Yaammz Aydnlatan G

Elektrik Enerjisi
Televizyonu, bilgisayar ve hatta bir bisikletin farlarn altrmak iin elektrik gerekir. Gnlk hayatmzda elektrii kullanmadmz anlar neredeyse yok gibidir. Peki, nedir bu elektrik ve nasl elde edilir? te, bu yazmzda yaammza yn veren bu gizemli gc inceleyeceiz.
Elektrik bir enerji biimidir ve elektronlarn hareket etmesiyle oluur. Bildiiniz gibi, tm maddeler atomlardan, atomlar da merkezlerinde bulunan bir ekirdek ve bu ekirdei evreleyen negatif ykl paracklardan, yani elektronlardan oluur. Atomun ekirdeindeyse pozitif ykl protonlar ve yksz ntronlar bulunur. Bir atomdaki elektronlarn negatif yk, protonlarn pozitif ykne, elektron says da genellikle protonlarn saysna eittir. Eer elektronlar ve protonlar arasndaki bu eitlik dardan uygulanacak bir kuvvetle bozulursa, atom elektron kazanabilir ya da kaybedebilir. Bir atom elektron kaybederse, bu elektronlarn serbest hareketi elektrik akmn oluturur. Elektrik, dnyada en yaygn kullanlan enerji biimidir. kincil bir enerji kayna olan elektrik, su, kmr, doalgaz, petrol ve ekirdek enerjisi gibi birincil enerji kaynaklarnn dntrlmesinden elde edilir. rnein, birok kent, en nemli mekanik enerji kayna olan ve dev arklar dndrerek elektrik enerjisi elde edilmesini salayan byk alayanlarn yaknlarna kurulmutur. Bundan 100 yl kadar nce, elektrik enerjisi daha retilmeye balanmadan, evler gaz lambalaryla aydnlanr, yiyecekler buz kutularnda saklanr ve evler, ilerinde kmr veya odun yaklan sobalarla stlrd. Benjamin Franklinin frtnal bir havada uurtmasyla yapt deneyle elektrik enerjisinin ilkeleri yava yava anlalmaya baland ve daha sonra 1800l yllarn ortasnda Thomas Edisonun buluu herkesin yaamn deitirdi: Elektrik ampul. Edisonun bu buluu elektrii kullanarak evlerin aydnlatlmasn salad. Karanlkta Bisikletinizin Farlarn Amay Unutmayn! Hepimiz hava karardktan sonra, bisikletin farlarn amamz gerektiini biliyoruz. Bylece
32 Bilim ocuk

bisikletimizle ukurlara dmekten kurtulur ve trafikte rahatlkla farkediliriz. Bisikletimizin farlar da evde kullandmz lambalar gibi elektrikle alr. Nereden gelir bu elektrik? Bisikletlerin genellikle n tekerleinde, kk metal bir kutuyu andran dinamolar bulunur. Dinamolar, tekerleklerin dnmesiyle oluan mekanik enerjiyi elektrik enerjisine evirmeye yarayan aygtlardr. Bisikletinizin farlarn yakmak istediinizde bu dinamoyu tekerlee dayal konuma getirirsiniz. Bunu yaptktan sonra pedal evirmeye baladnz zaman, bisikletinizin n ve arka farlar da yanmaya balar. Dinamonun tekerlee dayanan ksm gerekte kk bir arktr. Bu ark bisikletin tekerleiyle beraber dnmeye balar. Dinamonun iindeyse kk bir mknats bulunur. Bu mknats da dinamonun tepesindeki kk arka baldr. Yani ne kadar hzl pedal evirirseniz, bisikletinizin tekerleiyle beraber dinamonun kk ark ve iindeki mknats da o kadar hzl dnmeye balar.

Dinamo Bisiklet farlar da evimizdeki lambalar gibi, elektrikle alr.

Mknats Tel

Ampule giden teller

Bahsettiimiz dinamonun iindeki kk mknats, bir bobinin iinde bulunur. Bobin, genellikle silindir biiminde ve bir makara zerine sarlm, iinden elektrik akm geebilen bakr telden oluur. Bobinden kan iki tel de bisikletin n ve arkasnda bulunan farlara baldr. Bylece mknats hareket ettii zaman bobinde oluan elektrik akm farlarn iindeki ampullere ular ve farlarn k vermesini salar. Mknatslarn Grnmez Kuvveti!

Elektronlar da Dans Eder! Mknatslar, demir tozlarn dansettirdikleri gibi, kendileri hareket ettikleri takdirde, elektron denilen elektrik ykl ok kk paracklar da hareket ettirebilirler. Dinamo rneimizde mknatsn dn, elektronlar bakr telden geirerek bisikletin farlarnn iinde bulunan ampullere ulatrr. Ampuln iinde tungsten denilen ok ince bir tel vardr. Dikkatle bakarsanz bu teli grebilirsiniz. Ampule ulaan elektronlar, bu telden gemeye balarlar ve teli oluturan atomlara arpp dururlar. Bylece atomlar olduklar yerde daha hzl sallanmaya balarlar. Bu iplik gibi ince telin ap o denli kktr ki, sonuta tel hzla snr ve ldamaya balar. yle ki evreyi aydnlatr. Bilgisayarm da Dinamoyla alabilir mi? Televizyon ya da bilgisayar gibi byk elektrikli aygtlar iin bir dinamonun rettii elektrik yetmez. Bu tr aygtlarn almas iin gereken elektrik, evlerimizde bulunan elektrik prizlerinden salanr. Prizlerden gelen elektrikse ok byk enerji santrallerinde retilir.
Barajlardan akan byk miktardaki suyun yaratt basn dev trbinlerin dnmesini salar.

zerine demir tozu serpilmi bir kdn altna mknats tuttuunuzda bu grnt oluur.

Mknatslar yardmyla elektrik retilebileceini, bundan yaklak 160 yl nce, bir ngiliz bilim adam olan Michael Faraday ne srm. Faraday yapt deneyde, yine bir mknats bakr telden oluan bir bobinin iine koymu ve bobinden kan telleri de bir elektrik lm aygtna balam. Sonra mknats hareket ettirdiinde lm aygtnn gstergelerinin oynadn grm ve bylece dncesi kantlanm. Mknatslar gzle grnmeyen bir kuvvet alanyla kuatlmlardr. Ancak, bu grnmez alan kk bir hileyle grnr hale getirebiliriz. lk olarak bir kadn zerine biraz demir tozu serpin. Demir tozunu okulunuzdaki laboratuvarlarda bulabilirsiniz. Sonra kdn altna, tam demir tozlarnn bulunduu blgeye denk gelecek biimde bir mknats tutun. Demir tozlar srayarak ve dansedercesine hareket ederek dairesel izgiler oluturur. te bu izgiler mknatslarn kuvvet alann gsterir.

Kmr, petrol ya da gazn yaklmasyla -ya da nkleer santrallerde olduu gibi ekirdek blnmesiyle- su stlr (1). Su buhar, yksek basncn etkisiyle trbinin kreklerini, tpk rzgrn bir rzgr deirmeninin pervanesini dndrmesi gibi harekete geirir (2). Bir dalga, bu hareketi jeneratre aktarr (3): Tpk bir bisikletin dinamosunda olduu gibi, metalden bir makarann iinde bir mknats dner; ya da burada olduu gibi, bir mknatsn (5) iinde bir makara (4). Bu srada, dalgann dnmesiyle oluan mekanik enerjiden, makarann ierisindeki elektronlarn harekete geirilmesiyle elektrik enerjisi oluur. Elektrik enerjisi, zmpara halkalar araclyla aa aktarlr (6).

Bu tr santrallerde elektrik retme iini kk dinamolar yerine byk jeneratrler yapar. Jeneratrler de mekanik enerjiyi elektrik enerjisine eviren aygtlardr. Ancak onlar, dinamolardan ok daha byk olduklar iin daha gl mekanik enerji kaynaklarna gereksinim duyarlar. Byk enerji santrallerinde, genellikle kmrn yaklmas ya da atomlarn paralanmasndan aa kan enerjiyle stlan sudan, byk miktarda scak su buhar elde edilir. Scak su buhar, byk bir basnla borularn iinden geer ve bu basn dev trbinleri hareket ettirir. Trbinler dev arklara benzerler ve bobinin iinde bulunan byk bir mknats dndrrler. Bylece byk miktarda elektrik enerjisi elde edilir. Grdnz gibi jeneratrlerin alma biimi de tpk dinamolarnki gibidir. Elektrik Evimize Nasl Gelir? Elektriin gerilimi Volt birimiyle llr. Elektrik gerilimi, onun bir iletkenin zerinden akma eiliminin bykln belirtir. Evlerimizde kullandmz elektrikli aygtlarn almas iin yalnzca 220 Volt gerilim gerekir. te yandan, santrallerden kan elektriin gerilimi 25 000 Volta kadar kar. Bu say evlerde kullanlan aygtlar iin ok fazladr. Ancak elektrik, santrallerden daha uzak blgelere elektrik hatlar sayesinde ularken gerilimi der. Yani bu blgeler daha az elektrik almak zorunda kalrlar.

kayb, neredeyse bir kentin gnlk elektrik gereksinimi kadardr. Bu elektrik kaybnn azaltlmas iin, enerji santrallerinden kan elektriin birka yzbin Volta karlmas gerekir. te, bunu da yksek gerilim hatlar salar. Yksek gerilim hatlar elikten yaplm dev aalara benzerler ve onlar hemen her yerde grebilirsiniz. Elektrik, evinize ulamadan nce gerilimi tekrar 220 Volta drlr. Bu da transformatr denilen, elektriin gerilimini deitirmeye yarayan aygtlar sayesinde olur. Transformatrler olmasayd evlerimizdeki btn elektrikli aygtlar imdiye kadar yanm olurdu. Piller Keke Hemen Bitmese! El feneri ya da kulaklkl kasetalar gibi aletleri altrmak iin pillerden yararlanrz. Piller, kk ve tanabilir aletlerin, prizden elektrik almadan almasn salar. Bylece bu aletleri rahatlkla kullanabiliriz. Pillerde art ve eksi olmak zere iki kutup bulunur. Bunlardan biri inko bir levha, dieri metal bir iletkendir. Aralarndaysa elektronlarn hareket etmesini salayan kimyasal bir madde bulunur. Pilin iindeki elektronlar, inko levnadan metal iletkene doru giderler. Pilin iki ucunu, yani kutuplarn bir telle birletirdiiniz zaman, elektronlar metal iletkenden inko levhaya doru hareket etmeye balarlar ve bylece elektrik retilir. Elektrik retimi, serbest elektronlar bitene dein srer. Pildeki kimyasal maddenin elektrik tama gcnn tkenmesi, pilin bitmesi anlamna gelir. Boalan pilleri atp, yerine yenilerini alrz. Ancak, merak etmeyin, bisikletinizin dinamosu iin byle bir durum szkonusu deil. Gnmzde yaamn her alannda elektrik enerjisi kullanm olduka yaygnlamtr. Ancak bu durum, elektrik enerjisi retmek iin kullanlan, kmr, petrol, doalgaz gibi birincil enerji kaynaklarnn hzla tkenmesine ve birtakm evre kirlilii sorunlarna yol amaktadr. Bu nedenle bilimadamlar, gne ve rzgr gibi evreye daha az zarar veren ve tkenmeyen daha temiz enerji kaynaklarndan elektrik retimi konusunda aratrmalarn hzlandrm ve bu konuda olduka umut verici gelimeler elde etmilerdir. Btn bunlarn yannda bize den grevse, yaammzn her alannda elektrik enerjisini daha tutumlu ve verimli kullanmak.
n n n n n n n n

Elektrik santrali Gerilim ykseltici transformatrler

Gerilim drc transformatrler

Evler

Akm tayan kaln kablolar ve ince ntr kablolar

elik elektrik direkleri Kablolar ya yeraltna gmlr ya da elik direklerle tanr.

Bir baka deyile, elektrik hatlarnn uzunluu arttka, elektriin gerilimi de o denli azalr ve enerji kayb artar. rnein, lkemizin tm elektrik hatlarndaki gnlk elektrik enerjisi
34 Bilim ocuk

aatay Ylmaz

48

Bilim ocuk

Elektrikli Motor

Yapalm
Pilli oyuncak araba, mutfak robotu, amar makinesi ve havalandrma aygt... Bilin bakalm bu elektrikle alan aygtlarn ortak noktas ne? Pilli oyuncak arabann tekerleklerini, mutfak robotunun baklarn, amar makinesinin kazann, havalandrma aygtnn pervanesini dndren elektrikli motor. Bu ay, elektrikle alan ve belli paralar dnen ou aygtta bulunan elektrik motorunun ok basit bir rneini yapacaz. Motorunuzu yaparken byklerinizden de yardm isteyebilirsiniz; nk bu biraz zor bir i. Malzeme
Mknats n 4,5 V deney pili n 1 metre bobin teli n 0,5 metre zil teli n 2 adet engelli ine
n

zerinden sargy karmak zor olabilir. Sarg says en az 25-30 olmal.

Sardmz teli, kalemin ya da pilin zerinden karalm...

Motorun dzgn bir ekilde dnmesi iin sargy ok dikkatli hazrlamamz gerekiyor. Sargnn akta braktmz ularnn yerini, birbirine karlkl gelecek ekilde ayarlayn. Akta kalan ularn yerini bozmadan, bunlar sarg zerine dolayp balayarak salam bir ekilde tutturun. Bunu yle iyi yapn ki tutturduunuz ular almasn ve sarg dalmasn. Sarg, ne kadar dzgn olursa motor o kadar kolay dner. Dzgn ve salam olmayan bir sargy asla dndremezsiniz. Sargnn salam olmas iin, gerekirse eitli yerlerinden iple balayabilirsiniz.

Gerekli malzemeleri bularak ie balayalm...

Malzemeleri seerken dikkat etmeniz gereken noktalar var. lki, mknatsn ok kk olmamas. nk kk bir mknats, motorun dnmesi iin yeterli gc salayamayabilir. kincisi, yapacanz motor tam bir pil dman olacak. O nedenle motorun alabilmesi iin 4,5 Voltluk veya 6 Voltluk yeni, kullanlmam bir pil gerekiyor. ncs, bobin teliyle ilgili. Bobin telinin, plak bir bakr tel olmadn unutmayn; nk zeri elektrik geirmeyen bir yaltkanla kapl. Bu nedenle herhengi bir bakr tel kullanmayn. Kullanacanz telin bobin teli olduundan emin olun. Ayrca, bobin telinin, rahatlkla sarlabilecek kadar ince ve sardktan sonra da, iki ucundan tuttuumuzda, kendi arlyla bklmeyecek kadar kaln olmasna dikkat edin.

Sra geldi meslek srrna...

imdi, ok nemli bir adma geldik. Sargy dzenledikten sonra dzgn bir yzeyin zerine koyun. Sargnn aktaki ularn olabildiince dzgn hale getirin ve ularn her ikisinin de yalnzca size dnk yann bir maket bayla kazyn. Bunu yapmamzn amac, bobin telinin zerini kaplayan yaltkan buradan karmak. Ancak, sarg ularnn yalnzca size dnk olan yanlarndaki yaltkan syrmanz, dier yanlardaki yaltkan syrmamanz gerekiyor. Bu ok nemli, nk bu sayede dnen sargnn, yalnzca yaltkan syrdmz yanndan elektrik almasn salayacaz. Sargnn ular, her yerinden elektrik alrsa dnemez.

imdi, motorumuzu yapmaya balayalm...

lk olarak motorun dnecek ksm olan sargy hazrlayalm. Bobin telini, her iki ucunda 1,5-2 cm artacak kadar yuvarlak bir kalemin veya ince bir pilin zerine sarn. Bylece bir sarg oluturacaksnz. Sargnn ok sk olmamasna dikkat edin; nk sonradan kalemin ya da pilin
30 Bilim ocuk

Elektrik Motoru Nedir?

Elektrik motoru, elektrik enerjisini harekete dntren bir sistem. Motorda bulunan mknatsn belli bir itme ve ekme kuvveti var; iinden elektrik geen sargmzn da yle. te, bu iki kuvvet birbirini dengelemek iin sargy srekli dndryor. evrenize dikkatle bakn; elektrik motorunun ne kadar deiik yerlerde kullanldn greceksiniz. Asansrler, dnmedolap, elektrikli tren, metro gibi gelimi aralar, ok daha gelimi motorlar kullanrlar. lgin olan, sargy elektrik harcayarak deil de, baka bir yolla dndrdmzde, sargnn ularndan elektrik elde edebilmemiz. Birok elektrik santralinde, elektrik elde etmek iin bu yntem kullanlr. rnein, hidroelektrik santrallerde, akan su dev pervanelere arptrlarak, bunlarn bal olduu dev sarglarn dndrlmesiyle elektrik elde edilir. Termoelektrik santrallerde de, sarglar dndrmek iin pervanelere su buhar arptrlr.

Motorumuza bir dzenek yapalm...

engelli ineleri, bir kpk ya da benzeri bir yzeyin zerine, hi sallanmayacak ekilde tutturun. Ancak iki ine arasndaki uzakln,

sargnn ve mknatsnzn oturabilecei uzunlukta olmasna dikkat edin. Ayrca sargnn kazdmz ksmlar engelli inenin deliklerine uyabilmeli. Daha sonra, pilin bir ucunu yeterli uzunluktaki zil teliyle bir engelli ineye, dier ucunu baka bir zil teliyle dier engelli ineye balayn ve mknatsnz iki engelli ine arasna yerletirin. Sargy da yerine yerletirdiinizde, motorunuz hazr olacak. Gerekirse mknats sargnza demeyecek ekilde yaklatrn. Motorun dnmeye balamas iin, dnme hareketini elinizle balatmanz gerekecek. Sargy elinizle hafife dndrerek motoru altrabilirsiniz.
n n n n n n n n n

Burak Yldz
yildizburak@hotmail.com
Bilim ocuk 31

Elektriin Kefi

Elektriin Kefi

Elektrik
Bilim ocuk Dergisinin 134. saysnn ekidir.

Durgun Elektrik

Hazrlayan: Tuba Can izimler: Pnar Bykgral

Elektriin Kefi

Elektriin Kefi

Elektriin Kefi

Elektriin Kefi

Elektrik Yk

letkenlik - Yaltkanlk

Kondansatr (Kapasitr)

Elektriin Kefi

Elektriin Kefi

Elektriin Kefi

Yldrm

Pil

Elektrik Devresi

Elektriin Kefi

Elektriin Kefi

Elektriin Kefi

Elektromanyetizma

Akm

Diren

Elektriin Kefi

Elektriin Kefi

Elektriin Kefi

Gerilim

Jeneratr

Elektriin Gc

Elektriin Kefi

Elektriin Kefi

Elektriin Kefi

Elektriin Hz

Ampul

Elektromanyetik Dalga

Doru Akm ve Alternatif Akm

Elektriin Kefi

Elektriin Kefi

Elektriin Kefi

Transformatr

Elektron

Elektriin Kefi

Elektriin Kefi

Elektriin Kefi

Fotoelektrik

Elektrikli Ev Aletleri

Diyot

Elektriin Kefi

Elektriin Kefi

Elektriin Kefi

Yariletken

Transistr

Elektronik

Diren
Bir elektrik devresinin tm paralar elektrik akmna diren gsterir ve bir lde elektrik akmn iletmez. Diren ohmmetreyle llr; birimi ohmdur. Bir devrede elektrik akmn azaltmak iin kullanlan devre elemanlarna da diren denir.

Akm
Elektrik akm, elektronlarn hareketiyle ortaya kar. Elektronlarn hareketini suyun akna benzetebiliriz. Elektrik akm ampermetreyle llr; birimi amperdir. Fransz fiziki Andre Marie Ampere, 1826 ylnda, elektrik akm geen bir bobinin, yani tel sarl bir makarann mknats gibi davrandn kefetti.

Elektromanyetizma
Danimarkal biliminsan Hans Christian Oersted, 1820 ylnda, elektrik akm geen bir telin pusulann inesini saptrdn grd. Bylece elektrikle manyetizmann ilikisini ve elektromanyetizmay kefetti. Kap zilinden hoparlre, bilgisayar ekranndan banka kartna kadar gnlk yaamda kullandmz birok aygt, elektromanyetizmayla alr.

Soru
Amper neyin birimidir?

Soru
Danimarkal biliminsan Hans Christian Oersted ne kefetti?

Soru
Pil, bakr tel, ampul, kondansatr gibi paralarn zel bir ekilde balanmasyla ne oluur?

Elektriin Gc
Elektrik enerjisiyle alan her ey enerji harcar. Bu enerjiye g denir. Elektrik enerjisinin g birimivattr. 100 vatlk bir ampul, 60 vatlk ayn tip bir ampulden daha fazla g harcar.

Jeneratr
ngiliz biliminsan Michae l Faraday, 1831 ylnda hareket enerjisini elektrik enerjisine dntren jeneratr buldu. Jeneratrn bulunmas, elektrik reten hidroelektrik santrallerinin kurulmasn salad. ABDli biliminsan Joseph Henry, Faradayn yaptnn tam tersini yapt. Elektrik enerjisini hareket enerjisine dntren elektrik motorunu buldu.

Gerilim
Elektrik yklerinin bir elektrik alan vardr. Bu alan elektronlarn akmasn salayan gerilimi oluturur. Elektrik alan ne kadar kuvvetliyse gerilim o kadar yksek olur. Gerilim voltmetreyle llr; birimi volttur. Alman fiziki George Simon Ohm, bir elektrik devresinde gerilim arttka akmn ayn oranda azaldn kefetti.

Soru
ngiliz biliminsan Michael Faraday ne buldu?

Soru
Voltmetreyle ne llr?

Soru
Bir elektrik devresinin tm paralar bir lde elektrik akm iletmez. Buna ne denir?

Elektromanyetik Dalga
Alman fiziki Heinrisch Hertz, 1886 ylnda elektromanyetik dalgalar kefetti. Gama, x, kzltesi, mortesi nlar; radyo dalgalar ve grnr k elektromanyetik dalgalardr. Elektromanyetik dalgalarn kefi, radyo, cep telefonu, televizyon gibi bulularn yaplmasn salad.

Ampul
ABDli buluu Thomas Edison 1879 ylnda ampul buldu. ngiliz buluu Joseph Swan da hemen hemen ayn zamanda ampul yapt. Ampl, bulunuundan birka yl sonra hem evlerde hem de caddelerde aydnlatma amacyla kullanlmaya balad. lk ampullerin bulunmasn floresan, halojen ve LED lambalarn bulunmas izledi.

Elektriin Hz
ngiliz buluu Charles Wheatstone, 1834 ylnda elektriin hzyla ilgili bir deney yapt. Bu deneyle iletken bir teldeki elektrik akmnn hzn belirledi. Wheatstoneun yapt deney telgrafn bulunmasna nclk etti.

Soru
ABDli buluu Thomas Edison ve ngiliz buluu Joseph Swan ne buldu?

Soru
ngiliz buluu Charles Wheatstone hangi konuyla ilgili bir deney yapt?

Soru
Vat neyin birimidir?

Durgun Elektrik
Tm cisimler art ve eksi ykle ykldr. Art ve eksi ykler dengededir. Ancak srtnme bu dengeyi bozar ve cisimlerin elektriklenmesine neden olur. Bylece durgun elektrik oluur. Durgun elektrikle alan ilk makineyi 1650 ylnda Alman fiziki Otto van Guericke yapt.

Elektrik
Eski Yunanlar, kehribar tann bir kumaa srtldkten sonra elektrikle yklenerek ty gibi hafif nesneleri ektiini gzlemledi. Elektrik szc, Eski Yunancada elektron anlamndaki kehribar szcnden gelir. Elektrik szcn 1600 ylnda ngiliz biliminsan William Gilbert bilim dnyasna kazandrd.

Nasl Oynanr ?
Kartlar oyuncu saysna gre eit olarak datlr. Oyunculardan biri, elindeki kartn altndaki soruyu sorarak oyunu balatr. Dier oyuncular, kartlarndaki bilgileri okuyarak sorunun yantnn ellerindeki kartlarda olup olmadna bakarlar. Kartnda yant bulan oyuncu bunu syler ve ayn karttaki soruyu sorar. Oyun tm kartlardaki sorular yantlanana kadar bu ekilde devam eder.

Soru
ngiliz biliminsan William Gilbert hangi szc bilim dnyasna kazandrd?

Soru
Elektronlarn aknn kontrolyle ilgili almalarn yrtld mhendislik alan nedir?

Kondansatr (Kapasitr)
Alman fiziki Pieter van Musschenbroek, 1746 ylnda kondansatr denen devre elemann yapt. Kondansatr, bir g kaynana balandnda elektrikle yklenir ve bir sre bunu depolar. Bir elektrikli aygtn g kayna tkendiinde kondansatr devreye girer ve aygta bir sreliine elektrik salar.

letkenlik - Yaltkanlk
ngiliz kimyac Stephen Gray, 1729 ylnda baz maddelerin elektrii ilettiini, bazlarnn da iletmediini kefetti. Elektrii ileten maddelere iletken, iletmeyen maddelere de yaltkan denir. Demir, bakr gibi maddeler iletken; tahta, plastik gibi maddeler de yaltkandr.

Elektrik Yk
Fransz kimyac Charles Franois du Cisternay Fay, 1733 ylnda iki eit elektrik yk olduunu kefetti. Bunlar, art (+) ve eksi (-) yk olarak adlandrld. Zt ykler birbirini eker, ayn ykler de birbirini iter. Srtnme sonucunda elektriklenen bir cismin elektrik yk elektroskop denen aletle belirlenir.

Soru
ngiliz kimyac Stephen Gray ne kefetti?

Soru
Elektroskop denen aletle ne belirlenir?

Soru
Srtnme sonucunda cisimler elektriklenir. Bu ekilde oluan elektrie ne denir?

Elektrik Devresi
Bir elektrik devresi pil, bakr tel, ampul, kondansatr, diyot, transistr gibi paralardan oluabilir. Bu paralara, devre eleman denir. Bir elektrik devresi, devre elemanlarnn birbirine balanmasyla alr.

Pil
talyan fiziki Alessandro Volta, 1800 ylnda pili buldu. Pil, kimyasal enerjiyi elektrik enerjisine dntrr. Pilin kefi, elektriin kolayca retilmesini ve iletken bir tel yardmyla bir yerden bir yere iletilmesini salad.

Yldrm
ABDli buluu Benjamin Franklin, 1752 ylnda frtnal bir havada bir uurtma deneyi yapt ve yldrmn elektriksel bir olay olduunu kefetti. Franklin, havadaki elektriin topraa akmasn salayan bir ara olan paratoneri buldu.

Soru
talyan fiziki Alessandro Volta ne buldu?

Soru
ABDli buluu Benjamin Franklin uurtma deneyi yaparak hangi olayn elektriskel olduunu kefetti?

Soru
Bir g kaynana balandnda elektrikle yklenen ve bir sre bunu depolayan devre elemannn ad nedir?

Elektron
ngiliz fiziki Joseph John Thomson, 1897 ylnda elektronun varln kefetti. Elektronlar, atomlarda bulunan eksi ykl paracklardr. Elektronlar, iletken bir tel boyunca hareket ettiinde elektrik akm oluur.

Transformatr
Fransz biliminsan Lucien Gaulard ve ngiliz biliminsan John Dixon Gibbs, 1882 ylnda gerilimi ykselten ya da azaltan devre eleman transformatr buldu. Transformatr seyesinde gerilimin ykseltilmesi, elektrik uzaklara iletilirken ok miktarda kablo kullanlmasn nledi.

Doru Akm ve Alternatif Akm

Elektrik yklerinin ayn ynde akt doru akm devrelerinde elektrik verimli olarak retilemiyordu ve elektrik yalnzca ksa mesafelere iletebiliyordu. ABDli buluu Nikola Tesla, elektrik yklerinin dzenli aralklarla farkl ynde akt alternatif akm kefetti. Bylece elektrik uzun mesafelere iletilmeye baland.

Soru
Gerilimi artran ya da azaltan devre elemanna ne denir?

Soru
Alternatif akm kim kefetti?

Soru
Alman fiziki Heinrisch Hertz ne kefetti?

Diyot
Yalnzca bir ynde elektrik akm ileten devre elemanna diyot denir. Diyot fikrini 1873 ylnda ngiliz biliminsan Frederick Guthrie ortaya att. ngiliz elektrik mhendisi John Ambrose Fleming bu fikri gelitirdi. ngiliz fiziki William Henry Eccles, 1911 ylnda diyot szcn bilim dnyasna kazandrd.

Elektrikli Ev Aletleri
Elektrikle ilgili gelimeler 1930-1940l yllarda ok sayda elektrikli ev aletinin bulunmasn salad. t, amar makinesi, buzdolab, radyo, telefon, televizyon gibi elektrikli ev aletleri hzla yaygnlat. Gnmzde elektrikli ev aletlerinin yerini daha gelimi ve doa dostu olanlar alyor. Robot sprgeler, robot hrsz alarmlar yaplyor.

Albert Einstein, 1905 ylnda k enerjisinin elektrik enerjisine dntrlebileceini, yani fotoelektriki kefetti. Fotoelektriin kefedilmesinden sonra zerine k dtnde elektrik reten alglayclar, yani fotoseller yapld. Fotoseller, otomatik kaplarn, hrsz alarmlarnn yaplmasn salad.

Fotoelektrik

Soru
t, amar makinesi, buzdolab gibi aygtlara ne denir?

Soru Albert Einstein ne kefetti?

Soru
ngiliz fiziki Joseph John Thomson ne kefetti?

Elektronik
Elektronik, bir mhendislik alandr. Bu alandaki almalar, elektronlarn aknn kontrolyle ilgilidir. lk elektronik hesap makinesi, 1964 ylnda yapld. Elektronik alanndaki gelimeler, dnyann her yerindeki insanlarla hatta Uluslararas Uzay stasyonundaki astronotlarla bile iletiim kurulabilmesini salad.

Transistr
lk transistr, John Bardeen, William Shockley ve Walter Brattain tarafndan 1947 ylnda yapld. Transistr, bir elektrik devresinde akmn iletilmesini balatr ya da durdurur. Ayrca akm ykseltebilir. Transistrler, televizyon, bilgisayar gibi aygtlarn daha kk boyutta retilmelerini salad.

Yariletken
Yariletken fikri, 1833 ylnda Michael Faraday tarafndan ortaya atld. 1931 ylnda Alan Wilson, bu fikri gelitirdi. Silikon gibi, belli durumlarda iletken, belli durumlarda yaltkan olan maddelere yariletken denir. Yariletkenlerin bulunmas, elektronik ann balamasn salad.

Soru
Bir elektrik devresinde akmn iletilmesini balatan ya da durduran devre elemanna ne denir?

Soru
Belli durumlarda iletken, belli durumlarda yaltkan olan maddelere ne denir?

Soru
Yalnzca bir ynde elektrik akm ileten devre elemanna ne denir?

Elektrik geirebilen maddelere iletken maddeler denir. rnein, bakr tel iletken bir madde. Bu nedenle elektrik akm bakr telden geer ve ampul yanar. Peki, her maddeden elektrik geer mi? Elbette hayr! Elektrik geiine izin vermeyen maddeler de var. Bunlara yaltkan maddeler diyoruz. Peki, evremizde grdmz yaltkan ve iletken maddeler neler? te bu sorunun yant sizin iin hazrladmz ve 32-33. sayfalarda yer verdiimiz oyunda sakl! Ancak bu oyunu oynamadan nce bir devre hazrlamanz gerekiyor.

Devreyi Hazrlayalm
letken teli ikiye bln ve u ksmlarndan yaklak 3er cm soyun. Ampul duya takn. Tellerin birer ucunu duyun vidalarna sarn. Tellerin akta kalan ularn pilin ularna ayr ayr bantlayn. Ampul yanyorsa test devreniz hazr demektir. Eer yanmyorsa balantlar kontrol edin.

Hazrladnz devreyi, pili ve duyu bantla mukavvaya yaptrn. Daha sonra mukavvaya tutturmu olduunuz devrenin tellerinden birini orta noktasndan kesin. Kestikten sonra ortaya kan ular da 3er cm kadar soyun. Oyunu, iletken ya da yaltkan maddeleri devrenin bu ak ularna dedirerek oynayacaksnz.

Bilim ocuk

31

letken bul! letken bulduysan zar at!

Yaltkan bul! Yaltkan bulduysan zar at!

letken bul! letken bulduysan zar at!

Oyun iki kiiyle oynanr. Oyuna, byk zar atan oyuncu balang noktasndan balar. Oyun, bir zar ve talarla oynanr. Ta olarak fasulye, nohut, dme benzeri malzemeler kullanabilirsiniz. Oyunu oynamak iin n sayfadaki elektrik devresinin hazrlanmas gerekir. Oyuna balamadan nce iletken ya da yaltkan olabilecek kurunkalem,

Yaltka Yaltk bulduy zar a

letken bul! letken bulduysan zar at!

krdan, ivi, makas, kt, madeni para, plastik tarak gibi malzemeler bir kutu iinde biriktirilir. (En az 25 eit malzeme gerekir.) Her oyuncu kutucuklarda, zarda gelen say kadar ilerler. Oyuncular, zerinde letken bul! yazan kutucua geldiinde malzeme kutusundan iletken olduunu dnd bir malzeme seer ve bunu, elektrik devresinin ak ularna dedirir. Ampul yanarsa malzemenin iletken olduuna karar verir ve zar atma hakkn elde eder. Ampul yanmazsa zar atamaz ve dier oyuncunun oynamasn bekler.

Yaltkan bul! Yaltkan bulduysan zar at!

letken bul! letken bulduysan zar at!

+ u - u

Ba la ng

Biti

Yaltkan bul! Yaltkan bulduysan zar at! Yaltkan bul! Yaltkan bulduysan zar at!

letken bul! letken bulduysan zar at!

n bul! kan ysan at!

Oyuncular, zerinde Yaltkan bul! yazan kutucua geldiinde malzeme kutusundan yaltkan olduunu dnd bir malzeme seer ve bunu, elektrik devresinin ak ularna dedirir. Ampul yanmazsa malzemenin yaltkan olduuna karar verir ve zar atma hakkn elde eder. Ampul yanarsa zar atamaz ve dier oyuncunun oynamasn bekler. Kutudan bir kez seilen malzeme tekrar kullanlamaz. Biti noktasna ilk ulaan oyuncu oyunu kazanr.

Yaltkan bul! Yaltkan bulduysan zar at!

letken bul! letken bulduysan zar at!

letken bul! letken bulduysan zar at!

Yaltkan bul! Yaltkan bulduysan zar at! letken bul! letken bulduysan zar at!

Yaltkan bul! Yaltkan bulduysan zar at!

Funda Nalbantolu fundanlbnt@yahoo.com izimler: Bengi Gener