MULA NVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTS

MTERCM TERCMANLIK ANABLM DALI

EVR VE DLBLM LKS

YKSEK LSANS TEZ

SMAL ZEK DKC

YRD. DO. DR. SERHAT ULALI

UBAT, 2007 MULA

MULA NVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTS

MTERCM TERCMANLIK ANABLM DALI

EVR VE DLBLM LKS

SMAL ZEK DKC

Sosyal Bilimleri Enstitsnce Yksek Lisans Diplomas Verilmesi in Kabul Edilen Tezdir.

Tezin Enstitye Verildii Tarih :13/02/2007 Tezin Szl Savunma Tarihi :12/02/2007

Tez Danman : Yrd. Do. Dr. Serhat ULALI Jri yesi Jri yesi : Yrd. Do. Dr. idem PALA MULL : Yrd. Do. Dr. mral DEVEC

Enstit Mdr :Prof. Dr. mer GRKAN

UBAT, 2007 MULA

TUTANAK

Mula niversitesi ............................... Enstitsnn ....../...../......... tarih ve ............ sayl toplantsnda oluturulan jri, Lisansst Eitim-retim Ynetmeliinin ......... maddesine gre, ................ Anabilim Dal Ykseklisans rencisi ........................................................n ............................................. adl tezini incelemi ve aday ....../....../......... tarihinde saat ......da jri nnde tez savunmasna alnmtr. Adayn kiisel almaya dayanan tezini savunmasndan sonra ....... dakikalk sre iinde gerek tez konusu, gerekse tezin dayana olan anabilim dallarndan sorulan sorulana verdii cevaplar deerlendirilerek tezin ................... olduuna ................... ile karar verildi.

Tez Danman Yrd. Do. Dr. Serhat ULALI

ye Yrd. Do. Dr. idem PALA MULL

ye Yrd. Do. Dr. mral DEVEC

MULA NVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTS

MTERCM TERCMANLIK ANABLM DALI

EVR VE DLBLM LKS

smail Zeki DKC

....................................... Bilimleri Enstitsnce Doktor nvan Verilmesi in Kabul Edilen Tezdir Tezin Enstitye Verildii Tarih : Tezin Szl Savunma Tarihi :

Tez Danman : Yrd. Do. Dr. Serhat ULALI Jri yesi Jri yesi : Yrd Do. Dr. idem PALA MULL : Yrd. Do. Dr. mral DEVEC

Enstit Mdr: Prof. Dr. mer GRKAN

OCAK, 2007

YEMN

Ykseklisans tezi olarak sunduum eviri ve Dilbilim likisi adl almann, tarafmdan bilimsel ahlak ve geleneklere aykr decek bir yardma bavurulmakszn yazldn ve yararlandm eserlerin Kaynakada gsterilenlerden olutuunu, bunlara atf yaplarak yararlanm olduumu belirtir ve bunu onurumla dorularm.

......./....../......... ADI SOYADI MZASI

YKSEKRETM KURULU DOKMANTASYON MERKEZ TEZ VER GR FORMU YAZARIN Soyad : Ad TEZN ADI Trke Y. Dil : : Doktora O Sanatta Yeterlilik O : Kayt No: MERKEZMZCE DOLDURULACAKTIR.

TEZN TR: Yksek Lisans O TEZN KABUL EDLD niversite Faklte Enstit : : :

Dier Kurulular : Tarih :

TEZ YAYINLANMISA Yaynlayan Basm Yeri Basm Tarihi : : :

ISBN

TEZ YNETCSNN Soyad, Ad nvan : :

TEZN YAZILDII DL :TRKE TEZN KONUSU (KONULARI ) : 1. EVR VE DLBLM LKS 2. 3. TRKE ANAHTAR KELMELER : 1. BALAM 2. SYLEM 3. METNLERARASILIK 4. KLTRLERARASILIK Baka vereceiniz anahtar kelimeler varsa ltfen yaznz.

TEZN SAYFA SAYISI:81

NGLZCE ANAHTAR KELMER: Konunuzla ilgili yabanc indeks, abstrakt ve thesauruslar kullannz. 1. CONTEXT 2. DISCOURSE 3. INTERCULTURALITY Baka vereceiniz anahtar kelimeler varsa ltfen yaznz. 1- Tezimden fotokopi yaplmasna izin vermiyorum 2- Tezimden dipnot gsterilmek artyla bir blmnn fotokopisi alnabilir 3- Kaynak gsterilmek artyla tezimin tamamnn fotokopisi alnabilir Yazarn mzas : Tarih : ......./....../.......... O O O

ZGEM

KSEL BLGLER

Ad Soyad

: smail Zeki DKC

Doum Yeri : Fethiye Doum Yl : 1974 Medeni Hali : Evli

ETM VE AKADEMK BLGLER

Lise Lisans

1988-1991 1991-1996

: Fethiye Lisesi : Seluk niversitesi Et. Fak. ngiliz Dili Eitimi : ngilizce ve Lehe (Polonya Dili)

Yabanc Dil

MESLEK BLGLER

1996 -1999 1999-2007

: Mula niv. Yabanc Diller Blm : Fethiye Ali Stk Mefharet Koman Meslek Yksek Okulu

NDEKLER: DLBLM VE EVR LKSNE GR............................................................................................................ BLM I

Sayfa

1. SES, YAZI VE ANLAM ARASINDAK LK RNEKLER...... 5 1.1 Yorumlama............................................................................................. 6 1.2 Yeniden retme lemi.......................................................................... 11 2. METNDLBLM VE EVR LKS......................................... 13 2.1 Metin / Sylem........................................................................................ 15 2.2 Balam.................................................................................................... 16 BLM II 3. EVR VE METNSELLK.............................................................. 18

3.1 Metinleraraslk eitleri...................................................................... 18 3.2 Metinleraras likilerin Biimleri........................................................ 24 3.2.1 Alnt yada Metin Aktarm................................................................25 3.2.2. Gnderme Yaplan Yaptlardan Alnan Alntlar...........................30 3.2.3 ok Bilinen Metinlere Yaplan Ak Gndermeler....................... 35 3.2.4 Bir Sylemin Yeniden Yazm........................................................... 39 3.2.5 Yapc likilendirme........................................................................ 40 3.2.6 Sosyo-Kltrel Nesneler ve Sosyo-Metinsel Uygulan................. 41 3.2.7 Gazete Balklarnda Metinleraraslk.................. 42 BLM III 4 METNLERDE BADAIKLIK VE TUTARLIK 44

4.1 Badaklk ve Tutarllk...................................................................... 45 4.1.1 Badaklk.......................................................................................... 45 4.1.2 Artgnderim 46 4.1.3 ngnderim......46 4.1.4 Balant eleri...46 4.2 Tutarllk..46 4.3 rg.50

II

BLM IV 5. EVR SORUNLARI VE STRATEJLER.54 5.1 evirinin leyii........54 5.2 eviri Stratejileri.......55 5.3 eviride Dilbilgisel Cinsiyet......56 5.4 eviride Dilbilgisel Cinsiyetten Kaynaklanan Sorunlar....58 5.5 Kalplam fadeler ve Deyimlerin evirisi....61 5.6 eviride Dilbilgisel Bakmdan Eretileme..64 5.7 eviride Kltr ve Kltrleraraslk...65 5.8 eviride Kltrn Kapsam.66 6.SONU......................................................................................................72

III

NSZ 20. yzyla gelindiinde bilim dallarnn ayrmasyla, dil de artk ayr bir bilim dal olarak incelenmeye balanr. Dilbilim, dili uzun yllar balamdan kopuk ele almtr. Ancak altmlarda ortaya kan yeni dnceler ve deiimlerle birlikte dilbilim metni ve metni oluturan etmenleri de dikkate almaya balar, seksenlerden itibaren de metinbilimsel gelimeler kapsamnda dilin iletiimsel boyutu da incelemelere dahil edilir. Btn bu srete yeni filizlenen eviribilim, dilbilimin kavramlarndan yararlanmtr. Ancak kimi dilbilimciler bu kavramlarn aslnda evirinin doasna ve yapsna uygun olmad grndeydiler. Bu anlamda

Wolfgang Dressler, eviride edeerlik konusuna eletirel yaklam ve evirininin karmak konumundan yola karak bu edeerliin evirinin doas gerei simetrik olamayacan belirtmitir. Baka bir deyile Dressler, dil ve kltrler gerei kaynak ve erek metnin edeer olamayacana dikkat ekmitir. Dilbilimciler ve eviribilimciler eviri etkinliini tanmlamak ve bu dorultuda eviribilimin terimcesini oluturmak kaygsyla bu kavramlar kullanmlardr. Seksenli yllarn banda eviri, zgl kuramlarn gelitirmeyi baarr terimcesiyle tanmlamaya balar. Bu almada yeni bir bilim dal olan eviribilim ve dilbilim arasndaki iliki eitli alardan ele alnmaya allacaktr. Bu almada bana aydnlatc grleri ile yol gsteren danmanm sayn Yrd. Do. Dr. Serhat ULALIya, almalarm sresince benden manevi desteklerini esirgemeyen eim Sylwia Juszczak DKC ve olum Erol Mieszko DKCye ve benim bugnlere gelmemde sonsuz emekleri olan anne ve babama teekkr bir bor bilirim. ve bu srecini kendi

DLBLM VE EVR LKS GR Dil, insanlar arasnda iletiimi salayan sesli ya da yazl gstergeler dizgesidir. ki dil veya kltr arasnda araclk eden kendine has tekniklere, ilkelere, ve sorunlara sahip eviri dilsel bir zmleme ilemi olup, diller aras ifadelerde byk rol oynar. Yzyllar boyunca varln srdren ve srekli geliim halinde olan eviri konusunda srekli almalar yaplmaktadr. eviri batan sona kadar dille ilgili bir ilemdir. Modern dilbilimin oluumu sayesinde 20. yzylda eviri almalar yeni bir boyut kazanr. nceleri szbilim ve biembilime bal yaznsal bir ilem olarak alglanan eviri, gnmzde sadece yaznsal bir ilem olmakla kalmayp, ayn zamanda dilsel bir ilemdir. eviri sadece yazl olarak deil ayn zamanda szl yani simultane ekilde de yaplmaktadr. eviri diller ve kltrleri birbirine yaknlatrmakta bir kpr grevi de grebilir. Bilim, teknoloji, politika, sanat gibi alanlarda meydana gelen gelimeler, dilbilimcileri yeni kuramlar retmeye zorlar. Bu yzden bu alanda sk sk deiimler ve yenilikler ortaya kabilmektedir. Georges Mounin eviriyi, bir ok bilimin arasnda yer alan bir iki dillilik olgusu; diller arasnda bir temas noktas olarak tanmlar (13). Diller yapsal adan birbirinin ayns deildir. Bu yzden evirinin her aamasnda dilbilimden yararlanlr. Bu iki kavram birbirinden ayrlmaz kavramlardr. Zira evirmenin grevi, ister kendi dilinde isterse de bir baka dilde olsun bir metni alp, gerektiinde kendi yorumunu katarak bir baka dile aktarmaktr. Hatim ve Mason evirmeni, eviri eylemi srasnda kendi bilgisini eviriye katarak mdahalede bulunan bir arac olarak tanmlarlar(147). Bir anlam kavramaya almak, onu zmleyip yorumlamaksa, bir anlam tartmak da onu yeniden biimlendirerek retmek demektir. nsan bir anlamlar evreni iinde varolduu iin her eyi anlamlandrma veya bir baka ekilde ifade etme gerei duyabilir. Bu zmleme ilemi srasnda erek dildeki karlklar bulmak da evirmenin grevlerindendir. eviri edimsel

ynyle bakldnda bir beceri yeterlilik ii olmayp, eitli aamalar iinde eitli karar ve tercihleri de ierir. eviri ilemi kaynak dilde bir metnin okunmasyla balar; metnin zmlenip yorumlanp erek dile aktarlmas ile devam eder. eviri, bir bilimsel alma drts olarak bir ok karmak ve yan sorun beklerine sahip olduundan, eitli yaklam ve bilim dallaryla da i iedir. eviri ilemi, dil, yazm, dilbilim, kltr vs. bir ok bilim dal ile zerine kurulmu ift ynl ve toplu olarak deerlendirilmesi gereken bir ilemdir. Bir eviribilimci her zaman salt eviribilimci olmayp; yeri geldiinde zaman zaman kltrbilimci, yaznbilimci, ilahiyat ve dilbilimci vs. olmak zorunda kalr. Bu sre ierisinde eviri ve dilbilim daima i iedir. eviri ve Dilbilim arasndaki bu ilikiyi daha iyi grebilmek iin dilbilimin ne olduuna bakmakta fayda vardr: En genel tanmyla dilbilim, dil yetisinin ve doal dillerin bilimsel incelenmesidir. Burada ncelikle iki terimi aklamak gerekir. bunlar dil yetisi ve dildir. nsan topluluklarnda bireyler konuurlar, dinlerler, konuma aygtyla retilen ses dizileri araclyla duygu ve dncelerini birbirlerine aktarrlar. Her birey hem dinleyici hem de alc olabilir. Kendisine gnderilen ses dizimlerini alglar, yani onlar zer, yorumlar ve yeniden retir. Dilsel davranlar diye adlandrlan bu etkinlikler simgesel aralar ya da davranlar, genellikle dil yetisi denilen, insana zg ve insann bir paras olan bir yetinin gereklemesi ya da anlatm olarak kabul edilebilir. Dil yetisinin farkl olmasndan dolaydr ki; insanlar arasnda konumaclarn kard ses dizileri farkllk gsterir; bundan dolay Trke, ngilizce, Rusa vs. diller ortaya kmtr. nsanlar arasnda iletiimi salayan da dildir. nsanlar arasnda iletiimi salayan bu dil ve dil yetisi her zaman deiime aktr. nk diller de zaman ierisinde kendi ilerinde farkllk gsterebilir. Dilbilimin temel grevlerinden biri, dili betimlemektir. Bu betimleme ilemi kuralclktan uzaktr. Dilbilim basit gibi grnen, dil nedir? sorusuna yant bulmaya alr. Dilbilimcinin amac, bir bilim adam olarak, bu soruyu yantlayabilecek bir kuram oluturmaktr. Szcklerin oluumunu salayan bu sesbilgisel kurallarn yannda, anlam ve dizimlerin olumasn salayan

biimbilimsel kurallar da vardr. Buna bal olarak, anlambilim kurallarnn da

unutulmamas gerekir. Tek bana szcklerin bir anlam yoktur. letiimin temel birimi olan tmceyi oluturan szdizimsel kurallar daha ok szcklerin tmce iindeki yerleri ve ilevleriyle ilgilenir ve insana zg dil yetisiyle, bu yetinin farkllamasndan kaynaklanan Trke, Franszca, ngilizce, ince, Rusa vb... doal dilleri ve bu dillerin zaman iinde uradklar deiimleri, onlarn ileyi biimlerini inceler. Dilbilimcilerin, dille ilgili yantlamaya alt sorulardan bazlar: Dil insanlarn anlamalarn nasl salar? Dil ile dnce arasndaki iliki nedir? Diller arasndaki benzerlik ve farkllklar nelerdir? Dil, insanlarn anlamalarn nasl mmkn klar ? vs.

Dil iinde gsterge, gsteren, gsterilen, dil yetisi, biim, tz, nedensizlik, deer, ezamanllk, artzamanllk, dizimsel ilikiler gibi dilin diline gereksinim vardr: Dilin dili stdil diye tanmlanabilir. Bu stdil tm bilimler iin geerlidir. Bir iktisat, bir tp ya da fiziki kendi konusunu stdille anlatr. Hukuk dili, ekonomi dili, sibernetiin dili, haberlemenin dili, askerliin dili, medyann dili, iir dili, felsefe dili, bilgisayar dili, elektroniin dili, balenin dili, sinema dili, resmin dili, trafik dili ve onlarn birbirine evrilii; mzik dilinin matematik diline, resmin bilgisayar diline, iirin sinema diline, hukuk dilinin ticaret diline ve daha pek ok dilin, pek ok dile evrilii eviri ve dilbilimle ilgili ilemlerdir. stdilin evrilmesinde yaanan zorluklarn yansra; evirideki en byk sorunlardan biri de; iki dilin szck varlnn farkl deerdeki zellikleridir. Dillerin deneyim verileri farkl olduuna gre szcklerin de farkl deerde olmas doaldr. rnein; ngilizcedeki wood szc, Trkede odun, tahta, ahap vs. anlamlara gelebilmektedir. Bu szcklerin hepsi eanlaml olmakla beraber edeerli deildir. evirmen bu farkllklar iletiim durumlarndan ve balamlardan karmaya alr. rnein, yamur durmakszn yayordu ve yamur aralksz yayordu gibi iki ifade, deyi farkna sahip olmakla beraber ayn anlama sahiptir. Bu noktada evirmen anlam ile biem arasnda seim yapmak durumunda kalabilir.

Anlamsal ynden ayn olan bu gibi biemsel deikeler evrildikleri balamlara gre evirmenin izleyecei stratejiyi etkileyebilir. Bir dildeki iletiyi dierine aktarrken, anlamsal deerleri yakalayabilmek iin szcklerin incelenmesi, yananlamsal zelliklerin, dolaysyla dilbilimsel zelliklerin de gz nnde tutulmas gerekebilir. Yalnzca szckler zerinde younlamak eviri yapmay her zaman mmkn klmayabilir. Bir metni zmek, szcklerin ne demek istediklerini; yani tadklar anlamlar zmekle, evrilecek dnce ve anlamn dier dilde kazanacak olduu anlamsal ve ilevsel edeerde baka bir sylem meydana getirmekle mmkn olabilir. Anlamsal yaplarn iletiim durumuna ihtiyac vardr. Zira, iletiim durumu olmadan szcklerin anlam belli olmayabilir.

BLM I 1. SES, YAZI VE ANLAM ARASINDAK LK RNEKLER: nl ngiliz felsefeci ve yazar Terry Eagleton Azizler ve Alimler adl eserinde Wittgenstein adl roman kahramannn azndan u ifadeyi kullanr: Bir zafer iareti olarak V harfi, btn dillerin isel biimini ortaya koyuyor; bundaki dayanlmaz gizi gryormusun?(23). Lolita adl romann yazar olan Vladimir Nabokov1 romanna neden Lolita adn verdiini aklarken, L sesinin saydam ve ar olduunu, romann kahraman gen kzdaki gzelliin bu sesle anlatlabileceini, gzellikteki kusursuzluu gsterdiini belirtir ve ekler: Bu ilikiyi ok az kii fark eder(2). Ezgisel ses olarak zaman iinde yaylm gsteren bir mzik yapt olan beste kendini bir doal dil; rnein Trke ile anlatr; yani mzik (dilyetisi), doal bir dile evrilerek anlam kazanr. Ayn ekilde dil iinde de benzer evirmelere gidilebilir; bir yetkilinin verdii deme kendi dili iinde sembollerle anlatlarak; yani bir bakma evrilerek ifade edilir. Bir baka tabirle eviri sadece diller arasnda yaplmakla kalmayp dil iinde sembollerin ifadesiyle de gerekleebilmektedir. Gnlk kullanmda eviri genellikle iki dil arasnda gerekletirilen yazl bir aktarm ilemi ya da bu ekilde aktarlm ve kendisinden zgn metinle arasnda bir takm edeerlik ilikilerini gerekletirmi olmas beklenen bir metin olarak anlalmaktadr (Berk 17). Bir baka dilden yaplan evirilerde de; eviri eylemi szcn gerek anlamnn evrilmesiyle gereklik kazanabilir. Belki hibir zaman birebir eviri yapmak, dzgleri tam olarak evirebilmek mmkn olmayabilir. rnein, kutsal kitap evirilerinin szc szcne birebir her zaman evrilemeyii veya yaznsal yaptlarn; gerekli olduu durumlarda yorum katlarak evrilmesi rneinde olduu gibi, daha bir ok nokta bulunabilir, eviride bir dntrme ilemi sz konusudur ve yukarda belirtilen bu aamalarn bir ounda eviri, dilbilimden yararlanr. Bu dntrme eylemi srasnda takip edilen yollara deinmekte fayda vardr.

Rus asll Amerikal romanc ve yazar.

1.1 Yorumlama: eviri etkinliinin birinci aamas olan yorumlama; evirisi yaplacak kaynak metne yneliktir. evirmen bir baka dilde yeniden retecei bu kaynak metni iyi tanmak zorundadr. Bu nedenle dn(tr)m ilemlerine gemeden nce, sz konusu metnin, iinde tad anlamlar evrenini incelemeye, bu evrenin ilikiler an kavramaya alr. Ama bunu tam anlamyla gerekletirebilmek iin metninin dilini iyi bilmenin yan sra bu metnin, iinde yer ald, onunla btnletii anlam evreninin yani kltrn de iyice tannp bilinmesinde fayda vardr. eviri sadece diller arasnda bilgi aktarm deil ayn zamanda kltrler aras aktarmdr. Bu iki n koulu yerine getiren evirmen, yorumlama aamasnda metnin yzeysel boyutunda grlen birimler (szckler, tmceler, szceler) arasndaki yapsal ilikilerden kalkarak, dorudan doruya anlam boyutundaki ilikiler iine girer. Bu anlam ann derinliklerine inerek zmleme srecine devam eder. Bir metnin evirisi srasnda retim srecinde etkisi olan btn dzeylere ynelik derinden-yzeye giden bir zmleme gzlemlenebilir. Bunun aksine zmleme srecinde de yzeyden

derine bir iliki gzlenebilir. Edward Keenann da ifade ettii gibi, eviri, sadece ayr cmlelerin incelenmesi eklinde yaplrsa baarl olmaz, eviri modeli metin iinde yer alan anlam ileten ve birbirine bal, metinsel elerin tmn dikkate almaldr. ki farkl dilde iki cmlenin evirisinin tpatp ayn olabilmesi iin, birbirleriyle anlambilimsel adan tpatp ilikinin olmas gerekir (49). Bu aamada evirmen bir ok sfat stlenir ya da bir baka deyile metin eletirmeniyle, yorumbilimciyle, evirmen deildir. Yukarda bahsedilen dntrme ilemlerinin baarl olduu oranda eviri de baarl olur. Dilbilim bu aamada eviriye, her gl kendi alannda saptayarak yardmc olmaya, zm retmeye alr. evirmen szdizimsel, anlambilimsel vs. glklerle kar karya kalabilir. Dillerin ayrln bildirimi aksatmayacak bir dzeye indirgeyerek erek dil ile kaynak dilin edeerliini salamak evirmenin en bata gelen grevlerinden biri olduuna gre; yaplmas gereken ilemler srasnda kaynak dilin derin yapsndan kalkarak derin yapya inmek, akabinde buradan da yaznbilimciyle gstergebilimciyle zdeleir; artk sadece

erek dilin edeer yzeysel yapsna ulamaktr. Bir dier tabirle ilk ilem anlama, ikincisi yorumlama ile ilgilidir. eviride ama sadece bildiriyi zmek deil; ayn zamanda evirmenin anladn yeniden yorumlayp uygun biimde anlatmas, kaynak dilin derin yapsndan erek dilin yzeysel yapsna gemek ve bu gei esnasnda gerekli deiiklikler yapmaktr. Yzeysel yapya ularken baz dntrme srecinden gemek edeerliin salanabilmesi asndan nem tekil eder. eviri ncesi ve eviri sreci iin ortaya konulan ada kuramlarda,

evirmenin eviri etkinlii aamasnda aklndan neler getiini tahmin etmenin olas olmad, nk akln kara kutu durumunda olduu sz konusu edilmitir. eviri ncesi, eviri sras ve eviri sonras aamalarda ele alnabilecek, zmlenebilecek, incelenebilecek verilerdir bunlar. Metin zmlemesi gerektiren her alma aamasnda, metin bir buzda zellii tar. Muhlise Cokun yukarda bahsedilenleri aadaki ekillerle ifade etmektedir:

szckler,deyimler, tmceler, szceler, paragraflar, noktalama

iaretleri,vs. YZEY YAPI

BM

KAYNAK METN

Kaynak Metnin Alcs tutarllk, uyumluluk, yorumlama almlama, kltr, bilin, edim, vs. (EVRMEN)

DERN YAPI

ANLAM

(bilisel, bildiriimsel, armsal sre)

EREK

METN

ekil: 1

Bir nceki sayfada da grld gibi; evirmen kaynak metnin yzey yapsndaki biimsel ya da dilsel zellikleri zmleyip derin yapya iner; erek metinde ise derin yapdaki anlam koruyarak erek dilin dilsel elerini kullanarak metni retir. Bu aamalar ayr ayr buzdalar zerinde inceleyerek eviri srecini ele almak yerinde olacaktr:

Okuma sreci

eviri sreci

Yzey zellikler Almlama

yzey zellik zmlemesi

armsal, bilisel, bildiriimsel sre

bilisel, bildiriimsel sre

EVRMEN (eviri edimi)

EVRMEN (okuma edimi)

KAYNAK METN

KAYNAK METN

ekil: 1.1 Okuma sreci ierisinde evirmen;

ekil: 1.2 yzey zelliklerini almlayarak,

armsal, bilisel, bildiriimsel sre ierine girer ve eviri sreci ierisinde de kaynak metinde yer alan yzey zelliklerini zmler ve bir sonraki sayfadaki ekilde grlebilecei gibi, evirmen yzey yapdan derin yapya inerek anlam aktarm ve biim oluturmay tamamlar.

10

EVR SREC

Yzey Yap Yzey zellikler

Biim oluturma EVRMEN

AKTARIM

ALIMLAMA

Anlam aktarm BLNL EDM

A N

L A M Derin Yap

EREK

METN

ekil: 1.3

11

1.2.Yeniden retme lemi: Yorumlanan kaynak metnin erek dilinde yeniden retilmesidir. Bylelikle yeniden retilmi olan kaynak metin, ayn ekilde erek metne dntrlr. Yorumlama ve yeniden retim ilemi arasndaki en belirgin farkllk; yorumlamann, kaynak metnin retim srecini hedef almas, yeniden retimin ise erek metni

hedeflemesinde yatmasdr. Dnm ilemi yani dilsel deiim sreci srasnda kaynak ve erek metin genelde ayn evreni, rneklemi bir baka deyile edeer mantksal anlat dzenini temsil ederler. Ayrca evirmen, yeniden retim aamasnda kulland dilin (erek dil) genel ve yzeysel yapsna sk sk bal kalmak durumunda olmayabilir; rnein Trke ve Rusa gibi iki farkl dil ailesinden gelen iki dilde eviri yaparken zorlukla karlaabilir; zira bu iki dilin dilbilgisi yaps, duygular; ksacas ifade ettikleri evren farkl olabileceinden, tam karlklar vermekte zorlanlabilir. Erek dil kltrnde, kaynak dil kltrndeki bir enin karl var

olmayabilir. Bat dillerinden Trkeye eviri yaparken bu durumla sk sk karlalr. Szgelii, Hristiyanln trenleriyle ilgili ngilizcedeki epiphany2 gibi bir ok kavram ve Trkeden Bat dillerine evirirken sadece Trklere ait olan dervilik kavramlar veya halk dilindeki kag, tandr, bazlama, yufka, katmer vs. benzeri szckler bu nitelikte elerdir. Kaynak dil ile erek dilde birbirinin karl olarak grnen eler,

dntrme srasnda dil ii kullanmlarnda zorunlu veya sebepsiz hatta bazen keyfiyete dayanan bir dizi anlam farkllklar gsterebilirler. Szgelii, sveede baba tarafndan dede farfar, anne tarafndan dede monfor diye ayr szcklerle adlandrlrken, bu ayrm sveeden ngilizce ya da Almancaya yaplacak bir eviride karlayabilme olana olmayabilir. Ayn durum, Trkedeki grmce, elti, yenge veya day, amca elerinin ou Bat dilinde tek szcklerle karlanamama zorunluluu ortaya kabilir.

Trkeye Tanrnn grn veya Noelden sonraki on ikinci gnde kutlanan bayram diye evrilebilir.

12

Dilde anlam ve biem bakmndan; dilin amac, anlamay salamak, anlam iletiimini gerekletirmektir. Anlam iki kategori iinde incelenebilir: Yapsal anlam ve Szlk anlam. Yapsal anlam; bir tmcedeki tek tek szcklerin szlk anlamlarnn tesinde, tmce iindeki yerleri ve kullanlma biimleriyle belirlenen anlamdr. rnein; panter ceylan kovalad ve ceylan panteri kovalad tmcelerinde ayn szckler vardr, anlamlar deiiktir, nk ceylan ve panter szcklerinin yerleri ve biimleri farkldr. Yapsal anlam belirleyen baka bir etken de tmce iindeki vurgularn yerleri ve sesin ykseklii ya da alakldr. Ses tonunun kullanm yerine gre anlam deiebilir. Genellikle bu etken (szdizim, szck biimi ve vurgu) anlam birlikte belirler. Dilleri birbirinden ayran, yapsal anlam farkllklardr. Szlk anlam; bir tmce iindeki szcklerin yaln biimlerinin anlamdr. Dillerin szck daarcklarn birbirleriyle karlatrrken dlen en byk yanlg da herhalde budur. Her dildeki szcklerin ya da hi deilse adlarn, eylemlerin ve nitelemelerin ayn nesneleri, ilemleri ve zellikleri karlad sanlr. Bu, gne, bulut, ta gibi grece duraan, doal nesneler iin geerli olabilir. Ama daha karmak ve belirsiz nesneler ve durumlar sz konusu olduunda, diller arasnda bire bir denklik aramak yanl olabilir. rnein, Malezya dilinde kita szc, konuulan kiiyi de kapsayacak biimde biz ya da sen ve ben anlamna gelir. Kami szc ise, birinci tekil kiiyi (konuan) ve nc kii ya da kiileri kapsayan ama ikinci tekil kiiyi (konuulan kiiyi) darda brakan bir bizdir. Szlk anlamlarnn eitlilii, bant, duygu ve kltr zelliklerini belirten szcklerde daha belirgin olabilir. eviri bir dile getirme srecidir. Bu srecin baars bir dilde grneni baka bir dilde gstermekle mmkn olabilir. eviri var olan bir eyi baka bir ekilde ifade etme ilemi olduundan; evirisi yaplan ile eviri yapt hibir zaman tpatp olmayabilir. Benzerlikler ve hatta aynlklara karn, eviri tpatp rtemeyebilir; zira dil de bir bakma bir eviri olarak kabul edilebilir ve eviri kaynak dilde olan ifadeleri erek dile aktarabildii oranda baarl olabilir. Bunda diller arasnda edeerliin salanmas konusu nemli yer tutar. Eugene Nidaya gre; edeerlilik iki yolla salanr: Biimsel edeerlilik, bir dilsel mesajn hem ieriini, hem de

13

biimini olduu gibi aktarmay amalayan eviri eklidir. Devingen edeerlilik, erek dilde anlalmay hedefler; alcda uyanacak dilsel etkinin kaynak metin alcsndakiyle ayn olmas hedeflenir(65). Dzgnn zlebilirlik derecesi, kaynak dil ile erek dilde ayr olabilir. Belli balamlara ilikin belli gstergeler, kaynak dilde yaygn, erek dilde hi tannmyor olabilir. Uzay aratrmalar ya da bilgisayarlar konusunda bir ngilizce metnin Trkeye evriliinde, evirmen kaynak dilde gndelik evrime girmi birtakm kavramlar bile karlamakta, glkle karlaabilir, bu trl dzgler kolayca zlemeyebilir. 2. METNDLBLM VE EVR LKS evirinin tarihi ok eskilere dayanmasna ramen, metindilbilimin 1970lerde ortaya k ile birlikte akademik alanda eviriye kar ciddi bir ilgi balar. Hornbyninde belirttii gibi, dilbilim ve evirinin her ikisinin de temeli sadece cmleyi tek tek ayr olarak incelemeye deil metni tm olarak incelemeye dayanr (22). Metin dilbilgisi, sylem dilbilgisi, metin zmlemesi gibi daha birok biimde adlandrlan metindilbilimi, sylem zmlemesi almalaryla kout bir izgide ilerleyerek, tmce tesi dilsel birimlerin incelenmesiyle ilgilenir. Kimi

zaman sylem zmlemesinin kapsad bir alma alan olarak grlse de, bu alandan belirgin bir biimde ayrlr. Metindilbilimi, bir sylemi oluturulma sreciyle birlikte ele almaktan, yani szceleme durumunu incelemekten ok,

betimsel ve eletirel bir bak asyla kendini evreleyen toplumsal yaplarla ilikileri iinde ya da dnda bir metnin deiik yaplarn ortaya koymaya alr (Kran 279). Bir bakma metinlerle gnderme yaptklar olgular arasndaki ilikileri aratrr, metinlerin anlamsal yaplarn belirlemeye alr. Metindilbilim daha ziyade metin kuram ve sylem analizleri ile ilgilenir. Cmlede kullanlan dilbilgisi yaplarnn dilin mekanizmasn tam olarak aklamakta yetersiz kaldn ifade eder. Beaugrande ve Dressler metni, badalk, tutarl(k), amallk, kabul edilirlik, bilgilendirme, durumsallk ve metin dilbilimsellik kavramlarna karlk gelen yedi kavramla aklarlar. Bu yedi kavram, etkili metinsel iletiimin vazgeilmez temel talardr(6). Metin iinde bir biri ardna dizilmi tmceler bir birinden bamsz deildir. nk metinde yer alan eitli eler, metnin kurgusunu ve cmleler aras balar oluturarak metnin anlalmasn salar.

14

Dier yandan, H. G. Widdowson, metnin insan mdahelesi olmadan, hibir anlam ifade etmeyeceini, tek bana metnin iletiim salamaya yetmeyeceini ancak iletiime araclk edebileceini ifade eder (66). Metni anlayabilmek iin derin yapya ihtiya vardr. Tmcelerin anlamlar okuma sreci ierisinde oluturulup bellekte tutulur. Van Dijke gre; konuan ya da yazan zneler bir metin edincine sahiptirler ve bu edinci edime dntrerek, en azndan anadillerinde, doru niteliklere, metni metin yapan niteliklere- sahip metinler retebilmektedirler (78). Metindilbilimi, bu metin edincini oluturan temel olgular kuramsallatrr ve dizgeletirir. Amac, tmce dizilerinin (ya da bir metni oluturan blmlerin) izgisel ve anlamsal sreklilie sahip bir btn olan metni nasl oluturduunu aratrmaktr. eviri de metindilbilimin ura alanna giren dilbilimsel anlamdan, diller arasnda iletiim konularna varncaya dek bir ok konu ile ilgilenir. eviride yeterlilik kavramnn ls zgn ileti ile evrilen metnin arasndaki edeerlilie dayandndan dolay; evirmenlerin zgn metin ve evrilen metnin altnda yatan balamsal zelliklere dikkat etmeleri daha faydal olabilir. Pchhakker, evirmenin sadece diller arasnda iletiimi salayan bir arac olmakla kalmayp; kiiler ve toplumlar arasnda da araclk rol stlendiini ifade eder(203). Bu balamda bakldnda eviri dili, toplum ve bireyler arasnda ele alan Toplumdilbilimin alanna girer. Metindilbilim metinlerin anlam ve sonular ile ilgilenirken, evirmenler de zgn metin iinden neyin nasl evrileceini, nelerin snrlandrlp nasl aktarlacan saptarlar. Metinsel tutarllk dilden dile farkllk gsterebileceinden dolay eviri; iki farkl kltr ve dnce dnyas arasnda kpr kurmak biiminde de tanmlanabilir. Tmcelerin bir araya gelerek bir metni oluturmak iin nasl bir btnlk salad konusunu ele almadan nce, sylem zmlemesi ve metindilbiliminin inceleme alanlarn birbirinden ayrt etmek amacyla,

metin/sylem ayrmn yapmakta fayda olabilir.

15

2.1 Metin / Sylem Metin, genel anlamda Trk Dil Kurumu Szlnn tanmna gre; bir yazy biim, anlatm ve noktalama zellikleriyle oluturan kelimelerin btn olarak tanmlanr. Ancak bu terim, daha birok kavram gibi, farkl dilbilimciler tarafndan farkl biimlerde tanmlanmtr. Metin, kimi zaman szcenin, kimi zaman btncenin, bazen de sylemin eanlamls olarak kullanlabilmektedir. Sylem ve metin terimlerini birbirinden ayrt etmek olduka zor olabilir. Bu zorluk byk lde, iki terimin farkl dilbilimciler tarafndan farkl anlamlarda kullanlm olmasndan kaynaklanmaktadr. Vitacolonnaya gre, yalnzca metin terimini kullananlar, yalnzca sylem terimini kullananlar, metin ve sylem terimlerini eanlaml ya da farkl kavramlar olarak kullananlar vardr(Aksan 56). Sylem sz konusu olduunda, gereklemi bir dil rnnn szcelem durumlaryla, yani yaratlma sreciyle birlikte dnlmesi gerekebilir; nk sylem, bireyin dili kendi sorumluluunda ve belli bir iletiim amac iin kullanmas sonucunda ortaya kar. Bu nedenle de retim srecinin aratrlmas, sylemin incelenmesi aamasnda byk nem tar. Metin dendiinde ise, tmce tesi bir dilsel rnn eitli dzeylerindeki eklemlenmeleri ve bu rnn biimsel ve anlamsal bir btn oluturmas dnlr. Sylemi oluturan birimlerden biri olan szce bazen tek bana bile bir

sylem oluturabilir, metni oluturan birimler ise tmcedir. Tmce dilbilgisel adan doru ve eksiksiz bir sz dizisidir. Belli bir balam iinde bulunmak zorunda olmadan, tek bana bile bir anlam olabilir. (r: Kiraz aalar ilkbaharda iek aar). Szce ise belli bir kii tarafndan, belli bir iletiim amacyla oluturulan bir dilsel rndr. Bir szce ancak kullanld balam ve durum iinde anlam kazanr ve tmcenin aksine, dilbilgisel adan doru ya da tam olmayabilir. Tek bir szck bile szce olabilir. rnein, hrsz!, taksi!, imdat! ifadeleri birer tmce deildir, fakat kullanldklar balam iinde, belli bir kii tarafndan, belli bir kiiye, belli bir amala; polis armak, bir taksiyi durdurmak, bir tehlike annda yardm istemek iin vs. sylendiklerinde, iletiimi salayabilecek nitelikte birer szcedir. Bazen, ayn szce farkl iletiim durumlarnda, farkl anlamlara da gelebilir. rnein, buyurun szcesi, bir ev sahibi tarafndan gelen konuklar ieriye davet etmek iin, ya da

16

yemek srasnda ikileri datrken, bir maaza sahibi tarafndan gelen mteriyi karlamak iin, ne istediini sormak iin, ya da oturmasn sylemek iin, bir taksi srcs tarafndan mterisine, gidilecek yere varldn belirtmek iin ve daha saysz birok iletiim durumunda fakl anlamlarda kullanlabilir. Yukarda grld gibi; her szce dilbilgisel anlamda tmce olmayabilir; buna karlk, somut bir iletiim durumu iinde oluturulmu her tmce bir szce olarak kabul edilebilir. Nasl bir tmcenin doru olabilmesi iin belli dilbilgisel, szdizimsel ve anlamsal kurallara uygun olmas gerekiyorsa, bir tmce dizisinin metin saylabilmesi iin de, belli kurallara uygun olmas gerekebilir. Dier taraftan, nasl bir szce tmceyi oluturan kurallara bal kalmak durumunda deilse, sylem de, ayn biimde, metnin oluum kurallarna bal kalmak zorunda olmayabilir. 2.2 Balam: Sylem ierisindeki iliki ann yeniden sunumun yansra evirmenin dikkate almas gereken eyler, balam ve metin yazarnn niyetidir. Piagetye gre, insan nce dnceyi oluturur ve daha sonra dil yoluyla onu aklar. Kii, evresindeki nesnelerden, nesneler arasndaki ilikilerden ve bu ilikilerden doan dzenliliklerden bir dnce altyaps kurar. Dil, bu altyapnn bir sonucu veya uzants biimindedir(Owens 1988). Bir szcn anlalmas ve yorumlanmas balama baldr. Ayn ekilde, dilbilgisel kurallar balamdan bamsz olabildii halde dilbilgisel ilikilerin ilemlenmesi balamdan bamsz deildir(Laird 451). Anlam doadaki olaylardan trer. Baka bir deyile, anlam kuramnn merkezinde fiziki balam, ortam, doa ve gereklik olmak durumundadr. Bu sebeple, balam iin iine katlmadan oluturulacak bir anlam kuram, salam zemine oturamaz. Cmlenin anlam bir ok durumda szcklerin tek tek anlamndan ziyade balam ierisindeki anlamlarna gre farkllk gsterebilmektedir. eviri eylemi srasnda szckleri tek tek evirmekten ziyade ierinde bulunduklar balama gre evirmek daha doru bir yntem olabilir. Doadaki dzenliliklerin soyut bir izdm olarak beyne yerletirilmesi balam vastasyla olabilir. rnein bir gruba Rusya Trkiyenin neresinde? diye bir soru yneltildiinde u karlklar alnabilir: Yukarsnda, stnde, kuzeyinde.

17

O kiiler haritaya gre dnp doal gereklie aykr bir yorum yapabilirler. Harita fiziki corafyann kaba bir yansmasdr; cmle ve bek yap kalplar da doadaki dzenliliklerin kaba bir temsilidir. Ksacas anlam balam iinde mevcuttur.

18

BLM II 3. EVR VE METNSELLK letiimde her zaman herhangi bir eyi tam olarak ifade etmek mmkn deildir(Winter 47). Szl bir ifadenin veya metnin anlamnn tam olarak anlalabilmesi iin; balama dayal karmlar yaplarak, dilbilimsel girdilerin anlambilimsel adan zenginletirilmesi faydal olabilir. Burada balamdan kastedilen, hem ifade edilen hem de edilemeyenin aklanmasn mmkn klan dilbilimsel ekillerin anlam aktarmasndan ziyade; aklama yapmaya n ayak olmasdr (Winograd ve Flores 57). Bir szl ifade veya metnin balamn oluturan olaslklar alan, ilikilendirme temeline dayanan, alcnn tm biliselliinin alt kmesini ifade eder. Bireyin bilisel evresinde bellekte depolanan bilgi ve daha nceki yazl ve szl ifadelerin sonucunda ortaya kan bilginin yansra hariten de alglayabildii baz bilgiler de yer alabilir(Gutt 26). Biliselliin bu yn metinlerarasl oluturur. Metinleraraslktan eviride eitli ekillerde sk sk yararlanlabilmektedir. Metinleraraslk, metinsel grnselliin tam olarak anlanabilmesinin ve metnin anlalabilmesinin n koulu olarak ifade edilir (Hatim ve Mason 219). Dier metinlerde geen sz konusu anlamlara atfta bulunarak, adaptasyonlar yaparak metnin ileri ve geri hareketini salayan bir mekanizmadr. Metinde ifade edilen anlamn tam olarak anlalabilmesi iin; okuyucunun metinleraras ilikileri tam olarak anlayp tanyabilmesinde fayda vardr. Bunun gereklememesi okuyucunun ksmen anlayabilmesi ve metinde kastedilen, hedeflenen anlamn tam olarak ifade edilememesi ile sonulanabilir. Diller ve metinlerarasln

anlanabilmesi kltr ve toplumsal bilgi ile de ilgilidir. 3.1 Metinleraraslk eitleri: Metinleraraslk; sesbilim, yapbilim, szdizim ve anlambilim de dahil metnin her hangi bir aamasnda ortaya kabilir (Hatim ve Mason 18). Bata Julia Kristeva olmak zere, Roland Barthes, Michael Riffaterre ve Harold Bloom`un teorik giriimleriyle metinleraras ilikiler yaznsal zmlemede nemli yer tutmaya

19

balar. Metinleraraslkta geen ifadeler kltrel adan nem tayan tek bir szck veya cmle dzeyinde olabilecei gibi; tarz ve sylem ile ilgili engeller ve metnin makro dzeyindeki bir takm kurallarla da ilgili olabilir. Metinleraraslk ister makro ister mikro dzeyde olsun; okuyucunun derin yap iinde bulunan anlam kavrayp, yeni anlamlar karmasna yardmc olabilir. Metinleraraslk derin yapda yer alan anlam tam olarak ifade etmeyi amalar. Kubilay Aktulum`un da belirttii gibi; metinleraraslk, kabaca, iki ya da daha ok metin arasnda bir alveri, bir tr konuma ya da syleim biimidir(32). yle ki; bu alveri bazen iki metin arasnda olabilecei gibi iki veya daha fazla metin arasnda da olabilmektedir. Metinleraras ilikiler kavram baz yaznsal eserlerin kendinden daha nceki metinlerle yaknlk, benzerlik veya tezatlk ierisinde olduundan dolay varlklarn devam ettirebildikleri dncesinden domutur ve okurlarn bir metni bir baka metnin iinde grebilmelerine olanak tanyabilmektedir. Bir baka tabirle; pek ok yaznsal eser kendinden nce veya sonra gelene ak veya dolayl gndermeler yapabilir. Metinleraraslkta, her metnin kendinden nce yazlm teki metinlerin alannda yer ald, hibir metnin eski metinlerden tmyle bamsz olamayaca dncesi ne kar. Veli Doan Gnayn da ifade ettii gibi; bir metin dier tm anlatmlardan yaltlm, onlardan soyutlanm bir ey deildir. Bir metin tek bana yazlmamtr, tek bana deildir ve tek bana okunamaz(174). Metinler bir nevi birbirlerine kar artlanma ierisinde olup birbirlerine bamldrlar. Buna gre bir metin, hep daha nce yazlm metinlerden ald kesitleri daima bir araya getirerek yeni metinler oluturur. Metinleraraslk bir biem seimidir ve bu seimin nedenlerinden biri de; yeni bir okur profili yaratmaktr. Metinleraraslk ve parallk konusunda Kubilay Aktulum unlar belirtmektedir: Okur artk edilgen bir alc deildir, ynlendirilen, yazarn kaprislerine uygun olarak devinen, onun metnindeki bilmeceyi zmeye zorlanan, eitilen biri olmaktan karlr, bir iletiim arac olarak yaznsal metinden kendi anlamlarn da karmas beklenir. Dolaysyla da yapt tekanlaml, tekodakl, ksacas teksesli olmaktan karlr, almlama estetii oksesli bir okuma alan yaratlarak okurun nne okboyutlu, devingen bir metin konmasn gerektirir. Bu okseslilii yaratmann yollarndan birkadr metinleraraslk, uzatsallk ve parallk (6).

20

Metinleraraslk terimini ilk kez, Rus dilbilimci ve filozof Mikhail Bakhtinenin 1963de Dostoyevsky ve Rabelis zerine yapt almalardan esinlenen Julia Kristeva kullanr ve metinlerarasl yle tanmlar, her metin bir alntlar mozaii olarak okunur, baka bir metne dnr, bir baka metni iine alr. Metinleraras ilikiler kavram znellikleraras ilikiler kavramnn yerini alr. Bir metin, teki metnin zmsenmesi ve dnmesinden baka bir ey deildir (Allen 146). Kristeva metinlerarasl bir bakma kanlmaz olarak grmektedir. Michael Riffaterree gre; bir metin ancak dier metinlerle iliki kurduu lde yaznsal olabilir. Riffaterre, okurun okuduu metin ile anmsad teki metinler arasnda kurduu bellek diyalektiini ne karr: Bir metinde metinlerarasln varln alglayamamak, metnin yapsn tam olarak zememek anlamna gelir(32). Metinleraras ilikinin, zellikle gelenekle iliki kurmak ve gelenei yeniden retmek balamnda da deerlendirilmesi gerekebilir. Belki ite bu noktada metinleraraslk ile eviri ilikisi ortaya kmaktadr. Bir metinde metinlerarasl grebilmek metnin yapsn tam olarak zebilmeye yardmc olabilir. Her metnin evirisi bazen tam olarak yaplamayabilir. Metinleraras ilikilerin gz nnde bulundurulmas evirinin yaplmasn kolaylatrabilir. Norman Fairclough, edebiyatn belli kalplardan ve yap talarndan olumadn ve dolaysyla btn yaznlarn birbirini tamamlayan bir rmak eklinde dnlebileceini ifade eder(12). Roland Barthese gre,metnin anlamn okuyucu hibir zaman tam olarak kavrayamaz zira, yaznn metinleraras doas onu baka metinlerle devaml olarak balant kurmaya iter(6). Bir yazn okuyan okuyucu daha nce okuduu dier yaznlarla iliki kurma yoluna gider, yaznlar birbirleriyle benzerlik gsterebilmekle beraber; birbirlerinden ayrlan ynleri de olabilir. Metinleraraslktan kaynaklanan benzerlikten dolay metinlerarasnda iliki vardr fakat aralarndaki farkllklar metinlerin farkl ekillerde alglanmasna yol aabilir. Serhat Ulalya gre,metinleraras geilerin ekil ve yaplarnn

aratrlmas iin bavurulan inceleme tr kltrler ve yaznlararasndaki etkileimi de verebilir(175). Bu anlamda baklacak olursa yazn bir tek kiiye ait olmaktan kar, okur ve dier yazarlar anlamlar ve kavramlar kendilerine gre oaltp,

21

yorumlayarak yeni metinler ortaya karabilirler. nl Fransz dilbilimci Grard Genette metinleraras ilikiler kavramn, bir yaptla ondan nceki ve sonrakiler arasnda ilikilerin okur tarafndan alglanmas eklinde tanmlar(558). Burada kastedilen; eserlerin geliigzel okunmas veya evrilmesi deil; sz konusu metnin ilgin ynlerini yakalayarak baka metinlerle ilikilendirmektir. Genette buna srekli dolam halindeki yazn adn verir. Bunu yle aklar, tm yazarlar sadece tek bir kitap yaratrlar ve bu geni ve sonsuz tek bir kitaptr. O halde metinleraras ilikilerden anlalan metinlerin bu srekli dolamna verilen adlardan sadece biridir (559). Bu dolam grnte yeni fakat birbirinden sadece belli noktalarda ayrlan metinleri ortaya karmakta olup; bu metinleri ayran nokta aralarndaki az veya ok farkl noktalardr. Barthesin aksine Genette, metne dnen bir szck veya tmcenin iirin matrisi olduunu ifade eder(6). Bundan kastettii iirin motif stne bir eitleme ve bir cmlenin metne dnmesi olay olduudur. Gerard bir metnin daha nceden yazlan bir esere dayandrlabileceini gstermeye ve metinleraras ilikileri temetinsellik kavramna dayal olarak dier metinlerle ilikilendirmeye alr. Metinleraras ilikilerin boyutlarn grebilmek iin, Genettenin yapt

metinleraraslk eitlerini ele almakta fayda vardr. Genette gre metinleraraslk alt ekilde ortaya kar(132-133). temetinsellik kavramndan kastedilen; bir metni bilinli veya bilinsiz olarak dier metinlerle ilikiye sokan eydir. Arametinsellik, bir metnin baka metin ierisinde var oluu; bir dier deyile bir metnin intihal ve artrma yoluyla ayn anda ve ayn yerde kurduklar ilikidir. Yanmetinsellik, bir metnin kendisine elik eden balk, dipnot, alt yaz gibi ikincil metinler vastasyla dier metinlerle iliki ierisinde olmasdr. stmetinsellik, bir metin ile bu metni yorumlayan metin arasndaki ilikidir. lerimetinsellik, bir metni daha nce gereklemi baka bir metne balayan metinleraras iliki olup genelde bu tr ilikide yazar kendinden pek yorum katmaz. nmetinsellik, bir eserin roman, iir vs. trn belirler ve okurun beklentisini ekillendirir. Winston Churchillin metninde kulland kan, sknt, gzya ve ter ifadelerinde bile kendinden nce yaayan nl ngiliz yazar Lord Byronn kan, gzya ve ezilmi milyonlar ifadesine yaplan gndermeler vardr(Hatim ve Mason 12). Metinleraras bu tr ilikiler bir

22

ok eserde farkl ekillerde ortaya kmakla beraber eserlerin birbirlerinden etkileimini, birbirlerinin devam olduklarn gstermektedir. Genette yaptnda, nceki-metin, sonraki metin kavramlarn kullanarak bunu u rnekle aklar ( 111).

Homeros: Odysseius

Virgilius: Eneide

J.Joyce: Ulysses

nceki metin

Sonraki metin1

Sonraki metin2

Bir metin bazen ayn yazarn baka eserlerinin okunmasyla daha iyi anlalabilir. rnein, Guy de Maupassantn Analar ve Pierre ile Jean adl eserinin okunmasyla bu iki metin arasndaki iliki, yani metinleraraslk daha iyi anlalabilir. Bu iki metin arasnda bariz benzerlikler gzlenebilir. Birka rnek vermek gerekirse, her iki metinde iki erkein atmas gzlemlenir ve ortak bir isim vardr, Jean. Pierre ve Jean adl metinde annenin gayrimeru ocuu; Analarda ise evlatlk verilen olu el stnde tutulur (54). Analardaki Charlot, Pierre ve Jeandeki Pierre bulunduklar yerde kalmay istemezler ve uzak diyarlara g ederler(32). Metinleraras ilikide sadece kltrel birliktelik ve alntlar yaplmakla kalnmayp, bir metnin daha nceki metinlerin dokusunun iine girmesi, bazen ieriini bu yaznsal, kltrel veya tarihsel yansmalardan almas grlebilir. Her yaznsal yapt zgnln ve yeniliini koruyabilmek iin mevcut metinlerle bir yansma, uyum ve benzeim ilikisi iindedir. Bunun deerlendirmesini yapmak ncelikle evirmene ve daha sonra da okuyucuya der. Bir ok eser iin ilham kayna olan Daniel Defoenun nl Robinson Crusoe adl eseri bir nceki metne dayandrlarak bir ok metni etkilemitir. Fakat daha sonra gelen bu metinler gerek ikinci derece yazn oluturarak bak asn ve anlam deitirerek tmyle yeniden yazm yoluna gitmilerdir. Buna en gzel

23

rneklerden biri belki de 1719da yaynlanan Defoenun Robinson Crusoe adl eserinden sonra birok versiyonunun ortaya kmasdr. 1921de J. Giraudoux Suzanne Pasifiini, 1961de M. Tournier Cuma ya da Pasifik Arafn 1978de de al Horozunu yazar. Yukarda verilen rnekte bir sonraki metin iki rnek nceki metne gnderimde bulunmaktadr. Bunlardan birincisi Robinson Crusoe, ikincisi Cuma ya da Pasifik Araf. Bir yazar, kendinden nceki ve sonraki metinle iliki kurabilmektedir. Ksacas metinleraraslk sadece iki metin arasnda olmakla kalmayp, bazen ikiden daha fazla metin arasnda da ortaya kabilmektedir. Bu metinler daima ana metne gnderim yapma durumundadrlar. G. Genettenin de ifade ettii gibi, bir metin hep bir baka metni gizleyebilir ancak ou kez daha nceki metnin yanslamas veya arlmas sz konusu olur (123). M. Tournierin eserinde metinleraras ilikiye rnek vardr. Tournier, Kzlaalar Kral balkl eserinde Alan Fournierin Adsz lke romanndan esinlenir. Kzlaalar Kral adl eserin balarnda Saint- Christophe Kolejinde bir tenefs arasnda geen bir olay bir ok okurun daha nce okuduu bir sahneyi anmsatr(11). Bu sahneye Kzlaalar Kralndan elli yl nce Alain Fournierin Adsz lke romannda rastlanr. Ancak Tournier kendini yle savunur; bu oluntu, Fournierden ok bana aittir, nk Adsz lkede bu olay okul bahesinde geen nemsiz bir olaydr, oysa Kzlaalar Kralnda benzer olay, romann tek konusudur(50). Yukardaki aklamalarla ulalmak istenen nokta; bir metinde metinlerarasln varln alglayabilmek, metnin yapsnnn tam olarak

zlmesini kolaylatrabilmektedir. Metinleraras ilikinin, zellikle gelenekle iliki kurmak ve gelenei yenidenretmek balamnda da deerlendirilmesi gerekebilir. Metinleraraslk intihal deildir. Buna en gzel rnekler; Homeros'un Kyklop karakteri, Dede Korkutta Tepegz karakterine dnr. Bin Bir Gece Masallar Bat'da geince Canterbury Masallar olabilmektedir, bu gibi rnekler belki daha da oaltlabilir, metinlerarasnda srekli bir etkileim sz konusu olabilmektedir.

24

3.2 Metinleraras likilerin Biimleri: Metinleraras ilikiler deiik biimlerde olabilir: alnt, aktarma,

yanslama, amlama, gnderme, rtl anlatm vs. Yukarda yaplan tanmlarna ilaveten; ayrk unsurlar yani bir baka metne ait paralar tutarl bir biim oluturacak biimde bir araya getirmek, derleyip toparlayarak aralarnda uyum salamak ve bunun sonucunda ortaya yeni bir metin karma ilemi metinleraraslk olarak adlandrlabilir. Metinleraraslk bazen yeniden yazma biiminde ortaya kabilir. Yeniden yazmadan kastedilen; nceki bir metnin onu taklit eden, dntren ak veya kapal biimde ona gnderme yapan bir baka metin iinde yinelenmesidir. Yazar dzeltme yapma, derinlik katma ve yeni bir ilev ykleme amac ile bir baka yazarn yaptn yeniden yazabilir veya bazen kendi eserini de ikinci kez yeniden yazma yoluna gidebilir. Yeniden yazma ilemi bir ok bakmdan gerekleebilir; sadece ieriksel olarak deil biimsel olarak da yeniden yazma yaplabilir, bunu yaparken genelde eski bir yapt ounlukla gncel anlamlarla sslenip bezenebilir. Alntlar, metin aktarmlar, ak gndermeler okur tarafndan hemen anlalr ve bunlar metinle ou zaman direk olarak ilgili deildir. Bunun yansra, bir metinde, zgn metnin varln yanstmayan, snrlar belirsiz ve zgn metne sadk veya tamamen bozulmu aktarmlar da bulunabilir. Byle bir durumda metinleraras iliki evirmenin abas, okurun katlm ve bir kltrel ortaklk ile salanabilir. Alain Fournierin Adsz lke adl romanndan alnan 3. blmn bal olan Bir sepeti dkkanna sk sk uruyordum Defoedan yaplan bir alntdr. Onu yle, dncelerine dalm, sisler iinde alan bu insanlara bakarken grnce, Robinson Crusoe ile ilgili bir grnty, hani byk yolculua kmadan nce sk sk sepeti dkkanna urayan yeni yetme ngilizin anlatld blm dndm birden(28). Yukarda deinildii gibi yaplan alntlar ou zaman tamamen yaplmamakta, sadece para eklinde olan bu alntlar ana metinle zdeletirmek ou zaman okuyucuya kalabilmektedir. Bir sepeti dkkanna sk sk uruyordum cmlesine atfen yazlan sk sk sepeti dkkanna urayan yeni yetme ngilizin anlatld blm dndm birden cmlesi okuyucunun kafasnda bir takm armlar

25

yapmaktadr ve bu gibi iki cmle arasndaki benzerlik okur tarafndan ilikilendirilebilir. 3.2.1 Alnt ya da Metin Aktarm: Gndermede veya rtl anlatmda baz masal ve roman kahramanlarn anlmas sz konusu olabilir. Ak biimde ifade edilen bu ilikiler, Genettenin belirttii gibi, bir metnin baka bir metne eklenmesiyle sonulanabilir. Bu ilemin en iyi uyguland yaptlardan biri belki de M. Tournierin Cuma ya da Pasifik Araf adl eseridir. Bu romanda eski bir sylemin paralarnn yeni bir birleim dzeni iinde verilmeye alld gze arpar. Bu eserde Tournier unutulduu dnlen bir ok sylemi yeniden gncelletirerek yeni bir yapt ortaya karr. Kitapta Daniel Defoenun eserine adn veren bakahraman Robinson Crusoe yeniden anlatlr; ancak hikaye baz alardan deiiklie urar. Tournierin eserinin bakahraman ssz adada tek bana kalr; beraberinde sadece bir pipo ve bir ncil ve kafasnda bir sr dnce vardr. Ayrca gemiinin ac deneyimlerini bir yana brakan bu adam, yeni bir kiilikle dnyaya dner: Onun iin yeni bir hayat balyordu ya da daha dorusu, imdi utanla and ve unutmaya alt bir horgr dneminin ardndan gerek hayatnn balangcyd. (Tournier 22). Crusoe, Esperanza adn verdii adayla Robinson arasnda bir iliki kurmaya alr. Kendisini adadan kurtaracak bir gemi ortaya ktnda, Crusoe geminin tayfalarndan etkilenerek uygarln acmaszln reddeder ve adada kalr. Cuma ise Robinsonun dnyasnn sunduklar ile yetinmek istemez ve Esperanza adl gemiye binerek uygar dnyaya doru yola kar. Tournierin eserlerinin en nemli zelliklerden biri belki de; demode olduu dnlen eski sylemleri yeniden gncelletirmesinden ileri gelir. Bunu yaparken de insanlarn iinde sakl kalm, bilinaltna itilmi duygular aa karmay hedeflemektedir. fadeleri genelde insann varoluunun bir yansmasdr ve derin felsefi anlamlar vardr. Baz eletirmen ve yazarlara gre; metinlerin yeniden yazlmasnn amalarndan biri belki de; unutulmalarn nlemek, yaznsal bakmdan lmelerinin nne gemek olabilir. Bunu yaparken yazar eski zgn metine tamamen sadk kalmayp kendinden de bir eyler katabilir.

26

Tournierin syledikleri konusunda kendinden daha nce gelen yazarlardan etkilendii gzlenir. Yaznsal yaraty budunbilimle birletirme yoluna gider. Yaptnda rnek olarak varolusal durumlar ve hem de ok sayda felsefi anlam sunar. Budunbilim vastasyla sylenilenleri ele alr, onlarn ifrelerini zp, eserlerine yerletirir ve bu yolla eserlerinde bir ok anlam ifade etme yoluna gider. Tournierin eserinde ok seslilik, yani ok sayda anlamn iletebilme durumu gze arpar. Daha nce de deinildii gibi, Tournierin Cuma ya da Pasifik Araf adl eseri ilk kez yazlmamtr. Eser Defoenin Robinson Crusoe adl eserinin metinleraraslk yardmyla yeniden yazlm biimidir. Defoenin Robinson Crusoe adl eseri Robinsonad ad verilen bir yazn trnn bir rneidir. Tournierin bu eserinden nce Robinsonad denilen tre ieriksel bakmdan benzer bir ok eser yazlr. Fakat zgn eser Robinson Crusoenn yazar Defoe da bu eseri yazarken metinlerarasl kullanr ve bir baka eserden esinlenir. Kaptan Woodes Rogersn A Cruising Voyage Round The World adl eserinin kahraman Alexandra Selkirkin bandan geenler Defoeya Robinson Crusoeyu yazmasnda ilham kayna olur. Woodes Rogersn adamlar 1709 ylnda ili aklarnda bir adada Alexandra Selkirk adnda tmyle vahi hayatla i ie girmi, stnde hayvan postundan bir elbise bulunan bir denizciye rastlarlar. alt geminin kaptan ile tarttndan dolay ssz adaya inip orada kalmtr. Selkirk drt yl akn bir sre bu ssz adada, zor doal koullar iinde hayatn idame ettirmeye alr. Defoeya ilham kayna olan denizci Selkirkin yaad bu olay Defoeda baz bakmnlardan farkllk

gsterir. Robinson Cruseo 28 yl, Selkirk ise drt yl sekiz ay ssz adada kalr. Crusoe bindii geminin batmasndan dolay ssz adada kalr. Selkirk ise kendi istei ile ssz adaya kar (13). Defoenun Robinson Crusoeyu yazmasndan iki yz yl sonra Michel Tournier, Cuma ya da Pasifik Araf adl eseri yazar. Tournierin de ilham kayna Defoedur, yazd eserin alt metnini oluturur. Bu iki eser arasnda da bir ok benzerlikler gze arpar. Alt metinden ana metne geerken, biimsel ve anlamsal bakmdan bir ok deiim ve dn sz konusudur. Tournier, eski bir eseri yeniden yazar ve ona gncel anlamlar ykler. Bu benzerlik, Tournierin yaptnda maarada patlama olduu ana kadar devam eder. Fakat bu blmden sonra ayrmlar gze

27

arpar. Balangta sanki birbirinin kopyas gibi grnen bu iki eser bu noktadan sonra baz farkllk gsterir. En belirgin ayrm biimsel dzlemde grlr. Defoe, Robinsonun evden ayrlma sebeplerini uzun uzun anlatr; bandan geen maceralar, girip kt iler ve frtnadan sonra ssz adaya kn anlatr. Dier taraftan Tournierin roman, Robinsonun ailesi ile olan ilikilerinin anlatlmas ile deil, tarot kartlarna bakarak onun gelecei ile ilgili bir ianlat yntemiyle alr. Tarot kartlarna bavurarak st rtl bir anlatm yolunu tercih eder.(58). Yanstmal Yap denen yntem Tournierin eserinin bandan balayarak Defoenin eserinden ayrldnn bir gstergesidir. Tournier yeniden yazma ilemine bavurarak Defoenin metnine baz ekleme, karma, yer deitirme, bir unsurun yerine bir dierini koyma gibi dntrm ilemleri koyar ve yeni bir metin ortaya karmaya alr(Aktulum 55). Bunu gerekletirmek iin Tournier, Defoenin metnini yeniden yazarken biimsel, yksel ve anlamsal dzlemde bir ok dntrm ilemine bavurur. Tournierin eserinde esirleri kurtarma giriiminin dnda dier izlekler benzer biimde verilmektedir. Tournierin roman ise izleksel bakmdan daha karmak bir grntye sahip grnmektedir. Tm roman zetleyen ve eserin iinde yer alan ianlat yntemi Defoeda yer almaz fakat Tournierin eserinde yer alr. ki eser arasndaki bu benzerlik ve ayrmlara deindikten sonra, zamansal ve dzlemsel ayrmlara da deinmekte fayda olabilir. ki eserin yazl arasnda yz yllk fark bulunmakta olup eserler arasnda somut izgisellik gze arpmaz. Dilbilimsel bakmdan, Tournierin eserinde anlat ve sylem i iedir. O ahs zamiri -dili gemi zaman ile kullanlr, bylece olaylar somut biimde aktarlr. Seyir defterinde ben ahs zamiri imdiki zamana gre kullanlr, bylece olaylar ilk azdan verilerek dnce szgecinden geirilir. Yazar seyir defteri vastasyla Robinsonun dncelerini sanki Robinsonun kendi azndanm gibi aktarr. Defoedan farkl olarak felsefi dnceyi n plana karma abasndadr. Uzamsal dzlemde iki eser arasnda benzerliklerin yansra baz farkllklar da gze arpar; Tournierin eseri ili aklarnda bir adada; Defoenin ki ise Karayiplerde geer. Tournier bu farklln sebebini yle aklar: Toplumsal bir baar hedefleyen yazar Juan Fernandez takmadalarndan sylence ve anlat bakmndan daha zengin ve

28

tannm olduundan yerkrenin bu blgesini seer (Tournier 226). Belki de eserin Pasifik Okyanusunda gemesinin bir dier sebebi de 18. yy.dan itibaren insanlarn uygarln basklarndan, skntlarndan kaarak yeni yerler kefetmeye alma abalar bu blgeye yolculuklarn arttrmalar olabilir. Pasifik Okyanusu, 18 yy.da uygarlktan uzakta bir yer olmakla beraber, Cumann temsil ettii iki yabanl burada bulmak mmkn olabilir. Cuma ya da Pasifik Arafnn alt balnda yer alan bir baka uzam olan Araf uzam d, yani gerek d bir yerdir. Tournier, Araf, Hz. sann gelip insan ruhunu gnahlardan arndrmadan nce dorularn ve vaftiz edilmeden nce ocuklarn kaldklar yer olarak tanmlar (226). Szcn dinsel yananlamna gre; Araf ne cennet ne de cehennem olup, ikisinin ortasnda bir yerdir. Ada hibir haritada gsterilmediinden dolay, yer ile gk arasnda asl bir yerde, ksacas Araftadr Robinson. Araf szck anlam olarak Cennetin kysnda yer alan barnak anlamna gelir. Hatta Dantenin lahi Komedyasnda Cehennemin ilk katn gsterir (34). Cennet ile Cehennem arasnda yer alan bu bekleme yeri Robinsonu byle bir anlama yapmaya iter. Tournierin Robinsonu aday, znt Adas, Defoenun Robinsonu ise Umutsuzluk Adas diye adlandrr. Ada tanm umutsuzluk ve hzn ifade eden hi bir yerdir. Adada zamanszlk yani sonsuzluk sz konusudur. Robinson adada Ademin ilk haline dner ve bir gnderme yapar, Her sabah onun iin bir balang, dnya tarihinin kesin bir balangcyd(198). Ada, dnyann ilk balangcn artrmakta olup; kutsal, korunmu, Adem ve Havvann karld cenneti anmsatmaktadr. Kipsel dzlemde iki eser arasnda baka gndermeler de yer almaktadr. Defoenun eseri birinci tekil ahs youn olarak kullanan anlatsal bir eserdir. Daha nce de deinildii gibi; gnlkte anlatlan kahramann yaayacak olduu olaylarn bir nevi n bildirimidir. Bu zellik pek fazla bir deiiklii yanstmamakla beraber yazarn tarzn yanstmaktadr. Tournier, Robinsonda yer alan deprem sahnesi, Robinsonun geirdii stma hastal, tutsak edilen beyaz adamlar gibi bir ok blme eserinde yer vermez. Bu yer vermedii unsurlar baka unsurlar ekleyerek telafi etme yoluna gider. Tournier ncilden yapt bir ok alntya eserinde gndermeler yapar.

29

Tournier, Defoenin kitabndan baz unsurlar ters evirme ilemini vastasyla metinleraraslk kavramna bavurur. Yazar, Cumann Robinsona olan minnetini alayc bir dille ifade eder: Bat medeniyetinin bin yln sindirmi bir adamn ayan ensesine koymak zere aryordu(116). Efendisine ballk ve minnettarln dile getiren bu ifadeler her iki eserde de ifade edilir. Fakat Tournierin kulland dil biraz alayc bir slup tayor grnmektedir. Bunun belki de sebebi; Tournierin yeniden yazma srasnda metinlerarasl eserine iyi bir ekilde tamak istemesinden kaynaklanyor olabilir. Defoenun Robinsonu balangta dine kar ilgisiz olduunu ve hatta dier denizcilerin iinde en dinsiz olduu defalarca vurgular. Gemiden kurtulan tek kiinin kendisi olduunu renince dine kar ilgi duymaya ve ncili okumaya balar. Tournier ise tam bunun tersi bir yaklam iindedir. Balangta kat bir puritan olan Robinson zaman ierisinde dinden uzaklamaya balar. Defoenun Robinsonu Tournierin Robinsonu gibi adada ar bir dzen salama uras iinde deildir. Zira, Tournierin Robinsonu gibi klesi olan Cuma zerinde egemenlik kurup kendi yasalarn mutlak uygulatmaya almaz, Cumaya dayak atmaz. Tournier, adann efendisi olduunu defalarca tekrarlar. Robinson, Cumaya yasa koyar, kiliseye gitmeye zorlar. Emirlerine itiat etmedii durumlarda ok iddetli ekilde cezalandrr. Tournierin Robinson ile olan ilikisinde sanki bir arlk gze arpar gibidir. Defoenun Cumas yirmi alt yalarnda yetikin bir insandr ve Robinson da ona hayrandr. Onunla sanki bir baba oul ilikisi kurmu grnmektedir. Konumalar ile onu Hristiyan yapar. Tournierin Robinsonun da rklk gze arpmaktadr. Cuma onun gznde bir vahidir. Onu hep aalama eilimindedir. Bu sebeplerden dolay Robinsonun iindeki stnlk duygular kabarr. Cumaya tam bir diktatrlk havas iinde eitim vermeye alr; dncelerini zorla benimsetme yolunu seer. Bunda baarsz olur. Cuma onun tm bu davranlarna kar alayc tavrlar sergiler ve pek aldrmaz.

30

Metinleraraslk uygulanrken kendinden nce gelen metinlere atfta bulunulur. ki metin arasndaki iliki birbirine benzer olabilecei gibi baz bakmdan farkllklar gsterebilir. Yukardaki rneklerde bu benzerlik ve farklklara deinilmektedir. Metinlerasnda farkllk ve benzerliklerin olmas metinlerasln bir zelliidir. 3.2.2 Gnderme Yaplan Eserlerden Yaplan Alntlar: Anlatc, kahramanlardan birinin okuduu bir eseri veya eserleri yanstabilir. M. Proustun Gemi Zamann Peinde balkl romannn birinci cildinde, Ben yksel anlatc ocukluundan sz ederken, okuduu kitabn adn verir. Bu eser 19. yy. nl kadn romancs George Sandin doay, kr yaamn anlatt La Mare au diable-Lanetli Gl adl eseridir ve Proust yle devam eder: Ondan biraz sonra renmitim ki byk annem, bana, nce Mussetin iirlerini, Rousseaunun bir kitabn ve bir roman olarak da Indianay getirmek istemitir (87-88). Bu ifadeleri ile Proust metinleraraslk kavramnn nemine vurgu yapmaktadr; metinleraraslkta sadece bir yazarn eserine deil birden fazla yazarn eserine atfta bulunulabilir. Peygamberin Son Be Gnnn yazar olan Tahsin Ycel de Nazm Hikmetin sanat ve siyaset anlayna hayran olduundan olsa gerek; eserlerinde Hikmetin en bilinen dizelerine kahramanlar vastasyla gndermeler yapar: Hikmetin ak iirlerine kar olan Feride lmden nce onun iirine gnderme yapar: Bugn pazar, beni gnee kar, diye fsldar (50). Krk yl sonra peygamber karsnn mezarna gittiinde airin dizelerini hatrlar: Bugn pazar, beni ilk defa gnee kardlar(122). Yukarda grlebilecei gibi; Feride, dizeleri kendine gre deitirerek ve Nazm Hikmete sadk kalarak dile getirir. Peygamber, yaamnn son anlarna yaklatka, dnceleri Nazm Hikmetin dncelerine daha da yaklar. Bilincini yitirirken son anlarnda: Akn var, gnee akn! Gnei zaaaaaptedeceiz. Gnein zapt yakn!(297). Yukardaki rneklerde de

grlebilecei gibi; yazarlar eserlerinde dier yazarlarn eserlerine ve ifadelerine atfta bulunmakta olup, onlarn bir veya daha fazla eserini yansmaktadrlar. Bu iki eser arasnda da metinleraraslk gze arpar.

31

Srrealizmin kurucusu ve ayn zamanda yazar, evirmen ve air olan Louis Aragonun eseri metinlerarasla ak bir eser gibi grnmektedir. Eserlerinde baka metinlere ak ya da kapal birok gndermeler yaplr, alntlara yer verilir.

Aragonun zelliklerinden biri de; genelde bir eserini yazarken metinleraras gnderime edeer olan, balang tmcesini genelde okuduu bir baka eserden almasdr. Bunu yaparken dier nl yazarlarn eserlerinden alntlar yapar, romann balatabilmek iin nl kahramanlara gndermelerde bulunur. yle Derin ki Gzlerin adl eserinde bir ok metinleraras ilikiye ve benzetmeye rastlamak mmkndr. Metinlerarasl deerlendirirken daha nce deinildii gibi; Kristevann dnyapbirim adn verdii, her metnin yapsnn farkl dzeylerinde somut olarak okunabilen, metne tarihsel ve toplumsal yerlemlerini veren metinleraras ilevi de gz nnde bulundurmak gerekebilir. Metin, metinleraras bir dzlemde incelenirken, szcelerin bir btn ierisinde dnmn ele almaktan baka, bir btn tarihsel ve toplumsal metin ierisine de sokmak gerekir. Bu dorultuda yaplan gndergelerin anlamn karabilmek iin yazarn iinde yaad, tan olduu koullar gz nnde tutmak gerekir (Aktulum 16). Aragon, eserlerinde Nazi ynetimini ile ibirlii yapan dnemin Vichy Hkmetinin yazlarna sansr uygulamasn eletirir; metinleras gndermeler yaparak bu karmak durumu dile getirmeye alr. Bir bakma yapt gndergeleri setii siyasi stratejisi dorultusunda kullanr. rnein kinci Dnya Sava srasnda ikiye blnme tehlikesi geiren Fransann ve Fransz Dilinin ve Kltrnn iine dt ackl durumu okurlarna verme ura iindedir. Belki de zerindeki baskdan ve dnemin siyasi koullarndan dolay hereyi aka yazamadndan olsa gerek; bakalarnn eserlerine gndermeler yapma yolunu seer. Daha nce de deinildii gibi metinlere yaplan gndermeler bazen eski metinlerin tekrar hayat kazanmasna katkda bulunmaktadr, bu zelliin metinlerarasln yararlarndan biri olduu ifade edilir. Aragon, zellikle de Ortaan byk yazarlarnn eserlerini dikkatlice okur, kendi yaad iin belki de demode olmu okunmayan ve yaynlanmayan bir ok Ortaa eserine el atp, onlar yeniden kazandrr. Biimsel dzlemde ilham kayna olur. Ortaan yaznlarna tekrar bavurulmasnn sebebi; belki de tarihsel ve

32

ideolojik sebeplerden dolay olsa gerektir. Aragon, metinlerarasl belki de bir direni yazs olarak kullanr. Yasaklanan duygu ve dncelerin kullanlmas ilemine bavurur. zellikle Ortaa yazarlarnn eserlerine yapt gndermelerle tanklk ettii gncel koullar arasnda iliki kurar. rnein yle Derin ki Gzlerin adl eserini 12. yy.da halk airi Blondel de Neslenin Aslan Yrekli Richard Efsanesi ile ilikilendirir. Efsaneye gre Kral Richard, Hal Seferinden dnerken, Avusturya Dk Leopold tarafndan esir alnr ve mparator 6. Henriye teslim edilir. Aragon iirinde, aradan sekiz yz yl gemesine ramen, esir alnan kral ile kendi durumunu arasnda iliki kurar. Aslan Yrekli Richard, Aragonun ikizi olur. Zira, gizlice snr getii iin Aragon tutuklanp hapse kapatlr. Aslan Yrekli Richard de hapse atlmtr. Her ikisi de hapisten kurtulmaya alrlar. Aslan Yrekli Richard hapisten Blondel adl bir halk airi kurtarr. Blondelin, Aslan Yrekli Richard bulmasn kolaylatran ey, her ikisinin de bildii bir arkdr. Aragon iirinde Blondelin nezdinde onun syledii arklarn szlerini duyup anlayan Franszlara seslenerek, igal edilmi lkelerini kurtarmak iin ibirlii yapmaya arr, bu bir bamszlk arksdr: Tm obanlar, denizciler, rahipler Arabaclar, bilginler, kasaplar, Sz cambazlar, ressamlar, Ve pazardaki kadnlar (73). yle Derin ki Gzlerin adl eserinde tek bir esere gnderim yapmakla kalmaz; yaad dnem ierisindeki basklardan kanmak iin olsa gerek bir ok esere st kapal gndermeler yapar. rnein, sava yznden ayrlan veya birbirlerini grmelerine izin verilmeyen sevgililerin aclarna gnderme yapar. Bu aclar dile getirirken efsanevi sevgililere gndermeler vardr. Sava srasnda ok sayda kadn ve erkein yaadklarna yle Derin ki Gzlerin adl eserinde u ekilde gndermede bulunur: Drt yz yl geti ve yine onlara sylyorum. Ne bir ey deiti, ne de yreklerimiz. Hep glge hep ac var. Getiimiz ssz yollarda Fransa ve sevgi ayn gzyalarn dkyor. Hi bir ey arklarla bitmiyor (64). Yukardaki eserinde,

33

birbirinden ayrlan kadn ve erkekler ve gereklemesi imkansz aklar paralanmak zere olan Fransay temsil etmektedir. Aragonla ilgili daha bir ok rnek verilebilir. Yaz estetiinin bir paras olarak genelde metinlerarasla bavurur. Yazd iirlerinde metinleraras izlere olduka youn bir ekilde rastlanabilir. Eserlerini metinlerarasl kullanarak srekli devinim iinde tutma eilimindedir. lkesinin skntl ve sansrn egemen olduu bir dnemde iinde bulunduu duruma kar isyann; okuduu metinlere snarak, yeniden yazarak dile getirir. Metinleraraslk vastasyla eserleri uzamsal bir rtye brnr, rtnn kaldrlmas ile metinleraraslk aka ortaya kar. 1960lardan itibaren bata Julia Kristeva olmak zere, Roland Barthes, Michael Riffaterre ve elbette Harold Bloomun teorik giriimleriyle metinleraras ilikiler, gerekten edebi zmlemenin temel koyucu kavramlarndan biri durumuna gelir. Metinleraslk dncesini savunanlara gre; bir metinde metinlerarasnn varln alglayabilmek, metnin yapsn tam olarak zebilmeye yardmc olur. Bu balamda metinleraslk baz eserlerin evirisi srasnda karlalan zorluklarn zmne yardmc olabilir. Bir dier rnek de yazn alannda 2006 Nobel dln kazanan yazar Orhan Pamukun eserinde gze arpar. Yazar baz eserlerinde metinlerarasla

bavurmaktadr. Ele alnan eseri Beyaz Kale adl eseridir. Pedro'nun Zorunlu stanbul Seyahati 16. Yzyl'da Trkler'e Esir Den Bir spanyol'un Anlar adl bir kitap Trkeye Fuad Carm tarafndan evirilir. Orhan Pamuk'un Beyaz Kale adl roman ile bu kitap arasnda benzerlikler gze arpmaktadr. Hatta yazar bu konuda baz eletirmenler tarafndan intihal ile sulanr. rnein: ...Ama ne olur ne olmaz, gene esir debiliriz korkusu ile, krekileri sktrmaktan vazgetiler. Maluma krek ekenler ya Trk ya Maribi. Gemi bir kere zaptedildi mi, bunlar artk serbest. O vakit Trklere, bu bize unu etti, u bize ikence yapt derler... (Pedro'nun 12). Trk ve Maripli olan krekilerimiz sevin lklar atyordu; sinirlerimiz bozuldu... Esir derse cezalandrlmaktan korkan kaptanmz krek klelerini iddetle krbalatmak iin bir trl emir veremiyordu... (Beyaz Kale 11).

34

...Cerrah

msn,

diye

sordular.

Hayr

deyince,

az

kalsn

partiyi

kaybediyordum. Bereket versin lafa, sz geen kaptanlardan Durmu Reis kart. Cenevizli dnme Durmu Reis 'idrar ve nabz hekimidir, cerrahtan daha faydaldr' dedi. Krekten ite bu suretle kurtuldum... (Pedro'nun 12). ...Sonradan Ceneviz dnmesi olduunu duyduum Reis iyi davrand. Az sonra gsterdikleri kolu kopmu ahs grnce cerrah olmadm syledim. fkelendiler, beni kree vereceklerdi ki; kitaplarm gren Reis sordu; idrardan ve nabzdan anlyor muydum? Anladm syleyince kree verilmekten kurtuldum... (Beyaz Kale 14) ...En ste Muhammedin sancaklarn astlar; bunlarn altna, bizden aldklar bayraklar, halar ve Meryem Anamzn tasvirlerini astlar. Klhanbeyler, baaa aslan bu halarla tasvirleri bir ok yamuruna tuttular... Derken denizlerde eine rastlanmayan bir top atei koptu... (Pedro 18). ...Btn direklerin tepesine sancaklar ektiler, altlarna da bizim bayraklar, Meryem Ana tasvirlerini, halar tersinden asp klhanbeylerine aadan oklattlar. Derken toplar yeri g inletmeye balad... (Beyaz Kale 14). ...Sinan Paann oniki yldan beri ektii nefes darl artmt. Gstermedii hekim kalmamt. Sonunda beni ardlar. Paaya elimle bir urup hazrladm. Nasl alnacan sorunca, ii aktm ve bir kak isteyerek, gz nnde, kere doldurup itikten sonra, alsana senyr diyerek, kendisine de iirdim... (Pedro 22). ...Oysa, derdi, bildiimiz nefes darlyd. yice sorup soruturdum, ksrn dinledim, sonra mutfana inip orada bulduklarmla naneli yeil haplar yaptm; bir de ksrk urubu hazrladm. Paa zehirlenmekten korktuu iin gstererek uruptan bir yudum iip haplardan bir tane yuttum... (Beyaz Kale 17). rneklerde grld gibi yazar Orhan Pamukun Pedrodan etkilenmesi sz konusudur. Bariz benzerlikler gze arpar. Bu benzerlikler intihalin tesinde bir nevi metinleraraslktr. Metinleraraslk kuramna gre her metin daha nce yazlm bir metin zerine gelitirilir. Bu deiik biimde olabilir. Seilen izlek bakmndan,

35

uslp bakmndan ya da konu bakmndan olabilir. Bu adan bakldnda; Non nova, sed nove(Yeni bir ey yok, yeni bir sunulu biimi var). Bu Latince sz metinleraraslk dncesinin aklamasna yardmc olabilir. Yazar, metinlerarasl kullanarak etkileyici bir biim yaratmak ister ve birok eseri bir araya getirerek yapay bir yntem gelitirmi olur. Bu bulduu yntemle kendi eserini ve eserinde yaratt anlam farkl metinlerle bir arada szer ve tek bir anlam potasnda eritir. Metinleraraslk hem bir zgrlk alan ve biimi yaratr hem de yazarn gemie dnmesi ile, unutulan unutturmamas ile farkl bir hatrlatma ve nemsetme teknii de kullanlm olur. Yazar Orhan Pamukun eserinde de bu zellik gze arpar. ntihalden ziyade metinleraraslk gzel bir ekilde ele alnmtr. 3.2.3 ok Bilinen Metinlere Yaplan Ak Gndermeler: Genellikle okuma veya kltrel doyumla ortak bilince yerlemi eserlere yaplr. Bunlardan en yaygn olan genelde ncile yaplan gndermelerdir. Marcel Proustun Kayp Zamann zinde adl eserinin drdnc cildinin bal Sodom ve Gomorradr. Bu ehirlerin ikisi de l Denizde bulunur ve burada yaayan

ahalinin ahlakszlndan dolay Tanrlarn gazabna uradndan bahsedilir. Bu eserde bulunan iki ba kahraman Charlus ve Albertinein ecinsel olduklar konusunu ncile dayandrarak iler. Proustun eseri ncile dayandrlmakta olup ok bilinen eserlere yaplan bir ak gnderme nitelii tar. Ayn ekilde Hasan Ali Toptan Bin Hznl Haz adl eserinde de ok bilinen eserlere yaplan ak gndermeler mevcuttur. Hasan Ali Topta Bin Hznl Haz adl eserinde Grimm Masallarna gnderimde bulunur: Oduncu bir baba olmutu(...) Ormann derinliklerine doru yrmeye balamt baba (...) derken kolunda sepetiyle yryen krmz balkl kz da gelip; a kurdun yalana yalana kendini szdn farketmeden, size gmlen yaprak hrtlarn aralayp hzla kayboldu (73-74). Yine ayn eserde Don Quichota da gndermeler vardr: Adam dediim adam titrek bacakl uyuz bir eein srtna bin bir glkle oturtulmu, olduka rkek ama vefal bir glgeye benziyordu. Mzran yere dayayp uzaklara bakan valyenin altndaysa, sarsndan scak buharlar tten, yelesi ak kpkler iinde kalm, yle rzgar zeti gibi heybetli bir at vard ( 81-82).

36

Julien Gracq Un Beau Tnbreux adl romannda ncil, Hristiyanlk kltr, Arthur Rimbaud, Poe, Faust, Vigny olmak zere pek ok yazara ve esere ak ya da kapal gndermeler yapar, yapt alntlar bir dizi dntrme ilemi ardndan, yeniden yazarak ve yeni ilevler ykleyerek eserine sokar. Yeniden yazd eserlerden birisi de Alfred de Vignynin Les Amants de Montmorency adl iiridir. Yazar romannda metinlerarasla sk sk bavurarak bu iire gndermeler yapar. Alfred de Vignynin Les Amants de Montmorency adl iiri, Julien Gracq Un Beau Tnbreux adl romannn metinsel gndergesini oluturur. Gracq romantik bir iirin yapsn ve zn yar alayc ve yar ciddi bir yaklamla kendi eserine uyarlar. Bundaki ama, Vignynin iirine katt anlam kendi eserine de ters yz ederek katmak olabilir. Yeniden yazma ilemine yeni bir hava brndrmeye alr. Gracq, Vignynin eserini i anlat iinde bir anlat ilemine tabii tutar, bylelikle bir baka metni, kendi metni ierisinde asl grnmnden saptrr. Bir bakma eski metnin yzeyi kaznp, zerine yeni bir metin yazlr; eser ters yz edilmekle kalmayp, Gracqin anlatsnn biimini ynlendirir. Yazar, Vignynin metnine gnderme yaptn gizleme yoluna gitmez. Bu aktarm ilemi srasnda bir alntlama ileminden ziyade, yeniden yazma ilemi gze arpar. Metinleraslk genelde yknme ve yenidenyazma ilemleri eklinde olabilmektedir. Metinleraras iliki, balangta bir yknme yntemi olarak gerekleir. Daha sonra bir dier yntem olan yeniden yazmaya geilir. Gndergeye bavuran yazar, yknme yntemi ile bir dier yazarn dil ve anlatm zelliklerini kendi eserinde yineler. yknme, ncelikle bir gnderge ilevi ile tanmlanr, bir yanstma nitelii tar. yknmeyi yapan yazar, yknd metnin anlatm zelliklerine, yaplarna az ya da ok bal kalarak, okur zerinde oluturmak istedii etkiye gre bunlar metne sokar. Bazen alayc bir slup da taknabilir; bu, dier yazarn baz zelliklerini karikatrize etmek eiliminden kaynaklanyor olabilir. Orhan Pamukun eserinde nce yknme daha yeniden yazma sz konusudur. nk Pamuk, nce yazarn dil ve anlatm zelliklerini kendi eserinde yineler ve Pedroya baz noktalarda az, baz noktalarda ok bal kalarak kendi eserine uyarlama yapar. Vignynin iiri ilk kez Gracqin Un Beau Tnbreux adl romannn maskeli balo sahnesinin anlatld blmde ortaya kar. Dolores ve Allann zerlerinde

37

kocaman bir kan lekesi olan kyafetleri ile otelin merdiveninden inerlerken grlmelerine, Vigny, iirine gndermede bulunur: Yapma Irene! Vignynin ok tannan bir iiri bu. Yaamlarna son vermeye karar veren iki gen akla birlikte Montmorencyde bir hafta sonu geirmeye giderler. Hafta sonu bitince de birlikte intihar ederler. Hepsi ite bu (Gracq 204). Jacques, Vignynin iirlerinin gerekte ne anlama geldiinin ve ilevinin ne olduunun pek farknda deildir. Salondakiler, Jacquesin bu beklenmedik aklamasnn ardndan iirin gerek anlamnn ne olduu konusunda bilinli bir yoruma davet edilir. Eski bir senaryonun yinelendiini anlayan davetliler Jacquesn bu szleri zerine korkuya kaplrlar: Gerard ta kesilir, Irenee kt kt glmser, Henrinin dudaklar ise soluk bir renk alr (Gracq 204). Bu aamadan sonra da romanda gerek dolant balar. Jacquesn, Allan ve Doloresin birliktelikleri konusunda farknda olmadan Vignynin iirinden hareketle getirdii yorum onlarn Montmorencyli sevgililer gibi romantik bir ak yaadklar anlamn tamaz. Bununla birlikte, Gracqin eserinde iirin ierii ters yz edilir. Allan ve Doloresin salona gelileri ve betimlemeleri yknme ilemini balatr. Gracq bu blm bir yanstma yntemine uygun olarak oluturur: Elbiselerin kenarnda, kalbin olduu yerde, tahrik edici, taze bir iek gibi esiz byk bir kan lekesi vard. Montmorencyli Sevgililer, dedi Jacques en doal ses tonuyla(174). Gracqin Allan ve Dolores salona gelileri ile birlikte Vignynin iiri yeniden canlanr, bu bir bakma Vignynin iirinin yinelenmesidir. Sevgi ve uyum dolu iki gn geirdiler arklar ve pckler, sesler, birleen dudaklar, Karan baklar, mutlu i ekmeleri ile geen ki gn onlara iki saniye, iki asr gibi gelmiti (Vigny 158). Gracq, Vignynin iirinden esinlenirken yknmeye belli bir yanstma ilevi ykler. iirden anlamsal bakmdan yararlanmas sz konusu olmu olabilir. Un Beau Tnbreux adl roman, iirin temel anlam eksenleri etrafnda yeniden yaplandrlr. Her iki eserde de iftlerin mkemmel uyumlar ve sevgililerin birliktelikleri aka belirtilir. Vignynin iirinde gze arpan belirgin zellikleri Gracq kendi syleminde yineler, romantik iirin bir sylemini yapmaya alr. iirdeki izlek ve deerleri bir

38

dizi deiiklie uratarak ve yeniden ileyerek eserine sokar. Bylece yknme ynteminden bir baka metinleraras iliki yntemi olan yenidenyazmaya geilir. Gracqin metni, yknme ynteminin kimi temel ynelimlerine bal kalr, kendi yaptnn isel gereksinimleri dorultusunda romantik iirden alntlad unsurlar kullanr. Yineleme ilemi sradan bir elendirme grnts olmakla kalmaz; romanda yanslamann tarznda benzerini yazma ileminin tesinde mimetik ve yergisel ilevi aan bir hedef bulunur. Yazar biemsel zellikleri ar bir ekilde taklit etmekten uzaktr. Gracq iirin temel ekseni zerinde kalr: Mkemmel uyum, sevgililerin uyumu, lme yzlerini dnm iftin kusursuz uyumu dzdeimeceli bir yaplanma ierisinde yinelenir. Vignynin iiri yknme araclyla gndeme gelir. Gracq eserini bilinen bir iirin ierii zerine kurar. yknme vastasyla romann beslendii kaynaklardan biri ortaya kar. Ancak, iirle biimsel dzlemde kimi ortak zellikleri bulunmasna karn, Gracqin anlatsnda anlamsal dzlemde bir dizi deiiklik yaanr. Gracqin eseri Vignynin iirindeki baz izlek ve bellek deerleri dntrerek yeni bir btn ierisinde kaynatrr. Alt metindeki baz unsurlar bu vastayla yeni bir grnm ve ilev kazanrlar. Gracq ncelikle Vignynin iirindeki temel unsur olan uyum unsurunu dnme uratr. Vignyde baklar iki sevgilinin uyumlu birliktelii, bir itenlii olarak birbirine karrken Gracqde karmaz. Vignynin iirindeki uyum aka sk skya bal bal olup, onun en nemli zelliklerinden birini oluturur grnmektedir. Gracqin metninde ise; her trl sevgi cokusu ve sevinci silinir gibidir, sevgi yerini incelik ve gleryze, yzeysel olduu kadar yapmack bir mutlulua brakr: Son derece neeli, canl bir konumaya dalan Allan ve Dolores merdivenin banda grndler(Gracq 173). Derin bir iselliin, bir yaknlamann sonucu olan uyum Gracqda sadece kendini dtan gsteren szde bir mutluluk, dsal bir mutluluk olarak ortaya kar. Vignynin iirinde ise; yalnz iki sevgilin lkesel ballklar, onlarn yan yanalklar Allan ve Dolorese sadece kendilerini seyreden kiilere ho grnmek iin taknlan yapmack bir tutuma dnr. ki eser arasnda yukarda deinilen deiikliklerin dnda da izleksel dzeyde baz deiiklikler gze arpar. Gracqin belki de buna bavurmasnn temel sebeplerinden biri; Vignynin iirinden yola karak oradaki ak hikayesini yeniden

39

yazarak metnine zel bir hava katmak istemesidir. Un Beau Tnbreux adl romannda lksel bir akn etrafnda younlaan romantizmin duygusal deerlerini yeniden dzenleyerek anlatsna geirir. Yukardaki rneklerde verilen Vignynin eserini iyi bir ekilde evirebilmek iin onun eserinin gndergesini oluturan Gracqin eserinin okunup anlalmasnda ve eviri eylemi srasnda gerektii zamanlarda bu esere de bavurulmasnda fayda olabilir. Zira metinlerde anlamsal evrenin ufku, baka metinlere, dolaysyla baka kltrlere al gerektirmektedir. Belirli yada rtk alntlarn, gndermelerin metin iinde geirdii dnm grebilmek ve bir okur olarak kavrayabilmek gerekir. Bu da hem metnin iinden bakarak anlatmn dzlemini hem de ierik dzlemini takip edip deerlendirmeyle olacak bir sretir. 3.2.4 Bir Sylemin Yeniden Yazm: Yazar, ortak bilinaltna yerlemi olan bir ok eserden esinlenir ve kendi yaad aa uyarlar. Bunlara rnek; Aisoposn Tilki ile zm adl masal La Fontaine tarafndan Tilki le zmler bal altnda gnderme yaplarak yeniden yazlr. ASOPOS: TLK LE ZMLER A bir tilki bakm ki ardaktan salkm salkm zmler sarkyor, imrenmi, yemek istemi; yetiemeyince de, daha koruk bunlar, yenmez demi (28). LA FONTANE: TLK LE ZMLER Gaskonyal bir tilki, yahut Normandiyal belki, neredeyse acndan lecekti ki; bir ardan zerinde olgun zmler grd: Kabuklar kzl, kara. Elinden gelse hepsini silip sprrd fakat yetiemediinden onlara: Bunlar ham, dedi dokunur insana yemesi (76). Aisopos ve La Fontainenin eserleri arasnda metinleraraslk grlmektedir. Aisoposun eserinden etkilenen La Fontainenin eserini evirebilmek iin Aisoposun eserini de gz nnde tutmak faydal olabilir. Bu iki eser aralarnda etkileim olan, birbirlerini tamamlar nitelikte iki eserdir.

40

Cuma yada Pasifik Araf balkl ayn eser 1971de Tournier tarafndan, ocuklar iin, Cuma veya Yabanl Yaam bal ile tekrar yazlr. Yazar eseri daha da ksaltarak yazar. Eseri tekrar yazmaktaki amac belki de ocuklara hitaben yazmaktan ziyade Gerard Genettenin de belirttii gibi, Defoenun metnine daha da yaklamaktr. Eserini her kesimin okumasn ister. Birinci Cuma bir taslak, ikincisi ise asl kitaptr (Genette 14). Tournierin metinlerarasla bavurarak ayn eseri ikinci defa yazmas srasnda kimi ekleme, karma, yerine koymalar yaanr. lk kitaptaki i anlat yntemi ve felsefi ierik ikinci kitapta yeralmaz. Felsefi ierik direk olarak deil gizlice aktarlr. Yazar ikinci eserinde ncilden yapt alntlar da yer vermez. Tamamyla nc tekil ahsta anlatm yaplr. Yazar ilk versiyonda ne kan Robinsonun bencil, baskc tutumu yerine, Defoenun anlatsndaki Robinsonun tutumuna dnmeyi yeler. Yeni versiyonda Cumann eylemlerindeki dikkate deer yanlar yineler, Tournier ikinci anlatnn birinci anlatya gre indirgenmesi ile her ayrntnn, her unsurun, her olayn birka kez daha nem kazand dncesindedir. Szdizimsel dzlemde yazar yalnlatrmaya ynelir; unsurlar zorunluluk ilikisine gre balamak yerine onlar yan yana koyar ve ilgi zamirleri yerine sfatlar kullanr. Daha sssz, yaln bir bieme bavurur. Kimi zaman aklamalar yapmak iin yeni tmceler ekler. Bunu yapmaktaki amac; esere daha retici bir hava katmak olabilir. Karlatrmalar yeni versiyondan karr. Betimlemelerden ok eylemi n plana karr, duygular anlatmaz ve kahramann iinde olup bitenlerin zmlemesini yapmaz. Birinci versiyonda, anlatya gereki bir hava katarak, ikinci eseri bir hikaye zelliine brndrr. Bir bakma eser, szl anlatma yaklar. 3.2.5 Yapc likilendirme: Fairclough, metinleraras ilikinin aktarma ve ifade etme gibi yzeysel zelliklerle veya daha az saydamlkla ifade edilebileceini belirtir ve ekler evirmen bunu baarabilmek iin; kaynana, yzeysel zelliklerine inmelidir(35). Bir rnekle aklamak gerekirse; Semray liseden beri tanyorum. Geen hafta kz kardeine gs kanseri tehisi konmu. Tedavinin verdii bitkinlik ve ameliyat Onu grnte perian

41

etmiti. Ne yazk ki; endie etmesi gereken baka eyler de vard. Bir dier endiesi de salk sigortasnn olmamasyd. Tedavi, ameliyat, gs kanseri gibi szcklerin kullanlmasndan Semrann kz kardeinin kemoterapi grd, ve gsnn alnd sonucuna dayanan bir ilikilendirme kurulabilir. Ayn ekilde baka szcnn kullanm; bir dier endiesi olan salk sigortasnn olmamasyla ilikilendirilebilir. De Beaugrande ve Dressler; bahsedilen bu ilikilerin; evirmenin sz konusu metne kendi inan ve varsaymlarn da katmas ile salanabileceini belirtir (28). eviride bu trden bir ilikilendirme kurmak bir bakma evirmenin tarz ve yeteneine baldr. Bu trden yaplacak olumlu ilikilendirme eviriyi daha etkin ve akc klabilir. 3.2.6 Sosyo-Kltrel Nesneler ve Sosyo-Metinsel Uygulan; Hatim ve Masona gre, sosyo-kltrel nesneler ve sosyo-metinsel uygulan metinlerarasnda iliki kurmada arac rol oynar(44). Sosyo-kltrel nesneler daha ziyade mikro dzeyde ortaya kar; belli bir kltr iin belli zamanda nem tayan szck veya ifadelerle aklanabilir. Bu durumu Hatim ve Mason bir rnek vererek aklar: Jonas ncilden yola karak hainlii gstermekte veya hain birine atfta bulunmada kullanlabilir(18). ncile yaplan bu atf uzun mrl olabilecei gibi bir ok kltrde de anlam kazanabilir. Herkes tarafndan bilinen eserlere yaplan atflar daha uzun mrl olabilir. Bunun yannda politika ve elence dnyasnda vs. yaplan ilikilendirme daha ksa sreli ve snrl olabilir, bir ka rnekle aklamakta fayda vardr: ngilterede yaynlanan The Guardian gazetesinin 2 Mays 2001 tarihli saysnda kan bir balk u ekildedir: Pretoria Olaynda Uyuturucu Endstrisi Aaland. Bu ifadelerinin herbirinin evirmen ve okuyucunun kafasnda deiik bir dizi ekil ve anlamlar artrmas ve tam olarak anlayabilmek iin daha nceki metinlere tekrar bakmay gerektirmesi olasdr. Bu gibi ifadeler zaman getikte daha az popler hale gelerek gncelliklerini kaybedebilirler.

42

Dier yandan, sosyo-metinsel uygulamalar metnin tannp anlalmasn kolaylatran tarz, sylem, metin tr vs. ierir. Robin Fowler, gazete editrlerinin kendilerini finanse eden ekonomik gleri ve siyasi ideolojileri tarzlarnda yansttklarn ifade eder (23). Richard Moon da ortak kltrlerin paylalmasnda metinlerarasln salanmasnda eretileme ve deyimlerin roln

vurgulamaktadr(121). Robin Fowlera gre, eviride ataszleri ve eretilemenin tam olarak anlamna en iyi ekilde metinleraraslk yoluyla ulalabilir(165). Ayn grlere McCarthy ve Carter da katlrlar(115). rnekleri geniletmek gerekirse; Yldz Savalarnn Olu eklinde atlan bir balk, fze savunma sistemlerini neren George Bushu yanstmas itibariyle olduka zengin grnmektedir; fze savunma sistemleri ilk kez 1980lerde dnemin Cumhurbakan Ronald Reagan tarafndan nerilir bu yzden de bir zamanlar aktrlk de yapm olan Reaganla ilikilendirilir. Yaklak 20 yl sonra gnmzde Yldz Savalar filminin ikinci blm ekilir, Bushun uygulad sac grlerin, bir zamanlar Reagann izledii grlerle benzerlik gsterdiine inananlar Bushu Yldz Savalarnn Olu ifadesi ile zdeletirirler. Bu ifade 1980li yllarda souk sava dneminde ortaya km olmasna ramen, gnmzde de kullanlabilmektedir. Bir baka rnekte Daily Telegraph gazetesinde 18 Austos 2000 tarihinde yaynlanan balkta Tatil Dn Keyfi Yerinde Olan Euan 05:00da Ban Yine Belaya Soktu denilmektedir. Bu balkta kullanlan Euan szc birok ngiliz iin o gnlerde bela szc ile birlikte kullanldnda elenmeyi seven ve babas iin utan kayna olan bir genci ifade etmekteydi. Gelecek dokuz ay, delikanl haberlerde yer almadndan dolay, ad byk lde ortalktan kaybolur. Tatil dn keyfi yerinde ifadesi; elenmeyi, yine ifadesi; gencin daha nce de ban belaya soktuunu, ban belaya soktu ifadesi de; ban belaya sokmaya meyilli bir genci ifade etmekteydi. Byle bir haberi okuyan okuyucuda daha nce bu konu ile ilgili baka haberler okuduu izlenimi ortaya kar; evirmenin eviri eylemi esnasnda bu izlenimi verecek ekilde eviri yapmas metinleraraslkla ilgilidir. evirmen okuyucu zerinde bu izlenimi verdii oranda baarl olabilir.

43

3.2.7. Gazete Balklarnda Metinleraraslk: 1 Mart 2001 tarihinde Guardian Weekly gazetesinde Bat Afrika ve Afganistandaki insanlk dramlarn anlatmak iin yazlan makalede kullanlan Lanetlilerin Sessizlii bal; okuyucu da arm yaptrabilmek iin; Kuzularn Sessizliine atfen yaplr. Buradaki ilikiyi salamakta kullanlan g, o gnlerde yeni gsterime giren ok fazla reklam yaplan bir filmdir. Yine ayn gazetede 22 ubat 2001 tarihinde yaynlanan spanya ve ngiltere arasndaki krizi anlatmak iin seilen spanyada Su bal; bir mzikalde geen spanyada Yamur adl arkdan esinlenilerek seilir. Zira, ngilizcede geen blame(sulama) ve rain (yamur) szckleri birbirleriyle kafiyelidirler. Bahsi geen rnekte metinleraras ilikinin salanmasnda bir mzikal araclk edebilmektedir. Yukardaki rneklerde de grlebilecei gibi, birbirinin yerine kullanlan szckler sesbilimsel adan birbirlerine yakndr. Eugene Wintera gre, Dnyadaki bilginin temelinin alglanmasna yardmc olan metinleraraslk, uyumazl uyuur hale getirmekte temel rol oynar(60). Bu duruma gzel bir rnek, Bill Clintonn bakanlnn son dnemlerinde partisine yaplan ykl miktardaki bala ilgili olarak gazetelerde elinde bir uval para torbas ile karak; asla ve asla bu dalavereden bir kuru dahi almadm dedii karikatr, metinleraraslk vastasyla Monika Lewinsky skandalyla ilikilendirilir. nkar ettii parti banda geen kuru yerine, seks, dalavere yerine, o kadn kullanlarak metinleraraslk salanabilmitir. Metinlerarasla BBC ve CNN gibi saygn haber kanallar yaynlarnda sk sk yer verebilmektedirler. rnein bugnlerde yaplan altl rugby turnuvas BBCde sex appeal(cinsel ekim)den esinle six appeal (altl ekim/gsteri

eklinde)verilmektedir. Text (sms) Turistleri bal altnda yaplan metinlerarasln bolca kullanld bir makale evirisi Taylanda gidip bir gemide terkedilen bir grup gen turistle ilikilendirebilir. Zira bu ilikilendirmede baz nemli ltler vardr. Teknede yalnz braklan bu genler sms (short text message-ksa mesaj) gndererek hayatta kalmay baarrlar. Text szc sex eklinde evrilir. Buradaki bir baka ama da gnmzde seks cenneti olan Taylanda bu genlerin de bu maksatla gelmi olabileceklerine dikkat ekmektir.

44

BLM III 4. METNLERDE BADAIKLIK TUTARLILIK VE RG Metin szcnn Franszcadaki (texte) ya da ngilizcedeki (text) karlklarnn kkenine bakldnda, Latincede kuma anlamna gelen textus ve textum szcklerinden geldiini grlr. Metin kendisini oluturan elerin

birbirlerine aama aama rlmesi ile bir dokuma sreci sonucunda ortaya kar. rme ilemi sonucunda ortaya kan rn kumatr; bu kuma ipliklerin birbirlerine gemesi ile meydana gelir. Kuma metin ierisinde en fazla tekrarlanan ereti szcklerinden birisidir. Yukarda da deinildii gibi; metin, dokunan bir kumaa benzetilir ve metin zmlemesi yaplrken de dokunan kuma bir nevi zmlenir, kuman iplikleri tek tek zlr; eviride zmleme ilemi genelde en zor ilemlerden biri olarak ortaya kmaktadr. (Riegel Pellat ve Rioul 241) Metin kavramn, kendisini oluturan tmce dizilerinin birbirlerine badaklk ve tutarllk ltleriyle balanarak bir anlam btn oluturmasyla meydan gelen, belli bir amala retilmi, ba ve sonu kesin izgilerle snrlandrlan yazl ya da szl bir dilsel rn olarak tanmlanabilir. Nasl bir tmce basit bir szck dizisi deilse, bir metin de basit bir izgisel tmce dizisi deildir (Riegel Pellat ve Rioul 603). Dil, insanlar tarafndan, belli bir ileti oluturmak amacyla kullanldnda, ncelikle sesbirimler birbirlerine eklemlenerek biimbirimleri oluturur. kinci aamada ise, biimbirimler her dilin kendine zg kurallar dorultusunda eklemlenerek, szceleri ve/ya tmceleri oluturur. Ancak bu birimlerin birleip bir metin oluturmas bu iki eklemlenme aamasndan farkl bir ilem gerektirebilir, nk bu ilem iin dil dizgesinin dayatt belirli kurallar yoktur. Bir metni metin yapan ltler, her defasnda metnin kendi iinde oluur ve retilen her metnin zelliine, trne (yaznsal, hukuki...), ilevine (betimleyici, anlatsal...), kendisini reten zneye, alcsna ve retildii koullara gre dzenlenir. ncelikle tmceler birleerek blmleri oluturur. Blmlerin belli bir mantk dizgesi erevesinde birbirlerine eklenmesiyle de metinler oluur ve her metin belli bir izlek etrafnda geliir.

45

Bir metnin retilme amacna uygun olmas ve kendisi araclyla aktarlmak istenen iletinin doru bir biimde kavranabilmesi iin sahip olmas gereken iki temel lt vardr. Bunlar metindilbilimin iki temel esi olan tutarllk ve badaklk kavramlardr. 4.1. Badaklk ve Tutarllk Martin Charolles, bir metnin tutarllk ve badaklk zelliklerini

gsterebilmesi iin drt kurala uyulmas gerektiinden sz eder. Bunlar; yineleme, ilerleme, eliik olmama ve bantllktr (32). Bir metnin, basit bir tmceler dizisi olmaktan kp metin olabilmesi iin, ierdii baz bilgilerin ve elerin yinelenmesi, bu eler yinelenirken, bir yandan da metinde sz edilen konunun bir sona, bir sonuca doru ilerlemesi ve gelimesi, bunun iin de yeni elerin ve yeni bilgilerin metne katlmas gerekebilir. Ayn zamanda, birbiriyle elien fikirlerin bir arada bulunmamas ve metne konu olan gndergelerin, gereklerle rtmesi, uyumas ve bunlarla belli bir balant iinde olmas da gerekebilir. Bu kurallarn metnin yzeyinde szck ve szdizim asndan nasl uygulandn ve metnin anlamsal dzeyde nasl oluturulduunu badaklk ve tutarllk kavramlar aklamaktadr. 4.1.1. Badaklk Tmcelerin birbirlerine eklemlenerek bir metin oluturmasn salayabilmek iin uyulmas gereken ltlerden bazlar dorudan metnin yzey yapsyla, yani szck ve szdizimi dzeyiyle ilgilidir ve bunlar metnin kendi iinde uyumlu olmasn salar. Badaklk lt; nermelerin birbirlerine balanmas ve metnin izgisel biimde dzenlenmesi sonucunda ortaya kar (Maingueneau 16). Baka bir ifadeyle; bir metnin uyumlu olabilmesi iin, kendisini oluturan eitli blmlerin bir dilsel btnlk salayacak biimde birbirlerine balanmalar gerekmektedir. Mona Baker badaklk kavramn u ekilde aklar: Metnin paralar arasnda szcksel, dilbilgisel ve dier bakmlardan iliki salayan bir adr. Bu ilikinin salanmas okuyucunun, metin ierisindeki dier szck ve ifadeleri okuyarak yeni bir metin yaratmas ile gerekleir. Badaklk yzeysel bir iliki olup

46

grebildiimiz ve duyabildiimiz gerek szck ve ifadeleri balar(180). Metnin uyumluluunu salayan dilsel eler, hem blmlerin kendi ilerinde, hem de blmler arasnda dilbilgisel, szdizimsel, anlamsal ve mantksal balantlar kurulmasna yardmc olurlar. Badaklk salayan dilsel eler metnin bir anlam btnl olarak alglanmasn, yani metin iinde bir yerdelik oluturulmasn salar. Bu eler arasnda, eylemlerin zaman uyumlarn, gstergenin dizililerini, artgnderimleri, ngnderimleri ve balant eleri saylabilir. 4.1.2. Artgnderim Bir metnin badaklk zellii tayabilmesi iin iermesi gereken dilsel eler arasnda bulunan artgnderim, daha nce kullanlm bir biime, bir ncle daha sonra gelen bir e (...) araclyla gnderme yaplmasn salayan dilsel elerdir(Vardar 232). Bu eler, metnin konusunu oluturan bilgilerin yeniden ele alnmasn salayarak, onun izgiselliini ve srekliliini oluturur. Artgnderim eleri ok eitlidir. Egnderim ilikisi iinde olan her szck ya da dilbilgisel e, baka bir deyile gndergeleri ayn olan her gsterge birer artgnderimdir. Artgnderimler bir metinde eitli biimlerde gerekleebilir. 4.1.3 . ngnderim Artgnderimlerin yan sra, onlar kadar sk kullanlmamakla birlikte, ngnderim ad verilen eler de bulunmaktadr. Bunlar, artgnderimlerin tersine, anlaml bir birimin yerini tutan bir enin sylemde ondan daha nce anlmasyla ortaya kar(Vardar 162). Bir baka deyile; gnderim esi nce, gnderimde bulunan ad sonra geliyorsa, bu iki e arasndaki iliki, ngnderim ilikisi olarak adlandrlmaktadr. 4.1.4 Balant eleri lerlemenin metnin yzeyinde oluturulmas, balant esi ya da bantlayan ad verilen dilbilgisel elerle salanmaktadr. Bu eler, metnin blmleri arasnda anlamsal ve mantksal balantlar oluturarak onu yaplandrr(Riegel Pellat ve Rioul 29). Bunlar, ilev asndan byk bir eitlilik gsterir ve Riegel Pellat ve Rioule gre kendi ilerinde de birok tre ayrlan iki byk snf olutururlar:

47

Metindeki zamansal deiimi ve geliimi gsteren zamansal balant

eleri (nce, sonra, daha sonra, sonunda...), Metindeki uzama ilikin deiimi ve geliimi gsteren uzamsal balant

eleri (burada, orada, aada, yukarda, altnda, stnde...), Metne konu olan dncelerin ncelik, nem gibi ilikilerini gsteren

sralama balant eleri (ncelikle, ilk olarak, ayrca, bir yandan/dier yandan...), Dncelerin deiik biimde yeniden ele alnmasn salayan yeniden

oluturma balant eleri (baka bir deyile, sonu olarak, ya da, yani...) vs. Yukarda bahsedilenleri bir rnekle aklamak gerekirse; (...) Oysa Hristiyanlk insann doutan kt olduunu kabul eder. nk ktlk insann iindedir ve bu ona kaltm yoluyla ilk gnahtan gemektedir. Hristiyan ahlak yaps edebiyat iinde ilenirken, dier yandan da (...) bilimsel almay temel alan ilk bilim kurgu romanlarndan saylan Stevensonun Dr Jekyll ve Mr. Hyde, bu gr temel alarak, dnemin ahlak anlayna farkl bir bak getirir. (...) Marry Shelleyin Frankenstein ile balayan bu sre, daha sonra H.C Wellsin Dr. Moronun adas ile devam eder. Ancak bu romanda gelecek farkl bir geliim gstermez. Zaten yazarlarn amac da gelecei anlatmak deildir (...) Romann sonunda olaanst hal olaana dnecek, srp gitmesi dnlen eski toplum yaps bir deiim gstermeyecektir.Bir baka deyile yazarn, var olan dzenle pek sorunu yoktur(...) (Yelkenli Mustafa Cumhuriyet Kitap Eki 26 Eyll 2002). Bu alntda grld gibi, ancak, zaten, nk, bir baka deyile gibi balant eleri, bir yandan metne yeni bilgilerin ve bu bilgileri destekleyen ya da bunlar tamamlayan aklamalarn katlmasn salayarak metnin ilerlemesini salarken, bir yandan da, tmceler arasndaki anlamsal ve mantksal balar kurarak birbirlerine

eklemlenmelerini ve metnin izgiselliinin olumasn salarlar. 4.2. TUTARLILIK: Metin iinde her ne kadar birbirlerine bal olsalar, birbirlerini btnleseler de badaklk ve tutarllk olgular dzey asndan birbirinden farkldr. Badaklk metnin yzeyinde, dilsel eler araclyla grlebildii halde, tutarllk derin yapda

48

oluan anlamlar arasndaki mantksal balantdr ve tutarll gsteren belirli dilsel eler bulunmamaktadr. Ducrot ve Schaeffere gre, tutarllk anlam paralarnn metne konu olan izlein etrafnda btnlk ve sreklilik oluturacak biimde gelierek birbirlerine eklenmesini salar; bu da metin evreninin biimini belirleyen ve ussal bir yap olarak tasarlanan kavramlarn kabul edilebilirliini nvarsayar (Beaudet 4). Tutarllk sz konusu olduunda, metinde sz edilen izlein dil d dnya gereklikleriyle kurduu ilikilerin incelenmesi gerekmektedir. Bylelikle,

badaklk, kendisini yalnzca metnin yzeyinde somut bir biimde gsterirken, tutarllk olgusu soyut anlam dzeyinde incelenir. Tutarllk ilk bakta metnin yzeyinden alglanamaz, belli bir yorum sreci gerektirir. Bu yorumu yapacak kiinin karmak bir belirtiler ana dayanarak, sahip olduu dilsel, sylemsel ve ansiklopedik bilgiler btnln harekete geirmesi gerekmektedir (Maingueneau 123). Bu olgu metinde yer alan eylem, durum ya da olaylarn, yani gndergelerin, alcnn sahip olduu metin d dnya gereklerine ilikin bilgiler dorultusunda anlamlandrabilecei biimde ortaya kmasna baldr. Baka bir deyile, metnin gndergelerinin, alcnn d dnya gerekleriyle rtmesi gerekmektedir. Bir metnin uyumluluu, o metnin tutarlln kolaylatrr ve desteklerse de, tutarlln tek nvarsaym badaklk kurallarna uygun biimde retilmesi deildir. Kimi zaman metnin tm ya da eitli blmleri, badaklk salayan dilsel eler kullanlmadan da tutarl olabilir. Bir rnekle alamak gerekirse: (...) Artk klar eskisi gibi souk gemiyor. Bilim adamlar kresel snmann birok olumsuz etkisi olduunu sylyorlar. Okyanuslardaki adalar birka yla kadar sular altnda kalacakm (...). Burada grld gibi, hibir artgnderim ve balant esi iermeyen bu tmce dizisi, yazan znenin ve okuyucularn d dnya gerekleriyle ilgili bilgileriyle btnleip birbirlerine eklenerek, kendi iinde bir anlam btnl oluturmaktadr. Tutarllk ayn zamanda, tmcelerin birbirlerine gre yorumlanabilmesiyle de oluur. Metnin hem kendisini reten zne, hem de alcs tarafndan ayn lde tutarl olmas iin, d dnya bilgilerinin her ikisi tarafndan da paylalmas gerekmektedir. Yukardaki rnee bakldnda bu tmce dizisini, kresel snma konusunda bilgisi

49

olan alclar tarafndan, gerekli mantksal balantlar kurularak, u biimde yorumlanacaktr: Klar kresel snmadan tr eskisi kadar souk gemiyor ve yine kresel snma nedeniyle buzullar eriyor, bylece denizler ykseliyor ve bu nedenle de baz adalar sular altnda kalacak. Ancak, ayn tmce dizisi, kresel snma konusunda bilgisi olmayan alclara tutarsz gelebilir, nk onlar, bu metnin evreniyle rten bir d dnya bilgisine sahip olmadklar iin metinde yer alan anlamsal balantlar kuramayabilirler. Badaklk salayan dilsel elerin bulunmamas bir metni her zaman tutarsz yapmad gibi, bu elerin varl da tutarllk iin her zaman yeterli olmayabilir. rnein; lk nce iki bardak unu bir kaba dkeceksin. Sonra televizyonu kapatacaksn, baka bir deyile, perdeleri aacaksn. Ekrandan uzaklaacaksn, daha sonra, kaba iki yumurta kracaksn (...) Bu szck dizisi artgnderimler (televizyonekran, kap) ve balant eleri (ilk nce, sonra, baka bir deyile, daha sonra) iermesine karn, herhangi bir zel balam iinde bulunmad srece, mantksal ve anlamsal adan bir btn oluturmas ve tutarl olmas zor grnmektedir. Tutarllk, byk lde metin trlerine baldr. Her trn kendine zg, ikin yapsal zellikleri vardr ve belli bir trle ilikilendirildiinde tutarl grnen bir tmce dizisi, baka bir trle ilikilendirildiinde tutarsz saylabilir, ya da baka eit bir tutarllk gsterebilir (Maingueneau 210). rnein yaznsal bir metin iin tutarl olan bir yap, yaznsal olmayan bir metinde tutarsz saylabilir. Bu nedenle tutarllk lt aranrken, metnin trne bal zelliklere dikkat edilmesi ve yorumlarn bu zellikler dorultusunda yaplmas daha uygun olabilir. Bir rnek vermek gerekirse: (...) Reklam filmlerinden olumu korkun bir saanan altnda emsiyesiz devleen eyalar diyelim deil kaamyorum azlarn am ince belli amar makineleri ahu dilli kasetalarlar diye ben buna ehla gzl televizyonlar falan futbolcu dn iddetli ksrm (...) alacakaranlk hayallerindeydin ki; sonra, ite o cesetlerin arasnda yzlerine svanm yapay bir hznle dolaarak bir yandan haber yakalam olmann sevincini rtmeye, bir yandan da seyircilere balta, bak, ip ya da tabanca gibi cinayet aletlerini olanca korkunluuyla (Topta 22). gstermeye alan televizyon muhabirleri (...)

50

Bu yaznsal metin blmndeki hem birbirinden, hem de tmcenin bayla sonundan kopuk szckler bir kargaa yaratsa da, yaznsal olmas nedeniyle yine de kendi iinde tutarl saylabilir. Son olarak, elikin olmama kural dorultusunda, bir metnin tutarl olabilmesi iin, metnin iinde birbiriyle elien bilgilerin olmamas gerektiine bir rnek vermek gerekirse; (...)Vensn yzey ekillerine isimleri verilecek kiilerin iyi tannan, mehur kadnlar olmas gerekiyor (...) ap 20 kilometreden kk olan kraterlere Audrey (ngiliz), Alima (Tatar), Tanya (Rus) gibi, dnyann deiik kltrlerinde yaygn olarak kullanlan kadn isimleri veriliyor (...) (Evren 22). Burada grld gibi, metnin ierdii iki bilgi birbiriyle eliir gzkmektedir, bu da bir bakma metnin tutarllnn nnde bir engeldir. Birinci tmcede verilen bilgi dorultusunda, alc ikinci tmcede yaygn olarak kullanlan isimler yerine Marie Curie, Virginia Wolf, Marilyn Monroe ve/ya Margaret Thatcher gibi isimler beklemektedir. Metinlerin biimsel ve anlamsal btnln oluturan badaklk ve tutarllk, hem yaratma hem de anlamlandrma aamasnda nemli rol oynar. Bu iki lt birbirine bal ve i iedir. Badaklk gstergesi olan dilsel eler, metnin anlamsal tutarllnn salanmasna yardmc olur ve tutarlln bu dilsel eler araclyla metnin yzeyine yansmasn olanakl klar. Ancak, badaklk gstergelerinin bulunmas ya da bulunmamas bir metni tutarl ya da tutarsz saymak iin her zaman yeterli olmayabilir. Kimi zaman, bu gstergeler tutarl olmayan bir metnin yzey yapsnda bulunabilmekte ya da tutarl bir metin ierisinde yer alabilmekte ve bylelikle metnin alclar asndan yanltc olabilmektedir. Bir zne, bir dnceyi ya da bilgiyi kendine gre mantksal bir dizge iinde tasarlayabilir, ancak bu dnce ya da bilgiyi metne dntrrken, rettii metnin trnn gerektirdii badaklk ve tutarllk ltlerine bal kalmazsa, iletisi alclara doru bir biimde ulaamayabilir. 4.3 RG: eviri eylemi esnasnda, anlatnn rgs, dnce zinciri ve eretilemelerle ska karlalalabilir. Bu konuyla ilgili olarak Roland Barthes, metin, rg ve kuma birbirine yaklatrarak dokumay eretileme durumuna getirir. Metni kumala edeer tutarak, metnin ve kuman anlamsal bakmdan ayn kkenbilime sahip

51

olduunu ifade eder (Barthes103). Metinle rg arasndaki yaklam zamanla bir benzeim durumuna gelebilir. Metin, benzeim yaplarak rgye balanabilir. Barthesin yapt metin zmlemeleri ierisinde metin, yaznsal yaptn olaysal yzeyi olarak ortaya kar (45). Kuma gibi metin de bir yzey ve kavranabilir bir nesnedir. Kuma metin haline getiren onun son hali, yani bitmi halidir. Metinle kuma arasnda iliki kurmaya olanak tanyan bir dier zellik de yaznn izgisel zellik tamasdr. Yaz sayfa dzlemi ierisinde bir izgisellik oluturur ve bir kuma eklinde dokunur, ortaya kan rn, bitmi, kapal bir yapt gibi grlebilir. Eletiri ve eviri eretili bir dil kullanmna bavurabilir. 19. yy.da evirmen, Tanrnn yazsn zmeye alan bir rahip olarak grlyordu ve bu rahibin grevi metnin rgs altnda gizli olarak bulunan gerei aa karmakt (Todorov 88). Byle bir sylem ierisinde ortaya kan eretiler kuma ve rt eretilerinin yansra, iki unsuru birbirine balayan iplik eretisidir. plik bir krklk, kopukluk, kusur simgesi olan sreksizlik karsnda yararl bir sreklilik dncesini ne karr; bu iplik eretisi bir dil ve yaz felsefesini birbirine balar. plik eretisinden kastedilen; yaptn izgiselliini belirtmek yannda yazarla yapt ve evirmenle eviri eser arasnda bir izgisellik olduu dncesini kesinletirmektir. Geleneksel roman srekli bir izgisellik zelliine sahip olup, metin tmceler, paragraflar, blmler biiminde bir srekli geliim gstermektedir. Her trden bir kopukluk, sreksizlik, metin dzleminde paralanma yazn tehdit edebilir. Metinsel rnn kapall ierisinde bir btnn, kapal bir uzam gibi ortaya kmas, onun ayn zamanda zamansalln kurallarna gre yaplann bir nesne olduu anlamna gelebilir; bu durumda alan iplik eretisi kurgunun ve anlatnn evrimine ve izgiselliine gnderir. Dilbilim alannda geleneksel eletirideki tutumdan farkl olarak dilin odak yaplmasyla yeni bir metin kuram benimsenir, bu kurama gre; metin konusundaki sylemler ve nerilen yntemler sonucunda ulalmak istenen dil yetisi olumutur: Kendisi iin dilin bir sorun olduunu dnen deil, derinliini duyan kii yazardr (Barthes 46). Metin konusunda bu trden bir sylemle ortaya kan dokuma eretisi kumatan ziyade bir dokuma edimini belirtir, metnin yapsnn karmakln ortaya koyan kapal bir nesneye gnderir. Metnin

52

zmnde, ipliklerin i ie girme biimlerini zme ilemi gerekebilir. zm ilemini metnin yaps iinde ele almak, gsterenlerin birleim biimlerini, i ie geme biimlerini izlemektir, metin bu adan ele alnnca bir btn iindeki unsurlar dzenleme ve dalm biimine gnderir. Metin szcnn dokumadaki yananlam kuma ve metin arasndaki dnceyi artrr. okanlamllk, metinsel alar, oul yaplar, metinleraraslk kavramlar bir doku eretisine bavurmay gerektiren kavramlar arasnda saylabilir. Barthes kuramclar iinde rg, kuma, dokuma eretisini en youn olarak kullananlarn banda gelir. Kuma eretisinin kkenbilimsel olarak metin ile rttn ortaya koyanlarn banda Barthes gelir. Geleneksel eletiride kuma veya rt eretisi bir dneyi temsil ederken Barthes eretiyi dnsel bir deiime uratr ve metni kuma eretisinden yararlanarak tanmlar, bylece bir metin kuram oluur. Hypologie, hyposdan gelen kuma ve rmcek a anlamna gelen bir szcktr. Eretileme yaplacak olursa iplikler bilimi de denilen Hypologie rgleme ve yaz arasnda benzeik bir yaklatrma yapmaya imkan tanr. Tm yazlarda dokuma, iplik eretisi ile karlalr, metin kurumsal dzlemde tanmlanrken dokumacln sz daarcna yaslanr, yaznsal dilin ileyii ile ilgili rg/kuma eretisi u ekilde aklanabilir: Metin, kuma demektir; buraya kadar bu kuma bir rn, gerisinde anlamn az ok gizli bir biimde bulunduu bitmi bir rt olarak ele alnrken, imdi kumata metnin srekli bir i ie gemelerle yaplp iledii genelleyici dnce zerinde duruyoruz; bu kumata yapda yiten zne orada zlr, ann salglar ierisinde zlecek olan bir rmcek gibi yeni tretim szcklerden holanyorsak metin kuramn bir hypologie olarak tanmlayabiliriz (Barthes19). Barthes eretilemelere srekli olarak bavurulmas gerektiini, gsterilenin yani; duraklamann tm felsefelerin ya da inanlarn koullandrmalarndan kendimizi kurtarmak iin, olabildiince ok sayda ereti kullanmalyz, nk ereti gsterene bir giri yoludur. Her metin eski alntlarn yeni bir dokusudur (111) diye aklar. bir yap benzeimine dayal eretisel bir zincirleme

53

Yukardaki ifadelerden karlabilecek yarg; bir kuman paralarn yrtp, bir baka metnin veya kuman paralarndan yeni bir kuma dokuma ilemidir. Yeniden yeni eritlerle rlen kumatan farkl renkler bir araya getirilir fakat bu arada deiik etkiler yaratan konular ortaya karlr. rnein Barthes Bir Ak Syleminden Paralar adl eserini yazmak iin deiik kkten paralar bir araya getirir. Metinsel yap ierisinde Freuddan, Platondan, Goetheden ve daha bir ok yazardan kesitler birbirleriyle rlr. Bununla da kalmayp Taodan, Fausta varncaya kadar bir ok yazara ve dnre gndermeler yaplr, mektuplardan kesitlere ve konuma blmlerine yer verilir. Yaplan alntlar bazen aka belirtilir bazen de rtktr, hangi metnin bir paras olduunu anlamak zordur. Baka metinlerden alnan paralar bu metne bir bakma yamanr. Ksacas bariz bir ekilde metinleraraslk gze arpar. Metinleraraslk yeni bir balamda bir btnleyicilik grevi grebilecei gibi ayrk bir unsur da olabilir. Bu durumda anlat izgisi olan rg, paralara

ayrlabilir. plik eretisiyle bir metinde bulunan, ipliklerin dengeli bir ekilde i ie geip rlerek ortaya kt tek ynl, tek anlaml metin/kuma anlay kural ihlal edilir. Metni, yani kuma oluturan unsurlar belli bir dzen iinde metne sokulur; bir dizi retici, dzenleyici ileme ve montaja tabi tutulur. Bir dokuyu okumak rgden nceki montaj ilemini, zincir ve atknn rlme biimlerini aratrmaksa, ayn biimde bir metni okumak da kurguyu ortaya koyan montaj, dzenei, anlambirimcik alarnn i ieliini aratrmaktadr. Metin tanmlamalar ve anlat konusunda ska bavurulan rg ve rme sadece sylem dzeyinde yaln bir ereti olmayp, benzeik bir rnekedir. Dokuma ilemi srasnda koutluk salanarak, metnin yapsnn izlenebilmesi salanr. Bylelikle metinleraraslk salanabilir.

54

BLM IV 5. EVR SORUNLARI VE STRATEJLER: Hatim ve Mason metnin, metinleraraslk balamn; dilde kullanld zaman daha nceden dil kullancsnda daha nceki metinsel ipularn uyandran bir metin olarak tanmlar(200). Anlamn tam olarak alglanabilmesi iin daha nceki metinlerle dilbilimsel iliki kurulmas gerekebilir. eviri sorunu metinleraras ilikilerin erek dildeki okuyuculara iletilme derecesi ile ilgilidir. Bunun salanmas evirinin amacna bal olarak eviride edeerliliin salanmas konusu ile zlebilir. evirmenin yapmas gereken; metinleraras ilikileri ve bunlar erek dil okuyucularna nasl ve ne derecede ulatrabileceini saptamasdr. 5.1 evirinin leyii: Rudolf Hartmann eviri kuramnn en nemli aamasnn, iletiimsel etkileim ierisinde, iletiimde deiik dzglerin var olmas ve eviride arac olan evirmenin erek dile katklarnn saptanarak dilbilimsel sistem ve farkl metinsel evirilerin tesine geebilmek olduunu belirtir (22). Hartmannn da ifade ettii gibi evirmen belli kalplarn ve allagelmi sistemlerin dna kabildii oranda baarl olabilir. John Catforda gre, anlam dilin bir zelliidir. Kaynak metin kaynak dilde, erek metin ise erek dilde bir anlama sahiptir. Yazbilgisi, sesbilgisi, dilbilgisi ve szckbilgisinin yansra rnein Japonca bir metnin edeer anlam Japonca, ngilizce bir metnin ise ngilizcedir(87). Catfordn ifadelerinden anlalan; kavramlarn zihnin bir paras ve anlamn da dil ile tanan ve dil ile ekil kazanan, dilin bir zellii olduudur. Kavramlar dil ierisinde deil evirmenin zihninde yer alr. Bunlar evrensel trden ve birbirleri arasnda evrilebilen kavramlardr. eviri eylemi srasnda evirmen, birbirine paralel iki daarca; dilbilimsel ve kltrel daarca sahiptir. Fakat her bir daarck birbirinin iine gml iaret ve dzgler ieren birim ve bileen alt kmesine sahiptir. eviri eyleminin balamas ile birlikte szckbilgisi, dilbilgisi, sesbilgisi ve biembilim alannda edeerlilii salayabilmek ve dile evrensel zellik kazandrabilmek amacyla bu iki daarck birbirlerine doru srekli yaklaan bir hareket ierisine girerler.

55

Bir metnin kaynak metinden erek metne aktarm srasnda metnin ve sylemin tm zellikleri, dilbilimsel ara blgeden geerek, daarcklar arasnda hareket ederler ve bu ift tarafl relex dzenei sonucunda eviri rn meydana kar. Bu ifadeleri aadaki ekille anlatmak mmkndr: (Edward 85).

szck bilgisi

szck bilgisi

biim

biim

dilbilgisi

dilbilgisi

kltr

kltr

eviri eylemi tek ynl bile olsa, hareket daima ift ynl gerekleir. Yukardaki ekilde de grlebilecei gibi, evirmen srekli olarak kaynak metne bavurduundan dolay, eylem-reflex mekanizmas bir dil daarcndan dierine srekli olarak ileri geri gidip gelen bir sarka gibi alr. Bu sarka Edward Keenana gre,szck bilgisi, biim, dilbilgisi, ve kltrden oluur(85). Yukardaki ekilde eviri eylemi anlatlmaktadr. evirmen eviri eylemi srasnda szck bilgisini kullanr, yaplan evirinin bir biimi sz konusudur, biim olmadan evirinin olmas dnlemez, evirmen yapt eviriyi dilbilgisel kurallara gre yapar ve evirmen eviri eylemi srasnda kltr de hesaba katarak eviri yapar. 5.2. eviri Stratejileri Mona Baker, eviride anlamn iletilebilmesi iin dilbilimsel adan gerekli artlar, birebir eviri, kltrel dei(tir)me, anlamn evirmen tarafndan metin iinde veya dipnot ile aklanmas, baz blmlerin gz ard edilip evrilmemesi, kaynak dildeki ifadelerin anlamnn erek dile aynen aktarlmas eklinde ifade eder (71-77). eviri stratejileri bakmndan ele alnrsa eviri eitli ekillerde

56

yaplmaktadr. evirmen, bir nevi organizatrdr, metnin ilemesi iin neyi ne zaman yapmas gerektiini bilir, grnr ya da grnmez olmay bilinli bir tercih olarak ortaya koyar, eviri edincini kullanarak yapt ilerin sonucunu ok az bir yanlma payyla tahmin eder. evirmen erek metnin oluumunda bir izlenimin dinleyicilerde en iyi etkiyi uyandrmas iin ne yapmas gerektiini bilir, gerektiinde kltrleraras bir danman ve her zaman bir dil ve o dilin kullanld kltre duyarl bir metin oluturma uzmandr. Hatim ve Mason, evirmenin metinleraras ilikiyi salayabilmek iin; metinleraras iaretleri saptayp, daha nceki metinlerle bu iaretler arasnda iliki kurmas gerektiine ve eviride amacn, bilgisel ierikten daha nemli olduuna ve bundan dolay da eviride bir takm nceliklerin bulunmas gerektiine inanrlar(133). eviride hangi iaret ve iletilerin kalp kalmayaca; her bir metinleraras iaretin bilgisel ierik, ama ve sosyo kltrel adan deerlendirilmesi ile mmkn olabilir. Bundan kastedilen ngiltere Babakannn olu Euan rneinde olduu gibi szcklerin bir takm kltrel anlamlarnn erek dile de olduu gibi aktarlmas, anlam deitirici herhangi bir sapma veya aba iine girilmemesi, amacn korunmas, evirinin amacndan saplmamas, badakl salayc dilbilimsel elerin, bilgisel ieriklerin ve gazete balklar rneinde olduu gibi alt dilbilimsel tarzlarn korunmasdr. eviride metinleraraslk, dillerarasnda eviri yapabilmek iin gerekli, geni kapsaml metinsel bir olgudur. eviride evirmenin sorunu; metinlerarasndaki ilikileri kaynak dilde okuyucu zerinde brakt etki derecesinde erek dile ve kltre de yanstabilmesindedir. 5.3. eviride Dilbilgisel Cinsiyet eviride cinsiyet ve ifte anlamllk sorununu nemli rol oynayabilir. zellikle eril/diil/ntr trden ayrmlarn yaplmad dillere veya dillerden yaplan evirilerde dilbilgisel farkllktan kaynaklanan sorunlar yaanabilir. ngilizce ve Almanca arasnda yaplan eviride bu durum ortaya kabilir, nk Almancada szckler cinsiyetlerine gre ek almakta veya ismin hallerine gre kullanmlar vs. deiebilmektedir. Mona Baker, ngilizce ve Almanca arasndaki cinsiyete dayal bu farkll u ekilde izah eder, cinsiyet, baz dillerde isim ve zamirlerin eril/dii/ntr eklinde snflandrlmasna dayanan dilbilgisel bir ayrmdr. Bu ayrm, canl

57

varlklarn yansra cansz varlklara da uygulanr rnein; isim, sfat ve bazen de fillere uygulanr. ngilizce ve baz dillerde bu ekilde bir eril/dii ayrm yoktur(90). Anne Pauwelse gre, dilbilgisel cinsiyet ayrmna sahip diller, isim, zamir ve fillleri vs. yap ve sesbilgisine gre snflandrrlar(557). Graville Corbett, dilbilgisel cinsiyet ayrmnn sadece yapsal olmayp genelde erkeklere hitap eden nesnelerin eril, kadnlara hitap edenlerin ise dii olduundan dolay anlambilimle de ilikisi olduunu savunur ( 558). Corbett, dilbilgisel cinsiyet ayrmn ortaya kn u ekilde aklar: Dilbilimciler , dilbilgisel cinsiyet ayrmnn temellerini Hint Avrupa Dil Ailesinin isimleri ses benzerliklerine gre snflandrmasna

dayandrrlar: Dii/eril kavram ilk kez 15. yy.da Protogarosun isimleri dii/eril diye snflandrmasna kadar gider. 19.yy. da Jakob Grimm eril isimlerin daha erken, byk, salam, deimez, abuk, faal, hareketli ve yaratc; dii isimlerin ise; daha ge, kk, yumuak, sakin, ac eken, edilgen ve alc yapda olduklarn ifade eder(69). Bu gibi farkllklarn sebebi szcklerin morfolojik ve sz dizimi bakmndan farkllk gstermesi ile ilgili olabilir. Dnyada olup biten herey cinsiyeti olan bir znenin eyleminin rndr. Bu nedenle tmce eril, diil veya ntr zneyle etkin bir yklemden meydana gelir. Bu konuyu nl spanyol felsefeci ve dilbilimci Jos Ortega y Gasset u rnekle aklar: spanyolca el sol (gne, eril) sale (ykselir) por Oriente (doudan) dediimde, szcklerimin, baka bir deyile konutuum dilin syledii udur: Eril cinsten ve kendiliinden edimlere girime yetenei tayan bir varlk-yani bizim gne dediimiz ykselme eylemini yerine gerekletirmekte. Bir zamanlar Hint-Avrupa dil ailesinden gelen insan, gnein eril bir varlk olduuna, doa olaylarna isten tayan tayan varlklarn yol atna inanrd(Rifat 67). Ortegann da ifade ettii gibi; diller arasnda var olan dilbilgisel cinsiyet ayrmn temeli insanlarn o dildeki nesneleri alglaylarna dayanr. Dnya grnd gibi birbirinden kesin izgilerle ayrlm eylerden olumaz, gereklik de bir bakma insandan insana deien farkllk gsteren algsal bir kavramdr. Bu yzden olsa gerek diller arasnda byle bir ayrm mevcuttur. Her toplum kendi grd eyleri bir btnlk ierisinde paralara ayrm olup; yeryzndeki dilbilgileri, szck

58

daarcklar ve anlamsal yaplarn birbirlerinden farkllk gstermesinin altnda da bu sebep yatmaktadr. Fakat eviri eylemi srasnda bazen dilbilgisel ayrmdan kaynaklanan sorunlar ortaya kabilmektedir. 5.4. eviride Dilbilgisel Cinsiyetten Kaynaklanan Sorunlar : Dilbilgisel cinsiyete dayal ayrm, cinsiyet kavramnn olmad veya uyumayan diller arasnda eviri yaparken sorun tekil edebilir. zellikle de iki dil arasnda dilbilgisel cinsiyeti ifade etmenin zor olduu veya bazen mmkn olmad durumlar olabilir. rnein cinsiyet ayrmnn olmad bir kaynak dilde nc tekil sah iin herhangi bir ayrmn olmamas, cinsiyet ayrm olan erek dile eviri yaparken evirmene sorun karabilir. Bu konuda dilbilgisel cinsiyet ayrmnn olduu kaynak dil ngilizceden byle bir ayrmn daha farkl ekilde olduu erek dil Leheye yaplan bir iir evirisi rnek olarak verilebilir. Buradaki sorun eviride cinsiyetten kaynaklanan farklln erek dile aktarlp aktarlamayaca veya bunun nasl olmas gerektiidir. rnein, ngilizcedeki I do yaparm/yapyorum ifadesi birinci tekil ahs eril/dii/ntre karlk gelebilir. Lehede ise fillere gelen zaman ekleri, sfatlar cinsiyete gre deiebilmektedir. Fakat sz edilen kiinin cinsiyeti konusunda ifte anlamllk ve karmaadan saknmak iin yklem cinsiyetle ilikilendirilir. What the devil I did here in the City of Lights putting on the airs of a cultured and well-travelled woman but simply postponing the execution of a sentence that has been pronounced upon me? (Ahern 56). Yukardaki zgn metinden alnan iirin Leheye evirisi u ekilde olabilir: Co u diaba robia(e)m w tym miecie wiate ukazujc si jako wyksztacona i obierzywiat ale w gruncie rzeczy odsuwaa(e)m od siebie myl e zostaa(e)m skazana? Kaynak dilde yazlm olan bu iiri ilk kez okuyan bir evirmen erek dilde dilbilgisel cinsiyet ayrm olduu durumlarda zorluk ekebilir. Yukarda ngilizceden

59

Leheye yaplan eviride bu durum sz konusudur. Zira, Lehede dilbilgisel cinsiyet ayrm vardr. Kaynak dil ngilizcede yazlan bu metinde I did yaptm ifadesi Lehede eril/dii olma durumuna gre evrilebilir; robiem (eril), robiam (dii); uzaklatm odsuwaem (eril), odsuwaam (dii); kaldm zostaem (eril), zostaam (dii); mahkum edildim skazany (eril), skazana (dii). Bu tr dilbilgisel cinsiyet belirten diller arasnda yaplan evirilerde cinsiyet durumunun yklemle ilikilendirilerek eviri yaplmas eviride karlalan sorunlarn azalmasna yardmc olabilir. Cinsiyet durumu gz nnde tutulmadan geliigzel yaplan eviriler pek geree uygun olmayabilir. Suzanne Romaine dilbilgisel cinsiyetin evirmenler iin zor olabileceini bir rnekle aklar, Avrupa Dillerinin bir ounda Sen Yorgunsun gibi bir ifadeyi; syleyen ve sylenilen kiinin cinsiyetini belirtmeden sylemek mmkn olmayabilir. spanyolcada Sen Yorgunsun diyebilmek iin hem syleyen hem de sylenen kiinin cinsiyeti belirtilir. Estas cansada (dii), Estas cansado(eril) kiilere sylemek iin kullanlr(21). Bu gibi durumlarda evirmen neyi nasl evireceine genelde kendi kiisel deneyimleri ve yapt seim sonunda karar verir. Anna Liviann dilbilimsel adan eviride dilbilgisel cinsiyete yaklam, erek ve kaynak kltrn farkl olmas halinde dilbilimcilerin, dilbilimci, evirmenler ve kltr rehberleri olarak farkllklar ortadan kaldrc bir sistem gelitirmeleri gerektii; neyi doal ekliyle brakp, neyi aklayp, neyi karacaklarna kendilerinin karar vermeleri gerektii eklindedir (154). Yazar nasl kaynak dilde kaynak dildeki okuyucu ile buluuyorsa evirmen de erek dildeki hedef okuyucu ile buluur. nsan dnyasnn anlatlmas anlamna gelen yazn ne kadar ok okuyucuya ularsa o kadar ok varlna varlk katyor anlamna gelir. Varln zenginletiren yazn da bylece evirmen vastasyla yazarn okuyucuyla kuraca kprlerin mimar olarak dnyaya almaktadr. Bu ilemde evirmenin tercihi nemli rol oynar. eviride dilbilgisel cinsiyet ayrmndan dolay diller arasnda kan sorunlara yle bir rnek verilebilir: Daphne du Maurier'in Rebecca adl romannn ba

karakterleri olan Maxim ve ei evlerine akam yemeine misafir davet ederler. Bu misafirlerden birisi olan Maximin kaynbiraderi yedii yemee ve aya olan hayranln, sanrm, ayn a deil mi, Maxim? sorusu ile gsterir (5). Uwe Kjr

60

Nissene gre, roman boyunca ann cinsiyetini gsteren hi bir ilikilendirme yoktur; bu yzden yukardaki cmleyi erek dile evirecek olan evirmen, ann cinsiyetini gsteren eklerin kullanm konusunda karar vermekte zorluk

ekebilir(Nissen 21). Bunun baz dillere evirmenler tarafndan yaplan evirisi u ekildedir; Franszca: la meme cuisinire [dii] talyanca: lo stesso cuoco [dii] spanyolca: el mismo cocinero [dii] Portekizce: a mesma cozinheira [eril] Almanca: dieselbe Kchin [eril] (Nissen32).

Yukardaki cmlenin be dilde yaplan evirisinde evirmen dii, dier ikisi eril cinsiyete gre evirirler. Bu karar ile ilgili olarak yle bir yargda bulunulabilir; bu kararda evirmenlerin asil ngiliz konaklarndaki alarn genelde bayan olmasndan, erkek olarak evirenlerin ise; kendi hem cinslerini n plana karma veya kollama abas iinde olduklar tahmininde bulunulabilir. eviri esnasnda cinsiyet diller arasnda deiime urayabilir. Bir baka rnek de Bernard Shawun Back to Mathuselah (Mathuselaha Dn) adl eserinden verilebilir . Cmlenin ngilizce zgn ekli: One of my secretaries was remarking only this morning how well and young I am looking(48). Trke evirisi: Sekreterlerimden biri daha bu sabah benim ne kadar iyi ve gen grndmden bahsediyordu. Bu cmlenin kaynak dil ngilizceden erek dil Trkeye evrilmesi srasnda pek sorun kmayabilir. Zira, hem Trke hem de ngilizcede sekreter szc iin tek bir szck vardr, cinsiyete gre deiim sz konusu deildir. Bu gibi iki dil arasnda yaplan eviri dilbilgisel cinsiyet ayrmnn olduu dier dillere yaplan eviriler kadar karmak ve kapsaml olmayabilir. Yazar evirisini yapt metinde geen her trl szck iin erek dilde eril/dii/ntr karlk bulmak zorunda deildir. Bu da eviride evirmenin iini daha kolaylatrr.

61

Fakat ayn cmlenin baka erek dillere evriliine baklrsa; Franszca: Un de mes secrtaires [eril] talyanca: Uno dei miei segretari [eril] spanyolca: Una de mis secretarias [dii] Portekizce: Uma das minhas secretrias [dii] Almanca: Einer meiner Sekretre [eril]

Bu tr cinsiyete dayal evirilerde takip edilmesi gereken yolu Uwe Kjr Nissen u ekilde ifade eder: Bu gibi durumlarda metinde cinsiyetle ilgili her hangi bir ipucu yoksa, evirmenler seimlerin kaynak dil hakkndaki bilgilerini kullanarak yapmaldrlar(33). Buradan kan sonu; evirmen, bir sylemi bir dilden baka bir dile aktarrken bir dnyadan baka bir dnyaya dilsel ve kltrsel bir gei salamaya alr. Ama evirmenlere kar bu kltr diren gsterir. Dilbilgisel cinsiyetten kaynaklanan sorunlarda evirmenin, sorun tekil eden szckleri kaynak dildeki bilgilere, kaynak dildeki kullanlna gre evirmesi daha faydal olabilir. 5.5 Kalplam fadeler ve Deyimlerin evirisi: Hatim ve Masonn da belirttii gibi, kalplam ifadeler ve deyimler beraber kullanlnca anlam tayan dizelerden oluurlar (35). Bu yzden dilin yaps bazen bu tr ifadelerin birebir ve gerek anlamnda evrilebilmesine imkan tanmayabilir; erek dilde kaynak dilde bulunan ayn szcksel kurallar bulunmayabilir. Bu gibi durumlarda erek dilden kaynak dile anlam aktarabilmek baarszlkla sonulanabilir veya anlam tam olarak istenilen ekilde aktarlamayabilir. Dilbilimsel anlamda kalplam ifadelerden kastedilen; birbirleriyle anlam olarak zde veya ok yakn olduklarndan dolay birlikte kullanlma eilimi tayan ifadelerdir. Fish and chips-balk ve patates kzartmas, midye ve tava, ekmek ve tereya veya drtnala enflasyon eklindeki ifadeler kalplam ifadelere rnek olarak verilebilir. Bu gibi ifadeler bazen baz erek dillere tam olarak evrilemeyebilirler; ekonomik byme ile ilgili metinlerde salk, eitim, isizlik, fakirlik vs. konularn kapsayan szcklerin bulunmas olasdr. Ayn ekilde voleybol ile ilgili bir metinin de farkl szckleri kapsamas beklenir. Kalplam ifadelerin bu yn biraz da badaklk terimi ile ilgilidir.

62

John Bahns gibi baz dilbilimci ve evirmenler kalplam ifadeleri dilbilgisel ve szcksel bakmdan kalplam ifadeler olarak ikiye ayrrlar: Dilbilgisel bakmdan kalplam ifadeler isim, fiil, sfat veya edat vs. snrl dilbilgisel kalplarn bir araya gelip kalplamas ile oluurlar. Buna ngilizcede kullanlan Phrasal Verbs-Birden fazla szckten oluan fiiller rnek olarak verilebilir. Checkin (giri yapmak), check out (k yapmak), put out (sndrmek) vs.rneklerinde olduu gibi iki farkl dilbilgisel yapdaki szck bir araya gelerek yeni bir yap ve anlama brnr. Dier yandan; Szcksel bakmdan kalplam ifadelere, Blacksheep (yzkaras), crying shame (utantan alamak) gibi isim, sfat, zamir bileimleri rnek olarak verilebilir. John Sinclaire gre, bu trden kalplam ifadeler bulunduklar evreye, kullanldklar balama gre anlam farkll gsterebilirler(112). Buna ngilizcede kullanlan back szc rnek olarak verilebilir. Ive got a bad back (srtm aryor) cmlesinde back srt anlamnda olup, I go back to work (ie geri dnyorum) cmlesinde geri (dnmek) anlamnda kullanlr. Bu gibi durumlar eviride ou zaman birebir eviriyi mmkn klmamaktadr; back szc rneinde olduu gibi szcklerin anlam kullanldklar balama ve bazen de beraber kullanldklar szcklere bal olarak deiebilmektedir. Kalplam ifadeleri evirirken dilbilimsel anlamda karlalan en nemli sorunlardan birisi de erek dilde uygun bir kalplam ifade bulabilmektir. Deyimler konusunda da benzeri durum sz konusudur. Deyimler, anlam kendini oluturulan paralardan tam olarak karlamayan dilbilimsel ifadelerdir (Zoltan Kvecses ve Peter Szab 12). Szck yaplar bakmndan deyimler eretileme tamakla birlikte baz dilbilimcilere gre, anlamlar kartlabilir fakat dil renenler deyimleri oluturan eleri tanmalarna ramen deyimleri kendi dillerinde tam olarak oluturamayabilirler(Gairns 36). Bu da eviride evirmenlerin iini zorlatran sebeplerden birisi olabilmektedir. Kaynak dildeki bir konumac ana dilindeki tm deyimleri ve tadklar anlamlar bilebilir fakat erek dile evirisini yaparken deyimlerin anlamlar erek dilde mevcut olmayabilir. Bu durumda dilbilimsel adan evirmenlerin yapabilecei ey; deyimi cmlecik dzeyine indirerek anlamn vermeye almak olabilir. Dilbilimsel bakmdan deyimlerin

63

evirisinde bazen kaynak dilin balamndan yararlanlarak kaynak dilin elerinden deyimlerin anlam kartlabilir. Bundan sonraki ilem; evirmenin kaynak dildeki deyime erek dilde bir karlk bulmasndadr. Bu Carlo Marzocchinin Almancadan ngilizceye yapt uu dergisi evirisinden verdii rneklerle aklanabilir:

Almanca Metin Die Presse mag die

ngilizce evirisi The press likes a

eviri Teknii Almanca patates

Geschichte des Mdchen aus story about the Cinderella kileri anlamndaki dem Kartoffelkeller, das zum Filmstar wird who became a celebrated film star Kartoffelkeller deyimi Dilbilim yardmyla Cinderella eklini alr. Ich habe auch kein Problem mit dem Klischee des Superweibs Nor do I have a problem with the superwoman clich Medyadan yararlanlarak bir eviri yaplr. "Superweib" baarl bir Alman aktrisin takma ad olup Superwoman da bundan ortaya kar. Sosyal yaamla bir ba kurulmaya allr. Almancada gazetelerde yer alan sanat sayfalarna Ist diese die Rolle die Is this the role that brought Feuilleton denilmektedir. Ihnen Achtung in den Feuilletons gebracht hat? you recognition in the art section of the media? Szck anlam olarak sanat yazlarna ve eletirilerine ayrlan stun demektir. Erek dilden yaplan eviri art-sanat szcnn kullanr.

64

Tabloda grlebilecei gibi eviri eylemi srasnda sosyal bakmdan edeerlii salayabilmek iin baz deiikliklere gidebilir. Deyimlerin evirisi konusunda bir dier nokta da bazen deyimlerin evirisini tam olarak vermeye almaktan ziyade okumay akc klacak ekilde sadece anlam vermek olabilir. Richard Moona gre, deyimsel ifadeler metnin ritimselliine katkda bulunan belli sesbilimsel zellikler tarlar(12). Deyimlerin bu zellii, eviri eylemi srasnda da bu ritimselliin korunmasn gerekli klar. Bu zelliin eviri eyleminde korunmas dier baz zelliklerin de korunmasn gerektirebilir. rnein iir evirisinde ve dier baz lirik yaznsal eserlerin evirisinde ritimselliin korunmas nemli yer tutabilir. Fakat bunun yannda ekonomi zerine yazlan bir makalede olduu gibi dier baz sradan eserlerin evirisinde sesbilimsel zelliklere nem vermeye ou zaman pek gerek olmayabilir. 5.6. eviride Dilbilgisel Bakmdan Eretileme: Lakoff ve Johnson eretilemeyi kavramsal ve dilbilimsel olmak zere ikiye ayrrlar: Kavramsal eretileme genelde anlay ve kavrama dzeyinde ortaya kar ve farkl alanlardaki balantlar harekete geirir. Bundan sonraki aamada metnin yzeysel ksmnda dilbilimsel eretileme ortaya kar(6). Eretileme gerek kavramsal, gerekse dilbilimsel bakmdan diller arasnda farkllk gsterebilir.

Ekonomi konusunda yaplan eretilemelerde olumsuz gelimelerden bahsedilirken rnein, spanyolca ve ngilizcede deprem ve dier doal afetler eretileme unsuru olarak kullanlrlar, fakat ngilizce metinlerde eretilemeye denizcilikle ilgili terimlerde daha fazla bavurulabilmektedir. Her iki dilin arasnda szcksel farkllklar olmasna ramen, ekonomik olaylar ifade ederken farkl da olsa eretilemelerden yararlanrlar. Alice Deignana gre dilbilimsel bakmdan eretileme drt ekilde yaplr: Ayn kavramsal eretileme ve ayn dilbilimsel ifadenin kullanlmas, ayn kavramsal eretilemenin fakat farkl dilbilimsel bir ifadenin, iki dil arasnda farkl kavramsal eretilerin ve gerekte ayn anlama gelen fakat farkl eretisel anlamlar tayan ifadelerin kullanlmas(42). Genelde deyimler ve dier kalplam ifade ekillerini etkisi altnda tutan ey; metnin yzeyinde bulunan anlamsal ilikiler ve balardr. Ayn kavramsal eretilemelerin fakat szcklerin kullanld ekonomi ile ilgili

65

verilen liquidity squeeze(para szdrma), credit crunch( kredi sknts), monetary tightening(sk para politikas) rneklerinde olduu gibi szckler gerek

anlamlarnn dnda kullanlmaktadr. Dilbilimsel bakmdan anlam verebilmek iin bu trden eretilemelere olduka sk bavurulabilir. 5.7. eviride Kltr ve Kltrleraraslk: eviri, en az iki dil ve kltrel gelenekleri iine almas kanlmaz olan bir eylemdir(Toury 200). Bu ifadeden de anlalabilecei gibi; genelde evirmenler kaynak dilde yer alan kltrel elerin erek dile baarl ve eksiksiz aktarlmas konusunda sorun yaayabilmektedirler. Bunun en nemli sebeplerinden biri de belki evirmenin tam olarak erek dilin kltrn bilememesinden ileri gelmektedir. Nidann tabiriyle,bu sorun diller arasndaki dilbilimsel ve kltrel farklln derecesine gre deiebilmektedir(130). Dilbilimsel adan ele alnacak olursa eviride kltrn kapsam szcksel ierikten ideolojiye ve yaam tarzna kadar geni bir alan ierisinde ortaya kabilmektedir. Byle bir durumda evirmenin zerine den; eviride kltr ne kadar ve ne ekilde yanstacan ve buna erek dilde ne derecede ihtiya duyulduunu saptamak olabilir. Kltrn erek dile aktarlmas srasnda sadece erek dildeki okuyucularn beklentisi deil ayn zamanda kaynak dilin amalarnn da gz nnde tutulmasnda fayda olabilir. Metnin evirisi srasnda baz olaslklar gz nnde tutulur. Kltr terimi genelde szlklerde sanattan bitki ve bakteri retimine varncaya kadar bir ok tanma karlk olarak kullanlmaktadr. Dilbilim ve eviri asndan kltr; Newmarkn tabiriyle, belli bir dil ve ifadeleri kullanan bir topluma zg yaam tarz ve bunun ortaya kmasdr(94). Newmark ayrca dilin, kltrn bir esi ve zellii olduu dncesinde deildir. Oysa Hans Vermeer, dilin, kltrn bir paras olduunu ifade etmektedir(222). Vermeerin ise bunu, kltrleraras iletiimde kaynak dilden erek dile aktarmada evirmenin rol olarak grd yargsna varlabilir. Zira, Vermeer kltrleraras evirinin zorluunun evirmenin rol sayesinde alabilecei kansnda grnmektedir. Kltrn dilin bir paras olup olmad konusundaki farkl grler ne olursa olsun bu iki kavram; dil ve kltr birbirinden ayrlmaz iki kavram olarak ortaya

66

kmaktadr. Nida, kaynak dil ve erek dil arasndaki farklln nemine iaret eder; kltrel ve dilbilimsel farkllklara eit derecede nem verir ve bunu yle aklar: eviride kltrler arasndaki farkllk evirmenin iini dilin yaps iindeki farkllklardan daha fazla zorlatrr(130). eviride kltrel eler dilin yaps veya szck bilgisi kadar nemli yer tutar. Juri Lotmann kuram, hibir dilin kltr balam iinde demlenmeden var olamayacan, ana dilin merkezinde yer alan hi bir kltrn de varln devam ettiremeyeceini ifade eder (56). Buradan karlabilecek yarg; eviri eylemi srasnda dilin kltrn merkezinde yer ald, hayati nem tad ve varlklarn devam ettirebilmek iin birbirlerine baml olduklardr. Dilbilimin eviride kltrleraraslk konusuna yaklam; erek dildeki okuyucu stnde sadece szck bilimsel deil ayn zamanda kltrel ynlerin de alglanabilmesi gerektii eklindedir. Kltrn bir baka dile aktarlmas srasnda yaplmas gerekeni Bassnet u ekilde ifade eder: evirmen, erek dili tam olarak kaynak dilde anlatlanlar karlayacak ekilde evirmelidir. Fakat kaynak dilin deerler sistemini erek dile kabul ettirmeye almak tehlikeli bir yaklam olur(23). evirmenin eviri yaparken kaynak dilde olan fakat erek dilde var olmayan baz deerler sistemini erek dile zorla, sunni bir yaklamla yerletirmeye almas eviri asndan pek salkl olmayabilir hem de dile eitli alardan zarar verebilir. Zira eviri etkinliinin en fazla tartlan boyutlarndan biri evirinin kltrleraras bir etkinlik olarak kltrle ve dille i ie olan toplumsal boyutudur. eviri, kltrlerin oluumunda rol oynayan ve iki farkl dnya arasnda kpr kuran bir etkinliktir. Kltr, insanlarn toplumsal yaamlarnda tarih boyunca rettikleri tm maddi ve manevi deerlerdir. Her kltrn kendi ltleri, kendine zg zellikleri ve teki kltrlere gre farkllklar vardr ve tm bunlar belli bir dzen ve deneyim dizisi olutururlar. Bu yzden eviride kltrel farkllklarn olmas kanlmazdr. 5.8. eviride Kltrn Kapsam: eviri eyleminde kltr ve dil birbirleriyle sk iliki ierisinde olan elerdir. Kltrel ifade ve dncelerin evrilmesinde Newmark birbirine zt iki yntem nerir: Aktarma ve metnin elerinin analizi(96). Newmark kltrle ilgili isim ve kavramlarn aynen korunduu aktarma ilemini yerel bir renk olarak nitelendirir.

67

Byle bir yaklam belli bir kesime hitap edeceinden ve eviride belli ynlerin anlalmasn engelleyebileceinden dolay baz sorunlar yaratabilir. letiimsel eviri, kltr hari tutup ileti zerinde younlaan Newmarkn en doru eviri yntemi diye adlandrd metnin elerinin analizi yntemini ortaya atmasna sebep olmutur. Yukarda belirtilen ifadeleri Sandor Hervey ve dierleri aadaki 5 unsurla aklamaya almaktadr(40). Bu unsurlara kltrleraras eviride sk sk bavurulabilmektedir.

Dardan gelen

Kltr yoluyla Aktarlan

yknt

iletiimsel eviri

Kltrel biim deitirme

Yukarda anlatlanlar, Fransz yazar Philippe Delermden alnt yaplan Les Loukoums chez lArabe balkl kaynak metin zerinde gsterilebilir. zgn Franszca metin ve ngilizce evirisi u ekildedir:

Les loukoums chez l'Arabe Parfois, on vous offre des loukoums dans une bote pyrograve.

Turkish Delight from the Arab Shop Sometimes, you get offered Turkish Delight in a white wooden box,

C'est le loukoum de retour de voyage ou, with a pattern burnt onto the lid. That's plus aseptis encore, le loukoumcadeau-du-dernier-moment. C'est drle, mais on n'a jamais envie de ces loukoums-l. La large feuille transparente glace qui dlimite les tages et empche de coller semble empcher aussi de prendre du plaisir avec ce loukoum entre deux doigts loukoum d'aprs le caf qu'on apprhende sans conviction du bout de the sort of Turkish Delight brought back as a holiday souvenir or, worse, the Turkish Delight bought as a last-minute gift. Funnily enough, you never really fancy eating that sort of Turkish Delight. The wide, shiny transparent plastic sheet separating the layers and stopping them from sticking together also seems to take the pleasure away from that Turkish Delight, held between two fingers - the

68

l'incisive, en secouant de l'autre main la poudre tombe sur son pull. Non, le loukoum dsirable, c'est le loukoum de la rue. On l'aperoit dans la vitrine : une pyramide modeste mais qui fait vrai, entre les botes de henn, les ptisseries tunisiennes vert amande, rose bonbon, jaune d'or. La boutique est troite, et pleine craquer du sol au plafond. On entre l avec une timidit condescendante, un sourire trop courtois pour tre honnte, dstabilis par cet univers o les rles ne sont pas distribus avec vidence. Ce jeune garon aux cheveux crpus est-il vendeur, ou copain du fils du patron ? Il y a quelques annes, on avait toujours droit un Berbre petit bret bleu, on se lanait en confiance. Mais maintenant, il faut se risquer l'aveuglette, au risque de passer pour ce qu'on est - un botien gourmand dsempar. On ne saura pas si le jeune homme est vraiment vendeur, mais en tout cas il vend, et cette incertitude prolonge vous met un peu plus mal

kind of Turkish Delight you eat after the mealtime coffee, dubiously biting into it with your incisors whilst your free hand brushes off the icing sugar that has fallen onto your jumper. No, in fact the only desirable sort of Turkish Delight is the kind you can eat in the street. You catch sight of it in the shop window, forming a modest but authentic-looking pyramid, sat in the middle of boxes of henna and Tunisian sweets with their almond green, candypink and buttercup yellow colours. The shop is narrow and packed full from top to bottom. You go in with condescending timidity and a smile too courteous to be honest, made unsure by this universe where the roles are not easily identifiable. Is the young, frizzyhaired boy the shop assistant or rather a friend of the shopkeeper's son ? A few years ago you were sure of being served by a Berber with his small, blue beret and you could quite confidently launch into things. But now you have to blindly take the risk, risking to be taken for

l'aise. Six loukoums ? A la rose ? Tous exactly what you are - a helpless and la rose, si vous voulez. Devant cette obligeance prodigue avec une dsinvolture que l'on craint lgrement moqueuse, la confusion grandit. Mais greedy philistine. You'll never know whether the young man really is the shop assistant but in any case he's prepared to sell and your prolonged

69

dj le vendeur a rang vos loukoums la rose dans un sac en papier. On jette un il merveill sur la cale au trsor, carne de pois chiches et de bouteilles de Sidi Brahim, o mme le rouge des botes de coca empiles a pris un petit air kabyle. On paie sans triomphalisme, on part presque comme un voleur, le sachet la main. Mais l, sur le trottoir, quelques mtres plus loin, on a soudain sa rcompense. Le loukoum de l'Arabe est juste dguster comme a, sur le trottoir, en douce, dans la fracheur du soir - tant pis pour la poudre qui s'parpille sur les manches. Philippe Delerm

doubts make you even more uneasy. Six pieces of Turkish Delight ? Rose flavoured? All of them rose-flavoured if you like. Faced with such casual obsequiousness, smacking of mockery, your confusion grows. But the 'shop assistant' has already put your roseflavoured Turkish Delight in a paper bag. You glance wondrously at the treasure trove, packed with chick peas and bottles of Sidi Brahim wine, where even the red piles of coca cola cans have taken on that fiercely independent Kabyle look. You pay without triumph, you leave almost like a thief, clasping your bag. But right there, on the pavement, a few yards away, you reap your reward. You can savour the Turkish Delight from the Arab shop just as it is, on the pavement, secretly, in the cool of the evening - who cares about the icing sugar sprinkling over your sleeves

Yukarda Philippe Delermden alnan ve ngilizce evirisi yaplan blmde yazarn amac Fransz gnlk yaamn kltrel ve dilbilimsel ynden ortaya koymaktr. Konu lokum ve lokum satlan Arap dkkan zerine kurulmu olup sadece Fransz Kltr deil ayn zamanda Kuzey Afrika Kltr de deiik alardan ele alnmaktadr. Metinde kltre zg bir ok ifadeler yer almaktadr. Bu metnin kltrel zellikleri u ekilde incelenebilir:

70

Metinde Fransa ve Kuzey Afrika arasndaki tarihsel ve kltrel balar ortaya konulmaya allmtr. Ayrca Franszlarn artan Arap gnden endieleri ve Araplara kar olan n yarglar metinde ifade edilmektedir. Franszca zgn metin, orta tabakaya hitaben yazldndan olsa gerek baz dilbilimsel ve anlambilimsel sorunlar ortaya kabilmektedir. Yukardaki metnin dilbilimsel ynden evirisi yaplrken, Coulthardn da belirttii aadaki hususlara dikkat edilmesinde fayda olabilir: evirmenin nndeki ilk ve en byk engellerden biri; ister akademik ister mesleki alandan olsun farkl metinsel beklenti ve kltrel bilgiye sahip bir okuyucu kitlesi oluturabilmektir(Coulthard 12).Yukardaki eserin evirisini okuyan okuyucu, kafasnda dier baz lkelerdeki benzer durumlar artrabilir. ngilterede Pakistan ve dier smrge lkelerden gelenlerin durumu veya Almanyada Trklerin ve dier gmenlerin durumu rneinde olduu gibi. Bu trden metinlerin evirisinde karlalan en byk sorunlardan birisi de; szcksel karakterleri bulmaktan ziyade; sosyal, ekonomik ve kltrel balamn anlalmas ve yan anlamlarn saptanmasdr. Bu konulara ainal olmayan erek dildeki okuyucu evirisi yaplan metni tam olarak anlayamayabilir. Bu gibi durumda belki de evirmenin erek dildeki okuyucunun yukarda belirten eksik bilgilerini hissettirmeyecek ekilde evirmesi yani; neyi ve ne kadarn okuyucunun yorumuna brakacan iyi ayarlamasnda fayda olabilir. Yukardaki rnekte verilen Franszca metin eitli dillere eitli ekillerde evrilebilir. Trkeye evrilirken baka veya ngilizceye evrilirken baka ekilde evrilebilir nk diller arasndaki kltr farkll nemlidir. Lokumun anavatan olan Trkiyede lokumu tantmaya gerek yoktur fakat lokumu bilmeyen, kltrlerinde bu terim bulunmayan erek dillere yaplan evirilerde lokumla ilgili daha aklayc ek bilgiler vermek gerekebilir; kltr farkllndan dolay eviride baz farkllklarn olmas doaldr. Kltrle ilgili konularn evirilerinde yaanan sorunlardan en by genelde yiyecek-iecek konusunda olabilmektedir. Zira, lkeler ve kltrlerin yiyecekiecekleri birbirlerinden farkldr. Lokum rneinde olduu gibi. Patisseries tunisiennes Tunusa zg bir brek tr olup erek dil ngilizcede pastry-brek, pasta szc ile karlanr. Sidi Brahim Cezayirde olduka bilinen ve yaygn olarak satlan bir eit araptr. Bu arabn ismi ile evrilmesi erek dil ngilizcedeki

71

okuyucular iin pek bir anlam ifade etmeyebilir. Bu yzden bu szck ngilizcede wine-arap szc ile karlanr. Erek dil okuyucusu iin pek fazla nem tamamakla birlikte; yazar normal bir berber dkkan bulamadndan dolay bir Arap berber dkkanna gitmekten pimandr; kltrel balam ierisinde verilmi olup; Franszlarn Araplara kar n yargsnn yansmas olarak grlebilir. Hatta berber Arabn banda Fransz erkeklerin giydii mavi bir bere vardr; bu bere kltrel elikiyi yanstmaktadr. Philistine-cahil szc gnmz Filistin Devletine atfen kullanlmaktadr; dolaysyla yine Araplarn kltrel ynden aalanmas sz konusu olabilmektedir. Lokum genelde Trkiyede mehur olan bir eit tatl eididir. Bu yzden baln evirisinde bir eliki var gibi grnebilir. Zira, kltrel anlamda lokumun Kuzey Afrika lkeleri ile pek ilgisi yoktur. Bu szcn erek dil ngilizceye evirisi Turkish Delight eklindedir. Erek dil ngilizcede bunu tam olarak karlayan bir szck bulmak zor olabilecei iin ya Turkish Delight ifadesi kullanlabilir ya da lokum szcnn altnda dipnot olarak anlamnn verilmesi gerekebilir. Bunun yansra; yukardaki metnin balnn evirisi bir ka adan nemlidir. LArabe baln gren Fransz okuyucu tarihsel sebeplerden dolay metne kar nyargl yaklaabilir. Arap Dkkan ifadesi de ifte anlam tayabilir: Arap kkenli birine ait bir dkkan veya Arap mallarnn satld bir dkkan anlamna da gelebilir. Fakat Trk Lokumu ifadesi kullanlarak anlam biraz daha yumuatlabilir bunun belki de amac n yarglar nlemektir. Bazen bu gibi durumlarda evirmenin dipnot dp aklama yapmas faydal olabilir.

72

6. SONU: eviri etkinliinin malzemesi, szceler a olan metin, arac ise dildir. eviri etkinliinin birinci aamas olan yorumlama, evirisi yaplacak kaynak metni olan bir retim eylemi sonucu oluan rne yneliktir. evirmen ncelikle bir baka dilde yeniden retecei bu kaynak metni iyi tanmak zorundadr. Bu nedenle dn(tr)m ilemlerine gemeden nce, sz konusu metnin, iinde tad anlamlar evrenini incelemeye, bu evrenin ilikiler an kavramaya alr. Ama byle bir etkinliin yerine getirilebilmesi iin de kaynak metnin dilini iyi bilmenin yan sra bu metnin, iinde yer ald, onunla btnletii anlam evrenini yani erek dilin

kltrn de iyi tanmas gerekir. Bu iki n koulu yerine getiren evirmen, yorumlama aamasnda metnin yzeysel boyutunda grlen birimler (szckler, tmceler, szceler) arasndaki yapsal ilikilerden kalkarak, dorudan doruya anlam boyutundaki ilikiler iine girer. Sz konusu anlam ann da nasl aama aama kurulduunu, zmleme sreci iinde yzeyden derine doru izlemeye alr. Bir metnin retim srecinde etkisi olan btn dzeylere; (retim sreci derinden yzeye uzanr) ynelik bir zmleme srecidir; bu esnada zmleme sreci de ters ynde ilerler. Umberto Eco, metni, anlam belirsizlii tayan bir yapt olarak kabul eder (52); yani metin birden ok gsterilen tayabilen gstergeler btndr. Gstergeleri, balama gre zmleyip anlamlandran evirmen retim safhasna getii an, Hnigin de dedii gibi, sorumluluk tayan metin okuyucusu ve metin reticisi olarak grev stlenir(10). Burada kastedilen kendisi de bir okuyucu olan evirmenin yazarn ifade etmek istediini sorgulamaya ve yorumlamaya almas olabilir. Kaynak metnin yazarnn iletisini hangi dnce ve dil szgelerinden geirerek oluturmusa, evirmen de dilsel ifadeye dntrme aamasndan nce bu iletiyi kavramaya, zmeye alr. Kaynak metnin szcesindeki rtk anlam zmlenir. eviri etkinlii ok genel olarak dilde biim deiiklii yapmak ve dilin altnda yatan anlam baka bir dilde ifade etmek eklinde tanmlanabilir. Dilin biimini oluturan eler ayn zamanda dile anlam ykleyen elerdir, fakat bu

73

eler balam iinde zmlendiinde anlam kazanrlar(Cokun 44). eviri uygulamalar dilbilimden ayrlmayan bir sretir. Metin okuma ve metin zmleme aamalarndan sonra yaplan eviri aamas kaynak dildeki metni erek dile aktarma aamasdr ve alcsna sunulmadan nceki etkinliktir. evirmen kaynak metnin derin yapsndaki anlam erek dile aktarma aamasnda, kaynak metinde varolan szcklerden hareketle anlambilimsel zmleme yaparak erek metinde derin yapy oluturmak iin dilsel gstergeleri kullanarak balam oluturur. Bunu yaparken uyumluluk ve tutarllk gibi metindilbilimin alan iinde bulunan ve metnin iletiim zelliini salayan eleri de korumak ve retmek durumundadr. evirmen kaynak metnin alcs durumunda olduunda, kaynak metni balamna gre alglar, yorumlar ve almlar. Bu ilemleri kaynak metnin ifrelerini zmleyerek yapar, yani dilsel eleri zmler ve balamdan anlama ular; kendi metnini olutururken de bu dilsel eler yardmyla kendi metnini ifreler ve alcsna ulatrr. Kaynak metnin dilsel eleri zmlenerek, yani metnin yzey yap elerinden, metnin derin yapsna geilir, balam almlanr. Erek metin oluturulurken de erek kltrn alcs da gz nnde bulundurularak ve kaynak metnin balamn yani derin yapdaki iletiyi koruyarak, erek dilin dilsel gstergeleri kullanlarak erek metnin yzey yaps oluturulur. eviri etkinliinin ikinci aamas; yorumlanan kaynak metninin erek dilde yeniden retilmesidir. Bylece dinamik olarak retilmi kaynak metin, erek dilde yeni bir metin haline dnr. Yorumlama, kaynak metnin retim sreci ile, yeniden retim de erek metnin oluturulmas ile ilgilidir. Erek metnin retilmesi srasnda uygulanacak dnmler, kaynak metnin anlamlar evrenini tayabilir. Yeniden retim aamasnda sadece dili iyi bilmek yeterli olmayabilir. Bunun yansra erek metin ierisinde yer alan kltrel evreni iyi tanmak ve bu evreni metin ierisinde yanstmak yani iki metin arasnda btn aamalarda edeerlii salamaya almak gerekir. Kaynak dil ile erek dil, farkl tipolojik zellikleri tayan ayr dil ailelerinden geliyorlarsa iki dil arasnda edeerliin salanmasnda dilsel ve biimsel adan zorluklar ortaya kabilir. eviri etkinlii zellikle de yeniden retim edimi, dilsel ve biemsel yaplardaki edeerliin salanmas asndan grece olarak daha gleir,

74

daha uzun bir zaman dilimine yaylr. rnek olarak talyanca ve Trke dilleri ele alnrsa; bu iki dil arasnda yaplan eviri her iki dil de yap ve dil ailesi bakmndan farkl dil ailelerine ait olduklar iin evirisi yaplan metin ayn dil ailesi iinde evrilen iki metin kadar kolay olamayabilir; baz edeersel sorunlar kabilir. Metinlerin biimsel ve anlamsal btnln oluturan badaklk ve tutarllk, hem yaratma hem de anlamlandrma aamasnda nemli rol oynar. Bu iki lt birbirine bal ve i iedir. Badaklk gstergesi olan dilsel eler, metnin anlamsal tutarllnn salanmasna yardmc olur ve tutarlln bu dilsel eler araclyla metnin yzeyine yansmasn olanakl klar. Ancak, badaklk gstergelerinin bulunmas ya da bulunmamas bir metni tutarl ya da tutarsz saymak iin her zaman yeterli deildir. Kimi zaman, bu gstergeler tutarl olmayan bir metnin yzey yapsnda bulunabilmekte ya da tutarl bir metinde

bulunmayabilmekte, bylelikle metnin alclar asndan yanltc olabilmektedir. Bir zne, bir dnceyi ya da bilgiyi kendine gre mantksal bir dizge iinde tasarlayabilir, ancak bu dnce ya da bilgiyi metne dntrrken, rettii metnin trnn gerektirdii badaklk ve tutarllk ltlerine bal kalmazsa, iletisi alclara doru bir biimde ulaamayabilir. Andrewsa gre anlam kavram, dorudan doruya, gerek dnyadaki bir nesneyi ya da fenomeni gstermez, indirgenemez nitelikte geni ve karmak fenomenler dizisini gsterir(17). eviride metinleraslktan faydalanmak gzel bir eviri yaplmas bakmndan gerekli olabilir. Bir eseri evirirken kendinden nce ve sonra gelen eserlerden faydalanmak

gerekebilir. Bir eserin, rnein bir iirin yanstt anlam zerken bir yntem izlenmesi ve bir iirin baka iirlerle olan anlam ilikisinin saptanarak eviri yaplmaya geilmesinde faydal olabilir. Bu bir bakma metinleraraslk ile ilgilidir. Bir yaznsal metnin anlamn o metni oluturan szcklerin szlksel anlamn bilmeden evirebilmek zordur ama bir szcn anlamn tek bir szckle genelleyerek eviri yapmak da pek verimli olmayabilir. Szcklerin ve yaznsal eserlerin anlamn balam ve dil ii ve dil d kurallar belirler. Metinleraraslk baz edebiyat eletirmenlerince intihal olarak nitelendirilmektedir. Acaba metinleraraslk gerekten intihal mi yoksa baka bir eserden esinlenme mi veya baka bir ey midir? Bu konuda tartmalar srmektedir. Bu konuyla ilgili olarak bir zamanlar kendisi de intihalle sulanan Umberto Eco Gln Ad adl romanna karlk yazd bir

75

makalesinde postmodernizmin modernizm gemiini ykamayacandan, eer ykarsa bunun artk sylenecek sz kalmamasna gtreceginden bahseder ve bu nedenle gemisin yeniden kullanlmasn (dolaysyla metinlerarasl) nerir ve yle bir rnek verir: Kltrl postmodern bir erkek, kltrl bir baka kadna ak olur, ama ona 'sana deliler gibi am' diyemez nk artk kadn bilir ki (ve kadn erkein de bildiini bilir ki) bu szler oktan Barbara Cartland tarafndan yazld ama buna bir zm var, o da erkein Barbara Cartland'in diyecei gibi sana deliler gibi am demesi, yani bir baka metinin de farknda olarak yine istediklerini dile getirmesi (Eco 31).

Bu almada metinleraraslk konusu eitli, alardan ele alnd. eviri yaparken metinlerarasndaki ilgiyi yakalayarak eviri yapmak, yaplan evirinin daha doru ve gereki olmasn salayabilir. Bu yzden eviride metinleraraslktan faydalanlmaktadr. Ele alnan bir baka konu da metinlerarasln intihal olup olmad konusu idi. Herhalde Umberto Econun yukardaki ifadeleri bu konuya k tutmaktadr. Bir baka deyile; yeryznde hakknda hi yazlmam bir nesne veya eser bulmak hemen hemen imkanszdr. yleyse, metinlerarasnda etkileimin olmas da doaldr. Zaten metinleraraslktan kastedilen de budur. Her metin kendinden sonra geleni tamamlayc niteliktedir. Anton Popovi kaynak metin ile erek metin arasnda iki tr ayrm ne srer: Dilsel ayrlklar, yazar ve evirmen ayrl(24). Dilsel ayrlklardan kastedilen dilbilim gereidir; diller arasnda hibir zaman birebir denkletirme yaplamamasdr. Dilbilim, evirmeni metnin dilini

zmlemede ynlendirir. Kaynak metnin dilinde ortaya kan rtk anlamlar, yananlamlar, dzanlamlar, vs. balama gre zmlemede ve yine erek dilde bu szcklerin ya da szcelerin karln bulmak, erek kltr normlarna gre retmek, dilbilimin evirmeni ynlendirmesiyle gerekleir. Dzanlam, bir metnin dorudan doruya nesnel konusuyla, yani metin d gndergesel anlamyla ilgilidir. Yananlam ise; szn tanm iin gerek olmayan, anlamn deiken ve znel yndr. Yananlam, kayna, ilevi ne olursa olsun, anlamn snrlarn geniletir. Dilin, yerel, teknik, dilsel tabulara gre kullanm, nlemler gibi farkl kullanmlardan doan yananlam, kiiden kiiye deien bir olgudur. Yananlam, gstereni bir dzanlam gstergesi olan bir eit gstergedir.

76

Yananlamda sz konusu olan, bir gstergenin baka bir anlam iin kullanlmasdr. rnein, asl ilevi bir renk olan krmz, baka bir balamda tehlike, inde ise kutsallk anlamlar kazanabilir. Yananlam, iki dizgenin i ie gemesinden, birinciye gre ikincinin asalak durumda olmasndan kaynaklanr. evirmen, ounlukla belli belirsiz ilk bakta balamndan kopukmu gibi grnen yananlamlar zen ve duyarllkla izlemek zorundadr, bu belirsizlik evirmeni baz zorluklara srkleyebilir. evirmenin bunu amasnn yolu; bilgi ve birikiminden faydalanarak, alglayabileyecei yananlamlar ekleyerek, birbirine yadsyarak, kimi dzanlaml metindeki anlam boluklarn da doldurarak, dzanlaml metne uymayan ama kendi iinde tutarl olan bir metni oluturmaktr. eviri anlama dayand iin, eviride eitli anlam ve olgular gzetmekte fayda olabilir. Bir metni evirmek iin erek dil ve kaynak dil arasndaki anlamsal edeerliin salanmas gerekir. Bu edeerlik hem dzanlam hem de yananlam dzleminde olabilir. Belli bir dnemde ve belli bir toplumsal-kltrel balamdaki bir kaynak dili kullanan bir yazarn yazd metin ele alnacak olunursa; bu metin, onunla bir iletiim durumu oluturan bir alc tarafndan alglanr. Ayn metnin alcs olan evirmen, baka bir toplumsal kltrel balamda, kendi iletiim durumunu oluturmak iin baka bir dilin olanaklarn kullanr. Byle bir evirme ileminde genelde ifte szceleme bavurulabilir. zgn metin ile evirileri, her szcelem durumunda farkllaan bir eler dizisine gre varln devam ettirir. Burada deiik ayrmlar sz konusu olabilir: Dil ayrm, yazar ve evirmen ayrm, dnem ve kltrel evreye ilikin ayrmlar ve metnin alcs vs. evirmen, yorumlama sresince, erek metnindeki anlamn oluumunu salayan eitli dzeylerin zelliklerini saptar, szck, dil- bilgisi ve biem boyutunu inceleyerek anlam boyutunun katmanlarna geer, sylem ve anlat dzeylerini yakndan tanmaya alr ve bunlarn, stnde ykseldii temel yapdaki soyut ve mantksal ikilikleri aratrr. Daha sonra da bu temel ikilikler stnde ykselen anlam retim izgisini adm adm analiz etmeye ve metnin anlam yaratan her dzeyini kavramaya alr. Diller arasnda gerekletirilen kartsal zmlemeler, sesbilgisi, biembilim, szdizim ve anlambilim dzlemindeki fakllklar ortaya koyar. Birbirine

77

kken bakmndan yakn diller olan talyanca, spanyolca ve Franszca gibi diller arasnda bile byk szcelem fark ortaya kabilmektedir. Anlambilim asndan bakldnda, her dil ayn gereklii farkl anlamsal biimlerde yanstr. Bir Fransz gezinti yapmak iin faire une promende deyimini kullanrken, spanyolcada dar un paseo-gezinti vermek deyimi kullanlr. Bir Trk a ay oynamaz derken, bir Fransz ventre affam na pas doreilles-a karnn kula yoktur der. Bir Fransz A bon entendur salut derken, bir Trk anlayana sivrisinek saz, anlamayana davul zurna az" der. Bunun yansra evirmenin yazar ok iyi tanmas faydal olabilir; bunun sebebi, evirmenin metni oluturan renk dokusunu ve tasarmn ok iyi anlamas gerektiindendir. evirmenin metni mmknse kopuk paralar halinde deil bir btn olarak evirmeye dikkat etmesi daha iyi olacaktr. Bu konuda Paul Kussmaulun da dedii gibi: evirmen iin zgn metin ve konu alan ile ilgili okumak iyi bir balang olabilir. Bu sayede evirmen konunun kapsamn ve boyutunu belirler. Ele alnan kavramlar saptanarak bunlarn o alan iinde bir perspektif oluturmasn salayacak bir aratrma yaplmaldr. Bunun iin her iki dilde yazlm eserler ve evirileri incelenmelidir. Bylece metinsel dil zellikleri saptanabilir. Zira metinde geen her terim farkl anlam tayabilir. Fakat bu gibi farkllklar hem kaynak hem de erek dilin incelenmesi ile salanabilir (22).

Bazen evirmeninin konu alann tespit iin alanla ilgili n okuma yapmas gerekebilir. Bu uygulama evirinin kapsama alann kavrayabilmesi iin evirmene yardm edebilir. Bunun iin hem kaynak hem de erek dilde yazlm metinler ve eviriler bulunup karlatrlabilir. Bu sayede terimsel bakmdan bir ainalk salanabilir. Bylelikle metinde kullanlan dil zellikleri belirlenebilir. eviri eylemi srasnda kaynak dil ve erek dilin birbirleriyle tam olarak edeerlik bakmndan rtmedikleri durumlarda zgn szck olduu gibi aktarlarak ayra iinde veya dipnotla szcn karlnn ve metin iindeki neminin ve ilevinin anlatlmas dilbilimsel bakmdan yararl olabilir.

78

Bunun yansra, bazen terimlerin karlklar zaman ierisinde deiir veya yeni anlamlar kazanabilir. Gnmzde herhangi bir terimin amac deiiklie uramsa ayra iinde belirtilmesinde fayda vardr(Wallerstein 93). Buna rnek olarak farm laborer szcnn karl olarak tarm iisi veya rgat. Binman szcnn karl olarak temizlik iisi veya p, nonprofit assosiciations iin vakf veya dernek verilebilecei gibi balama gre kar amac gtmeyen kurulular szc de ayra iinde verilebilir. Baz dillerde baz yabanc kkenli kavramlar tam olarak erek dile yerlememi olabilir, eviri eylemi srasnda bunlarn anlamnn gerekirse dipnotla okuyucuya aklanmasnda fayda olabilir. Self-determination (kendi kaderini kendinin tayin etmesi) ve franchasing ( ayn isim altnda verilen bayilik) gibi bir ok vs. terim erek dile tam yerlemediklerinden dolay dipnotla aklanabilir. eviri daha nce de deinildii zere deiik diller kullanan alc ve vericiler arasnda szl veya yazl bildiriler vastasyla bilgi aktarmn salayan etkinlik olduuna gre; bu aktarmn amac sadece dilsel balam yanstmak deil, ayn zamanda dil d balam yanstmak ve kaynak dildeki anlamsal btnleri erek dildeki anlamsal btnler haline dntrmek, sonuta anlamsal ve edeerliliksel ilevi salamaktr. Dnm ilemi srasnda karlalan sorunlarn en banda kaynak dildeki anlamn erek dile geerken kayba uramasdr. J. P. Vinayin de deindii gibi, bir gnderge veya d gerei aktaran ve bir dzg iinde belli bir biime brnerek yer alan her eyi kapsayan bilginin yitime uramas demek, kaynak dildeki dzg uyarnca oluturulan bildirideki kimi elerin tmyle veya ksmen erek dilde oluan bildiriye yerletirilememesi demektir(8). Bu ifadeden anlalan bildirimin

aksamamas iin evirmenin bilgi kaybn mmkn olduunca azaltmaya almas gerektii gereidir. Dil Sausserein ifadesiyle, btn eleri dayank, birinin deeri yalnzca dierlerinin zamanda varlndan doan bir dizgedir(107). Hjelmslevin ifadesiyle, ieriin olduu gibi anlatmn da tz dilde baka baka biimlere brnr(41). Bundan kastedilen; bir dildeki tm dzeneklerin almasn salayan mekanizma, dier dillerin birim, dizge ve dzeneklerinden farkl zellikler tamaktadr. Hibir dilin tamamen birbiriyle rtmesi neredeyse imkansz bir olaydr.

79

eviride, dilbilimsel adan bilgi kayb kltrel-toplumsal sebeplerden ortaya kabilmektedir. Yani, diller sadece i yaplar bakmndan deil ayn zamanda d yaplar bakmndan da Bilgi Kaybna urayabilmektedirler. Dilde yer alan baz bildiriler tek trden olmayp deiik dzlemlerde ortaya kabilmektedir. Kimi bildiriler gndelik dile ait olup gncel konumalarn dna pek kmaz veya kimi bildiriler kltrel dile ait olup yaznsal kullanm deeri tar, iirsel yaratm ilgilendirir, zel uzmanlk ve bilimsel alanlara balanabilir. te bu noktada eviride baz sorunlar ortaya kabilir. Yaznsal dili evirmekle gnlk dili evirmek bazen birbirinden ok farkl ilemler olabilir. Zira bu aamada yananlam, dzanlam ve stdil sorunlar ortaya kabilir. Sadece genel dil kurallar ierisinde bu tr kullanmlarn evrilmesi, dzglerin zmlenmesi her zaman mmkn olmayabilir. Yukarda bahsedilen dntrme ilemlerinin baarl olduu oranda eviri de baarl olur. Dilbilim bu aamada eviriye, her gl kendi alannda saptayarak yardmc olmaya, zm retmeye alr. evirmen szdizimsel, anlambilimsel vs. glklerle kar karya kalabilir. Dillerin ayrln bildirimi aksatmayacak bir dzeye indirgeyerek erek dil ile kaynak dilin edeerliini salamak evirmenin en bata gelen grevlerinden biri olduuna gre; yaplmas gereken ilemler srasnda kaynak dilin derin yapsndan kalkarak derin yapya inmek, akabinde buradan da erek dilin edeer yzeysel yapsna ulamaktr. Bir dier tabirle ilk ilem anlama, ikincisi yorumlama ile ilgilidir. eviride ama sadece bildiriyi zmek deil; ayn zamanda evirmenin anladn yeniden yorumlayp uygun biimde anlatmas, kaynak dilin derin yapsndan erek dilin yzeysel yapsna gemek ve bu gei esnasnda gerekli deiiklikler yapmaktr genelde. Yzeysel yapya ularken baz dntrme srecinden gemek edeerliin salanabilmesi asndan nem tekil eder. eviri ncesi ve eviri sreci iin ortaya konulan ada kuramlarda,

evirmenin eviri etkinlii aamasnda aklndan neler getiini tahmin etmenin olas olmad, nk akln kara kutu durumunda olduu sz konusu edilmitir. eviri ncesi, eviri sras ve eviri sonras aamalarda ele alnabilecek, zmlenebilecek, incelenebilecek verilerdir bunlar. Metin zmlemesi gerektiren her alma aamasnda, metin bir buzda zellii tar: Kltrel-toplumsal kaynakl engelleri

80

aabilmek iin evirmenin kaynak dilin ortam konusunda geni bilgi sahibi olmas, gndergeleri iyi tanmas gerekir. Bunun sebebi; yanlg ve yanl yorumlar nleyici bir ilevi yerine getirmesinden dolaydr. Fakat bazen anlama olgusu da tek bana yeterli olmayabilir. Anlatmn da bazen erek dildeki hedef kitleye uygun dmesi gerekebilir. Hedef kitlenin konu ile ilgili daha nceden n bilgisinin olup olmamas, evirmenin yapt gndergelere yabanc kalp kalmamas vs. de eviriyi byk oranda etkileyebilir. Bildiri tr ve dzeylerine ilikin en nemli eviri sorunlar ierisinde st diller nemli sorun tekil edebilmektedir. st dillerin evirisinde konunun ve terimlerin yabancs olmamak anlamn aktarabilmesi asndan nemlidir. Bunun yannda yan anlam ve dzanlamlarn olanca eitlilii ile verilmesinde fayda vardr. Gsterenin ve sessel unsurlarn da ie kart, iir evirilerinin bazen imkansz olduu bile ne srlebilmektedir. iir evirilerinde szck, hem anlam hem de ses aktarlmas sz konusu olabilir. Bir bakma anlam ieren ve anlam aan gstergeler aktarlr. Yukarda grld gibi, erek dil ile kaynak dil arasnda edeerlii salamak demek, kltrel-toplumsal, anlambilimsel, trsel vs. bakmlardan bildirimi zora sokan, karmak hale getiren, bilgi yitimini belli snrlar ierisinde etkisiz klmak demektir. Bu glklerin almas srasnda evirmen, gstergesel aktarmdan bildirisel uyarlamaya varncaya kadar bir ok yola bavurur: Anlatm aktarm, yzeyden yzeye yaplan dz eviri, bir sylem ulamnn yerine bir bakasnn kullanm-rnein; eylem yerine ad kullanm, olumlu tmce yerine olumsuz tmce kullanm gibi bir takm deiikliklere bavurulmas gerekebilir. Kaynak dildeki bir terimin karl erek dilin yzeysel yapsnda bulunmad durumlarda, evirmen yanlgya dmemek iin aktarmdan kanma yoluna gidebilir. Sonu olarak; eviri eyleminde kar karya gelen dillerin yapsal farkll ekinsel toplumsal ortam vs. unsurlar eviriyi gletirebilir hatta bazen imkansz da klabilir. Dilleraras edeerlii salamak, kaynak dildeki bildiriyi anlam ve ilev asndan olduu gibi deyi bakmndan da en yakn biimleriyle erek dile aktarmak vastasyla salanabilir. Dilbilim, evirmeni metnin dilini zmlemede ynlendirir. Kaynak metnin dilinde ortaya kan rtk anlamlar, yananlamlar, dzanlamlar, vs. balama gre zmlemede ve yine erek dilde bu szcklerin ya da szcelerin karln

81

bulmak, erek kltr normlarna gre retmek, dilbilimin evirmeni ynlendirmesiyle gerekleir. rnein, metindeki szcklerin yalnzca dzanlamlaryla ilgilenen bir evirmen, erek metni olutururken anlam kaybna neden olur ve eviri metin hedef kitlenin ihtiyacna karlk vermez; eviri metin baarl bir metin olmaz. Bunun yan sra anlam, dilbilimin dallarndan olan anlambilimin konusunu oluturmaktadr. O halde evirinin balang noktasnda da, retme srecinde de, sonu aamasnda da dilbilimin etkisi yadsnamaz.

ZET Dil ve dnce birbirinden ayrlmaz iki olgudur. Kii belli dzeyde dil yetisine ulat zaman dnce dzeyi de o derecede yaratc olur. zellikle eviri de iki dilli bir ilem olduu iin yaratclk gerektiren bir ilemdir. evirmenin grevi ister ana dilinde isterse bir baka dilde olsun, metni anlayp, analiz ederek bir baka dile aktarmaktr. Dilbilim, evirmene metni evirmede yardmc olur. Ortaya kan yananlam ve ifte anlamllk vs. balam ierisinde zmlenmesi, kaynak dilin erek dilin normlarna ve kltrlerarasla gre evrilmesinde de dilbilim yardmc olmaktadr. eviri kltrleraras bir iletiim arac olduuna gre; kltr dzeyinin evirideki rol dil vastasyla gerekleir. Bu almada evirinin dilbilime nasl yardm ettii ve aralarndaki iliki eitli ekillerde anlatlmaya allmaktadr. Ayrca eviri ve dilbilim ilikisi metinleraraslk kavram asndan da ele alnmaya allmtr. Bu kavramdan kastedilen; her metnin kendinden nce gelen metinden paralar tad bir bakma onun kopyas olduu ve hibir metnin de kendinden nce gelen metinlerden tamamen bamsz olamayacadr. Bu almann birinci blmnde eviri ve metindilbilim ilikisi ele alnmakta; ikinci blmde ise daha ziyade metinleraraslk kavram zerinde durulmakta, bir eserin kendinden nce yazlan eserlerden nasl etkilendiine ve metinleraraslk kavramnn ne olduuna dikkat ekilmeye allmaktadr. nc blmde, eviride baz alanlarda ortaya kan sorunlar, rnein; deyimlerin, kalplam ifadelerin evirisi ve dilbilgisel cinsiyete dayal eviriler ve zm nerileri zerinde durulmaktadr. Drdnc blm metinlerde badaklk, tutarllk kavramlarn ele almaktadr. Bu kavramlar dilbilimsel bakmdan eviride nemli yer tutar. Bu kavramlarn nemi rnekler yardmyla ele alnm ve aklanmaya allmtr. Anahtar Szckler : Balam, sylem, kltrleraraslk, metinleraraslk, tutarllk, badaklk

ABSTRACT Language and thought are two phenomena which are inseperable from one another. Once one reaches a certain level of linguistic ability, his level of thinking will be so creative as well. As translation is a bilingual process, it requires creativity. Whether in his native tongue or in another, it is translators duty to understand a text and analyse and transfer it into another language. Linguistics helps translator to translate a text. Linguistics also helps to deal with connotation and ambiguity arising in context and to translate target language on the basis of source language and interculturality. As translation is a means of intercultural communication, the role of translation in the level of culture is carried out by language. This study in various ways deals with the way how linguistics helps translation and the relation between them. In addition, this relation is dealt with on the basis of intertextuality. What is meant by this term is the relationship that exists between different texts, especially literary texts, or the reference in one text to others. The first chapter of this study deals with the relation between translation and linguistics. The second chapter mainly focuses on intertextuality; how a text is affected by another text and what is meant by the term intertextuality. Chapter three deals with some problems arising in some fields of translation; i.e translation of idioms, collocations and grammatical gender and suggestions for solution are

proposed. Chapter four deals with the terms coherent and coherence which are important in translation from a linguistic point. The importance of these terms is explained with examples. Key words : Context, discourse, interculturality, intertextuality, coherent, coherence.

KAYNAKA Ahern, Maurreen. Translating Rosario Castellanos. London: Routledge, 2003. Aisopos. Tilki le zmler. Ezop Masallar. ev. lk Tamer. stanbul: Remzi Kitabevi, 2000. Aksan, Doan. Anlambilim Konular ve Trkenin Anlambilimi: 1. bask. Ankara: Engin Yaynevi, 2006. Aktulum, Kubilay. Parallk Metinleraraslk. Ankara: Hilmi Usta Matbaas, 2004. Alighieri, Dante. lahi Komedya. ev. Seyhan Satar. stanbul: Oda Yaynlar, 2001. Allen, Graham. Intertextuality. New York: Routledge, 2000. Aragon, Louis. yle Derin ki Gzlerin.ev. Orhan Veli Kank. stanbul: Adam Yaynlar, 2003. Bahns, John. An Alternative Approach to Morpheme Order. New York: McMillian Press, 2005. Baker, Mona. In Other Words: A Coursebook on Translation. London: Routledge, 1992. Baker, Tim. Holiday High Jinks at 5 am Land Euan in More Trouble. Daily Telegraph August 18, 2000. Barthes, Roland. Bir Ak Syleminden Paralar. ev. Tahsin Ycel. stanbul: Metis Yaynclk, 1992. Bassnett, Susan. From Comparative Literature to Translation Studies .Comparative Literature: A Critical Introduction. Oxford: Blackwell, 1993. Beaudet, Cline. Clart, lisibilit, intelligibilit des textes: un tat de la question et une proposition pdagogique, Recherches en rdaction professionnelle, Paris: Delegrave, 1999.

83

Beaugrande, R. de ve Dressler W. In Other Words: A Coursebook on Translation. 1. bask. London: Longman, 1992. Berk, zlem. Aklamal eviribilim Terimcesi. stanbul: Multilingual, 2005. Catford, John. A Linguistic Theory of Translation. London: Oxford Press, 1965. Cervantes, Miguel De. Don Kiot. ev. Nalan Barbarosolu. stanbul : Say Yaynclk, 2006. Charolles, Martin. De la phrase au discours: rupture et continuit, Quelles grammaires enseigner lcole et au collge? Paris:Delagrave-CRDP MidiPyrne, 2001. Corbett, Graville. Gender. London: Cambridge, 1991. Cokun, Muhlise. eviri Metinlerde Yzey/Derin Yap Hatalar. TMER eviri Dergisi, 1991. Coulthard, Malcolm. Linguistic Constraints on Translation. Studies in Translation. Vol. 28. 1992. Defoe, Daniel. Robinson Crusoe. ev. Akit Gktrk. stanbul: Yap Kredi Yaynlar, 1997. Deignan Alice. Teaching English Metaphors using cross cultural-linguistic awareness-raising activities. ELT Journal. October 1997. Delerm, Philippe. Loukoum. http://accurapid.com/journal. 8 April 2006. 11:14. Dijk, Van. Discourse as Structure and Process: 1. bask, London: Sage Publications, 1997. Drugs Industry Humilated in Pretoria Case. The Guardian 2 May 2001. Eagleton, Terry. Azizler ve Alimler. 2. bask. stanbul: Agora Kitapl Yaynevi, 1998.

84

Eco, Umberto. The Role of the Reader. 1. bask, Bloomington: Indiana University Press, 1979. Evren, Sedat. Vensn Kadnlar. Atlas Dergisi, say 109, Nisan 2002, s.22 Fairclough, Norman. Discourse and Social Change. Cambridge: Polity Press, 1992. Fournier, Alan. Adsz lke. ev. zdemir nce. stanbul: Can Yaynlar, 2004. Fowler Robin. Language in the News. London: Routledge, 1991. Gairns, Ruth. Working with Words: A Guide to Teaching and Learning Vocabulary. London Cambridge University Press, 1986. Genette, Grard. Fiction et Diction: Paris: Seuil Yaynevi, 1982. Giraudoux, J. Suzanne et le Pacifique. 4. bask, Paris: Seuil Yaynevi, 1982. Gracq, Julien. Un Beau Tnbreux. 3. bask, Paris: Seuil Yaynevi, 2001. Grimm, Jakob. The Grimmest of Grimm. New York: Lysander Press, 2004. Gutt, Ernest. Translation and Relevance. Oxford: Blackwell, 1991. Gnay, Veli Doan. Metin Bilgisi. stanbul: Multilingual Yaynevi, 2001. Hartmann, Rudolf. Contrastive Textology. London: Longman, 1980. Hatim ve Mason. Discourse and The Translator. London: Longman: Routledge, 1990. Hervey, Sandor et al. Axiomatic Semantics: A Linguistic Theory. Glasgow: Scottish Academic Press, 1978. Hjelmslev, Louis. Proligomenes une thiorie du langage. Paris: Ed. de Minuit, 1968. Holiday High Jinks at 5 am Land Euan in More Trouble. Daily Telegraph.18 August 2000.

85

Hornby-Snell, Mary. An Integrated Approach. 2. bask. London: John Benjamins Publishing, 1988. Hnig, Hans. eviri eviri Yaplarak renilmez. Metis eviri, Nisan 1992. Keenan, Edward. Logic and Language. 1. bask. London: Butterworth Press, 1973. Kran, Aye ve Zeynel. Dilbilimine Giri. 1. bask. Ankara: Sekin Yaynevi, 2001. Kvecses Z. ve Szab P. Idioms: A View from Cognitive Semantics. Applied Linguistics.London: Routledge, 2002. Kussmaul, Paul. Traing the Translator. Amsterdam: John Benjamins Publishing, 1995. La Fontaine Jean de. Tilki le zmler. ev. Ekrem Altar. stanbul: Damla Yaynevi, 2004. Laird, Johnson . Mental Models.2. bask. London: Cambridge University Press, 1983. Lakoff G. ve Johnson M. Metaphors We Live by. Chicago: Chicago University Press, 1980. Livia, Anna. One Man in Two is a Woman. The Handbook of Language and Gender. Oxford: Blackwell Publishing, 2003. Lotman, Juri. The Semiotics of Russian Culture. Michigan: Slavic Contributions, 1984. Maingueneau, Diane. Elments de linguistique pour le texte littraire. 3. bask. Paris:Nathan, 2000. Maison, Jim. Silence of the Damned. Guardian Weekly. March, 2001. Marzocchi, Carlo. Idioms .http://accurapid.com/journal. 02 May, 20:50. Maupassant, G. de. Pierre ve Jean. ev. Bedia Ksemihal. stanbul: Cumhuriyet Yaynevi, 1999.

86

Maupassant, G. de. Analar. ev. Bedia Ksemihal. stanbul: Cumhuriyet Yaynevi,1999. Maurier Dame Daphne du. Rebecca. London: London Arrow, 1992. McCarthy ve Carter. Language as Discourse. London: Longman, 1994. McCarthy, Diana. Lexical Substitution as a Task for WSD Evaluation. In Proceedings o the ACL Workshop on Word Sense Disambiguation. Philadelphia: McMillian Press, 2001, Metin. Trk Dil Kurumu. 3. bask. 1988. Moon, Richard. The Analysis of Fixed Expressions in Text. Advances in Written TextAnalysis. London: Routledge, 1994. Mounin, George. Dilsel Bildiriim ve eviri. ev. Mehmet Rifat. stanbul: Om Yaynevi, 2000. Newmark, Peter. Paragraphs on Translation. 2. bask. London: Multilingual Matters, 1993. Nabokov, Vladimir. Lolita. 3. bask. stanbul: letiim Yaynlar, 2004. Nida, Eugene. Translating as Communication. 1. bask. Stuttgart: Routledge, 1976. Nissen, Uwe Kjr. Aspects of Translating Gender.www.linguistik-online.de. 16 may 2006. Onursal, zlem, Aye Kran ve Ece Korkut. Trke Metinlerde Badaklk ve Tutarllk. stanbul: Multilingual Yaynlar, 2003. Owens, R. E. Language Development: An Introduction. 2. bask. Columbus: Merrill Publishing Company, 2003. Pamuk, Orhan. Beyaz Kale. 27. bask. stanbul: Can Yaynlar, 2004.

87

Pauwels, Anne.

Linguistic Sexism and Feminist Linguistic Activism The

Handbook of Language and Gender. Oxford: Blackwell Publishing, 2003. Pedro'nun Zorunlu stanbul Seyahati. ev. Fuat Carm. stanbul: Gncel Yaynclk, 2002. Penny, Howarth. Phraseology and Second Language Proficiency. Applied Linguistics. London: Routledge, 2002. Popovi, Anton. Yanl/Doru Sorunu ve iir evirisinin Deerlendirilmesi. ev. Saliha Paker. stanbul: Boazii niversitesi Yaynevi, 1983. Pchhacker, Franz. Simultandolmetschen als Komplexes Handel. Tbingen: Narr, 1994. Proust, Marcel. Gemi Zamann Peinde. ev. Yakup Kadri Karaosmanolu. 1. bask. Ankara: Milli Eitim Bakanl Yaynevi, 1942. Riegel, M., J.-C. Pellat ve R. Rioul. Grammaire mthodique du franais. Paris:Puf, 1994. Rifat, Mehmet. eviri(bilim) Nedir? 1. bask. stanbul: Dnya Yaynclk, 2004. Riffaterre, Michael. Semiotics of Poetry. 1. bask. Orlando: Indiana University Press, 1978 Rogers, Woodes. A Cruising Voyage Round The World . London: Narrative Press, 1996. Romaine, Susan. Communicating Gender. London: Lawrence Erlbaum Associates, Publishers, 1999. Sand, George. La Mare au Diable. ev. Mcahit Kkylmaz. 1.bask. stanbul: ule Yaynevi, 2002. Saavedra Miguel de Cervantes. Don Quichot. ev. Nihal nol. stanbul: M.E.B Yaynevi,2005. Shaw, Bernard. Back to Mathuselah. London: Penguin Books, 1998.

88

Server, Tanilli Bir Dahinin Sevgilisi Olmak Cumhuriyet Dergi Eki 8 Eyll 2002: s.8); Silence of the Damned. Guardian Weekly. 1 March 2001. Sinclair, John. Corpus, Concordance, Collocation. London: Oxford University Press, 1991. Six Appeal. bbc.com. 25 July 2006. Sullivan, Andrew. The Blame in Spain. Guardian Weekly. 22 February 2001. Tanilli, Server Bir Dahinin Sevgilisi Olmak Cumhuriyet Dergi Eki 8 Eyll 2002: s.8 Text Tourists. cnn.com. 21 July 2006. 16.40 Todorov, Tzvetan. Poetikaya Giri. 1. bask. stanbul: Metis Yaynlar, 2001. Topta, Hasan Ali. Bin Hznl Haz. stanbul: Bankas Yaynlar, 2002. Tournier, Michel. al Horozu. ev. Mustafa Balel. stanbul: Ayrnt Yaynlar, 1994. Tournier, Michel. Kzlaalar Kral. ev. Hasan Anamur stanbul: Ayrnt Yaynlar, 1996. Tournier, Michel. Cuma veya Yabanl Yaam. ev. Melis Ece. stanbul: Ayrnt Yaynlar, 2004. Tournier, Michel. Cuma ya da Pasifik Araf. ev. Melis Ece. stanbul: Ayrnt Yaynlar, 1997. Toury, Gideon. Descriptive Translation Studies and Beyond. Amsterdam: John Benjamins, 1995. Ulal, Serhat. mgebilim tekinin Bilimine Giri. Ankara: Sinemis Yaynevi, 2006.

89

Vardar, Berke. Aklamal Dilbilim Terimleri Szl. 2. bask. stanbul: abc Yaynevi, 1998. Vermeer, Hans. Translation and the Meme. London: John Benjamins, 155. Vigny, A. de, Les Amants de Montmorency. Paris: Garnier Frers, 1965. Vinay, J. P. Stylistique Comparee du Francis et de Vanglais. 1. bask. Paris: Didier, 1961. Wallerstein, Immanuel. Sosyal Bilimleri An . ev. irin Tekeli. stanbul: Metis Yaynlar, 1998. Widdowson, H. G. Explorations in Applied Linguistics. 1. bask. London: Oxford University Press, 1979. Winograd, T ve Flores F. Understanding Computers and Cognition. Reading: Addison-Wesley, 1986. Winter, Eugene. Clause Relations as Information Structure: Two Basic Structures in English. Yay. haz.. Malcolm Coulthard. Advances in Written Text Analysis. London: Routledge, 1994: 46-68. Yelkenli, Mustafa. Dr. Jekyll ve Mr.Hyde. Cumhuriyet Kitap Eki, 26 Eyll 2002. Ycel, Tahsin. Peygamberin Son Be Gn. stanbul: Can Yaynlar, 1998.