BLM I I.1.

Ermeni Meselesinin Ortaya k ve D Glerin Rol

Bilindii gibi Osmanl Devleti, ok fazla etnik kimliklerin, farkl dinsel unsurlarn yaam olduu bir imparatorluktur. Devleti meydana getiren tm bu unsurlar, yzyllar sren bir dnemde hibir ekilde etnik kkenleriyle nitelendirilmiyorlard. Osmanl Devletindeki farkl etnik gruplar Trk, Rum, Ermeni, Krt, Arap, Bulgar gibi rksal nitelendirmelerden ziyade, devletin i siyasetini belirleyen Millet Sistemi ile Mslman, Hristiyan, Musevi gibi daha ok dinsel farkllklara gre nitelendirilmilerdir. Bu farkl unsurlar tek at altnda, bir arada tutacak slogan ise Osmanllk idi.

Osmanl mparatorluu snrlarnda yaayan Ermeni etnik ayrlklarnn ortaya k ve dier milletlerden farkl olarak uzun bir dnem Trkler iin sorun tekil etmesi, 1789 Fransz ihtilalinin getirmi olduu milliyetilik fikirlerinin Osmanl mparatorluuna tezahr ile balam ve belirgin bir hal almtr. Dier taraftan corafi keifler, sanayi devrimi, merkantilizm ve devamnda hammadde aray ile smrgecilik yarnn ortaya k ve Osmanl devletinin bu yarta yer almamas gibi sebeplerden dolay Osmanl Devletinin batya gre ou anlamda geri kalmasna sebebiyet verecektir. Smrgeci devletlerin byle bir ortamda kendileri iin deerli kaynaklar ve pazar alan olan Osmanl topraklarna gz dikmeleri dnemin dnya konjonktrnn doal bir sonucudur.

Osmanl

mparatorluu snrlar ierisinde balkanlarda yaayan Yunanlar,

Srplar, Bulgarlar gibi gayrimslim kavimlerin nfuslar, belli bir blgede younlat iin Osmanl Devletine isyan etmeleri ve ondan ayrlmalar artlar itibariyle kolay olmutur. Fakat Kafkasya, ran ve Anadolu corafyasnda dank olarak yaayan Ermeniler, daha nce birok egemen gcn himayesinde yaam, nfusun azl, ticaret, zanaat, sanatkr, tccar, esnaf olmalar ve oturduklar yerleri,
1

topraklarn vatanlatrma uurunun olmamas gibi sebeplerden dolay bamsz bir devlet kurma amac iin kendi i dinamikleri olmamtr. Buras zellikle kuzeyden inen istilaclarn geit yolu zerinde bulunmu, eitli aknlarn, glerin ura olmutur. Bu koullar altnda Ermenistan denilen blgede srekli bir hkmetin ve zellikle ulusal, birlemi, gl bir Ermeni varln kabul etmek olana yoktur. Ksaca Ermenilerin hayat tarz ve anlaylar, siyas varlklarn gsterememeleri ve birlik olamamalar anlamnda nemli birer unsur olmutur.

19. yzyla kadar Osmanl Devleti ile Ermeniler arasnda herhangi bir cidd problem yoktu. Ermeniler millet sisteminin bahettii rahatlklar erevesinde kendi blgelerinde zgrce hayatlarn yayor, siyasi, ekonomik, kltrel ve toplumsal geliimlerini srdryorlard. Ermeniler Osmanl devletinin kendilerine sunduu her trl nimetten istifade etmiler, zamanla hak ve imtiyazlarna yenilerini eklemilerdir. 19. yy da Avrupada yaylan ve Balkanlar kasp kavuran Milliyetilik hareketleri Osmanl mparatorluk snrlarna da sramt. Fransz htilali ile ortaya kan milliyetilik akm ok uluslu devletlerde byk etkilere yol amtr. Hi kukusuz bunlar ierisinde Osmanl Devleti bu akmdan en ok etkilenen devletlerin banda yer almtr. 1815 Viyana kongresinde alnan kararlara ramen sz konusu devlet Osmanl olunca Avrupann byk devletleri milliyetilik akmn devletin paralanmas iin bir silah olarak kullanmlardr. 1 ncelikle dnya konjonktrndeki gelimelerden ve dolaysyla Avrupadaki deiimlerden en kolay ve en hzl etkilenecek olan Balkan topraklarnda yayld. 19. Yyn ilk yarsnda ilk nce Rus desteiyle Srplar ardndan Yunanlar, mparatorluk snrlarndan ayrlarak Mill devletlerini kurmulard. Hristiyan Avrupa'nn, Yunanistan Devletinin kurulmasna yardm ettii bilinen bir husustur. Osmanl mparatorluunun en uzun yzylnda Avrupa ve Fransz ihtilalinin etkisiyle yaylan milliyetilik Ermeni unsuruna da bulamt. 1827 Rum isyan Osmanl toplumunda Ermenilerin statlerinde daha ileriye bir adm atlmtr. Eskiden Rumlara verilen birok nemli devlet grevlerine

URAL, Seluk, Trkiye Ermenilerinin Birinci Dnya Savanda Taraf Olma abalar ve Bunun Mondros Mtarekesi'ne Yansmalar, Ermeni Aratrmalar Dergisi, Say 8, K 2003

bu gelimelerin ardndan Ermeniler getirilmeye balanmtr.2 Buna benzer uygulamalarn Seluklular anda 1180 ylnda, Trkiye Seluklu Devletinin hkmet bakanlnda vezir olarak Ermeni Gavras ailesinden Hasan bin Gavras rneinde olduu gibi Seluklu devletinde de grlmektedir.3 1830'da Kavalal Mehmet Ali Paa syan, 1833 Hnkr iskelesi Antlamas, 1839 Tanzimat Fermannn ilan, 1854 Krm Sava, 1856 Islahat Ferman ve 93 harbi gibi olaylarla ark Meselesi iyice alevlenmi ve Avrupa'nn byk devletleri ( ngiltere. Fransa, Rusya) dikkatlerini tamamen Osmanl imparatorluuna (Hasta Adam) ve onun mirasna evirmilerdi. Byle bir ortamda Babli sadk millet olarak grd Ermenileri, devlet ynetiminde grevlendirmi ve pek ok Ermeni brokratn da nemli mevkilere getirmiti. Bylece Osmanl'nn itimadn kaybeden Rumlarn yerini, brokraside Osmanl'nn gven duyduu Ermeniler doldurmutu. Bu durum 19. yzyln ortalarnda Trk-Ermeni mnasebetlerinin iyi olduunu ve ayrca Ermenilerin yabanc bir devletin himayesinde bulunmadn gstermekteydi. Osmanl milletlerinden birisi olarak Ermeniler, Osmanl himayesi altnda huzurlu bir dnem yaamlar, mparatorluun bymesinde her bakmdan nemli hizmetlerde bulunmulardr. Devlete ballk ve hizmetlerinden dolay millet-i sadka sfat ile dllendirilmilerdir. Nitekim 1835-1839 yllar arasnda Trkiyede bulunan Helmuth von Moltke stanbulda Ermeni seraskeri Hsrev Paann Ermeni tercman Mardiraki ve ailesinden "Bu Ermenilere, hakikatte, Hristiyan Trkler denilebilir. Rumlarn kendi zelliklerini korumalarna karlk bunlar Trk adetlerini, hatta dilini benimsemilerdir. Dinleri onlarn, Hristiyan olarak, tek kadnla evlenmelerine izin verir, fakat onlar Trk kadnlarndan fark edilemez, ayrlmaz. Bir Ermeni kadn sokakta sadece gzlerini ve burnunun st ksmn gsterir, dier tarafn kapatr " der. Pek ok gzlemci ve seyyah Ermenilerin Trkeden baka dil bilmediklerini kaydetmilerdir. Amerikan misyonerleri de ayni nedenle mezhep deitirttikleri Ermenilere bile Trke olarak ayin yaptrmak

Mezzinolu, Ersin, Osmanl Devletinde Ermeniler ve Ermeni Milliyetiliinin Ortaya k, Hogrden Yol Ayrmna Ermeniler, Cilt. 2, Erciyes niversitesi Yaynlar, Kayseri, 2009, s. 90 3 Turkish Studies, International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, S. 3, Basm 4, Yaz, 2008, ss. 531-548

zorunda kalmlardr. Trkler ile kaynamalar ve gelitirdikleri bu dostluk sayesinde Ermeniler Osmanl devletinde nemli grevler stlenmilerdir.

Trk-Ermeni ilikilerinde karlkl uyum ve hogr ortamnn yok olmasna yol aan iki ana nedenden birincisi, Avrupada yaylan milliyetilik duygulardr. 1789 Fransz ihtilalinden sonra yaylan milliyetilik fikirleri baz Avrupa devletleri tarafndan Osmanl Devletinin Hristiyan tebaasna alanmaya allmtr. Bu erevede Ermeni sorunu tarihsel sre ierisinde Emperyalist glerin Osmanl devletini paralayp, paylamak konusundaki politikalarnn bir sonucu olarak ortaya km bir sorundur. Ermenilerle Avrupa devletlerinin ilikisi, 18. yzyldan itibaren Avrupada meydana gelen, siyasi sosyal ve ekonomik kkl deiim sreci ve buna bal olarak ortaya kan smrgecilik dncesi sonucunda balamtr. Dnemin byk Avrupa Devletleri, Asyann kaps olmas sebebiyle daha ok, Osmanl Dou Anadolusu ve gney vilayetleriyle emperyalist politikalar sebebiyle ilgileniyorlard. Bu ilgileri, blgede yaayan gayrimslim unsurlard. Batl devletler, Ortadoudaki emellerine ulamak iin Ermeni, Sryani, Nasturi, Rum ve Marun gibi etnik topluluklar zerinde daha ok ilgilenerek, onlar araclyla politikalarn gerekletirmek istiyorlard.4 Bunlarn iinde Ermeniler, Suriye Lbnan ve dier blgelerde yaayan Hristiyan unsurlard. zellikle Ermeniler, Anadolunun orta kesimlerinden douya doru hatta ukurova blgesi gibi Akdenize snr, Ortadouya, krfezlere ve dou ticaret yollarna hkim blgelerde yaygn olarak yaamalar sebebiyle daha ok ilgi ekiyordu. te bu zel konumlar sebebiyle Ermeniler 19. Yy. itibaren Rusya, Fransa ve ngiltere tarafndan oluturulan ve Fransz tarihisi E. Drialutun ark Meselesini slam-Hristiyan mcadelesi, Fransz tarihisi Albert Sorelin Trkler, Avrupaya ayak bast gnden beri ark Meselesi zuhur etti dedii ark Meselesine dhil edilerek daha sonra meselenin nemli bir unsuru olmutur. Aznlklar konusunda yabanc devletlere kar verilen ilk taviz 1774 Kk Kaynarca antlamasyla olmutur. Antlamann VII. maddesinde geen Devlet-i Aliyemiz
4

Trkmen, Zekeriya, ttihat ve Terakki Hkmetinin Dou Anadolu Islahat Mfettilii Projesi ve Uygulamalar (1913-1914) Ermeni Meselesine zm Araylar, , Ermeni Aratrmalar Dergisi, Say 9, Bahar 2003

teahhd ider ki Hristiyan diyanetinin hakkna ve kinisalarna siyanet ide...szlerinden de anlald gibi bu antlamayla Rusya Osmanl devletindeki Hristiyan aznlklarn koruyucusu durumuna getirildi.5 Rusyann tarihi amac iin tekilatlanm bir Ermenistan Rusya iin Akdeniz'e doru atlm ilk adm demekti. Rusya, artk Osmanl devletinin bnyesindeki aznlk dindalarnn haklar bahanesiyle Osmanl devletinin i ilerine karma frsatn da elde etmi oluyordu. Dier taraftan Kk Kaynarca antlamasndan sonra srekli bir zayflama evresine giren Osmanl devletine batl devletler Hasta Adam yaktrmas yapmlardr. Rusyann Osmanl politikasn 1774ten itibaren srekli olarak Osmanl devleti bnyesindeki Ortodoks aznlklar zerinden yrtecektir. OsmanlRus savalarnn en youn olduu yzyl 19. Yzyldr. Bunun temel sebebi Rusyann nce balkan milletleri zerinde egemenlik kurmak istemesi (Panslavizm), ikinci olarakta bu amalarna ulaamamas sebebiyle ynn dou Anadoludaki Ermeni milletine evirmesidir. Ermeniler, 19.yy. sonlarndan itibaren tarihi Ermeni topraklar olarak adlandrdklar Dou ve Gneydou Anadoluyu iine alan ve Kafkaslarn ilerine kadar sokulan bir corafyada Byk Ermenistan kurma hayallerine adapte olmu bir millet olarak karmza kmaktadrlar. Ermeniler bu ryay kendi balarna geree eviremeyeceklerini anlaynca, d glerden medet ummaya balamlardr. Daha dorusu byk gler de kendi karlar iin kullanabilecekleri ermeni milleti iin planlar yapmaktaydlar. arlk Rusyas Ermenilerin iddia ettikleri tarihi topraklar zerinde Ermeni devletini kurduracak byk aabey olarak ortaya kt. Rusyann 1828 Trkmenay Antlamas ile Gney Kafkasyaya yerlemesi ve Erivan merkezli bir Ermeni vilayeti vcuda getirmesinden sonra, gerek Gney Kafkasyadaki ve gerek Dou Anadoludaki Ermeniler Ruslarla yakn ibirliine girdiler. 6 Ermeni tarihisi M. G. Neresyan, Trkmenay anlamasndan sonra revan ve Karaba blgesine ran ve Trkiyeden Ermenilerin grlmesi gereini dorulayarak yazyor: XIX. Yzyln 20li yllarnn sonunda bu blgelere 40.000den ok, Trkiyeden ise 90.000 Ermeni grlmt P. Liprandi de eserinde Ermenilerin bu blgeye sonradan geldiklerini belirtmi, onlarn Kafkasyaya grlmesini ise
5

N. imir, Bilal, Ermeni Meselesi 1774-2005, Bilgi Yaynevi, stanbul, 2005 Ural, Seluk, Trkiye Ermenilerinin Birinci Dnya Savanda Taraf Olma abalar ve Bunun Mondros Mtarekesi'ne Yansmalar, Ermeni Aratrmalar Dergisi, Say 8, K 2003
6

Rusyann bu blgede yrtt emperyalist politikasnn bir paras olarak deerlendirmitir.7 Rus-Ermeni ibirlii zamanla meyvelerini verecek, Ayastefanos Antlamas, Berlin Konferans ve ilerleyen srete I. Dnya savana kadar Ermeniler konuyu uluslararas zemine tamlardr. Berlin Antlamas sonras Ermeniler, bamszlklarnn yabanc devletlere dilekeler, muhtralar vermekle gereklemeyeceine, zerklik veya bamszlk iin silaha sarlmalar gerektiine inanmaya balamlardr.8 Birinci Dnya Savann balarnda, Rus askerleri Dou Anadoluyu igale baladklar zaman, Ermeni milliyetileri Ruslarla birlikte hareket ederek bu igalde nemli bir yer almlardr. Ruslar, Anadolu topraklarndan ekilmeye zorlannca, birok Ermeni Ruslarla beraber Anadoludan ekilip bu gnk Ermenistan ve Azerbaycan topraklarna yerlemilerdir.
9

Ermenilerin I. Dnya Savandaki

kayplar gerek Ermenistandaki Ermeniler ve gerekse Diaspora Ermenileri arasnda kuaktan kuaa srdrlen kemiklemi bir milli ac ve kine dnerek nefret duygular canl tutulmutur. Zaman iinde bu kin duygusu, Ermeni nefretinin militan karakteri, Sovyetler Birlii dalmadan nce tekrardan su yzne kacaktr. Ermenilerin uluslar aras anlamda bir sorun haline gelmesinin ikinci bir sebebi ise, batyla olan mnasebetlerin sonucunda yatmaktadr. Bunu da mttefik olan ngiltere ve Fransa nce Sultan Abdlmecide bir ferman karttrmlardr. Bu fermanla padiah, Mslman, Hristiyan, Musevi tebaalar arasnda din ve rk ayrm yapmadn vurgulayarak ferman ilan etti. Ama asl sorun burada fermann ieriinden ziyade fermann ngilterenin srarlaryla birlikte Paris Bar Antlamasna geirilmesiydi. ngiltere dileri bakan Lord J. Russel, stanbuldaki ngiliz Bykelisi Sir H. Bulwere gnderdii talimatta, 1856 Paris Antlamas, Bablinin Hristiyan tebaas zerinde bir tek devletin koruyuculuu yerine be devletin ortak koruyuculuunu (collective protectorare) getirmeyi ngrmtr10

haliyev, Emin Arif, Ermenilerin Kimlii ve Byk Ermenistan Efsanesi (Rus ve Ermeni Kaynaklarna Gre), OTAM(Ankara niversitesi Osmanl Tarihi Aratrma ve Uygulama Merkezi Dergisi), S. 17, Ankara, 2005, dip. 31,34, s.7 8 N. imir, Bilal, a.g.e. s. 59 9 Babacan, Hasan, Yurt Dna Kaan Ermenilerin kinci Merutiyet'in lan zerine Geri Dnme abalar, Ermeni Aratrmalar Dergisi, Say 10, Yaz 2003 10 N. imir, Bilal, a.g.e., dip. 7, s. 14

diyordu. Bu sayede Osmanl Devletinin i sorunu olan ve i hukukunu ilgilendiren mesele, i sorun olmaktan km Batl devletlerin de bir sorunu haline gelmitir. Bundan sonraki dnemde Ermeni gailesi Emperyalizmin, yani batnn nemli uralarndan biri haline gelecektir. ngiltere iin oyunun iki yn vard: Ermenistan bir yandan Rusya'nn uzak hedeflerine kar bir sur olacak, dier yandan da kurulmas iin karlacak karklklar, Trklerin dikkatini Msr'n igali srasnda baka bir yere ekecekti. Kurulmu olan Ermeni komiteleri de ngilizler tarafndan desteklenecektir. Ferman dier taraftan Osmanl Devletinin kendi ierisinde de kuleli olay gibi askeri ve eriat kesimin ortak darbe tarznda faaliyetlerine sebep olacaktr.11

Paris Bar Antlamasna (30 Mart 1856) Avrupal devletlerin Islahat Ferman ile ilgili bir madde koymalar Rusyann Osmanl iilerine karmasn engelleme amac gdyordu. Bu dnemde ngilterenin politikas, Rus mparatorluunun gneye doru yaylmasna set ekmek iin Osmanl Devletinin toprak btnln muhafaza etme temeline dayanyordu. Fakat bu antlama tam tersine Osmanl Hristiyanlarnn haklarn ve koruyuculuunu stlenme gibi benzer sebeplerle Osmanl devletinin i ileri byk bat devletlerine alm oluyordu. Osmanl Devleti bu antlamayla siyas basklara ak hle gelmitir. Paris Bar Antlamasnda dorudan Ermeni ad gemiyor, imdilik Hristiyan tebaa olarak adlandrma ile yetiniliyordu. Ermeniler bu antlama ile hem Rusya hem de Avrupann desteiyle Osmanl Devletine tavizler verdirmeye alyorlard.

I.2. Dou Sorunundan Ermeni Sorununa Gei

1877-1878 Osmanl-Rus sava Osmanl Devleti asndan zlme ve dalmay hzlandrc bir faktr olmutur. Ermenilerin de bu dnemde Osmanl Devletinin zayflamasyla paralel olarak batl devletlerle olan ilikileri hzl bir ekilde youn bir ekilde gelime gstermitir. Dou Sorununda Ermeni Meselesinin yerinin artmas 3 Mart 1878 Ayastefanos (Yeilky) Antlamas (16. madde) ile ve bu sorunu uluslararas arenaya tayan 13 Temmuz 1878 tarihli Berlin Antlamas
11

avdar, Tevfik, zgrlk Kavgasnda Yaayan Gemi 1860-1918, Aya Yaynevi, Ankara, 1982, ss. 22-27

(6l.madde) problemin zm eklini de belirtmekteydi. lgili maddede: Hkmet halk Ermeni olan eyaletlerde yerel ihtiyalarn gerektirdii reformu ertelemeksizin yapma ve Ermenilerin erkez ve Krtlere kar huzur ve gvenliini salamay ykmlenir ve ara sra bu konuda dnlen dzenlemeleri devletlere ( ngiltere, Fransa, Rusya, Almanya, Avusturya ve talya) bildireceinden, ad geen devletler konu edilen dzenlemelerin yerine getirilmesini ve yrtlmesini gzetleyeceklerdir denilmekteydi. Berlin Antlamasndan sonra Ermeniler Anadoluda bir "Ermeni Yurdu" hayaline kapldlar. Bu anlamda Ermeni yurdunu kurmak iin eitli tartmalara vard ve Ermeniler arasnda izlenecek yol konusunda ayrlklar vard. Bir ksm Ermeni Berlin Antlamasnn kazanmlarn gz nnde tutarak ngiltere yanls bir politika izlemeleri gerektiini savunmaktayd. Bir ksm Ermeni nderleri de Hristiyan Bulgar halk ile Anadolu Hristiyan Ermeni halkn kyaslayarak Osmanl idaresine kar silaha sarlmay neriyorlard. Ermeni isteklerini savunmak iin Berline gnderilmi olan eski patrik Hrmyan bu grte olanlardan biriydi ve silahl ayaklanmay savunuyordu. Hrmyan ile Birlikte Berline gnderilmi olan Nurias eras ise 1879 ylnda yaynlad bir brorde Ermenilere yle sesleniyordu: "Berlin Kongresi, Ayastefanos Antlamasnn 16. Maddesi yerine 61. Maddeyi koymakla kalmad. lerde kuracamz ulusal binann (Ermeni

devletinin) temellerini de att. 1878 Berlin antlamasndan sonra Osmanl Ermenileri artk Balkan Hristiyanlarna zeniyorlard. Tuna vilyetinde bir Bulgar Prenslii kurulduu gibi, Anadoluda da bir "Ermeni Yurdu" kurulabileceini dnyorlard.

Bu antlamalar sonras srete, Avrupal devletlerce ilgili maddelerden kaynaklanan iki ana enin daima n plna karld grlecektir. Bunlardan birincisi yaplacak olan reformlarn Avrupai tarzda olaca ikincisi ise yaplan reformlarn Avrupal mfettilerce denetlenmesiydi. Dier taraftan ngiltere de bo durmayacakt. 4 Haziran 1878 tarihinde ngiltere ile Osmanl Hkmeti arasnda ikili bir antlama imzaland. "Kbrs Antlamas" olarak da bilinen bu antlamaya gre, eer Rusya, ilerde Osmanl devletinin Asya topraklarndan bir blmn ele geirmeye kalkarsa, ngiltere, silahla Osmanl devletinin yardmna koacakt. Bu olas yardma karlk Osmanl Devleti, Kbrs adasnn ynetimini (geici olarak!) ngiltereye

brakyordu. Kbrsn ngiltereye devrinden iki yl sonra 1880de ngilterede ynetime Liberal partinin gelmesi ile birlikte ngiltere Rusyaya kar Osmanl Devletinin toprak btnln koruma politikasn terk etmitir. Osmanl devleti I. Dnya Sava srasnda Almanyann yannda yer almas zerine, ngiltere hem

Osmanl Devletine sava ilan etmi hem de Kbrs ilhak ettiini aklamtr. Bu antlamadan sonra Kbrsta Trk ve Rum nfusunda nemli deiimler olmutur. Kbrs nfusunun Trklerin aleyhine devaml olarak deimesinin iki temel sebebi vardr. Bunlardan birincisi Kbrsa farkl corafyalardan gelen Rumlarn Adadaki Rum nfusu artrmas; dieri ise farkl zaman ve sebeplerden dolay Adadan Trk nfusun gdr.12 Bu antlama ile Kbrs sorununun temelleri atlrken antlamada Ermeniler asndan nemli bir maddeye de yer veriliyordu. Kbrsla ilgili olan maddenin devamnda: Buna mukabil Zat Padiah dahi Anadolu ktasnda bulunan Hristiyan ve sair tebaann iyi idare edilmesi ve korunmas hakknda devletler ( ngiltere ve Osmanl devleti) arasnda sonradan kararlatrlacak olan lzumlu Islahat yapacan ngiltere devletine vaat eder." deniliyordu. ngiltereye gre zaman gelip Osmanl devleti knce Ermenilere bamsz bir devlet kurdurulacakt. Ancak bu ireti devlet kendi ayaklar zerinde duramayacandan, bunun zerinde "gl bir ngiliz protektoras (himayesi) " kurulacakt. Bylece Rus yaylmasna bir set ekilebilecekti.13 Buradan da anlald gibi Avrupal devletler yaplacak dzenlemeleri kendi istek ve karlar dorultusunda yava yava uygulama arzusu iindeydiler.

Ermeni ileri gelenleri davalarn Ermeni halkna alamak iin eitli cemiyetler kurarak halk Trklere kar eittiler. Paris Bar Antlamasnda imzas bulunmayan Amerika d politikada, o dnemde Monroe Doktrinini uygulamaktayd. Bu politika Amerikan iilerine Avrupal devletlerin karmasn engelleme amacn gdyordu. Kendisi de Avrupal devletlere karmyormu gibi grnyordu. Ama Avrupal
akmak, Zafer, Kbrstan Anadoluya Trk G (18781938), A.. Trkiyat Aratrmalar Enstits Dergisi, S. 36, Erzurum, 2008
13 12

imir, Bilal N. Ermeni Gailesinin Tarihsel Kkeni zerine, Ermeni Aratrmalar Dergisi, S. 1, MartNisan-Mays 2001

devletlerin Osmanl topraklarn blm planlarnn dnda kalamazd. Fakat meseleye yaklam ve meseledeki yeri Avrupal devletlerden farkl olacakt. Amerikann Ermeni sorununa mdahil olmas Amerikan misyoner rgtleri, sivil toplum kurulular ve Osmanl ekonomisinde yer alma abalar (Amerikan tccarlar) gibi ynlerden gereklemitir. 1810da Bostonda kurulan Amerikan misyoner rgtne Osmanl Devleti dhil edilmitir. 1830da Osmanl mparatorluu ve Amerika arasnda imzalanan Ticaret ve Seyrisefain Anlamas imzaland. Bu anlamayla Amerikan tccarlarna kapitlasyonlardan azami lde yararlanma ve imtiyazl simsarlk hakk veriliyordu. Trkiyede ilk resmi Protestan misyoner merkezi 1831de William Godell tarafndan kurulmutu. Bu anlamda Ermeniler yetimi insan kaynan Amerikadaki yandalar vastasyla, Trkiyenin muhtelif yerlerinde Amerikan kolejler aarak saladlar. 14 Misyonerlerin amac ilk olarak btn milletler arasnda Protestanl yaymakt, fakat bu anlamda baarsz oldular. Baarl olduklar tek millet Ermenilerdi. Bu nedenle de Ermeni toplumuna gl bir ballk duygusu hissetmelerine yol amtr. Misyonerler Amerikan kamuoyuna Osmanl mparatorluu idarecilerini ve Trkleri barbar, hunhar ve uygarlktan nasibini almam kiiler, gayri-Mslim aznlklar ise mazlum ve gaddarca ezilen gruplar olarak tantma yoluna gitmilerdir. Amerikan kolejlerinde Bulgar, Arnavut, Rum ve Ermeni ocuklar eitilmekteydi. 1840l yllarda Trkiyeden ABDye Ermeni renciler gnderilmeye balanmtr. Ermeni genlerinin yetitirilmesi ve Avrupa lkelerinde okutulmas, uzun vadeli Ermeni planlarnn ilk aamas olmutur. Bu manada akla ilk gelen aile Dalyan ailesi idi. Zengin ve nfuzlu bir aile olan Dalyanlar Osmanl devletinde ok nemli mevkilere gelebilmilerdir.15

19. Yyn sonlarnda Anadolu topraklar adeta misyoner ve yabanc konsolosluklarn istilasna uram durumdayd. zellikle Ermenilerin kalabalk olduu kentlerde, Ermenileri kendi saflarna ekmek isteyen misyonerlerin faaliyetleri bu dnemde artmtr. Osmanl Devletinde ilk resmi Ermeni aznlk okulu 1790da Einli
14

Grbz, A. Cenani, Mondrostan Milenyuma Trkiyede syanlar, Olaylar ve Blc Faaliyetler, Bilge Karnca Yaynevi, stanbul, 2006 15 Deliorman, Altan, Trklere kar Ermeni Komitecileri, ss 19-20, Boazii Yaynlar, stanbul, 1980

10

Mdrg Amira Mirinciyan tarafndan hkmetten resmi izin alnarak almtr. 1897 resmi verilerine gre bu okullarn says 922dir. 19. Yzyln son eyreinde bu okullarda eitim grnts verilerek Ermeni ocuklarna milliyetilik bilinci kazandrma ve bamsz Ermeni devletini kurma amacyla kk yatan itibaren Trk dmanl alanyordu.16

Ermenilerin ciddi anlamda sorun haline gelmesi ve devlet iin ciddi tehditler oluturmas, 19. Yyn sonlarna denk gelmektedir. 1885 ylnda ilk Ermeni tekilat olan Armenekan kurulup Fransann Marsel kentinde Armeniya adl gazete yaynlanmaya balarken iin tehlikeli bir hal alaca baz evrelerce hissedilmeye balanmt. 17 Ermeni din adamlar istikll ve muhtariyet amacna ynelik faaliyetlere kaytsz kalmamlar, kiliseler de anarik olaylarnda birer s vazifesi grmlerdir.18 1876-1914 yllar arasnda rgt, militan, kumandan ve hatta parlamentoda milletvekili olan Ermeniler eitli eylemler yaptlar ve isyanlar karttlar.19 Kurulmu olan Ermeni komiteleri batl glerce desteklenmitir. Kurulan komiteler, cemiyet ve dernekler aldklar d yardm ve tahriklerle Trkiye'deki isyan ve ayaklanmalar balatmlardr. 1890da Erzurumda balayan Ermeni isyan ve tedhi hareketleri, Anadolunun eitli yerlerinde devam etmi ve 1905te Sultan Abdlhamite suikast giriimine kadar uzanmtr. Ermeni tedhi hareketleri erevesinde Kumkap Nmayii (1890), I. Sason syan (1893), Babli Yry (1895), Zeytun syan, Mara syanlar (1895-1896), Van syan, Osmanl Bankas Baskn (1896), II. Sason syan (1897), Yldz Saraynda II. Abdlhamide suikast giriimi (1905) olaylar ilk akla gelenlerdir. II. Abdlhamite suikast giriiminden sonra Karaky kprs, Tnel, yabanc banka ve kurumlar da bombalarla havaya uurulmutur. Ermenilerin tedhii ve suikast kimlii hemen her dnemde var olagelmitir. Ermenilerin ilk byk isyanlarndan olan Zeytun isyan Fransz hkmdar III.

16 17

Mezzinolu, Ersin, a.g.e, ss. 97-99 akmakl, Gaffar, Tr-Ermeni likileri (Ermenice Basn Organlarnca), Hogrden Yol Ayrmna Ermeniler, c. 3, Erciyes niversitesi Yaynlar, Kayseri, 2009, ss. 214-215 18 iman, Adnan, Szde Ermeni Soykrm ve Tarihi Gerekler, Afyon Kocatepe niversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Cilt II, S. 2, Afyon ubat 2001 19 Grbz, A. Cenani, a.g.e. s.459, s. 1-10

11

Napolyonun Lbnanllara zgrlklerini kazanmalarnda yardmc olmas ile Kilikya Ermenilerinin bu moralle karm olduu bir isyandr.20

Ermeni din adamlar, retmenler, renciler ve dernek mensuplar kardklar isyanlar sonucunda Osmanl devletinin kendilerine salad serbestlikten ve sulular cezalandrmamasndan aldklar cesaretle daha da ileriye gitmitir. Osmanl Devleti, 29 Mart 1863'te bu halkn eitim, kltr, din ve cemaat ilerini kendilerine braklmas hususunda tand haklar ieren "Ermeni Milleti Nizamnamesi"ni yaymlamtr. Bu anlamda Ermenilerin 1853 ylndan beri bamsz anadilde eitim istekleri bu Nizamname sayesinde Ermeni okullarnn denetimi Amiralarn kontrolnden karlp Maarif Komisyonuna braklmtr.21 19. Yzyln son eyreinde Osmanl devleti gittike artan Ermeni mekteplerinden endie duymaya balam ve eitli nlemler almtr. Bunlarn arasnda; Ermeni mekteplerinde Ermeni Tarihi yerine Tarih-i Osman okutturulmas, Kumkap olaylarndan sonra Dou Anadoludaki baz okullarn devlet aleyhine faaliyet yrtmeleri sebebiyle kapatlmas, Ermeni mekteplerine giden Mslman rencilerin Ermeni okullarndan aldrlmas vb. nlemler yer almaktayd. "Ermeni Milleti Nizamnamesinin 1863 ylnda ilnndan sonra Patrikler, daha ok mill ve siyas cephelerde almaya balamlard. Baka bir ifade ile "Diplomat Katolikos" ve "Diplomat Patrik" dnemi balyordu.22 Osmanl Devleti, tand bu zgrlk ve haklara herhangi bir snrlama getirmediinden, Ermenilere ve dier gayrimslimlere yardm etmek isteyenler rahatlkla istediklerini yapabilmilerdir. Ermeniler, Dou Anadoluda bir an nce bir "Ermeni Yurdu" kurulmas iin gittike sabrszlanyorlard. En ok sabrszlananlar da dardaki Ermenilerdi. 1870lerden itibaren Ermeniler ttihat-i Halas Cemiyeti, Hayrseverler Cemiyeti, Mektep Sevenler Cemiyeti, Araratl, Muhibbi Maarif, arkl, Kilikya, Karaha, Fedakrlar Cemiyeti, Devrimci Marksist eilimli Hnak Partisi (Cenevrede kurulmu ve kurucularn ou Rus ve program Marksist olduu iin beynelmilel bir
20

Grel, Ahmet, Trk-Ermeni likileri (Yabanc Belgeler Inda) Dn Bugn, enocak Yaynlar, stanbul, 2009, s. 113 21 ntu, Mustafa Murat, Balkesirdeki Ermeni Kilisesi ve Mektep Ama Faaliyetleri, OTAM, S. 19, ss. 351-352 22 http://www.ermenisorunu.gen.tr/turkce/makaleler/makale46.html

12

rgttr), Ermeni htilal Komiteleri Birlii (Tanaksutyun), Silahllar Cemiyeti gibi ou silahl rgtler kurmulardr. Daha sonralar Araratl, Muhibbi Maarif, arkl ve Kilikya Cemiyetleri birleerek Mttehid Ermeni Cemiyeti adn alm, bu Cemiyetle birlikte Rus Ermenileriyle kurulan balar kuvvetlenmi, Vanda bir mektep alarak yeni neslin mstakil Ermenistan iin yetitirilmesi fikrini dourmutur.23 Etkinlik alan Osmanl Devleti topraklar olan Hnak terr rgt davalarn gerekletirmek iin Avrupann desteinin gerekli olduuna inanmaktaydlar. Hnak cemiyeti, ihtilali gerekletirmek iin silahl eylem yoluyla isyan karmay hedeflemekteydi. syan iin ncelikle Ermeni halknn harekete geirilmesi, oluturduklar Hnakyan Kanunu Esasisinde ncelikli amalar arasnda yer almaktayd. Her ne kadar Marksist, Ermeni proletaryasn yaratmak gibi amalar olsa da ncelik snf mcadelesinden ziyade, ulusulua verilmekteydi. rgtn amalar ierisinde yaplacak eylemlerle Osmanl Devletini terrize bir devlet haline getirip saygnlnn azaltlmasnn yannda Osmanl Devleti adna alan Ermenileri de yok etmeyi amalyordu. Cemiyet kendi terr yntemini Dehet-i Klli adyla tanmlamaktaydlar.24 Tanak ihtilalc Ermeni komitesinin 100 bin yesi bulunmaktayd. Osmanl birliklerine kar savam olan eski Ermeni ihtilalcilerinin tabanca ve tfekleri vard. Srekli silahlanarak g kazanmaktaydlar. Masum Ermeni kyllerini tehdit ve bask ile listelerine kaydediyor, rnlerinin bir ksmn ellerinden alyorlard. 1880 sonlarnda balayan kanl Ermeni eylemleri, eyrek yzyl boyunca devam etti. Tanak ve Hnak rgtleri Dou Anadoluda durmadan kan dktler ve pek ok masum insann canna kydlar. Tm bu gayretlerle Ermeni Komiteleri, Mays 1915 tarihindeki zorunlu iskn uygulamasna kadar 40 yl srecek olan plnl, bilinli ve Trklere kar srekli silhl terrizmle siyasallama yoluna girmilerdi. Anayasann ilanndan sonra, eski polisiye tedbirlerin kaldrlmas ve Ermenilere tam seyahat hakk tannmasyla Tanaklarn yabanclarla olan ilikileri de son derece geliti. Bylece Trkler sadece gl bir d dmana deil ayn zamanda ieride zamanla tekilatlanm bir i dmanla da kar karya bulunmaktayd. Hnaklarn en nemli

23 24

Ayverdi, Samiha, Trkiyenin Ermeni Meselesi, 5. Basm, Kubbealt Yay. stanbul, 2007, s. 44 Karsandk, zlem, Ermeni Milliyetiliinin Olumasnda Yasa D Ermeni rgtlerinin Rol: Hnak Cemiyeti rnei, Hogrden Yol Ayrmna Ermeniler, cilt. 3, Erciyes niversitesi Yaynlar, Kayseri, 2009, ss. 447-471

13

liderlerinden ve Trklere kar byk kymlarda nemli roller alan Antranik Paa adna mar bile yapmlard; Antranik Mar Antranik Yekhbar, ertang Daegasdan Carteng Trkleri, darni Hayasdan! Antranik karde, gidelim Trkiyeye Kralm Trkleri, olsun Ermenistan!25

19. Yyn sonlar Osmanl Devletinin tamamen zld,

Ekonomisinin

kt yllar olarak bilinmektedir. Devlet D politikada Ermeni sorunu zerine younlamakta iken, bir taraftan da Yeni Osmanlclar, Jn Trkler hareketi denen aydn kesim tarafndan oluturulan yeni akmlar ortaya kmaya balamtr. Bu akmlarla birlikte artk Osmanl mnevveri (inasi, Namk Kemal, Abdullah Cevdet, Ahmet Rza gibi), Osmanl devletinin k sebeplerini sorgulamaya ve zm araylarna balamlardr. Jn Trkleri etkileyen dier bir unsur ise arkalarna batl gleri alan direni ve kymlar yapan Ermenilerdi. Bu anlamda Ermeniler, Jn Trk hareketinin ideolojisinin de belirlenmesinde etkili olacaktr. Bu erevede Jn Trkler hareketinin izgisi, Halklar ayrmnn stnde, dil ve din fark gzetmeksizin tek bir Osmanl ulusu, yani bir st kimlik oluturma hedefli olacaktr. 26 Bu amala 1902 ylnda Prens Sabahattin nclnde I. Jn Trk kongresine Osmanl unsurlarn temsil eden btn milletlerle Ermeniler Tanaksutyun ve Hnak temsilcileri ile katlmlard. Aralk 1907deki II. Jn Trk kongresinde de grlerini belirten Ermeni temsilciler rejimi deitirme isteklerini ve bunun birlemeyle olacan belirtmilerdir. Dier taraftan Abdlhamit suikastnn baarsz olmasyla ttihat Terakki ile ibirlii yaparak bask ynetimine kar birlik olma yoluna gitmilerdir. zm anayasal bir dzende arayan Osmanl aydn 1876 I. Merutiyet, Kanun- Esasinin ilan ve daha sonra 1908de bu anayasann yrrle tekrar girmesini salayacaklard.

25 26

Deliorman, Altan, a.g.e. s. 25 avdar, Tevfik, a.g.e. ss. 50-55

14

Tm bu gelimelerle birlikte II. Merutiyet ortamnn getirmi olduu zgrlk, ortamnda devlete en ok glk karabilecek iki toplum sivrilmitir. Bunlardan biri Ermeniler, dieri ise Araplardr. zellikle Ermeniler byk devletlerin himayesi ve kontrolne girmekte baarl bir millet olmulard. Nitekim Berlin Antlamasndan Balkan savalarna gelene kadar geen devrede byk devletlerin Osmanl Devleti ile ilikilerini, byk lde Osmanl hkmetlerinin Ermenilerle olan ilikilerine gre dzenledikleri de bir gerekti.

I.3. Tehcir Kanunu ve Ermeni Meselesindeki Yeri (27 Mays 1915)

Ermeni milletinin 1915 tehcirinden bahsetmeden nce deinmemiz gereken nemli bir konu da, Ermeni milletinin tarihi boyunca yaanan olaylar bakmndan sreenliklerinden sz etmek gerekir. Bunun en gzel rnei de 1915 tehcirinin bir benzerinin bu tehcirden 900 yl nceki Bizans mparatorluu himayesi altnda iken yaam olmalardr. Bu dnemdeki en nemli sorunlar da yine Osmanl devleti dneminde olduu gibi corafi anlamda kopukluklar ve dank olmalaryd. 11. Yyn balarnda Bizans mparatorluunun mezhepsel ve siyasal basklarna kar aralarndaki anlamazlklar ve kavgalar brakp Bizansa kar geni direni hareketleri balatabiliyorlard. II. Basileaus dneminde zaten Mslmanlarla mcadele de zorlanmakta olan Bizans devletine Ermenilerin bu isyankr tavrlarn pek ho karlamayan II. Basileaus Ermeni milletlerini dorudan doruya mparatorlua balama amal harekete gemitir. Dou Anadoluda dank vaziyette yaamakta olan 40.000 Ermeniyi ge zorlayarak Anadoluya (Sivas ve Kayseri

15

yrelerine yerletirmi ve tarihteki en byk Ermeni tehcirini yapmtr. 27 Yine Seluklular dneminde Hal Seferleri srasnda dmanla ibirlii yapmalar ve Trklere ihanet etmeleri sebebiyle Kilikya blgesindeki yaklak 30.000 Ermeniyi Kbrs, Girit ve talyaya srmlerdir. 28 Bu ve buna benzer g olaylar tarihsel anlamda Ermenilerin hemen her dneminde var olagelmitir. Osmanl devletine byk devletlerin mdahalesi iin daima kullanlan, Osmanl devletinin Hristiyan tebaasnn zgrlkleriydi. Bu iin uluslararas alana intikal etmesi bu ekilde olmutur. Bu amala karlan isyanlarn temel amac da Hristiyanlarn baskya maruz kald gerekesiyle d devletlerin mdahalesini salamaktr. Ermenilerin durumu ve gelecei ile ilgili istekler 1878de imzalanan Berlin Antlamasyla uluslar aras alana tanm, fakat istekler son bulmamt. Ermeni milletinin yakn takipisi olan ngiltere ve Rusya her frsatta meseleyi gndemde tutmaya alyorlard. Osmanl lkesinde Ermeni terr olaylarnn artmas zerine ngiltere, Fransa ve Rusya devletlerinin stanbuldaki elileri, 11 Mays 1895 tarihinde Osmanl hkmetine bir muhtra vererek, Dou Anadolu vilayetlerinde yaplmasn istedikleri slahata dair 40 maddelik bir proje verdiler. Dou illerinim muhtariyete doru gtrecek olan bu projenin iyz ksa srede anlaldndan, II. Abdlhamit tarafndan reddedildi. Bu srada ngiliz, Fransz ve Rus bykelileri Anadoluda slahat yaplacak vilayetlere bir Avrupal komiser tayinini teklif ettiler; fakat bu teklif Osmanl Devleti tarafndan kabul edilmedi. Bunun zerine Osmanl hkmeti konuyu detayl bir ekilde aratrmaya koyuldu ve bu amala bir komisyon oluturuldu. I. Dnya sava ncesinde tm bu Ermeni Bamszlk abalar sonusuz kalm, Ermeniler giderek daha hararetli faaliyetlerde bulunmaya balamlard. Dnya harbine kadar Ermenilerin byk gayelerine ulaamamalarnn sebepleri arasnda, Ermenilerin hibir vilayette nfus ounluuna sahip olmamalar kadar, bu devletin kimin nfuzunda olaca zerinde byk Avrupa devletlerinin aralarnda anlamaya varamamalarnda da aramak isabetli olur.

Sevim, Ali, Genel izgileriyle Seluklu-Ermeni likileri, TTK, Ankara, 1983, ss. 7-10 Metin, Halil, Trkiyenin Siyasi Tarihinde Ermeniler ve Ermeni Olaylar, MEB Basmevi, stanbul, 1992, ss. 25-28,
28

27

16

1895li yllardan beri Ermeni eylemlerinin n alnamyordu. Bu anlamda zellikle I. Dnya savann balamasyla birlikte artan ve iddetlenen Ermeni olaylar artk Hkmeti mdafaaya itmeye balamt. Trklere kar snr geerek gnll Rus askeri birliklerine katlyorlard. Bu durumu I. Cihan Harbi esnasnda Avusturya-Macaristan mparatorluunun stanbuldaki Bykeliliinde asker

atee olarak grev yapm olan General Joseph Pamiankowiski Harbin balamasndan hemen sonra, Ermeni asll pek ok asker ile subay balarnda bir Ermeni mebusu ile snr getiler. Bunlar sonra Ermeni gnll tekilatna girdiler. Bu tekil edilen birlikler, Rus cephesindeki snrdan geerek Mslman halkn oturduu Trk topraklarn kasp kavurdular. Ayrca Ermeni eteleri, Osmanl ordusunun arkasnda kalan Trk karakollarna, nakliye aralarna ve tecrit edilmi birliklere basknlar dzenliyorlard. Trk hkmeti ve ordu kumandanl Ermeni halknn byk bir isyan karacandan endie ediyorlard. eklinde tasvir etmitir.29 Bir batl gzyle yaplan bu deerlendirme, Ermenilerin Osmanl devletine kar faaliyetleri bakmndan dikkate deerdir. Joseph Pamiankowiskinin bahsettii olay 17 Mays 1915 Van isyanyd. Van ehrinin Rus ordularnca igalinde Ermeniler Ruslarn yannda yer almlard, yardm etmiler, Mslmanlar katletme yoluna gitmilerdir. Bunun zerine Rus ar, 18 Mays 1915te gnderdii telgrafnda, Ermeni ahaliyi kastederek ''Van halkna fedakrl dolaysyla teekkrlerimi bildiriniz.'' ifadesine yer vermitir.30 Savatan nce balayan Ermeni rgtlenmesi ve silahlanma faaliyetlerine hz vererek gerek gizli gerek aleni toplant ve kararlarla Osmanl Hkmetine kar tavrlarn almlardr.31 I. Dnya sava srasnda Ermeni komitecilerin faaliyetleri artmas ve dmanla ibirliine gitmeleri32 sebebiyle Dhiliye nazr Talat Paa Erzurum mebusu Vartkes Efendiye, Ermenilerin dmanla ibirlii yapmaya devam etmeleri halinde ok iddetli nlemler alacaklarn bir ihtarnda belirtmiti. 33 Ardndan Anadoluda
29

iman, Adnan, Afyon Kocatepe niversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, dip. 7, s. 1-10, Cilt II, S. 2, Afyon ubat 2001
30 31

iman, Adnan, a.g.m. s. 4 zelik, smail, Ermeni ddialar ve Gerekler, TRK-AR Aratrma Dizisi, Ankara, 2007,s. 57 32 http://www.ttk.org.tr/index.php?Page=Sayfa&No=184 33 Talat Paa, Ermeni Komitelerinin ml ve Harekt- htilliyesi (ln- Merutiyetten Evvel ve Sonra 1916), stanbul, 1332, ss, 235-237

17

Kayseri Mu, Bitlis, Diyarbakr, Sivas, Erzurum, Elaz, Trabzon, Ankara, Urfa ve Bursada olaylar kmtr. Bunun zerine Talat Paa dou illerindeki Ermenilerin eitimiyle ilgilenen yabanc kurulularn, sava srasnda baka illere gnderilmesini belirtmitir. 34 Trk Ordusu Ermenilerin Zeytunda byk bir isyan hazrlnda olduklarnn renmesi zerine 4. ordu gereken tedbirleri alm ve Mart 1925te yaynlanan bir bildiri ile hibir Ermeninin yerlerini deitirmemesi ve bildirideki dier artlara uyan ve devlete sadk olan herkesin can ve mal gvenliklerine zarar gelmeyecei belirtilmitir. Ancak Zeytunda Ermeniler ounluktayd ve daha kapsaml tedbirler alnmas gerekliydi. Mmtaz Beyin tespitleri ve analizleri sonucunda Talat Paa Zeytun Ermenilerinin Konyaya gnderilmesi ile ilgili ifreli bir mektup gndermitir.35 Ermeni dernekleri faaliyetlerini de bu dnemde artrmt. eitli talimatlarla halk rgtleme yoluna gidiyorlard. Kendilerine katlmayan Ermenileri de ihanetle sulandrp kendi milletine de eitli zulm ve kymlarda bulunuyorlard. Van syanndan sonra, Ermeni rgt yuvalarnn datlmas iin 24 Nisan 1915te gizli bir genelge karlp nemli blgelere yollanmt. 24 Nisan 1915 tarihinde stanbulda aralarnda doktor, gazeteci, yazar, din adam ve milletvekillerinin bulunduu 2345 Ermeninin Tanak htilal rgtne ye olmalar sebebiyle tutuklanmlardr. Ayn gn Emiazin Katolikosunda ABD Cumhurbakanna telgraf ekilmitir. 27 Nisan gn de Washingtondaki Rus Sefiri bir teebbs yapm ve ABDnin mdahalesini istemitir. 2 Mays 1915te Enver Pasa, Talat Paaya bir telgraf ekerek, isyanlarn nnn alnmas iin Tehcirin gereklilii zerine dncelerini belirtmitir.36 rgt iin byk bir darbe olan bu genelgenin yaynland 24 Nisan 1915 tarihi Ermeniler her yl katliam gn olarak anmaktadr. 1890l yllardan bu yana devam eden Ermeni isyan ve katliamlarna Trk ordusu cephede olduu iin isyan blgelerindeki halk ciddi anlamda Ermeni katliamlarna uruyordu. Enver Paa dou Anadoludaki gelimelerden haberdard ve Talat Paaya 2 Mays 1915te bir yaz yollad. Bu yaz: Van Gl civarnda ve Van Valiliince bilinen belirli yerlerdeki Ermeni isyanlarn srdrmek iin daima toplu ve hazr bir haldedirler. Toplu halde bulunan Ermenilerin buralardan
34 35

Halaolu, Yusuf, Ermeni Tehciri ve Gerekler (1914-1918), ss, 40-41, TTK, Ankara, 2001 Halaolu, Yusuf, a.g.e, dip. 153, s. 42 36 S. Tuner, Asil, ABDde Ermeni Diasporasnn almalar, Yksek Lisans Tezi, zmir, 2006, s. 88, dip. 227

18

karlarak isyan yuvasnn datlmas dncesindeyim. 3. Ordu Komutanlnn verdii bilgiye gre Ruslar 20 Nisan 1915te kendi snrlar iindeki Mslmanlar sefil ve perian bir halde snrlarmzdan ieriye sokmulardr. Hem buna karlk olmak ve hem yukarda belirttiim amac gerekletirmek iin, ya bu Ermenileri Aileleriyle birlikte Rus snr iine gndermek yahut bu Ermenileri ve aileleriyle birlikte Anadolu iinde eitli yerlere datmak gereklidir. Bu iki ekilden uygun olann seilmesiyle tatbikini rica ederim. Bir mahzur yoksa isyanclarn ailelerini ve isyan blgesi halkn snrlarmz dna gndermeyi ve onlarn yerine snrlarmz iine dardan gelen Mslman halkn yerletirilmesini tercih ederim. eklinde idi.37 Enver Paann amac Ermenileri toplu halden karp dank ve isyan karamayacaklar bir ekle sokmakt. Yine bu yazya dayanarak g ettirilecek olan Ermenilerin isyan karlan blgelerden olduunu rahata anlayabiliriz. Amalarn derhal uygulamaya koyan Talat Paa ilk olarak Van, Bitlis, Erzurum gibi Ermeni ihtilal ve isyanlar iin birer ocak olan blgelerden balad. Buralardan karlan Ermeniler Musulun gneyi ve Zor sancana yerletirileceklerdi. Adana, Halep ve Mara civarndan karlacak olan Ermeniler ise Suriye ve Halepin dou blgelerine yerletirileceklerdi. Buralarda kurulacak yeni Ermeni kyleri Badat Demiryoluna en az 25 km uzaklkta olma art konulmutur. Ayrca Ermenilerin gnderildikleri kylerde Trk nfusuna oran % 10u gemeyecekti ve kurulacak kylerin hanesi 50yi gemeyecekti. 38 Talat Paa Ermeni tehciri ile ilgili tezkireyi kanun haline getirmek iin 26 Mart 1915te Sadarete gnderdi. Tezkirede Ermeni milletinin byk cihan harbi srasnda Osmanl Devletinin ordusuna ve halkna vermi olduu zararlardan bahsediyor ve zm iin balanan almalar dile getiriyordu. Talat Paann Sadaret makamna sunduu arzda ksaca u maddeler yer almaktayd. 1. Harp sahalarna yakn yerlerde bulunan Ermenilerin bir ksm snrlarn dmana kar mdafaa etmeye alan Osmanl ordusunun hareketini gletirmektedir.

2. Ermeniler erzak ve asker mhimmatn sevkiyatn zorlatrmaktadrlar.

37 38

Halaolu, Yusuf, a.g.e, dip. 164, s. 47 Halaolu, Yusuf, a.g.e, s.50

19

3. Dman ile emel ve ibirlii yapmaktadrlar (tevhidi-i ml ve ef'l etmektedirler). 4. Dman saflarna katlmaktadrlar (Shf-u dya iltihak). 5. Memleket dhilinde asker birliklere ve masum Mslman ahaliye silahla saldrmaktadrlar. 6. Osmanl ehir ve kasabalarna saldrmakta, katliam ve yamaclk yapmaktadrlar. 7. Dman deniz kuvvetlerine erzak temin etmekte, mstahkem mevkileri gstermeye cret etmektedirler.

Tezkirede ayrca g ettirilen herkese daha nceki mali durumlarna gre emlak ve arazi tahsili yaplacandan bahsediliyordu. Meclis-i Vkela devletin selameti iin uygulanmaya balanan ve tatbiki devam eden bu uygulamann yerinde olduunu ve bunun belli usule konulmasn kararlatrmtr (27 Mays 1915). 30 Mays 1915te uygulamann kabulyle ilgili karar alnmtr. 30 Mays 1915te Sadaretten Dhiliye, Harbiye ve Maliye Nezaretlerine yazlan yazda tehcirin nasl uygulanaca belirtilmitir.39 10 Haziran 1915te yaynlanan bir Talimatname ile tehcir edilen Ermenilerin mallar koruma altna alnmtr. Tm bu belgelerden de anlald gibi Talat Paann projesi ve balatt Meclis-i Vkelann da uygun bulduu tehcir, direkt olarak savata cephenin ve cephenin gerisinde kalan blgelerin gvenlii iin uygulanmtr. Tehcirin ikinci bir amac daha vard. Bu da 8 ubat 1914te Osmanl Devletiyle Rusya arasnda imzalanan ve Ermenilere bir bakma bamszlk veren anlamadan kurtulma amalyd. I. Dnya Savann kmasyla birlikte Osmanl Devleti antlamann uygulanmasndan kurtulmutur. Fakat soruna kesin ve daha etkili bir zm bulma aray Tehcir Kanununa kadar gelmitir. Tehcir olay Batl devletlerin Ermeni

39

Halaolu, Yusuf, a.g.e, ss. 52-53

20

milletinin imhas gibi bir ama tad propagandasna kar Talat Paa srekli olarak her frsatta byle bir amacn olmadn vurgulamtr. 27 Mays 1915 tarihinde Ankara vilayetine gnderilen mektupta u ifadeler yer almaktayd: Ermeniler hakknda hkmete alnan tedbirler, srf memleketin asayi ve inzibatn temin ve muhafaza mecburiyetine mstenittir. Ermeni unsuruna kar hkmetin imhakar bir siyaset takip etmedii imdilik tarafsz bir vaziyette kaldklar grlen Ortodoks ve Protestanlara dokunmam olmas gstermektedir. denilmekteydi. Ge tabi tutulan Ermenilerin Trk aratrmaclar 800.000 kiiyi gemediini ifade etmilerdir. stelik bu rakamlarn iinde ilerinde gnll olarak g edenler ve Katolik Ermenilerde dhil edilmitir. Nitekim olaya toplumsal adan bakacak olursak Ermenilerin yaam ve geleneklerine gz atmak gerekir. Bunlardan Ermeni geleneklerine gre topran, miras yoluyla srekli byk evlada kalmas nedeniyle dier ocuklarn geimlerini salamak iin baka yerlere g etmek zorunda kalmlardr.40 Bu anlamda Trklerin yapm olduklar bu zorunlu g nefsi mdafaadan baka bir ey deildir. Ermeni halknn yukarda bahsi olan blgelere sevki srasnda Osmanl Devleti gerekli olan hassasiyeti gstermitir. Olaanst harp yllarnda vuku bulan bu zorunlu g devlet nezaretinde belirli kurallar erevesinde yaplmaya allmtr. Protestan ve Katolik mezhepleri mensubu olan Ermeni ahalisine dokunulmam, ilerde irticai olaylara katlanlar olursa onlarda zorunlu ge zorlanmtr. Sevk srasnda Ermeni etelerinin faaliyetleri de aralksz srmtr. stelik Ermeni eteleri yollardaki seyir halindeki Ermeni ahalisine saldryorlard. Ermeni ahalisine saldran Ermeni eteleri, Krtler ve Araplarn saldrlar, bu srada Ermeni halknn tifo gibi salgnlarla birlikte tehcir sresinde 8, 9 ya da 10 bin kiiyi amayan bir Ermeni zayiat verilmitir. Ancak bu kayplar, Dou Anadolu'da yaanan sava ve isyanlar nedeniyle asayiin salkl olarak salanamamas, ara, yakt, gda, ila yetersizlii, ar iklim artlar ile tifs gibi salgn hastalklarn yol at tahribat sonucu meydana gelmitir. Tm bu 1915- 1916 yllar arasnda gerekleen tehcir kapsamnda yaanan vakalar, Ermenilerin ve batllarn nitelendirmesiyle Osmanl Devletinin Ermenilere yapm olduu bir Soykrm olarak dile getirmelerine sebep
40

Metin, Halil, a.g.e. s. 28, dip. 31

21

olmutur. Soykrm o dnemde kullanlan bir kavram ya da kelime olmayp, 1948de Birlemi Milletler rgtnn II. Dnya sava srasnda yaanan byk katliamlarn tekrar yaanmamas adna Birlemi Milletler Soykrmn nlenmesi ve Cezalandrlmas Szlemesi ile uluslararas literatre giren bir kavramdr. Bu szlemenin ikinci maddesinde Soykrm yle tanmlanmaktadr:

Soykrmnn anlam, aada saylan fiillerin, ulusal, etnik, rksal veya dinsel bir grubu, srf bu nitelii nedeniyle, ksmen veya tamamen yok etmek kastyla ilenmesidir. a) Grup yelerinin ldrlmesi, b) Grup yelerine ciddi surette bedensel veya zihinsel zarar verilmesi, c) Grubun, btnyle veya ksmen fiziksel varln ortadan kaldracak yaam koullarna tabi tutulmas, d) Grup iinde doumlar engelleyici nlemler alnmas, e) Gruba mensup ocuklarn zorla baka bir gruba nakledilmeleri.41 Sadece bu ikinci maddeye bile bakldnda soykrmn gereklemi olmas iin belirli bir grubu srf o gruptan olmas nedeniyle katletme kastinin olmas gerekiyor. Dier taraftan su isnad bulunan kimseler, suun ilendii lkedeki Devletin yetkili bir mahkemesi veya yarglama yetkisini kabul etmi olan Szlemeci Devletler bakmndan yarglama yetkisine sahip bulunan Uluslararas bir ceza mahkemesi tarafndan yarglanr. Szlemenin altnc maddesine bakldnda ortada bir su varsa yetkili mahkemelere sevki karar alnmtr. Bu bakmdan byle bir su bir millete yneltiliyor ve yetkili hukuk organlar tarafndan objektif bir ekilde deerlendirilip suun ilenmilii hkme balanmamsa byle bir iddia bir eit iftira nitelii tamaktan teye gidemez. Yetkili mahkeme karar olmadan kimse soykrmla sulanamaz.

Bugne kadar soykrm iddias, uluslararas alanda Ermenistana ilaveten birok devlet tarafndan Trkiye zerinde bask kurmak, Trk d politikasn ynlendirmek ve dnler elde etmek amacyla kullanlmtr. Oysaki len Ermenilerin ounun yol

Birlemi Milletler Soykrmn nlenmesi ve Cezalandrlmas Szlemesi, kabul: 9 Aralk 1948, Yrrle girii: 12 Ocak 1951

41

22

boyunca yukarda bahsettiimiz sebeplerden olduu gz ard edilmektedir. Rakamlar abartlarak, gerekler arptlarak kart bir propaganda yaplmaktadr. Trklerin Ermeni tehcirine karlk ayn tarihlerde Ruslarn yaklak 1.000.000 Mslman gmeni Anadoluya srd ve bu g srasnda da yz binlerce Mslman gmenin ldn de gzden karmamak lazmdr. Ermenilerin yapm olduklar mezalimleri sz konusu bile olmazken, kendi halkna yaptklar zulm bile Trklere mal etmeye almlardr. Ermenilerin Ermenilere zulm konusunda Altan Deliorman u satrlar nakletmektedir: "Ermeniler Anadolu'da faaliyetlerini srdrrken bir taraftan da stanbul'da kendilerine yz vermeyen dinda Ermenileri katlediyorlard. Avukat Haik, Gedikpaa kilisesi bapapaz Dacad Vartabet, tccar Karagzyan, kandilci Onnik, Apik Uncuyan, polis memuru Markar, Meclis-i ruhani yesi Mampre Vartabet, Hac Dikran Mgrdc Ttncyan Ermeni eteciler tarafndan katledilen yzlerce Ermeni'den sadece birkadr.42 1920lerde Osmanl mparatorluu nezdinde ABDyi temsil eden Amiral Bristolun Washingtona yollad bir mektupta Ermeni zulmn btn akl ile ortaya koyduu tespit edildi: Ermenilerin yapt katliam irendirici... 28 Mart 1921 tarihli mektubunda Bristol Ermeniler tarafndan uydurulan haberleri tekzip etmemek ya da Ermeni meselesi ile ilgili gerekleri ortaya koymazsak gnn birinde bu sahtekrlklara katldmz sulamas ile yz yze kalabileceimiz kanaatindeyim diyor. James L. Burton buna karlk 6 Mays 1921de Amiral Bristola gnderdii cevap mektubunda Ermenilerin yalanlarndan ikyet ediyor. Burton Ermenilerin Trklerin katliam yaptklar yolundaki yalanlarna, inan ki benim kadar kimsenin can sklamaz diyordu. Amiral, mektubunda syle devam ediyor: Ermeniler, Trklerin binlerce kiiyi ldrdkleri haberlerini o kadar ok tekrarlyorlar ki iim bulanyor..., ...Yakn-Dou yardm ekibi ve Amerikal grevlilerin ellerinde bu haberlerin tamamyla sahte olduunu gsteren

42

Deliorman, Altan, Trklere kar Ermeni Komitecileri, s. 31

23

raporlar bulunuyor. Byle yalan haberlerin ABDde yaylmas bir fkenin sonucudur. Bu da phesiz Ermenilere faydadan ok zarar vermektedir...43

1019a gelindiinde Mondros Atekes Antlamas mnasebetiyle stanbula gelen ngiliz yetkilileri burada aslsz Ermeni iddialaryla ilgili olarak srgne gnderilenlerden 58 kiinin katliam suu ile yarglanmalarn istiyorlard. Hatta ngilizler Sevre eklenen 230. madde ile burada belirtilen kiilerin yarglanmas hususunda bir nitelik tayordu. Ancak ngiliz basavclnn delil artna buradaki Patrikhane ve Trk arivlerinde delil bulunamad. ABD bykelilii ve konsolosluundan da herhangi bir delil bulunamaynca ngilizlerin iddialar yalanlanm oldu. ngilizlerin sava propagandas bylece sona ermi, Ermenilerin zerinden kurduklar siyasette iflas etmi oldu. Bakldnda 1921de bu sayede Trkler zaten Soykrm suunda aklanmlardr.44 Osmanl Devletinin dnyadaki gerek soykrmlara gre soykrm yaktrmas yaplan g ettirme politikasnn insani bir karar olduunu daha aklayc olmak adna birka rnek vermekte fayda var. ngilizler, Sudan igal ettiklerinde burada eli silah tutanlar ldrm, 1849-1851 yllarnda rlandadan gda maddelerini dar kararak 400.000 insann alktan lmesine neden olmular ve 1841-1911 yllar arasnda rlandann nfusu 8.196.597den 4.381.951e dmtr. 1846-1848 yllar arasnda 3.000.000 rlandaly alktan lme terk ederek ve 100 yl sren Hindistan igalinde yz binlerce Hintliyi katlederek asl soy krm gerekletirmilerdir. Yine Ermenilerin koruyuculuunu yapan ve parlamentolarnda aslsz soy krm tasarlarn kabul eden Fransa ise Kuzey Afrikadaki Tunus ve Cezayirde 1.000.000dan fazla Mslman ldrerek gerek bir soykrma imza atmtr. Ermenileri destekleyen ve kkrtan Ruslar ise 1878de ve kinci Dnya Savanda yz binlerce Krml Trk Sibiryaya srm, Birinci Dnya Sava srasnda yz binlerce Kafkas Mslmann gneye srm ve ihtill sonrasnda da 3.000.000 insan rejime kurban etmitir. Kzlderililerle Zencilerin kkn kazmaya alan, kinci Dnya Savanda yz binlerce sivil Japon halknn zerinde atom bombasn
43

S. Tuner, a.g.e. s. 97 imir, Bilal, a.g.e. ss. 314-315

44

24

atan ve 1950-1970 yllarnda Vietnamda birok insan katledenlere arka kp gereklere kulak tkayan da Amerika Birleik Devletleri olmutur. Bugn dahi Filistinde, Afganistanda, Azerbaycanda, hemen btn Kafkasyada katliamlara devam edilmektedir. Bosnada binlerce Mslmann ldrlmesine gz yuman batl devletlerin kendi tarihlerindeki bu karanlk sayfalarn her biri yzlerce sayfalk aratrmay gerektiren vahetlerle dolu iken, aslsz Ermeni Soykrmndan sz eden ve I. Dnya Savanda ldrlen 1.000.000dan fazla Mslman grmezlikten gelen bu tutumlarnn ne derece ifte standart bir yaklam olduu belli olmaktadr. 45 Benzer koullar esnasnda farkl hkmetlerinde benzer kararlar aldklar gerei gz ard edilemez. Mesela Pearl Harborda Japonlar, Amerikan slerine saldrnca Amerika Birleik Devletleri Japon aslllar g ettirmitir.46 Bu durumda, Osmanl Devletinin ald zorunlu tedbirlerin sonucunda alnan g ettirme kararnn insan boyutlar da ortaya km olacaktr. Ermeniler, 89 yldr, tm abalarna ramen, byle bir niyet ve plan ortaya koyan tek bir geerli belgeyi dnya kamuoyuna sunamamlardr. Nitekim nl bilim adam ve tarihi Bernard Lewis, bu konuda, 1993'te Le Monde Gazetesinde yaymlanan makalesinde yle diyordu: "Osmanl Hkmetinin Ermeni ulusuna kar kitlesel imhay ngren bir plan olduunu gsteren geerli kant yoktur... Trklerin tehcire bavurmalarnn meru nedenleri vardr. Zira Ermeniler, Osmanl topraklarn igal eden Rusya'yla ittifak halinde Trklere kar arpyorlard." Bu gerekler, Ermenilerin, soykrmna uradklar yolundaki iddialarn temelden rtyor.47

I.4. Tehcirin Da Yansmalar Ve Propaganda Faaliyetleri

Mays 1915 ile Ekim 1916 tarihleri arasndaki tehcirin gerekletii srada batl gzlemciler de Osmanl Hkmetinin bu ii byk bir titizlikle yaptklarn yazmlardr. Buna ramen Rusya, ngiltere ve Amerika devletleriyle ou batl devletlerde basn yayn yoluyla gerekler arptlarak yanstlyordu. Amerikann Osmanl
45

Trkdoan, Berna, Trk Ermeni likileri(Tehcirden Gnmze), Doktora Tezi, Ankara, 2006 AHN, Naci. Ermeni Sorunu ve Birinci Dnya Sava ve Sonrasnda Dou Anadoluda Ermeni Faaliyetleri Afyon Kocatepe niversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Afyon Kocatepe niversitesi Yaynlar, c.VII-I, Haziran 2005 47 http://www.tbmm.gov.tr/develop/owa/tutanak_b_sd.birlesim_baslangic?P4=11665&P5=B&page1 =10&page2=10
46

25

bykelisi, iadam, siyaseti Jr. Henry Morgenthau yaanan olaylar tam ters ekilde Amerikan Hkmetine bildirmitir. Morgenthaunun verdii bilgilerden Avrupada da Lord James Bryce, Johannes Lespius ve zellikle Arnold Toynbee en fazla yararlanan kiiler olmulardr. Ermeni asll Alman tarihi Johannes Lepsius'un, Alman Dileri Bakanl Arivi'ndeki Birinci Dnya Sava dnemi Ermeni meselesi ile ilgili belgeleri yaymlarken belge secicilii konusundaki sbjektiflii kitabna da yansmtr. Lepsius, Ermeni meselesinde, Ermenilerin soykrmna maruz kaldklar iddiasn hayat boyunca devam ettirmi ve bu konuda yazd "Deutschland und Armenien 1914-1918. Sammlung Diplomatischer Aktenstucke" (Almanya ve Ermenistan 1914-1918. Toplu Diplomatik Belgeler) balkl eserine de yanstmtr. Alman Dileri Bakanl Arivindeki Birinci Dnya Sava dnemi Ermeni meselesi ve tehcir olay ile ilgili diplomatik belgeleri "seerek" yaymlayan Lepsius'un bu eseri, konu ile ilgili yazlan Bat ve Trk meneli ok saydaki almaya kaynak olmutur.48

James Bryce ngilizlerin Amerikadaki bykelisiydi ve yazd kitap sava srasnda Trklerin aleyhine kullanlabilecek propaganda malzemesi olarak Arnold Toynbee tarafndan yaynlanmtr. Nitekim randaki ngiliz konsoloslarnn

1.000.000 Ermeninin ldrld iddialar ngiliz parlamentosuna tanm ve tartlmtr. Ermenilerle ilgili olarak Ermenilerce tehcir srasndaki Ermeni nfusu srekli istismar edilerek darya yanstlmtr. Ayrca propaganda malzemesi olarak yazlan Arnold Toynbeenin Ermeni Olaylaryla ilgili Mavi Kitapta Osmanl Devleti bnyesindeki 1.800.000 Ermeninin te birinin katledildii iddia edilmitir. 49 ngilizler propagandalarn gizli bir tekilat olan Wellington House ad verilen bir bro bnyesinde yrtmtr. Amac tilaf devletlerine yaplan zulmlere ve Almanlara kar dnya kamuoyunu kendi yanlarna ekmekti. Wellington House 8 ayr propaganda blm ile ou Avrupa ve slam lkelerinde faaliyet gstermitir.50 1916l yllarda bronun basn organlarna ve baslan yaynlara bakldnda Ermenilerle ilgili zulm oalmaya balamtr. Tm bu propaganda hareketleri yaylm
Kolak, Mustafa, Kaynak Kritii ve Tehcir Olaynda Belge Tahrifat (Johannes Lepsius rnei), http://www.ttk.org.tr/templates/resimler/File/fulltext/Belleten_Makale/kaynakkritigivetehcirolayin dabelgetahrifati.pdf, 03.05.2011 49 zelik, smail, a.g.e. ss. 54-55 50 Grn, Kamuran, a.g.e. ss. 68-70
48

26

medya ve basn Trklerin aleyhine halk da ynlendirmeye balamtr. Osmanl Dileri Bakanl da Ermeni nfusunun hibir zaman 1.000.000u gemediini belirten bir tekzib yazsyla iddialar yalanlamtr.51 Trklerin d politikada en zayf yn ise Ermeni propaganda faaliyetleri karsnda yetersiz olmalar diyebiliriz. Bu, hem Osmanl Devleti, hem de Trkiye Cumhuriyeti Devletinde byleydi. Propaganda konusunda kar propagandaya kar Trk propagandas yazlan yazlara cevap vermekten teye gidememitir. Propaganda faaliyetlerine, kar propaganda unsurlar oluturmaktan ziyade kendini korumaya ynelik pasif bir propaganda faaliyeti de diyebiliriz. D politikada devletin byle bir tutum iinde olmas, tabii olarak d glerin durumdan istifadesine yol aacaktr. Trkler hakkndaki propaganda faaliyetlerinin youn olmasnn sebeplerini tasnif etmeye Powell unlar dile getirmitir: Trkler aleyhine derin kkler salm dmanl u sebeplere balayabiliriz. Gemite Hristiyan aznla ve zellikle Ermenilere reva grd zulm politikas bata gelir; ikinci olarak dini nyarglar ve siyasi propaganda gelir ki, bunlarn birisinin nerede bitip dierinin nerede baladn sylemek zordur; ncs malup ve paralanm olduunu kabul ettiimiz bir lkenin yeniden ortaya kndan duyduumuz znt ve hayal sukutudur ve nihayet Trklerin srarla kendilerini savunmay reddedileridir. eklinde bir tespitte bulunmutur. Ayn ekilde Powell Vahdettinle Yldz kknde Trk basnn ile ilgili konumalarndan Vahdettinin u szlerini aktarmtr: Sizin gazeteleriniz ve mecmualarnz, eer yollasak bir Trkn yazd yazy basmazlar, eer baslsa halknz bunu okumaz, eer okurlarsa inanmazlar. Hatta Amerikaya Trk grn sizin dilinizle anlatacak kalifiye birisini yollasak, tarafsz bir dinleyici kitlesi bulabilir mi? 52 Bu szlerden de anlald gibi bir Padiahn gznde bile Trk propagandasnn darda yerinin olmad, bu konuda yaplacak bir ey yokmu gibi bir dncenin hkim olduu aikrdr. Zaten byle bir dnce tarz aleyhte yaplacak propaganda iin kolaylklar salamtr. Bu durum ayn zamanda gnmzde bat toplumunun Mslman toplumuna kar terrist gzyle bakmalarna benzeyen bir durumdur. Byle bir bak asnn var olmas ile batnn bu tarz tekiletirme siyasetinin ou dnem varlndan sz edebiliriz.
51 52

Halaolu, Yusuf, a.g.e, ss. 70-71 Grn, Kamuran, a.g.e. ss. 63-64

27

Ermenilerin Ermeni meselesinde batl devletlerin etki ve faaliyetlerinin yannda Ermenilere corafi adan daha yakn olan rann yardm ve destekleri de gz ard edilmemelidir. 19. Yzylda ran Rusya etkisinde ve ounlukla Rus yanls politikalar uygulamaktayd. Dier taraftan ran Snni bir ynetimi olmas ve tarihsel olarak ilikilerinin kt olmas sebebiyle Osmanl devletine kar zt bir siyaset izliyordu. Rusyann politikalar ve dnemin genel konjonktrne baktmzda rann

Osmanl kart olan Ermeni safnda yer almas artlarn doal bir sonucudur. rann Ermeni milletine bu dnemde yapt yardmlar yle sralanabilir: 1- Pasaport temini 2- Himaye 3- Lojistik destek ve ran iinde rahat hareket edebilme 4- ran snrlarnda geilerine izin verme, gibi rann birtakm nemli desteklerinin olmas meselenin bat destekli olmasnn yannda blgesel glerinde etkisinin varln grmek meselenin daha iyi anlalmasnda yardmc olacaktr.53

1915ten gnmze kadar batl devletlerce ve Ermeni diasporas tarafndan ok ey yazlp izildi. Ermenilerde savunduklar eyleri tamamen duygusal ve temelsiz iddialarla dile getirmi ve dile getirmeye de devam etmektedirler. Ermeniler tehcirle birlikte uluslararas alanda daha fazla destek bulmular ve izlemi olduklar ezilmilik, itilmilik, dlanmlk gibi bir actasyon ortam yaratmak ve bunu her frsatta en iyi ekilde kullanmak olmutur. XX. yzyl balarnda meydana gelen olaylar Trklere Ermeni mezalimini hatrlatmaktadr. Bu konudaki Avrupann bilimsel olmayan, kastl tutum ve davranlar gz nne alndnda, meselenin ahlki boyutta Trklere kar tertiplenen bir Avrupa mezalimi ekline brndn aka syleyebiliriz. Kald ki bu meseleyi sadece soykrm oldu/olmad boyutuna indirgemek her ynyle tartlmasn engellemekten, karlkl nefret ve dmanl krklemekten teye gidilememektedir.

53

Bolat, Gkhan, Ermeni Meselesinin Ortaya knda rann Rol ve ran-Ermeni likileri, Hogrden Yol Ayrmna Ermeniler, Cilt. 3, ss, 227-238, Erciyes niversitesi Yaynlar, Kayseri, 2009

28

I.5. Ermeni Kilisesi, Din Faktr ve Ermeni Diasporas

Ermeniler Trklerle Trklerin 11. yzylda Anadoluya yaptklar aknlar ile tanmlard. Trklerin Malazgirt ve Miryakefalon savalaryla birlikte Anadoluda tam egemenliklerini kurmalar ile birlikte Ermeni milletini de hem siyasi hem dinsel zelliklerini gvence altnda tutmak suretiyle kendilerine balamlardr. ran ve Bizansllarn basklar nedeniyle Trklerin Anadoluya gelileri Ermeniler tarafndan bayram havasnda karlanmtr. Ermeniler tarihleri boyunca Trklerle karlaana kadar hangi devletin himayesinde bulundularsa hemen hepsi Ermenileri kendi dinlerine ekme yoluna gitmilerdir. 54 En kk bir rnekle nl Ermeni tarihi Urfal Matheosun: Melikahn kalbi Hristiyanlara kar efkat ve iyilikle doluydu. Ermeni halkna refah, bar ve mutluluk getirdi. demekteydi. Bu dnemde Trkler feth olunan yerlerdeki gayrimslim halk Zimma denilen bir antlamayla gvence altna almlar, dinsel adan hogrl bir yaklam sergilemilerdir. 55 Bizansn Ermenilere yapt zulmler gz nnde bulundurulursa dnemin artlar ierisinde Trklerin Ermenilere ne denli insani bir yaklam iinde olduklarn gstermektedir. Osmanl mparatorluu dneminde Ermeniler nfus olarak Rumlara gre az ve dinsel adan da e ayrlm bir yapya sahipti. Osman Bey dneminde Bizans basklarna kar ilk Ermeni dini merkezi Ktahyada kurulmu, Bursann merkez olmasyla birlikte bu dini merkez Bursaya tanmtr. stanbulun fethi ile

1461ylnda Ermeni dini lideri Hovakim stanbula getirilerek, Fatih Sultan Mehmetin ferman ile Ermeni patrikhanesi kurulmutur. Fatih Sultan Mehmet dneminden II. Mahmut dnemine kadar Hristiyan unsurlarn dini ve toplumsal ilerine karmamaya zen gsterilmitir. Patrikhanenin kendi mahkemesi, hapishaneleri vard. byk Hristiyan mezhebini de iinde barndran Ermeniler aralarnda bir savam iindeydiler. 1830da II. Mahmut Fransz elisinin araclyla Katolik Ermenileri ve 1850de ngiliz elisinin basksyla Protestan Ermenileri bir topluluk

Basgn, Necla, Trk-Ermeni likileri ( Abdlhamitin Clusundan Zamanmza Kadar), ss. 6-9, San matbaas, Ankara, 1970 55 Metin, Halil, a.g.e. 31

54

29

olarak kabul etmiti.56 Osmanl Devleti bu sayede Ermenilerin ayr kilisesini ayr birer cemaat olarak grmtr. Soykrma dayal kimlik politikasnn en gl savunucusu, Ermenistan dnda yasayan Ermeni Diasporasdr. 1839 Tanzimat ve 1856 Islahat Ferman ile birlikte zellikler Islahat Ferman sayesinde Ermeni Patriklerine verilen haklar zerine baslarak tekrarlanyordu. Bu fermanlarla birlikte Ermenilerin siyasi hayatta da nlerini am ve Mslmanlar ve kendi aralarnda snf savamna balamlardr. Ermenilerin Muhtariyet ve Bamszlk isteklerine kadar varan sre bu ekilde devletin vermi olduu zgrlkler erevesinde yrtlmtr. 1840l yllarda Osmanl Devletinde Protestan Misyonerlerin faaliyetlerini genilettikleri grlr. 29 Mart 1862de Ermeni Milleti Nizamnamesi ad altnda Ermeniler hakknda bir tzk hazrlanmtr. Zamann Ermeni alm olarak niteleyebileceimiz bu tzkle birlikte, Ermeniler tarafndan bat dzeyinde birok okul, kltr kurumlar amalarn salad. Ermenilerin daha fazla gazete ve dergi yaynlamalar, Ermeni dil ve kltrnn geliimi, seim yntemleri ve savam, bunalml gnlerde Ermeniler arasnda mezhepsel farkllklarn yerini milliyeti duygularn almasna ve toplu hareket etmelerine sebep olacaktr. XIX. yzyln sonlarndan itibaren Avrupa misyonerlerinin de desteiyle Ermeniler tarafndan komu halklara kar hazrlanan e ynlendirilen ideolojik propagandann asl ierii ve amacn gstermi olan Rus bilim adam V. L. Veliko, kitabnda yazyor: Ermeni mahalli okullarnda renciler Byk Ermenistan haritasn, arazisi Voroneje ulayor ve bakenti de Tiflistir.diye reniyorlar.57 Tabi bu dnemde Avrupal devletlerin Osmanl Devleti zerinde karlar itibariyle farkl Ermeni mezheplerini destekleme yollarna gittiklerinden daha nce de bahsetmitik. Fransa Osmanl ierisindeki Katolik Ermenilerini kullanrken ngiltere ve Amerika Protestan Ermenilerini kullanmaktaydlar. Rusya Ortodoks Ermenilerin, Fransa ise Katoliklerin koruyuculuunu zerine alnca ngiltere

Osmanl Devleti zerindeki kar dengesini korumak iin Amerika ve Almanya ile birlikte hareket ederek Osmanl Devletinde bir Protestan mabedi yaptrd. Daha sonra da Kudste ilk Protestan kilisesini at. ngiliz konsoloslar karlar dorultusunda
56 57

Metin, Halil, a.g.e. s. 34 haliyev, Emin Arif, a.g.m. dip. 43, s. 8

30

baka din ve mezheplerindeki halk Protestanla ekme iine girimilerdir. ngilterenin Ermeni davasndaki roln Gevige Wahorn yle zetlemektedir: Ermenilerin durumu, bilhassa Anadolunun ierisinde Berlin Kongresinden sonra gittike fenalamaya balamt. Bu durumdan ngiliz politikasnn sorumluluu byktr. ngiltere, Ermenilerin haklarn savunmaya, onlar iin slahat temin etmeye koyulmu ve Ermenileri muhtar bir Ermenistan eyaletinin kurulaca fikriyle tahrik etmitir. Bunu ksmen Hristiyanlk gayreti ile fakat daha ok kendi menfaatleri iin yeni muhtar bir Ermenistann Rusyann ilerlemesine mani olaca dncesi ile yapmtr58 szlerinden ngilterenin gayeleri anlalmaktadr. ngilterenin propaganda faaliyetlerinin zn tanmlayan en gzel yorum Ponsobynin szleridir: En can dmanlarn bile yeterli derecede delil olmamasndan dolay mahkm etmekten ekinecek hrete sahip kiiler, btn bir milleti akla gelebilecek her trl vahilik ve tabii olmayan cinayetlerle sulamak iin nclk yapmaktan ekinmemilerdir.59 Amerikan-Osmanl ilikilerinde Amerikan Hkmetinin politikas Osmanl Hkmetine bask yapmak olmutur. ngiltere ve Amerikann kurduu Protestan kolejleri ve Protestan Kiliselerinin Ermeniler zerinde etkisi ok byk olmutur. Alan okullarda (Lbnan, Anadolu ve stanbulda) Ermeniler ulusal anlamda tarihleri, edebiyatlar hakknda bilgi sahibi olmulardr. Ayn zamanda bu kolejler Ermenilerin insan haklar ve ulusal prensipleri konularnda da eitilmekteydiler. Ermeni okullar ve Kiliselerinde Ermeni halk da fikren Trk kart olarak yetitirilmeye allmtr. Bunlarn yannda ayaklanmay tevik etme amal iirler, Ermeni sanatkrlarnn Ermenistan tablolar izmesi Ermenileri her trl isyana hazr duruma getirecek almalardandr. Tm bu propaganda faaliyetleri ile birlikte Protestan mezhebine ekilmek istenen Ermeni ahalisinden Protestanla geiler olmutur. Ermeni sorununda belli olmasa da Protestanla geen Ermenilerin dolayl olarak soruna katkda bulunduklar aktr. Kurtulu savann Trkler tarafndan batl glere kar kazanlmas ve Mudanya Atekes antlamas ve Lozan Bar Antlamasna giden srete Ermeniler kendi amalarn Lozan Bar Antlamasna yanstmak ve uluslar aras anlamda yeni bir
58 59

Basgn, Necla, a.g.e. ss. 31-32 Servet Avar, Birinci Dnya Savanda ngiliz Propagandas, Kim Yaynlar, 1. bask, S.11 Ankara 2004

31

statye tanmak istiyorlard. Trklerin savatan zaferle kmann avantajyla birlikte Lozan Bar Antlamas grmelerine katlm, Ermeniler ise Lozan Barnda eitli maksatlarla Lozana gelmilerdir. Bunlar: Mstakil bir Ermenistan Devletinin kurulmas, Geici bir are olarak milli ocan kurulmas, Lozan Konferansna kabul edilmeleri, gibi isteklerde bulunmulardr. Bunu da bir bildiri ile dile getirmilerdir. Grmeler srasnda Ermeniler, batl devletleri kendi lehlerine evirmeye almlardr. Konferans srasnda Ermenilerle ilgili alnan kararlar u iki maddeyle ifade edilmitir: 1-Yerlerinden km olan Ermenilerin toplu olarak terk ettikleri yerlere dnmelerine msaade edilecektir. 2-Ermenilere ark vilayetlerinde ve Kilikyada bir yurt verilmesi, kararlar alnm ve Trk temsilcisi smet nnnn bu kararlara kar 31 Aralk 1922 tarihli konumasnda Ermenilere kar u ifadeleri sarf etmitir: Trkiyenin vilayet-i arkiyesinde, Kilikyada Trk ekseriyetini ihtiva etmeyen ve her ne suretle olursa olsun anavatandan ayrlmas mmkn olan bir kar topra yoktur 60 ifadelerini kullanmtr. Hatta smet Paa Lozanda Ermenilerin yurtlarndan karld iddialarna bazen alayc bir sylemle Ermeniler gezmeyi severler, sk sk yerlerini brakp stanbula giderler diyerek karlk verdiini biliyoruz. Bu ekilde smet nn Ermenilerin bamszlk istekleri sorununa kkten bir zm aray iine girmitir. Kurtulu sava ile fiili olarak suya den Ermeni hayalleri Lozan Bar Antlamasyla resmi olarakta suya drlmtr. Lozanda Ermenilerin Trk topraklar ierisinde dillerini, dinlerini ve kltrlerini koruyabilecekleri umumi bir Trk Vilayeti olarak kalmas karar alnmtr. Lozan Bar Antlamasnda Ermeni sorununa deinilmemi olduundan hayal krklna

60

Basgn, Necla, a.g.e. ss. 102-106

32

urayan Ermeni delegeleri, 2 ubat 1923te Lozan ehrini terk etmitir. 61 Lozan Bar Antlamasnda batllar gerek karlarnda zafer kazanm Trkleri karlarnda bulmalar ve daha nemli konularla ilgilenmek zorunda kaldklar iin Ermenilerin isteklerini ok fazla tartamamlar ve gndeme tayamamlardr. Ermeniler Lozanda istediklerini alamaynca 1924te Lozan Antlamasna

hayr sloganlaryla Trk aleyhtar byk bir kampanya balatt. Ermeni ve Rum lobilerin nclndeki bu kampanya 1927 ylna kadar devam etti ve etkili oldu. Trklerin Lozana evet sloganyla kard kar kampanya ise Ermenilerinkine nispeten zayf kald.62 Dier taraftan Trkiye Cumhuriyetinin kurulmasyla birlikte batl devletler gzlerini Osmanl devletindeki dier bir etnik unsuru olan Krtlere dikmilerdir. Ermeniler kendi gayelerine ulaamam ve kendince bu hakszla uramlk psikolojisiyle terr yoluyla hak arama iini yan balarndaki Krt halkna alama yoluna gideceklerdir. Batl devletlerin desteiyle Tanaklar Krt reisleriyle grerek Krtlerle ibirlii yapmay baarmlardr. Krtleri temsil eden Tanak temelli, organlar Krt olan Hoybun adnda bir cemiyet kurulmutur. Ermeni-Krt kardelii ve kken olarak akraba olduklar iddiasyla Krtlere Bamsz Krdistan vaatlerini vererek Krtler arasnda da birtakm tekilatlanma yollarna gitmilerdir. Pariste yaplan bir toplantda alnan kararlara gre Erivan ve Kilikyada iki Ermenistan Devletinin arasnda bir Krt Devleti kurulacakt. Beyrutta toplanan cemiyetin reis olarak Papaz yan semesi zerine Krtler ikiye blnmtr. Tanak-Hoybun ibirliiyle karlan Ar isyan etelerin hezimete uramalaryla sonulanacaktr.63 Ermeni davasnn baarya ulamadn bildikleri halde ayn ekilde batl devletlerin vaatleriyle faaliyete geen Krt terr rgt Hoybun da zamanla nfuzunu yitirmitir. Daha sonra Krt davas batl devletlerce zellikle ngiltere desteiyle tekrar canlandrlmaya allmtr. 1925 ylnda ortaya kan eyh Sait isyan da ayn ekilde batl glerin istei ve destei zerine karlmt. Alman basnna isyan Krtlerin ngilizlerden silah, malzeme ve para yardm yaptklar ynnde haberlerle
61

Durdu Mehmet Burak, Lozanda Ermeni Meselesi Tartmalar, Atatrk Aratrma Merkezi Dergisi, Say 62, Cilt: XXI, Temmuz 2005, dip. 50 62 imir, Bilal, a.g.e. s. 371 63 Basgn, Necla, a.g.e. 107-108

33

yansmtr. Ortadou basnnda ise Trklerden kopan unsurlarn sonunun yabanclara yem olmalaryla sonulanacan yazmaktaydlar. Gerek Osmanl Devletinde gerekse Trkiye Cumhuriyetinde Ermeni propagandas ve sorununun ou zaman Trk devletlerinde i ve d sorunlar ile gsz olduklar dnemlerde ortaya kt aikrdr. zellikle Trklerin her alanda glenmesi, batl devletlerin kendileri asndan tehlikeli grdkleri bu devletlere kar Ermenileri en iyi ekilde kullanmalar, Trklere kar etkili bir Ermeni silah zellii kazandrmtr.

I.6. Basnda Ermeniler

Ermenilerin propaganda aralarndan biri ve en nemlilerinden olan basn yayn faaliyetleri 19. Yyn sonlarna doru zellikle yurtdnda olmak zere hat safhaya ulamtr. Ermeni basn organlarn ideolojik adan deerlendirmek gerekirse Ermeni basnn gruba ayrrz. Bunlar: 1-Ar Milliyeti Ermeni gazeteleri: Hnak, Droak, Dzayn Hayreynyan, Horizon, Armeniya, Hayrenik gibi gazeteler ilk akla gelenleridir. 2- Liberal Grnml Ermeni Basn Organlar: Armenekan, Aravot, Ahatank, Nor Gyank, Or, Yeridasart Hayastan Van-Sosb Garmir Droak Byandan Aravot vb. 3- Marksist-Komnist Grl Basn Yayn Organlar: Banvor, Ahatank, Heapohutyun, ravunk vb. Ermeni basn yayn organlarnn en bata gelen nemli gazeteleridir.64 Bunlarn iinde Ar milliyeti Ermeni gazeteleri genellikle Avrupa lkelerinde (Lbnan, Rusya) basldndan Osmanl mparatorluunu, Trk tarihi ve rkn aalayc yazlarla Trk dmanln krkleyici faaliyetlerde bulunmaktayd. Bunu gerekletirmede de nemli aamalar kaydetmi ve Trk-Ermeni ilikilerine nifak tohumlarn serpitirmitir.

64

akmakl, Gaffar, Trk-Ermeni likileri Ermenice Basn Organlarnda, Hogrden Yol Ayrmna Ermeniler, Cilt. 3, s. 207, Erciyes niversitesi Yaynlar, Kayseri, 2009

34

Liberal grnml gazeteler ise bat gdml ve misyonerlerin parasyla baslan gazeteler olduu iin her zaman yabanc glerin iine yarayan bir silah olmutur. kardklar gazeteler neredeyse bedava datlmaktayd. Ermeni siyasi ve ulusal kurumlarnn politikalar da bu gler tarafndan ynlendirilmekteydi. Milliyeti sylemler ve sloganlar olmasa da Ermeni meselesi ile ilgili tm konularda Trk ve Azeri milleti aleyhinde dnceleri gazeteye yansmtr. Marksist grl gazeteler 20. yzylda yayn hayatna balam ve genellikle Rusyada yaynlanan bu gazetelerde Dou Anadoluda bir Komnist ynetiminde bir Ermeni devletinin kurulmas ynnde basn faaliyetlerinde bulunmulardr. Dier bat destekli basn yayn organlaryla ayn izgide, Trk dmanln alayc, soykrm merkezli bir hak arama propagandas ile szde Ermeni soykrm ile ilgili sahte bilgiler temelinde bir faaliyet yrtmlerdir. 1857de kan Van Kartal ve Vaspurakan adl iki Mecmuada Ermeni kimlii ve Ermeni istikbali zerine yazlar yaynlanyordu. Bu tr basn kurumlar 93 harbinde Osmanl Devletinin Ruslara yenilmesinden sonraki dnemde artarak devam etmitir. Ermeni basn srekli olarak Trklerin aleyhinde almalar yrtrken yle bir havaya brnlmtr ki, sanki Ermenilerin tarihi 1915 ile snrlym gibi bir hava yaratlmtr. Ermenilerin en fazla zulm grd Bizans himayesinde olduklar dnemden hi bahsedilmemektedir. Bizans mezaliminden Trklerin sayesinde kurtulduklarn, Trkleri o dnemde nasl ieklerle karladklarndan hi sz etmezler. Ermeni tarihi ve yazarlar da 19. yzyla kadar olan Trk-Ermeni ilikilerinin her zaman iyi komuluk ilikileri dzeyinde olduunun muhakkak ki farkndalar. Fakat bu son yzylda Ermenilerin neden Osmanl Devletini blmek isteyen batl devletlerin maas olduu sorusuna Ermeni basnnca hala bir cevap bulunamamtr. Baz Ermeni tarihilere gre bu sorunun cevab Ermenilere verilen stn haklardan kaynaklanabileceinden sz etmektedirler. stanbulda yaynlanan Ermenice gazetelerden Aravelk ve Azadamard her gn birer Trke ba makale yaynlamaya balamlard. Aravelk gazetesi, Ermenilerin o blgede her zaman tasalluta, gasp ve yamaya, lm ve ikencelere hedef olduklarn, vilayetlerde emniyetsizliin slamlar iin deil Ermeniler iin olduu, Ermenilerin akln bana toplamalar gerektiini yazyordu. Ermenice gazeteler olaylar hakikat
35

ve mahiyetinden byk gsteriyor, olaylar tetkik ederken mbalaal ve ifrata kaan deerlendirmelerde bulunuyorlard.65 1882de dnemin Ermeni Katolikosu olan Horen Akyan Ermeni Tarihi adl eserinde unlardan sz ediyordu: Trkiyenin her yerine dalm ok sayda Protestan misyonerleri ngilterenin sayesinde Ermenilerin bamszla kavuaca yolunda vaatlerde bulunduklarndan sz etmekteydi. Kurduklar okullarn ise gizli planlarnn yuvas olduunu sylemekteydi. Bu iin ise sonunun hi iyilikle bitmeyeceini anlayarak halk gelecekteki bu tr tehlikelerden uzak tutmaya alyordu. Akyan Emiyazin Katolikosu Kevorku ise arlk Rusyann aleti olmakla ve Anadolu Ermenilerine ihanetle suluyordu. Bunu Ermenilerin Armenekan gazetesi yazyordu.66 1885te ilk Ermeni tekilat Armenekan kurulurken, Fransann Marsel kentinde Armeniya gazetesi yaynlanmaya balanmt. Bu dnemde Ermeni gazeteleri ilk muhalefet almalarn gazete yoluyla Sultana kar yrtyorlard. nk Ermeni propaganda faaliyetleri ilk olarak Anti-Trk deil Anti-Sultan propagandas olarak yrtlmekteydi. Yani propaganda idareye kar muhalefetilik grnmnde idi. Armenekan Tekilatnn devam olarak bilinen Hnak ve Tanaksutyun Cemiyetleri parti programlarnda hedefe ulamada silahl isyan, Trk ve Mslmanlarn ldrlmesini esas mcadeleleri olarak sayyorlard. Historama dergisinde de aka ortaya konulmutur: Trkleri ve Krtleri her bir ortamda ldrn, hedeflerimize ihanet eden tm Ermenilere de aman verilmesin, onlardan intikam alnsn. gibi arlarda bulunulmaktayd. Tanak partisinin slogan ise Ya zgrlk, ya lm Troak gazetesinde aka belirtilmitir.67

65

Sarnay, Yusuf, stanbul'da Ermeni Faaliyetleri ve Alnan Tedbirler (1914-1918), ATATRK Aratrma Merkezi Dergisi, Say 67-68-69, c. XXIII, Mart-Temmuz-Kasm 2007, dip. 20
66 67

akmakl, Gaffar, a.g.m. dip. 3, s. 211 akmakl, Gaffar, a.g.m. ss. 215- 216

36

ABDde yaymlanan "New York Herald" gazetesinde kan bir yaz, Sason isyan ardndan yaanan gelimeleri tm plaklyla syle anlatyor:

Avrupa incelemesi, Ermenilerin, yabanc lkelerden gelen tahrikilerle birlikte isyan etmi olduklarn gstermitir. Asiler ngiltereden gelmi modern silahlarla her eyi yapmlar, yangn, adam ldrme, yamadan sonra dzenli askere de kars durmular, kafa tutmular, dalara ekilmitir. Soruturma heyeti, Osmanl hkmetinin asilere kars asker gndermekle en kanuni hakkn kullandn saptamtr. Bu askerler, kanl arpmalardan sonra asileri yenebilmilerdir. Hemen geilmez dalara snma olan yaklak bin kadar tamamen silahl asinin, inandrc szlerle, gazete yazlaryla hakkndan gelinemez... Birok Mslmanlar, gzleri oyularak, kulaklar kesilerek, en mthi ve alakasna hakarete uratlarak, Hristiyanlar kabule ve ha pmeye zorlandlar... Trkler tarafndan kadnlara, ocuklara, ihtiyarlara, sakatlara, slami ve insani hkmlere uygun davranta bulunulmutur. len asiler, teslim olmay kabul etmeyen ve lkenin kanuni hkimiyetine kars savamay tercih edenlerdi68 Ermenilerin dzmece faaliyetlerine bir rnekte Mustafa Kemal Atatrkn 1926da Los Angeles Examiner gazetesine bir deme vermi olduu ve Mustafa Kemal Atatrkn bu demete Ermeni soykrmnn meydana geldiini kabul ettii konusundaki sahte belgeleriydi. Ancak ad geen rportajn tamamyla dzmece olduu Ankara niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi retim yesi Prof. Dr. Trkkaya Atav tarafndan hibir kukuya yer vermeyecek ekilde Another Falsification "Statement" (1926) Wrongly Atributed to M. Kemal Atatrk (Ankara: Sistem Ofset, 1988) adl eserde kantlanmtr. Bir dier iddia ise Atatrkn 24 Nisan 1920'de Trkiye Byk Millet Meclisi'nde yapt konumada, Jn Trk liderlerinin soy krm politikalarn knadn belirtilmitir. eklinde olmutur. Ancak yine Atav belirtilen tarihlerde Mustafa Kemal Atatrkn krs konumas yapmadn ve iddialarn birtakm dzmece oyunlardan ibaret olduunu ayn eserinde ayrntl olarak aktarmaktadr. 69 1842-1904 yllar arasnda yaayan Rus ressam Vasilli Vereshchagin Ermeniler iin yine bir propaganda malzemesi olmu68 69

S. Tuner, Asil, a.g.e. ss. 93-94 http://www.ermenisorunu.gen.tr/turkce/makaleler/makale49.html

37

tur. Ressamn 1871 Rus-Prusya savalarn tasvir eden bir resmi Ermeni katliamnn gstergesi olarak kullanlan alakasz resmi Prof. Dr. Trkkaya Atav tarafndan Moskova Tretyako mzesinde sergilendii tespit edilmitir.70 Ellerinde soykrm kantlayacak hibir somut ariv belgesi olmamasna, iddialarn hatrat tr kitaplara ve propaganda yaynlarna dayandrmalarna ramen, Ermenistan ve diasporann dnya kamuoyuna maduriyetlerini inandrmaktaki baarlar, rgtl, planl, tutarl ve sistemli almalarndan olduu kadar; elinde davasn destekleyen emsalsiz bir ariv hazinesi bulunan Trkiyenin tam bir baboluk iinde Ermeni propagandasna kar planl ve uurlu bir mcadele ortaya koyamamasndan da kaynaklanmtr. Gnmzde de bu tr propaganda faaliyetlerin tam bir plan, program ve dzen iinde yrtlmesi, Trklerin Ermeni meselesinde hakl da olsa haksz duruma decek bir durumla kar karya kalma durumlar aikrdr.

BLM II

II.1. Ermeni Terr rgtlerine Genel Bir Bak

Ermeni sorunu, Osmanl Devletinin Dou blgelerinde yaayan Ermenilerin nce zerk blge ve daha sonra bamsz bir devlet kurmak iin yaptklar siyasi eylemler, isyanlar ve terr faaliyetlerinden olumaktadr. I. Dnya Savann ardndan imzalanan 1921 Kars ve 1922 Lozan Antlamalaryla sorunun zmlendii belgelenmitir. Ermenistann Sovyetler Birlii himayesi altna girmi olmas da sorunun zmn kolaylatrmtr. Fakat Ermeniler iin sorunun pekte zmlenmi olmadn II. Dnya Savandan sonraki ortamda grmekteyiz. Sorun Diaspora faaliyetleriyle birlikte yeniden uluslar aras dzeyde gndeme tanmtr.
70

Grel, Ahmet, Trk-Ermeni likileri, enocak Yaynlar, stanbul, 2009, s. 127

38

Ermeni hareketi, balangcndan bu yana yntem olarak Militanist faaliyetler ve iddet yolunu benimsemitir. Ermeni Terrnn ortaya k aslnda batl devletlerin nitelendirmesiyle Dou Sorununun Ermeni meselesi haline dnm dnemiyle ayn tarihlere rastlamaktadr. Batl Devletler Ayastefanos ve Berlin Antlamalaryla birlikte dou sorunu ile ilgili zm araylarn Osmanl Devletinin ok uluslu yapsndan istifade ederek Ermenilerde bulmulardr. Lozan Antlamasndan istenen sonucu alamayan Ermeniler artk Avrupal devletlerce unutulmaya balanmtr. Lozan Antlamasndan sonra batllar kendi yaralarn sarma yoluna ynelirken Ermeni meselesi de kllenmeye balamtr. Bu dnemden itibaren Ermenilere verilen birtakm hayali vaatlerle terr ortam yaratlmaya ve Trklere kar yrtlmeye koyulmutur.

II. Abdlhamid'e yaplan saldr Ermeni terr ve metodolojisinin bir balangc saylabilir. nk bu suikast ile birlikte Ermenilerin Propaganda faaliyetlerinin planl, programl ve emir komuta zinciri erevesinde gerekletiini grmekteyiz. Bu olay, Ermenilerin I. Dnya Savas'nda Osmanl ordularn arkadan vurmalar ve savunmasz halka katliam uygulamalar takip etmitir. Ermeni zulmnn tanklar ve belgeleri ak bir ekilde arivlerde mevcuttur.

Tanak ve Hnak Komiteleri de kanl terr eylemlerinin uygulayclar olmulardr. Bu komiteler daha sonra diaspora Ermenilerinin yaadklar lkelerde brolar, dernekler, okullar aarak ve lobicilik faaliyetleri ile Trkiye aleyhine kampanyalarna devam etmilerdir. Trk- Ermeni sorunlarnn kanl olaylara dnt 1878 Berlin Antlamasndan sonra gnmze kadar drt byk Ermeni terr giriiminden bahsedilebilir:

lki, Ermeni soykrm ad altnda hem Ermeniler, hem de Ermenilerin bat destekileri tarafndan dile getirilen sorunla beraber Ermenilerin Trklere ynelik katliamlar, suikast, kundaklama gibi isyanc hareketleridir.

39

kincisi, I. Dnya Sava srasnda Trklere kar Ermeni katliam efsanesi ile dmanlarla savaan Ermenin etecilik faaliyetleri ile yaplan katliamlardr. smet Paann Lozan konferansndaki ifadesiyle I. Dnya Sava srasnda 1.000.000dan fazla sivil Trk halknn lmyle sonulanmtr.

ncs, Lozan Konferansnda istediklerini elde edemeyen Ermenilerin eski Osmanl bakanlarna gerekletirdikleri suikast giriimlerdir. Bu giriimler, Kurmu olduklar bugnk Ermeni terrizminin ncs olan terr rgt Nemesis adl intikam tugaylar tarafndan yaplm ve Talat, Cemal, Sait Paalarla, Bahattin akir, Cemal Azmi Beylerin lmyle sonulanmtr.

Ermeni terr ve cinayetleri serisinin drdncs ise, 1973ten sonra Trkiyedeki ve yurt dndaki Trk temsilcilerine, diplomatlarna kar srdrlmtr. 1973 ylnda terr faaliyetleri Trkiye Cumhuriyetinin Bakonsolosu Mehmet Baydar ile yardmcs Bahadr Demirin Mgrd Gorgan Yankyan tarafndan ldrlmesi ile yeniden balamtr. Bu terr ve cinayet rgtlenmelerinin ilk ikisi Trkiye ve yurtdndaki Ermenilerin profesyonel terr tekilat ve kurumlar (Komiteler, Gazeteler, Gnll Alaylar vb.) tarafndan gerekletirilmitir. ncs profesyonel rgtler tarafndan, emir komuta zinciri altnda, belirli hedeflere ynelik faaliyetleri kapsamaktadr. Drdncs ise Trk dman uluslar aras terr tekilatlaryla ibirlii ierisinde olan profesyonel Ermeni terr rgtleri tarafndan gerekletirilmitir. 71 Son terrist faaliyetlerin fiilen yrtld terr rgtleri ounlukla yurtdnda olmak zere bulunan ok sayda rgt vardr. lerinde en faal olan terr rgtleri ise unlardr:

ASALA (Armenian Secret Army for the Liberation of Armenia- Ermenistann Kurtuluu in Ermeni Gizli Ordusu),

JCAG (Justice Commandos for Armenian Genocide- Ermeni Soykrm Adalet Komandolar)

71

Gler, Ali, Akgl, Suat, Sorun Olan Ermeniler, s. 261, TRKAR Aratrma Dizisi, Ankara, 2007

40

ASALA-RM (Asala Revolutionary Movement- Asala htilalci Hareketi) ve 3 Ekim 9 Haziran, Orly Grubu, Fransa Eyll rgt, Yeni Ermeni Direni Grubu gibi birok benzeri fraksiyonlar terr gruplar erevesinde Ermeni terrnn son rnekleri olarak karmza kmaktadr.

II.1.a. Armenekan Komitesi

Ermeni terrn ilk destekleyen kurulu Ermeni Kiliseleri olmutur. mparatorluk bnyesinde kurulan Ermeni cemiyetinin ilki szde Kilikyay kalkndrmak amacyla kurulmu olan Hayrsever Cemiyetidir (1860). Hayrsever Cemiyetinin Ermeni terr rgtlerinden saylmasnn sebebi Zeytun Olaylarnda rol aldklarnn ileri srlmesinden gelmektedir.72 Zaman zaman Ramgavar ismiyle de anlan Ermeni aznln nem kazanan ilk siyasi partisiArmenekan partisi oldu. 1885 sonbaharnda Vanda kurulan parti, Avrupal bir izgide dzenlenmiti ve kendi yaymlarna sahipti. Bu tamamen isyanc rgtn arkasndaki beyin stanbullu zengin bir bankerin oluydu. Ad Mgrd Portakalyan idi ve bamsz Ermenistan ideallerine inanan ve bu uurda silahl mcadeleyi meru gren birisiydi. Bu dorultuda ihtilalci bir Ermeni genlii oluturma roln en iyi ekilde stlenmitir. Vanda at okullarla ilgili pek ok sorun yaadktan sonra Marsilyaya g etti ve partisini buradan ynetti. Marsilyada ayrca Armenia adnda bir dergi yaymlad. Amac Avrupaya dalan Ermeniler arasnda bir Ermeni devleti oluturma hevesi uyandrmakt. Tepki, para, cephane ve donanm salayan bir Ermeni Vatanperver Cemiyeti eklinde geldi. Hedefleri isyan yoluyla, Ermenilere kendi kendilerini ynetme hakk kazanmakt. En nemli sloganlar Kan dkmeden hrriyet olmaz idi. 73 Parti 1921 ylndan sonra ad deitirerek Ermeni Demokrat Liberal Parti olarak anlmaya balamtr.

72 73

Grn, Kamuran, a.g.e. s. 167 Lainer, Sedat, Trkler ve Ermeniler, kinci Bask, Uak Yaynlar, Uak, 2008, s. 309

41

Armenekan yeleri Van ve evresinde en modern silahlarla donanml ve gerilla sava sanat eitimi almlard. Dost byk glerin destei ile halk genel bir harekta hazrlyorlard. ok gemeden Trabzon ve stanbulda gizli Armenekan birimleri ve Rusya, ran ve Amerika Birleik Devletlerinde kadrolar olutu. Ermeni uzman tarihi Christopher Walker Ermeni terrnn balangc olan bu sre konusunda Portakalyan tarafndan balatlan aydnlanma ksa surede Ermeni terrist sahnesinin verimsiz barbarlnda kayboldu 74 ifadesini kullanmtr. Walkerin szlerinden de anlald gibi Ermenilerin militan faaliyetlerini farkl bnyeler, farkl atlar altnda yrtme zellikleri de bu dnemden itibaren balayp sonraki Ermeni terrnn kulland yntemlere rnek tekil etmitir. Tanaksutyun ve Armenekan etelerinin Karahisar dalar yaknndaki airetlerle girdikleri atmalar sonucunda nemli kayplar vermeleri, daha sonra parti yelerinin Tanak ve Hnak partisine getikleri ya da Ramgavar partisini dntkleri dnlmektedir.75

II.1.b. Hnak Komitesi (an Sesi) svire'nin Cenevre kentinde 1887 ylnda Avedis Nazarbergyan (Nazarbekian), ei Maro ve bir grup Kafkasyal Ermeni renciler tarafndan kurulmutur. Bu komitenin banda ve yeleri arasnda ounluu yine Rus uyruklu Ermeniler bulunmaktadr. Grnrde Osmanl Devleti bnyesindeki Ermenilerin hak ve hrriyetlerini korumak, dayanma ve yardmlamay salamak iin kurulan rgtn gerek amac, Dou Anadolu'da bamsz bir Ermenistan Devleti kurarak bunu Rus ve ran Ermenistan'larya birletirmektir. Bu ayr Ermeni yaam sahasna ayr Ermenistan gzyle bakmaktaydlar. Temel gayeleri ise bahsettikleri Ermenistan tek at altnda birletirmek ve mstakil bir Ermenistan yaratmaktr.76 Ermenilerin nfus olarak en fazla bulunan blgeleri olan Trkiyeyi vatanlarnn en geni topraklar olarak grmekteydiler. Blgenin gereklerinden habersiz bu kurucu grup

74 75

Feigl, Erich, Ermeni Mitomanyas, r Yaynclk, 1. Basm, stanbul, 2007, s. 71 zolu, Ali, ifre zld Masonlardan Trkiyeye Kanl Hediye Asala-PKK, Toplumsal Dnm Yay. 5. Bask, stanbul, 2007, s. 413 76 Basgn, Necla, a.g.e. ss. 39-42

42

Marksist ideolojiyi benimseyerek Alman gelenei ile yorumlamlardr. 77 Parti programlarndaki dikkat ekici maddeler unlardr: 1. Bugnk dzen bir ihtilalle ortadan kaldrlmal, onun yerine ekonomik gereklere ve sosyal adalete dayanan yeni bir cemiyet oluturulmaldr. 2. Partinin ilk ve yakn hedefi Trkiye Ermenistannn politik ve milli bamszln salamaktr. 4. Trkiyede ihtilal yoluyla gerekletirilecek olan hedeflere varlmak iin kullanlacak metot, propaganda, tahrik, tedhi, tekilatlanma ile kyl ve ii hareketidir. 6. Partide bir merkez komitesi kurulacaktr. ilerden ve kyllerden oluacak iki geni ihtilal grubu kurulacaktr. Bunlardan ayr olarak gerilla eteleri tekil edilecektir. 7. htilali gerekletirmek iin en msait zaman Trkiyenin harbe girdii dnem olacaktr. 8. Sryaniler, Krtler, Trklere kar mcadelede kazanlmaldrlar. 9. Trkiye Ermenistannn bamszl elde edildikten sonra ihtilal, Rusya ve ran Ermenistanna temil edilecek ve Federatif bir Ermenistan kurulacaktr.78 Matyos zmirliyan, Hnak Komitesi'nin basksyla 1894 ylnda Ermeni Patrii seilmesiyle kilise ve Hnak Komitesi ayn at altnda birlemiler ve bu tarihten sonra Hnak komitesi Osmanl Devleti'nin bata zmir ve stanbul olmak zere birok kentinde alt yaplarn oluturma, tekilatlanma olana bularak ubelerini amlardr. Hnak Komitesinin nn ektii birok isyan hareketlerini organize ederek Ermenileri Osmanl Devleti'ne kar ayaklandrd bilinmektedir. Hnak Partisi, Ermenistan'da bulunan Emiyadzin Katagigosluu, Hnaklarn kontrolnde olup etkin bir yaps vardr. Hnak kelimesi anlam olarak, an, an sesi

77 78

Lainer, Sedat, a.g.e. dip. 487, s. 301 http://www.orhancekic.com/makale.asp?id=437

43

anlamna gelmektedir. Meselenin fiiliyata dnnde ve Ermeni tedhi rgtlerine yansmasnda dini propagandann roln burada grmekteyiz. Bu komitenin ana politik amac, Trkiye'deki Ermenileri Trklerden; ran

Ermenilerini ranllardan ve Rusya Ermenilerini de Ruslardan kurtarmak; sonra da, btn bu memleketlerdeki kapitalistleri temizlemektir. Her ne kadar Marksist, Ermeni proletaryasn yaratmak gibi amalar olsa da ncelik snf mcadelesinden ziyade, ulusulua verilmekteydi. rgtn amalar ierisinde yaplacak eylemlerle Osmanl Devletini terrize bir devlet haline getirip saygnlnn azaltlmasnn yannda Osmanl Devleti adna alan Ermenileri de yok etmeyi amalyordu. Cemiyet kendi terr yntemini Dehet-i Klli adyla tanmlamaktaydlar.79 20.yzyln balarnda Hnak komitaclar arasnda anlamazlklar ortaya km ve rgt blnmtr. Bunlardan ilki asl Hnaklar (Nazarbeg taraftarlar), ikincisi ise reforme Hnaklar (Veragazmiyal Hnak) adn almlardr. Her iki grubunda siyasi programlar yneticilerin ideolojilerine gre ekillenmitir. Hnaklarn Marksist olduunu anlayan Ermeni halk ise komitaclarn grlerini kabul etmemitir.80 Aralarndaki kavga giderek artm ve Komitaclar arasnda sokak kavgasna dnmtr. Komitaclarn birbirlerinin katletmeleri rgtn sonunu getirmitir. Dalmalarnda muhakkak ki Rus gizli emellerini sezmelerinin etkisi byktr. Hnaklar I. Dnya Savana gelindiinde i atmalar ve ideolojik nedenlerden dolay iyice zayflamlardr. Bunun sebebi ise parti ideolojisinin Ermenilere yabanc olmas ve kat-merkeziyeti tutumunun olmas idi.81

79 80

Karsandk, zlem, a.g.m. ss. 447-471 http://www.ermenisorunu.gen.tr/turkce/sorun/hincak.html 81 Lainer, Sedat, a.g.e. s. 303

44

II.1.c. Tanaksutyun Komitesi Tanaksutyun Ermenicede federasyon anlamna gelmektedir. zellikle Rusyadaki gruplar olmak zere birok Ermeni grubun bir araya gelmesiyle oluturulduu iin bu komite federasyon ismiyle de anlmaktadr.82 Tanak Ermeni terr rgt, grntde stratejisini bar yollarla amalarnn gerekletirmesi eklinde ortaya koymulardr. Fakat faaliyetleri itibariyle tam bir terr rgt olduunu ispatlamtr. Osmanl Devleti'nin ierisine eteler sokarak Ermenileri silahlandrmak, kyllere silah kullanmalarn retmek, taraftar toplayarak eteler kurmak, ihtilal ve isyan karmak amacyla 1880 ylnda Tiflis'te kurulmutur.83 Kuruluunun hemen ardndan Tifliste Kentron adnda bir idari merkez kurmulardr. Kentronun amac Osmanl topraklar zerindeki ve dndaki direni hareketlerini organize etmek ve tek bir merkezde birletirmekti. 1892de toplanan kongrede EDF (Ermeni Devrimci Federasyonu) ats altnda birleik bir parti oluturuldu. 84 rgt bro ynetimi denen bir dzen ierisinde ynetilmekteydi. rgtn en st organ olan broya farkl lkelerden gelen yeler arasnda seimle bakan seilir. Brolar Ermeni nfusunun youn olduu ehirlerde kurulurdu. Bunlarn banda da Ermenilerin en ok bulunduu yer Lbnan gelmektedir. Tanak Ermeni terr rgt ve ona bal terr gruplar hedef olarak yalnz Trkleri, Trk vatandalarn, Trk temsilcilerini seiyorlard. Bu dorultuda Tanaklar bat yanls ve bat ynelimli politikalar izliyorlard. Amalarna ulamada stratejilerini genel olarak ikiye ayrmlar ve bunlardan birincisi Destek sleri salamak yani i propaganda temelini kurmak, ikincisi ise Darda tannma ile dnyada beenilme yollar zerinde almlardr.85 Trke karl Federasyon olan Tanaksutyun kelimesinin Trk diline Tanak olarak gemitir. Ermeni htilalci Cemiyetleri Federasyonu olarak adlandrlan komite, Hnak Komitesi gibi yasal olarak kurulmalarna ramen Osmanl Devleti'ne kar yrtlen birok isyan hareketinin ban ekmi ve Trklere kar giriilen
82 83

Metin, Halil, a.g.e. s. 92 Basgn, Necla, a.g.e. s. 43 84 Lainer, Sedat, a.g.e. s. 304 85 http://www.ermenisorunu.gen.tr/turkce/makaleler/makale4_2.html

45

katliamlarda hep n saflarda yer almtr. Bu komitelerin eylemlerini gerekletirirken kiliseleri kullanmalar ilgintir. Osmanl Devleti'nin 1.Dnya Sava esnasnda birok cepheden savamas ve Ermenilerin de dou illerimizde tedhi hareketlerinde bulunmalaryla iki ate arasnda kalmas sonucu, Ermenilerin katliamlarn bertaraf etmek iin "Tehcir Kanunu" karmtr. Ermenilerin amalarn gerekletirmek iin faaliyet gsteren rgtleri, Tehcir Kanunun Ermenileri katletmek dncesiyle yrrle konulduu ve uyguland ve bu uygulama esnasnda da 1.500.000 Ermeninin katledildii iddia ederek gnmze kadar Ermenilerce soykrm olarak dnya kamuoyuna duyurulmaya allm ve Trkiye aleyhine yrtlen siyasi propagandalarn temelini tekil ettirilmesi hedeflenmitir. 20.Yzyln balarnda Osmanl Devleti'nin bnyesinde yaayan Ermenilerin 1.300.000 civarnda olduunun yerli ve yabanc kaynaklarnca belirlenmesi ile ortaya km ve bylece de 1915 ylnda Trkler tarafndan 1.500.000 Ermenilerin katledildiinin dayanaksz iddialar olduu gzler nne serilmitir Ermenilerin iddialarn aslsz olduunun belirlenmesine ramen zellikle 1965 ylna kadar olan bir srete soykrm tezinin kamuoyunda yer bulmas iin ve ileriki tarihlerde somut bir eyler bulabilmek iin Trklerin Ermenileri katlettii ynnde birok edebi eser literatre sokularak dnyann eitli lkelerinden yaynlanmasn salamlar ve gelecek dnemler zemin hazrlama gayreti ierisine girmilerdir. Sovyetlerin Ermeni Cumhuriyetini ele geirmelerinden sonra ABD Lbnan, ran, Fransa ve Yunanistan da srgndeki parti eklinde rgt devam ettirmeye alt. Gnmze kadar eitli faaliyetleriyle devam etti, yeni terr dneminin hazrlaycs ve zendiricisi oldu. Terr tim ve gruplarnn oluturulmasnda nemli rolleri vardr. 1970lere kadar Sovyet Ermenistannn kurtuluu ve bamszl adna faaliyetler gsteren rgtn politikas SSCB dmanl gtmek olmu ve Sovyet Ermenistan'n destekleyenlere kar acmasz bir mcadele verilmitir. 1970lerden sonra nc dnya lkelerine benzetilen politikalarnda deiiklikler yapld. Bundan sonra Faist Trkiyeyi karlarndaki tek dman olarak yorumlamaya ve kurtulu mcadelelerinin de sadece ve sadece terrizmle gerekleeceini vurgulamlardr.

46

1972de Tanaklar tarafndan kurulan Ermeni Soykrm Adalet Komandolar aklanan ama ve stratejiler dorultusunda faaliyete geirilmitir. 27 Aralk 1981 Viyana ve 1984 yl sonunda Mnih kongreleri ile birlikte rgt birtakm kararlar ald. Bunlar genel olarak u ekilde idi: 1-Partinin amac, birleik ve zgr bir Ermenistan'n kurulmasdr. 2-Dier Ermeni kurulular, siyasi komite araclyla bask yaplarak Tanak saflarna ekilmelidir. 3-Batl lkelerle tam bir yaknlk kurulmaldr. 4-Sovyet Ermenistan' ile yakn ilikilere girilmeli ve Ermeni g durdurulmaldr. 5-Ermeni davasnn tantlmas iin yeni kampanyalar balatlmaldr. 6-Ermeni davasna siyasi zm salayacak, eitli bar ve yasal yollar denenmelidir. Birlemi Milletler nsan Haklar Komisyonunda giriimlerde bulunularak Ermeni Soykrmnn tannmas salanmaldr.86 Her iki kongre kararlar da Tanak Ermeni terr rgtnn, propaganda aralar olarak kullanlacak temalar belirlemesi bakmndan ilgintir. 1985 ylnn sonlarna doru artk bir Tanak btnlnden sz edilemez oldu. Tanak terr rgtnn, bu duruma gelmesinde dardan iki byk etken rol oynad. Bunlardan birincisi Tanak yneticilerinin baz devletlerin gizli servisleriyle ilikilerinin aklanmas ve bu servislerin Ermeni kiliselerin bir elde toplama abalarnn ortaya kmasyd. kincisi ise Asala-Tanak mcadelesiydi. Asala, Tanak yneticileri iin Ermenilerin kann emen ve kurutan parazitler diyordu. Tanak Ermeni terr rgtndeki gelimeler gerekte yeni deildir. Her defasnda bu atmalar, blnmeler olmu bir sre sonra yeniden ortaya kmlardr. Dnya Ermeni Kongrelerinde Tanaklarn arl her zaman grlmtr. Politikalardaki geliim ve deiimleri ise geici lider atmalar eklinde yorumlanabilir. Tanak
86

http://www.ermenisorunu.gen.tr/turkce/makaleler/makale4_2.html#viyana

47

yayn organlar ierisinde en nemlileri A.B.D.de Ermenice yaynlanan Hayrenik ve Asbarez ile ngilizce yaynlanan Armenian Weekydir. Dier taraftan

Armenekan, Ramgavar, Silahllar Cemiyeti, Ermenistana Doru Cemiyeti, Gen Ermenistan Cemiyeti, ttihat ve Halas Cemiyeti ve Karaha Cemiyeti gibi rgtler de Tanak ve Hnak terr rgtlerine benzer izgiler ierisinde Ermeni kurtuluu ve bamszl adna faaliyet gstermi eski mikro terr rgtleridir. II.1.d. Nemesis Terr 19. yzylda ortaya kan ve tehcir olayyla iddetlenen Ermeni sorunu Trkler iin her dnem gndemdeki yerini korumu ve iki devlet arasnda gerginliklere sebebiyet vermitir. Zaman zamanda Ermeni milletinin militanist faaliyetleri de Trk-Ermeni ilikilerinde gerginliklere sebep olmutur. I. Dnya Sava srasndaki geni apl Ermeni Bamszlk operasyonu baarszlkla sonulanmt. Bu duruma kar, amalarndaki baarszln ardndan tatmin edilmeyen duygular ve hazmszlklar Ermenileri yeni bir terr yntemine itmitir. Bu yntem Ermeni propagandasnn genel karakteri olan terr yntemiyle olacak, ancak bu sefer belli bir zmreye kar oluturulan gruplarca planl ve programl bir metodoloji ile yrtlecektir. Belirledikleri hedef zmre ise Tehcir esnasnda etkili olan nemli st dzey Osmanl Devlet adamlar olmutur. Bu eylemler, kendilerine 1915te yaplanlarn intikamnn alnmas, yaanan olaylarn soykrm olarak tannmas ve meru hale gelmesi amacn tamaktayd. Sevk ve skn Kanununun (bilinen adyla Tehcir Kanunu) uygulanmas neticesinde len soydalarnn intikamn almak iin Ermeniler, Nemesis adnda Tanak komitesine bal olarak gizli bir terr grubu, bir alt rgt oluturmulardr. Tanak komitesi, sz konusu grubun eylemlerini yapmas (koordine etmesi) amacyla ahan Natali kod adl Trkiyeden Amerikaya g etmi bir Ermeniyi grevlendirmiti. Bu kiinin gerek ad ise, Hagop Der Hagopiandr ki, 1975te ortaya kacak olan ASALA terr rgtnn liderinin kod ad da Hagop Hagopyan olacaktr.87

87

Karako, Ercan, Ermeni Terr (19. Yzyl Sonlar 20. Yzyl Balar), Kafkas niversitesi Dergisi, S. 28, s. 21

48

Ermenilerin intikam timleri olarak bilinen terr rgt olan ve adn Yunan mitolojisindeki adalet Tanrasndan alan Nemesisi kurarak vurucu militan timleriyle faaliyete geerek seslerini duyurma yoluna gitmilerdir. Tehcirden sonra Ermeni terr faaliyetlerinin ilk rneklerini Tehcir kanununun karlmas ve uygulanmasnda etkili olan Trk devlet adamlarnn uradklar suikastlardan bilmekteyiz. Erivanda toplanan Bat Ermenistan II. Kongresinde soykrm suu iledikleri ne srlen Trk devlet adamlar hakknda gyabi lm cezalar verilmitir.88 Ermeni Devrimci Federasyonu bnyesinde oluturulan Nemesis terr gruplar intikam duygusuyla ilk olarak ttihat ve Terakki Partisi liderlerinden kymlara baladlar. Operasyonun bana Shahan Natalie (Hagop Der Hagopyan) ve Soghomon Tehlirian getirilmitir. Sava ve baka nedenler yznden yurtdnda bulunan Trk devlet adamlar suikast timlerinin iini kolaylatrmtr. Bu anlamda eski sadrazam Talat Paa Berlinde (15 Mart 1921 Soghomon Tehlirian tarafndan), Sait Halim Paa Romada (6 Aralk 1921), Cemal Paa yaverleri Binba Nusret ve Temen Sreyya Bey ile birlikte Tifliste (21 Temmuz 1922), Bahattin akir ve Cemal Azmi Bey (16 Haziran 1922) Berlinde Ermeni suikastlar tarafndan ldrldler. Ermeni etecilerinin Lozan konferansnda smet nnye suikast giriiminde bulunulmutur. 5 Mays 1925te Manok Manokyan tarafndan Atatrke kar suikast hazrlklar nceden haber alnarak nlenmiti. 89 Manok Manokyan yakalandktan sonra infaz edilmitir. Atatrke kinci suikast ise 14 Eyll 1927 ylnda Dolmabahe Sarayna Mercan Altunyan ve arkadalarnca yaplan basknla gerekletirilmek istenmitir. Bu ekilde Ermeni propaganda faaliyetleri soykrm bahanesiyle, hem uluslararas kamuoyuna tanmaya allm hem de fiili olarak Trk aleyhtarlnda bu yllarda da varln srdrmtr.

88 89

Lainer, Sedat, a.g.e. s. 311 Turan, erafettin, Trk Devrim Tarihi, 5. Kitap, s. 332, Bilgi Yaynevi, Ankara, 2002

49

II.2. Ermeni Terr rgtlerinin Ortak zellikleri

eteler tekil etmek, hedef kitle olan Trk toplumunun maneviyatn bozmak, Trkleri eldeki btn imknlar kullanarak ldrmek, yok etmek, egemenlik haklarndan mahrum brakmak, Ermeni aznlk topluluklarn silahlandrmak, ihtilal, isyan ve terr iin hazrlamak, ihtilal komiteleri, katliam gruplar, katliam birlikleri kurmak, hkmet kurulularn tahrip edip yamalamak gibi dorudan terre ve terrn yaylmasna alrlar. Eski terr rgtleri kendisinden sonra kurulacak olan terr rgtlerine fikri ve manevi olarak zendirici ve destekleyici olmulardr. Sayabileceimiz dier ortak zelliklere birka rnek verelim: Osmanl dnemindeki Ermeni terr rgtlerinin ortak ve ana zellikleri yeni kefettikleri milliyetilik ve bamszlk fikirlerini gerekletirmede metodoloji olarak iddet ve isyan yoluna gidilmitir.

Ermeni terr rgtlerinin kurulular dar bir kadro ile gerekletirilmekte, merkezi ynetim genellikle bu kadronun denetiminde bulunmaktadr.

Bu rgtlerde, merkezi ynetimler ve buna bal eitli organlarn, belirli bir fiziki alanda veya ayn corafyada olmas gerekmemektedir.

Bir rgt, birden fazla kiinin liderliinde blnnce sanki ayr terr rgtlerinin oraya kt grnts verilmektedir.

Eylemler ilan edilmekte, gerekletikten sonra stlenilmektedir.

Terr, psikolojik harektn bir paras, hatta bir aamasdr. Propaganda amacyla terr uygulanabildii gibi, yalnz terr yaratmak, korku ve sindirme salamak iin de terr eylemlerine bavurulmaktadr.

Bu rgtler, halkla ilikiler, haberleme ve bunlar gerekletiren aralar hakknda geni bilgi ve deneyimlere sahiptirler.

50

Ermeni terr rgtleri daima bir veya birden fazla devletin ak veya kapal desteine sahiptirler.

Btn Ermeni terr rgtleri iin Trk ve Trkiye dmanl, kurulularnn ve devamllklarnn manevi unsuru halindedir.

Ermeni terr rgtleri, Trkleri ldrme hakkna sahip olduklarn belirterek eylemlerine masum bir karakter kazandrmaya almlardr.

Ermeni terr rgtlerinin giritii eylemler, dnyann eitli blgelerindeki Ermeni cemaat ve kiliseleri tarafndan onaylanm ve bu eylemlere katlan terristler yceltilmitir.

Ermeni terr aama gsterir: birincisi, terrle Ermenileri, Ermeni topluluklarn kazanmak ve kendilerine ekmek bu suretle Ermeni birliini salamaktr. kincisi, Ermeni olmayan kamuoylarna glerini ve davann boyutlarn kabul ettirmek, ilgiyi salamaktr. ncs ise, siyasi gelimelere ve uluslar aras kar atmalarna Trkiye ve Trklk hakknda kullanabilecek dmanlk kaynaklar hazrlamaktr.90 Tm bu genel amalarn gerekletirilmesi dorultusunda Ortadou ve Anadolu topraklar zerinde karlar olan devletlerin desteini almak Ermeni terr rgtlerinin karakteristik zelliklerindendir. Trkiye ile en kk anlamazl olan devletle en iyi ilikiler, hatta ortak alma ve hareket ierisine girmek rgtlere uluslar aras alanda g salamtr.91

Ermeni kilisesi, radikal gruplar, siyasi partilerinin propagandalar sayesinde kimliklerini Trk kartl zerinde ekillendiren Ermeniler Trkiyeye ve Trklere kar nefret dolu bir hale gelmiler ve uluslararas ynlendirmelerin de etkisiyle terr faaliyetlerine ynelmilerdir. Ermenilerin terr ile hedefledikleri, terr eylemlerinden sonra dikkati olaya ekilen kamuoyuna Ermeni tezini anlatmaktr. Ayrca Trk devlet

90 91

http://www.ermenisorunu.gen.tr/turkce/teror/ortak_ozellikler.html Metin, Halil, a.g.e. s. 85

51

adamlarn ldrerek, dnyada Trk aleyhtar bir kamuoyu oluturmaya almaktadrlar. Ermeni terristler, 1973 ylndan itibaren Trk diplomatlarna ve Trk kurulularna kar drt ktada 153 eylem dzenlemilerdir. Yaplan propaganda ve lobicilik faaliyetlerinin yan sra Ermeniler terr yntemi ile de seslerini duyurmakta, tm dnya Ermeni tezi hakknda bilgi sahibi olmaktadr. Ermeni lobilerinin hedefleri ile Ermeni terr rgtlerinin hedefleri farkllklar gstermemektedir. zellikle Trkiyeden talep edilenler konusunda fikir ayrl yoktur. Hedefler ayn fakat hedefe ulama yntemleri farkldr. Ermeni terr rgtleri de Ermeni lobi kurulularnn, siyasi partilerinin iinde olumu ve farkl ekilde Ermenilerin sesini duyurmaya almaktadrlar. Terrizmle elde edilmek istenen ama bir lde baarl olmu, uluslararas kamuoyu Ermeniler ve yapldn iddia ettikleri soykrm hakknda bilgi sahibi olmutur. Terrizm yerini siyasal platformlarda davann aamalarn gerekletirme giriimlerine brakmtr.

BLM III III.1. Asala Terr rgtn Douran Ortam ve Sre Ermeni terrnn temel karakteri Trklere kar yaplan propaganda faaliyetlerinin gerekletii dnemlerle alakaldr. nk Trklerin devlet ynetimindeki aksaklklar i karklklar ve d politikada zayf kaldklar dnemlerde Ermeni terrnn patlak verdii tarihsel sre ierisinde grlmektedir. Yani Trklere kar propaganda iin setikleri dnemler genellikle Trklerin kargaa iinde olduklar zamanlar kapsamakta ve bu dnemler onlar iin bir frsata dnmekteydi. Ermenilerin Armenekan, Hnak ve Tanak rgtleri bilindii gibi terr yntemlerini uygulayacaklar dnemler, genelde Trklerin i ve d sorunlarnn youn
52

olduu, otoritenin zayf olduu dnemleriyle akmaktadr. Bu da bahsettiimiz Ermeni terr metodolojisinin temel zelliini yanstmaktadr. Gerek 1877-1878 Osmanl-Rus savalarnda olsun, gerek I. Dnya Sava srasnda ve 1914ten sonraki dnemde olsun, gerekse savatan sonra Nemesis ile olsun Ermeni terr rgtlerinin yntem asndan benzer ve sreen bir nitelik tamaktadr. Nemesis terr ile birlikte Trk devlet adam ve diplomatlara yaplan suikast yntemlerinde daha planl, programl ve daha uzmanlam bir Ermeni terryle karlamaktayz. Bu yntemler sayesinde Mustafa Kemal Atatrke defalarca suikast frsat bulmulardr. Nemesis terr ayrca bitmi olan bir savan ardndan ezilmilik, srlmlk ve intikam psikolojisi alanm bir milletin tekrardan 1914 olaylarna geri dnn ve o dnemdeki fikirlerin canl tutulmasn salamtr. Lozan Bar Antlamas ile birlikte savatan byk zararlarla ayrlan Avrupa devletleri artk kendi yaralarn sarmaya ve i sorunlaryla ilgilenmeye ynelmilerdir. Lozan Antlamas'nn imzalanmasyla birlikte Ermeni faaliyetleri belli bir durgunluk devresine girmitir. Bunun nedeni ise; Ermenilerin Lozan Antlamas'nn imzalanmasyla, Trkiye topraklar zerinde bamsz devlet kurma planlarnn baarszlkla sonulanmas ve ngiltere, Fransa, Rusya gibi devletlerin Ermenilere verdikleri vaatlerin Antlamayla birlikte sona ermesinin getirdii hayal krkl olarak kabul edilmektedir. Ermenilerin 1915 olaylar zerinden kurduklar ve verim alamadklar uluslar aras siyaset Ermenileri yeni hedefler belirlemeye yneltmitir. Lozan Antlamasnn imzalanmasndan gnmze kadar Ermeni faaliyetleri younluk ve nitelik bakmndan ayr dnemde karmza kmaktadr:

Birinci dnem (1923-1965): Daha ok "edebi alanda yrtlen" ve Ermenilerin Trkler tarafndan katledildii iddiasn kuvvetlendirmek amacyla eserlerin yaynland hazrlk dnemidir. Birok bilimsel eser literatre sokularak, davalarnn ilmi ynnn alt yapsn oluturmak suretiyle, ileriki tarihlerde gndeme getirecekleri eitli faaliyetlere zemin oluturma gayreti gstermilerdir. kinci dnem (1965-1973): 1960'l yllara gelindiinde, "eitli siyasi nedenlerin ve Ermenileri kendi menfaatleri dorultusunda kullanmak isteyen baz odaklarn da
53

etkisiyle Ermenilik konusu yeniden ilenmeye balam", salon ve meydan toplantlar dzenlenmitir. 1964 ylnda Emiyazin Katolikosu Vazken I, 1915 tehcirinin 50. Ylnn eitli etkinlikler ve trenlerle dnyann her yerinde anlmas iin Ermenilere arda bulundu. Ayn yl Lbnanda oturan Kilikya Katolikosu Horen Trkiye ve Ar Dan hedef gstererek soykrmn 50. Ylnn anlmas iin dnya Ermenilerine arda bulundu. 92 Bilhassa szde Ermeni soykrmnn 50. yl olarak kabul ettikleri 1965 ylnda, bilinen iddialar erevesinde propaganda faaliyetlerini artrmlardr. lk defa 24 Nisan 1965 tarihinde Beyrut, Paris, Los Angeles ve

Londra'da szde "Katliamn 50. Yl" mnasebetiyle Trkiye aleyhinde mitingler dzenlenmitir. 1964-1965 yllar arasnda Ermenilerin soykrm ve Trk aleyhtarl erevesinde dnyann ou yerinde yrtlen kampanyalar sonucunda Ermeni rgtlerinin kurum ve kurulularnn saysnda nemli bir art grld. Yrtlen bu kampanya daha sonraki dikilen Ermeni soykrm antlar ve Trk diplomatlarna kar Ermeni suikastlarna da zemin hazrlamtr. Tanak komitesi iinde bulunulan bu havadan yararlanarak Ermeni Davasn Savunma Komitesini (Comite de Defence de la Cause Armenienne: CDCA) kurdular. Tm bu kampanyalar Ermeni soykrm iddaasnn dnya parlamentolarna tanmasndaki rol byktr. nc dnem (1973 sonras terrn hkim olduu dnem): 1970'li yllara gelindiinde "Ermeniler iddet eylemlerine ynelmitir". Bu dnemde Ermeni terr tekrar uyanmtr. 1973 ylnda balayan bu uyan yerini uluslar aras zincirleme Trk ve yabanc resmi ve sivil vatandalarn katledilmesiyle sonulanmtr. Bu dnemle birlikte Sovyet Ermenistanndaki Ermenilerle diasporadaki Tanaksutyun, Hnak ve Emiyazin ayr yollar tutmular ve bazen kendi aralarnda da mcadeleler yaamlardr. Ancak bundan sonraki Trklere kar mcadele programlarnda drt ana kolda birlemilerdir. Bunlar: 1-Sovyet Ermeni Cumhuriyetinin ierideki rejimden ayr olarak, Ermeni ekonomi ve kltrn pekitirmek,

92

imir, Bilal, a.g.e. s. 372

54

2-Btn dnyaya dalm olan Ermenilerin milli duygu, dil, din, kltr ve amalarn korumak ve yaatmak, 3-Avrupa devletlerinde ve Milletler Cemiyetinde Ermeni istek ve iddaalarn srdrmek ve bunun iin frsat kollamak, 4-Ermeni halk ve gmenleri iin hayr kurumlarnn yardmlarn salamak; anasz ve babasz ocuklar yetitirmek, muhta ve hasta olanlara gereken yardm yapmak93 Ermeni milleti arasnda Avrupadaki Ermeni teekklnn Tanaksutyun ats altnda birleecei konusunda bir hemfikir ortam olusa da ayrlk fikirlerde ortaya kmtr. Avrupadan artk yardmn tamamen kesildiini, bu yzden de Rusyaya ynelmek gerektiini savunanlar olmutur. Dier taraftan Osmanl devletinde uyguladklar terr yntemlerini Rusyada da uygulamalarnn Osmanldaki hayal krkl gibi ayn sonular douracan ve bunun Ermeniler asndan bir faydasnn olmadn ifade edenler olmutur. Transkafkasya Cumhuriyetinin dalmasyla Ermenistann Babakan Cumhuriyeti'nin ilk babakan Hovhannes Katchaznouni bu karmak ve eliik durumu yle aklamtr: Araks ve Sevan arasnda kk bir topluluk: smen bamsz fakat hakikatte Rusyann zerk bir vilayeti. Artk ne Dou Anadoluda bir Ermeni yurdu, ne hkmet, ne uluslar aras bir Ermeni Sorunu yok. Bu sorun Lozanda tamamen kapanmtr. Artk Trkiyenin dou illerinde Ermeni yok. Bundan sonra da olmaz. Trkler kaplarn skca kapadlar. Bunu zorlayp atrmak iin bizde kuvvet yok. Bir milyona yakn nfus Ermeni Cumhuriyeti snrlar ierisinde. Bir milyondan fazlas da ve eitli yerlere dalm bir haldedir. Ermeni Cumhuriyeti topraklarna darda yaayan Ermenilerden pek az gelebilir. nk evvela blge ok dardr; sonra bunlar bulunduklar yerlerde ticaret yaparlar. Ermenistanda yaayamazlar. Darda yaayan Ermeniler bizim iin yararl bir unsur saylamazlar. Bunlar bugnk durum srp gittike bizim vey evladmz gibidir94 Szleriyle devam eden Ermenistan Babakan Trkiyede nceden yapm olduklarn gene yapabileceklerini Abdlhamite yaplan suikastn benzerini tekrar yapabileceklerini, ancak bunu ne iin
93 94

Gler, Ali, Akgl, Suat, Sorun Olan Ermeniler, TRKAR Aratrma Dizisi, Ankara, 2007, s. 257 Gler ve Akgl, a.g.e. s. 258

55

yapacaklarn, hangi amala yapacaklarn ve bunu sorgulamalar gerektiini ifade etmitir. I. Dnya Savanda bu tr eylemleri yapmadan nce Avrupann desteini alacaklarn bildiklerini ve inandklarn ifade etmi ve artk byle eylemlerin gereksiz olduunu vurgulamtr. Trkiyeden istekleri konusunda istediklerini alamadklarn ve Avrupal devletlerin bunda byk etkisinin olduunu sylemi ve Rusyadan da byle bir beklenti iinde olmadklarn aka ifade etmitir. I. Dnya Sava sonrasnda Hovhannes Katchaznouninin de ifade ettii gibi kabuklarna ekilen Ermeniler yeni bir dnya sava balarken yine birtakm beklentiler iine girmilerdir. Bu amala eski destekilerine telgraflar, mektuplar gndermiler doabilecek frsatlardan yararlanmak istemilerdir. Ermenilerin bulunduklar btn lkelerde yrtlen bu faaliyetler Ermeni meselesinde yeni bir srama yaratacak sonular dourmu. Uluslar aras kurululara yaplan bu mracaatlar Sovyetler tarafndan da desteklenmi, Sovyetlerin Trklerle olan 20 yllk Dostluk ve Saldrmazlk Antlamasnn feshedilmesinde nemli yere sahip olacaktr.95 III.2. Ermeni Milliyetiliinin Tekrar Canlanmas (1945-1973) Trk-Ermeni ilikilerindeki dalgalanmalar Trkiye, SSCB, Avrupal devletler ve Ermenistan ekseninde meydana gelen deiimler erevesinde deerlendirmek gerekir. nk Trklere kar tarihsel dmanlklar olan Ermenilerin hareket noktalar ve kaynaklar bat temelli, sipari zerine izlenen yollardan ibarettir. Dahas, Trklere kar tarihsel bir eziklik duygusu iinde olan Ermeniler, Trkiye Cumhuriyeti devletinin buhranl dnemlerinde onlara terr yntemiyle birtakm isteklerini kabul ettirmeyi meru gren bir millet olmutur. kinci Dnya sava dnemini youn diplomatik grmeler ve ekonomik bunalm, seferberlik, ktlk ve buhran ierisinde geiren Trkiye Cumhuriyeti savaa girmeden bu dnemi atlatmay baarmtr. kinci Dnya savann sona ermesi ve Rusyann galibiyeti ile birlikte Rusya Trkiyeye 17 Aralk 1925 tarihli Dostluk ve Saldrmazlk Antlamasn tek tarafl olarak feshettiini Trk hkmetine bildirmitir. Fakat Antlamann feshedilmesi ile snrl kalmayan bir durum ortaya kmt. Rusya Kars ve Ardahann tamamen Sovyet topraklarna terkini ve Boazlardan
95

Gler ve Akgl, a.g.e. 259

56

SSCB adna bir s verilmesi taleplerinde bulunmutu. SSCB bu sayede Trklerden alaca topraklar Sovyet Ermenistanna balam olacakt. Durumun farknda olan Trk hkmeti, SSCByi oyalamay ve zaman kazanmay amalamaktayd. Souk savan balamas ile birlikte ile iki kutuplu bir dnya ortaya km, bu iki kutuplu dnya demir bir perdeyle kesin olarak ikiye ayrlmtr. lerleyen srete Trkiye Avrupaya yanama yoluna gitmitir. Dnemin Komnizme kar Avrupa askeri birlii olan Natoya yelik srecinde Koreye asker gnderen Trkiye bu sayede 1952de Yunanistanla birlikte Natoya girmeyi baarmtr. ABD bakan Trumann doktrini ve Marshall yardm sayesinde Rusyaya kar etkin bir siyaset izlenmi, 1953te Stalinin lmyle birlikte Trk-Rus ilikileri yumuamaya balamtr. Nitekim Sovyetler, aleyhlerine sonu veren bu politikay Stalinin 1953 ylnda lmnden hemen sonra deitirmiler ve Trkiyeye bir nota vererek Boazlar zerindeki iddialarndan ve Ermenistan ve Grcistan adna ileri srd toprak taleplerinden vazgetiklerini bildirmilerdir. Rusyann bu istei Trkiyeye dorudan bir zarar vermese de, toprak talebi, Ermeni milliyetiliinin canlandrlmas ve uluslar aras kamuoyunda yeniden tantma zemini bulmas asndan kayda deer bir gelimedir. Trkiyenin bylesine zor ve skk bir dneminde Ermeni Propagandasnn yeniden ortaya kt, ABDde Tanaklarn bakan Trumana verdikleri bir mektupla aka anlalmaktadr. Tanaklar Trkiyeyi yeni bir stiklal savann eiinde grmekteydiler. Bu yzden ellerine byle bir frsat getiini dnmlerdir. 96 Mektupta ABD bakanndan ricalar, 1920de bakan Wilson tarafndan snrlar belirlenen Ermenistann ihyas ve teklifin ABD tarafndan Birlemi Milletler Genel Kuruluna sunulmasn istemilerdir. Btn istekleri bakan Wilson tarafndan belirlenen plann uygulanmas ve snrlarn Dou Anadolu ynnde geniletmekti. Ermenilerin Trk aleyhindeki faaliyetleri II. Dnya Sava sonrasnda da Rus destekli olarak devam etmitir. Ruslar tarafndan bu anlamda geni bir propaganda faaliyeti balatlmtr. Bu propaganda daha nceki gibi kilise destekli olarak ve dini temellere dayal fikirlerle dnyann nemli merkezlerinde uygulamaya konulmutur. Kiliseye gre 1915 olaylarnda Ermenilerin yok edilmek istendiini, fakat Ermenile96

Basgn, Necla, a.g.e. ss. 112-115

57

rin bunu atlattn ne sryordu. Kilise bu durumu ise en nemli ermeni efsanelerinden saylan Nuh tufanyla benzerlik kurarak iki olay zdeletirmeye almtr. Kendilerini Haykn ocuklar ismiyle adlandran Ermeniler Nuh tufanndan sonra nasl yok olmamlarsa, 1915te de yok olmadklarn 97 ifade ederek olay mitolojik bir kavram ekline brndrlmtr. Ermeni davasnn bir insaniyet ve adalet meselesi olduu ileri srlerek yurtdnda byk devletlerde yeni kurumlar ve komiteler oluturulmaktayd. Bunlarn balca rnekleri unlardr: 1-Aralk 1945te Washingtonda Ermenilere Adalet adnda bir Amerikan komitesi kurulmutur. Yaynladklar bir beyannamede Bakan Wilsonun belirledii snrlarn tesisini istemekte olduklarn vurgulamlardr. 2-Emiyazin Katogikosu VI. Kevork rekciyan Stalin, Truman ve Attleeye gnderdii muhtrada Ermeni milletinin davalarnn adil bir ekilde hallolmasn rica ediyordu. Bu hatrlatma yazsnda byk dnya liderinden dini durumlar n planda tutularak Ermeniler vatanlar saydklar topraklarn Trklerden kurtarlmas istenmekteydi. 3-Suriye ve Lbnanda hkmetlerin zayfl SSCB iin bir frsata dnm ve buralarda Ermenilere yardm etme bahanesiyle Komnizmi yerletirme faaliyetleri yrtmlerdir. Ermenilerin burada tpk daha nce batl devletlerin maas olduu gibi Rusyann da maas haline geldiklerini aka grmekteyiz. Halep, am, Beyrut birer s haline getirilmi, buralarda okullar alarak Rus Ermenisi olan retmenler grevlendirilmitir. amda Ermeni nderler sayesinde Komnist parti, Ermeni Dostlar Dernei, Krt-Ermeni Komitesi gibi yeni kurumlar oluturulmutur. Amalar mstakil Ermenistan ve Krdistan devletlerini kurmak ve Bat Anadolunun Sovyetlerin ilhakna hizmet etmekti. Ocak 1946da Beyruta bir Sovyet diplomat gelerek Lbnan ve Hatay Ermenileriyle konuarak kremlinin emir ve hilelerini dikte etmitir.

97

Lainer, Sedat, a.g.e. ss. 314-315

58

4-1946 ylnda Lbnan Ermeni Milli Komitesi Gvenlik Konseyine bir telgraf ekerek tehcir konusunda aslsz bilgiler vererek Trkler tarafndan istila edilen topraklarnn ilhakn istemilerdir. 5-Haziran 1946da Pariste Trkiye Ermenistann Mdafaa Komitesi Fransz dileri bakanlndan Kars ve Ardahann Sovyet Ermenistanna ilhak talebinde bulunmulardr. 6-New Yorkta Ermeni Haklarn Mdafaa adl Amerikan Komitesi 17 Mays 1946da 800 kiilik bir ziyafet vererek Trkler tarafndan gasp edildii sylenen vilayetlerin Sovyet Ermenistan topraklarna katlmas hususunda btn dnyaya dalm olan Ermeniler adna BMye bavuru karar alnmtr. 7-Tm bu propaganda faaliyetlerine ek olarak Ermeniler basn-yayn yoluyla da seslerini duyurmaya alyorlard. Amerikada 1946da Ermeniler ne istiyor adnda brorler yaynlanmaktayd. Bu brorlerde Ermeniler topraklarnn iade edilmesi konusunda sadece adaletin tecellisini istiyorlar gibi balklar kullanyorlard.98 8-Mgrd Sellefyan 27 Ekim 1957 seimlerinde demokrat partiden Milletvekili seildi. Bu tr faaliyetler hz kesmeden Ermeni propaganda faaliyetleri olarak Ermenilerin youn olarak bulunduu lkelerde devam etmitir. Sreen Ermeni propagandas zaman zaman99 younlamakla birlikte 1960l yllarda hat safhaya ulamtr. 1965 yl, Ermeni propagandas asndan 1915 ylnn 50. Yl olmas sebebiyle Ermeniler iin byk bir frsata dnecektir. 1965 yln, 50. Yl kutlamalar bahanesiyle Ermeni hareketlenmesinin yeniden atelendii ve ABD bata olmak zere Dnyann eitli yerlerinde Trkiye kart topyekn Ermeni propagandasnn balang yl olarak grebiliriz. 31 Aralk 1966da Portekizdeki Glbenkyan Vakf 1966 faaliyet raporlarnda Ermeni cemaatlere toplam 1.548.330 dolar verildii belirtilmitir. stanbul

98 99

Basgn, Necla, a.g.e. ss. 115-130 imir, Bilal, a.g.e. s. 373

59

Rapora gre Toplanan paralar dnyann her tarafndaki Ermenilerin kltr eitim ve sanatsal faaliyetleri iin harcanmtr. Enosis hareketinin (Kbrs Yunanistana balama hareketi) nderlerinden olan Makarios, 1964te BMye dileri bakanl araclyla 1915 olaylarnn 50. Yl dnm olmas sebebiyle bu gn byk bir organizasyonla anma gn olarak belirlenmesi ve tm dnyada anlmas konusunda bir tertip dzenlemitir. Makariosun bu davaya karmasna dayanak olarak ise Trkiye Cumhuriyetinin Kbrstaki Trklere zerklik konusunda istekleri olmasn ve kendilerinin de Trkiyedeki aznlklar iin ayn tezi savunma haklarnn olduunu dnmesiydi. Ermeni Cismani Meclisi bnyesinde geni apl bir propaganda almas balatlarak okullarda Ermeni tarihi n planda tutulmaya allyor, yeni Ermenistan haritalar baslyordu. 1915 ylnn ellinci yl dnmnde Lbnanda 20-30 bin kiinin katld byk bir anma treni dzenlendi. 1965te Ermeni ehitlerini anma gn olarak ilan eden Fransann ardndan ngilterede de 1969da gsteriler balamtr. 24 Nisan 1965te Brezilyann Sao Paulo kentinde Ermeniler tarafndan Trkiye aleyhine gsteriler dzenlendi.100 Soykrma dayal kimlik politikalar balamnda Ermenistan, Diaspora tarafndan ynlendirilmekteydiler. Dnyadaki farkl ideolojilerden destek almak isteyen Diaspora Ermenileri davalarn yaymak ve Trkleri barbar gsterme amal, temelinde kilise olan yani Hristiyanlkla badam bir ideoloji izleyerek tm dnyada meruiyetlerini kazanmaya alma yolunda youn bir alma iindeydiler. Ermeniler 1960l yllarda soykrm iddialar kapsamnda ok ynl propaganda faaliyetlerine yenilerini eklemilerdir. rnein, 1968 lk Ermeni soykrm ant Amerikann Montebello ehrinde dikildi ve burada Trk halk karaland. Antn zerinde Trklerin insanla kar yapm olduklar katliam ve Trkler tarafndan katledilen Ermenilerin ansna 101 Bu ant Avrupada dikilen soykrm antlar izleyecekti. Lbnanda 1968 ylnda 1915 trajedisi iin bir ant dikilmitir. Bu ant heykelde yere oturmu ve ellerini havaya kaldrm bir kadn tasvir edilmekteydi. Kadn
100 101

zolu, Ali, a.g.e. s. 404 imir, Bilal N. Amerikadaki Ermeni Propagandas ve Bykeli Ahmet Rstem Bey, Ermeni Aratrmalar Dergisi, S. 2, Haziran-Temmuz-Austos 2001

60

heykeli daha sonra Ermeni propagandasnda dier lkelerde de en ok kullanlan argmanlardan biri olmutur. Bu dnemde btn dnyay Ermeni soykrm antlaryla donatmak ve Trk nefretini kalc klmak temel hedefleri arasna girmitir. Ermenilerin soykrm adna yaplan balca soykrm antlar unlardr; Beyrut Eski Katliam Abidesi, Ermenistan Sordorabad Ant, New Jersey Katliam Obeliski, Montebello Katliam Ant, Fresno Saomon Tehliry Ant, am Katliam Abidesi gibi dnyann eitli yerlerinde soykrm erevesinde antlar yaplmtr.102 Ermeni lobisinin bu kadar etkili bir propaganda yrtmesinde organize olmu, sistemli ve planl bir yapya sahip olmalarndan gelmektedir. ABD Trkiye ile Haha krizi ve Kbrs karmas nedeniyle Temmuz 1975'te Trkiye'deki ortak askeri tesislerin faaliyetini durdurdu. Bu gelimeler Trk-Amerikan ilikilerini kopma noktasna getirdi. Bu ortam ise Rum ve Ermeni lobilerinin iine yarayacak bir sonu dourmutur. te, Amerika'da Trkiye'ye dman etnik lobilerin faaliyetlerini canlandrmalar ve etkinlik kazanmalar, 1970'li yllarn balarndan itibaren oluan bu ortamda gelimitir. Bu erevede esasen Lbnan'daki olaylar dolaysyla yeniden faaliyete gemeye hazrlanan Ermeni radikallere ve Amerika'daki ortam uygun bularak Trkiye aleyhine almalarna etkinlik kazandran Ermeni kurulularna destek saladlar.103 Bu dnemin dikkat ekici ynlerinden birisi de Ermenilerin milliyetilik manasnda Ermenileme sreci olduka arpcdr. 19. yzyl ve ncesinde Ermeniler kendi dillerini arka plana itmiler, Farsa, Trke, Rusa olmak zere farkl dilleri benimsemilerdi. Fakat bu dnemde Sovyet Ermenistannda dil ve din birliinin glendii, daha nemlisi 1970lerde nfusun % 90nn Ermeni olmasyd. Ermeni-

102 103

Basgn, Necla, a.g.e. s. 158 Kantarc, enol, Ermeni Lobisi: ABDde Ermeni Diasporasnn Olumas ve Lobi Faaliyetleri, Ermeni Aratrmalar Dergisi, S. 1, 2001, dip. 44

61

lerin ge yatkn ve dank bir g politikas olan bir millet olduu hatrlanrsa bu durumun ne derece arpc olduu anlalacaktr.104 1970'lerin bandan itibaren Amerikan politikasnda varln hissettiren Ermeni lobisi 1972 ylnda Amerika'daki tm Ermeni rgtlerinin Amerikan Ermeni Asamblesi adyla bir at altnda toplanmasyla daha da etkili olmaya balamtr. ABDnin d politikasyla paralel hareket eden bu oluumun ncelikli amac szde soykrmn uluslar aras alanda tannmasn salamaktr. 105 Tm dnyada Ermeni lobisinin youn faaliyetleri ve bu dnemdeki amac, tarihsel kin ve intikam duygularn yeniden harekete geirerek duraanlamaya balayan Ermenilik bilincini uyandrmakt. Bu dnem Ermeni milliyetilii dier Sovyet Cumhuriyetlerinde pek rastlanmaya bir serbesti ierisinde serpilmitir. Diaspora ise hayali zeminde bir millet yaratma projesi ikinci ve nc nesilde gerekten baarl olmu, yeni bir ermeni milliyet bilinci ortaya kmtr. Bu dnem Suriye ve Lbnanda sava ve i karklklar olmas sebebiyle buralardan batya g artmtr. te Ortadoudan gelen bu Ermeniler kyaslanamayacak derecede radikal ve iddete yatkn bir zihin yapsna sahiptiler. zellikle Lbnandan gelen bu Ermeni nfusuna, bat Ermenilerinde yaygn olan Trk nefretinin alanmas kolay oluyordu. Byle bir yapya sahip olmalar ABD ve dier Avrupa lkelerinde Trklere kar nefreti iddete dndrmekte nemli bir rol oynamtr.106 1974 ylnda Trkiyenin uluslar aras anlamalara dayal olarak Kbrsta, garantrlk hakkn kullan107mas ve Kbrsa asker karmas, ABDdeki Rum ve Yunan lobilerinin aktan aa Ermeni lobisiyle birlikte hareket etme ve almalarna sebep olmutur. III.3. ASALAnn Kuruluu Toplumlarn tarihsel balamda hal ve hareketleri, dier toplumlara bak as, bu toplumlarn kendi algsyla ilgili bir durumdur. Psikolojideki her ey realiteyle

104

Lainer, Sedat, Ermeni Sorunu, Diaspora ve Trk D Politikas, Uluslar Aras Stratejik Aratrmalar Kurumu, Uak Yaynlar, Ankara, 2008, s. 142 105 imir, Bilal, a.g.e. s. 376 106 Lainer, Sedat, Hangi Ermeni Sorunu, Uak Yaynlar, Ankara, 2009, ss. 11-12 107 Kundak, Hasan, Emperyalizmin Maas Ermeniler, Alfa Yaynlar, stanbul, 2006, s. 265

62

uyumlu olmayabilir, yani realite ok farkl olsa bile toplumlarda alglanan eye gre tepki veriliyor. Bu yzden de olaylar daha iyi analiz etmek bakmndan alg boyutu ok nemlidir. Ermeni toplumunun uzun bir dnem Trklere kar oluturduu kurum ve kurulular, terr rgtleri, lobicilik gibi faaliyetlerin temelinde Trklere kar bak alar ve alglarnn deimemesi sonucunda olumu rnlerdir. II. Dnya Sava ertesinde smrgeciliin tasfiyesi ve btn uluslarn bamszln kazanmas rzgrlar esmee baladnda, bundan Ermeniler de etkilendiler. Bu ortamda da Ermenilerin Trklere kar tarihsel alglar yeniden canlanma imkn bulmutur. l965'te Erivan sokaklarnda, 'Topraklarmz, topraklarmz' feryatlar arasnda yaplan gsterilere ve soykrm ant dikilmesine, Sovyet rejimi de kar kmad. Boleviklerin sulu ilan edilmemesi ve sadece Trklerin 'gnahkr' gsterilmesi kouluyla, Bat'da balayan akmn NATO'nun orta Trkiye'yi hedef almas ilerine geliyordu. Dman cephesini paralam oluyorlard.108 Ermeni lobi faaliyetleri II. Dnya savann hemen ertesinde sistemli ve gl bir ekilde dnyada almalarn arttrmtr. Uluslar aras anlamda bir etki yaratmak iin dnyann eitli yerlerinde soykrm antlar diktirilmiti. Yeni Ermeni terr dneminde, terr zendiren, gelitiren, hazrlayan, daha geni alanlara yaylmasn, hedeflerinin eitlenmesini salayan; terr tim ve gruplar oluturan, yeni rgtlenme almalarnda insan gc, manevi ve psikolojik destek, temaslar ve ilikiler ortam hazrlayan geleneksel Tanak ve Hnak terr rgtleridir. Bunlarn yannda 1975-1985 yllar arasnda isminden en ok sz ettiren ve kanl terr eylemlerine imza atan Armenian Secret Army For The Liberation of Armenia (Ermenistan'n Kurtuluu in Ermeni Gizli Ordusu) rgt adnn ksaltlm ekli olan ASALA'dr. ASALA bahsettiimiz bu dayanaklar kendisinden nce var olan Hnaklardan almtr. ASALA 20 Ocak 1975 de Yunanistan ve Trkiye arasnda gereklesen Kbrs ekimesi ve Trkiyenin mdahalesinin hemen sonrasnda resmen kurulmutur.

108

Kololu, Orhan, Asala Nasl Ortaya kt, Popler Tarih Dergisi, Nisan 2001, S. 11, ss. 68-72

63

20 Ocak 1975 tarihinde Beyruttaki Dnya Kiliseler Birlii Brosuna yapt bombal saldr ile adn duyuran ASALA, kendisini Uluslararas Devrim Hareketinin bir paras olarak kabul etmi ve bu tarihte yaynlad siyasi programnda ama ve hedeflerini uluslar aras kamuoyuna bildirmitir.109 Bu programda rgt: Trkiye'nin igal ettiini iddia ettikleri Dou ve Gneydou Anadolu yremizdeki topraklarn szde yasal sahiplerine yani Ermenilere iadesini salamak ve bu maksatla, Demokratik, sosyalist ve devrimci bir hkmetin nderliinde birlemi bir Ermenistan'n kurulmas ve bu topraklar Ermenistan Cumhuriyetine bal bir cumhuriyet haline getirmek temel amat. Bunun iin iddet ve terr asld. ASALA iin "terr bir olayd" ve hedefler ise ikinci planda tutulmutur. Terr ve iddet rgt iin vazgeilmez bir yntemdir. Bu manada ASALA yntem bakmndan kendinden nceki terr rgtlerinden baz noktalaryla ayrlmaktadr. Bu noktalarn en nemlisi daha nceki rgtlerde hedefler sadece Trkler olmakla birlikte sadece belli ahslara ynelik eylemler yaplmaktayd (Nemesis terrnde olduu gibi). ASALAda ise bu durum biraz farklyd ve hedef seimine dierleri kadar dikkat edilmemitir. Eylemleri Trk diplomatlarna ve ailelerine, Trk kurum ve kurulularna, yabanc sivil halka zarar vermekte idi. Bu anlamda olayn apnn genilii daha iyi anlalmaktadr. 1960'l yllarn ikinci yarsndan itibaren, eitli lkelerde yerleik olan Ermeni gruplarn, Trkiye aleyhine balattklar karalama kampanyalar ile varln hissettiren szde Ermeni sorunu, 1973'den sonra "Kanl Ermeni Terrizmi"ne dnmtr. ASALAnn tohumlarnn atld ilk suikast 1973te balatt olaylar. Bu tarihten itibaren Trkiye'ye ynelik Ermeni faaliyetleri, "Drt T "plan erevesinde uygulamaya konulmutur. Bu plan, szde Ermeni sorununun tm dnyada tantlmas (terrizm ile), tannmas (soykrmn kabul aamas), tazminat alnmas (Trkiye'den) ve toprak elde edilmesi (Trkiye'den) aamalarn iermektedir. Bu dnemde Trkiyenin genel durumuna baklacak olursa, ncelikle 1964 Kbrs sorunu erevesinde Trk-ABD ilikilerinin bozulduu (Johnson Mektubu) bir ortam vardr. Yunanistan-Trkiye ilikileri erevesinde Kbrs sorunu Trki109

zolu, Ali, a.g.e. s. 417

64

yenin bu dnemki d siyasetinin temel esi olmutur. 20 Temmuz 1974te Trkiyenin Kbrs karmasna ABD tepki olarak Trkiyeye ekonomik ve askeri ambargo uygulama yoluna gitmiti. te byle zor bir sreten geen Trkiye Cumhuriyetine bu dnemde bir de ASALA terr musallat olacaktr. Tanak ve Hnak rgtleri bu yeni terr dneminde; terr zendirmi, gelitirmi, hazrlam, daha geni alanlara yaylmasn ve hedeflerinin eitlenmesini salam, terr tim ve gruplar oluturmu ve yeni rgtlenme abalarna psikolojik destek vermilerdir. ASALA, Ermeni Devrimci Federasyonu'nun Trk Hkmeti'ne Ermeni soykrmn kabul ettirmesinde yasad baarszlklar nedeniyle btn sabrlarn yitiren Ermeni diasporasnn Lbnana gelip yerleen halknn genleri tarafndan 1975te Beyrutta Lbnan i sava esnasnda kurulmutur. ASALA'nn kuruluunu, Lbnan olaylarna balayan, Lbnan'daki Filistin Kurtuluu rgtlerinin faaliyetleri ierisinde gren, onlardan esinlenerek ortaya ktn savunan grler olduu gibi birka Ermeni'nin bir araya gelerek yeni bir terr rgt kurduklarn ve bu rgtn ksa zamanda dnemin en arpc, en etkin terr olaylarn meydana getirdiini yazan yaynlar da vardr. Yeni dnem Ermeni terr rgt ASALAy yurtdna uzun zamandr ylan Ermeni nfusunun ve buralarda Ermeni varlnn etkili hale gelmeye balamas dorultusunda Ermenilerin yntem deitirmesinin sonucunda kurulan bir rgt olarak aklayabiliriz. Lbnandaki ermeni etnik topluluu dier lkelere gre en fazla poplsyona sahip lkeydi. Lbnan i sava srasnda kurulan rgte kurulu aamasnda Filistin Halk Kurtulu Cephesi yardm etmitir. Asala ve Ermeni Devrimci Federasyonu arasnda yaanan dnce ayrlklar nedeniyle, iki grup arasnda patlak veren olaylar grup yelerinden birok kiinin lmesine neden olmutur (zellikle Beyrutta). Asala rgtnn iki nemli kurucusu Hagop Tarakchian ve Hagop Hagopian (gerek ismi Haroutioun Tachikian) dir. 110 (Agop Agopyann Bedros Havanassan, Mihran Mihranian gibi takma adlarn da kullanmtr). Ermenistan'n Kurtuluu iin Ermeni

110

G. Minassian, guerre et terrorisme Armeniens 1972 - 1998, presses universitaires de France, 2002, s. 29

65

Gizli Ordusu, adndan da anlald gibi gizlilik temelli, suikast ve bombalama metodolojisi ile eski ama her zaman canl tutulan gayeler dorultusunda kurulan terr rgtdr. 1973 ve 1985 yllar arasnda, Trkiye dhil 16 farkl lkede Trk ve dier mlki ve diplomatik hedeflere kar terr eylemlerinde bulunmu solcu ve ar milliyeti bir yapya sahiptir. Ermenistan'n Kurtuluu in Ermeni Gizli Ordusu (Armenian Secret Army for the Liberation of Armenia, Ermenice, Hayastani Azatagrut'yan Hay Gaghtni Banak), ksaca ASALA, temelde Marksist, Leninist retiyi benimsemi zellikle

1975'den 1984'e kadar aktif olarak faaliyet gstermi Ermeni diasporasnn silahl ve zaman zaman da blnmeler yaam bir terr grubudur. Terr rgtnn kurucular arasnda Agop Agopyan ve Agop Tarakyan rgtn en nemli ve etkin liderlerinden idiler. Agop Tarakyan rgtn eylemlerini bizzat yneten ve ynlendiren birisiyken, Agop Agopyan rgtn bilinen kurucusu ve lideri konumundayd. Kurulduu yerin Beyrut olduu bilinmekle beraber, muhtemelen Bekaa Vadisinde kurulmutur.111 ASALA kurulduu dnemde George Habba'n FHKC (Filistin Halk Kurtulu Cephesi, 1967de kurulmu Marksist nitelikli bir rgt)si ve FK (Filistin Kurtulu rgt)'den geni lde lojistik destek ve eitim almtr. Lbnan'da kurulan ASALA'nn FK'den nemli lde destek almas FK'nn, Ermenileri, kendileri gibi kayp vatan ve gebe topluma sahip kmalar eklinde alglamalarndan kaynaklanmaktadr. Lbnan'daki otorite boluu, ASALA'nn yasama gemesi asndan nemlidir. Habbaa bal Filistinli gerillalarn, El-Fetih ve Suriye istihbarat denetimindeki El-Saika gerillalaryla birlikte 1970'li yllarda Krm'daki Simferepol Rus Askeri Akademisi'nde eitildikleri, teorik eitimlerinin ise KGB ve Sovyet askeri istihbarat rgt GRU tarafndan FK Moskova temsilcisi Hikmet Abu Zaid gzetiminde verildii hatrlanldnda, ASALA'ya kurulu aamasnda Moskova ve am zerinden Habba araclyla verilen destein nemi daha iyi anlalacaktr.

111

Bal, dris, ufal, Mustafa, Dnden Bugne Trk Ermeni likileri, Lalezar Kitabevi, Ankara, 2006, s.695.

66

1975ten 1980e kadar 40.000e yakn Ermeninin lkeyi terk ettii sanlyor. Bylece Orta douda yaanan ac ve zulmleri kendileri ile birlikte kuzey Amerika ve bat Avrupa lkelerine yeni yerleecekleri yerlere tamlardr.112 Bamsz grnm altnda ASALA, terrn en acmasz ve insanlk d uygulamalaryla kendini gstermitir. Manevi ve psikolojik destei, temas ve ilikiler ortamn Hnaklardan alan ASALA, insanlk d terr eylemlerine girimitir. Ermeni terr, yurt dndaki Trk grevlilerine, temsilciliklerine ve kurulularna ynelik silahl saldrlar eklinde ksa zamanda hzl bir trman gstererek younluk kazanmtr. Bu dnemde, Avrupa ve dou lkeleri ile Suriye ve Lbnan'da sler edinen Ermeniler, Kbrs Rumlar ve Yunanistan ile ibirlii iine girerek eylemlerini gerekletirmilerdir. Asala Terr Trk Dileri Tekilatna tarihte grlmemi bir trajedi yaatmtr. 1973- 1985 yllar, yeni Ermeni terr dneminde, Dnya Ermeni Kongreleri, Dnya Ermeni rgtleri, Trk dmanlnn yaylmasnda etkili olmulardr. ASALA terr rgt, Ermeniler iin gemiin intikamn almak iin ara haline gelmitir. Ermeni terr rgtleri ve uluslararas terr rgtleri ilerleyen srete Trkiyeyi blmek isteyen PKK ile ibirliine gideceklerdir. Organize terr faaliyetleri uygulayarak Trkiyeden istediklerini elde edebileceklerine inanmlardr. Ermeni terr rgtlerinin, kiliselerin ve baz devletlerin dolayl ekilde zendirmeleri, talepleri veya davetleriyle Ermeni terrn hzlandrmak ve etkili ekillerde kullanmak iin eitli Ermeni kongrelerinin topland bilinmektedir. Bu kongreler Tanak ve Hnak Ermeni terr rgtlerince gerekletirilen kongrelerdir. Ermeni terrnn propagandif ve psikolojik kanad erevesindeki bu kongreler dnya kamuoyunda Ermeni soykrm iddialarn canl tutmak amalyd. ASALA siyasi programnda dmanlarn iki gruba ayrmaktadr: 1-Birincisi yerel gericiler, yani rgtn karsnda olan, destek vermeyen Ermeni topluluu. 2- kincisi ise Trklerdir.

112

G. Minassian, a.g.e. s. 29

67

III.3.a. Paris Kongresi (1979)

Dnyadaki btn Ermenilerin tek ortak noktada bir araya gelmeleri ve toprak talebi konusunda almalar kongrenin amacdr. Ermenilik kavram diaspora erevesinde politize edilmeli ve Ermeni gc oluturulmal, toprak ve tazminat talepleri arttrlmal, terr faaliyetleriyle amalara ulalmaldr, gibi noktalar kabul edilmitir. 3-6 Eyll tarihleri arasndaki kongrede sunulan baz nemli neriler unlardr: 1. Parti ve mezhep ekimelerine son verilmeli bir "Merkez Komite" kurulmaldr. 2. Diaspora Ermenilerinin asimilasyonuna son verecek nlemler alnmaldr. 3. Eylem ve uygulamalarda ihtiya duyulan askeri teorisyenler ve stratejistler salanmaldr. Kongrede alnan kararlar ise unlardr:

1. Pan-Ermenizm hareketi hzlandrlacak, Ermenilik kavram Diaspora erevesinde politize edilecek ve dnyada bir "Ermeni gc" yaratlacaktr.

2. Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birlii'ndeki Ermenilerin, Ermeni sorunlarna yardmc olmalar imknlar aratrlacak ve gerekli katklarn salanmasna allacaktr. 3. Toprak istek ve talepleri dorudan Trkiye'den yaplacaktr. 4. Ermeni kilisesi milli karaktere kavuturulacaktr. 5. Bir Ermeni Bankas kurulmas almalar balamaldr. 6. Merkez Brolar kurulmal, yayn ve haberleme imknlar gelitirilmelidir. 113

Paris Kongresi sonunda, iddet eylemleri ve terr olaylar artm, ASALA taze kan salayarak daha da glenmitir. Btnleme abalarnda etkin bir dnem balam, silahl eitim faaliyetleri eitli merkez ve yerlerde artrlmtr.

113

Uras, Esat, Tarihte Ermeniler ve Ermeni Meselesi, Belge Yaynlar stanbul 1987, s. 206

68

III.3.b. Lozan Kongresi (1983) Tm Ermenileri bir araya getirmek, taleplere ynelik almalar hzlandrmak, ortak bir Ermeni anayasas hazrlamak maddeleri nerilmi ve kabul edilmitir. Oy birlii ile Kongre Orly patlamasn knamay reddeder. Ama toplantnn asl amac Trk Hkmetine Sovyet Ermenistannn Babakan ile Ermeni halknn kaderini resmi olarak grmesi iin bir arda bulunmaktr.114 Ermeni terrnn byk boyutlara ulat, dnya kamuoyunun giderek Ermenileri ve terristleri knar hale geldii bir ortamda toplanan Lozan Kongresi, "Ermeni siyasi grlerini birletirmek ve tek dorultuda hareket etmelerini salamak" amacn tayordu. Kongrede ileri srlen neriler unlardr: 1-Bir kurucu heyet oluturulmal, temel politikalar saptan-mal, toprak taleplerinin esasna ilikin grler belirlenmeli, bu istek bir esasa balanmal. 2-"Milliyeti, demokratik dncede bir ulusal kurtulu hareketi oluturulmal." 3-Bu kongreler, Dnya Yahudi Kongrelerine benzer ve onun gcnde, demokratik parlamenter bir nitelie ulatrlmaldr. Lozan Kongresi'nde alnan kararlar ise unlardr: 1-Kongrelerin demokratik, parlamenter bir nitelie ulatrlmas iin gereken hazrlklar yaplacak ve bir "Anayasa" hazrlanacaktr. 2-Kurucu heyet, hem Anayasa hazrlklarn yapacak, hem de eitli siyasi grlerin sentezini oluturacak almalarn bu metne katacaktr. 3-Kongre almalar, bir bildiri ile dnya kamuoyuna aklanacaktr.115

114

EIR, The Hot Autumn, Austos 1983 Uras, Esat, a.g.e. s. 207

115

69

ASALA'nn katlmad kongrede Trk aleyhtar iddet yanllar aznlkta kald. Kongre sonunda Tanaklar ve ASALA'da blnmeler grld. Alt terr tim ve gruplar zaman zaman babo yeni rgtler eklinde harekete giritiler. Byk bir ksm tasfiye edildi, tutukland ve mahkm edildi. Kongre ok hareketli ve tartmal gemi, soruna lml yaklaanlar arlkta olsalar da nemli gelimelere imza atamamlardr. Kongreden sonra da tartmalar ayn ekilde devam etmitir. III.3.c. Sevr Kongresi (1985) Sevr Kongresi olarak adlandrlan Kongre, nc Dnya Ermenileri Kongresidir. Kongrenin temel amac, Ermeni Anayasasnn kabul edilmesiydi. Tek bir yerden ynetilen, ayn kararlar dorultusunda, ayn ekilde ilerleyen Ermeniler olarak amalar iin faaliyet gstermelerine karar verildi. Sevr antlamasnn kabuln Lozan antlamasnn geersiz saylmas nerisi ileri srld. Kongrede, Trk smrgecilii ile mcadele iin bask altndaki dier halklarla balant kurmak gerektiine, 1915 soykrmn Trkiyenin kabul etmesi iin zorlamaya karar verilmitir. Belirlenen anayasaya gre, Ermeni komitesinin amalar; Ermenileri birletirmek, kongreyi dnyann tanmasn salamak, Trkiye ierisindeki topraklarn geri alp, vatanlarn tekrar kurmak, Ermenileri vatana dnmek konusunda rgtlemek idi.116 Trklerin Anadolu'ya ilk ayak bastklarnda bamsz bir Ermenistan devletinin mevcut olmad, dolaysyla da Ermenilerin topraklarnn ellerinden alnmas gibi bir durumun sz konusu olamayaca aktr. Ayrca Trkiyenin Yunanistanla olan Kbrs sorunundaki mnasebetlerinde Rumlar destekleme nerisi kabul edildi. Trkiyenin 1960-1970li yllarda d politikasnn temel eksenini oluturan Kbrs sorununa bir darbe de Ermeni lobisinden gelmitir. Kongrelerin hedefi, Ermenileri bir araya getirmek, Kongreleri dnyann tanmasn salamak, bilin oluturmak, milliyetiliklerini pekitirmek, Trk igali altndaki Ermeni topraklarn kurtarmak iin tm siyasi ve diplomatik yollar kullanmak, Ermenilerin vatanlarna dnlerini rgtlemek ve bunun iin hazrlk yapmak, zellikle Trkiyeye ynelik talepleri iin almaya younlaarak bunlar elde etmekti. Bu ama dorultusunda terr kullanlabilir meru bir yntem olarak

116

Uras, Esat, a.g.e. s.206

70

gryorlard. Fakat ASALAnn dnya kamuoyundan ald tepkiler ve knamalar sonucunda desteklenmeme karar alnd (Bu belki gstermelik bir karard). Ermenilerin tek vcut olmas amacn tayan ve hedeflerin belirtildii Ermeni Anayasas adl metin bu kongre ile kabul edildi. Ermeni davas yolunda mcadele eden her trl kuruluu tek at altnda birletirmeyi amalamtr. Kongre de alnan bir dier karar ise Trklere kar Ermeni kltrn koruduu iddiasyla Sovyet Rusyaya bir teekkr bildirgesi yaynlanmas idi. Bu kongrelerdeki ortak zellikler unlardr: a. Btn kongrelerde silahl mcadele tartmalar n plana gemitir. Bu mcadeleyi uygun bulanlarla - bulmayanlar arasndaki tartmalar zamanla Ermeni terr rgtlerinin blnmelerine sebep olmutur. ASALA, 1979 tarihli Paris Kongresinden sonra dierlerine katlmam veya sokulmamtr. b. Btn kongrelerde alnan kararlarn uluslararas kurululara gnderilmesi ve bu kararlarn eitli dzeylerde uluslararas forumlarda ele alnp tartlmas kararlatrlm ve bu imknlar aranmtr. c. Ermenilerin bir at altnda toplanmas ve temsili nemli konulardan biri olmu, ancak bunun nasl gerekleecei hususunda ortak bir gre varlamam, Anayasa denilen metinde bir hazrlk dnemini n grmtr. d. Kongrelerde ye saylar giderek azalmtr. e. Kongrelerde gr ayrlklar aka gzlenmi, ancak bunu giderecek somut nlemler alnamamtr.117 ASALA, 1980li yllarda ABD tarafndan resmi olarak terr rgt listesine alnmtr. Ancak ABD'nin 2001'de hazrlad "Yabanc Terrist rgtler (Foreign Terrorist Organisations)" listesine ve "lkeye Girii Yasak Olan Terristler (US Terrorist Exclusion List)" listesine, Birleik Krallk'n "Yasad Gruplar (UK Proscribed Group)" listesine, Avustralya'nn, Kanada'nn, Avrupa Birlii'nin ve Rusya'nn "Tanmlanm Gruplar (Specified Groups)" listelerine dhil deildir. 1985 ylna kadar aktif olarak eylemlerini gerekletiren rgt bu tarihten sonra etkisini yitirmesi sebebiyle bu listelere dhil edilmemi olabilir.
117

http://www.ermenisorunu.gen.tr/turkce/makaleler/makale5_1.html

71

III.4. ASALAnn rgt Yaps ASALA terr rgt, geleneksel Ermeni terr rgtleri modeline uygun bir yapya sahiptir. ASALA 1975-1985 yllarnn en ilek, sistemli, programl terr rgt olmutur. stihbarat rgtlerinin verilerine gre, gizlilii en iyi ekilde korunabilen terr rgtlerinden birisi olarak anlan ASALA hakknda ok fazla belge ve bilgi olmamakla birlikte rgtn alma metodolojisi hakknda birtakm bilgiler vardr. ASALA belli bir merkez evresinde ve merkeze bal komuta gruplar eklinde rgtlenme yoluna gitmitir. Bu komuta gruplar Siyasi ve Askeri Merkezler olarak ikiye ayrlmaktadr. Bunlarn ierisinde Propaganda Komitesi, Mali Komite ve Askeri Komiteler de bulunmaktayd. Siyasi merkezlerin yaps ise hiyerarik bir dzen iinde blge ve lke sorumlular olarak grev almaktaydlar. 118 Lbnan bu anlamda rgtn merkezi ve ana brosu konumundayd. rgtn bu konuda bulunulan her lkede merkezlerinin olduunu, bu anlamda byle bir snrlandrmann yaplmasn kabul etmediini bilmekteyiz. Gz boyama ve gl olduklarn gsterme amal bir sylem olduu kolaylkla anlalmaktadr. rgtn lke iindeki blge yaplanmalar kendi ierisinde Komuta Gruplar ad altnda tekilatlanmlardr. Blge sorumlular bahsettiimiz gibi her biri hiyerarik bir dzen iinde lke sorumlularna, lke sorumlular ise merkez komitesine bal olarak almaktaydlar. rgtte gizlilik esas n planda olduu iin siyasi yapda grev alanlarn askeri kanatla dorudan ilikisi bulunmamaktayd. Askeri kanat yaplanmasnda ise terr timleri kk hcreler halinde dorudan merkeze bal bir rgtlenme yoluna gidilmitir. Bu hcre biimindeki rgtlenmelerde her hcre iki ile drt kiilik gruplardan olumakta idi. Eylem iin farkl lkelere giren bu hcre timler eer gerekli grlrse merkez komitenin de bilgi ve istei dorultusunda, gittikleri lkenin siyasi merkeziyle irtibata geebiliyorlard.

118

itliolu, Ercan, Yedekteki Taeron: ASALA, 2. Bask, mit Yaynclk, Ankara, 1998, s. 21

72

ASALA, milliyeti, siyasi ve ehir gerillas alarndan olsun, uygulamada olsun maalesef fevkalade bir ekilde hedefine ulam bir terr rgtdr. Bir Trk diplomatnn diliyle "ASALA, ok iyi fizik ve teorik eitim verilmi, hedef seim ve eylem planlan titizlikle hazrlanm, lojistik destek ve gvenli yerleri ustaca salanm, istihbarat ve eylem alarndan kesinlikle profesyonel destek ve nderlie sahip bir rgttr. 119 tanmlamas yaplmaktadr. Bu da ASALAnn ne derece ciddi bir yapya sahip olduunu gstermektedir. rgtn en kk birimi olan birden fazla hcre timi farkl siyasi merkezlerce ayn lkelere ynlendirilebilmekteydi. Bu timler birbirinden habersiz ayr ayr eylemlere imza atabiliyor ve bu eylemleri, eylemlerin yapld lkelerdeki siyasi merkezlere eylemler konusunda bilgi verilmeden gerekletirilebiliyorlard. ASALA'nn dikkate deer ynlerinden birisi de, Amerika'dan Avustralya'ya, Kanada'dan Portekiz'e kadar dnyann (zellikle de Avrupa'nn) hemen her lkesinde ok ksa aralklarla, hatta ayn zamanda eylem yapma imkn ve kabiliyetine sahip olmasdr. Bu da rgt yapsnn ne kadar geni, dzenli ve disiplinli olduunu gstermektedir. Ermeni terr rgtlerinin bir dier nemli zellii ise farkl uluslar aras terr rgtleri ile ibirliinde bulunmasdr. ASALA ve JCAGn Kzl Tugaylar, Japon Kzl Ordusu, Afrikal Terr rgtleri, FK ve PKK gibi rgtlerle ibirliinde bulunduklar bilinmektedir.120 Merkezlere bal hcreler gerekletirmi olduklar eylemleri sanki meru bir zemin ortam iinde bulunuyorlarm gibi aka stlenmekteydiler. Daha dorusu yaplan eylemler Trkiyenin dnda, Ermeni lobisinin ve yabanc desteinin youn olduu Avrupa lkelerinde gereklemekteydi. Aada isimleri sralanan hcreler 1980-1981 dneminde Avrupa'nn deiik lkelerinde Trk Dileri ve Trk kurulular gibi (THY vb.) yerlere yaplan eylemlerin sorumluluklarn stlenmilerdir.
119

Bal, dris, ufal, Mustafa, Dnden Bugne Trk Ermeni likileri, Ankara, Lalezar Kitabevi,2006,s. 657 120 ahin, F. Nurhayat, D Politik Etkenler Asndan Trkiye'de Terr Olay, SBED, S.5, Konya, 1999, s.79-102.

73

a) ehit Refti Balian Komando Grubu,

b) Kara 24 Nisan Komando Timi,

c) Geourgen Yanikian Komando Grubu,

d) Yanikian ve Sasunian Komandolar,

e) Avrupa 21. Komando Grubu,

f) Ermeni Adalet Komitesi,

g) Antranik Paa Komandolar,

h) Aleks Yenikomeshian Komando Grubu,

i) Shahan Natali intihar Komando Timi,

j) Sehit Agop Darakcian Komando Timi,

k) Yeghid Kesisian intihar Komando Timi, l) 24 Eyll intihar Komando Timi.121

Gnmzde bu tip bir rgtlenme yolunun en yakn rneini PKKda grebilmekteyiz. Ayn ekilde PKKda da siyasi ve askeri merkezler bulunmaktadr. PKK

121

Bal, dris, ufal, Mustafa, Dnden Bugne Trk Ermeni likileri, Ankara, Lalezar Kitabevi,2006, s. 656

74

ASALAdaki blge sorumlusuyla ayn ilevi gren merkezlerine kendi terminolojilerinde Eyalet Sorumlusu olarak gemektedir. ASALAnn siyasi merkezleri propaganda almalarnda da organize olmu bir yapya sahipti. Propaganda almalarnda ak ve kapal olmak zere iki trl yntemle faaliyet gstermekteydiler. Bunlardan ak propagandalarn legal yollarla etkin olduklar lkelerdeki ermeni renciler yoluyla, dergi, bror ve gazete yaymlamaktaydlar. Ayrca toplant, konferans, seminer ve yry etkinlikleri dzenlemek propagandann bir dier kanadn oluturmaktadr.122 rgtn siyasi merkezleri bulunduklar lkelerdeki ideolojik olarak benzerlikleri bulunan rgtlerle ak ya da kapal olarak birliktelik ortam oluturma yoluyla almalar yrtmekteydiler. Siyasi merkezlerin en nemli grevleri ise tm bu propaganda almalar iin mali kaynak bulmaktr. Siyasi merkezlerde alan grevlilerin ikinci bir grevi ise vizyon oluturma aamasyla ilgilidir. Siyasi merkez grevlileri bulunduklar lkelerde vizyon ve kamuoyu oluturma amacyla toplumun aydn kesimiyle (Gazeteciler, Yazarlar, Tarihiler, Sanatlar, Sendikalar, niversite retim yeleri vb.) iliki kurarak bu kesimi davalarna eklemleme yoluna gitmilerdir. Sonu olarak ASALAnn tutum ve davranlarna bakldnda dneminin en iyi organize olmu terr rgtlerin en nemlilerinden olup, tam bir terr rgt olarak karmza kmaktadr. Eylemler sonucunda yeni Ermeni terr gruplar ortaya kyordu, cinayetleri ad yeni duyulan gruplar stleniyor, kamuoyunda akl kartrc bir tablo yaratlmaya allmaktayd. Bunun dnda, her terr timi sanki yeni bir Ermeni rgt gibi dnya kamuoyuna tantlmak isteniyor, bu yolda her trl propaganda yaplyordu.

122

itliolu, Ercan, a.g.e. s. 22

75

III.5. ASALAnn Ama ve Hedefleri 10 Temmuz 1978de rgtn yapm olduu bir aklamada (rgtn gizlilik ve illegal politikas yznden bu tr deklarasyonlara az rastlanr denilebilir), ASALA politik snrlarn ve stratejilerini tarihi Yves Ternon'a gre on maddede belirtmitir, bunlar:

1) Asla rgtnn tek dman Trk Hkmetidir,

2) Trk hkmetinin hsmlar, yaknlar ASALAnn dmandr. Agopyann Biz Trkiye'ye askeri ve ekonomik yardmda bulunan tm dier lkeleri de dmanmz addederiz szleri bunu aka gstermektedir.

3)Amerika emperyalizmine ve Trkiyeye kars savaan tm devrimci hareketler ASALAnn yoldadr. Trk devleti tarafndan zulme urayan Devrimci Trk ve Krt partileri ASALAnn yoldalardr.

4)Ermenilerin dostlar, soykrm tanyanlardr, dmanlar ise bunu inkr edenlerdir.

5)Ermeni siyasi partilerinin liderleri 60 yl boyunca hibir ilerleme kaydedememilerdir. Bu nedenle ermeni devrimci federasyonu zamann doldurmutur.

6) Btn ermeni halk ASALAya gereklemesini umduklar isteklerinin bir simgesi olarak bakmaktadrlar.

7) Ermeni kiliseleri eski glerini toplayabilir ve tekrar doru yola girebilirler.

8) Asala savalar bir terrist deil, gerek devrimcilerdir.

9) Asala bamsz, gururlu, yrekli ve yalnz bir rgttr.

76

10) Sovyetlerde yasayan Ermeniler, Ermeni halknn temelini ve yeri doldurulamaz katmann olutururlar.123 Bu erevede rgtn temel amalar u ekilde zetlenebilir:

1-Ermeni devletinin topraklarnn byk bir ksm Trkiyenin dou illeri iinde kalmtr.(Buralar Bat Ermenistan adyla anmaktadrlar). Bu topraklar Ermenilere geri verilmelidir. Bu topraklar Ermenistan Cumhuriyetine bal bir cumhuriyet haline getirilecektir,

2-Trkler 1915-1918 yllar arasnda tarihin ilk soykrmn yapm ve 1,5 milyon Ermeniyi ldrmlerdir. Bu soykrm Trkler tarafndan tannmal ve Trkler bunun karlnda Ermenilere tazminat demeliler,

3-Trklerden kurtarlan topraklarda mstakil bir Ermeni devleti kurulacaktr. Ermeni halkna kendi kaderini tayin etme hakknn verilmesi,

4-Trkiyede Ermeniler bugnde bask altndadrlar. Trkiye'de yaayan Ermeni topluluunun zerindeki sosyal, kltrel ve siyasi basklarn sona erdirilmesi gerekmektedir. ASALA, aklamalarnda, Trkiyenin Soykrmn tanmas ve tazminat ykmllnn hedef sralamasnda sonda yer aldn zellikle vurgulamakta ve emperyalistlerin ajan olarak tanmlad Tanaklar yalnzca bu son iki amac temin etmeye almakla sulamaktadr. Amacna ulamak, Ermeni Meselesini gndemde tutabilmek iin sadece Trk hedeflerine deil ses getirecek her trl eylemi uygun saymtr.

ASALA amalar dorultusunda byk destek grubundan, tabi onlarnda karlar dorultusunda yardm ve destek grmtr. Bu gruplar:

1- Sovyetler - Dou Blou ve Sosyalist lkeler destei,

123

Ternon, Yves, La cause armenienne, Le seuil, 1983, ss. 233-236

77

2- Jeopolitik beklentileri bakmndan, Trkiye'yi d ve i tehdit ve terrle ypratmay politikalarnn esas sayan Yunanistan, Suriye gibi lkelerin destei,

3- Komnist partilerden, dolayl olarak Hnak Ermeni terr rgtnden ve sempatizanlarndan, kars grlere sahip bulunsalar da Ermeni kiliselerinden salanan desteklerdir.

Temel prensiplerine uygun olarak, ASALAnn faaliyetleri hedef olarak seilen Trklere ynelik byk oranda bombal saldr ve insan lmleri olarak gereklemitir. ASALA dncelerini yaymak iin ayn zamanda " Hayastan" (Ermenistan) adnda birok dilde yaymlanan bir dergi de karmtr. Ayrca, "Hai-Baikar", "Armenia" ve Londra'da yaynlanan "Kaytzer" adl dergiler de yayn organlarnn balcalar arasndadr. Fransa'da ASALA Hai Baikar (Silahl Mcadele) olarak adlandrlan bir yayn karyordu.124

ASALA ilk radyo yaynlarn 1981de Beyrut'ta balatm, "Lbnanl Ermenilerin Sesi" ad altnda gnde bir saatlik yaynlar yapmlardr. Bunlarn dnda, ilikili olduu lkelerin haberleme aralar da ASALA'ya yayn ynnden destek salamlardr.125 III.6. Gelimeler Inda ASALAnn Eylemleri ASALA terr rgtnn dnya kamuoyunu ve gvenlik glerini yanltmak, Ermeni davas ile ilgili olarak ne kadar ciddi olduklarn, dnya kamuoyu nezdinde sahip olunan destein boyutlarn mbalaa yoluyla gz doldurma amacyla birok paravan rgt kurmulardr. Bu da dnyann eitli yerlerinde kk paral gruplar olmalarndan kaynaklanmaktadr. Ermeni terr rgtlerinin eylemleri srasnda adlar duyulan rgtler unlard: 1. ASALA,

124 125

EIR, The Hot Autumn, Austos 1983, ss. 21-23 http://www.ermenisorunu.gen.tr/turkce/teror/asala.html#7

78

2. JCAG (Armenian Genocide Justice Commandos, Tanak destei ile kurulmutur.) 3. ARA ( Armenian Revolutionary Army) 4. Yeni Ermeni direni rgt, (NAR) 5. Fransa Eyll rgt, 6. ASALA-RM, 7- 3 Ekim Grubu, 8- 9 Haziran Grubu, 10- Orly Grubu 11- 15 svire Grubu, 12- Kzl Ermeni Ordusu, 13- Dnya Cezalandrma Tekilat, 14- 28 Mays, 15- Ermeni Milli Komitesi,

17- Ermeni Halk ihtilal Harekt,

18- Kbrs Ermenilerini Mcadeleye aryor, 19- Kbrs Ermeni-Rum Tekilat lerinde JCAG, ARA, NAR gibi rgtler ASALAnn dnda, farkl birer terr rgt olarak karmza kmaktadr. Fakat amalar ekseninde benzerlikler tadklar iin verdikleri sava dorultusunda ibirliine gitmekte, yaplan eylemler sonrasnda her rgt kendi eylemini stlenmekteydi.

79

Bu rgtlerin etkinlik alan olarak sadece bulunduklar lkeyi seenler olmakla birlikte (Orly Grubu, Fransa Eyll Grubu), ASALAy sktrmaya alan lkelere ynelik eylemlerde bulunmak gibi snrl faaliyetler yrtmlerdir. 9 Haziran rgtnn de ASALA'nn paravan kollarndan biri olduu, 12 Ekim 1980'de Londra'da kesin olarak ortaya kmstr. ngiliz polis tekilat Scotland Yard, Trk turizm ofisini bombalayan ve ASALA Antranik Paa grubunun stlendii eylemde kullanlan bombalarla, 10 dakika sonra svire Leicester Square turizm ofisine yaplan ve 3 Ekim rgtnn stlendigi eylemdeki bombalarn ayn kii ya da kiilerce yapldn ortaya karmtr.126 Ermeni terrnde, Trkiyedeki i huzursuzluun zirveye kt, anarizm ve sol akmlarn etkin olduu 1979 ylndan itibaren byk bir art gzlenmeye balanmtr. Ermeni terristler, 21 lkenin 38 kentinde, 39'u silahl, 70'i bombal, biri de igal eklinde olmak zere toplam 110 terr olay gerekletirmilerdir. Bu saldrlarda Trkiye'nin 42 diplomat ile 4 yabanc uyruklu kii hayatn kaybederken, 15 Trk ve 66 yabanc uyruklu kii de yaralanmtr. ASALA Trklere ynelik terr eylemlerini en ok Fransada gerekletirme imkn bulmutur. Lbnandan sonraki en byk hareket ss olan Fransada hareket serbestlii bulunan rgt Fransz ynetimi ve Ermeni lobi destei sayesinde Fransada rahatlkla eylem yapabilmilerdir.127 ASALA eylemlerinin byk bir blm, elilik, konsolosluk baskn gibi genel, hedef ayrt etmeksizin tarzda deil, seilmi kiilerin vurularak ldrlmesi seklinde olmutur. Yugoslavyadaki eylem haricinde, eylem sonrasnda olay mahallinde veya sonrasnda yakalanan hibir ASALA militan olmamtr. Bu ASALA'nn ilerinde uzman ve profesyonel altnn bir delili olarak grlebilir.128 rgtn ilk adam ldrme faaliyeti de yine Lbnanda olmutur. Lbnan Trk Konsolosluu birinci sekreteri Oktay Ceritin 16 ubat 1976 Hamra'da ldrlmesi.
126

Kara, Zeynep, Ermeni Terr rgt ASALA, Atlm niversitesi Uluslar aras Anabilim Dal Yksek Lisans Tezi, Ankara, 2007, s. 49 127 zolu, Ali, a.g.e. s. 417 128 Kara, Zeynep, a.g.m. s. 78

80

Bir sonraki ylda, ASALA I. Dnya Sava esnasnda Ermeni soykrmn ve srgnn hakli gsteren tezi savunan Amerikal tarihi Stanford Jay Shaw ve Ezel Kural Shaw iftinin evine bombal saldr gerekletirmitir. Ayrca ABD, Yunanistan, Kbrs Rum Kesimi, Suriye, ran ve Kanada gibi devletlerde de eylemlerini ifa etmilerdir.129 Ermeni Devrimci Federasyonunun aklamalarna gre ASALA dier Ermeni terr rgtlerine gre daha radikaldi. Her on terr eyleminden dokuzunu ASALA stlenmekteydi. Lbnann Beyruttaki Ermeni kamp ve merkezlerin i ilerine karmas ve Ermeni Devrimci Federasyonunun bu konudaki yansz tutumu ASALA ve Ermeni Devrimci Federasyonunun arasnn almasna ve kopmalara neden olmutur. ASALA, Tanak yneticileri iin "Ermenilerin kann emen ve kurutan parazitler" ifadesini kullanmtr.130 ASALA tarafndan, Trk diplomatlarna, Trk kurum ve kurulularna gerekletirilen eylemler kronolojik olarak aada ilenmitir.131 132 133 III.6.1. Mehmet BAYDAR Suikast le Balayan Terr Sreci (27 Ocak 1973 Los Angeles/ABD) Trk vatandalarna ynelik Ermeni saldrlar, 1973 ylnda balad. Trkiye'nin Los Angeles Bakonsolosu Mehmet BAYDAR ve Konsolos Bahadr DEM R, 78 yandaki Amerikan uyruklu ermeni Grgen (Karakin) Mdrg Yankyan adlaryla anlan biri tarafndan katledilmitir.134 Yankyan Rusyal eski bir Ermeni komitac idi.135 Elinde bulunan Abdlhamit'e ait bir tabloyu Trkiye'ye armaan etmek istediini bildirerek, Baydar ve Demir'i Santa Barbara'daki Baltimore Oteline davet eden Yanikiyan, iki diplomat otelde silahla zerlerine ate aarak ldrd.136 Cinayetten sonra tutuklanan ve mebbet hapis cezasna arptrlan Yanikiyan, 31 Aralk 1984 tarihinde af ile serbest brakld. Yanikiyan, serbest kaldktan ksa bir sre sonra ld.
129 130

Ternon, Yves, a.g.e. ss. 236-240 http://www.ermenisorunu.gen.tr/turkce/sorun/tasnak.html 131 http://www.ermenisorunu.gen.tr/turkce/diplomatlar/ 132 imir, Bilal, ehit Diplomatlarmz 1. Ve 2. Kitap, Bilgi Yaynevi, Ankara, 2000 133 Vatanda, Aydoan, ASALA Operasyonlar (Aslnda Ne Oldu), Alfa Yaynlar, stanbul, 2005, ss. 230235 134 zolu, Ali, a.g.e. s.404 135 imir, Bilal N. a.g.e. s. 376 136 Hrriyet Gazetesi, 29.01.1973, s. 1

81

Trk diplomatlara kar ilk saldr olarak nitelenen bu olay, daha sonra bir cinayetler zincirini balatt ve rgtl Ermeni terrne rnek oluturdu. Yankyan cinayetten sonra otelin mdr ve garsonlarna Ailemden 26 kiiyi Trkler ve Ruslar ldrd onlarn intikamn aldm demitir. Katil Yankyan bir gazeteye gnderdii ve yaynlanan mektubunda Sizler bu mektubu okuduunuzda ben yeni bir sava biimi icat etmi ve uygulam olacam. nden gidiyorum, Ermeniler peimden gelsin. Ermenileri uzun uykularndan uyandrmann ve Trklerden onlarn anlayaca dille konumann vakti geldi. Trk Hkmeti ile hibir millet iliki kurmamal ve onlarn temsilcileri yok edilmeli, artk dnmek yok . 137, demitir.

Yankyan bu cinayeti ABD ve dnya kamuoyunun dikkatini Ermeni meselesine ekmek iin ilemitir. Olay nce byk bir aknlk yaratm 77 yandaki birinin tanmad hibir sorunu olmad iki insan ldrmesi anlalamam, ancak byk bir ilgi de uyandrmtr. ABD basn olayn evveliyat hakknda bilgi vermek iin soykrm iddiasndan uzun uzun bahsetmitir. Bu olay ve olaya duyulan ilgi Ermeni militanlarnda davalarn duyurmak iin Trk diplomatlarn ldrme yolunun denenmesi dncesini dourmutur. Ermeni terrnn kk ve bireysel bir olaydan byk, geni apl terr olaylarna geiine verilebilecek en gzel rnek Baydar ve Demir cinayetleridir. Ayn yl 26 Ekimde Trk Basn Yayn ve Enformasyon ofisine bomba kondu. Bomba patlamadan imha edildi. Olay stlenen Yankyan Komandolar adl Ermeni rgt stlendi. Ayn zamanda bu rgt Baydar ve Demirin katili olan Yankyann braklmasn istediklerini akladlar. 138 Ermeni terristler ileriki dnemlerde de iledikleri adi sular geri plana itip, iddialarnn reklamn yapmaya almakta, yarglamay yapan lkeyi tehdit etmek dhil her trl yola bavurarak suikastlarn kurtarmaya almaktaydlar.139 THY Brosu Bombaland (4 Nisan 1973, Paris): Biri Trk Havayollar brosu dieri ise Trk Bykelilii brolar dnda iki bomba patlatld. Kimsenin
137 138

http://www.caginpolisi.com.tr/86/36-37-38.htm imir, Bilal N. a.g.e. s. 376 139 ahin, F. Nurhayat, a.g.m. s. 92

82

yaralanmamasna karn maddi zarar byk olmutu. Hibir grup sorumluluu stlenmemekle beraber, polis yetkilileri faillerin bir Ermeni grup olduunu iaret ettiler. Trkiye Basn Yayn ve Enformasyon Ofisine Bomba kondu (26 Ekim 1973, New York): Bomba patlamadan bulunarak imha edildi. Olay Yankyan Komandolar adl Ermeni Terr rgt stlendi.

Trkiye Turizm ve Enformasyon Brosuna Bomba kondu (7 ubat 1975, Beyrut): Bomba Lbnan polisi tarafndan etkisiz hale getirilmeye allrken patlad. Bir Lbnan polisi yaraland. Yine bu eylemi Yankyan grubu stlendi.

Lbnan Trk Hava Yollar, (20 ubat 1975, Beyrut): Beyrut THY brosunun nnde byk bir bomba patlad. Ofise byk maddi zarar verildi. Saldry yine ASALAnn Yankyan grubu stlendi. Olay yerine braklan mektupta, "Ermenilerin hakl davasnda emperyalistlere kar mcadele edilecei, eylemlerin Trkiye, ran ve ABD'yi hedef alaca, bu bombalama eyleminin de bir balang olduu" bildirildi.

Trk Diplomatlarna kinci Suikast: Dani Tunalgil (22 Ekim 1975, Viyana) 140 : Terr rgt ats altnda ASALA ilk kanl eylemini 22 Ekim 1975'te Avusturya'nn bakenti Viyana'da dzenledi. Bykelilik binasn basan ASALA militanlar, Bykeli Dani Tunalgil'i ldrd. 141 Olay ASALA terr rgt stlendi, ancak terristler yakalanamad. Dani Tunalgilden 2 Gn Sonra smail Erez Suikast (24 Ekim 1975)142: Trk Diplomatlarna gerekletirilen nc suikast, Pariste Trk Byk elisi smail Erez ve ofr Talip Yenerin lmyle sonulanan suikastt. 143 Bykelilik yaknlarnda bir kprbanda pusu kurmu Ermeni terristlerce makam otomobilinde otomatik silahlarla kurun yamuruna tutulup ldrlmlerdir. Eylemi ASALA
140 141

Cumhuriyet Gazetesi, 23.10.1975, s. 1 Milliyet, 23.10.1975, s. 6 142 Cumhuriyet, 25.10.1975, s. 1 143 Milliyet, 10.07.1985, s. 11

83

stlenmi, fakat katiller Dani Tunalgilde olduu gibi yakalanamamtr. Bu suikasttan sonra Fransa soykrm ant dikilen lkeler sralamasnda olduu gibi Ermeni suikastlar dzenlenen lkeler sralamasnda da zamanla ilk sraya ykselecektir. Bunda elbette ki Fransz ynetiminin Ermenilere kar alm olduklar tavrn nemi byktr. Fakat bu tavr zamanla olumsuz bir hal alacaktr. Bunu da Orly Katliamndan sonra Fransz hkmetinin ASALAya kar tavrndaki deiiklerle kendini gsterecektir.

Trkiye Bykeliliine Bomba Atld (28 Ekim 1975, Beyrut): Trk Bykeliliine el bombas atld. Eylemi ASALA terr rgt stlendi. Oktar C R T (16 ubat 1976, Beyrut / Lbnan): Trkiye'nin Beyrut Bykelilii Baktibi Oktar C R T, Beyrutun Hamra Caddesinde susturucu taklm bir tabancayla vurularak Ermeni terrizminin kurban oldu. Saldry ASALA stlendi. ASALA ilk kez bu cinayetle adn ortaya att. Taha CARIM (9 Haziran 1977, Roma)144: Trkiye'nin Vatikan Bykelisi Taha CARIM, bykelilik ikametghnn nnde iki terristin at ate sonucu ld. Saldry bu kez JCAG "Ermeni Soykrm Adalet Komandolar" stlendi.

Necla KUNERALP (2 Haziran 1978, Madrid): Trkiye'nin Madrid Bykelisi Zeki KUNERALP'in makam aracna 3 terrist tarafndan ate ald. Arabada bulunan bykelinin ei Necla KUNERALP ile emekli bykeli Beir BALCIOLU, hayatlarn kaybettiler. Saldry "Ermeni Soykrm Adalet Komandolar" adl rgt stlendi. Bu olayda, ilk kez bir yabanc da Ermeni terristlerin Trklere ynelik saldrs srasnda ld. Makam ofr spanyol Atonio TORRES, terristlerin kurunlarna hedef oldu. Ahmet BENLER (12 Ekim 1979, Lahey): Hollanda'daki Trkiye Bykelisi zdemir BENLER'in olu Ahmet BENLER, silahl saldr sonucu ldrld. Olay bu kez hem "Ermeni Soykrm Adalet Komandolar" hem de ASALA ayr ayr stlendi.

144

Gnaydn Gazetesi, 11.06.1977, s. 1

84

Ylmaz OLPAN (22 Aralk 1979, Paris): Trkiye'nin Paris Turizm Maviri Ylmaz OLPAN, bir terristin saldrs sonucu katledildi. Bu olay, Ermeni terrizminin Paris'teki ikinci saldrs oldu. Olaydan sonra haber ajanslarna telefon eden bir kii, Roma, Madrid ve Paris'teki eylemlerden "Ermeni Soykrm Adalet Komandolar" adl rgtn sorumlu olduunu bildirerek, "Trk Hkmeti Ermenilere hak tanmad iin Avrupa'daki Trk diplomatlarn ldryoruz" dedi.

Galip ZMEN (31 Temmuz 1980, Atina) 145 : Trkiye'nin Atina Bykelilii dari Ataesi Galip ZMEN ile 14 yandaki kz Neslihan ZMEN, bir terristin silahl saldrs sonucu katledildiler. Galip zmen'in ei Sevil ZMEN ve oullar Kaan ZMEN olaydan yaral olarak kurtuldular. Saldry ASALA stlendi.146 ark ARIYAK (17 Aralk 1980, Sydney)147: Trkiye'nin Avustralya Bakonsolosu ark ARIYAK ile koruma grevlisi Engin SEVER, Ermeni terrizminin kurban oldular. 1980 ylnda ayrca; 6 ubat'ta Trkiye'nin svire Bykelisi Doan Trkmen, Bern'de urad

saldrdan yara almadan kurtuldu. 17 Nisan'da Trkiye'nin Vatikan Bykelisi Vecdi Trel'in makam aracna ate ald. Trel ve koruma grevlisi Tahsin Gven saldrdan yaral olarak kurtuldular. 26 Eyll'de Trkiye'nin Paris Bykelilii Basn Danman Seluk

BAKKALBAI, urad silahl saldrda yaraland. Engin SEVER (17 Aralk 1980, Sydney): Trkiye'nin Avustralya Bakonsolosu ark ARIYAK ile koruma grevlisi Engin SEVER, Ermeni terrizminin kurban oldular. 1980 ylnda ayrca; Reat MORALI (4 Mart 1981, Paris): Trkiye'nin Paris Bykelilii alma Ataesi Reat MORALI ile din grevlisi Tecelli ARI, alma Ataelii'nden kp arabaya binecekleri srada 2 terristin saldrsna uradlar. Moral saldr srasnda hayatn kaybederken, din grevlisi Ar, ar yaral olarak kaldrld hastanede ld.
145 146

Hrriyet Gazetesi, 01.08.1980, s. 1 Milliyet, 11.07.1985, s. 9 147 Hrriyet, 18.12.1980, s. 1

85

Saldry ASALA stlendi. Bu olay ile Ermeni terrizminin, Paris'teki nc katliam oldu. Trkiye, Trk diplomatlarn etkin bir ekilde korumad iin Fransa'ya protesto notas verdi. Tecelli ARI (4 Mart 1981, Paris): Trkiye'nin Paris Bykelilii alma Ataesi Reat MORALI ile din grevlisi Tecelli ARI, alma Ataelii'nden kp arabaya binecekleri srada 2 terristin saldrsna uradlar. Moral saldr srasnda hayatn kaybederken, din grevlisi Ar, ar yaral olarak kaldrld hastanede ld. Saldry ASALA stlendi. Bu olay ile Ermeni terrizminin, Paris'teki nc katliam oldu. Trkiye, Trk diplomatlarn etkin bir ekilde korumad iin Fransa'ya protesto notas verdi. M. Sava YERGZ (9 Haziran 1981, Cenevre): Trkiye'nin Cenevre Bakonsolosluu Szlemeli Sekreteri Mehmet Sava YERGZ, evine gitmek zere konsolosluktan ayrldktan hemen sonra urad silahl saldrda hayatn kaybetti. Saldry ASALA stlendi. Olaydan sonra yakalanan Lbnan uyruklu Ermeni terrist Mardiros Camgozyan, 15 yl ar hapis cezasna arptrld. Cemal ZEN (24 Eyll 1981, Paris): Trkiye'nin Paris Bakonsolosluu ile Kltr Ataelii'nin bulunduu binay igal eden 4 ermeni terrist, 56 Trk grevli ve vatanda rehin ald. Terristler, kendilerine mdahale etmek isteyen gvenlik grevlisi Cemal ZEN'i ldrdler, Bakonsolos Kaya NAL' yaraladlar. Ermeni terristler, Trkiye'de siyasi tutuklu 12 kiinin salnarak Paris'e getirilmesini istediler. steklerinin kabul edilmeyeceini anlayan terristler 15 saat sonra polise teslim oldular. Trkiye, Fransa'y bir kez daha uyarrken, Fransa da saldry knad. Olay ASALA stlendi. Saldry gerekletiren 4 ermeni terrist, Vasken Sakosesliyan, Kevork Abraham Gzliyan, Aram Avedis Basmaciyan ve Agop Abraham Turfanyan, 31 Ocak 1984'de Fransa'da 7'er yl hapis cezasna arptrldlar. Mahkemenin sonucu Trkiye'de byk tepkiyle karland. 1981 ylnda ayrca; 2 Nisan'da Trkiye'nin Kopenhag alma Ataesi Cavit Demir, oturduu apartmann asansrnde urad silahl saldrdan yaral olarak kurtuldu.

25 Ekim'de Trkiye'nin Roma Bykelilii kinci Katibi Gkberk Ergenekon, yolda yrrken saldrya urad. Ergenekon, olaydan hafif yaralarla kurtuldu.

86

Kemal ARIKAN (28 Ocak 1982, Los Angeles) 148 : Trkiye'nin Los Angeles Bakonsolosu Kemal ARIKAN ldrld. Arkan'n katili Tanak militan Hampig Sasunian, mebbet hapis cezasna arptrld. Eylemi JCAG stlendi. Orhan Ragp GNDZ (4 Mays 1982, Boston): Trkiye'nin Boston Fahri Konsolosu Orhan GNDZ, urad silahl saldrda ld. Vurulmadan nce brosu bombalanmtr. 149 Bombalama srasnda evinde olduu iin ilk saldrdan kurtulmutu ve broda byk hasar meydana gelmiti. Saldry yine JCAG stlendi. Erkut AKBAY (7 Haziran 1982, Lizbon): Trkiye'nin Lizbon Bykelilii dari Ataesi Erkut AKBAY, eiyle birlikte otomobilinde urad silahl saldrda ld. Otomobilde bulunan ei Nadide AKBAY, yaral olarak kaldrld hastanede bir sre sonra yaamn yitirdi.150 Atilla ALTIKAT (27 Austos 1982, Ottowa):Trkiye'nin Ottowa Bykelilii Askeri Ataesi Atilla ALTIKAT, arabasnda silahl saldr sonucu ld. Ottowa radyosuna telefon aan bir ahs cinayeti JCAG iledi dedi ve ekledi yaknda yeniden vuracaz.151 Ermeni terr rgtne ilk asker ehidimizi vermitik. Kenan Evren durumla ilgili olarak Devletimiz gzn gerekli yer ve zamanda kullanacaktr szlerini sarf etmekteydi. Bora SELKAN 9 Eyll 1982, Burgaz): Trkiye'nin Burgaz Bakonsolosluu dari Ataesi Bora SELKAN evinin nnde katledildi. Selkan Dou blounda ldrlen ilk diplomatmz oldu.152 1982 ylnda ayrca; 8 Nisan'da Trkiye'nin Ottowa Bykelilii Ticaret Maviri Kani GNGR, urad silahl saldrda yaraland.153 21 Temmuz'da Trkiye'nin Rotterdam Bakonsolosu Kemal Demirer'e konutu nnde silahl saldr dzenlendi. Demirer, zrhl arac sayesinde olaydan yara almadan kurtulurken154, saldrgan yaral olarak yakaland.
148 149

Tercman, 29.01.1982, s. 1 Tercman Gazetesi, 06.06.1982, 1 150 Tercman, 08.06.1982, s. 1 151 Hrriyet, 28.08.1982, s. 1 152 Tercman, 10.09.1982, s. 1 153 Hrriyet, 09.04.1982, s. 1

87

7 Austosta ASALA'ya bal 2 terrist Ankara Esenboa Havalimannda dzenledii silahl basknda 8 kii ld, 72 kii yaraland. Bu, Ermeni terrizminin Trkiye'deki ilk eylemi oldu. Esenboa Olay ve Ermeni Terrnn Yurt ine Sramas (7 Austos 1982, Ankara) 155 : ASALA adl Ermeni terr rgtnn Trkiye'nin yurt dndaki temsilciliklerine ve burada alan personeline ynelik saldrlar srerken, 2 ASALA militan, 7 Austos 1982 tarihinde Ankara Esenboa Havaalannda terr eylemine giritiler. Saldrda, biri Ankara Emniyet Mdr Yardmcs Hamdi Yahyaolu olmak zere 2 gvenlik grevlisi, 2'si yabanc uyruklu 6 yolcu olmak zere 8 kii ld, 72 kii de yaraland. Ermeni saldrganlardan biri atmada ldrld, Levon Ekmekiyan isimli dier saldrgan yaral olarak yakaland. Bu, Ermeni terrizminin Trkiye'deki ilk eylemi oldu. Ekmekiyan Apocularla ibirliine girdiklerini itiraf etmi, operasyonda kullandklar silahlar PKKnn saladn belirtmitir.156 Ermeni militan Ekmekiyan 7 Eyll 1982 tarihinde Ankara 3 Nolu Skynetim Mahkemesi'nde tek celsede lm cezasna arptrld. Ekmekiyan'n cezas, 28 Ocak 1983 tarihinde Ankara'da infaz edildi. Dier taraftan ASALA szcs Kaytzer dergisi Ekmekiyann lmn okurlarna yle aktarmtr. imdi dnya kamuoyu Trkiyenin faist yapsn anlayarak, Ezilmi Krt ve Ermeni halklarna, insanlk onurlar ve temel haklarn yeniden kazanmalar iin yardm etmelidir. Kahrolsun Trk devleti ve onun NATO mttefikleri, Yaasn Ermenistan ve Krdistann ezilmi halklarnn ortak mcadelesi.157 Galip BALKAR (9 Mart 1983, Belgrat): Trkiye'nin Belgrat Bykelisi Galip BALKAR 9 Mart'ta aracnn nn kesen 2 terristin yaylm atei sonucunda ar yaraland. Olayda ar yaralanan BALKAR, 11 Mart'ta hayatn kaybetti. Bykeli154 155

Gne Gazetesi, 22.07.1982, s. 1 Hrriyet, 08.08.1982, s. 1 156 Milliyet, 14.10.1984,s. 1 157 itliolu, Ercan, a.g.e. s. 107, dip. 57

88

lik makam ofr hafif ekilde yaraland. Olayda, bir Yugoslav renci de ld. Saldry yapan Kirkor Levonian ile Raffi Aleksandre Elbekian, olaydan tam bir yl sonra 9 Mart 1984'de 20'er yl ar hapis cezasna arptrldlar. Saldry JCAG stlenmitir.158 Dursun AKSOY (14 Temmuz 1983, Brksel): Belika Trkiye'nin Brksel Bykelilii dari Ataesi Dursun AKSOY, ermeni terristlerce katledildi.159 Cahide MIHIOLU (27 Temmuz 1983, Lizbon): Trkiye'nin Lizbon Bykelilii, 5 Ermeni terrist tarafndan basld ve bina iindekiler rehin alnd. Baskn srasnda bykelilik Mstear Yurtsev MIHIOLU'nun ei Cahide MIHIOLU hayatn kaybetti.160 Portekiz polisi, dzenledii operasyonla rehineleri kurtard, 5 terristi de ldrd. Saldry, "Ermeni Devrimci Ordusu" adl rgt stlendi. rgt, terristlerin ldrlmesi nedeniyle Portekiz Babakan Mario Soarez'i lmle tehdit etti. 1983 ylnda ayrca; 16 Haziran'da stanbul Kapalar'da bir terrist tarafndan halkn zerine ate ald. Olayda 2 kii ld, 21 kii de yaraland. Saldrgan, olay yerinde ldrld. Olay bir ermeni terristin yapt anlald. Orly Havalimanna Bombal Saldr (15 Temmuz 1983, Paris): 15 Temmuz'da THY'nin Paris Orly havalimanndaki brosu nnde bomba patlad.161 Olayda, 2'si Trk, 4' Fransz, 1'i Amerikal, 1'i de sveli olmak zere 8 kii ld, 28'i Trk, 63 kii de yaraland. Bu olay tarihe "Orly Katliam" olarak geti. Bu olaydan sonra Fransa ASALAya olan tutum ve desteinde geri adm atmtr. Ik YNDER (28 Nisan 1984, Tahran): Trkiye'nin Tahran Bykelilii Sekreteri adiye YNDER'in ei, ran ile Trkiye arasnda ticaret yapan iadam Ik YNDER, bir ASALA militan tarafndan ldrld.

158 159

Milliyet Gazetesi, 12.03.1983, s. 9, Hrriyet, 10.03.1983, s. 1 Milliyet, 15.07.1983, s. 6 160 Milliyet, 05.07.1994, s. 13 161 Milliyet, 16.07.1983, s. 1

89

Erdoan ZEN (20 Haziran 1984, Viyana): Trkiye'nin Viyana Bykelilii alma Ataesi Erdoan ZEN, otomobiline yerletirilen bombann patlamas sonucu ld. Olay, "Ermeni Devrimci Ordusu" adl rgt stlendi. Evner ERGUN (19 Kasm 1984, Viyana) 162 : Viyana'da Birlemi Milletler Tekilat'nda (BM) bir Tk diplomat olarak hizmet verirken, 19 Haziran 1984'te otomobiline konan bombann patlamas ile ldrld. Katilleri bulunamad. Bu olay da, "Ermeni Devrimci Ordusu" adl rgt stlendi. 1984 ylnda ayrca; 27 Mart'ta Trkiye'nin Tahran Bykelilii Ticaret Mavir Yardmcs Il NEL'in otomobiline bomba yerletirmeye alan bir terrist, bombann elinde patlamas sonucu ld. 28 Mart'ta yine Tahran'da Bykelilik Baktibi Hasan Servet KTEM ve Bykelilik Atae Yardmcs smail PAMUKU, evlerinin nnde uradklar silahl saldrda yaralandlar. Ayrca: 7 Ekim 1991: Atina Bykeliliimiz Basn Atae Yardmcs etin Grg ldrld. 11 Aralk 1993: Badat Bykeliliimiz dari Ataesi alar Ycel ldrld ve Haberleme Teknisyeni Hseyin Kerimolu yaraland. 4 Temmuz 1994: Atina Bykeliliimiz Mstear mer Haluk Sipahiolu ldrld.

III.6.2. ASALA-PKK birlii KGBnin yardmyla oluturulan 163 PKK ve ASALAnn Marksist-Leninist yaplar, ayn amac paylayor olmalar ve e sylemler kullanmalar dnda daha birok benzer ynleri bulunur. Kurulu aamalarnda ve sonrasnda iki rgtte ayn lkelerde slenmi ve ayn lkelerce beslenmilerdir. 164 PKK-ASALA yaknl PKKnn 21-28 Nisan 1980 tarihini "Kzl Hafta" olarak ilan etmi olmas ve 24

162 163

Milliyet, 24.11.1984, s. 6 Vatanda, Aydoan, s. a.g.e. 428 164 itliolu, Ercan, a.g.e. s. 100

90

Nisan tarihini szde Ermenilerin katledilme gn olarak anarak ve toplantlar yapmaya balamas en ak rneidir.165

PKK-ASALA ibirliinin balang tarihi aklanandan bile ok ncelere gitmekle birlikte, Ermeni ve Krt genler, rgt sempatizanlar arasnda gerekli yaknlamann balamas ve glenmesi iin bir sre bu ilikiler gizli tutulmutur. PKK ve ASALA sempatizan genler arasnda kurulan dostluk kprsnde ilk adm ASALA yanllar atmtr. ASALA gerek teorik anlamda, gerekse taktiksel anlamda uzun vadeli halk savann temel zellikleri ve dnya gndemindeki yeri, Ortadounun dnem ierisindeki siyasi ve askeri ekimeleri, eitim tehizat ve barnma konusunda PKKya ihtiyac olan altyapy sunmutur. ASALA rgt militanlar, PKKl militanlara patlayclarla ilgili ders verdikleri de bilinmektedir.166

1970'li yllarn sonunda, Paris'teki Trk Konsolosluunu basan Ermeni terristlerin serbest braklmas iin bir bildiri yaynlayan, ASALA'nn yan kurulularndan "Ermeni Siyasi Tutuklular Koruma Komitesi", "Trkiye'den de be Trk, be Krt siyasi mahkmun serbest braklmasn ister." Bu bir sredir Avrupa'nn eitli ehirlerinde Ermeni, Krt ve Kbrsl Rumlarn kol kola dzenledikleri gsterilerde balayan dayanmann, bildirilerle aklanan bir ibirliine doru yol aldn gstermektedir. Ermeni militanlarn bu jestine Krdistan Dayanma Komitesi ve Krt rencileri Dernei (AKSA) Londra ubesinden cevap gelir. Dernek "Trkiye Krdistan'dan Ellerini ek" baslkl bildirisinde, Diyarbakr'da grlmekte olan PKK'llarn davalarndan sz edilirken "Ermenilerin soykrmna uratldklar ve Ermenilerle Krtlerin ayn kaderi paylatklarndan" sz edilir. 27 Kasm 1981'de ise Avrupa'daki "Ermeni renciler Birlii" ile "Krt renci Dernei Londra ubesi" ilk kez ortak bir bildiri yaynlar. "Ermeni ve Krt renciler adna" girii ile balayan bildiride, Ermeni ve Krt halknn ortak dmanlarna (Trkiye ve dostlarna) kars g birlii yapmalar gerektii vurgulanr:167

165

http://www.ermenisorunu.gen.tr/turkce/teror/pkk.html Treli, Trkmen, PKK TERR RGT (Tarihsel ve Siyasal Geliim Sreci Bakmndan ncelenmesi) 1978-1998, SD, Sosyal Bilimler Enstits, Tarih Anabilim Dal, Doktora Tezi, Isparta, 2002, ss. 6263 167 itliolu, Ercan, a.g.e. s. 103
166

91

Ermeniler ve Krtler be yz yl sre ile Osmanl ynetimi altnda benzer Sosyoekonomik ve kstlayc kltrel artlar altnda yasamlar, iki halk arasndaki btnlemeden korkan feodal ve militarist Osmanllar bl ve ynet taktii izlemilerdir. u anda Trkiye ve NATO ordular iin, Sovyet Ermenistan'nda yasayan Ermeni ve Krtleri hedef alan radar istasyonu ve nkleer tesislerin yer ald askeri bir s konumunda olan Bat Ermenistan ve Dou Krdistan bu silahlardan arndrlmal ve halklarmz son altm yldr Sovyet Ermenistan'n da olduu gibi omuz omuza bir arada yasayacaklar yerlere sahip olmaldrlar. Yasasn Ermeni ve Krt Kurtulu Hareketleri!168

Bildiride sz edilen Bat Ermenistan ve Dou Krdistan, Dou ve Gneydou Anadolu'dur. Bildirinin altnda UASE (Ermeni renci Birlii) ve AKSA (Krt renci Dernei) kseleri olmakla birlikte, Sovyet Dileri Bakanlnca yaplan bir aklama gibi grmek hi de yanl deildir. Ortak bildiri, sokak gsterisi ve eylemlerle ortaya kan, Trk dman faaliyetlere ASALA da katlr. "Ermenistan Kurtuluu iin Gizli Ermeni Ordusu" (ASALA)ksesini kullanarak, politik programn aklar: "Trk emperyalizminin igali altndaki Ermeni topraklarn kurtarmak iin, gereinde silah kullanmay da seen siyasi bir organizasyon" olduunu belirten ASALA, programnn 5. maddesinde PKK'ya iek uzatr:"kuruluumuz, uluslararas devrimci hareketlerin bir parasdr ve biz bu hareketlerle olan ibirliimizi yaygnlatrarak glendirmek amacndayz169 diye sz edilmektedir.

ASALA ve PKKda bu tr benzerlikler ve yaknlklarn bulunmas rgtleri birbirine yaknlatrmakla birlikte, daha sonra ortak eylem karar almalarna sebep olacaktr. Lbnann Sidon kentinde 8 Nisan 1980 tarihinde PFLP lideri George Habbaa bal silahl gerillalarn koruma ve gzetiminde bir araya gelen ASALA ve PKK liderleri Trkiyeye kar eylem kararlarn alr ve bir deklarasyonla yaymlarlar.170 Anlamaya gre:

168 169

Bal, dris, a.g.e. s. 671 itliolu, Ercan, a.g.e. s. 103 170 itliolu, Ercan, a.g.e. s. 104

92

1. Ermeniler PKK terr rgt iinde eitim faaliyetlerinde bulunacaklar 2. PKK terr rgtne her yl iin adam bana 5.000 ABD Dolar denecek 3. Ermeniler kk apl eylemlere katlacaklar Yaplan bu anlamann akabinde rgt ierisinde Ermenilerin sivrilmeleri zerine, PKK-ASALA ilikilerinden sorumlu Hermez Samurouyan adl ahsla birlikte 18 Nisan 1990 tarihinde yaplan toplantda u kararlar alnmtr: 1. PKK ve ASALA terr rgtlerinin artk ortak ynetilecektir 2. Trkiye'de gvenlik kuvvetlerine ynelik eylemlerde istihbarat Ermeniler yapacak 3. Muhtemel devrimden sonra elde edilen topraklar eit olarak bllecek 4. Kamp masraflarnn % 75'ini Ermeniler karlayacak 5. Trkiye'deki metropol ehirlerde eylemler yaplacak171 Toplantnn akabinde 9 Kasm 1980 tarihinde Strazburg Bakonsolosluumuza, 19 Kasm 1980 tarihinde ise Roma Trk Hava Yollar brosuna ynelik olarak dzenlenen saldrlar, PKK ve ASALA terr rgtleri tarafndan ortaklaa stlenilmitir. ASALAnn rgt faaliyetleri Ermenistann bamszl ile birlikte durmutur. Bu da PKK-ASALA ibirliine byk bir balta vurmutur. Bundan sonraki dnemde Trklere kar eylemlerini durduran ASALA Azerbaycana kar aktif bir ekilde faaliyete gemitir. III.6.3. ASALAnn Etkisini Yitirmesi 1985ten sonraki dnemde ASALAnn etkisini kaybettiini grmekteyiz. ASALAnn sona ermesinin sebepleriyle ilgili iki gr hkimdir. Bunlardan ilki rgtn Trklerin dnda yabanc vatandalarn da hedef almas ve bu konuda dikkatsiz davranmas ile yabanc hkmetlerin tepkisi ve desteklerini ekmeleri temel sebep olarak saylan grtr. kinci gr ise Trkiyenin ASALAya kar gizli eylemleri sonucunda kertildii ileri srlmektedir.172
171 172

zolu, Ali, a.g.e. s. 425 Vatanda, Aydoan, a.g.e. s. 207

93

1982 itibariyle yurtdnda Ermeni terristlere ynelik birok sral eylemin gerekletirilmesi ve faillerinin tespit edilememesi bu grs destekler nitelikte grlmektedir. Dier taraftan nl Ermeni Stratejist ve yazar Ercan itliolu bu konuda ASALAya kar dzenlenen operasyonlar srasnda uluslar aras alanda dikkat ekmemek iin Irakl Trkmenlerin kullanldn ileri srmtr.173 lk iddialara baktmzda Gnaydn gazetesi ilk defa "vurucu Trk timlerinin Ermeni terristlere kars eylem emri aldklarn" ifade etmitir. Daha da nemlisi Devlet Bakan Orgeneral Kenan Evren nemli gelimelerin iaretini veren su aklamay yapar: "Trk Hkmeti, Trkiye Cumhuriyeti'ne alm bir sava olarak grd bu cinayetleri sona erdirmek iin gerekli btn nlemleri almakta kararldr. Bu balamda, gcmz gerekli grdmz yerlerde ve gereken zamanlarda kullanmamz doal karlanmaldr"174 Bunca kann hesab tarihe miras braklmayacak gibi Kenan Evren'in bu

demelerini resmi azlardan yaplan Ermeni terr rgtlerine ynelik "Trk diplomatlarn katleden terristlerin, bundan byle dnyann hibir lkesinde gven iinde olamayacaklar" aklamalar izler. Ercan itliolunun ASALAya ynelik olarak gerekletirilen operasyonlarla ve konuyla ilgili olarak T.C. Devletinin izledii politikalarla ilgili verdii bilgiler ve deerlendirmeler de nemli ipular vermektedir: ASALAnn ortadan kaldrlma srecinde, devletin ciddi rol olmutur. Elbette bu tr operasyonlar hibir ekilde kamuoyuyla paylalacak operasyonlar deildir. Ama mesela Irakl Trkmenler bu operasyonlarda yer almlardr. nk onlar bir baka lkenin yurttalar, Trkmen kardelerimiz Irak vatanda. Dolaysyla onlarn bir eylemde aktif rol almalar ve yakalanmalar halinde Trkiye Cumhuriyetinin bu isin iinde devlet olarak olduunu kantlayacak hibir ey yoktur. Trkmen kardelerimiz bu operasyonlarda kullanlmlardr ve grevlerinde baarl da olmulardr.175

173 174

Vatanda, Aydoan, a.g.e. ss. 210-225 itliolu, Ercan, a.g.e. s. 89 175 Vatanda, Aydoan, a.g.e. s. 220

94

BLM IV IV.1. Sonu Osmanl Devleti dneminde bu devlet topraklar zerinde bir Ermeni devleti kurulmas olarak zetlenebilecek olan Ermeni sorunu, Osmanl Devletinin yklmasndan ve Trkiye Cumhuriyetinin kurulmasndan sonra ortadan kalkm ancak yaklak elli yl sonra ve bu kez Ermenilere soykrm yapld iddias ile tekrar ortaya kmstr. Bu iddiann arkasnda Ermenilere tazminat denmesi ve toprak verilmesi bulunduundan aslnda Ermeni Sorununda bir deiiklik olmamtr. Buna karsn Trkler tarih iinde nemli bir deiiklik geirmiler, Osmanl Devletinin k ve yklmasndan sonra modern bir devlet kurmulardr. Yaklak otuz yldr tekrar gndeme girmi olmasna karsn Ermenilerin isteklerinin gereklememesinin baslca nedeni, mevcut ciddi sosyal ve ekonomik sorunlarna ramen Trkiyenin gl bir devlet olmasdr. Buna karsn Ermeni Sorunu varlnn Trkiye iin baz zorluklar yaratt da bir gerektir.

9 Aralk 1948 tarihli Soykrm Suunu nleme ve Cezalandrma Szlemesi ile soykrmn uluslararas hukuk asndan cezalandrlabilirlii salanm-

tr.Soykrm suunun belirleyici esi, ulus, din, soy ya da rk zellikleri zerine oluan bir grubun yok edilmesidir. Szleme, bu yok etme eylemini, grup yelerinin ldrlmesi, grup yelerinin fiziksel ya da ruhsal salklarna zarar verilmesi, bir grubun ocuklarnn zorla baka gruba nakledilmesi eklinde saymtr

Gnmzde Ermeni Sorununun kkeninde soykrm iddialar yatmaktadr. Soykrm suu elbette ki tasvip edilemeyecek, aksine knanacak bir durumdur. Trkler ve Ermeniler, dardan gelen basklar ve Osmanl Devletinin kt duruma dmesinden nce, ok uzun bir sre beraber yaamlardr. 1915 ylnda, Ermeniler, Ruslarn yannda yer alarak Osmanl Devletine kar savatklar iin, tehcir karar verilmitir. Fakat arptlan Tehcir olay, batl devletlerce oluturulan Ermeni terrizminin gelimesini ve soykrm iddiasnn daha sonraki Trk-Ermeni ilikilerinin temel mihverini oluturmasna sebep olacaktr.

95

Terr yntemi, lobicilik ve diaspora kavramlaryla ili dl olan Ermeniler ayn zamanda gazete, radyo, televizyon, internet, film, dergi, kitap, afi, sergi vs. kitle iletiim aralar ok iyi kullanlmakta ve Trkler aleyhine bir kamuoyu oluturulmakta uzmanlam bir yapya sahiptiler. Bu ama dorultusunda da youn propaganda yaplmtr. Hatta Trk diplomatlarn ldrmeyi hakl gsterebilmek iin, 1915- 1922 yllar arasnda Trklerin kendilerini katliama tabi tuttuklarn ne srmlerdir. Ermenilerin ve dier Trk ya da Mslman dmanlarnn propagandalar, dnya kamuoyunu Trkler ve olaylar hakknda farkl imajlar, yorumlar vererek etkilemeye almtr. Ermeni lobilerinin Batda yaptklar propagandann esas sebebi, Trkiyeden tazminat ve toprak talep etmek gibi konularda Bat ve Amerikan kamuoyundan destek kazanmtr. Ermeni lobisi, Yunan lobisi, Uluslararas Af rgt, Uluslararas nsan Haklar rgt, Amerika Krt Ulusal Kongresi tarafndan da desteklenmekte, Amerikan toplumu ile iyi ilikiler kurmakta, ok iyi organize olduu iin hem karar verme srecini hem de halk etkileyebilen faaliyetlerde bulunabilmektedir. Birlemi Milletlerden, Avrupa Birliinden destek alarak, Trkiyeyi NATOdan karmay bile denemilerdir. te bu iddaalarn canl tutulmas, Ermeni milli bilincinin uyandrlmas, Trklerden intikam alma gibi sebepler itibariyle 1960larda dnya genelinde her trl anti Trk faaliyeti yrtlmeye balanmtr. Zamanla propaganda faaliyetlerinin dorua ulamas ile birlikte iinde bulunulan ortamnda katksyla Ermeniler her zamanki yntemleri olan terr piyasaya srmtr. Bu da Ermeni terrnn genel karakterinin bir kez daha gzler nne serilmesi sonucunu dourmutur. 1991de bamszln ilan eden Ermenistan Cumhuriyeti, Trkiyeye ynelik szde soykrm iddialarn bir devlet politikas haline getirmitir. Trk devletinin kaotik dnemlerinden yararlanan rgtler oluturulmu, d glerin de desteiyle Trklere kar sistemli ve organize sular ilenmitir. 19731985 yllarnda faal olan ASALA terr rgt dier Ermeni rgtlerine gre sivrilmi ve Ermeni soykrm iddialarna hz kazandrm, Ermeni terrnn temsilciliinde kendini n plana karmtr. Nemesis terrnn 20. yzyln ikinci yarsndaki fraksiyonu sayabileceimiz ASALA terr ksr dng ierisinde Trk diplomat, kurum ve kurulularna kanl eylemler dzenleyerek hayali byk Ermeni

96

devletini kurma yolunda nemli admlar attklarn gstermeye almlardr. Fakat dnyaya terr ve anari ortam yaratmaktan teye gidilemeyen bir sre yaatmlardr. ASALA tm bu ksr terr olaylaryla Ermeni sorununda ve Trk-Ermeni ilikilerinin iyi ynde beklenen giriimler srecinde, srecin tersine evrilmesinde meseleye zarar verici bir katks olmutur. 1980lerin ikinci yarsndan itibaren Ermeni terr hareketi sona ermekle birlikte Ermenilerin propaganda dnemi tekrar almtr. Ermeni soykrm iddiasnn dnya lkeleri tarafndan fiilen ve hukuken bir gerek olarak tannmasn amalayan bir kamuoyu etkileme stratejisi yrrle konmutur. Bu strateji ile, bata Amerikan Kongresi olmak zere, mmkn olduu kadar ok lke parlamentosunun soykrm iddiasna destek vermesi salanarak, Trkiyeyi bask altnda szde soykrmn kabul etmek zorunda brakmak hedeflenmitir. Ermeni meselesi konusunda gnmzde ancak kriz olduu takdirde bu sorunla ilgilenilmekte, gndemden dt zamanlar ise, nemini kaybetmemi olmasna baklmakszn, bu ilgi azalmakta veya kaybolmaktadr. Medya asndan da bu byledir. Trk-Ermeni ilikileri Ter-Petrosyan ynetiminde nispeten lml bir havada gemitir. Ancak Nisan 1998de Tanaksutyun rgtnn gizli lideri Koaryann cumhurbakan olmasyla birlikte ar milliyeti hareketler serbest braklms ve Ermenistan, Trkiye ile ilikilerinde sertlik yanls bir politika izlemeye balamtr. Batl devletlerce alnan szde soykrm iddialar ile ilgili kararlar Trkiyeyi hukuki olarak balayc olmasa da Trkiye ve Trklerin ok byk bir su olan soykrm ile itham edilmesi ciddi bir imaj bozulmasna da yol amaktadr. Uluslar aras karlar, devletin dardaki imaj, gl devlet olma gibi birok alanda devleti olumlu ya da olumsuz ynde etkileyebilecek olan gelimeler asndan Trk-Ermeni ilikilerine dikkatlice yaklalmaldr.

97

IV.2. KAYNAKA Kitaplar Mezzinolu, Ersin, Osmanl Devletinde Ermeniler ve Ermeni Milliyetiliinin Ortaya k, Hogrden Yol Ayrmna Ermeniler, Cilt. 2, Erciyes niversitesi Yaynlar, Kayseri, 2009 N. imir, Bilal, Ermeni Meselesi 1774-2005, Bilgi Yaynevi, stanbul, 2005 avdar, Tevfik, zgrlk Kavgasnda Yaayan Gemi 1860-1918, Aya Yaynevi, Ankara, 1982 Grbz, A. Cenani, Mondrostan Milenyuma Trkiyede syanlar, Olaylar ve Blc Faaliyetler, Bilge Karnca Yaynevi, stanbul, 2006 Deliorman, Altan, Trklere kar Ermeni Komitecileri, Boazii Yaynlar, stanbul, 1980 akmakl, Gaffar, Tr-Ermeni likileri (Ermenice Basn Organlarnca), Hogrden Yol Ayrmna Ermeniler, c. 3, Erciyes niversitesi Yaynlar, Kayseri, 2009

Grel, Ahmet, Trk-Ermeni likileri (Yabanc Belgeler Inda) Dn Bugn, enocak Yaynlar, stanbul, 2009 Ayverdi, Samiha, Trkiyenin Ermeni Meselesi, 5. Basm, Kubbealt Yay. stanbul, 2007 Karsandk, zlem, Ermeni Milliyetiliinin Olumasnda Yasa D Ermeni rgtlerinin Rol: Hnak Cemiyeti rnei, Hogrden Yol Ayrmna Ermeniler, cilt. 3, Erciyes niversitesi Yaynlar, Kayseri, 2009 Sevim, Ali, Genel izgileriyle Seluklu-Ermeni likileri, TTK, Ankara, 1983 Metin, Halil, Trkiyenin Siyasi Tarihinde Ermeniler ve Ermeni Olaylar, MEB Basmevi, stanbul, 1992
98

zelik, smail, Ermeni ddialar ve Gerekler, TRK-AR Aratrma Dizisi, Ankara, 2007 Talat Paa, Ermeni Komitelerinin ml ve Harekt- htilliyesi ( ln- Merutiyetten Evvel ve Sonra 1916), stanbul, 1332 Halaolu, Yusuf, Ermeni Tehciri ve Gerekler (1914-1918), TTK, Ankara, 2001 Bolat, Gkhan, Ermeni Meselesinin Ortaya knda rann Rol ve ranErmeni likileri, Hogrden Yol Ayrmna Ermeniler, C. 3, Erciyes niversitesi Yaynlar, Kayseri, 2009 Basgn, Necla, Trk-Ermeni likileri ( Abdlhamitin Clusundan Zamanmza Kadar), San Matbaas, Ankara, 1970 Servet Avar, Birinci Dnya Savanda ngiliz Propagandas, Kim Yaynlar, 1. bask, Ankara 2004 akmakl, Gaffar, Trk-Ermeni likileri Ermenice Basn Organlarnda, Hogrden Yol Ayrmna Ermeniler, Cilt. 3, Erciyes niversitesi Yaynlar, Kayseri, 2009 Grel, Ahmet, Trk-Ermeni likileri, enocak Yaynlar, stanbul, 2009 Gler, Ali, Akgl, Suat, Sorun Olan Ermeniler, TRKAR Aratrma Dizisi, Ankara, 2007 Lainer, Sedat, Trkler ve Ermeniler, kinci Bask, Uak Yaynlar, Uak, 2008 Feigl, Erich, Ermeni Mitomanyas, r Yaynclk, 1. Basm, stanbul, 2007 zolu, Ali, ifre zld Masonlardan Trkiyeye Kanl Hediye Asala-PKK, Toplumsal Dnm Yay. 5. Bask, stanbul, 2007 Turan, erafettin, Trk Devrim Tarihi, 5. Kitap, Bilgi Yaynevi, Ankara, 2002 Gler, Ali, Akgl, Suat, Sorun Olan Ermeniler, TRKAR Aratrma Dizisi, Ankara, 2007 Lainer, Sedat, Ermeni Sorunu, Diaspora ve Trk D Politikas, Uluslar Aras Stratejik Aratrmalar Kurumu, Uak Yaynlar, Ankara, 2008 Lainer, Sedat, Hangi Ermeni Sorunu, Uak Yaynlar, Ankara, 2009, ss. 11-12

99

Kundak, Hasan, Emperyalizmin Maas Ermeniler, Alfa Yaynlar, stanbul, 2006, s. 265 G. Minassian, Guerre et Terrorisme Armeniens 1972 - 1998, presses universitaires de France, 2002 Bal, dris, ufal, Mustafa, Dnden Bugne Trk Ermeni likileri, Lalezar Kitabevi, Ankara, 2006 Uras, Esat, Tarihte Ermeniler ve Ermeni Meselesi, Belge Yaynlar stanbul 1987 itliolu, Ercan, Yedekteki Taeron: ASALA, 2. Bask, mit Yaynclk, Ankara, 1998 Bal, dris, ufal, Mustafa, Dnden Bugne Trk Ermeni likileri, Ankara, Lalezar Kitabevi, 2006 Ternon, Yves, La cause armenienne, Le seuil, 1983 EIR, The Hot Autumn, Austos 1983 imir, Bilal, ehit Diplomatlarmz 1. Ve 2. Kitap, Bilgi Yaynevi, Ankara, 2000 Vatanda, Aydoan, ASALA Operasyonlar (Aslnda Ne Oldu), Alfa Yaynlar, stanbul, 2005 Sreli Yaynlar URAL Seluk, Trkiye Ermenilerinin Birinci Dnya Savanda Taraf Olma abalar ve Bunun Mondros Mtarekesi'ne Yansmalar, Ermeni Aratrmalar Dergisi, Say 8, K 2003 Turkish Studies, International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, S. 3, Basm 4, Yaz, 2008 Trkmen, Zekeriya, ttihat ve Terakki Hkmetinin Dou Anadolu Islahat Mfettilii Projesi ve Uygulamalar (1913-1914) Ermeni Meselesine zm Araylar, Ermeni Aratrmalar Dergisi, Say 9, Bahar 2003 Babacan, Hasan, Yurt Dna Kaan Ermenilerin kinci Merutiyetin ilan zerine Geri Dnme abalar, Ermeni Aratrmalar Dergisi, Say 10, Yaz 2003 akmak, Zafer, Kbrstan Anadoluya Trk G (18781938), A.. Trkiyat Aratrmalar Enstits Dergisi, S. 36, Erzurum, 2008

100

imir, Bilal N. Ermeni Gailesinin Tarihsel Kkeni zerine, Ermeni Aratrmalar Dergisi, S. 1, Mart-Nisan-Mays 2001 ntu, Mustafa Murat, Balkesirdeki Ermeni Kilisesi ve Mektep Ama Faaliyetleri, OTAM, S. 19 iman, Adnan, Szde Ermeni Soykrm ddialar ve Tarih Gerekler Afyon Kocatepe niversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Cilt II, S. 2, Afyon ubat 2001 Sarnay, Yusuf, stanbul'da Ermeni Faaliyetleri ve Alnan Tedbirler (1914-1918), Atatrk Aratrma Merkezi Dergisi, Say 67-68-69, c. XXIII, Mart-Temmuz-Kasm 2007 AH N, Naci. Ermeni Sorunu ve Birinci Dnya Sava ve Sonrasnda Dou Anadoluda Ermeni Faaliyetleri Afyon Kocatepe niversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Afyon Kocatepe niversitesi Yaynlar, c.VII-I, Haziran 2005 Kolak, Mustafa, Kaynak Kritii ve Tehcir Olaynda Belge Tahrifat (Johannes Lepsius rnei), Belleten Dergisi, LXVI,247, 2002 imir, Bilal N. Amerikadaki Ermeni Propagandas ve Bykeli Ahmet Rstem Bey, Ermeni Aratrmalar Dergisi, S. 2, Haziran-Temmuz-Austos 2001 Kantarc, enol, Ermeni Lobisi: ABDde Ermeni Diasporasnn Olumas ve Lobi Faaliyetleri, Ermeni Aratrmalar Dergisi, S. 1, 2001 Karako, Ercan, Ermeni Terr (19. Yzyl Sonlar 20. Yzyl Balar), Kafkas niversitesi Dergisi, S. 28 Durdu Mehmet Burak, Lozanda Ermeni Meselesi Tartmalar, Atatrk Aratrma Merkezi Dergisi, Say 62, Cilt: XXI, Temmuz 2005 Kololu, Orhan, Asala Nasl Ortaya kt, Popler Tarih Dergisi, Nisan 2001, S. 11, ss. 68-72 ahin, F. Nurhayat, D Politik Etkenler Asndan Trkiye'de Terr Olay, SBED, S.5, Konya, 1999 haliyev, Emin Arif, Ermenilerin Kimlii ve Byk Ermenistan Efsanesi (Rus ve Ermeni Kaynaklarna Gre), OTAM(Ankara niversitesi Osmanl Tarihi Aratrma ve Uygulama Merkezi Dergisi), S. 17, Ankara, 2005

101

Tezler Kara, Zeynep, Ermeni Terr rgt ASALA, Atlm niversitesi Uluslar aras Anabilim Dal Yksek Lisans Tezi, Ankara, 2007 Trkdoan, Berna, Trk Ermeni likileri(Tehcirden Gnmze), Doktora Tezi, Ankara, 2006 S. Tuner, Asil, ABDde Ermeni Diasporasnn almalar, Yksek Lisans Tezi, zmir, 2006 Treli, Trkmen, PKK TERR RGT (Tarihsel ve Siyasal Geliim Sreci Bakmndan ncelenmesi) 1978-1998, SD, Sosyal Bilimler Enstits, Tarih Anabilim Dal, Doktora Tezi, Isparta, 2002 Hrriyet Gazetesi (tarihleri dipnotlarda verilmitir.) Cumhuriyet Gazetesi, Gnaydn Gazetesi Hrriyet Gazetesi Milliyet Gazetesi Tercman Gazetesi Gne Gazetesi nternet Adresleri
http://www.ermenisorunu.gen.tr/turkce/makaleler/makale46.html http://www.ttk.org.tr/index.php?Page=Sayfa&No=184 http://www.tbmm.gov.tr/develop/owa/tutanak_b_sd.birlesim_baslangic?P4=11665&P5=B &page1=10&page2=10 http://www.ttk.org.tr/templates/resimler/File/fulltext/Belleten_Makale/kaynakkritigiveteh cirolayindabelgetahrifati.pdf, http://www.ermenisorunu.gen.tr/turkce/makaleler/makale49.html http://www.orhancekic.com/makale.asp?id=437 http://www.ermenisorunu.gen.tr/turkce/sorun/hincak.html http://www.ermenisorunu.gen.tr/turkce/makaleler/makale4_2.html http://www.ermenisorunu.gen.tr/turkce/makaleler/makale4_2.html#viyana

102

http://www.ermenisorunu.gen.tr/turkce/teror/ortak_ozellikler.html http://www.ermenisorunu.gen.tr/turkce/makaleler/makale5_1.html http://www.ermenisorunu.gen.tr/turkce/teror/asala.html#7

http://www.ermenisorunu.gen.tr/turkce/sorun/tasnak.html

http://www.ermenisorunu.gen.tr/turkce/diplomatlar/ http://www.caginpolisi.com.tr/86/36-37-38.htm http://www.ermenisorunu.gen.tr/turkce/teror/pkk.html

IV.3.Ekler

29 Ocak 1973/Hrriyet
103

25 Ekim 1975 / Cumhuriyet

104

11 Haziran 1977/ Gnaydn

105

18 Haziran 1980, 9 Nisan 1982/ Hrriyet

106

107