Ik Kirlilii

Gnmzde, ehirde veya ehir yaknlarnda yaayan insanlar geceleri gkyzndeki yldzlarn ounu grememektedirler. ehirde yaayan nfusun hzla artmasyla, ak alan aydnlatmalar yaplmaya balanmtr. Bunun sonucu olarak gkyzne yaylan n miktar artmtr. Ancak ehirden yeterince uzaklaldnda Samanyolunu ve pek ok yldz grebilmek mmkn olabilmektedir. Gkyznn aydnlatlmasnn evreye zarar verdii ve doal mucizelerden biri olan evreni grme hakkn engelledii bilinen bir gerektir. Kentlerdeki gk kll amatr ve profesyonel astronomi iin ciddi bir tehdittir. evreyi ve astronomik aratrmalar olumsuz ynde etkileyen gkteki klla k kirlilii ad verilmektedir. Gkyznn aydnlatlmasyla geceleri insanlarn gvenlii asndan art salanmad gibi, boa harcanan k enerjisi kamamaya, enerji israfna ve bunlarn sonucu olarak doal kaynaklarn tahribine sebep olmaktadr. Ik kirliliinin kontrolnde en byk problem, k kirlii kavramndan haberdar olunmamasdr. D aydnlatmann zenli yaplmas ile k kirliliinin nne geilebilir. Alnabilecek nlemler arasnda, geceleri yaplan aydnlatmann ancak ok gerekli ise yaplmas, varlk alglayclarnn veya zaman sayalarnn kullanmnn yaygnlatrlmas, n gkyzne deil yere doru ynlendirilmesi, renksel geri verim zellii ok nemli deilse alak basnl sodyum buharl lambalarn kullanlmas ve gzlem istasyonlar etrafnda yerleimden kanlmas yer almaktadr. 2. Ik Kirlilii Nedir? Ik kirlilii ksaca d aydnlatmann bir yan rn olarak da tanmlanabilir. Ik kirliliini azaltmak iin aydnlatlmas zorunlu blgelerin, yalnzca aydnlatlmas gereken zaman diliminde ve gereken dzeyde aydnlatlmas gereklidir. Ik kirlilii hakknda bilgi verirken, temel bileenden bahsetmek gerekmektedir. Gk parlamas In aydnlatlacak blge snrlarnn dna tamas Kamama 2.1. Gece Gk Parlts Gece gk parlts doal veya yapay kaynaklardan meydana gelebilmektedir. Doal kaynaklar: Ay ve yeryznden yansyan gne , Atmosferin st tabakalarndaki alak seviyeli hava parlakl (geici dk dereceli aurora), Gezegenler arasndaki toz bulutundan yansyan gne , Atmosferde yaylan yldz Silik, henz olumam yldzlar ve nebulann oluturduu fon dr. Nebula, belli belirsiz k lekeleri eklinde grlen uzay objeleri veya yaynk kozmik toz ktleleri ve gazdr. Gk parlamasn arttran yapay kaynak ise elektriksel aydnlatmadr. Ik armatrlerden direkt olarak gkyzne yaylabilir veya yeryznden yansyan k atmosferdeki toz ve gaz moleklleri tarafndan atmosfere salarak, parlak bir fon yaratabilir. Yldzlar grmeyi engelleyici bir etkisi vardr. Gk parlamas seviyesi, hava koullar, atmosferdeki toz ve gaz miktar, gkyzne yansyan k miktar ve gr asna bal olarak olduka deikendir. Kt hava koullarnda atmosfere yayan parack says daha fazladr ve gk parlamasnn olduka yksek olmas sebebiyle israf edilen k ve enerji miktar gzle grlebilir hale gelir. Gk parlamasnn yksek olmas, zellikle astronomi almalarn olumsuz etkileyen bir durumdur. Uzaydaki cisimlerin gzlemlenememesi sakncasn beraberinde getirir. Gk parlamasnn artmas gkyzndeki karanlk blgelerin parltsnn da artmas anlamna gelir. Siyah gk fonunun zerinde yldzlar ve dier gk cisimlerinin oluturduu kontrast azalr. Astronomlar gzlem yapacaklarnda havann kuru, gzyznn ak olduu, karanlk geceleri tercih ederler. ehir dndaki yerleim alanlarnn tipik Sayfa: 1 Toplam Sayfa: 4

TRKYE BLM STES

gkyz koullarndaki zenit parlts, doal gk koullarndaki zenit parltsndan 5 ila 10 kat daha fazladr. ehir merkezlerinde ise zenit parlts doal geri plan parltsndan 25-50 kat daha parlak olabilir. Profesyonel ve amatr astronomlarn lm sonularna gre, gk parlamas deerleri tm dnyada hzla art gstermektedir. Ik kirlilii konusunda bilinlenmenin artmasyla, profesyonel olarak aydnlatma ile ilgilenen kiiler, gk parlamasn, elektriksel aydnlatmayla ilikisini kurmaya alarak, lmeye baladlar. Bu olduka aba isteyen bir almadr nk gk parlamasn etkileyen pek ok faktr vardr. Sadece aydnlatmann varl deil, armatrden yaylan n asal dalm, yeryznden yansyan k ve asal dalm, nem ve aerosollerin atmosferik etkileri gibi olduka sk deien hatta anlk deien olaylarn gz nnde bulundurulmas gereklidir. Aerosoller yapay kirlilik, yangn, volkanik patlamalar etkisiyle oluan atmosferdeki paracklardr. Gece gkyzn incelerken, profesyonel astronomlar genellikle gkyznn karanlk blgesinin lm deerlerini alrlar. Ama arka fon zerindeki yldz sinyalini kontrast fark yardmyla belirleyebilmektir. Profesyonel astronomlar lmlerini zenit noktasnda alrlar. Gk parlakln lme yntemleriyle ilgili hazrlanm teknik raporlar mevcuttur. Pek ok amatr ve profesyonel astronom gk parlamas deerlerini, bu deerlerdeki art gzlemlemek amacyla kaydetmilerdir. Toplanan bu veriler kullanlarak, gk parlamas ngrsnn yaplabilmesi amacyla eitli hesap yntemleri gelitirilmitir. En kaba yaklam yntemlerinden biri, Byk Ay takm yldznn gzlemlenmesi ve plak gzle ka yldzn grlebildiinin saylmas prensibine dayanr. Garstang (1986) ve Walker (1977) tarafndan nerilen bir dier yntemde, gk parlamas deerinin ngrsn aydnlatmay hesaba katmak amacyla, kii bana belirli bir parlt deerinin arpm katsays olarak kullanmas dnmtr. Ancak k kaynaklarnn k dalm erileri, k kaynaklarnn says, gc ve yansyan k bilgileri hesaplara dahil edilmemitir. Ayrca saylan parametreler dahilinde aydnlatma modelinin karlmamas sebebiyle, mmkn olduunca az yapay k kullanmak dnda, gk parlamasnn nasl azaltlabilecei konusunda detayl bilgi verilmemektedir. Ik kirlilii gmen kular iin de ciddi bir tehlikedir. Geceleri yldzlardan faydalanarak yollarn bulan kular, ehir klarnn cazibesine kaplp yollarn kaybedebilmektedirler. Bu ekilde meydana gelen ku lmleri hi azmsanamayacak orandadr. Deniz kaplumbaalarnn da k kirliliinden olumsuz etkilendikleri bilinen bir gerektir. Sahilde yumurtalarndan kan minik kaplumbaalar, geceleri kara ile deniz arasndaki aydnlk farkndan faydalanarak, denize ulamaktadrlar. Sahile yakn yerleim yerlerindeki kuvvetli aydnlatma, kaplumbaalar deniz yerine tam ters istikamete ynlendirebilmekte ve lmlerine sebep olabilmektedir. Ik Kirlilii geceleri evre iin gittike byyen bir tehdittir. Aydnlatmann aydnlatlacak blge snrlarnn dna tamas sonucu, aydnlatlmas istenmeyen mekanlarda olumsuz sonularla karlalabilir ve dikkat datc bir manzara yaratabilir. Ayrca enerji israf da olduka yksek maliyetleri beraberinde getirir. En nemli nokta, kaliteli aydnlatma yaplmasdr. nlemler alnd taktirde aydnlatmann kalitesi arttrlabilir. Bylece gece gr kalitesi artar, daha gvenli ve daha estetik grnml bir evre yaratlabilir, enerji tasarrufu beraberinde daha az maddi klfet getirir. 2.3. Kamama D aydnlatma armatrleri fizyolojik ve psikolojik kamama yaratmayacak ekilde yerletirilmelidirler. ekil 4 te bir binann d cephe aydnlatmas iin kullanlan armatrn, yayalar iin yaratt kamama etkisi grlmektedir. ekil 4. Fizyolojik kamama ve konforsuzluk kamamasna bir rnek, Boazii niversitesi kampus 3. Ik Kirlilii - Astronomi likisi Az sayda optik ve kzl tesi lmlerin alnd ana astronomi gzlem istasyonu vardr ve bu mekanlarn k kirliliinden korunmalar gerekmektedir. Uzay teleskoplar kullanm yeryz gzlem istasyonlarnn nemini azaltmamtr. Yeryz astronomi istasyonlarna ihtiya vardr ve bu istasyonlar salkl almalar yapabilmek asndan olduka nemlidirler. Ik kirlilii ciddi bir sorun olmakla birlikte, olduka etkili zmleri mevcuttur. Bu zmler sayesinde yeryz optik astronomi istasyonlarndan etkin lm sonular alnabilir ve gelecekte nemli almalar yaplabilir.

Sayfa: 2 Toplam Sayfa: 4

TRKYE BLM STES

4. Yapay Ik Kirliliine Kar Alnabilecek nlemler Ik kirliliine kar alnabilecek balca nlemler unlardr: Ne kadar ok k, o kadar iyi aydnlatma dncesi doru bir aydnlatma yaklam deildir. Aydnlatlmas gereken blgenin ihtiyacn karlayacak kadar aydnlatma yaplmaldr. Ik kaynaklarnn zenle seilmesi nemlidir. Enerji tasarrufu salamak amacyla, grlmeyen dalga boyundaki radyasyonun, yani kzltesi ve mortesi nmn filtrelendii k kaynaklar kullanlmaldrlar. Ik kaynaklarnn yayd n, doru ynlendirme ve yerletirme ile kontrol edilmesi gereklidir. Amaca uygun aydnlatma yaplmaldr. Aydnlatmann aydnlatlacak blge snrlarnn dna tamamasna zen gsterilmelidir. Ik kontrol salayan zaman ve varlk alglayclar ile lolatrma nitelerinden faydalanlmaldr. Gnlk ak olumsuz etkilemeden, gecenin belirli bir saatinden sonra aydnlatma seviyesi drlmelidir. Gk parlamasn arttrabilen hava kirlilii, zeminin yanstma zellii ve benzeri etkileri gz nnde bulundurmak gereklidir. Ana gzlem istasyonlarnn ok yaknnda yerleimi nlemek gereklidir. Ayrca gzlem istasyonlarnn evresinde yerleim konusunda sk denetlemeler yaplmaldr. Mmkn olduunca monokromatik (tek renkli) k kaynaklar kullanlmaldr. zellikle yol, park alanlar ve gvenlik aydnlatmasnda olduka etkin olarak kullanlan sodyum buharl lambalar, gnmzde kullanlan monokromatik k kaynaklarna rnek olarak verilebilirler. Her geen gn artan aydnlanma nedeniyle, artan aydnlanma giderlerini en aza indirmede k kirliliinin de bir etken olarak ele alnmas, TSE standartlarnn yeniden belirlenmesi ve retilecek yeni lamba ve armatrlere uygulanmasdr.Hangi eit lambalarn nerelerde kullanlabilecei kurallara balanmal, bu konuda yerel ynetimlere yardmc olacak yasal nlemler alnmaldr. evreye kar duyarllk da nce o toplumlarda gelimitir. Ik kirlenmesinde de durum ayndr. Macaristan, k kirliliine kar eitime ilkokuldan balamtr. Etkili aydnlatma iin armatrlerde uzmanlaan firma says giderek artmaktadr. Gerektiinde eski civa buharl lambalar yeni armatrl dk basnl sodyum lambalar ile deitirilmektedir. Park ve bahelerde dekoratif amal kullanlan kre tipi armatrler yerine, bulunduklar yatay dzlemin st tarafna k samayan, perdeli aydnlatma lambalar kullanmalyz. Bina d cephe, reklam ve ilan panolarnn aydnlatlmas yukardan aaya doru yaplmal. Baz park alanlarnda ok ksa direklerin zerinde ok youn kl projektrler kullanlmaktadr. Bu tip projektrler en az 15 m ykseklikteki direkler zerinde uygun alarla ynlendirilerek kullanlmal. ki yannda binalarn bulunduu cadde ve sokaklarda enine elik halat ask sistemine taklan ve sadece yola k gnderen armatrler kullanlmal. Gvenlik amal aydnlatmalarda harekete duyarl, kendini otomatik olarak aan sistemler kullanmalyz. Bu sistemler elle de kullanlabilmektedir. Bylece enerji giderimizi azalttmz gibi n caydrc etkisinden yararlanabiliriz. Yaplan aratrmalar gsteriyor ki g aydnlatma, su ilemeyi engellemiyor. Suun nedeni k ya da karanlk deildir. Sulular gkte aranmamaldr! TSE standartlarn yeniden belirleyerek retilecek yeni lamba ve armatrlere uygulamalyz. Hangi eit lambalarn nerelerde kullanlacan kurallara balayarak, yasal nlemler almalyz. Vitrin aydnlatmalarnda zamanlayclar kullanmalyz, k kaynaklar gece 11′den sonra otomatik olarak kapanabilmeli. Gzlemevlerimizin bulunduu blgelerde k kirliliine kar belli bir koruma alan belirleyerek bu blgeler iin daha sk yasa ve ynetmelikler uygulamalyz. rnein Arizona daki Kitt Peak Ulusal Gzlemevi nin ise 35 millik yarapa sahip bir ember koruma alan bulunmakta. Renk ayrmnn nemsiz olduu yerlerde dk basnl sodyum lambalarn tercih etmeliyiz. 5. Sonular

Sayfa: 3 Toplam Sayfa: 4

TRKYE BLM STES

Ik kirlilii sadece amatr ve profesyonel astronomi iin deil, evreyi korumak adna da ciddi bir tehdittir.Aydnlatma tasarm ve tesisat tm koullar gz nnde bulundurularak ve k kirliliine yol amayacak ekilde yaplmaldr. Ik kirlii konusunda daha bilinli olunmaldr. D aydnlatmann zenli yaplmas ile k kirliliinin nne geilebilir. Grdmz sakncal aydnlatma rneklerinin dzeltilebilmesi iin hepimize grevler dmektedir.

Sayfa: 4 Toplam Sayfa: 4