MatematikNet.

Com

4.3. Türev ile İlgili Teoremler

Bu kesimde ortalama değer teoremini vereceğiz. Ortalama değer teoremini ispatlarken

kullanılacak olan Fermat teoremini ve diğer bazı teoremleri ispat edeceğiz.
4.3.1.Teorem [a, b] kapalı aralığından IR içine bir f fonksiyonu ]a, b[ açık aralığındaki
f ( x ) - f (c )
bir c noktasında sıfırdan farklı bir türeve sahipse her x Î]c - ¶, c + ¶[ için ile
x-c
f’(c) aynı işarette olacak biçimde [ a, b] aralığının kapsadığı bir ]c - ¶, c + ¶[ aralığı vardır.
İspat. Önce f’(c) >0 kabul edelim. f fonksiyonu c noktasında türevlenebilir olduğundan her Î

f ( x) - f (c)
pozitif sayısı için x - c < ¶ olduğunda - f ' (c ) <Î olacak şekilde Î sayısına
x-c
1
bağlı bir d pozitif sayısı vardır. Özel olarak, Î= f ' (c ) pozitif sayısı için de x-c < ¶
2
f ( x) - f (c)
olduğunda - f ' (c ) <Î
x-c
1
olacak şekilde f ' (c ) sayısına bağlı bir ¶ pozitif sayısı vardır. Buna göre x - c < ¶ olduğunda
2
1 f ( x) - f ( c) 1
f ' (c ) - f ' (c ) < < f ' (c ) + f ' (c ) olur. Buradan x - c < ¶ olduğunda
2 x-c 2
1 f ( x ) - f (c ) 3
f ' (c ) < < f ' (c ) olur. O halde x Î]c - d , c + d [ ve x Î]a, b[ olduğunda
2 x-c 2
f ( x ) - f (c )
> 0 elde edilir.. Burada ]c - d , c + d [ aralığı [ a, b] aralığının alt kümesi olacak
x-c
şekilde bir d nın seçilebileceği de görülmektedir. Böylece ispat tamamlanmış olur. (Burada

d 1 = min{d , c - a, b - c} olarak alınabilir.)

4.3.2.Teorem [a, b] den reel sayılar kümesi içine bir f fonksiyonu ]a, b[ nin bir c

noktasında türevlenebir olsun. Bu takdirde eğer f ' (c ) > 0 ise c nin öyle bir ]c - d , c + d [
komşuluğu vardır ki bu komşulukta f fonsiyonu artandır.
İspat. f ' (c ) > 0 olduğunu kabul edelim. Teorem 4.3.1 den dolayı c noktasının bir d
komşuluğundaki bütün x ler için
f ( x ) - f (c )
>0
x-c
olur. Buna göre x > c olduğunda f ( x) > f (c) olur ve x < c olduğunda f ( x ) < f (c )
olur. Bu da f fonksiyonunun bu ]c - d , c + d [ komşuluğunda artan olduğunu verir. Böylece
teoremin ispatı tamamlanmış olur.

198
 4.3.3.Teorem [a, b] den reel sayılar kümesi içine bir f fonksiyonu ]a, b[ nin bir c

noktasında türevlenebir olsun. Bu takdirde eğer f ' (c ) < 0 ise c nin öyle bir ]c - d , c + d [
komşuluğu vardır ki bu komşulukta f fonsiyonu azalandır.
İspat.
f ' (c ) < 0 olduğunu kabul edelim. Teorem 4.3.1 den dolayı c noktasının bir d komşuluğundaki
bütün x ler için
f ( x ) - f (c )
<0
x-c
olur. Buna göre x > c olduğunda f ( x) < f (c ) olur ve x < c olduğunda f ( x ) > f (c )
olur. Bu da f fonksiyonunun bu ]c - d , c + d [ komşuluğunda azalan olduğunu verir. Böylece
teoremin ispatı tamamlanmış olur.
4.3.4.Teorem (Fermat Teoremi). Kapalı bir [a,b] aralığından IR ye bir f
fonksiyonunun ]a,b[ açık aralığının bir c noktasında bir yerel maksimumu ya da yerel
minimumu varsa ve f fonksiyonu c noktasında türevlenebiliyorsa f ' (c ) = 0 dır.
İspat. f fonksiyonunun c noktasında bir yerel maksimumunun olduğunu kabul edelim. Bu
takdirde her x Î]c - d , c + d [ için f ( x) £ f (c ) olacak şekilde bir d pozitif sayısı
vardır. h < d özelliğini sağlayan her h sayısı için f (c + h) £ f ( c) ve dolayısıyla

f (c + h) - f (c ) £ 0 dır. Pozitif h lar için

f (c + h ) - f (c )
£0
h
dır ve negatif h lar için
f (c + h ) - f (c )
³0
h
dir. Buradan
f ( c + h) - f ( c )
f -' (c ) = lim h®0- ³0
h
ve
f ( c + h) - f ( c )
f +' (c) = lim h®0+ £0
h
bulunur. f fonksiyonunun c noktasında türevi var olduğundan dolayı soldan türevi ve

sağdan türevi vardır ve biribirine eşittir. Dolayısıyla f ' (c ) = f - (c ) ³ 0

'
ve

f ' (c ) = f +' (c) £ 0 dır. Buradan f ' (c ) = 0 elde edilir.

Şimdi de f fonksiyonunun c noktasında bir yerel minimumunun olduğunu kabul

edelim. Bu takdirde her x Î]c - d , c + d [ için f ( x) ³ f (c ) olacak şekilde bir d

199
pozitif sayısı vardır. h < d özelliğini sağlayan her h sayısı için f (c + h) ³ f ( c) ve

dolayısıyla f (c + h) - f (c ) ³ 0 dır. Pozitif h lar için

f (c + h ) - f (c )
³0
h
dır ve negatif h lar için
f (c + h ) - f (c )
£0
h
dir. Buradan
f ( c + h) - f ( c )
f -' (c ) = lim h®0- £0
h
ve
f ( c + h) - f ( c )
f +' (c) = lim h®0+ ³0
h
bulunur. f fonksiyonunun c noktasında türevi var olduğundan dolayı soldan türevi ve

sağdan türevi vardır ve biribirine eşittir. Dolayısıyla f ' (c ) = f - (c ) £ 0

'
ve

f ' (c ) = f +' (c) ³ 0 dır. Buradan f ' (c ) = 0 elde edilir.

Böylece teoremin ispatı tamamlanmış olur.

Bu teoremin karşıtı her zaman doğru olmak zorunda değildir. Diğer bir deyişle, bir f
fonksiyonunun bir c noktasında türevinin sıfır olması o c noktasında bir yerel maksimum
ya da bir yerel minimumunun olmasını gerektirmez. Bunu aşağıdaki örnekte görüyoruz.

Örnek. f ( x) = x
3
şeklinde verilen fonksiyonun 0 noktasında türevi 0 dır ancak 0

noktasında bu fonksiyonun ne yerel maksimumu ne de yerel minimumu vardır.

4.3.5.Tanım. Reel sayılar kümesinin bir alt kümesinden reel sayılar kümesi içine bir f

fonksiyonu verilsin. Eğer f ' (c ) = 0 oluyorsa c ye f fonksiyonunun bir kritik noktası

denir. Buna göre f ' ( x ) = 0 eşitliğini sağlayan x ler f fonksiyonunun kritik noktaları
olacaktır.
1 2
Örnek. f :]0,5[ ® IR , f ( x) = x - x fonksiyonunun kritik noktalarını bulalım.
2
f ' ( x ) = x - 1 olduğundan dolayı f ' ( x) = 0 ise x = 1 dir. x = 1. noktası bir kritik
noktadır.
4.3.6. Teorem (İkinci türev testi). f fonksiyonu [ a, b] kapalı aralığında sürekli ve

]a, b[ açık aralığında türevlenebilir olsun ve c noktası f fonksiyonunun bir kritik noktası
olsun ve f ' ' (c ) türevi var olsun ve sıfırdan farklı olsun. Bu takdirde eğer f ' ' ( c) > 0
ise c de bir yerel minimum vardır ve eğer f ' ' ( c) < 0 ise c de bir yerel maksimum

vardır.

200
 İspat. f fonksiyonu [ a, b] kapalı aralığında sürekli ve ]a, b[ açık aralığında

türevlenebilir olsun ve c noktası f fonksiyonunun bir kritik noktası olsun ve f ' ' (c )
türevi var olsun ve f ' ' ( c) > 0 bulunsun. f ' ( x ) = g ( x) yazalım. Kabulümüzden

g ' (c ) > 0 dır. Teorem 4.3.2 den dolayı ]c - d , c + d [ komşuluğunda g fonksiyonu

artan olacak şekilde pozitif bir d sayısı vardır. Buna göre her x Î]c - d , c[ için
g ( x ) < g ( c) ve her x Î]c, c + d [ için g (c) < g ( x) dir. g (c ) = f ' (c) = 0
olduğundan dolayı her x Î]c - d , c[ için g ( x) < 0 ve her x Î]c, c + d [ için

0 < g ( x ) dir. g ( x ) = f ' ( x) olduğundan dolayı x Î]c - d , c[ için f ' ( x) < 0 ve

her x Î]c, c + d [ için 0 < f ' ( x) dir. Dolayısıyla f fonksiyonu ]c - d , c[

aralığında azalan ve ]c, c + d [ aralığında artandır. O halde f fonksiyonunun c
noktasında bir yerel minimumu vardır.
Şimdi de [ a, b] kapalı aralığında sürekli ve ]a, b[ açık aralığında türevlenebilir olan

ve c noktası da kritik noktası olan ve f ' ' (c ) türevi var olan f fonksiyonunun c de

ikinci türevi negatif bulunsun yani f ' ' ( c) < 0 bulunsun. f ' ( x ) = g ( x) yazalım.

Kabulümüzden dolayı g ' (c ) < 0 dır. Teorem 4.3.3 den dolayı ]c - d , c + d [

komşuluğunda g fonksiyonu azalan olacak şekilde pozitif bir d sayısı vardır. Buna göre
her x Î]c - d , c[ için g (c) < g ( x ) ve her x Î]c, c + d [ için g ( x ) < g (c ) dir.
Kabulümüzden g (c ) = f ' ( c) = 0 olduğundan dolayı her x Î]c - d , c[ için g ( x) > 0
ve her x Î]c, c + d [ için g ( x) < 0 dir. g ( x ) = f ' ( x) olduğundan dolayı

x Î]c - d , c[ için f ' ( x) > 0 ve her x Î]c, c + d [ için f ' ( x ) < 0 dir. Dolayısıyla
f fonksiyonu ]c - d , c[ aralığında artan ve ]c, c + d [ aralığında azalandır. O halde
f fonksiyonunun c noktasında bir yerel maksimumu vardır.Bu da teoremin ispatını
tamamlar.

Örnek 1 f ( x) = x 2 - x fonksiyonunun kritik noktalarını bulunuz varsa yerel maksimum

ve yerel minimum değerlerini bulunuz.

x3
Örnek 2. f ( x) = - x fonksiyonunun kritik noktalarını bulunuz varsa yerel
3
maksimum ve yerel minimum değerlerini bulunuz.

Aşağıda ikinci türev testinin genelleştirmesini ispatsız olarak veriyoruz.

4.3.7. Teorem (n inci türev testi). f fonksiyonunun ]a, b[ açık aralı- ğında n inci

türevi var ve bu ninci türev [ a, b] kapalı aralığında sürekli ve

( n -1)
f ' (c ) = f ' ' (c) = ... = f (c ) = 0 ve f ( n)
(c ) = 0 olsun. Bu takdirde

201
(i) Eğer n çift ve f ( n)
(c ) > 0 oluyorsa c de bir yerel minimum vardır.

(ii) Eğer n çift ve f ( n)

(c ) < 0 oluyorsa c de bir yerel maksimum vardır.
(iii) Eğer n tek ise c de ne yerel maksimum ne de yerel minimum vardır.
4.3.8.Teorem (Rolle Teoremi). Eğer bir f fonksiyonu [ a, b] kapalı aralığında sürekli,

]a, b[ açık aralığında türevlenebilirse ve f (a) = f (b) oluyorsa bu takdirde

f ' (c ) = 0 olacak şekilde bir c Î]a, b[ vardır.

İspat. f fonksiyonu [ a, b] kapalı aralığında sürekli olduğundan en büyük değerini

ve en küçük değerini alır. min xÎ[ a ,b ] f ( x) = m = f ( x1 ) ve

max xÎ[ a,b ] f ( x ) = M = f ( x 2 ) olacak şekilde x1 , x 2 Î [a, b] elemanları vardır. Eğer

M = m ise her x Î [a, b] için m £ f ( x) £ M eşitsizliğinden f fonksiyonunun
sabit bir fonksiyon olduğu elde edilir ki bu durumda sabit fonksiyonun türevi 0 olduğundan
dolayı f ' ( x ) = 0 olur ki c olarak aralıkda hangi noktayı alırsak alalım f ' (c ) = 0 olur.
m¹M durumunu inceleyelim. Bu durumda m<M olacaktır. f ( a) = f (b)

olduğundan fonksiyon m ile M den en az birini aralığın uç noktalarında almaz, yani,

aralığın içinde alır. Kabul edelim ki m değerini aralığın içinde alsın. Ara değer teoremini

kullanırsak, f ' ( x1 ) = 0 olur. Eğer M değerini aralığın içinde alırsa yine ara değer

teoremini kullanırsak, f ' ( x 2 ) = 0 olacakdır. Bu da teoremin ispatını tamamlar.

4.3.9.Sonuç. Eğer bir f fonksiyonu [ a, b] kapalı aralığında sürekli, ]a, b[ açık

aralığında türevlenebilirse bu takdirde f ( x ) = 0 eşitliğini sağlayan iki farklı x1 ve x2
değerleri arasında f in türevini sıfır yapan bir değer vardır, yani f ' (c ) = 0 olacak

şekilde x1 < c < x 2 özelliğini sağlayan bir c sayısı vardır.

İspat. Rolle teoreminde a = x1 , b = x 2 ve f (a) = f (b) = 0 alınırsa ispat hemen

görülür.
Örnek
4.3.10.Teorem (Diferensiyel Hesabın Ortalama Değer Teoremi). Eğer bir f
fonksiyonu [ a, b] kapalı aralığında sürekli, ]a, b[ açık aralığında türevlenebilirse bu

f (b) - f (a )
takdirde = f ' (c ) olacak şekilde en az bir c Î]a, b[ vardır.
b-a
İspat. Her x Î [ a, b] için

b-x
G ( x ) = f (b ) - f ( x ) - [ f (b) - f (a )]
b-a
fonksiyonunu tanımlayalım. G (b) = G ( a) = 0 dır ve G fonksiyonu [ a, b] kapalı

aralığında sürekli ve ]a, b[ açık aralığında türevlenebilirdir. Rolle teoreminden dolayı

202
G ' (c) = 0 olacak şekilde bir c Î]a, b[ vardır.
1
G ' ( x) = - f ' ( x ) + [ f (b) - f (a)]
b-a
olduğundan dolayı
1
- f ' (c ) + [ f (b) - f (a )] = 0
b-a
ve dolayısıyla
1
f ' (c ) = [ f (b) - f (a)]
b-a
olacak şekilde bir c Î]a, b[ bulunmuş olur. Bu da teoremin ispatını tamamlar.

a ile b arasındaki her bir c sayısı 0 < q < 1 eşitsizliğini sağlayan bir sayı q
olmak üzere c = a + q (b - a) şeklinde yazılabileceğinden dolayı ortalama değer
teoremini aşağıdaki şekilde ifade edebiliriz:
f fonksiyonu [a, b] kapalı aralığında sürekli, ]a, b[ açık aralığında

f (b) - f (a )
türevlenebilirse bu takdirde = f ' (a + q (b - a)) olacak şekilde en az bir
b-a
q Î]0,1[ sayısı vardır.
Örnek. f : [2,5] ® IR fonksiyonu f ( x) = x 3 olarak verildiğine göre bu fonksiyonun
ortalama değerini bulunuz.

f (b) - f (a) f (5) - f (2) 5 3 - 2 3 125 - 8 117

Çözüm. f ' (c ) = = = = = = 39 olur. O
b-a 5- 2 3 3 3
fonksiyonunun ortalama değeri 39 dır. f ' ( x ) = 3x
2
halde f olduğundan dolayı

117
3c 2 = den 9c = 117 ve buradan da c = 13 ve bundan da ortalama değer
2 2

3
teoremindeki c sayısı olarak c = 13 bulunur
4.3.11.Sonuç Eğer her x Î [ a, b] için f ' ( x ) = 0 ise f fonksiyonu sabit

fonksiyondur.
İspat. a £ x1 < x 2 £ b özelliğini sağlayan herhangi iki x1 ve x 2 sayılarını alalım.
Diferensiyel hesabın ortalama değer teoreminden,

f ( x 2 ) - f ( x1 )
= f ' (c ) olacak şekilde bir c Î]x1 , x 2 [ vardır. f ' (c ) = 0 olduğundan
x 2 - x1
f ( x 2 ) - f ( x1 )
dolayı = 0 bulunur. Buradan f ( x1 ) - f ( x 2 ) = 0 ve dolayısıyla
x 2 - x1
f ( x1 ) = f ( x 2 ) bulunur. a £ x1 < x 2 £ b özelliğini sağlayan her x1 ve x 2 sayıları için

203
f ( x1 ) = f ( x 2 ) bulunduğundan f fonksiyonunun sabit fonksiyon olduğu elde edilir. Bu
da sonucun ispatını tamamlar.
4.3.12.Sonuç. Eğer bir f fonksiyonu [ a, b] kapalı aralığında sürekli, ]a, b[ açık

aralığında türevlenebilirse ve her x Î]a, b[ için f ' ( x ) > 0 oluyorsa bu takdirde f

fonksiyonu [ a, b] aralığında kesin olarak monoton artandır.

İspat. a £ x1 < x 2 £ b özelliğini sağlayan herhangi iki x1 ve x 2 sayılarını alalım.

Diferensiyel hesabın ortalama değer teoreminden,
f ( x 2 ) - f ( x1 )
= f ' (c ) olacak şekilde bir c Î]x1 , x 2 [ vardır. f ' (c ) > 0 olduğundan
x 2 - x1
f ( x 2 ) - f ( x1 )
dolayı > 0 bulunur. Buradan f ( x 2 ) - f ( x1 ) > 0 ve dolayısıyla
x 2 - x1
f ( x1 ) < f ( x 2 ) bulunur. a £ x1 < x 2 £ b özelliğini sağlayan her x1 ve x 2 sayıları için
f ( x1 ) < f ( x 2 ) bulunduğundan f fonksiyonunun kesin olarak monoton artan fonksiyon
olduğu elde edilir. Bu da sonucun ispatını tamamlar.
4.3.13.Sonuç. Eğer bir f fonksiyonu [ a, b] kapalı aralığında sürekli, ]a, b[ açık

aralığında türevlenebilirse ve her x Î]a, b[ için f ' ( x ) < 0 oluyorsa bu takdirde f

fonksiyonu [ a, b] aralığında kesin olarak monoton azalandır.

İspat. a £ x1 < x 2 £ b özelliğini sağlayan herhangi iki x1 ve x 2 sayılarını alalım.

Diferensiyel hesabın ortalama değer teoreminden,

f ( x 2 ) - f ( x1 )
= f ' (c ) olacak şekilde bir c Î]x1 , x 2 [ vardır. f ' (c ) < 0 olduğundan
x 2 - x1
f ( x 2 ) - f ( x1 )
dolayı < 0 bulunur. Buradan f ( x 2 ) - f ( x1 ) < 0 ve dolayısıyla
x 2 - x1
f ( x 2 ) < f ( x1 ) bulunur. a £ x1 < x 2 £ b özelliğini sağlayan her x1 ve x 2 sayıları için
f ( x1 ) > f ( x 2 ) bulunduğundan f fonksiyonunun kesin olarak monoton azalan fonksiyon
olduğu elde edilir. Bu da sonucun ispatını tamamlar.
4.3.14.Teorem (Genelleştirilmiş Ortalama Değer Teoremi). Eğer f ve

g fonksiyonları [a, b] kapalı aralığında sürekli, ]a, b[ açık aralığında türevlenebilirse bu

f (b) - f (a ) f ' (c)

takdirde =
g (b) - g (a ) g ' (c)
olacak şekilde en az bir c Î]a, b[ vardır.

İspat. Her x Î [ a, b] için

f (b ) - f ( a )
G ( x) = f (b) - f ( x ) - [ g (b) - g ( x)]
g (b ) - g ( a )

204
fonksiyonunu tanımlayalım. G (b) = G ( a) = 0 dır ve G fonksiyonu [ a, b] kapalı

aralığında sürekli ve ]a, b[ açık aralığında türevlenebilirdir. Rolle teoreminden dolayı

G ' (c) = 0 olacak şekilde bir c Î]a, b[ vardır.

f (b) - f (a )
G ' ( x) = - f ' ( x ) + g ' ( x)
g (b) - g (a )
olduğundan dolayı
f (b) - f (a )
G ' (c ) = - f ' (c ) + g ' (c )
g (b) - g (a )
ve dolayısıyla
f ' (c ) f (b) - f (a)
=
g ' (c ) g (b) - g (a)
olacak şekilde bir c Î]a, b[ bulunmuş olur. Bu da teoremin ispatını tamamlar.

a ile b arasındaki her bir c sayısı 0 < q < 1 eşitsizliğini sağlayan bir sayı q
olmak üzere c = a + q (b - a) şeklinde yazılabileceğinden dolayı genelleştirilmiş

ortalama değer teoremini aşağıdaki şekilde ifade edebiliriz:

f fonksiyonu [a, b] kapalı aralığında sürekli, ]a, b[ açık aralığında

f (b) - f (a ) f ' (a + q (b - a))

türevlenebilirse bu takdirde = olacak şekilde en az bir
g (b) - g (a ) g ' (a + q (b - a))
q Î]0,1[ sayısı vardır.

MatematikNet.Com

205