt onlar Salmann
cnazsn br tabuta qoyub z mbdlrn
aparmdlar196. Btprst-mrk xzrlr qtla v
quraqla d ldqlar vaxt Salmann cnazsn
vast qlaraq dua edrdlr197.
Mhur rb ar bn Cman l-Bahl, Salman
bn Rb l-Bahl v Orta Asyada, Trkstanda hd
olan mslman srkrd Quteyb bn Mslm l-Bahl
haqqnda qsd yazmd198.
Xlf Osman bn ffan mcahdlrn v Salman
bn Rbnn hadt xbrn etdy vaxt ox
hznlnmd. Htta xlf hycan v kdrndn tr
yuxusuzlua dar olmudu199. Daha sonra o, Huzeyf
bn-ul-Yman l-bsy mktub yazaraq onu hd
olmu Salman bn Rbnn yern Albanya vallyn
tyn etmd200.
Y l-H, Mucm-ul-Bldan, c. , s. 361.

bn Ksr, l-Bday, c. V, s. 354; Yaqut l-Hmv, Mucm-ul-Bldan, c.
, s. 361.
200 Blazur, Ftuh-ul-Bldan, c. , s. 329-330.
196
197
106
5. V XLF L BN BU TALB DVR (656661)

5.1.
vvlk blmlrd qeyd edldy km xlf

Osman bn ffann hakmyytnn knc dvrnd,
yn 650-656-c llrd xlaftd hakmyyt daxl
zddyytlr ba vermd. Kuf, Bsr, Msr hals teztez z vallrndn xlfy kayt edr, narazlqlarn
bldrrdlr. 656-c ld br qrup msrl Mdny
glrk valdn naraz olduqlarn v bunun gnahnn
da xlfd olduunu bldrrk Osman bn ffandan
xlflk mqamndan l kmsn tlb etmdlr. Bu
tlblr rdd elndn sonra onlar xyant v
zorakla l ataraq xlfnn evn mhasry
almdlar. syanlar xlfy rzaq v su verlmsnn
qarsn almdlar. Nhayt nsanlarn ksryytnn
hcc zyart n Mkky getmsndn stfad edn
syanlar xlfnn evn hcum etmdlr. bu
Hryr, Hsn bn l bn bu Talb, Abdullah bn
Zubeyr bn vvam v.s xslr ld qlnc xlfn
mdaf etmdlr. Buna baxmayaraq syanlar
xlfnn evn soxularaq h.35-c ln lhcc aynda
(may 656) 82 yanda olan xlf Osman bn ffan (..)
qtl yetrmdlr. Onlar xlfnn evn talan edrk
107
xzny mxsus 3.500.000 drhm v 100.000 dnar da

aparmdlar. Osman bn ffan hd edlrkn Quran-
Krm oxuyurdu. Bandan ald qlc yarasndan
axan qann br ne damcs Quran- Krmn Onlara
qar Allah sn yetckdr. O, smdr (edn) v
almdr (bln) (-Bqr surs-137) aysnn zrn
dmd201. Hmn Quran bu gn d mvcuddur.
5.2. Daxldk arqlqlarn tuhata sr
Osman bn ffann hd edlmsndn sonra
Rsulullahn (...) shabnn yekdl qrar v xalqn
ksryytnn bt l l bn bu Talb (..) xlf
seld. Qhrman, zk, uzaqgrn, hkmt sahb br
xs olan l bn bu Talb Rsulullahn (...) evnd
, ondan trby almd. O, Quran- Krm n
yax bln shablrdn br d. l bn bu Talb z
bu haqda bel demdr: Vallah, Allahn Ktabnda el
br ay yoxdur k, mn onun gecm, gndzm,
dznlkdm,
dadam
endrlm
olduunu
blmym202. O, z vzfsnn crasna mr bn
Xttabn sul darsnn ttbq l balamd. l bn
bu Talb d mr bn Xttab km zahdan hyat
trz yaayrd. O, bz vallr vzflrndn azad etd.
Maa v tyylrn mqdarn mr bn Xttabn
201
202
, l-Bday, c. V, s. 278.
Hsn brahm, hmn sr, c. , s. 349.
108
dvrnd olduu km myynldrd. Bu s bz

dvlt mmurlarnn, xsusn d Bn Umyy
alsndn olanlarn cdd narazlna sbb olmudu203.
Bu hadslr mnf chtd nkaf edrk, bel
demk mmkndrs, vtnda mharbsn sbb
olmudu. Cml (cmayl-vvl h.36/oktyabr 656) v
Sffeyn (sfr h.37/yul 657) dylrnd trak edn
srlrn sayn nzr alsaq, Bzans v Xzr
cbhlrndk vzyyt tsvvr etmk tn olmaz.
Bundn bq, rdu rsnd vrc tmyll
nsnlrn lms d srlrn dy qblyytn
mnf tsr gstrrd. vrc mru (qnun)
hkmyyt slh gc l dydrmy trfdr d.
nlr b mslrd lfy qr rq syn
tmdlr v vzyytdn ygn ylunu l bn
bu Talb hkmyytdn uzqldrmqd grrdlr.
Fqt l bn bu Talb nlr hcum tmdkc nlr
qr gc ttbq tmm v nlr yl gtrmy
lmd. Bu mqsdl vvl Qys bn d, snr bu
yyub l-nsrn, snr d bdullh bn bbs
nlrl dn gndrmd. bdullh bn bbsn
vrcl prd dn mnblr nql drlr.
Abdullah bn Abbas z bu hadsn bel tsvr etmd:
Mn onlarn yanna gnorta vaxt getmdm.
ynmd ymn parasndan tklm gzl br paltar
bu Hnft hmd bn Davud d-Dnvr, Ktab-ul-xbar-ut-Tval, Badad
(tarxsz), s. 140; Hsn brahm, hmn sr, c. , s. 343; Kazc, hmn sr, s. 37.
203
109
vard. Onlar gnortann stsnd straht edrdlr. ox

badt edr, namaz qlrdlar. zlrnd yuxusuzluq
lamt grnrd. llr badt etmkdn dvnn dz
km qabar atmd. Mn grn km onlardan br: Bu
ynndk paltar ndr bel? ded. Mn ona: Yoxsa
bununla mn rad tutursunuz? Mn Allah Rsulunun
(s..v) ynnd bundan daha gzln grmm v bu
ay nazl olmudu: Allahn z qullar n yaratd
znt v tmz ruzlr haram qlan kmdr? (raf surs,
32). Sonra s onlarn arasnda aadak mkalm
olmudur.
Xvarc: Buraya ny glmsn?
bn Abbas: Buraya sz Allah Rsulunun
(s..v) shab haqqnda danmaa glmm. O nsanlar
haqqnda k, vhy nazl olarkn onlarn zrn nazl
olurdu. Halbuk mn onlardan he brn szn aranzda
grmrm. Mn deyn grm, Allah Rsulunun (s..v)
ms olu v krkn olan, na lk man ednlrdn
br olan v shabnn trfn tutduu adama sz n
vermsz ala blmrsz?
Xvarc: Bz ona msld mxalfk.
bn Abbas: N msldr onlar?
Xvarc: vvla, Allahn dnnd nsanlar
hakm qld. Halbuk Allah buyurur: Hkm ancaq
Allahndr (Yusf surs, 40). Allahn bu klamndan
sonra nsanlarn hkmd n ola blr?
110
bn Abbas: Sonra?
Xvarc: l nsanlarla vurudu. Amma n
sr ald, n d qnmt. gr vuruduqlar kafr dlrs,
mallar l n halal olmalyd. Yox gr mmn
dlrs, mmnn qann tkmk haramdr.
bn Abbas: Sonra?
Xvarc: mrlmmnn ttulundan l
kd. gr mmnlrn mr deyls, deml kafrlrn
mrdr.
bn Abbas: Ona baqa br mvzuda
etraznz var?
Xvarc: Bunlar bzm n kfayt edr.
bn Abbas: gr sz Allahn ktabndan v
Rsulunun snnsndn dlllr gtrsm, bu tutduunuz
yoldan l krsz?
Xvarc: Bl.
bn Abbas: Allahn dnnd nsanlarn hkm
ver blb-blmmsn gldkd, Qurann Ey nsanlar
ehraml kn ov ldrmyn dey balayb aranzdan
daltl olan k nfr hkm versn dey btn aysn
(Mad, 95) v gr r l arvadn arasnn dymsndn
ehtyat edrsnz knn alsndn br, qadnn alsndn
d br hakm gndrn (Nsa, 35) aylrn oxuyun. nd
mn szdn, Allaha and verrk, soruuram deyn,
111
nsanlarn br-brnn qann tkmsnn204 qaban

almaq daha fzldr, yoxsa qymt drhmn drdd br
qdr olan dovan ldrmyn v hanssa qadnn
boanmasnn qarsn almaqm daha xeyrldr? stlk
Allah stsyd z hkm verrd bu haqda, nsanlarn
hdsn qoymazd.
Xvarc: Vallah qan tklmsnn qarsn
almaq daha fzltldr.
bn Abbas: Sonra, deyrsnz k, l vurudu,
amma n qnmt ald, n d sr gtrd205. Deyn, sz
d mmnlrn anas Ay syrsnz? Ya da baqa
qadnlarda halal bldynz onda da halal blrsnz?
gr bel fkrlrsnzs, deml kafr olmusunuz. Yox
gr onun mmnlrn anas olmadn dda
edrs, yen kafr olmusunuz demk. nk Allah
buyurur: Peymbr mmnlr z nfslrndn daha
vladr, zvclr d onlarn analardr (hzab, 6).
Grrsnzm, sz k zlalt arasnda ab qalmsnz.
nd hansn sersnz sen. Artq bu fkrnzdn d l
kdnz deylm?
Xvarc: Vallah bl.
204 Sffeyn mharbsnd l bn bu Talb v Muavynn srlr

vuruarkn, dy dayandrb hr k trfdn tam slahyytl k hakm
(vkl) gndrlms tklf olunmudu. Bu hakmlrn qrar l d problem hll
olunacaq v ham bu qrarla razlaacaqd.
205 Cml dynd l bn bu Talbn srlr l orduda A
(r.a.) d var d.
112
bn Abbas: nc msly gldkd,

Hudeybyy gnn xatrlayn. Suheyl bn mr v bu
Sufyan Rsulullahla (s..v) mqavl balamaa
glmdlr. Mqavlnn mtnn l yazrd. Onlar
mqavld Peymbrn z adn Allah Rsulu
Muhmmd olaraq yazlmasna etraz etdlr v dedlr
k, gr bz snn Allahn Rsulu olduuna nansaydq
snnl vurumazdq, nd d mqavl balamaa
ehtyac qalmazd. Bundan sonra Peymbr ded k,
allah sz nansanz da nanmasanz da hqqt budur
k, mn dordan da Allahn Rsuluyam. Sonra da
ly mr etd k, mqavld z adn Muhmmd bn
Abdullah km qeyd etsn. Peymbrn mrklrn bu
tlb l razlamas onu Allahn Rsulu olmaqdan
xarmad. Bu fkrnzdn d l kdnzm?
Xvarc: Vallah bl.
Bu danqlardan sonra xvarcdn 2000 mn nfr
qaydb slam ordusuna qouldu. 4000 nfr s zlalt
yolunda qaldlar v xlf l vurumaq qrarna
gldlr. Bu mkalm xvarcn slnd n qdr cahl
olduqlarn v msllr n qdr sth yanadqlarn
gstrr. Nhrvan mharbsnd bu 4000 nfr demk
olar k, tamamn slam ordusu trfndn mhv edld.
Bu dyd xlfnn ordusundan cm 8 nfr hd
olmudu206.
206 bdulqadr l-Mhacr, bn Abbasn Xvarcl Mnaqs, s. 2-3. (Bu sr
www. sla. de, web nvannda nr olunur)
113
Bzans
cbhsnd
dylr
tamamn
dayandrlmd. Xlf l (r.) il aralarndak
ziddiytlr meydana xm Surya vals Muavy bn
bu Sufyan k cbhd dymmk v qvvlrn
cmldr blmk n zansllarla slh mqavls
balamd207. slam ordularnn zc zrblrndn
mvqqt d olsa, xlas olan Bzans rq ynlm v
khn mttfqlr olan Qafqaz xrstanlar v xzrlrl
laqlrn canlandrmaa balamd. Qafqazn xrstan
xalqlar xzrlrn talan hcumlarndan qorunmaq
n Bzansa yaxnlq gstrmy mcbur olmudular.
Bzans mperatoru rblr trfndn rmnyy,
Albanya, Ssyan v Qafqaz dalarndan Drbnd
qdr olan razlrn mlk tyn olunan ermn Teodor
Rtunn qovub, onun yern bu vzfy Alban knyaz
Cavanr tyn etmd208.
207
208
U, hmn sr, s. 76.

M, hmn sr, s. 128.
114
5.3. Bzans mperatoru Konstansn Qafqaza r

Konstansn hakmyyt glms l Bzans
paytaxtnda taxt-tac urunda mbarzy son qoyulmu
v lk syas stqrara qovumudu. Bu syas sabtlk
ntcsnd Bzansn xarc syastnd canlanma
mahd edlmd. Bu canlanma Zaqafqazyada da
zn barz kld gstrrd. Bzans mperatoru khn
mttfq Xzr xaqan l laqlr yendn qurmu v
gclndrmd. mperator r xrstan feodallar
arasndak syas kmlrdn v klslr arasndak
mzhb-etqad xtlaflarndan mhartl stfad edrk
qsa mddtd Zaqafqazyada syas tbbs l ala
blmd. Konstansn fallamas, rblrdn ard-arda
ald ar zrbrdn hl d zn gl blmyn, Xzr
xaqan n l dmyn frst evrlmd. Bzansn
tvq v thrk l Ukrayna v nub Rusya
dznlklrnd yaayan trk qbllr l hrb ttfaq
quran xaqan bunun saysnd ordusunun sayn xeyl
artrmd. bn-ul-sm, hr n qdr frata varsa da, bu
mttfq trk ordusunun saynn 300 mn kedyn
qeyd edr209.
Mslmanlarn Albanyan fth l sabtly v
rfaha qovuaraq, xzrlrn dadc hcumlarndan
qsa mddt n d olsa, qurtulmu olan xalq rblrn
209
-ul-, Ktab-ul-Ftuh, s. 10.
115
Araz aynn cnubuna klmsndn narahatlq

duurdular. r feodallarn hakmyyt urunda
mbarzy grmsnn qarsn almaa v lksn
paralanmaqdan xlas etmy alan Alban knyz
Cavanr Bzans mperatoruna z sdaqtn v
balln bldrn br mktub gndrmd. Konstans
onun bu tatkar mktubunu mmnunyytl
qarlam, ona cavab mktubu v hdyylr
gndrmd210.
Br mddt sonra Konstansn z d
Zaqafqazyaya glmd. 660-c211 ld rmnyyy
gln mperator hmn ln qn Dbl hrnd
kermd212. Alban knyaz Cavanr Mehrann yanna
dvt edn mperator onunla br ne df grndn
sonra mqavl mzalamd. Bu mqavly gr knyaz
Cavanr (637-681) mperator trfndn berya
(Grcstan) srhdlrndn Drbnd v Araz ayna
qdr olan torpaqlarn hkmdar km tannrd213.
Buna baxmayaraq, Bzans Zaqafqazyada z
mvqeyn mhkmld blmmd. Konstans
Konstantnapola qaydan km ermn mlk Teodor
Rtun rblr z lksn araraq rmnyyn
M, hmn sr, s. 226.
Bu sfrn tarx haqqnda mxtlf fkrlr mvcuddur. Prof. ahn Uar
srnn 72-c shfsnd bu sfrn 652-c ld edldyn yazr. V sr alban
salnams Mosey Kalankaytuklu s z salnamsnd (s. 128) Konstansn
(641-668) hakmyytnn 19-cu lnd Qafqaza yr etdyn qeyd edr.
212 U, hmn sr, s. 72.
213 Mosey, hmn sr, s. 128.
210
211
116
onlara tslm etmd. rblrn kmy l mperatorun

srlrn z lksndn qovan Teodor mv
hkmdar Muavy bn bu Sufyan trfndn
Grcstan, rmnyy v Albanyann mlk tyn
olunmudu214. z hakmyytn mhkmldndn sonra
Muavy bn bu Sufyan Alban knyaz Cavanrl br
ne dplomatk gr rrk onu z trfn k
blmd215.
Bzansn
Zaqafqazyada
syas
mvqeyn
mhkmld blmms, hgemonyasnn mvqqt v
bst sbblr saslanmasna r d. Uzun llr boyu
davam edn mharblr vaxt Zaqafqazya mlltlr
hm Bzans, hm d Sasanlr trfndn ttbq edln
syas tzyqlrn ar ntclrn mruz qalmdlar.
Zaqafqazya mlltlrnn xrstan olmalar ran
ahlarnn onlara etbar etmms n mhm sbb
d. Buna gr d onlar mcus dn adamlarnn v
Sasan mmurlarnn tzyqlrn mruz qalrdlar.
Bzansn Qafqaz syast d bundan frql deyld.
Mzhb v etqad xtlaf Bzans paytaxt l yaltlr
arasnda kn v nfrtn artmasna sbb olmudu216.
5.4. Arran knyaz Cavanr Mehrannn (637-680) yas
alyytlr
U, hmn sr, s. 73.
M, hmn sr, s. 135.
216 Uar, hmn sr, s. 56.
214
215
117
643-c ld Albanya (Arran) torpaqlarna grn

mslmanlar rvan mmlktn fth etmdlr.
Cavanrn atas yal Varaz Qrqor rb komandrlrl
br ne df grrk onlarla balamd217.
Atasndan frql olaraq Cavanr Bzansla ttfaqa
trfdar d. Ermn arn da bu ttfaqn smrllyn
nandran Cavanr Konstantnpola el heyt
gndrmd. O, Bzans mperatoruna yazd mktubda
bel deyrd: Bzansllarn mzffr, zmtl v
mrhmtl mperatoru, dnzlrn v qurularn Tanr
trfndn tyn olunmu hkmdar Konstans Avqust,
sn Albanyann knyaz Cavanr sndn asl olan z
rq lks l brlkd mtlk salamlarn gndrr.
Sndn uzaq olan bu xalq z hmayn almaq tklfmz
qoy snn km sa sevmls hkmdar n xo olsun k,
snn zmtl hrtndn v bzm tat gr
snn lah ltfatndan bz d pay dsn. Konstans
bu tklf msbt yanam, ona cavab mktubu l
brlkd gm taxt, qzl lml paltar v qn mrvar
l bzdlm z qlnclarndan brn hdyy
gndrmd218. mperator 660-c ld Zaqafqazyaya
yr etdy vaxt Cavanrl k df, rmnyynn
Knkvar v Vaqarapat hrlrnd grm, onu
217
218

Eyn sr, s. 126.
118
Grcstandan Drbnd v Araz ayna qdr olan

torpaqlarn byk knyaz tyn etmd219.
Bzans mperatorundan sonra Xzr xaqan da
Cavanr br el heyt gndrmd v sem atlar,
kllr v br ox qymtl hdyylr gndrmd. 662c ld arvadnn lmndn sonra, Cavanr Xz
xaqannn qz l evlnmd. Bu onun nc evlly
d220. Syas hadslrn bu mcrada nkaf ntcsnd
Albanya v Zaqafqazya, qsa br mddt n d olsa,
slam dvltnn nzartndn xmd. Bzans v
zrlr xlaft daxlndk talardan gen surtd
z mnftlr stqamtnd faydalanmdlar. Bundan
n ox faydalanan s he bhsz knyaz Cavanr
olmudur. Xzr xaqannn krkn olduu n, o,
regondak syas mvazntn mhm amln
evrlmd. Bu qohumluq saysnd o, lksn
xzrlrn talan hcumlarndan qorumu oldu. Bzans
mperatoru ona mttfq nzr l baxrd. Bunun
saysnd d Cavanr hakmyyt urunda mbarz
aparan r feodallarn zbanalna son qoymu v z
hakmyytn zmant altna almd. Mvqeynn bu
drcd mhkmlnms Cavanr rblrn nzdnd
d mhm syas fqura evrmd.
Hc 40-c ln ramazan aynda (yanvar 661)
Allah Rsulu (..) V xlfs b bn bu Talb
219
220
Eyn sr, s. 127-128.

Eyn sr, s. 132.
119
(..) xvarc (xarclr) trfndn t olunmu suqsd ntcnd hd olmudu. Onun vfatndan sonra
hakmyyt l alan Muavy bn bu Sufyan xlaft
daxlnd qsmn sabtlk yaratmaa nal olmudu.
Bzansllarn rq Anadolu v Zaqafqazyadak xlaft
torpaqlarn zbt etms Muavynn hftsn 1000
dnar dyrk satn ald slh mqavlsnn hkmn
hquq olaraq . Muavynn z
qvvlrn br cbhd cmldrms l Bzans-rb
mharblr yendn balamd. Bzansllarn cbhd
arxa-arxaya mlub olmas l Konstantnpolda
axnama ba vermd. Klsnn qarmas l
Konstan tamamn etbarn trm v paytaxt trk
edrk lknn qrbn qamaa mcbur olmudu221.
Hadslrn bu mcrada nkaf knyaz Cavanr
narahat edrd. Muavy ona grmk n Dmq
dvt edn mktubu l brlkd br ox qymtl
hdyylrl el heyt gndrmd. Bununla Cavanr
z lksn rblrn ehtmal olunan hcumundan
qorumaq n yax frst ld etmd. Knyaz Cavanr
667-c ld Dmq getdy vaxt Muavy onu
mrasml qarlamd. O, Dmqd kn Bzans sfr
d Muavy bn bu Sufyanla grmk n glmd.
Bu dplomatk grmlrd vast km trak edn
Cavanr Muavynn tqdrn qazanmd. Qymtl
mkafatlarla tltf edln knyaz Cavanr Mehran
221
Uar, hmn sr, s. 77.
120
mv hkmdar l mqavl balayaraq z lksn

qaytmd. mrnn sonuna qdr bu mqavly sadq
qalan Cavanr, 680-c ld 64 yanda kn Bzansla
ttfaqa trfdar olan feodallarn hazrladqlar su-qsd
ntcsnd ldrlmd222. 705-c ld Albany qt
olaraq slam dvltnn darsn kem v Mehran
slalsn hakmyyt sona atmd.
222
Mosey, hmn sr, s. 145-146; nyadov, hmn sr, s. 77-78.
121
6. SLAM DNNN AZRBAYCANDA NTAR

6.1.
Fth edlm br ox lklrd olduu km
Azrbaycanda da slam dn nsanlar arasnda
rbtl qarlanm v srtl yaylmd. Fqt bu
mrhl nec gerklmd? Vuruaraq, qlnc gc l
l kerlm hr yerd yen br dnn v ya
deologyann qbul edlmsnn sbb, hqqtn, o
yern hrb yolla l kerlms ola blrm? Bu qt
olaraq yanl fkrdr. Bel k, mdn, elm, dn,
deoloj v mumyytl, cmyytn ctma, qtsad,
syas chtlr l hr hans br tbddlata mruz
qalmasn hrb-syas sbblrl zah etmy almaq
shvdr. Bu shv fkrlr bzn doru olmayan
aradrma v tdqqatlarn ntcsnd meydana xr,
bzn d mqsdl olaraq ortaya atlr. Bu slam dnnn
Azrbaycanda yaylmas mslsn d addr. O dvrn
syas, ctma v qtsad hadslrn, tfrratna
varmadan, br mnal kld yanaldqda shv
ntclr xarmaq qanlmaz olar.
Azrbaycan slam ftuhatndan vvl qarq v
rngarng dn, syas, mdn v etnoloj tkkl
malk d. Bu da tez-tez ctma v syas zmnd cdd
122
zddyytlrn meydana xmasna sbb olurdu223. Bu

xsusn Azrbaycann Araz ayndan maldak
hsssnd, yn Albanyada zn barz kld
gstrrd. Xrstanlq, Grcstan v Ermnstandan
frql olaraq, Albanyada drn kk sala blmmd.
Xrstan etqad formulu zrndk xtlaf v
anlalmazlqlar srlr boyu davam etmd. Mzhb
xtlaflarnn balca mvzusunu tsls etqad tkl
edrd224. Monofzt, dofzt, nsturlk km xrstan dn
cryanlar, Sasanlrn dvlt dn olan mcuslyn
Albanyada cdd nfuza malk olmas, nhayt, xalqn
btprstly tam olaraq trk etmms lk hals
arasndak paralanmann sas sbblrndn d225.
6.2. Alban lssnn nzzl
lyd n byk torpaq sahb, r
feodallardan sonra kls d. Kls v monastrlarn
lnd olan torpaqlar blnmz v rsn n mlklr
d. Kls torpaqlar varl knyaz v kndllrn
hdyylr l getdkc byyrd. Bu torpaqlarn sl
sahblr, yn onlarn nemtlrndn faydalananlar s
xrstan dn xadmlr d226. Bununla laqdar lban ba
Paazad, hmn sr, s. 42.
Uar, hmn sr, s. 43.
225 Gyov, hmn sr, s. 120-121; Bnyadov, hmn sr, s. 90-91.
223
224
123
yepskopu Smeon br ne qanun d trtb etmd.

z d ke olan salnam Mosey bu haqda bel
yazr: lah qanunlara sasn xalqn z gnahlarndan
xlas olmaq namn Tanr evn gtrdy mal yalnz
kelr xrcly blrlr. Hr n gtrls, kelrndr,
nk onlar gec-gndz Tanrya badt edb ondan
mn-amanl,
yer
znd
slh,
gnahlarn
balanmasn v canlarn, bdnlrn gmrahln
styrlr. Bunu saslandrd lah qanun s bu d:
Qoy layq olmayan mnm scdgahm nnd durub
gtrln pay yemy csart etmsn (ncl, Xruc,
XXX, 33; rqam, , 52). Salnam Mosey bunun
xsusn ps hrb atllara qadaan olduunu yazr.
Daha sonra o, lav edr Qara camaatdan he ks n
kls mrasmn, n dn aynlr, n d k kelrn
olduu yer yaxnlaa blmz227. Grdy km,
lknn hr trfdn mruz qald hcumlar v
mharblr klsnn, bel demk mmkndrs, he
vecn d deyld. Bu mharblrd trak ednlrn
ksryytn tkl edn zadganlarla kls arasnda
drn urumun yaranmasna v zadganlarn klsy
etmadnn tmsn sbb olmudu. Bundan daha ps
s gen torpaq razlrn sahb olan klsnn kndllr
ar verglrl zmkd, feodallar oxdan tb kems
d. Klsnn bel stsmar mvqey xalqn klsy v
xrstan dn xadmlrn etbar v namnn cdd kld
227
124
azalmasna sbb olmud. Belc Alban klss syas,

hrb v ctma dstkdn z-zn mhrum etmd.
Bu Azrbaycann slamlamas prossesnd cdd br
amldr.
Bu
mvzuda
ermnlrn
gstrdklr
xdmtdn d shbt amaq yern drd. Hl
slamdan vvl balayan alban v ermn klslr
arasndak mbarz rblrn Zaqafqazyan z
hakmyytlr altna almalarndan sonra da davam
etm, htta ddtlnmd. Monofzt olan ermn
klss dofzt Bzans klssn yaxnlq gstrn
albanlar z mll klslrndn mhrum edrk ermn
yepskopluunun
hegmonyas
altna
almaq
styrdlr. Albanya arx adl salnamdn 703-717c llrd ermn klssn balq etm yepskop
lyann, tpk br ermn km hrkt edrk, kzllk
klmsnn ehtva etdy mnan aan keyfyytd
yazlm mktubu l z dndalarn mslman
hkmdara uulladn yrnrk. z etqadnda
smm olmad aq-aydn anlalan bu ermn
yepskop mv xlfsn bel yazrd: Dnya fateh,
mmnlrn mr, Tanrnn qulu bdul-Mlk bn
Mrvana (685-705) ermn katolkosu lyadan. Hakmmtlq Tanrnn hkm l bzm lk tatl szn
hakmyytnz tabedr. Bz v lbanlar vahd (?) sa
dnn etqad edrk. Brdd oturan ndk Albanya
katolkosu Bzans mperatoru l saz grb, z
125
badtlrnd onun adn kr v lkn mcbur edr k,

ham dn etqadda ona qoulsun. nd qoy bu sz
mlum olsun v bu msln dqqtdn knar
etmysnz, nk bu bdfkarlqda onun br yan
qadn hmfr d vardr. Byk hkmdar, sz z
hkmnzl mr k, onlar Tanrya qar ldklr
gnahlarna gr msthqq (layq) olduqlar czaya
atsnlar228. bdul-Mlkn gndrdy br dst srl
Brdy gln lya, alban yepskopu Nerses v
yanndak qadn mhakm edrkn mxtlf knclr
vermd. Sonra onu v qadn zncrldrk acndan
lmy mhkum etm, onun yazd ktablarn s
Trtr ayna atlmasn mr etmd229.
Ermnlr tarx boyu alban klssn mhv edrk
albanlar ermn klssnn tsrn salmaq stmdlr.
Fqt n mcus Sasan ahlar, n mslman rb, trk
v Azrbaycan hkmdarlar albanlarn br mllt km
yox olmasna sbb ola blck bu n hyata kemsn
raz olmamdlar. Ermnlr, bu arzularna nhayt,
xrstan ruslarn l l ata blmdlr. 1836-c ld
Sankt-Peterburq mqdds snodu (kls qurultay),
ermn katolkosunun xahn nzr alaraq alban
klssn, br daha brpa edlmmk qeyd l, lv
etmd230. Ehtmal k, ermnlr trfndn z dn
etqadlarna gr sxdrlan v tqb olunan albanlar
228
229
126
arasnda slam dnn rbt artrd v bu onlarn

mslmanlamas prosesnd mhm br aml olmudu.
127
6.3. slam qtey-nzrdn rdtlk

vvlk blmlrd zrtlyn Azrbaycanla sx
laqs haqda yazmdq. Bunu hr eydn vvl bu
dnn bans olan Zrdtn Azrbaycanl olmas l zah
etmk mmkndr. Barthold, Markvart, Bertels km
qnaslar Zrdtn rann rqnd doulub
yaadn dda edrlrs d, Jakson, Meyye,
Makovelsky km mtxssslr onun sln rann
mal-rqndn, yn Azrbaycandan olduu fkrn
rl srmdlr231. Araz ay knarnda yer bu gn
mlum olmayan br hrd dnyaya gln232 bu xs
ran hmn ahlarndan ram olu Gtasbn
hmaysnd z dnn yaymdr. Gtasb, Sparam olu
Zrdtn syldklrnn kz drlrn yazlmasn
mr etm v 12 mn z drsn yazlm br ktab
meydana glmdr. Bu ktab Avesta adlanm v
rdtlyn dn ktab olmudur. Btn bunlar m..
660-589-cu llrd ba vermdr233. Dvltn rsm dn
halna gln zrdtlk qsa mddtd ran,
Azrbaycan, Orta Asya v rq Anadoluda
yaylmdr. Mbudun (Ahuramazd) odda tcll
etdyn znn edn zrdtlr atgahlar, yn mcus
mbdlr na etmdlr. Azrbaycann cnub-qrbnd
yerln z (Qanzaka) hr n byk atgahlara
sahb olmas l mhur d v zrdtlyn mrks
Fazl, hmn sr, s. 166.
Hkmt, hmn sr, s. 157.
233 Fazl, hmn sr, s. 164; Hkmt, hmn sr, s. 160.
231
232
128
hesab olunurdu234. Blm cmlrn n byk

atgahlarnn Azrbaycanda olduunu v phlv
dlnd oda Azr deyldyn yazr235. stxr, Msud
km mslman tarx v corafyanaslar Aberon
yarmadasndan yksln alovlarn geclr 40 frsx
(35-45 km) uzaqdan grndyn yazrlar236.
Bz burada zrdtlyn etqad saslarndan,
aynlrndn sz amayacaq. Mslnn mvzumuzla
laql cht slamn zrdtly olan mnasbtdr.
Quran- Krmn sadc br yernd zrdtlk, daha
dorusu mcuslr haqqnda danlr: Hqqtn, Allah
man ednlr (mmnlr), yhudlr, sablr (gy
csmlrn stay ednlr), xrstanlar, mcuslr v
mrklr arasnda qyamt gn hkmn verckdr.
bhsz k, Allah hr ey qadrdr (Hcc, 17).
lk mslmanlarn zrdtlr hans nqteynzrdn yanadqlar mslsn gldkd demk olar
k, onlar mcuslr ktab hl hesab edrdlr. mam
Malk bn nsn Muvatta adl srnd bel br hds
qeyd olunur: Cfr bn Muhmmd bn l atasndan
nql edr: mr bn Xttab sz mcuslrdn salaraq:
Onlar haqqnda n edcym blmrm ded. Buna
cavab olaraq bdur-Rhman bn vf ded: Mn
Rsulullahn (s..v) Onlarla hl-ktab km rftar
edn dedyn xsn etmm237.
Fazl, hmn sr, s. 82.
Blm, Tarx- Qozde-y Blm, s. 110.
236 brahm bn Muhmmd l-stxr, Ktab-ul-Msalk-ul-Mmalk, Leden
1927, s. 190; bul-Hsn l bn-ul-Hseyn l-Msud, t-Tnbh vl-raf,
Beyrut 1981, s. 96-97.
237 mam Malk, l-Muvatta, stanbul 1994, c. , s. 68.
234
235
129
Onu da qeyd etmk lazmdr k, lk mslman

fatehlr Azrbaycan v randak zrdtlrdn czy
almdlar.
Bunu
balanan
v
verln
mannamlrd d grmk mmkndr. Mlum olduu
km czy sadc ktab hlndn, yn xrstan v
yhudlrdn alnan verg nvdr. Bu Quran- Krmn
Tvb surs 29-cu aysnn hkm l sabtdr. mam
Malkn srnd s bel br hds nql olunur: bn
hab ded: Etmdm k, Rsulullah (s..v) Bhreyn
mcuslrndn czy almdr. mr bn Xttab ran
mcuslrndn, Osman bn ffan da brbrlrdn czy
almdr238.
rblr Azrbaycana gllrnn lk dvrlrndn
etbarn burada slam dnnn yaylmas n sy
gstrmdlr. Vallr yaltlr dvlt xznsndn
maa
alan
mllmlr
tyn
edr,
onlarn
mskunlamasn tmn edrdlr239. Mslmanlar sahb
olduqlar dalt, fzlt v comrdlk km nsan
keyfyytlrl fth olunmu mmlktlrd yaayan
xalqn rbtn qazanrdlar240. Bu onlarn vaxt
kedkc slam dnn yaxnlamalar v bu dn qbul
etmlr n lverl rat hazrlayrd. rblr sad
v asan olduu qdr zmtl olan br dn gtrmdlr.
Bu yen dn nsanlar, ox vaxt mharb l ntclnn
mzhb v etqad kmlrndn, dn etqadna gr
tqb olunmaqdan, ar verglrdn xlas edrd. Bu
l-Muvatta, c. , s. 68.
240 Zeydan, hmn sr, c. , s. 98-100.
238
239
130
sbbdn d onlar mslmanlar v slamn qaydaqanunlarn xlaskar km grrdlr241.

slam
dnnn
Azrbaycanda
rbtl
qarlanmasnn br baqa sbb d slamn smav
dnlr tolerant mnasbt bslms olmudur. Htta
xrstan mzhblr bel br-brlrn qar bu drcd
tolerantl deyllr. slam dnn slzadlr, sntkarlar
v tacrlr, yn hr hals, daha tez mnmsyr v
qbul edrdlr242.
slam dnnn Azrbaycanda nec srtl qbul
edlb yayldn klassk mslman tarxlrn
srlrndn yrnmk mmkndr. hmd bn Yhya
l-Blazur V xf l bn bu Talbn dvrnd knc
df Azrbaycan vallyn tyn edlm as bn Qeys
l-Kndnn bu lky gldy vaxt halnn mslman
olduunu, mscdlrd Quran oxunduunu grdyn
yazr243.

Hsn brahm, hmn sr, c. , s. 287; Bnyadov, hmn sr, s. 87-88.
243 Blazur, Ftuh-ul-Bldan, c. , s. 330-331.
241
242
131
stfad edlm dbyyat

1.
Artamonov M., storya Xazar, Lennqrad 1962.
2.
Bakxanov A. A., Glstan rm, Bak1951.
3.
Bnyadov Z., Azrbaycan V-X rslrd,
Bak1989.
4.
Blazur hmd bn Yhya, Ftuh-ul-Bldan,
stanbul 1956.
5.
Blm, Tarx- Qozde-y Blm, Mhd 1373.
6.
Dnvr bu Hnft hmd bn Davud; Ktabul-xbar-ut-Tval, Badad (tarxsz).
7.
Esn Emel, slamyetten ncek rk ltr,
stanbul 1978.
8.
azl Abdulla, Atropatena e. V-e.s V ,
Bak1992.
9.
Gyov Rd, Azrbaycan rxeologyas,
Bak1986.
10. Haqq smayl, lm-ul-Xlaf, stanbul 1938.
11. Hkmt l sr, Tarx- dyan, Tehran 1371.
12. Htt Phlp, Syas v dn slam arx, (trc. S.
Tu), stanbul 1980.
13. Hmdullah Muhmmd, Vsaqus-Syasyy,
Beyrut 1985.
14. Hmdullah Muhmmd, slam Peymbr,
stanbul 1993.
132
15. Hsn brahm, slam arx, stanbul 1987.

16. Kafesolu brahm, Trk ll ltr, stanbul
1994.
17. Kalankaytuklu Mosey, Albanya arx, (trc. Z.
Bnyadov), Bak 1993.
18. Kazc Zya, slam essseler arh, stanbul
1991.
19. Ktap Zekerya, Yen slam arh v rkler,
Konya 1995.
20. Mhacr bdulqadr, bn Abbasn Xvarcl Mnaqs,
www. slah. de.
21. Mmmdova Frd, Polteskaya storya
storeskaya eoqrafya avkazskoy lban, Bak1986.
22. Msud bul-Hsn l bn-ul-Hseyn, t-Tnbh
vl-raf, Beyrut 1981.
23. Mkur Cavad, Nzr-e b Tarx- Azrbaycan,
Tehran 1349.
24. Numan bl, Btn nleyle Hazret- mer v
evlet dares, Ankara 1986.
25. Paazad A., Qafqazda slam, Bak1991.
26. Tbr Muhmmd bn Crr, Tarx- Tbr,
Tehran 1362.
27. Uar ahn, Anadoluda slam Bzans cadeles,
stanbul 1990.
133
28. Vaqd dllh hd , Ftuhu-am, Beyrut (tarxsz).

29. Yaqut l-Hmv habddn Abdullah,
Mucm-ul-Bldan, Beyrut (tarxsz).
30. Yqub hmd bn bu Yqub, Tarx- Yqub,
Beyrut 1960.
31. Zeydan Corc, slam edenyet arh, (trc. M. evk),
Ankara 1966.
32. Zhb bu Abdullah Muhmmd, Syr- lam-unNbla, Beyrut 1985.
33. Zrrnkub . H, Tarx- ran bd z slam, Tehran
1343.
34. bn Ksr smayl bn mr, l-Bday vn-Nhay,
stanbul 1994.
35. bn Quteyb dllh l, -l-Marf ,
Beyrut 1970.
36. bn Xldun bdurrhman bn Muhmmd,
Tarx- bn Xldun, Beyrut 1971.
37. -- hmd l-Kuf, Ktab-ul-Ftuh, (trc. Z.
Bnyadov), Bak1981.
38. l- zzddn l, l-Kaml ft-Tarx,
stanbul 1986.
39. mam Malk, l-Muvatta, stanbul 1994.
40. stxr brahm bn Muhmmd, Ktab-ulMsalk-ul-Mmalk, Leden 1927.
134
135

Rashid Xelifeler Dovrunde Azerbaycanin Fethi

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Rashid Xelifeler Dovrunde Azerbaycanin Fethi

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Dr.

Bu kitab mllif trfindn 1997-ci ild

Mhtrm oxucu, bu kitabn mlkiyyt haqq

2. SLAM TUHATNN AHYYT V

slamn ntar fkurs

rblrn Bzansla barzs v rann

Huzeyf bn-ul-Ymann rdbl th

4. XLF OSMAN BN FFAN VR

Qbl, abran, Drbndn th v Salman

Daxldk arqlqlarn tuhata sr

Arran (Albanya) v Mehranlr

V srn vvllrnd btn yaxn rq, eyn

apararaq Arrann Ut vlaytn glmd. Burada br

Sasan mperyasnn mal srhdlrnn qorunmasnda

. Mmmdova. hmn sr, s. 195-196

Varaz Qrqorun Peroz, Yezud-Xosrov, Varazman

Xzrlr, Bzans v ran

Mosey, hmn sr, s. 102.

d stqlalyyt qazanaraq mstql xaqanla

qorxuya . Onlar ox srrast ox atrdlar,

Mesro 440-c ld lmdr. Deml xzrlrn

Mmmdova, hmn sr, s. 104-105.

ran Bzans mharblrnn n qzn

hmd bn Yhya l-Blazur, Ftuh-ul-Bldan, stanbul 1956, c. , s. 313.

628-c ld Xzr xaqan, olu ad l brlkd

Eyn sr, s. 92.

Qafqaz xalqlar l rana qar mqavl balamd.

etdklr razlr rblr vermy mcbur olmudular.

olmudu. Bu dhtl hads saray rkan arasnda

Mosey, hmn sr, s. 98-99.

slam ftuhat rfsnd Azrbaycann dn

(487-510) br ne sr sonra onun ldrldy yerd

bh l yanardlar. Bzans ran mharblr

Eyn sr, s. 245.

Mrym olu sann bdnnd zahr olmudu. Bu

Aquen qurultaynn qrarlar sadc dn msllr

Bnyadov, hmn sr, s. 65.

Kls bundan lav mcbur bxlr d alrd.

Eyn sr, s. 64.

slam qsa mddtd dn km mnmsmlrnn

PAAZAD, hmn sr, s. 35-36.

2. SLAM FTUHATNN MAHYYT V

hrb, elm, zka v dhada bryytn n byk v

v qlnc oynatmaqda mahr olub, bu vsflr l dgr

Bdv rb qbllrn v cmyytn hrkt gtrn

Mury xtab edrk br xeyl dandqdan sonra

olan bdurrhman bn Rb l-Bahl d bunlardan

bn Ksr, l-Bday, c. V, s. 205-206; Muhmmd bn Crr t-Tbr,

Getdynz yerlrd monastrlara qapanb badt edn

2.2. slamn ntar fkurs

Muhmmd Hmdullah, slam Peymbr, stanbul 1993, c. , s. 1031.

sfr hazrlaarkn onu bu fkrndn dandrmaa

2.3. Sasan rdularn qb

Mosey, hmn sr, s. 120-121.

etmk mqsdyl hcr 18/mlad 639-cu ld

Tbr, Tarx- Tbr, c. V, s.1960. (Muhmmd bn Crr Tbr bu

Bnyadov, hmn sr, s. 41.

Azrbaycann syas, qtsad, coraf v stratej nqteynzrdn byk hmyyt br lk olduunu

Mvzu l laql fkr v txmnlr balamadan

Tbr, Tarx- Tbr, c. V, s.2091.

bu Vqqas rblrn Mdan haqqndak fkrlrn

Blazur, Ftuh-ul-Bldan, c. , s. 61-64.

df, Mur bn ub v Zyad bn Hnzlnn Kuf

hrb sfrlr fth edlms planladrlan