V S IKMI DNYA- Amin MAALOUF

Derleyen: Halit YILDIRIM 06 Ekim 2009

Amac m belgelerle doldurulmu bir dosya sunmak de il, ne de zsayg yla hareket edip bana ait bir sav savunmak; ben tehlike var diye ba r yorum ve bu duyulsun istiyorum sdece; ncelikli niyetim a da lar m , yol arkada lar m , bindi imiz geminin art k dalgal denizde ak nt ya kap ld na, yolunun, ynnn, gr alan n n, pusulas n n bulunmad na ve batmas n engellemek iin acilen bir at l m yap lmas gerekti ine inand rmak iin do ru szckleri bulmak. Zaman, mttefikimiz de il, bizim yarg c m z. u an zten cezam z n erteleme srecini ya yoruz. Kendili inden denize ili kin imgeler geliyorsa akla, belki de, ncelikle kayg lar m u basit ve sert saptamayla amal y m: nsanl k, evriminin gnmzdeki evresinde, tarihte e ine rastlanmayan yeni tehlikelerle kar kar ya ve bunlar yepyeni kresel zmler gerektiriyor; yak n gelecekte bu zmler bulunmazsa uygarl m z byk ve gzel k lan eylerden geriye hibir ey kalmayacak; kald ki, bugne dek, insanlar n farkl l klar n a aca n , d gcne dayanan zmler geli tirece ini, ard ndan onlar hayata geirmek ad na birle ip seferber olaca n ummam z sa layabilecek pek az ipucu var; htt belirtilere bak l rsa dnyan n ivisinin kmas srecinde ileri bir evreye gelindi i ve bir gerilemenin nne gemenin art k g oldu u d nlebilir.

I. Aldat c Zaferler
Berlin Duvar n n y k lmas yla dnyada bir umut rzgar esmi ti. Bat ile Sovyetler Birli i aras ndaki gerginli in sona ermesi, yakla k k rk y ld r insanl tehdit eden bir nkleer felket tehlikesini ortadan kald rm t ; inan yorduk ki, bundan byle demokrasi yava yava yayg nla acak, en sonunda da btn dnyaya yay lacak; yerkrenin e itli lkeleri aras ndaki duvarlar kalkacak ve insanlar n, mallar n, imgelerin ve d ncelerin dola m engellerle kar la maks z n geli ebilecek, bylece bir geli me ve refah a ba layacakt . Do rusu, yerkrenin e itli blgelerine bakt mda, yine de en az Avrupa iin endi eleniyorum. nk, bence, insanl n yzle mek zorunda oldu u meydan okumalar n iddetini tekilerden daha iyi lyor; nk zmler getirebilmek amac yla bu meydan okumalarla mcadele edebilecek insanlara ve mercilere ship; nk birle tirici bir tasar n n ve gl etik kayg lar n ta y c s durumunda, her ne kadar kimi zaman bu tasar y ve kayg lar gnlszce stlendi i izlenimini yaratsa da. Ba ka yerlerde, ne yaz k ki, bunun yan ndan bile geilmiyor. Arap- slam alemi, bir daha kamazcas na tarihsel bir kuyu ya gmldke gmlyor; btn dnyaya kar , Bat l lara, Ruslara, inlilere, Hintlere, Yahudilere vb. ayr ca her eyden nce kendisine kar fke duyuyor. Afrika lkeleri, ender istisnalar d nda, i sava larla, salg n hastal klarla, i ren kaak l klarla, iyice yayg nla an r vetle, kurumlar n yozla mas yla, toplumsal dokunun paralanmas yla, yksek i sizlik oranlar yla, umutsuzlukla bo u mak durumunda. Rusya, yetmi y ll k komnizmden ve sonras ndaki karga a halinden kurtulmakta zorlan yor; liderler yeniden eski glerine kavu man n hayalini kurarken, halk hl korkuyor. ABD ye gelince, en nemli kresel rakibini alt ettikten sonra, kendisini tketen ve yolunu a rtan devasa bir giri ime srklendi: Tek ba na, neredeyse tek ba na, boyun e mez bir dnyaya boyun e dirmeye al yor. Gz al c bir t rman ya ayan in in bile endi elenmek iin nedenleri var; nk bu yzy l n ba nda, izleyece i yol belli gibi grnse de-toplumsal ve ulusal btnl n korumaya zen gstererek ekonomik geli imini aral ks z srdrmek-, gelecekte kendisine d ecek byk siyasal ve askeri g rol ciddi belirsizliklerle dolu, hem kendisi hem kom ular hem de dnyan n geri kalan iin. Asya devi elinde hl az ok gvenilir bir pusula tutuyor, ama byk bir h zla, elindeki aletin art k i e yaramayaca bir blgeye yakla yor.

www.altinicizdiklerim.com

u ya da bu ekilde, dnyadaki halklar n tm bir kar kl k ya yor. Bugn, Arap toplumlar n n yzy ll k krl n ya da Bat l glerin yzy ll k agzll n k namak gerekip gerekmedi i konusu art k pek nem ta m yor. Avrupa da, kinci Dnya Sava s ras nda, Nazizm e kar ittifak eden sa demokratlar ile komnistler 1945 ten sonra d man olmu lard ; ayn ekilde, So uk Sava n sonunda, Bat l lar ile slamc lar n ac mas zca at aca tahmin edilebilirdi. Fitili tutu turabilecek blge a ka belliydi: Afganistan. te orada dnn mttefikleri Sovyetlere kar son sava lar n verdiler; i te orada, zafer kazanmalar ndan sonra, yzy l n son on y l iinde aralar nda bir k r lma gerekle ti; ve i te oradan, 11 Eyll 2001 de, ABD ye lmcl bir dello a r s yap ld . Mslmanl k, kimilerine gre, Bat n n sal k verdi i evrensel de erleri benimseyemez; kimilerine gre de, Bat her eyden nce evrensel egemenlik iste ine gre hareket edecek ve Mslmanlar da ellerinde kalan k s tl olanaklarla buna direnmeye al acak. Bugn Arap aleminde ele tirdi im ey, ondaki mnev bilincin eksikli i; Bat da ele tirdi im eyse, mnev bilincini bir egemenlik arac na dn trme e ilimidir. Bunlar ok a r sulamalar, stelik bana iki kat daha fazla ac veriyor; ama ba ra ba ra geliyorum diyen gerilemenin kkenlerine kar sava ama iddias ndaki bir kitapta bunlara de inmeden edemem. Benim genli imde, Ortado ulu cemaatler aras ndaki ili kiler, e itliki ve karde e olmasa da, en az ndan nazik ve incelikliydi. iiler ile Snniler birbirlerine kimi zaman ku kuyla bak yorlard bakmas na ama iki cemaat aras evliliklere s k rastlan yor ve Irak trajedisinin art k s radanla t rd gndelik kar l kl k y mlar ak ldan bile gemiyordu. H ristiyan az nl klara gelince, onlar n durumu asla harika olmad , ama her rejimde genel olarak ayakta kalmay , htt geli meyi ba ar yorlard ; Mslmanl n ba lang c ndan beri, hibir zaman bu derece toplum d na itilmi , ezilmi , htt bugn Irak ta ve birtak m ba ka lkelerde grld zere, ya ad klar yerleri terk etmek zorunda hissetmemi lerdi kendilerini; yzy llard r ya ad klar topraklar nda yabanc haline gelen bu topluluklar nmzdeki yirmi y l iinde yitip gidecekler ve bu, ne onlar n Mslman yurtta lar nda ne de Bat l din karde lerinde byk bir zntye neden olacak. Arap alemindeki Yahudi topluluklar n n ortadan kald r lmas i i zten tamamland ; yaln zca bz yerlerde, yetkililerin ve halk n hl kk d rmeye ve i kence etmeye al t bir avu cesur Yahudi kald , o kadar. lerin bu hale gelmesinde Amerika ile srail in bir sorumlulu u yok mu, diye sorulabilir bana. Var, ku kusuz; ama bu, Arap alemi iin, de ersiz bir mazeret. Peygamber in u sz bilinir: nsanlar n en iyisi, insanlara en ok yarar dokunand r ; bugn bireylerin, liderlerin, halklar n kendi ilerinde sorgulamalar gereken gl bir sz bu: Ba kalar na ve kendimize ne getirmekteyiz? nsanlara nas l yarar sa l yoruz? Dinde yeri olmayan ayk r l klar n en by , intihara gtren umutsuzluktan ba ka k lavuzumuz var m ? Do al olarak, Bat , insanl a di er uygarl klar n tamam ndan daha fazla ey verdi. Atina mucize sinden beri, iki bin be yz y ld r, zellikle de son alt yzy lda, hibir bilgi, yarat c l k, retim ya da organizasyon alan yok ki bugn Avrupa ve onun Kuzey Amerika uzant s n n damgas n ta mas n. yisiyle ktsyle Bat bilimi, bilimin Kendisi oldu k saca; Bat t bb t bb n Kendisi; Bat felsefesi de felsefenin Kendisi; en zgrlk olanlar ndan en totaliter olanlar na kadar, e itli Bat retilerinin yans malar na en uzak lkelerde bile rastlan yor. So uk Sava n bitimiyle, Bat l glerin salt stnl yeni bir istikrar dnemine girmi gibiydi. Onlar n ekonomik, siyasal ve toplumsal sistemleri stnl n kan tlam t , bunlar n btn dnyaya yay lmas bekleniyordu; kimileri daha o gnlerde tarihin sonundan sz ediyorlard ; yle ki btn dnya bundan byle mcadeleden zaferle km Bat n n kal b na sessiz sedas z biimde uyacakt . Ama tarih ideologlar n d ledi i gibi yumu ak ba l ve bilge bir bakire de ildir. rne in, ekonomik alanda, Bat l modelin zaferi, tuhaf biimde, Bat n n zay flamas na yol at . Gdmcl n boyunduru undan kurtulan in, ard ndan Hindistan birden kalk nma at l m na girdiler; ll ama dnya dengelerini kal c biimde de i tirmek zere olan ki iler taraf ndan, grltsz pat rt s z biimde, iki devrim gerekle tirildi. nc Dnya olarak adland rmay al kanl k haline getirdi imiz kesimin yar s n temsil eden, dnyan n en kalabal k nfuslar na ship iki lke az geli mi likten kurtulmaya ba larken; www.altinicizdiklerim.com 2

ba ka Asya ve Latin Amerika lkeleri de ayn ilerleme yoluna girmi grnyorlar; s nai Kuzey ile yoksul Gney aras ndaki geleneksel ayr m yava yava ortadan kalk yor... Bir ekilde iki ate -k saca Asya ve Amerika-aras nda kalan Avrupa iin durum daha hassas. Demek istedi im u: Avrupa, ykseli te olan lkelerin ticari rekabeti ile ABD nin-etkileri havac l k ve askeri amal sanayilerin tm gibi ileri sanayi sektrlerinde hissedilen-stratejik rekabeti aras nda kalm durumda. Buna bir de, Avrupa n n, temel olarak Ortado u ve Rusya da bulunan petrol ve gaz tedarik etti i kaynaklar denetleyememesine ba l ciddi engeli de ekleyelim. in deki, Hindistan daki, Rusya daki, Brezilya daki orta s n flar n, btn dnyada oldu u gibi, ba dndrc bir biimde bymesi, dnyan n u anki i leyi iyle pek de ayak uyduramayaca bir gereklik. Yak nda ya da drt milyar insan, ki i ba na, Avrupal lar ya da Japonlar kadar-Amerikal lardan sz etmiyorum bile-tketime ba larsa, do al olarak hem ekolojik hem de ekonomik alanda byk karga alar ya anacakt r. Bunun uzak bir gelecek de il, ok yak n bir gelecek, htt neredeyse imdi oldu unu sylememe gerek var m ? Bz analistler sert g ile yumu ak g ayr m yap p, bununla bir devletin her seferinde silahl kuvvetlerine ba vurmas na ihtiya olmadan, farkl ekillerde yetkesini kullanabilece ini gstermek istiyorlar. Stalin bu gere i anlayamam t , o kadar ki Papa n n ka tmeni oldu unu sormu tu. Her trl at mada-bireyler, gruplar, devletler aras ndaki at malarda-birok etken devreye girer, bunlar n kimisi fiziksel gle, kimisi ekonomik kapasiteyle, kimisi de mnev etkiyle ilgilidir. Sovyetler Birli i konusunda, onun mnev a dan de erini yitirdi i, ekonomik anlamda da gszle ti i a kt r, bu da o ola anst askeri gcn etkisiz k lm t r. Bat ysa, bunun tersine, So uk Sava tan karken, alanda da ezici bir stnlk sa lam t : Askeri alanda, zellikle Amerika sayesinde; ekonomi alan nda, Avrupa n n oldu u gibi ABD nin de teknolojik, s nai ve mali stnl sayesinde; mnev anlamda da en tehlikeli d man n , komnizmi alt eden toplum modelinin etkisiyle. Bat n n, komnizme kar kazand zaferden btnyle yararlanamamas n n bir ba ka nedeni de refah n kltrel s n rlar ndan teye ta yamamas d r. rnek olarak, rlanda n n, spanya n n, Portekiz in ya da Yunanistan n k sa sre iinde kalk n p h zla Orta ve Bat Avrupa ya uzanmalar n sa layan Avrupa Birli i nin neredeyse mucizevi etkileri, bir trl, incecik Cebelitar k Bo az ndan geip Akdeniz in teki yakas na ula amad ; imdi de orada, grnmez olsa da, daha k sa bir sre nce Avrupa y blen duvar kadar gerek, ac mas z ve tehlikeli bir duvar ykseliyor. Ku kusuz slam aleminin bin y ld r iinde bulundu u bunal m n da bunda k smen etkisi var; htt byk olas l kla en belirleyici etken de bu. Kendi ad ma, Bat uygarl n n di er uygarl klardan daha fazla evrensel de er retti ine inan yorum hl; ama onlar ba kalar na gerekti i gibi aktarmay ba aramad . Bugn btn insanl n bedelini dedi i bir kusur bu. Bunun en basit a klamas , teki halklar n bylesi bir a ya haz r olmamalar yd . Bize sylendi ine gre, Amerikal lar n hatas , demokrasi istemeyen bir halka demokrasiyi dayatmak istemesiydi! Tmce kesin bir yarg ieriyordu sanki ve herkes-Washington aleyhtarlar kadar savunucular da-ondan yararland ; baz lar bylesi bir giri imin bir yan lg olmas yla alay ederken, baz lar da ondaki naif soylulu u vd. Bu sav gereki bir de erlendirme gibi grnyor; ama benim bak a mdan, gerekli in sapt r lmas ndan ba ka bir ey de il. Irak ta olup biten ey, asl nda, ABD nin demokrasi hayali kuran bir halka demokrasiyi getirememesidir. Irakl lar ne zaman oy verme f rsat yakalasalar, ya amlar pahas na da olsa milyonlarcas sand k ba na gidiyor. ntihar sald r lar n n ve bomba ykl aralar n tehdidi alt nda, seim sand klar n n nnde kuyruk olu turmay kabul edecek ba ka bir halk var m ? Bu halk n m demokrasiyi istemedi i syleniyor? Gazetelerde, radyolarda ya da televizyonlarda durmadan bu sylenip duruyor ve hi kimse ya da hemen hemen hi kimse biraz zaman ay r p Irak a yak ndan bakm yor.

www.altinicizdiklerim.com

Amerika D i leri Bakan Colin Powell, Irak i galinden nceki aylar boyunca, s k s k ok g durumlara d yordu; bir yandan btn dnyay bu sava n kesinlikle olmas gerekti ine ikna etmeye al rken, bir yandan da zel gr melerinde ba kan n kesinkes oraya gidilmemesi gerekti ine ikna etmeye u ra yordu. 13 Ocak 2003 te, Beyaz Saray da ba ba a yap lan bir gr mede, ba kana uyar olarak yle dedi i syleniyordu: You break it, you own it . Eskiden bz dkkanlar n benimsedi i bu kurala gre, m teri dkkandaki bir nesneyi k rarsa k rd rnn paras n sanki onu sat n al yormu gibi demek zorundad r. K rarsan z, sizin olur . Powell asl nda Ba kan Bush a a ka yle diyordu: Yirmi be milyon ki i sizin olacak. Onlar n btn umutlar , btn istekleri ve btn sorunlar sizin olacak. Btn bunlar sizin olacak! ocuk kendisini evlt edinen bir anne ile vey anne aras ndaki fark bilir. Halklar da kurtar c lar ile i galciler aras ndaki fark bilir. Acaba Bat l gler gerekten eskiden ship olduklar topraklara kendi de erlerini yerle tirmeye al t lar m ? Ne yaz k ki hay r. Hindistan da olsun, Cezayir de ya da ba ka bir yerde olsun, ynetimleri alt ndaki yerliler in zgrl , e itli i, demokrasiyi, giri im ruhunu ya da hukuk devletini vmelerini asla kabul etmediler; htt bu de erleri talep ettiklerinde onlara srekli olarak bask uygulad lar. Bat n n yzy llardan beri, dn oldu u gibi bugn de iinde bulundu u dram, dnyay uygarla t rma arzusu ile ona egemen olma iste i-iki uzla maz dilek-aras nda srekli bocalamas ndan kaynakland . Her yerde en soylu ilkeleri dile getirirken, o ilkeleri, ele geirdi i topraklarda uygulamaktan titizlikle sak nd . Arap alemi bugn, elli y l nce, yzy l nce, htt bin y l nce ho grd eyleri ho gremiyor. Kahire de 1930 da yay mlanan bz kitaplar bugn dine ayk r olduklar gerekesiyle yasaklan yor; 9. yzy lda, Ba dat ta Abbasi halifesinin huzurunda, Kuran stne yap lan bz tart malar, bugn herhangi bir slam ehrinde, htt bir niversitede bile d nlemez hale gelmi tir. Bat daysa barbarl k ho grszlkten ve karanl k l ktan kaynaklanm yor; oradaki barbarl n nedeni kibir ve duyars zl k. Amerikan ordusu Antik Mezopotamya da lale tarlas ndaki suayg r gibi yuvarlan yor. zgrlk, demokrasi, me ru mdafaa ve insan haklar ad na, insanlar h rpalan yor, dayak yiyor, ldrlyor. Yedi yz bin insan daha ldkten sonra, belli belirsiz bir zrle lkeden ekilecekler. Yakla k bir trilyon dolar, baz lar na gre bunun iki- kat para harcand , ama i gal edilen lke eskisinden de yoksul. Terrizme kar mcadele vermek isteniyordu ama terrizm hi bu kadar azmam t . Amerika Irak sars nt s n atlatacakt r. Irak ise Amerikan sars nt s n atlatamayacakt r; en kalabal k tarikatlar daha yz binlerce l verecek; en zay f tarikatlarsa eski hallerine bir daha asla ula amayacaklar; yaln zca Mandenler ya da Yezidiler iin de il, ayn zamanda sdece adlar bile byk insanl k serveninin ola anst anlar n an msatan Asur-Kaldeliler iin de geerli bu. inde bulundu umuz dnemde, her kltr gndelik olarak teki kltrlerle kar la rken; her kimlik kendini daha gl biimde ifde etme gereksinimi duyarken; her lkede, her kentte hassas bir birlikte ya ama dzeni kurulmak zorundayken, stnde durulmas gereken sorun, dinsel, etnik ve kltrel nyarg lar m z n nceki ku aklar nkine gre daha yo un ya da daha zay f olmas de il; toplumlar m z n iddete, fanatizme ve karma aya sapmas n engelleyip engelleyemeyece imizdir. Otuz y l boyunca srekli olarak savunulan inanlar imdi art k sallant da, her ey kknden tart l yor; siyasal, toplumsal ya da ekonomik alanlar derinlemesine etkileyecek ve ku kusuz yaln zca bunlarla da kalmayacak bir durum bu. Gerekten de byk bir mali kriz, ona e lik eden gven krizi, ona neden olan tutumlar, de erler le indeki dengesizlik, liderlerin, irketlerin, kurumlar n ve onlar denetledikleri varsay lanlar n mnev inand r c l klar n yitirmesi, ele tirilmeden nas l zlebilir ki? Bu yzy l n ba nda kar m za kan en ak lda kal c figrlerden biri, Ekim 2008 de bir Kongre Komisyonu kar s nda ifde veren, eski Amerika Merkez Bankas Ba kan Alan Greenspan di. www.altinicizdiklerim.com 4

Amerikal lar n bir felaket halini alan ipotek borlar n n ve bunun yol at dnya ap ndaki dalgalanmalar n sorumlusunun, on sekiz y ll k saltanat boyunca kendisinin ald -ya da almad kararlar oldu una kar kan Greenspan, a k nl k iinde oldu unu ve derin ku kular n n bulundu u nu kabul etti. ster mdahalecilikten yana olsunlar, isterse b rak n z yaps nlar ideolojisini desteklesinler, ekonomi doktorlar en gvenilir tedavilerinin hayal k r kl yaratan sonular do urduklar n gryorlar. Sanki her sabah, daha dn tedavi ettikleri hasta gitmi de onun yerine bamba ka bir hasta gelmi gibi. Yzy llard r, htt biny llard r varl klar n srdren kltrlerin, gzlerimizin nnde, sdece birka y l iinde ortadan kald r lmas n n, bu konuda akl ma gelen ilk rnek olmas kimseyi a rtmayacakt r; ama Sovyetler Birli i nin k , Avrupa Birli i nin bymesi, in in ve Hindistan n kalk nma at l mlar , Barack Obama n n ykseli i ve btn dnyada, e itli alanlarda meydana gelen binbir trl arp c olay iin de ayn ey d nlebilir. Hi ku ku yok ki, 21. yzy l daha nce insanl n tan k oldu u her eyden hissedilir derecede farkl olan bir d nsel ortamda ba lad . Byleyici ama ayn zamanda tehlikeli bir de i im bu. Dnyan n ilerleyi iyle ilgilenenler iin, A bugn s n rs z ufuklar a yor; insanlar art k gndelik yerel gazetelerini okumak yerine, evinden, sabah kahvesini yudumlayarak btn dnya bas n n takip edebiliyor; hele ngilizce biliyorlarsa, nk say s z gazete-Alman, Japon, in, Trk, srail, ran, Kuveyt, Rus vb. gazeteleri-art k bu dilde evrimii bask lar yay ml yor. Britanyal tarihi Arnold Toynbee nin 1973 te, lmnden k sa bir sre nce yay mlad , k sa, zl bir metni zaman zaman yeniden okuyorum. Koca koca on iki ciltlik A Study of History adl esasl bir incelemeyi adad insanl n yrngesine geni a dan bak p, onu evreye ay r yor. Genel izgileriyle tarih ncesine denk gelen birinci evrede, insanlar n ya am her yerde ayn , nk ileti im ok yava ken, de i im ritmi daha da yava ; her yenili in ba ka bir yenilik ortaya kmadan btn toplumlara ula acak zaman oluyor. Yazara gre, tarih ncesinden MS 1500 e kadar, a a yukar drt bin be yz y l sren ikinci evrede, de i im, aktar ma oranla ok daha h zl , yle ki btn toplumlar birbirlerinden son derece farkl la yorlar. te bu evrede dinler, kavimler, farkl uygarl klar do uyor. Son olarak da, 16. yzy ldan sonra, ileti im h z n n de i im h z n gemesiyle , yerle im yerimiz bir btn haline gelmeye ba l yor, en az ndan teknolojik ve ekonomik a lardan; ama Toynbee nin gzlemlerine gre henz siyasal a dan de il. So uk Sava n sona erdi i 1980 li y llar n sonundan itibaren, Toynbee nin tan mlad btnle mi bir uygarl a do ru ilerleyen evrim, bamba ka bir h z kazand ve hissedilir ekilde de i en bir stratejik ortamda geli ti. Birok ku a a yay labilecek bu sre, bizler a k n a k n bakarken, birka k sac k y l iinde gerekle iverdi. Btn dnya art k birle ik bir siyasal uzam. Toynbee nin nc evresi sert ve vakitsiz biimde sona erdi; f rt nal , hesaplar altst edici ve son derece tehlikeli grnen drdnc bir evre ba lad . Birdenbire, insanlar tarihte ilk kez, dnya ap nda iktidar ve onun me ruiyeti sorunuyla kar kar ya kald . Bu temel olaya ender olarak u ekliyle de inilse de, sat r aralar nda, ele tirilerde ve en iddetli at malarda da rastlanabiliyor.

II. Yoldan km Me ruiyetler

2000 ba kanl k seimleri s ras nda Florida da bir seim brosu. Oy saymakla grevli biri, arkas na al p bir oy pusulas n inceliyor, k t stndeki noktalara ve i aretlere bak p oyun hangi adaya, Al Gore a m yoksa George W. Bush a m gitmesi gerekti ini anlamaya al yor. George W. Bush un yerine Al Gore ba kan seilseydi, 11 Eyll 2001 sald r lar n n ayn ekilde gerekle ebilece ini ne srmek akla yatk n geliyor; ama Washington n buna tepkisinin ayn olmayaca da ayn derecede akla yatk n. Ka n lmaz olarak terre kar bir sava yrtlrd; ne var ki bu kez ba ka ncelikler, ba ka sloganlar, ba ka yntemler, ba ka koalisyonlar sz konusu olurdu.

www.altinicizdiklerim.com

Byk olas l kla daha az kararl l k gsterilir, ama ayn zamanda i ler bu denli kontrolden kmazd ; ba kan ne hal seferi nden ne de er ekseni nden sz ederdi, ayr ca Guantanamo daki tutsaklar o ekilde hapsedilmezdi. Irak Sava byk olas l kla olmazd ve bu durum, orada imdi bata a srklenen halklar iin oldu u kadar ABD nin dnyan n geri kalan yla olan ili kilerinde de pek ok eyi de i tirirdi. Dnyan n durumunun daha m iyi, yoksa daha m kt olaca n anlamaya al mak da yersiz bir giri im. Kendi ad ma, y llar boyunca, e itli vesilelerle, Florida daki o nl oyun genellikle felket, ama kimi zaman da u ur getirdi ini d ndm. Bunu izleyen, birbirine z t durumlar do uran, iki ba kanl k seimi iin de ayn ey sylenebilir. 2004 te, btn dnya Ba kan Bush un yenik d mesini istiyordu, ama onun yurtta lar onu yeniden semeye karar verdiler; dnyan n geri kalan nda Amerikan d manl o dnemde son kertesine vard . 2008 deyse, bunun tersine, dnyadaki btn uluslar Senatr Obama ya k olmu tu ve Amerikal lar n oylar onu i aret etti inde, ABD ye, halk na, onlar n siyasal sistemine ve etnik e itliliklerini ynetme becerilerine kar -benim gzmde kesinkes hakl -bir hayranl k seli ya and . Hi ku ku yok ki, dnyan n dokusunda, insanlar aras ndaki ili kilerin bozulmas na, demokrasinin anlam n n zay flamas na ve ilerleme yolunun puslanmas na yol aan kkl bir de i im oldu. Dnyaya gzlerimi aal beri, halklar ya da btn Araplar, htt btn Mslmanlar ad na konu up, o yurtsever me ruiyeti ellerinde bulundurduklar n d nen farkl farkl ki ilerin gelip gidi ine tan k oldum. Bunlar n en nemlisi, tart mas z, 1952 y l ndan lm tarihi olan 1970 y l na kadar M s r yneten Cemal Abdlnas r d . Ama Nas r n izledi i yolu de erlendirmeden nce, u yurtsever me ruiyet kavram n biraz daha belirginle tirmek istiyorum. zel, hem de ok zel, htt belki de slam aleminde bir e ine daha rastlanmam bir rnekten, halk n y k mdan kurtarmay ba arm , bu yzden de sava me ruiyetini hak etmi , bylesi bir kozun ne kadar gl olabilece ini ve ondan nas l yararlan labilece ini a ka gstermi bir nderden hareketle yapaca m bunu. Atatrk ten sz etmek istiyorum. Birinci Dnya Sava n n ertesinde, bugnk Trkiye topraklar e itli tilaf ordular aras nda payla l rken ve Versailles da ya da Svres de toplanan Bat l gler duygusuz biimde insanlara ve topraklara ship olurken, Osmanl ordusunun bu subay galiplere hay r deme cesaretini gstermi tir. Biroklar kar la t klar haks zl klardan yak n rken, Mustafa Kemal Pa a silaha sar lm , lkesini i gal eden yabanc birlikleri kovmu ve di er gleri tasar lar n gzden geirmek zorunda b rakm t r. Bu ender rastlanan tutum onun me ruiyet kazanmas na yol am t r. Azimle i e koyulur. Osmanl hanedan na son verir, halifeli i kald r r, din ile devlet i lerini birbirinden ay r r, s k bir lik sistem kurar, halk ndan Avrupal la mas n ister, Arap alfabesinin yerine Latin alfabesini koyar, erkeklerin sakal t ra olmas n , kad nlar nsa peelerini karmas n zorunlu k lar, kendi ba ndaki geleneksel ba l k yerine Bat tarz k bir apka kullanmaya ba lar. Halk da onu izlemi tir. ok da ikayet etmeden, gelenekleri ve inan lar altst etmesine izin vermi tir. Neden? nk halk n tekrar gururland rm t r. Dine atsa bile, yurtta lar ok da s rt n dnmeyecektir ona. Siyasette, dinin kendisi bir ama de ildir, d ncelerden biridir yaln zca; me ruiyet en inanl olana de il, mcadelesi halk nkiyle ayn olana verilir. Do u da pek az insan Atatrk n bir yandan Avrupal lara kar canla ba la mcadele verirken, bir yandan da Trkiye yi Avrupal la t rmay d lemesini bir eli ki olarak de erlendirir. Atatrk n elde etti i me ruiyet onun lmnden sonra da devam etmi tir ve bugn de Trkiye onun ad na ynetilmektedir. Onun d ncelerini payla mayanlar bile ona belli bir ba l l k sergilemek zorunda hissederler kendilerini. Kemalistler halklar n , Avrupal lar onlara gnde kez Avrupal olmaklar n ve aralar nda yerlerinin olmad n sylerken, nas l Avrupal la maya ikna edebilirler? slam alemindeki pek ok lider, Trkiye rne ine yknmeyi d ledi. www.altinicizdiklerim.com 6

Afganistan da, 26 ya ndaki gencecik kral Emanullah 1919 da tahta geti ve Atatrk n izinden gitmek istedi. Bu deneyim on y l srd, 1929 da Emanullah kendisini dinsizlikle sulayan geleneki liderlerin komplosuyla tahttan indirildi. 1960 ta Zrih te, srgnde ld. ran da R za ah n giri imiyse daha uzun sreli oldu. Atatrk e hayran bir ki i ve t pk onun gibi subay olan R za ah kendi lkesinde ayn modernle tirici deneyimi gerekle tirmek istiyordu; ama en sonunda gerek bir kopma sa lamay ba aramay p Avrupa tarz bir cumhuriyet yerine yeni bir hanedan , Pehlevi hanedan n kurmay ye ledi ve bir ba ms zl k izgisi izlemek yerine gler aras eli kilerden yararlanmaya al t . Hanedan, iktidar korumak iin ngilizlerle, ard ndan da Amerikal larla, yni ran halk n n refah ve onurunun d man olarak grd lkelerle ittifak yapt . Atatrk rne inin tersi bir rnek bu. D man gler taraf ndan korundu u d nlen birinin me ruiyeti kabul edilmez ve giri ti i her i de ersiz grlr; lkeyi modernle tirmek istiyorsa, halk modernle meye kar kar; kad nlar zgrle tirmeyi hedefliyorsa, sokaklar protestocu ar aflarla dolar. Atatrk n reformcu cesareti, ku kusuz, Tunuslu lider Habib Burgiba gibi toplumsal a dan modernlik yanl s olanlar iin esin kayna olu turmu tu; ama ayn zamanda Trk ulusalc l nda Araplara kar sergilenen bir kmseme, bir nyarg vard ve bu Araplar n Atatrk n d ncelerine pek s cak bakmamalar na neden oluyordu. nk Trkiye yi Avrupal la t rma iste i bir yandan da onu Araplardan uzakla t rma iste iydi. Araplar iin de bir ulus topra olu turulmas d ncesi gndemdeydi, ama bu i in gerekle tirilmesi, Trklerinkine oranla son derece gt. Atlas Okyanusu ile Basra krfezi aras nda ya ayan ve Arapa konu an e itli halklar tek bir devletin at s alt nda bir araya getirmek devasa bir giri imdi. Ha imiler bu konuda ba ar s zl a u rad lar, t pk Nas r n, btn Arap ulusalc lar n n ba ar s zl a u rad gibi, bylesi geni apl bir greve soyunsa Atatrk n de ba ar s zl a u rayaca gibi. Nas r n ba a gei i byk beklentilere yol at ve onun ulusalc sylemi k sa srede heyecan yaratt . Araplar, ok uzun zamand r gnn birinde bir adam n gelip d lerini-birlik, gerek ba ms zl k, ekonomik geli me, toplumsal ilerleme ve her eyden nce onurlar na yeniden kavu ma-gerekle tirece ini hayal ediyorlard . Nas r n o adam olmas n istiyorlard , ona inand lar, onu izlediler, sevdiler. Ba ar s zl onlar derinden sarsacak, liderlerine ve ayn zamanda kendi geleceklerine olan gvenlerini uzun bir sre iin yitirmelerine neden olacakt . Nas r n ba ar s zl n n pek ok sorumlusu vard . Ku kusuz Bat l glere, srail e, petrol i letmecisi monar ilere, Mslman Karde lere, liberal evrelere ve ayr ca, zaman zaman Arap komnistlere kar iddetli bir mcadele veriyordu; ama bu rakiplerden hibiri Nas rc l n bozguna u ramas nda Nas r n kendisi kadar pay sahibi de ildi. Nas r bir demokrat de ildi, i sdece bununla da kalm yordu: %99 luk kamuoyu yoklamalar yla tek partili bir rejim, her yerde haz r bulunan bir gizli polis rgt, slamc lar n, Marksistlerin, kamu davas tutuklular n n ve enelerini tutmay bilememi zavall yurtta lar n bir arada kald klar gzalt merkezleri kurmu tu. Ekonomideki tutumu samal n ve savruklu un dik alas yd ; s k s k ulusalla t r lan irketlerin ba na, dllendirmek ya da kibarca devre d b rakmak iin birtak m askerleri getiriyordu, ne var ki etkili bir ynetim sa laman n en iyi yolu say lamazd bu. Nas r n Sovyetlerin yard m yla byk masraflara girerek kurdu u ve korkutucu grnen orduya gelince, o da 5 Haziran 1967 de sraillilerin kar s nda birka saat iinde bozguna u rayacakt ; M s r n devlet ba kan , d manlar n n ona kurdu u ve kendisinin de nn alamad bir tuza a d m t. Temmuz 1952 de ynetime el koyan Hr Subaylar lekelenen onurlar n temizlemeye sz vermi lerdi: Eski rejime son verecekler, ngiliz etkisinden kurtulup ba ms zl k giri imini olmas gereken yere getirecekler ve Filistin i Yahudilerden alacaklard . O dnemde M s r halk n n, ayn zamanda da btn Arap halklar n n zlemlerine kar l k veren amalard bunlar. M s r, Arap halklar iin, o dnemde sylendi i ekliyle abla yd , onun ya ad deneyim yak ndan izleniyordu. Darbe iddete ba vurulmadan, htt belli bir ho gr erevesinde gerekle ti. www.altinicizdiklerim.com 7

Devrik kral toplar e li inde yat na gtrld ve sylendi ine gre, elle i lenmi , de erli baston koleksiyonunu yan na almas na bile izin verilmi ti. Ya am n n geri kalan n , her trl siyasal etkinlikten uzak halde, Cte d Azur, svire ve talya aras nda geirecekti. Eski rejimde yksek mevkilerde bulunanlardan hibiri ne ldrld ne de uzun sreli ine hapse at ld . Mallar na, sanlar na, ayr cal klar na el kondu konmas na ama kendilerine kar ho grl davran ld . Temmuz 1952 darbesinin ertesinde, dnyan n grnm de onun d ncelerini destekler gibiydi. Btn bak lar o dnemde ran a evrilmi ti: svire de e itim grm bir hukuku, en az Nas r kadar yurtsever olan, ama o ulcu bir demokrasiden yana tav r sergileyen ran ba bakan Musadd k, ngiltere- ran Petrol irketi yle kap maktayd . irket o s rada devlete pek k bir pay dyor, bu pay da can n n istedi i oranda, kendisi belirliyordu. Musadd k gelirlerin yar s n n lkesine verilmesini istedi. stedi ini elde edemeyince, irketin ulusalla t r lmas konusunu parlamentoda oya sundu. ngilizlerin buna yan t korkutucu biimde etkiliydi. ran petrolne dnya ap nda bir ambargo koyuldu, kimse art k bu petrolden almaya cesaret edemiyordu; lke, ok k sa bir sre iinde, her trl kaynaktan yoksun kald , ekonomi t kand . M s r devriminin ilk y l boyunca, zavall Musadd k n diz kt ne tan k olunacakt ; A ustos 1953 te de ynetimden uzakla t r ld . K sa bir sre iin kendi iste iyle lkesinden ayr lm olan ah da, bunun stne yeniden glenmi durumda geri dnp yirmi be y l lkeyi ynetti. Nas r, 1956 da, Svey Bunal m s ras nda Arap halk n n gzbebe i haline geldi; nk Bat l smrgeci glere meydan okuma yreklili ini gstermi ve bu mcadeleden galip km t . O y l n Temmuz ay nda, skenderiye de devrimin drdnc y l kutlamalar iin dzenlenen bir toplant da, birdenbire, radyodan canl yay nlanan bir konu ma yap p Svey Kanal ndaki, lkesine yabanc lar n el koyu unun simgesi durumundaki Frans z- ngiliz Petrol irketi nin ulusalla t r ld n duyurdu. Herkes Musadd k n ac l yazg s n hl an ms yordu ve M s r liderinin de ayn ekilde cezaland r lmayaca pek akla yatk n gelmiyordu. Bunun nedeni hem Bat n n bu nemli deniz yolunun denetimini korumak istemesi hem de bu cezan n rnek olu turacak olmas yd . Gerekten de, ona sert vurma karar verildi. Ekim sonunda, iki kanattan harekete geildi: srailliler Sina Yar madas na bir kara sald r s dzenledi, kanal blgesine de para tle ngiliz ve Frans z komando birlikleri indirildi. Nas r askeri a dan yenilgiye u ram t ; ama siyasal a dan, zellikle ne kendisinin ne de d manlar n n ngrebildi i bir tarihsel rastlant sayesinde zafer kazanacakt . Asl nda, tam da Paris ile Londra n n Kahire ye sald r n n habercisi olacak ltimatomu verdi i gn, Imre Nagy ynetimindeki yeni Macar hkmeti o ulcu demokrasiye dnd n ilan etmi , bylece Moskova n n hegemonyas na kar a k bir isyan ba latm t . Tarih 30 Ekim 1956, Sal yd . Bunu izleyen gnlerde, birbirine ko ut iki dramatik olay meydana geldi: Royal Air Force, Kahire Havaalan n bombalarken, Frans z ve ngiliz para tleri Port Said e inerken, Sovyet z rhl birlikleri Budape te deki renci gsterilerini kana bulamaya ba lam lard . Bu iki olay n ayn zamana denk gelmesi en ok Washington k zd rd . Tam da bu s rada M s r a sald ran ngilizler, Frans zlar ve srailliler, dnyan n bak lar n Sovyetlerin cezaland rmaya ynelik sald r s ndan ba ka tarafa evirme olas l yaratm lard beklenmedik ekilde. Amerikal lar kpryordu. Daha yaz n mttefiklerine M s r sald r s na izin vereceklerini sylerlerken, imdi yana yak la durmalar n , operasyonu iptal etmelerini ve birliklerini geri a rmalar n istiyorlard . Svey daha sonra konu ulacak i ti! Amerikan Hazinesi yo un biimde ngiliz paras sat na ba lad , bu da onun kurunun d mesine yol at ; kimi Arap lkeleri de M s r la dayan ma iinde Fransa ile ngiltere ye petrol vermeyi kesince, ABD bu lkelerin petrol eksi ini gidermeyi reddetti. ngiliz hkmetinin lideri ve Frans z meslekta Guy Mollet, en sonunda pes edip birliklerini geri a rd lar. Blgedeki askeri ba ar lar na kar n, kesin bir siyasal bozgun ya am lard . ki Avrupal g, hl dnya ap nda imparatorluklara sahipmi gibi davrand ndan, y k c bir tokat yemi ti. Svey Bunal m smrge a n n biti inin i aretiydi; art k ba ka glerle, ba ka bir dnemde ya an l yordu ve oyunun kurallar de i mi ti. www.altinicizdiklerim.com 8

Bu kkl de i imi ba latan ki i olan ve bu g yar ndan galip kan Nas r, k sa srede, dnya sahnesinde ok nemli bir figr halini ald ; Araplar iin de, tarihlerindeki en byk kahramanlardan birine dn t. Nas r dnemi uzun srmedi. Bir alt n a m yd bu? Bilanosuna bak l rsa kesinlikle hay r, nk M s r devlet ba kan lkesini az geli mi likten kurtaramam , a da siyasal kurumlar olu turamam , di er devletlerle birle me tasar lar hep ba ar s zl a u ram ve btn bunlara bir de srail kar s nda ald byk askeri yenilgi eklenmi ti. ubat 1958 de, Svey Sava ndan tam on be ay sonra, Nas r galip biimde am a girdi; Suriye de halk onu yle seviyordu ki lkeyi ynetenler iktidar ona b rakmaya karar vermi lerdi. Gneydeki ynetim blgesi M s r, kuzeydeki ynetim blgesi de Suriye olan bir Birle ik Arap Cumhuriyeti kuruldu. Eski Arap birli i d gerekle me yolundayd sanki. Nas rc ulusalc dalga Okyanus tan Krfez e , h zla btn Arap alemini kaplayacak gibiydi. Washington ve Londra 14 Temmuz da bir toplant yapt lar ve do rudan tepkilerini ortaya koymaya karar verdiler. Hemen ertesi gn, Amerikan donanmas Lbnan kumsallar na yana t ; iki gn sonra, ngiliz komandolar rdn e kt . Bu, Nas r a, bir ad m daha atarsa, Bat yla do rudan askeri at maya girece ini gstermenin bir yoluydu. Bu kar l k, istenilen etkiyi yaratt . Ulusalc dalgada bir gerileme ya and . 28 Eyll 1961 sabah n n ilk saatlerinde, am da bir askeri darbe oldu. Kahire yle olan birli in sona erdi i duyuruldu, Suriye yeniden ba ms z olacakt . Arap ulusalc lar bu eylemi ayr l k olarak niteleyip darbecileri smrgecilere, Siyonizm e, gericili e ve petrol reticisi monar ilere u akl k etmekle sulad lar. 8 ubat 1963 te, Arap ulusalc subaylar Ba dat ta ynetime el koydular; Kas m hemen idam edildi, cesedi de televizyonda gsterildi; Nas r n sad k mttefiki Abdsselam Arif yeni devlet ba kan oldu. Bir ay sonra, 8 Mart ta, buna benzer bir darbe de am da gerekle ti, ayr l k l a son verildi i duyuruldu; M s r ve Irak la, belki ayr ca Yemen, Cezayir le ve neden olmas n, yar n da Lbnan la, Libya yla, Kuveyt le, Sudan la, Arabistan la vb. birle mek isteniyordu art k. O ana dek, Filistinliler, btn Arap halklar iinde, reisi en byk co kuyla destekleyen halkt . Yahudi devletinin kurulmas yla evlerini terk etmek zorunda kalm lard , Araplar n kazanaca bir zaferle geri dnme hayalleri kuruyorlard ; bu bekleyi iinde, aralar ndan biro u mlteci kamplar nda ya yordu. Btn umutlar n Nas r a ba lam lard . Nas r srail le sava a girmekte acele etmedi ini a ka belli ediyordu. Onun ncelikle Arap birli ini hayata geirmesi, ncelikle sosyalist ekonomiyi sa lamla t rmas , gerici rejimleri y kmas vb. gerekiyordu. Bununla birlikte, kimi evrelerden Nas r iin sylenen alayc szler ykselmeye ba lam t . Ta 1956 dan beri, srail e kar verilecek bir sava a haz rlanamam m yd daha? Sovyetlerden yeterince silh almam m yd ? Ama blgede gerilim art yordu, postal sesleri duyuluyordu srekli. Gerekten askeri at malara m gidiliyordu? M s rl askerler Gazze de ve zellikle, Tiran Bo az n n ve Akabe Krfezi ne ula m n denetim alt nda tutulmas n sa layacak arm - eyh te konu land lar; sraillilerin ahla yapt klar gizli bir anla ma gere i, gemiler y llard r bu krfezden srail e ran petrol ta yordu. Bu gei uluslararas glerin elinde oldu u srece, Nas r sesini karmam t ; kendi birlikleri oraya gittikten sonra, art k gz yumamazd buna. Ya bu gidi geli i ho grecek ya da durduracakt . ki hafta ncesine kadar Tiran Bo az n n ad n hi i itmemi Arap halk imdi onun kapanmas n istiyordu; reisi destekleyen medya organlar da, ona kar olanlar da, bu d ncedeydi. Bo az n kapat lmas n n M s r ile srail i sava a srkleyece ini art k herkes biliyordu; ama bu sava herkes istiyordu, baz lar Yahudi devletinin i ini bitirmek iin, baz lar da Nas r n i ini bitirmek iin. Nas r, 22 May s ta, Tiran Bo az n n deniz seferlerine kapat ld n duyurdu unda, bu, siyas ya am nda daha nce hi olmad kadar byk bir yank uyand rd . Ba lang ta ilk sald r y kendilerinin dzenlemesi gerekti ini d nen reis, sonradan, bunun siyasal a dan bir felakete yol aaca n , o zaman Amerikal lar n btnyle srail in yan nda yer alacaklar n ve Sovyetlerin de g durumda kalaca n gz nnde bulundurarak, bu d ncesinden vazgemi ti; ama bunun tersine, ilk sald r n n kar dan gelmesine izin verirse, kendini birdenbire mkemmel bir www.altinicizdiklerim.com 9

diplomatik konumda bulacakt , ba ta General De Gaulle n Fransas olmak zere butun dnya onun yan nda olacakt ; ABD de sald rgan taraf n yarar na hareket edemeyecekti yle kolay kolay. lk sald r y sraillilere b rakmakla bir risk al yordu. Kendisinin sa kolu Mare al Abdlhakim Amer, srail bombard man uaklar n n hepsi birden sald rsa bile, M s r n sava uaklar n n yaln zca %10 unu ya da 15 ini yitirece ini sylemi ti kendisine; birka gn iinde de, Sovyetler onlar n yerine yenilerini koyarlard . Nas r n kesinlikle ngremedi i ey, sraillilerin vuraca ilk darbenin M s r hava kuvvetlerini yok edece iydi. Ne var ki 5 Haziran 1967 Pazartesi sabah bu ngrlemeyen ey meydana geldi. Bombard man uaklar , ok alaktan uarak ayn anda btn askeri havaalanlar na sald rd , pistleri kullan lmaz hale getirip yerdeki uaklar yok etti. Sava ta M s r safd b rakan srail ordusu, Kuds e ve Bat eria ya ynelip k sa bir sokak sava yla buray ele geirdi, ard ndan Suriye deki Golan a do ru ilerledi, Golan Tepeleri de byk bir direni le kar la lmadan d t. Bir haftan n sonunda, at malar sona ermi ti. Kazananlar bu at may Alt Gn Sava olarak; kaybedenlerse, ba larda en-naksa , yenilgi , sonra da sdece Haziran Sava olarak adland racaklard . Nas r bozguna mazeret gstermek iin, sald r y srail in tek ba na dzenlemedi ini, Amerikal lar ile ngilizlerin de i in iinde oldu unu sylemeye ba lam t . Nas r n ya ad bozgun, ard ndan Eyll 1970 te, 52 ya nda lmesi, onun miras n ele geirmek iin birbirleriyle yar an farkl farkl siyasal tasar lar n ortaya kmas n sa lad . M s r da iktidar, korkak ve etkisiz bir ki i oldu u d nlen, ama tersine gz pek ve ate li bir tav r sergileyecek olan Sedat a kald . Nas r n ard l n n Kuds e gidip Menahem Begin ile Mo e Dayan n elini s karak ve Knesset krssnde sz alarak gerekle tirdi i gz pek giri imin, srailliler ile Araplar aras ndaki gerek bir bar a do ru at lan gl bir ad m m , yoksa her trl bar umudunun suya d mesi mi oldu u konusunda tarihiler daha on y llarca tart acaklard r. Sedat, Nas r n Panarap miras na s rt evirince, biroklar , zellikle de yeni petrol servetleriyle byle bir ihtirasa kap lma olana bulanlar bu mirasa gz dikti. rne in Libya lideri Muammer Kaddafi say s z birle me tasar s ortaya atm , ama ard ndan Araplar n aras ndaki kavgalardan usan p yzn btnyle Afrika ya evirmi ti. Bir ba ka rnek de Baas militan Saddam Hseyin di; kendisi hem nemli bir nfusa, do al zenginliklere hem de-Smer, Akad, Asur, Babil gibi-birok uygarl a be ik oldu u iin M s r nkiyle kar la t r labilecek bir tarihe ship olan ve en sayg n Arap imparatorlu unun, Abbasilerin merkezi konumundaki bir lkenin ba na gemi ti. O da Nas r n yerine geme arzusunu besliyordu. Bu konuda ba ar l olamad ve sonu herkesin bildi i gibi korkun oldu. Saddam Hseyin in Amerika kar s nda ald iki yenilgi, yakla k bir yzy ld r Ortado u sahnesine egemen olan siyasal ideolojinin, Panarap ulusalc l n n sonunu getirdi. 1967 bozgununun ertesinde geen bir ykde, M s rl st dzey bir sorumlu, olan biten kar s nda fkeden deliye dnm bir halde, Sovyet bykelisine patl yordu: Bize satt n z silahlar be para etmez! Diplomat n yan t ysa yleydi: Ayn silahlar Vietnaml lara da verdik. ster do ru olsun ister yanl , bu ince alay, sorunu pekala ortaya koyuyordu. Ayn silahlarla, bir halk dnyan n en gl ordusuna kafa tutabiliyorken, bir di erinin kk bir kom usu kar s nda yenilgiye u ramas nas l a klanabilirdi ki? Dnyan n ivisinin kmas nda pay bulunan bir ba ka me ruiyet bunal m na, ABD nin kresel rolyle ilgili olan bunal ma de inmek istiyorum. Dnya nfusunun %5 ini temsil eden Amerikan yurtta lar n n oylar n n btn insanl n gelece i stnde geri kalan %95 ten daha belirleyici oldu u anda, dnyan n siyasal ynetiminde bir i leyi bozuklu u var demektir. Her iktidar n, tekileri kendi ta k nl klar ndan korumak iin, ayn zamanda onu kendinden de korumak iin bir kar -iktidara ihtiyac vard r. Siyasetin esas kurallar ndan biridir bu, Amerikan demokrasisinin de temellerinden birini olu turur; kar s nda ona korkuluk grevi grecek bir ba ka merci bulunmayan hibir mercinin ayr cal klar n kullanamayaca n ngren dokunulmaz checks and balances1 ilkesi.
1

Kuvvetler ayr l

. (Ed.n.)

www.altinicizdiklerim.com

10

Tek sper g, uluslararas sahnede can n n istedi i hemen hemen her eyi, kendisi zarar grmeden yapabilece i duygusuna kap l nca, hatalar yapt , oysa bu hatalar yapmas So uk Sava dneminde engelleniyordu. Ba larda, teki lkeleri me ruiyetine ikna etme kayg s gdyordu. Orta Amerika dan ba ka bir yere askeri mdahalede bulunmak istedi inde, inand r c koalisyonlar kurmaya bak yordu; Birle mi Milletler buna yana mad nda, konuyu, rne in, Kosova Sava nda oldu u gibi NATO ya ya da Birinci Irak Sava nda oldu u gibi nemli blgesel glere gtryordu. Nispeten uzla ma dayal son sefer 2001 sonbahar nda Afganistan a yap land . Amerikal lar, 11 Eyll sald r lar nda parma oldu u a k olan Taliban n dnya genelinde sevilmemesi sayesinde, kendilerine mttefik bulmakta hi glk ekmediler; ama on be ay sonra, Irak i gal etmek iin buna benzer bir destek arad klar nda, Fransa n n en nemli szcs roln stlendi i, Almanya n n, Rusya n n, in in, ayn ekilde di er lkelerin byk o unlu unun da kat ld , kresel bir diplomatik ba kald r yla kar kar ya kald lar. Amerikal lar, herhangi bir srpriz ya amadan, k sa sre iinde Irak ordusunu yenilgiye u ratt lar, ama askeri alanda kazand klar bu zafer birdenbire, sonular nceden kestirilemeyecek siyasal ve mnev bir bozguna dn t. Ku kusuz Pazar ekonomisi, art k kimsenin, zellikle de eski komnist lkelerin geri dnmek istemedi i brokratik ve gdmc ekonomiye olan stnl n kan tlad . Gelgelelim, tek modele dn en kapitalizm, toplumsal bilanosu konusunda kendisini srekli ele tiren, i i haklar ve e itsizlikler konular nda drtkleyen, yararl , byk olas l kla yeri doldurulamaz bir rakibini yitirmi oldu.

III. Hayali Gereklikler

De erler ii bo alt lm bir szcktr ve de i kendir. Maddi konular ile tinsel konular aras nda rahatl kla gidip gelebilir; inan alan nda da, hem ilerlemenin hem de konformizmin; hem mnev zgrl n hem de boyun e menin e anlaml s olabilir. Genelde Andr Malraux ya mal edilen, ama byk olas l kla kendisinin a z ndan kmam olan bir tmceye gre, 21. yzy l ya dindar olacak, ya da [var] olmayacakt r . Sondaki ya da olmayacakt r sznn, a da ya am n labirentinde ruhsal bir pusula olmadan ynn bulunamayaca anlam n ta d n d nyorum. Bu yzy l daha gen, ama daha imdiden insanlar n bu yzy lda dinle yollar n yitirebilecekleri biliniyor, t pk onsuz da yollar n yitirebilecekleri gibi. Dinin yoklu undan nas l zarar grld n, Sovyet toplumu a k biimde kan tlad . Ama dinin a r varl ndan da zarar grlebilir. Para iin de ayn eyi syleyece im. Maddi zenginli i ay plamak, zenginliklerini artt rmaya al anlar sulamak, srekli olarak en beter demagojilere hizmet eden k s r bir tutumdur. Ama paray , her trl sayg nl n lt, her trl iktidar n ve her trl hiyerar inin temeli durumuna getirmek de toplumsal dokunun paralanmas na yol aar. Ate li bir Epikurosu oldu umdan, btn yasaklardan i reniyorum. Mutluluk iinde dnya nimetlerinden yararlanmay , htt genellikle onlar ktye kullanmay srdrece iz, kimseyi sulamayaca m bu konuda. Ama ya am n bize sunduklar ndan daha uzun sre ve doyas ya faydalanmak istiyorsak, davran lar m z de i tirmek zorunday z. lkelerimizde, kentlerimizde, mahallelerimizde oldu u gibi btn dnyada da i bar korumak istiyorsak, insanlar aras ndaki e itlili in, iddete yol aan gerilimlerden ok, uyumlu bir birlikteli e dnmesini arzuluyorsak, tekiler i yle byle, yzeysel, stnkr biimde de il, iyice, yak ndan, htt zel ya amlar na kadar tan mam z gerek. Bu da ancak onlar n kltrlerini renerek olur. ncelikle de edebiyatlar n . Bir halk n zel ya am , edebiyat d r. nsan edilgen kalarak propagandac lar n kendisini ynetmesine izin verirse, siyasetilerin iste ine gre galeyana gelir ya da sakinle irse, sava maceralar na srklenmeye uysalca boyun e erse, btn haklara ship bir yurtta , sorumlu bir semen olamaz.

www.altinicizdiklerim.com

11

zellikle ynelimleri geni lde dnyan n yazg s n belirleyen bir lkede, bilinli ekilde karar verebilmek iin, bir yurtta n kendisini evreleyen dnyay derinlemesine ve yak ndan tan maya ihtiyac vard r. Bilgisizlikle yetinmek, demokrasiyi yads makt r, onu bir hayalete dn trmektir. Alimin mrekkebi ehidin kan ile tart l r, alimin mrekkebi a r gelir , der Mslmanlar n Peygamberi. Bu konuyla ilgili ba ka szleri de aktar l r: Alimler peygamberin varisidir ; lim in de de olsa, gidip al n ; Be ikten mezara kadar ilim reniniz! Talmud da da u gl ve heyecan verici d nceye rastlan r: Dnya renen ocuklar n solu uyla ayakta kal r ancak. Marx din halk n afyonu olarak tan mlad nda, bunu alay etmek iin ya da onun izinden gidenlerin s kl kla yapt klar gibi kmsemek iin sylememi ti. Belki de tmcesinin tamam n an msatmakta yarar vard r, yle diyordu: Dinsel znt hem gerek zntnn d avurumu, hem de bu zntye kar k t r. Din ezilen insan n i eki i, kalpsiz bir dnyan n kalbi, ruhsuz bir dnyan n ruhudur. Din halk n afyonudur. Onun bak a s na gre, insanlar n gerek bir mutluluk yaratmaya kendilerini adayabilmeleri iin, bu aldat c mutlulu u ortadan kald rmak gerekiyordu; imdi bak ld nda, bundan u sonu kar labilir: Vaat edilen mutlulu un daha da aldat c kmas n n stne, halklar kendilerini avutan afyon lar na dndler. Mslmanl a kar olu u ok a k biimde sergileyen komnizm szc nn yerine sosyalizm kondu unda bile, bu kat t rma i e yaramad . slam aleminde hibir yerde, ulusalc l k, din, dinin ulusalc l zmseyece i gibi zmseyemedi. Trkler ile Araplar, Osmanl mparatorlu u iinde drt yzy l birlikte ya ad ktan sonra, Birinci Dnya Sava s ras nda ayr l nca ve her biri kendi ulusalc l n geli tirince, onlar bir araya getiren Mslmanl k damgas ndan k smen uzakla t lar; Trkler bunu yeni bir ba lang arzusuyla, Atatrk n nderli inde kktenci biimde yaparken, Araplar daha yumu ak bir gei le, sylemlerinde-gizlice ama kas tl olarak- Mslman ulusu yerine Arap ulusu nu kullanarak gerekle tirdiler. Tarzlar son derece farkl , ama nsel d nce ayn yd : Yeni bir d nce olan ulusalc l k, s rt n dine yaslarsa kaybolup giderdi. K sa bir sre nce geride b rakt m z yzy ldan al nacak nemli bir ders uydu: deolojiler gelip geici, dinlerse kal c d r. Bununla birlikte, as l kal c olan ey inanlardan ziyade aidiyetlerdir; ama nanlar, idiyet kaidesinin stnde yeniden yap lan r. Dinleri gizli anlamda yok edilemez k lan ey, yanda lar na kimlik ba lam nda demir atacaklar bir liman sa lamalar d r. Her zaman Mslmanl n yak nlar nda ya ad ysam da, slam alemini ok iyi tan m yorum, slam bilimci hi de ilim. slamiyet in as l ne dedi i ni renmek isteyenler, bana gvenmesin. Benden btn dinlerin dirlik dzenli i tledi ini yazmam beklemek de hata olur, ben una inan yorum: Dinsel ya da dind btn retiler dogmatizmin ve ho grszl n tohumlar n ta rlar ilerinde; bz ki ilerde bu tohumlar a a kar, baz lar ndaysa gizli kal r. slamiyet te din ile siyasetin ayr lmaz biimde birbirlerine ba l oldu u, bunun kutsal metinlerde yaz l oldu u ve de i mez bir zellik olu turdu u d nld nde, sz geen at ma n n asla bitmeyece i akla geliyor, ne otuz y l, ne yz elli y l, ne de bin y l iinde; stelik iki farkl insanl kla kar kar ya bulundu umuz izlenimi do uyor. H ristiyanl k ile slam alemi, kimi zaman ayn dnemde, birbirine benzer olaylar ya ad lar. mparatorlar ile papalar aras ndaki ikili e ko ut olarak, sultanlar ile halifeler aras nda da ikilik vard . ki durumda da, siyasal yetkeyi ve askeri gc ellerinde bulunduran hkmdarlar kendilerini inanc n koruyucular gibi gsterirken, ruhsal bir yetkeye ship din adamlar zerkliklerini, etki alanlar n ve mevkilerinin sayg nl n korumaya al t lar. ki durumda da, s k s k mcadeleler ya an yordu, htt kimi zaman, Roma da ve Ba dat ta 10. yzy ldan 13. yzy la kadar olan bitenlere bak ld nda, birbirine ok benzeyen dnemler ya and grlr. Aralar ndaki fark, Aziz Petrus un ard l taht n korumay ba ar rken, Peygamber in ard l n n bunu yapamamas yd . Halifeler, sultanlar n siyasal ve askeri glerinin kar s nda, birbiri ard na bozgunlar ya ad lar, ayr cal klar n n hepsinden yoksun kald lar ve en sonunda her trl hareket zgrl n yitirdiler; derken 16. yzy lda, bir gn, Osmanl padi ah halife san n grkemli www.altinicizdiklerim.com 12

adlar n n aras na katt ve Mustafa Kemal Atatrk Kas m 1922 de saltanat , on alt ay sonra da halifelik kurumunu ortadan kald rana dek padi ahlar bu san korudu. Papalar n kal c l n sa layan ve halifelerde kesinkes eksik olan ey, bir Kilise ve kilise adamlar s n f na denk bir din adamlar s n f d r. Papa ayr ca insanlar aforoz edebiliyor ya da aforozla tehdit ediyordu, bu da ortaa da, s radan inananlar oldu u kadar imparatorlar da korkudan titreten bir arat . slamiyet teyse, bunlar n hibiri yok: Kilise yok, din adam s n f yok, aforoz yok. slamiyet, ba lang tan beri, ermi ya da eyh olsun her trl arac ya kar byk bir gvensizlik sergilemi ti; insan n yarat c s yla ba ba a oldu u, sdece O na seslendi i, sdece kendi iinde O nun taraf ndan yarg land d nlyordu; kimi tarihiler bu yakla m Lutherci Reform la kar la t rd lar, gerekten de aralar nda bz benzerlikler bulunabilir. Mant ken, bu anlay n, ok k sa srede lik toplumlar n ortaya kmas n sa layaca d nlebilir. Halifeler, ellerindeki ayr cal klar sultanlar, vezirler, komutanlar kar s nda tamamen yitireceklerdi. Papalar n ok i ine yarayan o dinsel kar -gc koruyabilecek durumda de illerdi. Bu yzden de hkmdarlar keyiflerince hkm srdler. ocuklu umda, Katolik bir kad n, ba n ve omuzlar n rtmeden ayine gidemezdi; hibir inanan da-ister hizmeti, isterse kralie olsun-rahiplerin byk aba gstererek ve kimi zaman da mizah yoluyla uygulanmas n sa lad klar bu kural i neyemezdi. Bu durum Vatikan n, 1960 l y llar n ba nda, art k kad nlar n ba rts takmadan kiliseye gidebileceklerine karar vermesine dek srd. San r m bz ki iler bu de i ikli e bozulmu , htt ok fkelenmi tir, sonuta kkeni ta Aziz Pavlus a dayanan ok eski bir gelene e ayk r d yordu bu karar; Aziz Pavlus, Korinthoslulara Birinci Mektup ta Erkek ba n rtmemeli; o, Tanr n n benzeri ve yceli idir. Kad n da erke in yceli idir. nk erkek kad ndan de il, kad n erkekten yarat ld . Erkek kad n iin de il, kad n erkek iin yarat ld . Bu nedenle ve melekler u runa kad n n ba zerinde yetkisi olmal d r dememi miydi? Papalar on dokuz yzy l boyunca giyim yasas ndaki her trl esnekli e kar km lard ku kusuz; ama bu dzenlemeye art k gerek olmad kan s na varmalar n n ard ndan, nnde sonunda d nce tarzlar n n evrimini gz nnde bulundurmalar n n ard ndan, bir ekilde, bu de i imi fiilen geri dndrlemez k larak geerli hale getirdiler. Katolik Kilisesi, yzy llar boyunca, Dnya n n yuvarlak oldu una ve Gne in evresinde dnd ne inanmay reddetmi ti; trlerin kkeni konusunda da, ba larda Darwin i ve evrimcili i sulam t ; bugnse, piskoposlar ndan biri, Arabistan daki bz uleman n ya da Amerika daki Kitab Mukaddes vaizlerinin hl yapt gibi, kutsal metinleri szc szc ne ba l kalarak yorumlamaya kalksa, buna ok fkelenir. slam alemine dnecek olursak, din ad na hareket etti ini syleyen ki ilerin siyasal tutumlar n anlamak ve bunlar de i tirmek ynnde ad m atmak istenirse, bu durumun neden oldu u sorun ve bunun zm kutsal metinlerde aranmamal d r. in kolay na ka p e itli Mslman toplumlar nda olup biten eyleri Mslmanl a zg eyler olarak a klamak, beylik szlerle yetinmek demektir, cahilli e ve acizli e mahkm olmak demektir. A k a k ve szlerimi tartarak yaz yorum: Ya ad m z dnemin en byk sava , ncelikle bu konuda, gmenler konusunda verilmeli; bu sava n kazan l p kazan lamayaca n bu belirleyecek. Ya Bat onlar n yeniden gnllerini fethetmeyi, gvenlerini kazanmay , ne srd de erleri onlara kabul ettirmeyi ba ar p dnyan n geri kalan yla olan ili kilerinde kendisine yard mc olacak belagatli arabulucular edinecek; ya da gmenler onun en ciddi sorunu haline gelecekler. Kendi ad ma, birlikte ya aman n olanakl oldu una ve at ma, tiksinme, iddet do uracak bir blnmeye boyun e mektense, farkl kltrlerin yanda lar aras nda sa lam ili kiler kurmak iin bunun vazgeilmez oldu una inanmay srdryorum; kald ki bylesi bir blnmeyi en iyi ifte aidiyetlerini btnyle benimseyecek gmenler ortadan kald rabilir. Gmenler ile g lkeleri aras ndaki ili kileri ve dolay s yla birlikte ya ama konusunu hassas k lan ey, yaran n hl a k olmas . Bir trl kabuk tutamad . En ufak ey, kimi zaman basit bir ka ma ya da sakar bir ok ama ac y canland r veriyor. Bat da, bunca al nganl a birok insan omuz silkiyor. www.altinicizdiklerim.com 13

Smrgecilik, siyahi insan ticareti, Sanlar n, Taynolar n ya da Azteklerin yok edilmesi, Afyon Sava , Hal Seferleri, btn bunlar art k gemi te kald -kendi llerini gmme i ini llere b rakmak gerekmiyor muydu? Ama gemi ne her insanda ne de her toplumda ayn d nsel uzam i gal ediyor. Bir ulus ba ar kazand nda, tekilerin bak de i ir, bu da onun kendisini de erlendiri ine etki eder. zellikle dnyan n Japonya ya, ard ndan da in e kar tak nd tavr d nyorum. Ele tirilen, korkulan, ama sava ma yetileri ve her eyden nce ekonomik mucizelerinden tr sayg duyulan bu lkelerin kltrlerini olu turan her ey, di erlerinin gznde byk de er kazand ; dilleri, sanat yap tlar , eski ya da a da edebiyatlar , atalardan kalma t p yntemleri, tinsel uygulamalar , mutfak gelenekleri, ayin danslar , sava sanatlar , htt bat l inanlar bile hayranl k uyand rmaya ba lad . Araplarsa byle bir konumda de il. Durmadan bozgun stne bozgun ya ad klar ndan, dnyan n geri kalan onlar n uygarl na tepeden bak yor. Dilleri kk grlyor, edebiyatlar fazla okunmuyor, inanlar insanlarda ku ku yarat yor, ycelttikleri ruhsal liderlerle alay ediliyor. Araplar n durumunun dnya stnde daha da ktye gitti i lde, ordular n n yenik d t , topraklar n n i gal edildi i, halk n n i kence grd , a a land ; d manlar n nsa s n rs z gce ship oldu u ve onlara tepeden bakt lde, dnyaya kazand rd klar din, kendilerine olan sayg lar n n son kalesi haline dn yor. Ondan vazgemeleri, evrensel tarihe olan en nemli katk lar na s rt evirmeleri, bir anlamda, varolu nedenlerine s rt evirmeleri anlam na geliyor. Bu yzden, ac larla dolu bu a da, Mslman toplumlar n ya ad sorun, din ile siyaset aras ndaki ili kiden ziyade, din ile tarih, din ile kimlik, din ile onur aras ndaki ili kiyle ba lant l . Yabanc lkeye g eden birinin, ncelikle kendi lkesinden gt unutuluyor genelde. rne in, srld kentte, alt dzeyde bir grevde al maya boyun e en diplomal biri, anayurdunda, sayg n bir ki i olabilir. Kuzey antiyelerinde ekine ekine, hep yere baka baka konu an Fasl bir i i, yak nlar n n aras na dnd nde, gururla kendi dilini kullanabildi inde, zgvenli hareketlerle, yksek sesle konu an, tatl dilli bir hikayeciye dn ebilir. Gmenlerin stats, onlar n Bat toplumlar iindeki yerlerine, yni o unlukla toplumsal s ralaman n en a a lar nda olu lar na gre de erlendirildi inde, nemli bir stratejik hata yap lm oluyor; do duklar lkenin toplumu iinde modernle menin, toplumsal ilerlemenin, entelektel zgrl n, geli imin ve uzla m n ncs olduklar grmezden geliniyor. Bir gmenin al n ekti i ey, ncelikle sayg nl kt r. Htt, daha a k olmak gerekirse, kltrel sayg nl kt r. Din de bunun bir esidir ve inananlar huzur iinde ibadet etmek istemekte hakl d rlar. Ama kltrel kimlik sz konusu oldu unda, onu olu turan paralardan yeri en zor doldurulacak olan ey, dildir. leti im aralar n n kreselle ti i bir zamanda dinsel aidiyetlerin ykseli i, insanlar n kresel kabileler halinde grupla malar n sa lad , kresel kabile deyi i eli kili grnse de gerekli i oldu u gibi yans t yor. Cemaati zellikler, zellikle slam aleminde, daha nce e ine rastlanmam biimde zincirinden bo anm halde, bunun en kanl rne ine Irak taki Snniler ile iiler aras ndaki at malarda rastlan yor; ama ayn zamanda bir Cezayirlinin Afganistan da, bir Tunuslunun Bosna da, bir M s rl n n Pakistan da, bir rdnlnn eenistan da ya da bir Endonezyal n n Somali de sava p lmesine neden olan uluslararas bir durum da sz konusu. Sonu olarak, cemaatilik bir amazd , babalar m z asla bu i e kalk mamal yd lar! Ard ndan, ayn ekilde, ama bu kez g etti im Fransa y ve bugn son umudum olan Avrupa y d nerek, unu sylyorum ek olarak: Gmenlerin iinde ya ad klar toplumla btnle melerini kolayla t rmak ve kendini belli eden at malardan kurtulmak isteniyorsa, bu, onlar cemaatle tirerek de il, herkesin toplumsal onurunu, kltrel onurunu, dilsel onurunu onlara yeniden kazand rarak, gmenleri serinkanl l kla ikili kimliklerini benimsemeye ve kpr grevi grmeye te vik ederek yap labilir. Kimlikler, ideolojilerin pabucunu dana att ndan beri toplumlar, siyasal olaylara genelde dinsel aidiyetleri uyar nca tepki verir oldular; Rusya yeniden a ka Ortodoks oldu; Avrupa birli i kendini st kapal biimde bir H ristiyan uluslar toplulu u olarak gryor; ayn sava naralar Mslman lkelerin tmnde de nl yor; o yzden, bugnn dnyas n at ma halindeki uygarl k alanlar na dayanarak betimlemek akla yatk n geliyor. 14 www.altinicizdiklerim.com

Tarih iinde do ru yolu bulabilmek iin birok anahtara ihtiya vard r; bir ara t rmac n n kendi yapt anahtar teki anahtarlar n aras na katmak istemeye hakk varsa da, btn anahtarlar n yerine bir anahtar koymak, szm ona btn kap lar aacak bir maymuncuk ortaya koymak ak ll ca de ildir. Yirminci yzy l, Marx n nerdi i arac , fazlas yla kulland ve imdi art k bunun nelere mal olabilece ini biliyoruz. S n f mcadelesi her eyi a klam yor, uygarl k mcadelesi de ayn ekilde. Her insan n iinde, bz uygarl k dayan malar na oldu u gibi d manl klara da neden olan etnik ya da dinsel bir idiyet duygusu varsa da, bu kavram n ana hatlar da en az s n f kavram n nkiler kadar belirsizdir. Biny llardan beri, uygarl klar m z do ar, geli ir, de i ir; yan yana ya ar, kar kar ya gelir, birbirlerine yknr, farkl la r, ba kalar n n onlar taklit etmesine izin verir; ard ndan, yava yava ya da aniden yok olur ya da birbirleriyle kayna rlar. Roma uygarl gnn birinde Yunan uygarl yla birle mi ti; her biri kendi ki ili ini korumu , ama bunun yan s ra Avrupa uygarl n n nemli bir esi haline gelen zgn bir bire im gerekle tirmi lerdi; ard ndan H ristiyanl k kageldi-Yahudili in a r bast , bir yandan da M s r, Mezopotamya, daha genel olarak Ortado u etkilerinin hissedildi i bamba ka bir uygarl n iinde do mu tu-ve o da Bat uygarl n n temel elerinden birine dn t. Sonras nda Asya dan barbar olarak adland r lan halklar, Franklar, Almanlar, Hunlar, Vandallar, Gotlar, btn Germen halklar , Altayl lar, Slavlar gelip Latinlerle ve Keltlerle kar arak Avrupa uluslar n olu turdular. Arap- slam uygarl da ayn ekilde olu tu. Aralar nda benim atalar m n da bulundu u Arap kabileleri lms ve i lenmemi yar madalar ndan kt klar nda, ran a, Hindistan a, M s r a, Roma ya ve Konstantinopolis e gidip oralar kendilerine rnek almaya ba lad lar. Derken, in s n r ndan Trk boylar geldi, onlar n nderleri, benim babam n do umundan sonras na dek, bizlerin sultanlar ve halifeleri olarak kald lar; ard ndan, halk yla Bat uygarl aras nda sa lam bir ili ki kurmak isteyen, modernlik yanl s bir ulusalc hareket taraf ndan devrildiler. Bugn tan k oldu umuz ey, farkl uygarl klar n alacakaranl d r, yoksa onlar n ykseli i ya da zaferi de il. Miatlar n doldurdular ve hepsini a man n vakti geldi art k; imdi onlar n getirilerini zamana uyarlamal , her birinin yararlar n btn dnyaya yaymal , olas zararlar n da ortadan kald rmal ; yava yava temel de erlerin evrenselli i ve kltrel ifadelerin e itlili i gibi iki dokunulmaz ve birbirinden ayr lmaz ilkeyi temel alacak, ortak bir uygarl k kurabilmek iin bylesi gerekiyor. Btn kltrlerin e it lde sayg de er oldu una inan l rsa ancak onlar de erlendirme, htt yarg lama yetkisine ship olunur; i te bu ortak yazg yla ba lant l ve btn uygarl klar m z n, btn geleneklerimizin, btn inanlar m z n stndeki de erlere bak larak de erlendirilmelidir onlar da. nk insana olan sayg dan, onun maddi mnev btnl n korumaktan, d nce ve ifde yetisini korumaktan; ayr ca onu s rt nda ta yan gezegeni korumaktan daha kutsal bir ey yoktur. Bu yzy lda, gelece e ynelik iki bak a s ndan birini sememiz gerekecek. Bunlardan ilki birbirleriyle sava an, birbirlerinden nefret eden, ama kreselle menin etkisiyle, birbirlerini her gn ayn kltrel bulamala biraz daha besleyen kresel kabilelere blnm bir insanl k d ncesidir. kincisiyse, ortak yazg s n n bilincinde olan ve bu yzden ayn temel de erler evresinde toplanm , ama en e itli, en zengin kltrel ifadeleri her zamankinden de fazla geli tirmeyi srdren, btn dillerini, sanatsal geleneklerini, tekniklerini, duyarl l n , belle ini, bilgisini koruyan bir insanl k d ncesidir. Dolay s yla, bir yanda, birbiriyle at ma halindeki, ama kltrel a dan birbirine yknen ve birbirine benzeyen birok uygarl k ; te yanda, say s z e itlili e a lan, tek bir insan uygarl . Bu iki yoldan ilkini izlemek iin, bugn yapt m z gibi, kendimizi dalgalara b rak p tembel tembel koyvermeyi srdrmemiz yeter. Yok ikinci yol seilecekse, bir at l m gerekle tirmemiz gerekiyor, bunu ba arabilecek miyiz acaba? Bugn, zm yollar n n tart ma gtrmez biimde darald na ama hl t kanmad na inan yorum. Dolay s yla, umutsuzluk vaazlar verilmemeli, ama i in ivedili ine dikkat ekilmeli. te yandan, bu kitab yazmamdaki ama da bu. 15 www.altinicizdiklerim.com

Ge kal nd n , ama ok ge kal nmad n sylemek. k ve gerilemeyi nlemek amac yla btn gcmzle harekete gememenin bir intihar, bir su olaca n sylemek. Bu yzy lda bizleri tehdit eden btn tehlikeler aras nda bugn en ok ne kan, stnde en ok ara t rma yap lan ve en ok belge toplanan konu, kresel s nman n yaratt tehlike; her ey bunun, gelecek on y llarda, henz byklkleri tam olarak llemeyen felaketlere yol aaca n d nmeye sevk ediyor bizi; denizlerin seviyesi metrelerce ykselip yz milyonlarca insan n ya ad birok liman kentini ve k y blgesini sular alt nda b rakabilir; buzullar n yok olmas ve ya dzeninin de i mesi nedeniyle, nemli nehirler kuruyabilir, ki bu da lkelerin lle mesine yol aar. klimde ya anacak bylesi bir de i ikli in yol aaca trajediler, toplu gler, kanl sava lar akla geliyor ister istemez. Gelece in yarg s n n ne olaca n beklemek, ba l ba na byk bir risk almak demektir. Otuz y l iinde, iklim de i ikliklerinin yol at zararlar n art k onar lamaz bir hal alaca do ruysa; Dnya dedi imiz ta t m z n art k kumanda edilemeyece i, tamamen rastlant sal ve denetim d biimde i leyece i do ruysa, gelece in karar n beklemek samad r, intihard r, htt sutur. Ne yapmal yleyse? LK VARSAYIMIMIZ: Gerek anlamda hibir at l m n gerekle meyece i ynnde. Birtak m lkeler sera etkisi yaratan gazlar n yay l m n s n rland rmak iin aba gsterecek; kimileri, s n f n haylaz rencileri gibi gzkmemek iin bz gstermelik nlemler alarak bu konuda daha uyu uk davranacak; kimileri de ekonomik etkinliklerine bir zarar gelmesin diye ya da tketim al kanl klar n de i tirmekten korkarak hibir ey yapmayacak ve en akrak halde havay kirletmeyi srdrecekler. Bu yzden de dnya atmosferindeki karbon oran ykselmeyi srdrecek. Ayr nt ya girmeden, bana zellikle endi e verici gelen iki tahmine de inmekle yetinece im. lki, sera etkisinin bir sonucu olan Dnya s cakl ndaki art n, okyanus sular n n buharla mas na neden olaca , bunun da sera etkisini daha da fazlala t raca ynnde; ba ka bir deyi le, kresel s nma konusunda, art k insan etkinli i kaynakl karbon gaz yay l m na ba l olmadan, kendili inden h zlanan ve fiilen bir daha nne geilemeyecek bir k s rdng ya anabilir. Ayn erevedeki ikinci tahmine greyse, iklim de i iklikleri imdiye dek d nlenden ok daha ani biimde gerekle ecek. rne in, en son olarak bundan yakla k 11.500 y l nce ya anan buzul dneminden l man dneme gei in, yzy ll k ya da bin y ll k gibi a r bir srele de il, en fazla bir on y l iinde, ans z n oluverdi i tahmin ediliyor bugn. Bir kez daha unu sylemeliyim ki, ben bu savlar rtebilecek konumda de ilim, ancak burada onlar n do ru olabilece ini varsaymak istiyorum. imdi, teki varsay m ele alal m: insanl k seferber olursa ne olur, ona bakal m. Bu durumda, ABD de meydana gelen siyasal de i imler sayesinde, gerek bir at l ma tan k oluruz. Fosil yak t tketimini ve atmosfere karbon gaz yay l m n ciddi lde azaltmak zere sert nlemler al n r. Kresel s nma yava lar, denizlerin seviyesi art k ykselmez, iklim de i ikliklerine ba l nemli felaketlerden hibiri ya anmaz. nk kresel s nma tehlikesine kar al nacak nlemler, asl nda, biraz d nld nde, her ekilde al nmas gereken nlemlerdir: Hava kirlili ini ve bu kirlili in kamu sa l stndeki zararl etkilerini azaltmak iin; k tl k ve k tl klar n yol aaca toplumsal karga a tehlikelerini azaltmak iin; petrol blgelerinin, maden blgelerinin, ayn ekilde akarsular n denetimi konusunda ya anan iddetli at malar n nne gemek iin; ayr ca, insanl n daha huzurlu bir biimde ilerlemeyi srdrebilmesi iin. Ba ta in ve Hindistan olmak zere, ykselmekte olan lkeler, yzy llardan beri az geli mi likten kurtulmak iin ellerine geen ilk f rsat , ekonomik kalk nma at l mlar n tehlikeye atmaya haz rlar m ? Btn bunlar, en az ndan, herkesin kendine kar sa layaca , kimsenin kendisini ma dur hissetmeyece i bir ekilde ortakla a ynetilen, kresel bir hamle gerektiriyor.

www.altinicizdiklerim.com

16

Bylesi bir at l m n gerekle ebilece ine inanmak istiyorum, ama dnyam za yle bir bakt mda iimdeki kayg lardan da yle kolay kolay kurtulam yorum; bu yle bir dnya ki, uluslararas ili kilere ciddi bir bak ms zl k egemen; yle bir dnya ki, kimli e dayal kalabilecili in ve kutsal bencilli in penesinde, iindeki mnev inand r c l ksa, az bulunan bir besin maddesi deta; yle bir dnya ki, byk bunal mlar uluslar , toplumsal gruplar , irketleri ve bireyleri genel olarak dayan ma ya da gnl yceli i sergilemekten ok, iddetle kendi karlar n korumaya itiyor.

SONSZ ok Uzun Bir Tarihncesi

nyarg lar n , tiksintilerini a mak, insan n do as nda bulunan bir ey de il. tekini kabul etmek, onu reddetmekten ne daha do al ne de daha az do al. Uzla t rmak, birle tirmek, benimsemek, yak nl k kurmak, yat t rmak bilinli hareketlerdir, uygarl k hareketleridir, akl ba ndal k ve sebat gerektirir; sonradan elde edilen, retilen, geli tirilen hareketlerdir bunlar. nsanlara birlikte ya amay retmek asla btnyle kazan lmayan upuzun bir sava t r. Srekli olarak kresel ky den sz edip duruyoruz; bu olguya gre, ileti im alan ndaki geli meler sayesinde, gezegenimiz tek bir ekonomik uzama, tek bir siyasal uzama, tek bir medya uzam na dn m durumda. Ama kar l kl tiksintiler de daha a ikar bir hal ald . zellikle Bat ile Arap- slam alemi aras ndaki kopma son y llarda daha da ciddile ti, o kadar ki, u anda aralar ndaki ili kinin onar lmas g gzkyor. Bununla birlikte, do al olarak, hibir eyden ekinmeyen d manlara kar kendini srekli olarak korumak zorunda hisseden bir toplum, ister istemez, yasalara ve ilkelere sayg dan uzakla yor. Bu yzden, terrizm tehdidinin srmesi, nnde sonunda demokrasilerin i leyi ini devaml sekteye u rat yor. Gn gelecek, Londra metrosunda, dnyan n en uygar polisinin, tek suu esmer olmak olan gen bir Brezilyal gezgini yere yat r p kafas na yedi kur un s kt gnler gibi anaca z bu lanetli gnleri de. Medeniyetler at mas , Erasmus ile bn Sina n n, iki ile ba rtsnn ya da kutsal metinlerin kar l kl de erleri stne bir tart ma de ildir; yabanc d manl na, ayr mc l a, etnik hakaretlere ve kar l kl k y mlara, yni insan uygarl n n mnev onurunu olu turan her eyin a nmas na yol aan kresel bir sapk nl kt r. Bylesi bir ortam n egemen oldu u dnyada, barbarl a kar sava verdiklerini d nenler bile bir de bakarlar ki kendileri barbar olmu lar. Terrist iddet, antiterrist iddeti do urur, bu da h nc besler, adam toplamaya bakan fanatiklerin i ini kolayla t r r ve gelecekteki sald r lar haz rlar. Bu, ezelden beri sregelen yumurta-tavuk hikayesidir ve do ru yan t araman n art k hibir anlam yoktur; herkes kendi korkular na, nyarg lar na, kkenlerine, belle indeki yaralara gre yan t verir bu soruya. Asl nda bu k s rdngy k rmak gerekir; ne var ki, ark i lemeye ba lad nda, i in iinden kmak gle ir. fkelerime ve kayg lar ma kar n, insanl k servenine hl hayran m; can gnlden seviyorum, kutlu say yorum ve meleklerin ya da hayvanlar n ya am na hayatta de i mem onu. Bizler Prometheus un ocuklar y z, yarat y devam ettiren emanetileriz, evreni yeniden biimlendirme i ine giri tik ve yukar da yce bir Yaradan varsa, onun fkesini oldu u kadar, vncn de hak ediyoruz. Bu sonszde, ilk sayfalardan beri yapt m gibi, bunu vurgulamak istiyorum, nk iinde ya ad m z dnemin sars nt lar na verilebilecek tepkiler farkl farkl e ilimlere gre belirlenebilir. Bunlardan n birbirinden ay raca m ve yine da c lar alegorisini srdrmek iin onlar uurum e ilimi , duvar e ilim ve doruk e ilimi olarak adland raca m. Uurum e ilimi a m za damgas n vurmaktad r. nsanlar her geen gn, birbirine halatla ba l grubun tmn de beraberlerinde gtrmeyi d leyerek, bo lu a at yorlar kendilerini, tarihte daha nce bir rne ine daha rastlanmayan bir olay bu.

www.altinicizdiklerim.com

17

Duvar e ilimi ise, gnmzn zellikleri aras nda daha az n plana k yor, ama zaman m za yeni bir anlam kazand r yor. F rt nan n gemesini bekleyerek dayanmaya, s nmaya, kendini korumaya ynelik e ilimi bu ekilde adland r yorum. Doruk e ilimi ne gelince, o bunun tam tersi bir d nceyi temel al r: nsanl n, evrimi iinde, art k eski arelerin bir i e yaramad , dramatik ekilde yeni olan bir a amaya girdi i d ncesini. Miad dolan ve art k ortadan kalkmas gereken ey, insanl n kabile tarihidir; uluslar, devletler, etnik ya da dinsel topluluklar, ayr ca uygarl klar aras ndaki at malar n tarihidir. u anda sona eren ey, insanl n tarih ncesidir. Evet, btn kimlik gerginliklerimizle, btn kr edici etnik merkeziyetiliklerimizle; gerek yurtseverli e gerek topluluklara, kltrlere, gerekse ideolojiye vb. ili kin, kutsal diye n salm bencilliklerimizle rl ok uzun bir tarih ncesidir bu. Bu tarih ncesi srete elde edilen, insanlar gten d ren al kanl klar bir kenara b rak ld nda, gelecek yzy llarda u runa sava lmas n hak eden eylerin sdece bilim ve etik oldu u kolayl kla anla l r. Bu yzy l insanl k iin ya gerileme yzy l olacak ya da at l m yzy l , kurtar c ba kala m n yzy l . Silkelenmemiz, en iyi zelliklerimizi seferber etmemiz iin bir ola anst durum gerekiyordu ya, buyurun i te. Kendi ad ma, hl endi eli bir bekleyi iindeyim; ama ayn zamanda umutlanmam sa layacak birtak m nedenler de gryorum. Bunlar n hepsinin yap s ayn de il, etkileri de farkl farkl ; ne var ki, bunlara btn halinde bak ld nda, gelece in ba ka trl hayal edilmesini sa l yorlar. Bu nedenlerden ilki, gerilimlere, bunal mlara, at malara, sars nt lara kar n, bilimsel geli melerin srmesi ve h zlanmas . Bilime olan gvenim hem sonsuz hem de k s tl . Bilim ahlk a dan tarafs zd r, insanlar n bilgeli inin oldu u kadar lg nl klar n n da hizmetindedir. Bilim, dn ya da bugn oldu u gibi yar n da, zorbal k, agzllk ya da arkaiklik lehine ayart labilir, yoldan kar labilir. Umutlanmama yol aan ikinci neden de iimde birtak m endi eler uyand rm yor de il. Daha nce de szn ettim, kastetti im, dnyadaki en kalabal k uluslar n az geli mi likten kesin olarak kmak zere olmalar . Bana umut veren nc nedense, a da Avrupa n n ya ad deneyimden kaynaklan yor. nk bu deneyim, gnlden diledi im, u tarih ncesinin sonu na i aret edebilecek bir ba lang c somut biimde simgeliyor: Birbirine eklenen nefretleri, blgesel at malar , yzy ll k d manl klar geride b rakmak; birbirlerini ldren ki ilerin k zlar ile o ullar n n el ele tutu malar n ve gelecek stne kafa kafaya verip d nmelerini sa lamak; alt ulus iin, ard ndan dokuz, on iki ya da on be , sonra otuz ulus iin ortak bir ya am kurmakla u ra mak; asla kltrleri ortadan kald rmaya al madan onlar a mak; ta ki gnn birinde, birok etnik yurttan hareketle, etik bir yurdun do mas iin al mak, i te budur benim dile im. Drdnc umut etkeni de, a rt c 2008 y l n n ba lang c ndan beri Yeni Dnya da olup bitenler; simge ve insan olarak Barack Obama n n ykseli i; Abraham Lincoln n, Thomas Jefferson n ve Benjamin Franklin in unutulmu Amerika s n n dn ; ba ka bir deyi le, ya ad ekonomik kriz ve askeri a dan bata a saplanmas sonucunda, byk bir ulusun s rayarak uyan . Dnyan n Amerika ya her zamankinden fazla ihtiyac var, ama burada sz konusu olan, hem dnyayla hem de kendisiyle uzla m bir Amerika, dnya ap ndaki roln-do rulukla, hakkaniyetle, yce gnlllkle; htt incelikle, zarafetle-ba kalar na ve ba kalar n n de erlerine sayg erevesi iinde stlenen bir Amerika. Hepimiz bu tuhaf yzy l ba lang c nda ya yoruz, bize d en grev-bu konuda nceki ku aklardan ok daha fazla olana a sahibiz-bu kurtarma giri imine katk da bulunmak; bunu da bilgelikle, bilinle, ama ayn zamanda tutkuyla, htt bazen de fkeyle yapmal y z. Evet, hakl olanlar n yaman fkesiyle.

KAYNAKA
ivisi km Dnya / Amin Maalouf-zgn ad : Le drglement du monde eviren: Orun Trkay/ Yap Kredi Yay nlar 2914/Edebiyat 874 www.altinicizdiklerim.com 18