i iu v trit l lm lut C l, y l iu t ai mun bn lun bi tnh phc tp ca n.

Ngay c nhng nh lm lut (law-maker) cng my ai c c hi thc s v u t tm ra mt trit l thc s nhm hng o cho mnh. Ti khng phi l mt law - maker, nhng trong suy ngh lun trn tr mt iu rng, nu php lut c xy dng khng phi cho ci chung, cho ngi dn, cho nn kinh t - x hi, cho s pht trin con ngi th php lut khng t c mc ch tn ti v v vy, s thiu ngha cuc sng. 1. C l, y l iu t ai mun bn lun bi tnh phc tp ca n. Ngay c nhng nh lm lut (law-maker) cng my ai c c hi thc s v u t tm ra mt trit l thc s nhm hng o cho mnh. Ti khng phi l mt law - maker, nhng trong suy ngh lun trn tr mt iu rng, nu php lut c xy dng khng phi cho ci chung, cho ngi dn, cho nn kinh t - x hi, cho s pht trin con ngi th php lut khng t c mc ch tn ti v v vy, s thiu ngha cuc sng. 2. Lm lut (law-making), xt theo ngha rng, l mt qu trnh /quy trnh, trong cc t chc, c quan, c nhn, c bit l c quan nh nc v cc nh lm lut, s tin hnh cc hot ng nhm cho ra i mt o lut iu chnh cc quan h x hi thuc v mt lnh vc (rng hoc hp) vi mc ch to mi trng php l cho cc quan h c xc lp, thc hin ng nh hng v mang li li ch cho cc ch th hu quan, nh nc v x hi. Cn hiu theo ngha hp, lm lut l hnh vi c th ca cc nh lm lut nhm to ra mt o lut. Lm lut cn c v vi vic lm ra quyn lc (powermaking), c m t nh l mt qu trnh ca s bn lun /tranh ci /cn nhc thn trng v m rng /rng ri bi mt b phn quan trng ca cng chng[1]. 3. i vi nhiu nc trn th gii, lm lut l mt trong nhng hot ng tm cao, mt cng vic c bit ca nhng c quan v c nhn c thm quyn. Ni nh vy l cp n hot ng mang tnh chc nng, cn vic lm lut l vic chung, bi v xt trn bnh din chung nht, cc t chc x hi, mi cng dn u c trch nhim tham gia vo cng vic lm lut. Tuy nhin, mi ch th tham gia vo qu trnh lm lut vi mt phm vi, mc v tm nh hng khc nhau. Nhn chung, cc ch th tham gia vo qu trnh lm lut c th chia thnh: i) Cc nh lm lut "chuyn nghip": l nhng ngi c nhim v, quyn hn nht nh i vi vic a ra sng kin, iu tra, nh gi, son tho, iu chnh, sa cha, b sung cc o lut. Cc nh lm lut tp hp trong c quan lm lut l Quc hi /Ngh vin. H l nhng ngi c nhn dn u thc "ch tc" ra cc o lut phc v x hi. Cc nh lm lut "chuyn nghip" c li th ch, h c dnh nhiu thi gian, s quan tm vo lnh vc lm lut. H va nghin cu theo chiu su, va c kh nng pht trin rng cc chuyn ngnh ng gp cho vic xy dng php lut. ii) Cc nh lm lut "nghip d"[2]: l nhng ngi tham gia lm vic cc c quan nh nc, hp tc x, t chc x hi H tham gia vo Quc hi nh l hnh thc "kim nhim". Vic lm lut khng phi l cng vic ch yu hng ngy ca h. Ch n cc k hp Quc hi th cc i biu mi c triu tp thc hin nhim v i biu. Cc nh lm lut

"nghip d" c li th l h c s hiu bit su v lnh vc h ph trch hoc cng vic m h m nhim. Do , c kh nng ng gp xy dng php lut thuc chuyn ngnh hp. Bn cnh , cn c nhng ngi khc tham gia vo qu trnh lm lut. l cc c nhn, t chc, doanh nghip trong x hi. H tham gia vo qu trnh thng qua nhng hnh thc khc nhau, c ch khc nhau, mi quan tm cng khc nhau. Ngy nay, s tham gia ca qun chng nhn dn, cc hip hi v c bit l ca cc nh khoa hc vo qu trnh lm lut l rt quan trng. C ch m rng vi s tham gia ca cc tng lp nhn dn vo qu trnh lm lut s to ra tnh st hp, tnh kh thi ca cc o lut. 4. Lm lut l mt hot ng rt kh khn. Nu mt o lut c lm ra vi s tin cy, tnh kh thi cao s c x hi chp nhn v d dng i vo cuc sng v pht huy c sc mnh. Ngc li, o lut hoc khng to nn c nh hng (cht chm) hoc c tc ng tiu cc ti i sng nhn dn v nh hng ti s pht trin ca nn kinh t - x hi. 5. Mun c mt o lut tt, nhiu o lut c tnh kh thi cao, c nh hng tch cc ti i sng, cn phi c mt th o l trong vic lm ra cc o lut y. Trong nhng nm qua, vi s n lc ca mnh, Quc hi nc ta cho ra i rt nhiu o lut. Trong s c nhng o lut c nhng tc ng mnh m ti i sng x hi nh Hin php 1992, Lut Cng ty (1991), Lut Doanh nghip t nhn (1991), Lut u t nc ngoi ti Vit Nam (1987-2000), B lut Lao ng (1994), B lut Dn s (1995-2005), Lut Doanh nghip (1999) Nhng, cng c nhng o lut t khi ra i khng thc s to c ting vang, khng nh hng nhiu ti i sng x hi (Lut Bo v sc kho nhn dn 1989, phn quy nh v nh cng v gii quyt nh cng trong B lut Lao ng 1994, Php lnh Th tc gii quyt cc v n lao ng 1996, Lut Bnh ng gii 2006) v n hoc l khng thc s cn thit, hoc l khng phi c lm ra iu chnh quan h x hi m dng nh ch "i ph" vi hon cnh, hoc nh c nh khoa hc nhn xt, l kiu "Hin chng" ch khng phi l vn bn quy phm php lut. 6. Vic lm lut trong tng giai on pht trin ca x hi cng c nhng im khc nhau. Khng th c mt mu s chung cho vic ban hnh php lut, c bit l trong bi cnh kinh t - x hi thng xuyn c nhng bin ng ln. C ch lm lut trong thi k p dng c ch qun l tp trung khc vi bi cnh nn kinh t th trng. V cng tng t nh vy, trong thi k Quc hi cha mnh th vic lm lut khng th mnh m v dt hiu sut cao, cc o lut ca Quc hi cha th c nh hng v chi phi mnh m i vi nn kinh t x hi. Tuy nhin, d c nhng biu hin khc nhau do cc vn xung quanh chi phi th no chng na, vic lm lut vn phi tun theo mt con ng, mt nh hng v nhng phng thc nht nh. Ni tm li, lm lut cng phi tun theo mt th trit l no . Trit l lm lut (phylosophy of the law making), c th tm gi nh vy, chnh l mt th phng chm m nh lm lut s dng cho ra i cc o lut tt phc v x hi v con ngi. Trit l lm lut trc ht l mt dng trit l. N va l mc tiu hng ti, va l phng thc gip cho cc nh lm lut hnh ng. Trit l lm lut c th c hiu nh l mt "l sng", mt "o l" khng th khng c i vi cc nh lm lut. Thiu trit l cc nh lm lut nh l mt l khch l i vo ni khng c ch dn[3].

7. Lut l cng c qun l hay cng c /phng tin iu chnh quan h x hi Lu nay, ngi ta hay nhc n tnh thiu thc thi ca mt s vn bn php lut vi l do lut mang nng tnh qun l v coi nh tnh iu chnh. Khi lm lut, ngi ta ch ch trng n vic lm th no thng qua cc quy phm , nh nc s nm trong tay cc vn hoc s hn ch s bng pht ca cc hin tng kinh t, x hi. Trit l qun l khng phi l ti u trong vic lm lut, thm ch lm ny sinh bt cp cho tin trnh [4]. Bi l, n ko theo ch ngha quan liu v thi p t t trn cao. C mt nh lnh o H Ni tng mn thut ng "php lut trn tri, cuc i di t" ch hin tng ny. Chng no ch ch n vic thu tm, bt buc, hoc t li ch nh nc ln trn li ch ca ch th quan h m php lut tc ng ti, th vn c tn ti th lut quan liu, mt chiu. V hin nhin n s km gi tr. Php lut khng th ch l cng c hay phng tin qun l. Php lut c lm ra trong thi i ngy nay trc ht l s dng nh l cng c iu chnh cc quan h x hi. Mi loi quan h x hi cn c mt cng c ph hp iu chnh. Do cn coi trng v thm nhun trit l iu chnh ny khi tin hnh xy dng lut. 8. Lut l ch ca nh nc, l s th ch ho ng li ca ng hay l s ghi nhn ch, nguyn vng ca nhn dn V l lun, nh nc l i din ln nht ca x hi. Php lut c coi l " ch ca nh nc" ph hp vi iu kin kinh t, x hi. Mi giai cp nm quyn u tn dng li th v v tr ny buc x hi vn ng theo nhng nh hng php l ca mnh. Nh nc ta l nh nc ca dn, do dn, v dn. Chnh quyn nh nc do nhn dn lp ra phc v cho nhn dn. iu buc chnh quyn nh nc phi tm mi bin php chm lo cho nhn dn. Tuy nhin, khng th ng nht gia ch nh nc v nguyn vng ca nhn dn. Nh nc, mc d do dn lp ra; nhng nhn vin nh nc, cc i biu Quc hi, Hi ng nhn dn u do dn bu ra, nhng khng hon ton mang y nguyn vng ca ngi dn vo cng vic. iu tht d hiu, bi v h trc ht l cc c nhn, c i sng ring, c gia nh ring, c nhng mi quan tm ring, c tnh cm ring. Khi lm vic, cc nhn vin nh nc, cc nh lm lut c ch th phi trung thnh, tn tu vi nhn dn, lng nghe nguyn vng ca ngi dn. Song gia ch th, quyt tm v thc tin hnh ng l c mt khong cch i hi nhng n lc v s hy sinh mi c th lp y. Do , v c bn, lut c xy dng l da theo ch ca nh nc, ph hp vi ng li ca ng cm quyn, phn nh nguyn vng v ch ca nhn dn. V vy, trit l cn bn trong trng hp ny l vn ti s hi ho gia nh nc v nhn dn. iu ny gp phn khng nh rng, lut khng phi ch l ch ca nh nc, thng qua nh nc vi t cch ngi i din, m lut chnh l s hi ho gia s qun l ca nh nc v nguyn vng ca nhn dn. l s hi ho gia mc tiu v dn sinh v phng php nhm t c hiu qu trong mc tiu x hi .

9. Lut th hin s thng nht cao hay l s tho hip gia cc quan im, chnh kin ca cc tng lp x hi S thng nht ca cc quan im, chnh kin ca cc tng lp dn c trong x hi trong lut chnh l iu l tng nht m bt k quc gia no cng m c. Tuy nhin, vn l iu l tng. Ngay trong qu trnh thng qua lut ti Quc hi, tc l trong mt nhm i din cho cng ng, cng cha c s thng nht hon ton. Thm ch c nhng o lut c thng qua vi t l cha cao, mi ch t iu kin. Nguyn nhn ca tnh trng chnh l cha c s "thng nht" cao trong suy ngh, hnh ng ca nhng nh lm lut khi x l cc vn v ni dung, hnh thc ca o lut y. Mt trong nhng du hiu ca tnh thng nht cha cao l c nhiu kin khc nhau, thm ch l tri ngc c nu ra trong cc cuc tho lun ti phin hp ton th v phin hp cc b. t c s thng nht ton din l vn khng d dng ca vic lm lut. S thng nht cn phi c nhn nhn kha cnh khc, l s chp nhn ca cc nh lm lut ny vi quan im, chnh kin ca cc nh lm lut khc. S chp nhn khng th l m qung, v trch nhim hoc theo kiu "xui cho mt mi" hoc l nhm thc hin mt s nh i v chnh tr, kinh t, v tr no , m phi l s chp nhn trn c s nhng nguyn tc cn bn v v quyn - ngha v - li ch chung. V d, khi bn v tui lao ng, c nhm i biu cho rng ch nhng ngi t 16 tui tr ln hoc 18 tui tr ln mi c quyn lao ng y . iu ny tri ngc vi quan im cng nhn quyn thit lp quan h lao ng ca nhng ngi 15 tui tr ln. Sau cng ngi ta phi chp nhn rng ngi 15 tui tr ln l c nng lc php lut lao ng v phng din thc tin, ngi 15 tui tr ln c nng lc hnh vi lao ng y . V hn na, quy nh nh vy gim i nhng bt cp v chnh sch i vi nhng ngi va tt nghip trung hc c s khng c nguyn vng hoc khng sc tip tc hc ln v mun tham gia lm vic kim sng. Cho nn, v kha cnh "b mt" l s thng nht. Nhng trong su thm ca vn , vic thng qua lut i hi c mt s tho hip. Tho hip l th trit l c s dng thng xuyn trong cc qu trnh lm lut hin nay trn th gii. S d c vic cao th trit l ny l do hu ht cc quc gia trn th gii, trong mt quc gia tn ti nhiu ng phi, lc lng x hi c quan im khc nhau, thm ch tri ngc nhau. Khi tin hnh thit k mt o lut, trong trng hp c th thng qua mt cch p o ngi ta s khng s dng hoc s dng hn ch vic tho hip. Nhng ngc li, trong trng hp thit k mt o lut gy nhiu tranh ci hoc c ni dung nhy cm, s tho hip c coi l phng thc quan trng cho s ra i v tn ti ca o lut . S tho hip c th c nhiu bin thi: vn ng hnh lang (lobby), tho thun trn ngh trng, t chc din n trn phng tin thng tin i chng, t chc ly kin cng chng, hi tho khoa hc v.v.. Trong trng hp , thng thng, ban hnh mt o lut c tnh trung dung c coi l gii php thch hp nht. nc ta, vic khng tn ti nhiu ng phi l mt trong nhng thun li ca cc nh lm lut. Tuy nhin, khng phi v l do m khng xut hin nhng tnh hung cn s dng bin php tho hip. C chng l s tho hip din ra di m thc khc m thi.

Nh nc khng th p t hon ton ch ra mt o lut buc ngi dn phi tun theo. Do , nh nc phi cn nhc gia vn qun l x hi v li ch ca ngi dn. Trong ngh trng, cc nh lm lut khng phi hon ton l khi hp nht cc li ch. Vic cc on i biu Quc hi i din cho c tri nhng khu vc khc nhau cha ng mm mng ca vic quan tm n li ch cc b, a phng. Bn cnh , vic cc i biu khng chuyn l cn b, nhn vin thuc cc ngnh, ngh khc nhau cng s c th l nguyn nhn ca s quan tm v u tranh cho quyn li ca ngnh mnh (v ngnh v v bn thn mnh). Khng dng li , ch ring vic nghin cu ban hnh lut vo thi im no , tn gi th no, phm vi ra sao v.v.. cng c th l vn gy tranh ci v cn c s chp nhn ln nhau mc thch hp. iu cho thy, tho hip l mt trit l thng thng nhng v cng quan trng ca vic lm lut. 10. Lut m bo cho nhng vn qu kh, hin ti v tng lai Mt o lut l mt cng trnh khoa hc. Do n phi c nghin cu, xy dng mt cch cn trng, cng phu. Khng nhng th, cng trnh cn phi th hin c tnh ton din ca n v mc ch tn ti. l va m bo gii quyt nhng vn hin ti, va khc phc nhng yu t v hu qu bt li, va phi trin khai c tng cho giai on tip theo. Tht kh m nh lng c vn . Khng ai c th d dng xc nh t l cho c ba vn ca mt o lut. Song i vi cc nh lm lut, l iu khng th khng tnh n. C th ly hai v d cho vn ny nh sau: Trong lnh vc kinh doanh, thng mi, vic cho ra i cc o lut cng ty (1990, 1994), lut doanh nghip t nhn (1990, 1994), lut u t nc ngoi ti Vit Nam (1987, 1996, 2000), lut khuyn khch u t trong nc (1998) ri tin ti vic thng nht iu chnh cc hot ng doanh nghip bng lut doanh nghip (1999) v thng nht cc hot ng u t bng lut u t 2005. Trong lnh vc bo him x hi, vic ban hnh Lut bo him x hi 2006 m bo c s thng nht ca vic iu chnh php lut i vi cc quan h bo him x hi bt buc (m au, thai sn, tai nn lao ng v bnh ngh nghip, hu tr, t tut) ng thi m ra trin vng iu chnh i vi quan h bo him x hi t nguyn v bo him tht nghip. Trong vic thit k bo him x hi t nguyn v bo him tht nghip l vn rt quan trng ca an sinh x hi trong nhng nm ti nc ta. [1] Daniel A. Farber and Suzanna Sherry, Desperately seeking certainly: The misguided quest for Constitutional Foundations, The University Press, 2004 [2] Thc ra cch phn loi ny cng cha chnh xc tuyt i, bi v i
biu Quc hi ca nc ta khng ch l "lm lut". Quc hi nc ta l c quan i biu ca nhn dn, c quan quyn lc, do "lm lut" ch l mt trong nhng hot ng ca Quc hi, mc d l hot ng rt quan trng (TG). [3] Ho thng Piyadassi Mahathera vit: "Theo t nguyn hc, Trit l c ngha l yu (Grphilein) tr tu (sophia). Trit l l va nhm tm tr tu va l tr tu tm thy. Trong t tng n , trit l gi l darsana, ci nhn chn l. Mc ch ca trit l phi l tm ra chn l ti hu" - Xem Bc Thng ip bt dit, Nhng ht ngc tr tu Pht gio. (http://zencomp.com/greatwisdom/uni/u-hatngoc/hatngoc-02.htm)

[4] Tr li cu hi v nguyn nhn lm ny sinh nhng bt cp trong qu

trnh son tho Lut u t, b Phm Chi Lan cho rng: nguyn nhn chnh l do "T duy "qun c n u th m n y", s khng qun c nn khng m, hoc m ri th nh nc phi qun, t duy khng ng." Xem bi "Sa lut u t cho ng: ch 5 pht", Vit Lm - Khnh Linh, Bo in t VietNamnet - www.vnn.vn, cp nht 08:44 ngy 18/11/2005.

TS. Lu Bnh Nhng