Alper Baer, Krmda Rus Kolonizasyonu, Karadeniz Aratrmalar, Cilt: 6, Say: 24, K 2010, s.29-42.

KIRIMDA RUS KOLONZASYONU (1783-1850) Alper Baer*

zet 1783 ylnda Rus arl tarafndan ilhak edilen Krm, arln kolonizasyon politikalarnn hedefi haline gelmitir. Bu almada 1783-1850 yllar arasnda Krm ziyaret eden seyyahlarn gznden bu kolonizasyon srecinin ekonomik, kltrel, idari ve demografik sonularna deinilecektir. Kolonizasyon sreci sonucunda Krm corafyasnda ekonomik deere sahip olan kaynaklarn Rus kontrolne girdii, kltrel adan tatarlarn gemile balantlarnn koparlmaya alld, tatarlarn zorla g ettirildii, Krma Rus ve Rus olmayan milletlerden ok sayda gmen getirilerek iskan edildii ve yeni bir idari yapnn ortaya kt grlmektedir. Anahtar Kelimler: Krm, Kolonizasyon, G, Misyonerlik. Abstract Crimea which was annexed by the Tsarist Russia n 1783 became the target of Russian colonisation policy. In this study, economic, demographic, cultural and administrative results of Russian colonisation process will be refered from the eyes of the travelers who visited Crimea between 17831850. At the end of the colonisation period, sources which have economic values came under the control of Russians. From the cultural point, Russians tried to cut the ties of tatars from the past, forced the theme to migrate, and a new administrative structure came to life. Key Words: Crimea, Colonisation, Migration, Missionary.

Altnordu Devletinin yklmasndan sonra Krm yarmadasnda Hac Giray tarafndan kurulan Krm Hanl, Fatih Sultan Mehmet zamannda Osmanl Devletine balanm ve Osmanl Devletinin aktif destei ile Karadenizin kuzeyinde uzun yllar boyunca varln srdrmtr. 1768-1774 Osmanl Rus Savann sonucunda imzalan Kk Kaynarca Antlamas ile bamszl hem Rusya hem de Osmanl Devleti tarafndan tannan Krmn bu bamszl ksa srm ve hanlk 1783 ylnn Nisan aynda Rusya tarafndan ilhak edilmitir1. 9 Ocak 1784 ylnda imzalan Ay-

Bu alma, dnemin Krm hakknda ngilizce olarak yaynlanan seyahatname ve incelemelerine gre hazrlanmtr. * Ar. Gr., Afyon Kocatepe nv. Fen-Edb. Fak. Tarih Blm, A.N.S. Kamps, AFYONKARAHSAR., baseralper@mynet.com. 1 Bu ilhaka dair Grigori Potemkinin Osmanl Trkesi ile Krm halkna, Mansur ve irin Mirzalar gibi nde gelenlerine ynelik olarak yaynlanan tahriratn bir kopyas iin Bkz. Osman Fikri Sertkaya, Krmn Rusyaya lhakna Dir 17 Ekim 1783 Tarihli Ve Knez Grigori Potemkin mzal Osmanl Trkesiyle Yazlm Ferman, Karadeniz Aratrmalar, Say 11, Gz 2006, s.13-18.

Alper Baer

nal Kavak Tenkihnamesi ile Osmanl Devleti Rusyann Krm ilhakn kabul etmek zorunda kalmtr 2. 19. yzyln ilk yarsnda Napolyonu durduran lke olarak Avrupa siyasetinde kendisini baat unsur olarak gsteren Rusya, seyyahlarn ilgi oda haline gelmitir3. Genel olarak Rusya, zelde ise Krm hakknda ok sayda eser bu yllarda kaleme alnmtr. Bu almada 18. yzyln ikinci yarsnda Krmn Rus kontrolne girmesinden sonra meydana gelen kolonizasyon srecinin ekonomik, kltrel, idari ve demografik sonular ngilizce seyahatname ve gzlemlere gre incelenmeye allacaktr. RUS KOLONZASYONU VE DEMOGRAFK BOYUTU Rus arl Krm igal ettikten sonra Krmn demografik yapsn deitirmeye ynelik ift ynl bir politika izlemeye balamtr. Rusya ilk aamada Krmdan Mslman Tatar nfusunu g ettirmi, ikinci aamada Krma dardan Rus, Kazak, Alman gibi eitli topluluklar getirerek iskn etmitir 4. Rus devlet adamlarndan Grigoriy Potemkin bu iskan politikas erevesinde Krma ngiltereden getirilecek sulularn iskan edilmesi teklifini bile gndeme getirmitir5. 18. yzyln sonundan itibaren Krm ziyaret eden seyyahlar Krmda Rus kolonizasyonunun II. Katerina dnemi ile baladn, bu kolonizasyon srecinin feodal yapy destekleyici bir tutum iinde gelitiini bunun da tarma darbe vurduunu belirtmilerdir. Bu seyyahlarn geneli kolonizasyon srecinin temel gayesinin vergi gelirlerinin arttrlmas olarak grmlerdir 6. Rusyadaki askeri kolonizasyon sistemine dair olan eserinde Robert Lyall, kolonizasyon sisteminin hedeflerini u ekilde zetlemitir: 1. Baz blgelerde nfus artn salamak, bunlardan dzenli birlikler oluAlan W. Fisher, The Russian Annexation of Crimea, Cambridge University Pres, 1970, s. 135138. 3 A. Cross, Russia Through The Eyes Of The Foreigners, www. http://www.idc.nl/pdf/350_titlelist.pdf. 4 Alan W. Fisher, The Crimean Tatars, California 1978, s.78-80; Mstecib lksal, Krm-Trk Tatarlar, stanbul 1980, s. 137-140; James A. Duran, Catherine II, Potemkin And Colonisation Policy In Southern Russia, Russian Review, Vol:28, No.1, Jan.1969, s. 23-36; Krm nfusunun glerden nceki ve sonraki durumu hakknda Bkz, Hayri apraz, XIX. Yzylda arlk Rusyasnn Krm Politikas Karadeniz Aratrmalar, Say 11, Gz 2006, s.59-62;1917 ylnda kadar Krma en azndan yirmi iki millete mensup yerleimcilerin Rus arl tarafndan yerletirildii grlmektedir, Hakan Krml, Krm Tatarlarnda Milli Kimlik ve Milli Hareketler (1905-1916), Ankara 1996, s. 11-17. 5 Hakan Krml; Krmdan Trkiyeye Krm Tatar Gleri; Uluslar aras G Sempozyumu 811 Aralk 2005; stanbul 2006, s. 147-152. 6 Mary Holderness, Journey From Riga To The Crimea With Some Account On The Manners and Customs Of The Colonists of New Russia, London 1827, s.113; Karl Heinrich Emil Koch Krmla ilgili seyahatnamesinde arazisinin soylulara zellikle kolonizasyon artyla verildiini aka belirtir. Bkz. Karl Heinrich Emil Koch / Charles Koch, The Crimea and Odessa, Journal of a Tour With an Account of the Climate and Vegetation, ng. ev. Joanna B Hornet, Londra 1855, s. 244.
2

30

Krmda Rus Kolonizasyonu

turmak. 2. Bilgiyi ve medeniyeti arttrmak. 3. Ordunun devlet zerindeki mali ykn hafifletmek. 3. ok sayda askeri bar zamannda tarmda kullanmak7. Dier bir seyyah Charles Koch, bu iskan olaynn nedenleri arasnda Rus ordusunun ikmal skntsn azaltma fikrinin de olduunu belirtmektedir8. General Borozdin, kolonizasyonun askeri boyutunu seyyah James Webstere u ekilde aklamtr. Borozdine gre, kraliyete ait kyler be yz alt yz civarnda askere sahip olup her hanenin bir askeri beslemek, giydirmek ve desteklemek zorunda idi. Ayrca, evin en byk oluna askeri eitim verilirdi. mparator Nikola tarafndan bunlara askeri kyafet giyme ykmll getirilmiti9. Robert Lyall, Tatarlarn ilk byk g dalgasnn Ruslarn bask ve entrikalar ile salgn hastalklar yznden 1785-1788 yllarndan hemen sonra gerekletiini, on binlerce Krm Tatarnn mlklerini ok ucuza satarak Trkiyeye, zellikle Anadolu ve Rumeli blgelerine g ettiini, Krmn Rus igalinden sonraki yirmi ylda yz bin kiilik bir nfus kaybettiini belirtmektedir10. Tatar nfusu ge zorlamak amacyla Ruslarn igal srasnda gerekletirdikleri katliamlar iinde zellikle Potemkinin emriyle Potemkinin kardei tarafndan gerekletirilen katliam dikkat ekmektedir. Otuz bini akn Tatarn bu katliamda ldrld bildirilmektedir11. Belirtildiine gre, z ve Kazak arasndaki Tatar gruplar Krmn merkezindeki Tatarlara gre daha az g vermi, g sreci sonucunda Krmn nfusu onda dokuz orannda azalmtr 12. Krmdan Tatar nfusu ge zorlayan dier bir neden olarak da blgedeki Tatar nfusun mlkiyet hakknn ellerinden alnmas grnmektedir. Tatarlara ait arazilerin mlkiyetinin Ruslara verildii, Tatarlarn bu konuda bavurduklar mahkemelerin ok uzun srerek Tatarlar yldrd, Rus mahkemelerindeki rmln bu durumu daha da zor hale getirdii belirtilmektedir13. Ruslarn bu arazi sorunlar iin Sborniee Comissie ad altnda bir kurul oluturduklar ve bu tartmal arazinin boyutunun Krmda Karadenizdeki dier koloni blgelerine gre daha fazla olduu ifade edilmitir14. Lyall, gn nedenlerini bu ekilde akladktan sonra Mr. Reuilly vastasyla Pallastan alntlayarak Krm nfusunu vermektedir. Buradaki veri7 Robert Lyall, An Account of the Organisation, Administration, and Present State of the Military Colonies n Russia, London 1824, s.18-19. 8 Koch, a.g.e, s. 9 9 James Webster; Travels Through The Crimea, Turkey And Egypt, Performed During The Years 1825-1828, Volume:I, London 1830, s. 62. 10 Robert Lyall, Travels In Russia, The Krimea, The Caucasus and Georgia, Vol. I, London 1825. 11 Thomas Milner, The Crimea Its Ancient and Modern History, London 1855, s.248; 12 Xavier Hommaire De Hell, Travels In The Steppes Of The Caspian Sea, The Crimea, The Caucasus, London 1847, s.410. 13 Lyall, Travels, s. 341-342; Arazi sorunlarnn farkl boyutlar iin Bkz. apraz, a.g.m, s.63-66. 14 Holderness, a.g.e, s. 130-131.

31

Alper Baer

lere gre Krma iskan edilen yerleimcilerin nfusu u ekildedir: 1164i erkek ve 1561i kadn olmak zere toplam 2725 Bohemyal ve ingene; kraliyet tarafndan iskan edilen yerleimciler, 4861i erkek 3397si kadn olmak zere toplam 8258 kii, soylular tarafndan yaplan isknn 1987si erkek 1672si kadn olmak zere 3659 kii; Ortodoks inancndan olup yerletirilenler, 1165i erkek 586s kadn olmak zere 1751 kiidir. Bunlara ilaveten Karadeniz Kazak askeri birliklerine mensup 5803 Kazak askeri de Krma yerletirilmilerdir. Kraliyet hizmetlisi olarak ayrca 89u erkek 33 bayan olmak zere toplam 122 dini grevli ve kraliyet hizmetlilerinden 382si erkek 270i kadn olmak zere 652 kii Krma iskan edilmitir. Bu gruplarn dnda Anapa kalesinin Osmanl Devletinden alnd srada Anapa civarnda bulunan Nogaylardan 4331i erkek ve 3593 kadn olmak zere toplam 7924 kiinin Krma iskan edildii grlmektedir. Reuillye gre Krm nfusunun 157.133 kii olduu dnlrse toplam iskan edilen nfusun 25071 kii olduu grlmektedir. Bu, nfus dengesiyle nasl oynandn ortaya koymaktadr15. Kochn ifadesinden hareketle, Krma iskan edilen gruplar ierisinde nemli sayda Rumun da bulunduu grlmektedir. Bunlar 1768-1774 ve 1787-1792 Osmanl Rus Savalar srasnda Ege denizindeki adalarda yaayan ve Ruslarla ibirlii yapan Rumlardr. Bunlarn zellikle Balklava civarna yerletirildii ve saylarnn sekiz bin civarnda olduu belirtilmektedir16. Kendilerine eitli ayrcalklar tannan bu grubun imparatorlua 500 kiilik askeri birlik salad fakat saylarnn salgn hastalklar nedeniyle olduka azald belirtilmitir. Bu grubun ayrcalklar arasnda kendi hukuk sistemlerine sahip olmalar ve gmrk sistemini yrtmeleri rnek olarak gsterilmitir17. Bu grup hakknda Edmund Spencer de ksaca bilgi vermi, II. Katerina dneminde Moradan getirildiklerini belirttikten sonra karakterlerinin ktl nedeniyle seyyahlarn bu grubun yanndayken dikkat etmesi gerektiini sylemitir18. Rumlar dnda Yahudiler ve Almanlarn da Krma iskan edildiini belirten Koch Krmdaki en alkan tarmclarn Almanlar olduunu belirt-

Lyall, Travels, s. 345-347. De Hell; Balklavada alt yz ailelik bir Rum topluluunun bulunduunu, bu topluluktan alt yz kiilik bir askeri birlik oluturulduunu, askerlerin kendi donanmlarn salamak zorunda olduunu belirtmektedir. Bu askerlerin yln drt aynda asker olarak devlete hizmet ettiklerini belirtmektedir. Krml Mslman halkn bunlara Arnavut dediini belirtmektedir. Bu, iskan edilen Rumlarn iinde Arnavut kkenlilerin de olduunu dndrtmektedir. Bkz., De Hell, a.g.e, s. 351; Laurence Oliphant da Tatarlarn Balklavadaki Arnavutlara Rum dediini belirtmektedir . Bkz., Laurence Oliphant, The Russian Shores Of The Black Sea In The Autumn of 1852 With A Voyage Down The Volga And A Tour through The Country Of The Don Cossacks, Basm yeri ve tarihi belirtilmemi s.250-251 . 17 Koch, a.g.e, s. 126-128; Webster 1827 ylnda Balaklavada Rumlardan oluan askeri birliin banda Colonel Revoliottinin bulunduunu belirtmektedir, Webster, a.g.e, s.68. 18 Edmund Spencer; Travels n Crcassia, Krm Tartary, V.I, London1839, s.76.
15 16

32

Krmda Rus Kolonizasyonu

mi, Almanyadan gelenlerin Kefe civarna yerletirildiini ifade etmitir19. Spencer iskan konusunda Rusya hkmetine en fazla katkda bulunan topluluun Almanlar olmasna ramen Ruslarca Aptal Alman nitelenmesi ile karlatklarn belirtmitir20. Almanlara tannan ayrcalklarn hkmetin merkezletirme politikalar nedeniyle geri alnd (1837-1838), bu yzden Almanyaya kk apl geri dnlerin de yaand grlmektedir21. Ruslarn Krma getirdikleri topluluklar arasnda Bulgarlar da bulunmaktadr. Osmanl Devleti snrlar iinden gerek Krma gelen Bulgarlar alkan ve arbal bir topululuk olarak tanmlanmaktadr. Bulgarlarn Eski Krm ve Odessa civarna yerletirildikleri, Alman gmenlere tannan idari ve sosyal haklarn aynsna sahip olduklar belirtilmitir22. Ruslarn yrtt iskan politikalarndan etkilenen sadece Mslman nfus olmamtr. Krmn yerli Rumlar ve Ermenileri23 de Krmdan srlmtr. Trk-Tatar idaresiyle gemiten gelen ilikileri Ruslar rahatsz etmi ve Ruslar Krmn yerleik Rumlarn srerek mlklerine el koymulardr. Bu gruplarn Azak Denizinin batsnda Mariopul civarna yerletirildiklerini grmekteyiz. Bunlarn burada 24 tane byk kyleri bulunduu ve bu kylerin hzla gelitii Holderness tarafndan ifade edilmitir24. Milnerin

Koch, a.g.e, s. 40. Kochun bu konudaki fikirleri Holdernessin grleri ile tam bir uyumsuzluk iindedir. Holderness, Alman gmenlerin Rus hkmeti tarafndan korunmalarna ramen aptallklar ve sarholuklar nedeniyle kolonilerinin gelimediini sylerek onlar serte eletirmektedir (s. 215-216). Bununla birlikte Holderness kendisiyle elierek sayfa 157-162 arasnda Or Kaps havalisine yerletirilen Mennonitleri verek ok alkan olduklarn belirtmektedir. Kefe yaknlarndaki Swabian kkenli Almanlarn da sebze ve meyve yetitiriciliinde iyi olduklarn sylemektedir. Krmda en iyi ekmein Swabian kkenli Almanlar tarafndan yapldn belirtmektedir. Mennonitler Frizyal Anababtist lider Menno Simonsdan (1496-1561) adn alan ve reform dneminde ortaya kan bir Hristiyanlk anlaydr. Avrupa zellikle Aa lkeler ve Prusyada yaygnlk kazanmtr. lk kolonileri z Nehri yakanlarndaki Hortitsede daha sonraki kolonileri ise Azak Denizi yaknlarndaki Molochina Vadisi civarnda kurulmutur. 1812 ylnda 5.279 olan nfular 1837de 13.812 ve 1868de 39.742 olmutur. James Urry, The Snares Of ReasonChanging Mennonite Attitudes To Knowledge in Nineth Century Russia, Comparative Studies In Scoiety And History, Vol:25, No:2, April 1983, s.306-322. 20 Spencer, a.g.e, s. 76. 21 De Hell, a.g.e, s. 81. 22 Holderness, a.g.e, s. 163-168. 23 Clarke, Nahcvana grlen Ermenilerin Bahesaray kkenli olduklarn ve bu zorunlu gte Azak Denizi yaknlarnda byk nfus kaybna urayarak nfuslarnn yedi bine dtn belirtmektedir. Bu g srasnda gerekleen lmlerin nedenin souk, alk ve hastalklar olduunu belirtmitir. E. D. Clarke, Travels n Various Countries of Europe Asia and Africa, Part First, Russia Tahtary and Turkey, Fourth Edition, Volume:2, London 1823, s. 184, dipnot:2; Bu gn sonucunda oluan Nahcvann Rostovun yaklak bir mil kadar yukarsnda ve 1800 ylnda 2000 kiilik nfusa sahip, byk bir fuara da evsahiplii yapan Ermeni kasabas olarak zikredildiini grmekteyiz, Henry A. S. Dearborn, A Memoir On The Commerce And Navigation Of The Black Sea And The Trade And Maritime Geography Of Turkey And Egypt, Boston 1819, Vol. I, s.345-349. 24 Holderness, a.g.e, s. 142-144.
19

33

Alper Baer

verdii (bilgiler de) bu yndedir; Milner, bu Rumlarn daha nce Nogaylarn yaad blgeye iskan edildiini fakat g srasnda hastalk ve alk gibi nedenlerle byk bir ksmnn ldn belirttikten sonra imdi 80 kadar kyleri vardr diye belirtmektedir. Milner Krmn merkezinden srlen bu grubun saysn 75 bin olarak vermektedir. Bu rakam W. Etondan almaktadr25. De Hell bu srgn olaynn 1778den sonra gerekletiini belirttikten sonra bunun Krmn ticari ve ekonomik yapsna byk darbe vurduunu belirtmitir.26 RUS KOLONZASYONUNUN EKONOMK BOYUTU Ruslar Krm ele geirdikten sonra Krm yarmadasnda ekonomik deere sahip olan kaynaklar hzl bir ekilde kontrollerine almlardr. Bu konudaki rnekler arasnda Krm ekonomisinin en nemli gelir kaynaklarndan birisini oluturan Or Kaps yaknlarndaki tuzlalar zel bir yere sahiptir. Gney Rusyann tuz ihtiyacnn Or Kaps yaknlarndaki tuzlalardan saland, bunlarn adnn Krasnoye Ozero ve Staroye Ozero olduu, Robert Lyall tarafndan belirtilmitir. Lyall Krmn igalinden sonra bu tuzlalarnn kraliyet ailesinin mlk haline getirilip iltizama verildiini, bu tuzlalardan yaz boyunca yaklak yirmi bin arabann Gney Rusyaya tuz tadn, 1794 ylnda 4 yllna Perets ve Steigletse verildiini belirttikten sonra, Castelnauya dayanarak bu tuzlalardan ortalama 650.000 ruble gelir elde edildiini, 1815 ylnda elde edilen gelirin 1.200.000 ruble olduunu belirtmitir. Bu bilgileri verirken Ruslarn Krm igalinin en nemli sebeplerinden birinin bu tuzlalar olduunu belirtmeyi de unutmamtr27. Holderness Lyall tamamlayarak Or Kaps yaknlarndaki tuzlalarda 1815 ylnda 5 milyon poundluk (bir pound=16.4kg) bir retim gerekletirip 1814 de 2.800.000 ruble gelir elde ettiklerini belirtmitir28. Krmn Rus kontrolne girmesini mteakiben gerekleen dier bir olay da verimli tarm arazilerinin Tatarlardan alnarak gmenlere ve Rus soylularna verildii eklindedir29. Arazinin bu ekilde Tatarlardan alnmas, seyyahlarn dikkatini eken olaylardandr30. Tatarlardan ele geirilen bu arazilerin imparatorluk ailesi mensuplarna, ve dier soylulara verildii grlmektedir. Nikita civarnda 1811 ylnda kurulan mparatorluk Baheleri ve Sudaktaki mparatorluk zm Balar kraliyet ailesinin ele geirdii arazilere gzel bir rnektir. Sudaktaki bu zm balarnn yneticisi Alman kkenli Eselldir. Burada farkl zm trleri yetitirilip Zantenin krmz

Milnerr, a.g.e, s. 277-278. De Hell, a.g.e, s. 410. 27 Lyall, Travels, s. 228-230. 28 Holderness, a.g.e, s. 89. 29 Krml, a.g.e, s. 8-11. 30 Koch, a.g.e, s. 40, 244; Milner, a.g.e, s. 303-304; Holderness, a.g.e, s.130-131.
25 26

34

Krmda Rus Kolonizasyonu

arab ve beyaz arab rnek alnarak retim yaplmaktadr. 1821 yl itibariyle 60.000 vedroluk retim yapldn (her birinde kk 15 ie bulunmaktadr) ve her bir ienin 2.5 ile 4 ruble arasnda deien fiyatlarla satldn belirttikten sonra toplam gelirinin 200.000 ruble olduunu yazmaktadr31. Sudakta imparatorluk ailesi dnda Amiral Mordvinoffunda yzbin balarnn bulunduunu Holderness belirtmektedir. vedroluk Holdernessn bu ifadesini teyit eden Clarke, bu araziler yznden Rus arlnn Karadeniz donanmasnn komutan olan bu Amiralin blgedeki Tatar halk ile mahkemelik olduunu ve Tatarlarn Amirali hi sevmediklerini belirtmitir32. Krmda ilk olarak Kont Woronzofun arazileri eline geirip kendisi iin dinlenme mekan haline getirdii, Onu Kraliyet ailesi ve dier soylularn takip ettii grlmektedir33. Kont Pototzki, Prens Galitzin, General Leon Narikin, Alupka ve Yalta arasndaki deerli arazileri ele geirmilerdir. Bu araziler ilk olarak Prens Galitzinin emriyle Ruslarn eline gemeye balamtr34. Spencer da bu bilgileri teyit eden ifadeleri verdikten sonra Kont Worrenzowun Alupkada Rus mparatorluunun en gzel atolarndan birini ina ettirdiini belirtmitir35. Ruslarn kendi kontrollerine aldklar bu arazilerde zirai retime devam ettikleri, arap retimi gibi gelir getiren kaynaklar kontrolleri altna alp daha da gelitirdikleri grlmektedir. Ruslarn kontrolleri altna aldklar arazilerde Tatarlar hayatlarn devam ettirmilerdir. rnein Kk Uzende Tatarlar ylda sekiz gn Rus yneticinin arazisinde almak, btn rettikleri rnler ve yetitirdikleri hayvanlar iin yzde on orannda bir vergi vermek zorunda kalmlardr36. Rus soylularnn, tarm arazilerinin yan sra Krmda zellikle Kefe ve Akmescit arasnda bulunan step arazisindeki su kaynaklarna da el koyduklar ve o blgedeki halk kendilerine mahkum ettikleri grlmektedir37. Rus igali ekonomik adan Kefe iin byk bir ykmla sonulanmtr. Rus hkmetinin Kefe yerine Kere destek vermesi bunun temel nedeni olarak grlmektedir. yle ki, Spencer Kefede yaayanlar ya Kere g edecekler ya da dilenmek zorunda kalacaklar demitir. Ruslar Ker ehrinin yan sra Odessay da gelitirmek iin byk destek vermilerdir38. Kefenin Rus igali sonrasnda yaad ykm Clarke tarafndan da ifade edilmitir. Clarke, Rus igalinden nce ehirde otuz alt bin , ehrin varounda ise sekiz bin evin bulunduunu, Kefede toplam krk iki bin evin yer aldn, imdi
Lyall, Travels, s.323, 337-338. Vedro: Rusa kova demektir. 32 Holderness, a.g.e, s. 285; Clarke, a.g.e, s. 339. 33 Laurence, a.g.e, s.240-241. 34 Koch, a.g.e, s. 161-166. 35 Spencer, a.g.e, s. 40-41. Krm gney sahillerine yerleen soylular arasnda Kochun verdii isimlere ilaveten Kont de Witti de saymaktadr. 36 Lyall, Travels, s. 330. 37 Koch, a.g.e, s.42. 38 Spencer, a.g.e, s. 73-75.
31

35

Alper Baer

ise (1800lerin ba itibariyle) ancak elli ailenin yaamakta olduunu bildirmektedir 39. Clarken Kefe nfusu iin verdii bu rakamlar Holderness tarafndan phe ile karlanmaktadr. O, Rus igalinden ziyade 1812 ylnda yaanan veba salgnnn byk nfus kaybna neden olduunu dnmektedir. ehir nfusunun 1820den sonra tekrar artmaa baladn sadece 1820 ylnda Kefede elli evin yapld ifade edilmektedir40. RUS KOLONZASYONUN KLTREL BOYUTU Krmdaki Rus kolonizasyonunun kltrel boyutu hakknda seyyahlarn yarglarn deerlendirirken ilk gz nnde tutulmas gereken nokta, dnemin medeniyet gtrme anlaynn seyyahlarn eserlerine az ya da ok olarak yansddr. yle ki, Barker, Krmn verimli ovalarnn Ruslardan daha medeni ve daha alkan Avrupallarca koloniletirilecei zamanlar da gelecektir eklinde bir ifade bile kullanmaktadr41. Rus igalini takip eden dnemde, Rus arl tatarlarn Krmla kltrel ilikilerini yanstan maddi ve manevi deerlerini yok etmeye ynelik bir politika izlemitir. Bu politika Krm ziyaret eden seyyahlarn da dikkatini ekmitir. Rus ynetimi ncelikle Trkenin izlerini tayan yer adlarn hzl bir ekilde deitirmeye balam ve antik alardaki yer isimlerini kullanmaya balamlardr42. Seyyahlar isimleri deitirilen yerleim yerleri olarak unlar belirtmektedir: Krm/ Tavrida43, Kefe/Teodosia44, Akmesit/Simferopol45, Gzleve / Evapatori46, Kz Kerman / Belaya Veja47; Sivastapol / Akyar48; Or Kaps / Perekop49. Bu rnekleri oaltmak mmkndr. Rus hkmetinin yeni isimler verirken antik isimleri canlandrmaya alt grlmektedir. Rus hkmetinin kltrel adan Tatarlara kar izledii politikann dini boyutunu ise Hristiyanlatrma gayretleri oluturmutur. Krm, misyonerlik faaliyetlerinin hedeflerinden biri haline gelmitir. Krmda misyonerlik faaliyetlerinin yrtlmesi iin Akmescitte Tavrida ncil Topluluu kurulmutur. 1822 ylnda bu kurumun liderliini Shegulinin yapt grlClarke, a.g.e, s. 144; De Hellde Kefenin Rus igalinden sonra Rus igaline urayan her yerde olduu gibi byk bir ykm yaadn belirtmektedir, a.g.e, s. 392. 40 Holderness, a.g.e, s. 136-137. 41 W. Burckhardt Barker; A Short Historical Account of The Crimea From The Earliest Ages And During Russian Occupation, London 1855, s. 236. 42 Bu isimlendirmenin tarihsel gereklikten uzakl konusunda Bkz. Krml, a.g.e, s. 7-8. 43 Barker; a.g.e,s. 194 44 Barker, a.g.e, s. 224; De Hell, a.g.e, s. 394; Holderness, a.g.e, s.135, Lyall, Travels, s. 371. 45 Lyall, Travels, s. 238-239; Barker, a.g.e, s. 218-219; Spencer, a.g.e, s. 88-90; Milner, a.g.e, s. 356; Holderness, a.g.e, s. 108; Spencer, s. 47; Webster; a.g.e, s.49. 46 Barker, a.g.e, s. 232. 47 Lyall, Travels, s. 221. 48 Spencer, a.g.e, s.38; Lyall, Travels, s. 292. 49 Lyall, Travels, s.225.
39

36

Krmda Rus Kolonizasyonu

mektedir50. Bu kuruma bal olarak Kefede de Kefe ncil Topluluu (Theodasian Bible Society) bulunmaktadr51. 1820li yllarda Bahesarayda faaliyet gsteren sko Misyonu misyonerlik faaliyetlerinin yrtld dier bir nemli merkez olmutur. Buradaki yabanclar Tatarca renmiler ve faaliyetlerini Tatarca olarak yrtmlerdir. sko Misyonu temsilcilerinden Mr. Carruthers 2 Mart 1824 tarihinde Bahesaraydaki misyonerlik faaliyetlerin baarl bir ekilde devam ettiini belirttikten sonra Hristiyanlatrlan tatarlar iin ayrca koloniler kurulmas tasarsndan bahsetmitir. lahi hizmetlerin Tatarca olarak yrtleceini belirtmitir52. Krmda yrtlen misyonerlik faaliyetlerinin sembol ismi ise Krm hanlarnn soyundan gelen Katt Giray olmutur. Karassdaki sko misyonerler tarafndan nce Petersburga ardndan Edinburg niversitesinde eitim almaya gtrlen Katt Giray tatarlara Hristiyanl kabul ettirmek iin byk aba harcamtr. mparator Aleksandr tarafndan bu hizmetlerine karlk olarak Katt Giraya alt bin rublelik bir gelir balanmtr53. Misyonerlik faaliyetleri, tarihi manastrlarn restorasyonu,54 camilerin kiliseye evrilmesi,55 yeni kiliseler inas56 gibi faaliyetler desteklenmitir. Rus ynetiminin dini konulardaki grn en iyi yanstan eserlerden birisi ise Akmescitte Ruslarn Krm kahraman olarak ifade ettikleri Prens Dolgurukinin ansna dikilen obeliskte kendini gstermektedir. Bu obeliskin bir yznde prensin portresi, dier yznde prensin armas, nc yznde Rus kartal ve drdnc yznde ise Hristiyanln slamiyete kar zaferini temsil eden vaftiz edilen bir Tatar nakedilmitir57. Spencer Rus hkmetinin btn bu abalarna karn Hristiyanln tatarlar arasnda kabul grmediini syleyerek bu reddin nedeninin tatarlarn Ruslara kar duyduu nefret olduunu belirt-

Ebenezer Henderson, Biblical Researches And Travels In Russia Including A Tour In The Crimea And The Passage Of Caucasus, Gosport 1826, s.294. 51 Henderson, a.g.e, s.373. 52 Lyall, Travels, s.275-276. 53 Lyall, Travels, s. 238-239; Spencer, Katt Girayn misyonerlik faaliyetlerinin byk bir baarszlkla neticelendiini belirtmektedir, Spencer, a.g.e, s. 89-90. Holderness, Katt Girayn Krma dn tarihi olarak Ocak 1823 yln vermektedir. Han ailesi kkenli olmasnn misyonerlik faaliyetlerinin baar ihtimalini arttrdn belirtmektedir, Holderness, a.g.e, s. 127-129. James Websterin seyahati srasnda Krma geldiinde Katt Giraya yazlm referans mektuplarn yannda bulundurmas, Katt Girayn ne kadar tanndn gstermesi asndan zel bir neme sahiptir, Webster, a.g.e, s.50. Katt Girayn ilgi ekici hayat hikayesi iin baknz, Hakan Krml; Crimean Tatars, Nogays and Scottish Missionaries. The Story Of Katt Geray And Other Baptised Descandants of The Crimean Khans, Cahier Du Monde Russe, 45/1-2, Janvier-Juin, s. 61-108. 54 Spencer, a.g.e, s. 23. 55 Kefedeki camilerden birinin Katolik kilisesi haline getirildii grlmektedir, Lyall, Travels, s. 375. 56 Holderness, a.g.e, s. 138; Akmesitte tam General Suvarovun zafer kazand yerde inasna balanan katedral bu gruba gzel bir rnektir, Lyall, Travels, s. 241-242. 57 Koch, a.g.e, s. 55; Milner, a.g.e, s. 222.
50

37

Alper Baer

mitir Katt Girayn faaliyetlerinin de netice vermedii, hatta bir tane bile Tatara Hristiyanl kabul ettiremedii de ifade edilmitir58. gali takip eden dnem slam dinini temsil eden cami, minare ve trbe gibi eserler saldrya urayarak yklmlardr. Kefedeki camilerin kiliseye ya da dkkana evrildiini, minarelerin ve emelerin ykldn, trbelerin yamalandn ve iindeki kalntlarn karlp alay edilmesi gibi olaylar da yaanmtr59. Bu ykmdan tarihsel dokunun nemli unsurlarndan olan hamamlar, saraylar ve mezarlklar da kurtulamamtr. Mezarlklarda bulunan mezar talar sklp inaat ilerinde kullanlmtr60. galin ilk yllarnda bu ykmdan antik dneme ait eserler de byk zarar grmtr61. Bu olumsuz tavrlarn yan sra olumlu olaylar da gereklemitir. Bunlarn ierisinde II. Katerinann Bahesaray ehrindeki Han Sarayn yz bin ruble harcayarak restore ettirmesi62, Karasubazar ve Bahesaray ehirlerinde halkn kendi geleneklerine gre yaamasna izin verilmesi dikkat ekmektedir63. Olumlu gelimelerin yaand dier bir alan da eitimdir. Rus hkmeti Krmda okullamann yaygnlamas iin aba gstermitir64. Kefede mparator Aleksandr tarafndan kurulan okulda Tatarca, Rusa, Greke, talyanca ve Franszca retildii ifade edilmektedir65. RUS GALNDEN SONRA ORTAYA IKAN DAR YAPI II. Katerina dneminde elde geirilen topraklarda yeni bir idari dzenlemeye gidilmitir. Ele geirilen blgeye Yeni Rusya ad verilmitir. Yeni Rusya, douda Ekaterinadora, batda Bessarabya ve Moldovyaya kadar uzanmakta olup e blnmtr. Bunlar Tavrida (Krm), Ekaterinoslaf ve Kerson hkmetleridir66. Daha ge tarihli bir eserde ise Gney Rusya Bessarabya, Kerson, Ekaterinoslaf, Tavrida (Krmla birlikte ifadesiyle) ve Ten Kazaklar eklinde belirtilmektedir67. Rus igalinden sonra Krm Yarmadasnn idari merkezi Akmescit olmu ve Bahesaray ehri nemini kaybetmitir68. Rus
Spencer, a.g.e, s.16, 89-90. Clarke, a.g.e, s. 145-147, 179. 60 Lyall, Pallastan alntlamaktadr, Travels, s. 361. 61 Barker, a.g.e, s. 235; Lyall, Travels, s.286, Spencer, a.g.e, s. 79-80; Clarke, a.g.e, s. 147. 62 Lyall, Travels, s. 259-260; Henderson sarayn restorasyonundan bahsetmemekle birlikte igalin ilk yllarnda sarayn olduu gibi korunmas iin askerlere emir verildiini belirtmektedir, Henderson, a.g.e, s.299. 63 Koch, a.g.e, s.46. Lyall, Bahesaray ehrinin idaresinin tamamen Tatarlarn elinde bulunduu, ehirde ok az sayda Rus grevlinin bulunduunu, hibir Rus tccarn bulunmadn belirtmitir, Lyall, Travels, s. 263. 64 Spencer okullamann yaygnlamasn vmekle birlikte okullarn mollalarn kontrolnde olmasn eletirir, Spencer, a.g.e,, s. 148. 65 Holderness, a.g.e, s. 137. 66 Holderness, a.g.e, s. 107-110. 67 Robert Sears, An Illustrated Description Of The Russian Empire, New York 1855, s.161, 68 Lyall, Travels, s. 260; Koch, a.g.e, s.41; Milner, a.g.e, s.356.
58 59

38

Krmda Rus Kolonizasyonu

idari yapsnda Akmescit Krmn sivil idari merkezi olurken, askeri yapya ait kara ve deniz kuvvetlerinin merkezi Akyar olmutur. Bu iki ehirdeki Rus grevlilerin birbirlerini kmsediklerinden bahsedilmektedir69. Akyarda Rus idari elitinin sahile yakn blgede yaad grlmektedir70. Rus igalini takip eden ilk yllarda, zellikle Potemkin dneminde idari yapnn halka kar ok sert olduu, fakat zamanla daha iyiye gittii ynndeki ifadeler seyyahlarn genel kans gibidir71. Rus idareciler arasnda zellikle Kont Woronzof idarede meydana gelen olumlu deiikliklerin kayna olarak grlp vlmektedir72. 1835-1836 yllar srasnda Kont Woronzofla grp tanan Lord de Ross, Woronzofun Gney Rusyann yneticisi olduunu ve Odessada ikamet ettiini belirtmektedir. Onun da Woronzofla ilgili dnceleri genel olarak olumludur73. Rus idarecilerin yan sra tatarlar arasnda da yerel ihtiyar meclisleri bulunduu ve ou zaman skntlarn bunlar tarafndan zld grlmektedir74.

KAYNAKLAR Barker, W. Burckhardt; A Short Historical Account of The Crimea From The Earliest Ages And During Russian Occupation, London 1855. Cross, A.; Russia Through The Eyes Of The Foreigners, www. http://www.idc.nl/pdf/350_titlelist.pdf. Clarke, E. D.; Travels n Various Countries of Europe Asia and Africa, Part First, Russia Tahtary and Turkey, Fourth Edition, Volume:2, London 1823. Hayri apraz, XIX. Yzylda arlk Rusyasnn Krm Politikas Karadeniz Aratrmalar, Say 11, Gz 2006, s.59-62.

Barker, a.g.e, s. 218-219. Koch, a.g.e, s. 109. 71 Holderness ve Clarke gibi erken dnem seyyahlar idari yapy eletirirken daha sonra gelen seyyahlar idari yap hakknda daha olumlu konumaktadr, Holderness, a.g.e, s. 119, Clarke, a.g.e, s. 327; yle ki Spencer Tatarlarn idare sultann zamanndakinden daha iyidir dediklerini belirtmektedir, Spencer, a.g.e, s. 151-152; Lyall, Aleksandrn imparatorluu ile birlikte hkmetin Krm Tatarlarna ynelik olumlu bir tutum takndn belirtmektedir, s.234. Krm Hanl arazisi zerinde Tavrieskaya Oblast 1783 ylnda kurulmu ve 1783-1791 yllar arasnda burann yneticisi II. Katerinann gzdesi olan Potemkin olmutur, Duran, a.g.m, s. 24. 72 Spencer, a.g.e, s. 151-152; De Hellde Woronzofu Tatarlara iyi davranp hakszlklar nlemeye altn fakat baarsz olduunu belirtmektedir, De Hell, a.g.e, s. 431, Webster, a.g.e, s. 64. 73 Lord De Ross; Journal Of A Tour In The Principalities, Crimea And Countries Adjacent To The Black Sea In The Year 1835-1836, London 1855, s. iv, 69. 74 Spencer, a.g.e, s.151-152.
69 70

39

Alper Baer

Dearborn A. S. Henry.; A Memoir On The Commerce And Navigation Of The Black Sea And The Trade And Maritime Geography Of Turkey And Egypt, Boston 1819. De Hell, Xavier Hommaire.;Travels In The Steppes Of The Caspian Sea, The Crimea, The Caucasus, London 1847. Duran, James A.; Catherine II, Potemkin And Colonisation Policy In Southern Russia, Russian Review, Vol:28, No.1, Jan.1969, s. 23-36. Fisher, W. Alan.; The Russian Annexation of Crimea, Cambridge University Pres, 1970. ____________, The Crimean Tatars, California 1978. Henderson, Ebenezer.; Biblical Researches And Travels In Russia Including A Tour In The Crimea And The Passage Of Caucasus, Gosport 1826. Holderness, Mary.; Journey From Riga To The Crimea With Some Account On The Manners and Customs Of The Colonists of New Russia, London 1827. Koch; Karl Heinrich Emil.; The Crimea and Odessa: Journal of a Tour With an Account of the Climate and Vegetation, ng. ev. Joanna B Hornet, Londra 1855. Krml, Hakan.; Crimean Tatars, Nogays and Scottish Missionaries. The Story Of Katt Geray And Other Baptised Descandats Of The Crimean Khans, Cahier Du Monde Russe, 45/1-2, Janvier-Juin, s. 61-108. ____________;Krmdan Trkiyeye Krm Tatar Gleri; Uluslar aras G Sempozyumu 8-11 Aralk 2005; stanbul 2006, s. 147-152. ____________; Krm Tatarlarnda Milli Kimlik ve Milli Hareketler (1905-1916), Ankara 1996. Lyall, Robert.; An Account of the Organisation, Administration, and Present State of the Military Colonies n Russia, London 1824. __________, Travels In Russia, The Krimea, The Caucasus and Georgia, Vol. I, London 1825. Milner, Thomas.; The Crimea Its Ancient and Modern History, London 1855. Oliphant, Laurence.; The Russian Shores Of The Black Sea In The Autumn of 1852 With A Voyage Down The Volga And A Tour through The Country Of The Don Cossacks, Basm yeri ve tarihi belirtilmemi. De Ross, Lord.; Journal Of A Tour In The Principalities, Crimea And Countries Adjacent To The Black Sea In The Year 1835-1836, London 1855. Sears, Robert.; An Illustrated Description Of The Russian Empire, New York 1855. Sertkaya, Osman Fikri.; Krmn Rusyaya lhakna Dir 17 Ekim 1783 Tarihli Ve Knez Grigori Potemkin mzal Osmanl Trkesiyle Yazlm Ferman, Karadeniz Aratrmalar, Say 11, Gz 2006, s.13-18. Spencer, Edmund.; Travels n Crcassia, Krm Tartary, V.I, London 1839. Urry, James.; The Snares Of ReasonChanging Mennonite Attitudes To Knowledge in Nineth Century Russia, Comparative Studies In Scoiety And History, Vol:25, No:2, April 1983, s.306-322. lksal, Mstecib.; Krm-Trk Tatarlar, stanbul 1980.
40

Krmda Rus Kolonizasyonu

Webster, James.; Travels Through The Crimea, Turkey And Egypt, Performed During The Years 1825-1828, Volume:I, London 1830.

41

Alper Baer

Akyar ehrinin ve limann grnts. Robert Sears, An Illustrated Description Of The Russian Empire, New York 1855, s.187.

Bir Tatar kynn grnts. Robert Sears, An Illustrated Description Of The Russian Empire, New York 1855, s.199.

42