STANBULDAK SALIK KURULULARINDAN KAYNAKLANAN TIBB ATIKLARIN STATSTKSEL OLARAK DEERLENDRLMES VE MEVCUT DURUMUN ANALZ

B. A. ZEREN1, G. KOCASOY1, .E.YILDIRIM2 VE M. KILI1

1

Boazii niversitesi, evre Bilimleri Enstits, Hisar Kamps, 34342 Bebek stanbul
2

Marmara Universitesi, ..B. Fakltesi, Ekonometri Blm, Bahcelievler, stanbul

ZET Bu almada, stanbulda yer alan salk kurulularnda retilen tbbi atklarn tanmlanmas, ynetimi ve bertaraf ile ilgili mevcut durum genel hatlar ile ortaya konulmaktadr. alma kapsamnda stanbulda faaliyet gstermekte olan salk kurulularnda uygulanan ynetim ekli ve atk retiminin tespit edilebilmesi amac ile tm kurululara gelimi bir anket sistemi uygulanm, saha almalar gerekletirilmi ve elde edilen veriler zel olarak hazrlanm bir veri tabanna kaydedilerek istatiksel olarak deerlendirilmitir. Elde edilen verilerin istatistiksel olarak deerlendirilmesinde Statistical Package for the Social Sciences (SPSS) Program kullanlm; tanmlayc istatistiklerin tespitinde, regresyon-korelasyon analizleri, non-parametrik testler, faktr, diskriminant, kmeleme ve ok boyutlu lekleme gibi analiz teknikleri uygulanmtr. Elde edilen sonular ilgili grafik ve tablolar ile sunulmutur. Anahtar Kelimeler: Tbbi Atklar, stanbul, SPSS, statistik Analiz.

SUMMARY In this study, an overview and evaluation of the current situation regarding health-care waste management practices in the health-care institutions of stanbul were fully analyzed. Within this framework, a detailed questionnaries were conducted to determine the current

management practices and the amount of the health-care waste generated from the health-care institutions in stanbul. The obtained results were then loaded on the specially developed database and the data were evaluated statistically by the Statistical Package for the Social Sciences (SPSS). The results of the statistical analyses conducted by the correlation analyses, parametric and nonparametric analyses, factor analysis, clustering analysis and discriminant analysis, etc. The relationships between each parameter are presented in detail at the related tables and figures. Key words : Health-care wastes, stanbul, SPSS, Statistical Analyses

1. GR stanbulda yer alan salk kurulularndan kaynaklanan tbbi atklarn miktar, tr, bileen, vb. zelliklerine ilikin gvenilir verilere rastlanlamamaktadr. Trkiyede tbbi atklar 20 Mays 1993 tarihinde yrrle girmi olan Tbbi Atklarn Kontrol Ynetmeliine gre toplanmakta ve bertaraf edilmektedirler (T.C. evre ve Orman Bakanl, 1993). Mevcut Ynetmelik teknolojik gelimelerin gerisinde kald gibi doru ekilde de

uygulanmamaktadr. Bu nedenle tbbi atklarn halk salna ve evreye zararlarn en aza indirmek iin entegre bir tbbi atk ynetim plannn oluturulmas gerekmektedir. alma kapsamnda, Trkiyenin en kalabalk ehri olan stanbul iin entegre bir tbbi atk ynetim plan gelitirilmesi iin tbbi atklara ilikin veriler elde edilmi ve elde edilen sonularn istatistiksel olarak deerlendirilmesi gerekletirilmitir.

2. ARALAR VE METOTLAR Bu almada, stanbulda bulunan hastaneler ve poliklinik, kan bankas, eczane, vb. kk salk kurulular ele alnm; hastaneler; zel, devlet, aratrma, niversite, askeri ve sosyal sigortalar kurum hastaneleri olmak zere alt grupta incelenmitir. stanbul'da kaytl 202

hastane ve yaklak 401 poliklinik mevcuttur. Bu hastanelerin sadece 197si faaliyet halinde olup, 132si Avrupa Yakasnda, 65i de Asya Yakasnda bulunmaktadr. ncelenen kk salk kurulularnn ise 241i Avrupa Yakasnda, 160 da Asya Yakasnda yer almaktadr.

2.1. Saha almas Bu alma, hazrlanan detayl anketler ve saha almalar ile gerekletirilmitir. Uygulanan anketler sayesinde, hastane tr, hastanedeki faaliyetler (ameliyat ve doum says, vb.), yatl ve ayakta tedavi gren hasta, ziyareti, doktor, hemire, idari ve teknik personel says, retilen tbbi atk tr ve miktar ve atk ynetim politikalarna ilikin bilgiler elde edilmitir.

2.2. Veri Tabannn Gelitirilmesi alma kapsamnda, anketlerden elde edilen bilgilerin kaydedilmesi iin zel bir veri taban gelitirilmitir. Bu veri taban, anket ieriinin tablolar halinde bilgisayara aktarlm halidir.

2.3. Veri Tabannn statistiksel Olarak Analizi almann bu aamasnda veri tabanna yklenen verilerin istatistiksel analizi; Statistical Package for the Social Sciences (SPSS) program kullanlarak yaplmtr. statistiksel analizlerde, ilk olarak frekans tablolarnn oluturulmasyla herbir deikenin ortalama deerleri, standart sapmalar ve minimum, maksimum ve toplam deerleri hesaplanmtr. Frekans tablolarnda istatistiksel anlam Pearson (P) deeri kullanlarak bulunmutur. P deeri, incelenen verinin olabilme olasldr ve veriler P deerinin alabilecei aada verilen deerlere gre yorumlanmtr (Everitt, 1995): P<0.05 P<0.05 P<0.01 nemli bir farkllk yoktur. nemli bir farkllk vardr. ok nemli bir farkllk vardr.

P<0.001 Son derece nemli bir farkllk vardr.

Frekans analizlerinden sonra, anketler korelasyon tablolar, kartlk ve vektr analizleri ile deerlendirilmi, nicel parametreler Korelasyon analizleri ve Student-t testleri ile, nitel parametrelerin analizleri ise 2 (Chi-square) testi ile yaplmtr. Student-t Testinin ve 2 (Chisquare) testinin sonular P deerine gre deerlendirilmitir. Salk kurulularn seilen deikenlere gre gruplandrmak iin diskriminant analizleri uygulanmtr. Alt kategori altnda incelenen salk kurulular; doktor says, yatak kapasitesi, atk tr, atk kaynaklar, ynetim uygulamalar gibi seilen deikenlere gre snflandrlm, ve salk kurulularnn oluturulan gruplardan hangisine dahil olduklar belirlenmitir. Diskriminant analizlerinin yan sra kmelendirme (Clustering) analizleri de gerekletirilmitir. Bu analiz ile incelenen parametreler; hasta servislerindeki niteler, laboratuarlar ve destekleyici servisler ve oluan evsel, geri dntrlebilen, patolojik, enfekte, kimyasal, radyoaktif, farmasotik atklar, kesici-delici malzemeler ve basnl kaplar gibi deikenlerdir. Faktr analizleri ile ise salk kurulularndan kaynaklanan tbbi atklar (patolojik, enfekte, kimyasal, farmasotik atklar, radyoaktif, kesici-delici malzemeler ve basnl kaplar) eitli gruplara snflandrlmtr.

3. STATSTKSEL ANALZ SONULARI Anket sonularnn deerlendirilmesi sonucu, salk kurulularndaki evsel, geri kazanlabilen ve tbbi atklarn miktarlar ve bu miktarlarn Avrupa ve Asya Yakalarndaki dalmlar ekil 1de verilmektedir. ekil 1 deerlendirildiinde, etkili bir atk minimizasyonunun uygulanmasnda ncelikli hedefin tbbi atklar olmas gerektii ortaya kmtr.

40000

Atk retimi (kg/gn)

35000 30000 25000 20000 15000 10000 5000 0 Toplam Atk Asya Yakas Avrupa Yakas

evsel atklar

geri dntrlebilen atklar

tbbi atklar

ekil 1. stanbul'da Avrupa ve Asya yakalarnda bulunan hastanelerden kaynaklanan tbbi atk retiminin dalm (Kocasoy ve Zeren, 2004) stanbuldaki hastane trlerine gre retilen tbbi atk miktarnn dalm ekil 2de verilmitir. ekil 2 incelendiinde atklarn % 26snn tm hastanelerin % 69nu oluturan zel hastanelerden kaynakland ortaya kmtr. zel hastaneler dier hastane trlerine oranla daha az tbbi atk oluturmalarna ramen, bu tbbi atklarn enfekte atk ierii olduka yksek bulunmutur. Bu sonu, zel hastanelerde ayrtrma ilemlerinin dier hastane trlerine gre daha iyi uygulandn gstermektedir.
1992 6% 4103 13%

3939 13%

Devlet
zel
Arat rma

6568 21% 6417 21%

8007 26%

S.S.K.
niversit e
Askeri

ekil 2. stanbuldaki hastane trlerine gre retilen tbbi atk miktarnn dalm (kg/gn) (Kocasoy et al., 2004) Hastanelerin yatak kapasiteleri incelendii zaman, Avrupa Yakasndaki hastanelerin yatak kapasiteleri 20 864, Asya Yakas iin ise toplam yatak kapasitesi 9 485 olarak bulunmu, hastanelerin yatak kapasitelerinin hastane trlerine gre dalm ekil 3te verilmitir.

6417 21% 1992 7%

4103 13%

Devlet zel Sosyal Sigortalar niversite

8017 26%

3549 12% 6558 21%

Askeri Aratrma

ekil 3. stanbuldaki hastanelerin yatak kapasitelerinin hastane trlerine gre dalm (Kocasoy et al., 2004) stanbuldaki tbbi atk kaynaklar deerlendirildii zaman, tbbi atklarn sras ile en ok tbbi ve cerrahi servislerinden, ameliyathanelerden, youn bakm ve acil servislerinden kaynakland tespit edilmitir. Bu sonular, bu nitelerde alan salk personelinin tbbi atklar konusunda eitilmelerine daha fazla nem verilmesi gerektiini ortaya koymutur. Dier yandan tecrit odalar, diyaliz ve kanser niteleri, rntgen ve kanser laboratuarlar ve uzun sreli tedavi niteleri hastanelerdeki en az atk reten servisler olarak tespit edilmitir. Laboratuarlarda oluan atklar ounlukla biyokimya laboratuarlarndan kaynaklanrken, evsel nitelikli atklar ise en fazla yemekhane, ofis ve amarhanelerinde retilmektedir. statiksel analizlerde incelenecek parametreler arasnda bir anlam ilikisi kurmak iin ncelikle kategorik ve metrik deikenler belirlenmitir. Metrik deikenler; doktor says, yatak kapasitesi, atk miktar gibi saysal parametreler iken, seilen kategorik deikenler ise: salk kurulularnn trleri (zel, devlet, askeri, vb.), personelin eitim dzeyi (niversite, meslek yksek okulu, lise, ortaokul ve ilkokul), eitim skl (ilk girilerde, alt ayda bir, ylda bir, vb.), atk sorumlusu (bahekim, hastane mdr, bahemire, hemire, vb.), atklarn geici depolama alanlar (geici atk deposu yada konteyner) ve hastane atk kaynaklardr (hasta servisleri, laboratuarlar ve destekleyici servisler).

Kaynanda ayr olarak toplanan atk trleri genellikle evsel nitelikli (% 96), kesici-delici maddeler (% 83.9), enfekte (% 71.8) ve patolojik (% 61.3) atklardr. Hastanelerden kaynaklanan geri dntrlebilir atklar incelendiinde, hastanelerin % 69.7si atklarn geri kazanrken, geri kazanlan atk miktar 15 kg ( % 5.7) olarak bulunmutur. Anket sonular hastane trlerine gre deerlendirildiinde, niversite hastanelerinde atklarn % 75lik bir oranla en ok geri kazanld, zel ve aratrma hastanelerinde ise bu orann % 50ye dt grlmtr. Dier trdeki hastanelerde geri kazanm oran daha da dmektedir. Analizler sonucunda, salk kurulularnn % 63.7sinin Tbbi Atklarn Kontrol Ynetmeliinden haberdar olmadklar ortaya kmtr. Hastane trleri arasnda en byk ve kalabalk olan devlet ve aratrma hastanelerinde ise bu durum dier kategorilerdeki hastanelere gre ok daha ktdr. Bu durum belediyelerin ve evre ve Orman Bakanlnn salk kurulularna yapt kontrollerin yetersiz olmasndan ve Ynetmeliin uygulanmasnn yeterince takip edilmemesinden kaynaklanmaktadr. Yaplan istatistiksel analiz sonularna gre, salk kurulularnn % 40nda atk ynetim plan ve stratejilerinin mevcut olmasna ramen, bu oran ierisinde sadece % 25inde atk minimizasyon uygulamalarnn yer ald grlmtr. Hastane trleri arasnda genellikle aratrma ve niversite hastanelerinde atk minimizasyon programlar uygulanmaktadr. Salk kurulularnn % 89.5nde tbbi atklardan sorumlu bir yetkili bulunmaktadr. Bu sorumlu kiilerin % 30.6sn bahemire, % 21.8ini hastane mdr, % 12.1ini bahekim, % 9.7sini hemire ve geri kalan yzdesini de mdr yardmclar ve temizlik personeli oluturmaktadr. statistiksel sonulara gre salk kurulularnn % 36.3nde atk ynetim grupu olmasna karn bu gruplarn sadece % 11.3i atk ynetim performanslarn lmektedirler. Atk ynetim grubunun eitim dzeyi deerlendirildiinde % 41.1inin salk yksek meslek okulu ve % 12.9unun niversite mezunlarndan olutuu ortaya kmtr.

statistiksel analiz sonular, atklarla ilgilenen personelin konu ile ilgili tecrbesinin genellikle bir-iki yl olduunu ortaya karmtr. niversite hastanelerinde konu ile ilgili eitim sadece ie ilk girite verilen personel eitimi ierisinde, dier tm hastanelerde ise alt ayda bir tekrarlanmaktadr. Tbbi atklarn toplanmas ve tanmas srasnda koruyucu kyafetlerin kullanm gibi dier sonular deerlendirildiinde verilen bu eitimlerin yetersiz ve tam olmadklar ortaya kmaktadr. Analizlerde, atklarn ayrtrlmas ve geici olarak depolanmas gz nne alndnda, hastanelerin % 52.4nde geici atk deposu bulunduu, % 38.9unda ise konteyner kullanld, % 8.9unda ise tbbi atklarn geici depoland bir oda yada konteyner bulunmad grlmtr. Geici atk deposu veya konteyner bulunmayan bu hastanelerde, tbbi atklar evsel nitelikli atklarla beraber bertaraf edilmektedir. Tbbi atklarn depolanmasnda sosyal sigortalar kurum hastanelerinde ve devlet hastanelerinde genellikle geici atk depolar, aratrma hastanelerinde ise yaygn olarak konteynrlar kullanlmaktadr. Analizler sonucunda, aralarnda nemli bir iliki tespit edilen nicel deikenler; doktor says ile hemire says; doktor/hemire says ile hasta says; hasta says ile yatak says; doktor/hemire says ile yatak kapasitesi; salk personeli says ile yatak kapasitesi; ve teknik personel ile ayakta hasta saysdr. Aralarnda iliki bulunan nitel deikenler ise; atk ynetim plan bulunmas ile atk ynetim performans ve eitim skl, eitim skl ve atk minimizasyon aktivitelerinin uygulanmas; personel eitimi ile zel kyafet kullanm; personel eitimi ve atk ayrtrlmas; atk ynetim grubu bulunmas ile atk ynetim performans; eitim skl ve atk ynetim plan, tbbi atklardan sorumlu personelin i tanm ve atk ynetim performans; ve sorumlu personelin eitim dzeyi ve eitim skldr. Student-t Testi ve 2 (Chi-square) Testinin sonular deerlendirildiinde ise, tbbi atk ynetim plannn gelitirilmesinde atk ynetim performans ve eitim skl en etkili parametreler olarak bulunmutur. Etkili bir eitim programyla, hastane ynetimi ve personeli

tbbi atklar konusunda daha fazla bilinlendirilmelidir. Atk ynetim plannn gelitirilmesi iin nemli dier bir parametre ise i tanmnn yaplmasdr. Bu ekilde tbbi atklarn idaresi srasnda oluabilecek karklklar yada boluklar nlenebilecektir. Analizler sonucunda beklenenin aksine aralarnda nemli bir iliki tespit edilmeyen deikenler (P<0.05); sorumlu personelin eitim dzeyi ile atk ynetim performans ve atk ayrtrlmas; geici atk deposu kullanm ve uygun kyafet kullanm ile Ynetmelik hakknda bilinliliktir. Faktr analizleri ile ilk nce retilen atk trleri incelenmi, elde edilen ilk grupta enfekte, patolojik ve kimyasal atklar yer alrken, ikinci grubu farmasotik, radyoaktif ve basnl atklar, nc grubu ise geri kalan kesici-delici maddeler oluturmaktadr. Faktr analizleri ile ayrca atklarn kaynakland niteler iki grup altnda toplanm, tbbi, cerrahi ve youn bakm niteleri ilk grupta snflandrlrken, dier tm niteler ikinci grupta yer almlardr. Salk kurulularnn atk trlerine ve nitelere gre snflandrlmas diskriminant ve kmeleme analizleri ile yaplmtr. Analizler sonucunda zel hastaneler arasnda dier hastane trlerine gre daha fazla benzerlikler bulunduu ve tbbi atk ynetim uygulamalar asndan neredeyse ayn politikalara sahip olduklar ortaya kmtr. Dier taraftan, aratrma hastaneleri birbirleriyle tamamen farkl atk ynetim stratejilerine sahiptirler. Tm hastanelerin birbirleri ile az ok benzerlikler gstermelerine karn niversite hastanelerinin dier hastane gruplar ile neredeyse hibir ortak zellikleri olmad da tespit edilmitir.

4. SONU VE NERLER Bu almada stanbul ilinde tbbi atklarn mevcut durumu hazrlanan anket ve yrtlen saha almalar ile ortaya karlmtr. statistiksel analiz sonular incelendii zaman, iyi bir tbbi atk ynetim plannn uygulanabilmesi iin en etkili parametrenin salk personelinin eitim skl olduu grlmtr. Ayrca salk kurulularndaki yneticilerin, salk personelinin

ve belediye alanlarnn tbbi atklarn nemi konusunda yeterince bilinli olmamalarndan dolay Tbbi Atklarn Kontrol Ynetmeliinin salk kurulularnn ounda doru uygulanmad ortaya kmtr. Etkili bir eitim program ile hastane ynetimi ve salk personeli tbbi atklar konusunda daha fazla bilinlendirilerek, salk kurulularnda bir atk ynetim plannn gelitirilmesi ve uygulanmas gerekletirilmelidir. Bu almada istatistiksel analizler sonucu elde edilen veriler de bu plann gelitirilmesinde ok yardmc olacaktr.

5. TEEKKR Yazarlar, gerekletirilen bu aratrma iin Avrupa Birlii nc Dnya lkeleri Avrupa Komisyonu (stanbul Entegre Tbbi Atk Ynetimi Projesi - LIFE 00/TCY/TR/000054) ve B.. Bilimsel Aratrma Projeleri Komisyonuna teekkr ederler.

6. KAYNAKLAR Everitt, B. S. (1995) The Cambridge Dictionary of Statistics in the Medical Sciences, Cambridge University Press, New York. Kocasoy, G., Topkaya, B., Zeren B.A., Kl, M., et al. (2004) Integrated Health-care Waste Management in stanbul, Final Report, Kat Atk Trk Milli Komitesi, stanbul. Kocasoy, G., Zeren, B.A. (2004) Tbbi Atklarn Kontrol ve Deiiklik nerileri, 9. Endstriyel Kirlenme Kontrol Sempozyumu-EKK 2004, pp: 55-62, stanbul. T.C. evre ve Orman Bakanl (1993) Tbbi Atklarn Kontrol Ynetmelii, Resmi Gazete No: 21586, Ankara.