Re-integratie

Multiproblematiek vraagt aanpak dicht bij de clint

De regie in de problemen
Lara Tauritz Bakker

Veel uitkeringsgerechtigden kampen met meerdere problemen die een zelfstandig bestaan in de weg staan. Twee onderzoeken, n van de Inspectie Werk en Inkomen en n uitgevoerd in opdracht van het ministerie van SZW, gaan in op de vraag hoe de sector werk en inkomen daar nu mee omgaat en hoe het beter zou kunnen.
Op de lagere school werd Nancy veel gepest. Ze durfde er nauwelijks meer naartoe. Op de middelbare school bleef ze steeds vaker weg, totdat ze helemaal niet meer ging. Verschillende organisaties bemoeiden zich met haar problemen. Nancy is begeleid door iemand van de ggz, zat op het speciaal onderwijs, werd begeleid door de jeugdreclassering en heeft via bureau Halt een werk- en leerstraf gedaan. Nu is ze 18 jaar en zit al twee jaar thuis, zonder school of werk, met een Wajong-uitkering. Nancy is een van de meer dan 360.000 Nederlanders met een uitkering die afgezien van werkloosheid kampen met twee of meer problemen. Naast de Wajong, zijn deze multiprobleemgevallen vooral in de bijstand te vinden, waar het zelfs om 50 tot 70 procent van het bestand gaat, aldus de Inspectie Werk en Inkomen. Psychische of lichamelijke problemen leiden tot beperkte mogelijkheden op de arbeidsmarkt, wat weer kan leiden tot schulden en sociaal isolement. Volgens de onderzoekers van Meccano/Astri, die in opdracht van SZW hun verkenning Multiproblematiek bij clinten schreven, vormt de psychosociale problematiek na verloop van tijd de primaire belemmering voor de overgang naar werk. Co-auteur Hans Bosselaar: De verwevenheid van problemen maakt de situatie complexer en vraagt om meer regievermogen dan bij problemen die los staan van elkaar.

Frankenstein

Multiprobleemsituaties zijn overigens

niet alleen problematisch aan de kant van de betreffende personen of gezinnen, maar ook aan de zijde van de hulpverlening. Er is onderling te weinig samenwerking, met de clint en met diens sociale netwerk, de regie ontbreekt te vaak. Dat constateert ook staatssecretaris De Krom op basis van de genoemde verkenning en het toezichtsrapport Maatwerk bij Meervoudigheid van de Inspectie Werk en Inkomen. Te weinig samenwerking, gebrekkige informatie-uitwisseling: het zijn geen verrassende conclusies. In 2008 meldde de Algemene Rekenkamer in het rapport Aanpah harde kern jeugdwerklozen deze zaken ook al als knelpunten. In hetzelfde jaar publiceerde het Nicis een onderzoek naar multiproblematiek. Daarin staat zelfs dat het ontbreken van regie van hulpverlenende instanties onderdeel is van de multiproblematiek van de clint. In 2007 gaf wethouder Asscher in Amsterdam leiding aan Operatie Frankenstein, die in beeld bracht hoe tientallen, soms wel honderd, organisaties langs elkaar heen werkten. Het is niet moeilijk die opsomming langer te maken. Allen stellen ongeveer hetzelfde: door de verkokering in de dienstverlening en het gebrek aan aansluiting bij de clint worden uiteindelijk minder mensen geactiveerd dan mogelijk. Staatssecretaris De Krom somt een lijstje verbeterpunten op

22

sociaalbestek 4/2011

TSB_11_04.indd 22

3/30/2011 6:38:51 PM

Re-integratie

Gepest worden op de basisschool kan al leiden tot multiproblematiek op latere leeftijd

om de samenwerking te bevorderen, waaronder het eerder signaleren van multiproblematiek en het beter gebruiken van ICT voor de communicatie tussen organisaties. Maar ook het ontwikkelen van methodieken om hulpverleners te helpen een goede balans te vinden tussen regie geven aan de clint en sturing houden op het proces.

Foto: Herman Keppy

netwerk. Van diverse kanten zagen wij dat in de aanpak van multiproblematiek de activiteiten steeds meer worden gericht op de clint en zijn sociale omgeving. Dit vanuit het gegeven dat die mogelijk met dezelfde problematiek heeft te maken, maar vooral omdat de hulpverlening vaak wordt gefrustreerd door negatieve invloeden uit de omgeving, zegt Bosselaar. Anderzijds wordt ook getracht om positieve en stimulerende effecten van de sociale omgeving te benutten. Voorbeeld daarvan zijn de Eigen Kracht-conferenties, waarin samen met familie, vrienden en bekenden een plan wordt gemaakt om een situatie te verbeteren of een probleem op te lossen. Sommige gemeentes zijn daar voorzichtig mee, andere willen er vrij ver in gaan, aldus Bosselaar. Zo zegde de Amsterdamse wethouder Andre van Es eind december toe samen met de Dienst Werk en Inkomen terug te komen op het Eigen Kracht Manifest, dat net in NRC Handelsblad was gepubliceerd. Uit dat manifest: Zo kan het gebeuren dat mensen die werkloos

Luisteren De overheid zet, mede in een poging om de kosten binnen de perken te houden, steeds meer in op eigen regie door de clint, aldus Bosselaar. Dat past ook bij elementen voor succesvolle hulpverlening die we in eerdere onderzoeken zagen: niet zomaar de regie overnemen, maar zoeken naar mogelijkheden om de zelfredzaamheid te bevorderen. Luisteren naar de betrokkenen, aansluiten bij hun leefwereld en stimuleren van eigen kracht. En het verbeteren van het zelfvertrouwen van de clint, ook bij de werk- of stageplek. Specifiek noemen ze het actief betrekken van familie en sociaal

23

sociaalbestek 4/2011

TSB_11_04.indd 23

3/30/2011 6:38:51 PM

Re-integratie

zijn op bizarre re-integratietrajecten worden gezet die totaal niet bij ze passen, maar wel als afrekenbare prestatie tellen.(...) Daarbij worden mensen losgezongen van hun sociale netwerken. Het systeem wordt een sta-in-de-weg voor een echt productief samenspel van publieke professionals en burgers. Volgens Bosselaar kan de wetgeving ook voor obstakels zorgen. We hebben net onderzoek gedaan naar de Wet Investeren in Jongeren, de WIJ. Een bijstandsconsulent, die een werkloze vader op bezoek kreeg, hoorde over diens zoon die de hele dag op de bank lag. Gemeenten vrezen dat jongeren zelf niet meer langskomen omdat ze door de WIJ toch geen uitkering krijgen.

je een goede werkgever hebt met gevoel voor een Wajongere en de bereidheid tijd in hem of haar te investeren, zegt Krikke. Als binnen het sociale netwerk van de jongere iemand een idee heeft wie die werkgever kan zijn, zal hij daar natuurlijk naar luisteren. Je moet niet uitgaan van de beperkingen van de uitkeringsgerechtigde. Wat wil je nu, wat kun je nu, waar ben je goed in. Daar gaat het om, aldus Krikke. Bosselaar: Eigen kracht is een interessante invalshoek, maar je moet toch veel ondersteunen om mensen in staat te stellen daarvan gebruik te maken.

Daklozen Het oplossen van de problemen mag overigens

niets extras kosten. Staatssecretaris De Krom stelt dat verbeterpunten moeten worden opgepakt binnen de bestaande begroting. Er komt dus geen cent bij. Sterker, vooralsnog wordt er flink gesneden. Dat betekent onder meer dat gemeenten zich beraden op hun kerntaken, zodat de caseload per consulent omhoog kan. Gespecialiseerde casemanagers die de begeleiding van de complexe gevallen op zich nemen, kunnen een veel lagere caseload aan. Dat vermindert echter de flexibiliteit van het systeem. Ook maakt het de dienstverlening in grote mate afhankelijk van n of enkele personen. Bovendien vraagt die rol een hoge concentratie van kennis en ervaring bij de regisseur: zaken die lastig zijn te rijmen met budgetkortingen. Op dit moment werkt de afdeling Bijzondere Doelgroepen in Utrecht, gericht op de onderkant van de samenleving, nog met gentegreerde dienstverlening. Consulenten voeren zowel het activerings- als inkomensdeel uit. Bij mijn clinten is dat echt nodig. Als er iets mis is met het inkomen, moeten we snel kunnen schakelen vanuit de n-loketgedachte, anders gaat zon dakloze helemaal uit zijn plaat en kan hij ontsporen, zegt Noyons. Gebeurt dat, dan zijn de maatschappelijke kosten vele malen hoger: politie erbij, eventueel de Oggz, schulden die moeten worden gesaneerd daar vaart de maatschappij niet bepaald wel bij. Om diezelfde reden houden Noyons medewerkers nauw contact met maatschappelijk hulpverleners uit de verslavingszorg, daklozenopvang, justitie, reclassering en het welzijnswerk. Zo kunnen ze ervoor zorgen dat inkomen wat eerder op het netvlies komt te staan. Noyons: Heel vaak gaan hulpverleners aan de gang met justitie, politie en de ggz. Uit ervaring weten we dat inkomen niet zo hoog op de agenda staat. Het is de bedoeling dat ook samenwerking plaatsvindt voor klanten die (nog) niet dak- of thuisloos zijn. Noyons: In

Duwtje

Fundamenteler nog is dat de moderne sociale

zekerheid niet uitgaat van beschermen, maar van activeren. Als je mensen aanspreekt op hun eigen verantwoordelijkheid, is het ook logisch om daar hun eigen kracht bij in te zetten, en niet alleen bij jongeren. Maar dan moet je mensen ook helpen hun eigen kracht te vinden, benadrukt Bosselaar. De rode draad bij het doorbreken van multiproblematiek is dat ze de regie over hun eigen leven niet meer kunnen voeren. Op dat punt moeten ze een duwtje krijgen. Rob van Page, directeur van de Eigen Kracht Centrale, denkt dat daarvoor een omslag in het denken van hulpverleners nodig is: de zeggenschap moet namelijk bij burgers zelf komen te liggen. Niemand gaat aan de gang als een ander daar de controle over heeft. Met behulp van een Eigen Kracht-conferentie krijgen zij de verantwoordelijkheid terug voor hun problemen en de oplossing ervan. Mensen die zich door eigen kring gesteund weten, staan steviger in hun schoenen en maken minder aanspraak op overheidssteun. Geen casemanager zal ooit tegen het inzetten van eigen kracht zijn. Charles Noyons, teamleider ad interim van de afdeling Bijzondere Doelgroepen (BD) van de sociale dienst van Utrecht, laat desgevraagd weten dat hij en zijn medewerkers zeker ingaan op uitnodigingen voor Eigen Krachtconferenties en dergelijke initiatieven. Gerrit Krikke, arbeidsdeskundige bij UWV voor Wajongeren in Dokkum, is zoiets in zijn Wajong-praktijk nog niet tegengekomen. Al constateert hij dat de mate waarin ouders stimulerend zijn, een cruciale factor vormt in het slagen van de activering. Toch heeft hij primair contacten met onderwijs en werkgevers. Je moet het niet groter maken dan noodzakelijk. Het belangrijkste is dat

24

sociaalbestek 4/2011

TSB_11_04.indd 24

3/30/2011 6:38:53 PM

Re-integratie

Ik had op een vrijdag drie gesprekken. Dat is niet veel, maar alle drie wilden ze er een eind aan maken

Foto: Herman Keppy

Utrecht ontwikkelen we ook meer ketensamenwerking met maatschappelijke organisaties in de krachtwijken. Dat doen we in navolging van de samenwerking die al is ontwikkeld met de hulpverlening en maatschappelijke opvang voor daken thuislozen. Samenwerken op zichzelf staat dus niet ter discussie. Wel de tijd die casemanagers eraan kunnen besteden. Zeker als consulenten zowel voor activering als inkomen verantwoordelijk zijn en intensief met een klant, diens omgeving en hulpverleners bezig zijn. De IWI waarschuwt daarom voor de gentegreerde aanpak. Weliswaar vindt de inspectie het een succesvolle methode hetgeen de onderzoekers van Meccano/ AStri onderschrijven. Maar de methode eist wel heel veel van casemanagers. Een citaat van een medewerker van een sociale dienst in het rapport: Ik had op een vrijdag drie gesprekken. Dat is niet veel, maar alle drie wilden ze er een eind aan maken. En ze meenden het ook, dat merkte ik. Dan kun je opdracht krijgen om veel gesprekken te voeren, maar dan moet je dat wel aankunnen. Een caseload van 300 clinten is in zulke gevallen onvoorstelbaar maar komt wel voor.

Integrale methodiek

Een laatste centraal punt in

de brief van staatssecretaris De Krom en het rapport van de IWI is het inzichtelijk maken van maatschappelijke effecten van dienstverlening. Want, wat als de output alleen wordt gemeten als het aantal mensen bij wie het lukt om van uitkering naar werk te gaan? Doe je dan de inspanningen in de sector en de winst daarvan voor de maatschappij niet tekort? Noyons: Wij kunnen te weinig laten zien wat het oplevert om te investeren in integrale methodiek, bijvoorbeeld wat je wint als je geen schulden hoeft te saneren en hoeveel je bespaart als je detentie voorkomt. Hij hoopt dat een landelijke organisatie de handschoen zal oppakken. Noyons: Het is niet de taak van sociale zaken om een registratiesysteem te ontwikkelen om die maatschappelijke effecten in beeld te brengen. In reactie op het IWI-rapport meldt de VNG dat het nog wel even kan duren voordat er een landelijk (reken)model is: het wachten is op de afloop van het meerjarige TNO-project Kosten en baten van re-integratie. Maar lokale en regionale samenwerkingspartners inclusief gemeenten kunnen

25

sociaalbestek 4/2011

TSB_11_04.indd 25

3/30/2011 6:38:53 PM

Re-integratie

COLUMN
volgens de VNG wel stappen zetten op basis van de kennis en inzichten die al voorhanden zijn. Zoals de inspectie stelt: Casemanagers weten wel wat ze met een klant bereiken, ook in termen van zelfredzaamheid of het voorkomen van verdere escalatie van problemen. Op bestandsniveau is deze kennis echter vaak niet beschikbaar, waardoor het moeilijk blijkt te oordelen over de effecten van verschillende uitvoeringssystemen. Wat maakt clintenparticipatie uiteindelijk tot een succes? Dat is een vraag die het team van stichting CliP al langere tijd Hoopgevend is dat bijvoorbeeld Gern bezighoudt. We zijn daarom dol op lijstjes: een vuld 21 puntenplan voor de ideale clintenraad gevuld met wenselijkheden, 10 aandachtspunten voor goede clintenparticipatie of 6 randvoorwaarden om als clintenraad te kunnen functioneren. Zulke lijstjes worden door ons uitgeplozen om d essentile succesfactor te vinden. Het loopt soms moeizaam in de clintenparticipatie. Maar als we aan alle punten van de lijstjes voldoen, komt het dan ook helemaal goed? Er blijft iets knagen. Het vermoeden dat d bepalende succesfactor misschien wel ergens anders kon liggen: in de persoon van die wethouder die de clintenraad serieus neemt of in de gelukkige samenstelling van de groep. Als dat de bepalende succesfactor is, dan zou je wel eens niks aan de lijstjes kunnen hebben. Dat zou frustrerend zijn, want de samenstellers hebben toch ook over succesvolle clintenparticipatie nagedacht. Aan een groep met mensen uit goed functionerende clintenraden hebben we de vraag voorgelegd wat hun X-factor is in de clintenparticipatie. Het belangrijkste antwoord dat we samen vonden was zo simpel, dat we er over gestruikeld konden zijn: het zelfbewustzijn en de ervaringsdeskundigheid van de clintenraad! De lijstjes zijn belangrijke voorwaarden, maar uiteindelijk gaat het om de overtuiging dat je echt iets te melden hebt aan de politiek
Lara Tauritz Bakker is journalist.

De X-factor van clintenparticipatie

Goed in beeld

rit Krikke heel precies kan aangeven dat er in 2010 totaal 29 nieuwe Wajong-clinten bij hem werden aangemeld door de plaatselijke praktijkschool. Inmiddels zijn 23 van hen ondergebracht bij een werkgever (ze worden nog wel door UWV begeleid), vier volgen nu een mbo-opleiding en de laatste twee krijgen intensievere, activerende begeleiding. De lijnen met onderwijs en hulpverlening zijn kort en de samenwerking is op orde. Vooral Stichting MEE en de JP van den Bentstichting, beide gericht op mensen met een beperking, hebben de Wajongeren goed in beeld. Ik zorg vooral als regisseur dat de juiste hulpverleners bezig zijn met mijn clinten, vertelt Krikke. Als de afstand tot de arbeidsmarkt zo groot is dat plaatsing in werk echt nog niet kan, bijvoorbeeld door dakloosheid of complexe psychische problematiek, dan nemen hulpverlenende instanties de verantwoordelijkheid over. Moeilijke gevallen, zoals Nancy, zullen altijd wel bestaan. De kunst is ze in de gaten te houden en niet op te geven. Als jongeren voldoende zijn opgeknapt, neemt Krikke weer contact op en koppelt ze aan een gespecialiseerd re-integratiebureau. Op zon manier zou het dus moeten gaan bij alle uitkeringsgerechtigden met multiproblematiek, ook bij Wwbers en WWers. En daar moet het hele stelsel zich voor inzetten, vindt De Krom.

en beleidsmakers. Ervaringsdeskundigheid is een waarde die menig politicus of ambtenaar niet in zijn of haar bagage heeft. Die voelen niet dagelijks wat het is om afhankelijk is zijn, om niet rond te kunnen komen, om tegen bureaucratische muren aan te botsen, om tegen negatieve vooroordelen te vechten. Als een clintenraad die ervaringsdeskundigheid zelfbewust en vroegtijdig voor het voetlicht weet te brengen, dan is dat de X-factor! Wilma Kuiper Stichting ClintenPerspectief (CliP) www.stichtingclip.nl

Meer informatie? Kijk op www.kennisbanksocialezaken.nl

26

sociaalbestek 4/2011

TSB_11_04.indd 26

3/30/2011 6:38:55 PM