T.C.

MARMARA NVERSTES
SOSYAL BLMLER ENSTTS
LAHYAT ANABLM DALI
TEFSR BLM DALI










HTAB AISINDAN
KURN-I KERMN
ZAMAN VE MEKAN BOYUTU





Doktora Tezi







Kadri Ziyaettin Coan







stanbul-2008
T.C.
MARMARA NVERSTES
SOSYAL BLMLER ENSTTS
LAHYAT ANABLM DALI
TEFSR BLM DALI










HTAB AISINDAN
KURN-I KERMN
ZAMAN VE MEKAN BOYUTU




Doktora Tezi





Kadri Ziyaettin Coan





Danman: Prof.Dr. Bedrettin etiner




stanbul-2008


i

NDEKLER

NSZ ............................................................................................................. iv
KISALTMALAR ............................................................................................ vii

GR BLM
I. nsan, Varlk ve Hayat .................................................................................. 2
II. Din ve Dnya likisi ................................................................................... 4
III. slam Dncesinde Zaman ve Mekn .................................................... 6
A. Kurn- Kermde Konuya Genel Yaklam ............................................. 6
B. slm Dnrlerinin Grleri ................................................................. 7
C. Meselelerin Derinliine nildie Detaylarn Artmas .............................. 21

BRNC BLM
HTABIN ZAMAN VE MEKN BOYUTUNA NTKAL VE BU
NTKALN AAMALARI
I. Hitab Eden (Allah) ...................................................................................... 24
A. Ezel ve Ebed Oluu ............................................................................... 24
B. Allah Telnn lmi ................................................................................. 28
II. Hitabn Nzl Sreci (Vahiy) ................................................................... 38
A. Melekler ................................................................................................... 38
B. Vahiy ........................................................................................................ 53
C. Hitabn nsanlara Ulama Sreci ............................................................. 62
D. Hz. Muhammed ile lgili Cephesi ............................................................ 79

ii

KNC BLM

KURN-I KERM HTABININ ZAMAN VE MEKN BOYUTU
(ZAMAN VE MEKN BAKIMINDAN HTABIN ER)

I. Kurn- Kermde Zaman ve Mekn ....................................................... 96
A. Zaman ile lgili Kavramlar ...................................................................... 96
B. Zamann Aslna Dn ........................................................................ 137
C. Zamann Farkl Alglanmas .................................................................. 161
II. Kurn Hitabnn nsan Zaman ve Mekn stne Tamas ............. 191
A. Maddi ve Manevi Yceli Olarak Namaz ............................................. 191
B. Zaman ve Mekn Aan Ynleriyle Oru .............................................. 199
C. Haccn Zaman ve Mekn tesi Boyutu ................................................. 208
D. Madd ve Manev Huzur Kayna Olarak Zekt ................................... 220

NC BLM
LH HITABIN MUHATABLA BULUMASI

I. Vahyin ndii Ortam ................................................................................ 226
A. slm Geldiinde Dnyadaki Durum ..................................................... 226
B. Mekke .................................................................................................... 230
II. mmilik .................................................................................................... 232
A. Araplarn mm Oluu .......................................................................... 233
B. mmler Arasndan mm Bir Peygamber ........................................... 237
C. Kurnn mmlere Gre Oluu ............................................................ 242
D. Raslullah (S.A.V.) Btn nsanlara Gelmitir, mmidir .................... 243

iii

III. Cinler ....................................................................................................... 246
A. Hangi zden Yaratldklar .................................................................... 247
B. Cinlerin Kurn itmeleri ................................................................... 248
C. Cinlerin Gayb Bilmemesi ..................................................................... 250
D. Cinlerin Semann Katlarna kamamalar ............................................ 251
E. Raslullah (S.A.V.) Cinlere Husus Olarak Kurn Okumas ............... 251
IV. Kurnn Peyderpey nmesi ................................................................. 253
A. ddialara Cevap ...................................................................................... 253
B. Mkellefiyet Birden Olursa Muhatab Zorlanr ...................................... 254
C. Kurnn Kalbe iyice yerlemesi .......................................................... 256
D. Destein Devam Ettiinin Hissedilmesi Ve lgnini Artmas ................. 258
E. Allah nancn Uygulamal Ve Doru Olarak Vermesi ....................... 259
F. Ayetleri Daha yi Anlamak in Uygulamaya Bir Misal ....................... 261
G. Zor Sorulara Cevap ................................................................................ 263
H. Ezberleme, renme ve Uygulama Kolayl ....................................... 264
V. Kurn- Kermin ve Hz. Muhammedin Hitab Sahas ...................... 265
A. Her Peygamberin stn Hususiyetlerle Gnderilmesi .......................... 265
B. Hz. Muhammed ve Kurn- Kerm ....................................................... 267
C. Kurn- Kerm Mucizev Yn ............................................................. 275
D. Btn nsanlara Hitab ............................................................................ 281
SONU .......................................................................................................... 283
KAYNAKA ................................................................................................. 291

iv

NSZ
nsanlar, Allah Tel tarafndan belirli gayelerle dnyaya gnderilmi ve orada
nasl yaayacaklar, neleri yapp neleri yapmayacaklar, yaptklarnn veya
yapmadklarnn sonucunda nelerle karlaacaklar, peygamberler araclyla
kendilerine bildirilmitir.
Peygamberlere vazifelerini bildirmek zere vahiy denen bir iletiim vastas
kullanlm. Bu sayede Cenab- Hak isteklerini, kendi ilerinden, kendileri gibi bir eli
araclyla insanlara iletmitir. Allah Tel tarafndan gelen vahiylerin bir araya
toplanmasyla inananlarn tabi olacaklar metinler, kutsal kitaplar ortaya kmtr.
Bu kitaplar iinde, son peygamber Hz. Muhammed (s.a.v.)e gnderilen
Kurn- Kerm, kendine mahsus zellikleri olan ilah bir kitaptr. Asrlarca nce inmi
olmasna ramen, hl ilk gnk tazeliiyle karmzda durmaktadr. Yine kyamete
kadar bu vasfn koruyacak olmas, onu dier kitaplardan ayran en nemli
zelliklerinden biridir. Sadece kendine mahsus bu zeliiyle Kurn, ilah niteliini
kabul etsin veya etmesin nice insan kendine hayran brakmaktadr.
Kurn- Kerim, ilk insandan son peygambere kadar devam eden vahiy
srecinin en son eklidir. O, insanlarn ulat en son medeniyet dzeyine cevap
verebilecek niteliklere sahiptir. Ayn zamanda farkl zaman ve zeminlerde yaayan
insanlarn ihtiyalarn karlayabilecek zelliklerle de mcehhezdir.
slam inancna gre hayat hem bu dnyadan hem de lm tesi lemden, yani
ahiretten olumaktadr. Dnya ahiret iin bir hazrlk niteliindedir. nsanlar iin hem
dnyada hem de ahirette madd ve manev huzura, saadete ulamann yolu, vahyin daha
iyi anlalp ondan daha ok istifade edilmesinden gemektedir. Bu da dnya ve ahiret
yolculuunun rehberi olan Kurn- Kermin sahip olduu hususiyetlerin, aratrmalar
neticesinde ortaya karlmasyla mmkndr.
Kurndaki yetlerin bir ksm ak ifadelere sahiptir. Bunlar zel almaya
gerek kalmadan kolayca anlalabilir. Dier bir ksm ise kapal bir ekilde ifade
v

edilmitir. Bunlardaki mnlarn kefedilmesi, anlalmas ve yorumlanmas iin
alma ve gayrete ihtiya vardr.
Nasl durduk yerde tabiattaki glerden, enerjiden istifade etmek mmkn
olmuyor, bunun iin tabiat kanunlarn kefedip onlar kullanlabilir bir hale getirmek
gerekiyorsa; Kurn da ayn ekilde kefedip ihtiyacmz olan bilgileri ondan
kararak, kullanlabilir bir hale getirmek gerekmektedir.
Zamann insanlar zerindeki etkisinde phe yoktur. Her geen gn yeni icatlar
sayesinde teknoloji gelimekte, bunun sonucunda da hayat artlar deimektedir. Ama
ayn zaman diliminde, gkdelenlerden dnyay idare eden insanlar olduu gibi baka
corafyalarda hl ok ilkel artlarda hayatn srdrmeye alan insanlar da
mevcuttur. Btn bu geni yelpaze iindeki insanlar Kurn vahyinin muhatabdr.
Bu gerek ortada olduuna gre, farkl corafyalara yaylm, yaam biimleri
birbirinden ok farkl insanlara Kurn nasl ulaacaktr. Bu ilh kitap, zengininden
fakirine, en st teknolojiyi kullananndan en ilkel artlarda yaayanlara kadar, btn
insanl nasl kucaklayabilmekte, onlarn ok farkl ihtiyalarn nasl
karlayabilmektedir. Kendisinde mevcut hangi zellikler sayesinde bunu
gerekletirebilmektedir.
Bu konudaki kk bir gayret olan almamzn giri blmnde, nce insann
var olu ve dnyada bulunuu, sonra din ve dnya arasndaki iliki zerinde durulmu.
Ardndan slm dncesindeki zaman ve mekna dair grler aktarlmaya
allmtr.
Birinci blmde ilh hitabn zaman ve mekn boyutuna intikali ve bu intikalin
aamalar zerinde durulmu. Hitabn Allah Teldan peygambere kadar ulama sreci
incelenmitir. Yine bu nzl sreci iinde meleklerin ilevi, vahiy hadisesi, vahyin
aamalar ve Raslullah (s.a.v.)in vahyi al izah edilmitir.
kinci blmde Kurn- Kerm hitabnn zaman ve mekn boyutu ele
alnmtr. Kurnn bu kavramlara yaklam incelenerek, muhatab olan insann ortaya
konulan esaslar erevesinde dar kalplarn amasn nasl salad ele alnmtr.
vi

nc blmde ise ilh hitabn muhatabla bulumas aratrlm ve vahyin
indii ortam ile muhatablarn husus zellikleri ortaya konmutur. Ayrca farkl bir
varlk boyutu olan cinlerin Raslullah (s.a.v.) ile ilikileri incelenmitir. Bunun ardndan
vahyin bir defada toplu olarak inmeyip zaman iinde peyderpey inmesi zerinde
durulmu ve Kurn- Kerm ve Hz. Peygamberin hitab sahas ele alnarak alma sona
erdirilmitir.
Aratrma srasnda konularla ilgili ilk kaynaklara mracaat edilmeye
allmtr. Yine meseleler, mmkn olduu kadar yet-i kerme ve hads-i erflerden
istifade edilerek aklanmaya gayret gsterilmitir. ayet yaz iinde yetin konuyla
ilgili bir blm kullanlmsa, yeti bir btn olarak grebilmek iin tamam dip notta
verilmitir.
Fen bilimlerinin sahasna giren konularda, yetlerle gnmzde ortaya atlm
nazariyeler arasnda ilikiler kurmak genelde insanlara cazip gelmekle birlikte, kesinlii
ispatlanmam konularda bu tip ilikiler kurmak ileride yetlerle ilgili baz yanl
anlamalara sebep olabilmektedir. Bu sebeple, mmkn olduu kadar Kurn- Kerm
yetlerinin, esas indirili gayesi erevesinde aklanmasna gayret gsterilmitir.
Bu almam srasnda bana her konuda yardmlarn esirgemeyen, danman
hocam Prof. Dr. Bedreddin etinere, fikir ve dnceleriyle emekleri geen btn
dier hocalarma teekkrlerimi sunarm. Ayrca almam iin gerekli ortamn
hazrlanmasnda ve aratrmalarm srasnda her trl destei veren aile byklerime,
uzun alma dnemi iinde bana gsterdii fedakrlk ve yardmlardan dolay eime
teekkr bir bor bilirim.
K. Ziyaeddin Coan
skdar, 2008
vii

KISALTMALAR
a.g.e. : ad geen eser
a.s. : aleyhis-selm
b. : bin
bkz. : baknz
c. : cilt
D..A. : Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi
h. : hicr
haz. : hazrlayan
Hz. : Hazret-i
.A. : M.E.B. slm Ansiklopedisi
kr. : karlatrnz
nr. : nereden
r.a. : radyallh anh
s. : sayfa
s.a.v. : sallh aleyhi ve sellem
rh. : erh eden
trc. : tercme eden
thk. : tahkk eden
thr. : tahric eden
tlk. : talk eden
ty. : tarih yok
v. : vefat
yy. : yayn yeri yok








GR BLM
2


I. nsan, Varlk ve Hayat
nsan, zene bezene var edilmi, mstesna bir canldr. Hayat paylat pek
ok varlk arasnda ne en gls, ne de csse bakmndan en bydr. Ama buna
ramen kendisine verilen en nemli nimetlerden biri olan akl sayesinde hem
dierlerinden stn bir konuma gelmi, hem de onlar idare etme gcne sahip
olmutur.
Toplum iinde hayatn devam ettiren insann mr, hayat mcadelesiyle
gemektedir. Gndelik kouturmalar ou zaman onun, evresine saf, duru ve yaln bir
gzle bakmasn engeller. evresinde olan hadiselere bir baka gzle bakmak ve onlar
zerinde dnmek iin genellikle zaman ayramaz. Ama gndelik hayat endielerini
ap bir mddet kendiyle ba baa kalabilir de, duygu ve dnce younluu
kazanabilecei bir ortam bulabilirse, mesela gecenin sakinliinde, yalnz banayken,
gzlerini gkyzne evirip yldzlar seyreder ve tefekkre dalarsa, bu usuz bucaksz
semann bykl ve ihtiam karsnda u sorular sormaktan kendini alamaz. Buras
neresi? Ben neyim? Niin buradaym?
Asrlar boyu insanlar devaml var olularyla ilgili bu sorular zerinde
dnm, onlarn cevaplarn aram durmulardr. nsanlk var olduka da bu sorular,
onlarn zihinlerini megul etmeye devam edecektir. Bu meseleye cevap niteliinde bir
ilah dinlerin aklamalar vardr. Bir de bunlara inanmayan insanlarn yapt kiisel
yorumlar vardr. Peki, nesiller boyu sorulmu bu sorularla ilgili insanlarn ahs olarak
vermi olduklar cevaplarda gelinen sonu nedir? Bu konuda yorum yapanlarn hepsi
kendine gre baz izahlar getirmektedir. Ama bunlar da kiisel ve insanlar tatmin
etmekten ok uzaktr. Bu almalar sonunda tatmin edici bir cevaba insann kendi
bana ulamas da mmkn grnmemektedir. nk elde kullanlan yegne ara
akldr. Sadece aklla bu kinatn knhne vakf olmak konusunda ise bakn, Ziya Paa
(v.1297/1880) neler sylemektedir:

3


drk-i mel bu kk akla gerekmez
Zr bu terz o kadar skleti ekmez.
1

Aklmzn kinattaki btn incelikleri ve yksek deerleri tam manasyla
kavramas mmkn deildir. nk akl terazisinin bu kadar muazzam bir byklk ve
mkemmellii kavrayacak gc yoktur. Bu, kuyumcularn kulland altn terazisinde
tonlarca arlktaki bir yk tartmak iin uramaya benzer.
lah dinlerin ise varlk ve varlk lemiyle ilgili ok detayl aklamalar vardr.
Mesela slam inancna gre insanlar, Allah Tel tarafndan yaratlarak belirli bir
gayeyle dnyaya gnderilmilerdir.
2
Gkler ve yer, insanlar iin var edilmi ve onlarn
hizmetine sunulmu.
3
Dnya, iindekiler ve evresi, insanolunun hayatn
srdrebilmesi iin en elverili bir hale getirilmitir.
4

Peki, bu kadar byk nimetler ve imkanlar, insanlar iin var edildiine gre,
onlar niin dnyaya gnderilmilerdir?
Bu sorunun cevabn Kurn- Kerimden u ekilde karabiliriz: nsanlar,
faydal ve iyi iler yapmak suretiyle Allah Telya kar kulluk vazifelerini en gzel
ekilde yerine getirecekler mi getirmeyecekler mi diye bir imtihandan gemek zere
dnyaya gnderilmilerdir.
5


1
Ziya Paa, Terci-i Bend ve Terkib-i Bend, Haz. Hseyin Yorulmaz, dam Yaynlar,
stanbul, 1992, s.98.
2
Ben cinleri ve insanlar, ancak bana kulluk etsinler diye yarattm. (ez-Zriyt 51 / 56)
3
O, gklerde ve yerde ne varsa hepsini, kendi katndan (bir ltfu olmak zere) size boyun
edirmitir. Elbette bunda dnen bir toplum iin ibretler vardr. (el-Csiye 45 / 13)
4
O, yerde ne varsa hepsini sizin iin yaratt. Sonra (kendine has bir ekilde) semaya yneldi,
onu yedi kat olarak yaratp dzenledi (tanzim etti). O, her eyi hakkyla bilendir. (el-Bakara 2 / 29)
5
O ki, hanginizin daha gzel davranacan snamak iin lm ve hayat yaratmtr. O,
mutlak galiptir, ok balaycdr. (el-Mlk 67 / 2)
4

Peki insanlar bu imtihan nasl baaracak. Neleri yapp neleri yapmayacaklarn
nereden bileceklerdir. Hal ve tavrlar ne olacak, ynlerini nasl tayin edecekler,
gayelerini nereden bileceklerdir?
Cenab- Hak bu konuda da insan yalnz brakmam. nsanolundan ne
istediini, yine kendi ilerinden setii peygamberler araclyla onlara bildirmitir.
6

Peygamberler Allah Tel ile insanlar arsnda bir eli olmu. lah kaynakl
bilgileri insanlara aktarmlardr.
II. Din ve Dnya likisi
Din ve dnya ilikisi deerlendirilirken, bir ksm insanlarn zihninde yle bir
kanaat olumutur: Bir dnya hayat vardr. Bir de din hayat. Dnya bakadr, din
bakadr. te Kuran okumak, namaz klmak, oru tutmak din hayatla ilgilidir. Ama ie
gitmek, okula gitmek, seyahat etmek, dnya hayatyla ilgilidir, dinle diyanetle bir
alakas yoktur diye dnlr.
Dnya ile ilgili olduu dnlen bu ve benzerleri hareketler hayatn ak
iinde herkesin sradan yapt eylerdir. Fakat bunlarn ok nemli bir zellikleri daha
vardr. Gnlk hayat iinde yaptmz bu ilerimize bir iksir ilave ederek onlar birer
sevap ve manev kazan kayna haline dntrebiliriz. te sradan ileri ibadete
dntren bu iksir: Allah rzasn gzetme dncesidir.
Mesela insan bir ite alarak rzkn temin eder ve ailesinin ihtiyalarn
karlar. Bu gayret ve aba, sadece dnya ile ilgili deildir, ayn zamanda ilah bir
emirdir. Bakn yet-i kermede ne buyruluyor:
Namaz klnnca artk yeryzne daln ve Allah'n ltfundan arayn. Allah'
ok zikredin; umulur ki kurtulua erersiniz.
7


6
Andolsun ki biz, Allah'a kulluk edin ve Tut'tan saknn diye (emretmeleri iin) her
mmete bir peygamber gnderdik. Allah, onlardan bir ksmn doru yola iletti. Onlardan bir ksm da
sapkl hak ettiler. Yeryznde gezin de grn, inkr edenlerin sonu nasl olmutur! (en-Nahl 16 / 36)
5

Yine kiinin almas sonucunda elde ettii kazancn harcamas ve dnyev
ihtiyalarn karlamas tabii bir eydir ve dnya ile ilgilidir. Ama ayn kazanc kii
Allah rzasn gzeterek belirli ller erevesinde her nereye harcarsa kendisi iin
manev bir kazanca dnr. Hatta biraz daha ileri gidersek, ou kimse ailesine ald
eylerin, onlara getirdii yiyecek ve ieceklerin kendisi iin manev bir kazanca
dnebileceini dnmez bile. Ama bakn Sevgili peygamberimiz ne buyuruyor.
Sen Allahn rzasn arayarak her ne harcarsan, ondan dolay
mkfatlandrlrsn. Hatta bu hanmnn azna koyduun bir lokma olsa bile!..
8

Bir baka konu, insanlar genelde seyahat etmeyi, sadece dinlenme ve elence
arac olarak grrler. Dolaysyla dnyev bir zevk ve sefa yoludur diye dnlr.
Burada da ne kadar yanldmz Kurn- Kerimde u yetler bize aka
gstermektedir.
De ki: Yeryznde dolan, sonra (peygamberleri) yalanlayanlarn sonunun
nasl olduuna bakn!
9

De ki: Yeryznde gezip dolan da, Allah ilk batan nasl yaratm bir bakn.
te Allah bundan sonra (ayn ekilde) ahiret hayatn da yaratacaktr. Gerekten Allah
her eye kadirdir.
10

Kurnda bunlara benzer pek ok yet mevcuttur.
11
Btn bu misaller
gstermektedir ki din ve dnya bir elmann iki yars gibi bir btnn birbirinden
ayrlmaz iki parasdr. Din dnyay yaama sanatdr.

7
el-Cuma 62 / 10.
8
Buhr, man 41, Vasy 2, Nafakt 1; Mslim, Vasy 5.
9
el-Enm 6 / 11.
10
el-Ankebt 29 / 20.
11
l-i mrn 3 / 137; Yusuf 12 / 109; en-Nahl 12 / 36; el-Hacc 22 / 46; en-Neml 27 / 69; er-
Rm 30 / 9, 43; Sebe 34 / 18; Ftr 35 / 44; el-Mmin 40 / 21, 82; Muhammed 47 / 10.
6

III. slam Dncesinde Zaman ve Mekn
A. Kurn- Kermde Konuya Genel Yaklam
Kurn- Kerm, slm dncesindeki btn nazariyelere kaynaklk eder. Ama
kendisi sadece bir nazariye kitab deildir.
Dolaysyla Kurn, dier konularda olduu gibi nazar olarak zamann ne
olduu zerinde deil, zamann niin var olduu zerinde durur. Onun var edilme
gayesi zerinde durur.
Asr- saadette ashab kirm, ayn her akam durumunun deitiine iaret
ederek neden byle grn hilal ile dolunay arasnda byyp klyor diye
renmek iin bu konuyu Peygamber Efendimiz (s.a.v.)e soruyorlar.
Cenb- Hak cevap olarak onlara astronomi ilmiyle ilgili bilgiler vermiyor.
Bunun yerine ayn insanlar iin asl nemli olan yn ne karlarak mesele anlatlyor.
Yani dorudan sorulan sorunun kendisine deil de faydal olmas iin nasl sorulmas
gerekiyorsa yle sorulmu farz edilerek soru cevaplanyor.
( | . , `_ | | ., | , - _ | - | | - c , | ... )
12

Sana, hill eklinde yeni doan aylar sorarlar. De ki: Onlar, insanlar ve
zellikle hac iin vakit lleridir
13

Cenb- Hak, kendilerine hilallerin insanlar iin olduu gibi hac iin de bir
zaman ls olduunu vurguluyor. Dolaysyla sizin iin u anda nemli olan budur.

12
- =, , , | , | . | , , | , | `_ | | ., | , - _ | - | | - c , | | . , , , , , | - =, , , | , | _ - , | | _, ,
., , - | -| ,
13
Sana, hill eklinde yeni doan aylar sorarlar. De ki: Onlar, insanlar ve zellikle hac iin
vakit lleridir. yi davran, asla evlere arkalarndan gelip girmeniz deildir. Lkin iyi davran,
korunan (ve ll giden) kimsenin davrandr. Evlere kaplarndan girin, Allah'tan korkun, umulur ki
kurtulua erersiniz. (el-Bakara 2 / 189)
7

Asl onun bu yn zerinde dnmeniz gerekir, diye dolayl bir ekilde hatrlatma
yapm oluyor.
Burada da grld gibi Kurn- Kermde zaman meselesine, tamamen
yaanan hayatla balantl olarak baklmaktadr.
B. slm Dnrlerinin Grleri
1. Kind (v. 252/866)
Kind ilhiyat ve edebiyatn yannda, teorik ve pratik bilgi dallarnn hepsiyle
ilgilenen felsefeden tbba, matematikten astronomiye, optikten meteorolojiye,
psikolojiden ahlaka ve nihayet kimyadan muskye varncaya kadar her alanda eser
vererek sonraki nesillere zengin bir ilim ve felsefe literatr armaan eden ansiklopedik
bir filozoftur.
14

Kindnin kurduu felsef sistemin; lemi ezel kabul ettii iin madde, hareket
ve zaman da ezel sayan Aristo felsefesinden ok farkl olduu sylenebilir. Her ey bir
yana Aristo yoktan yaratma fikrine yabancdr. Dolaysyla problem ve terminolojileri
mterek olsa da iki filozofun sistemleri ve varlk anlaylar birbirinden olduka
farkldr.
15

a) Zaman ve Hareket
Zaman bir niceliktir. Bilfiil sonsuz zaman mmkn deildir. Dolaysyla zaman
balangc olan sonlu bir eydir. Varlklar, sonlu olan bir eye bal olanlar da sonludur.
Bu sebeple varlklarn cismin varlna bal olan nicelik, mekn, hareket ve bu
hareketle varl anlalan zaman sonludur. Yine cisim sonlu olduu iin bilfiil cisme

14
Kaya, Mahmut, Kind-Felsef Risaleler, stanbul, 2002, s.9.
15
Kaya, Mahmut, Kind, s.35.
8

bal olan eylerin tamam sonludur. O halde lem ve sonradan ona bal olan her ey
de sonludur.
16

Kindnin eserlerinde zamanla ilgili baz tarifler unlardr:
Zaman lemin varolu srecidir. Eer zaman sonlu ise mahiyeti itibaryla
cisim de sonlu olacaktr. nk zaman, cisim ve hareketten bamsz olarak yoktur.
yleyse zamansz cisim de yoktur.
Zaman hareketin saysdr. Yani hareketin oluturduu bir sretir. Dolaysyla
hareket varsa zaman vardr hareket yoksa zaman yoktur.
17

Zaman hareketin sayd, czleri sabit olmayan sretir.
18

Zaman felein hareketinin saysndan ibarettir.
19

Zaman konusunda filozoflarn farkl grleri vardr. Bazlar ona hareketin
kendisi derken, bazlar da onun hareket olmadn sylemilerdir.
Bir eyde meydana gelen hareket, hareket eden o eyin kendisindedir. Zaman
ise her eyde bir ekil ve bir tarzda bulunur. Varln deimesiyle zamanda bir deime
olmaz. O halde zamann hareket olmad ve bu grte olanlarn yanld ortaya kar.
Ayrca hareketteki hzllk ve yavalk ancak zamanla bilinir. nk biz hareketin uzun
srmesini yavalk, ksa srmesine de hzllk deriz.
20


16
el-Kind, Eb Yusuf es-Sabbah Yakb b. shak, Kitb fil-Felsefetil-l, (Resill-Kind
el-Felsefiyye), thk. Muhammed Abdlhd Eb Ridde, Msr: Drul-Fikril-Arab, 1950, s.117.
17
el-Kind, Kitb fil-Felsefetil-l, s.117.
18
el-Kind, Risle f Huddil-Eya ve Rusmiha, (Resill-Kind el-Felsefiyye) thk.
Muhammed Abdlhd Eb Ridde, Msr: Drul-Fikril-Arab, 1950., s.167.
19
el-Kind, Kitb fl-bne anil-lletil-Filetil-Karb lil-Kevn vel-Fesd (Resill-Kind
el-Felsefiyye) thk. Muhammed Abdlhd Eb Ridde, Msr: Drul-Fikril-Arab, 1950., s.220.
20
el-Kind, Kitbl-Cevhiril-Hamse, (Resill-Kind el-Felsefiyye c.2) thk. Muhammed
Abdlhd Eb Ridde, Kahire: Drul-Fikril-Arab, 1953, s.32.
9

Zaman kesintisiz niceliklerdendir. Yani gemi ve gelecek arasnda ortak bir
snr vardr. Zamann snr gemiin sonu gelecein ilki olan ndr. Her snrl
zamann biri balangtan biri sondan olmak zere iki sonu vardr. ki snrl zaman
ortak bir zamanda birleiyorlarsa teki sonlar da snrl ve belli demektir.
21

nn gemii gelecee balayan bir ey olduu sylenebilir. Ancak ikisi
arasndaki nn sreklilii yoktur. nk biz onun varln dnmeden nce o sona
ermektedir. te bu an zaman deildir. Fakat bir n ile dier n arasndaki mesafe
dnlrse ikisinin arasnda zamann bulunduunu varsayabiliriz. O halde bu zamann
ncelik ve sonralktan baka bir ey olmadnn delili saylmaldr. Bu durumda zaman
hareketi sayan, belirleyen bir saydr.
22

b) Mekn
Mekn, cismin snrlardr. Kuatanla, kuatlan cismin son snrlarnn
karlamasndan ibarettir.
23

Mekn belirsiz ve kapal olduu iin bu konuda filozoflar ihtilf etmilerdir.
Bazlarna gre asl mevcut deildir. Efltun gibi bazlar da onun cisim olduunu
sylemitir. Bir ksm filozof onun mevcut olup cisim olmadn sylemilerdir.
Aristoteles ise mekn vardr ve apaktr demitir.
Cisimde artma, eksilme veya hareket olunca, bunlar cisimden daha byk ve
cismi kuatan bir eyde gerekleir. te cismi kuatan eye mekn diyoruz. Zira sen
boluun bulunduu yerde bazen havay havann bulunduu yerde de bazen suyu
grrsn. Yani bir yere su girince hava kar. Bununla birlikte mekn kalr. Bunlardan
birinin deimesiyle o deimez. O halde meknn varl apak olarak bellidir.
Meknn cisim olup olmad konusunda ise Kind mekn cisim deildir,
aksine o meknn kuatt bir yzeydir, der.
24


21
el-Kind, Kitb fil-Felsefetil-l, s.122.
22
el-Kind, Kitbl-Cevhiril-Hamse, s.34.
23
el-Kind, Risle f Huddil-Eya ve Rusmiha, s.167.
10

Felsefenin en temel meselelerinden bir olan Allah-lem ilikisinin yorumunda
Aristocu dnceden tamamen ayrlan Kindnin bu meseleyi slm ilkeleri
dorultusunda temellendirmeye alt grlmektedir. O lemin ezel olduunu
savunan materyalistlere kar onun yoktan yaratldn ispata alr.
Sonsuzluk fikrinin insanda birok elikiye yol atn, hibir niceliin sonsuz
olamayacan savunan Kind lemin de bir nicelik olduunu, dolaysyla onun da
sonsuz olamayacan ortaya koyar. Buna gre ezel bir cismin varl imknszdr.
Buradan hareketle o, her sonlu eyin yaratlm olduunu ve her yaratlann bir yaratcs
bulunduu sonucuna ulamak istemektedir.
25

Zaman, hareketi sayd ve belirledii kadar duraanl da belirlemektedir.
Ancak hareket ve deiim srasnda sre ok belirgin olduundan zaman; hareketin
dorudan, duraanln ise dolayl ls saylmaktadr.
Kind hareketle zaman arasndaki sk iliki dolaysyla onu hareketle zde
sayanlar eletirmekte, zamann her eyde bir tarzda bulunduunu ve varln
deimesiyle zamanda bir deiim olmayacan savunmaktadr.
26

2. Frb (v. 339/950)
Frb, dou felsefesinin kurucusu olmu nemli bir Trk Filozofudur. Eserleri
oktur ama elimizde olanlar ok azdr. Kitaplarnn nadir bulunmasnn sebebi,
kendisinden sonra gelen bn Snnn daha sistematik, daha klasik eserleriyle onun
yerini almasdr.
Frb bilimler iinden mant yeledii iin mantk biliminde nemli bir
konuma gelmi. Bu bilimin adalar arasnda yaylmasnda ve eksiklerinin
tamamlanmasnda byk katklar olmu bir ahsiyettir.
27


24
el-Kind, Kitbl-Cevhiril-Hamse, s.30.
25
Kaya, Mahmut, Kind-Felsef Risaleler, s.30.
26
Kaya, Mahmut, Kind, s.34.
11

a) Zaman ve Hareket
Dairev hareket dnda hibir hareket srekli deildir. Zaman kavram da bu
hareketle ilgilidir.
28

Zamann kesintisine n denir. Zaman bakmndan hareketin bir balangc ve
sonunun bulunmas imknszdr. yleyse bu ekilde hareket eden ve onu hareket ettiren
birinin bulunmas gerekir. Hareket ettirenin kendisi de hareket ediyorsa, onun da bir
hareket ettirene ihtiyac var demektir. nk hareket ettiren olmadan bir hareket eden
dnlemez ve hibir ey kendiliinden hareket edemez. u halde sonsuz hareket
mmkn deildir ve bu hareket zincirinin kendisi hareket etmeyen bir hareket ettiricide
son bulmas gerekir. Aksi halde bu durum, iki sonsuz hareket eden ve ettirenin
bulunduu dncesine gtrr ki, bu da imknsz bir eydir.
29


Frb, Efltun ve Aristoun Grlerinin Uzlatrlmas adl kitabnda
Aristonun lemin ezelliini, Efltunun ise yaratlmln savunduu iddia edilmitir,
der
30
ve Aristonun yanl anlaldn savunarak bunu delilleriyle anlatr. Bu aklama
srasnda onun zamanla ilgili grlerini renmek mmkn olmaktadr.
Farab, Aristonun grn u ekilde aktarr: Zaman, sadece felein
hareketinin saysndr. O, hareketten meydana gelir, bir eyden meydana gelen o eyi
kuatamaz. Ardndan da bu gr nda, Aristonun lemin zaman bakmndan
balangc yoktur. sznn anlamn yle aklar:

27
zmirli, smail Hakk, slmda Felsefe Akmlar, haz. N. Ahmet zalp, stanbul: Kitabevi,
1995, s.79.
28
el-Frb, Eb Nasr Muhammed b. Muhammed b. Tarhan, Uynul-Mesil (el-Mecmu), y.y.
,1908. s.72.
29
el-Frb, Uynul-Mesil, s.70-71.
30
el-Frb, Eb Nasr Muhammed b. Muhammed b. Tarhan, Kitbul-Cem beynel-Reyeyil-
Hakmeyn, tlk. Alber Nasr Nadir, Beyrut: Drul-Merik, 1985, s.100.
12

lem bir evin veya bir hayvann tedrc meydana gelii gibi peyderpey
meydana gelmi deildir. Evin ksmlar zaman bakmndan birbirinden ncedir. Oysa
zaman felein hareketi sonucu meydana gelmitir. yleyse lemin zaman bakmndan
bir balangcnn bulunmas imknszdr. Bu konuda unu sylemek doru olur: Yce
Yaratc zaman olmakszn bir anda felei yaratm, onun hareketi sonucunda zaman
meydana gelmitir.
31

b) Mekn
Kuatan cismin i yzeyi ile kuatlan cismin d yzeyi mekn diye
isimlendirilir.
32

Her cismin yneldii zel bir mekn vardr. ayet cisim basit ise meknnn ve
eklinin ayn trden olmas, farkl olmamas gerekir.
lemdeki basit cisimlerin bulunduklar mekn dnda baka meknlar yoktur.
lem basit cisimlerden olumu bir kredir. lemin dnda hibir ey yoktur.
yleyse lem meknda deildir bolua veya dolulua ekilemez.
Her tabi cisim kendine mahsus mekna vardnda, d etki olmadan hareket
etmez. Meknndan ayrldnda tabi olarak ona doru hareket eder.
33

3. bn Sn (v.428/1037)
Kk yata balad renimi sayesinde, mantk, fizik, matematik, tb
konularnda nemli bir birikime sahip oldu. Sonra bu konulardaki kitaplar okuyarak
kendini gelitirdi. lk nce anlayamad felsefe konularn Frbnin eserlerinden
istifade ederek zmeyi baard.
bn Sn eserleri o kadar nemlidir ki yalnz bir tanesi bile bir bilgine yeter.
Onun eserleri ok okunmu, ok erhedilmi, bat dillerine ok evrilmitir. Eserlerinin

31
el-Frb, Kitbul-Cem beynel-Reyeyil-Hakmeyn, s.101.
32
el-Frb, Uynul-Mesil, s.71.
33
el-Frb, Uynul-Mesil, s.72.
13

bir blm genel ansiklopedi biiminde; dier blm ise belli bir bilime zg idi.
Genel biimde yazlan eserlerin en nemlisi ifadr. ifa bir felsefe ansiklopedisi
niteliindedir.
34

bn Sn, Farabden ok etkilenmitir. Onun grkemli sisteminin btn
elerini Frbde grlebilir. Frb anlam ve sistem bakmndan bn Snnn
staddr.
35

a) Zaman
bn Sn hareketle zamann birbirinden ayrlamayaca dncesine sahiptir.
Bu grn: Zaman ancak hareketle tasavvur edilir. Hareket hissedilmediinde zaman
da hissedilmez, eklinde ifade etmitir.
36

Zaman kendi kendine varln srdren (kaim olan) bir ey deildir. Meydana
km bir zt yoktur. Bu durumda olan eylerin varl maddeye baldr. Zaman da
maddeyle ilgilidir. Ayrca o, hareketin araclyla maddede mevcut, maddeyle ilgili bir
ey olmakla birlikte; hareket ve deiim yoksa zaman da yoktur.
37

lemde sonradan meydana getirilen her hareketin bir ncesi vardr. Bu ncelik
ise zamandr. O halde zaman hareketten ncedir.
38

Zaman mefhumu, ncelik sonralk ifade eden bir zaman iinde, sonradan var
edilmi deildir. Bilakis o yoktan var edilmitir. Onu sonradan var eden yaratc, zaman
ve sre olarak ondan nce deildir. Bilakis zatyla ncedir. ayet zaman mefhmunun,
ncelik ve sonralk ifade eden zamanda bir balangc olsayd, var oluu yokluundan

34
zmirli, smail Hakk, slmda Felsefe Akmlar, s.120.
35
zmirli, smail Hakk, a.g.e., s.122.
36
bn Sn, Eb Ali el-Huseyn b. Abdillah b. Ali el-Belh, en-Nect fil-Mantk vel-lhiyyt,
thk. Abdurrahman Umeyre, Beyrut: Drul-Cl, 1992, s.145.
37
bn Sn, Eb Ali el-Huseyn b. Abdillah b. Ali el-Belh, es-Semut-Tabi min Kitbi-if,
thk. Cafer l-i Ysin Beyrut: Drul-Menhil, 1996, s.177.
38
bn Sn, Eb Ali el-Huseyn b. Abdillah b. Ali el-Belh, Uynul-Hikme (Resilu bn Sn 1),
nr. Hilmi Ziya lken, stanbul: stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Yaynlar, 1953., s.23.
14

sonra olurdu. Yani gemi bir zamandan sonra olurdu ki onunla beraber mevcut
olmad kabul edilen bir nceki zamann sonras olurdu.
39

O halde zaman bizim ncelik ve sonralk ifade eden bir vakitte sonradan var
edilmemitir. Hareket de bunun gibidir. Yalnz btn hareketler deil, sadece dairesel
olanlar byledir.
40

Birden ok hareketin lsnn tek zaman olmas mmkndr.
41

Tabi cisimler zaman iinde bizzat bulunmazlar. nk onlar hareket
iindedirler. Hareket de zaman iindedir.
42

Bunu yle izah edebiliriz: Hareket eden cisimler ile zaman arasndaki iliki
bizzat deil dolayl yoldandr. Cismin bizzat ilikisi hareket iledir. Hareket zaman
dourur. Bu sebeple hareket eden cisim zaman iinde olmu olur.
n, zaman bilgisiyle bilinir. Zira zaman, bitiik olunca, phesiz hayal edilen
bir ayrm vardr. Bu ise ndiye isimlendirilir. Bu n, elbette zamana kyasla bilfiil
mevcut deildir. Aksi takdirde zamann bitiiklii kesilirdi.
43

b) Mekn
Mekn cismin tek bana iinde bulunduu ey olduuna gre meknda onunla
birlikte baka cismin olmas mmkn deildir.
Cismi kuatmayan yzey, mekn deildir. Kuatan yzey ise ancak kapsayan
cismin sonudur. Bu sebeple mekn, kuatan cismin son yzeyinden baka bir ey
deildir.

39
bn Sn, en-Nect fil-Mantk vel-lhiyyt, s.145.
40
bn Sn, en-Nect, s.146.
41
bn Sn, Uynul-Hikme, s.23.
42
bn Sn, Uynul-Hikme, s.24
43
bn Sn, es-Semut-Tabi min Kitbi-if, s.178.
15

Mekn, bazen tek bir yzey olmaya, bazen de nehirdeki su gibi bir mekn
oluturan ok yzey olmaya uyum salar. Bazen de bu yzeylerden bir ksmnn araz
olarak hareketli bir ksmnn ise hareketli olmasna uyum gsterir.
bn Sn ii su dolu bir kova ve iine atlm bir cismin durumunu inceler.
Suyun mekn kovayla bulutuu yzey olduu kesindir, der. Ama bir de iinde cisim
vardr. Onun d yzeyinin suyun mekn olup olmadn tartr ve suyun kova ve
cisimle bulutuu btn yzeylerin mekn olduu sonucuna varr.
44

4. Gazzl (v. 505/1111)
Gazzl, ok ynl bir ahsiyettir. Pek ok ilimle megul olmu ve her ilimde
stn bir seviyeye ulamtr. Hayatnn ak seyrini ve hayat tecrbesini anlatmak iin
kaleme ald el-Mnkz mined-Dall isimli eserinde hayat boyunca geirdii
aamalar grmek mmkndr.
Gazzl, insanlarn farkl dinlere ve mezheplere ayrlm olduklarn ve
hepsinin de kendisinin doru yolda olduunu savunduunu grr. Bundan kurtulmann
ancak taklidden kurtulmakla mmkn olacan anlayarak btn dnceleri
aratrmaya balar.
45

Zaten fkh ve kelm konularnda dersler vermekte olan Gazzal bunun zerine
kelm ilminde daha da derinleir. Sonra felsefeyle ciddi olarak megul olup bu konuda
meksidl-Felsife isimli eserini yazar. Ardndan felsefecilerin eksikliklerini grerek
onlara itiraz olarak Tehftl-Felsife adl eserini kaleme alr. En sonunda tasavvuf
yolunu tutar, eserlerini bu sahada vermeye balayarak bu sahada karar klar.
Tehftl-Felsife adl eserinde felsefe konusundaki dnceleri son
noktasna ulat iin zellikle bu eserdeki, felsefecilere itirazlar srasnda belirttii
grlerinden istifade edilerek, konumuzla ilgili meseleler takdim edilecektir.

44
bn Sn, es-Semut-Tabi min Kitbi-if, s.165.
45
el-Gazzl, Eb Hmid Muhammed b. Muhammed, el-Mnkz mined-Dall, thk. Reid
Ahmed, Lahor, 1971, s.3-4.
16

a) Zaman, Hareket ve Mekn
Filozoflar lemin ezelilii konusunda farkl grlere sahiptir. Ama onlarn
ncekiler ve sonrakiler olarak cumhurunun zerinde karar kld kanaat, lemin ezel
olduu grdr.
Onlara gre lem, Allah Tel ile beraber var olmutur ve zaman bakmndan
ondan sonra deildir. Tpk sebep olunan eyin sebebi takip ettii, n gnee elik
ettii gibi. Yaratcnn leme ncelii, gnein a nceliine benzer. Allah Telnn
nce olmas zaman bakmndan deil, zt ve rtbe bakmndandr.
46

Gazzl Tehftl-Falsife adl eserinde filozoflarn grlerin aktarr ve
bunlarn yanlln delillerle ortaya koymaya alr. lemin ezellii konusundaki
filozoflardan aktard grler ve buna kar kendi itirazlar karlkl olarak devam
eder:
Filozoflarn grlerine gre lem, Allahtan sonradr, Allah ise lemden
ncedir. diyen kimse bununla Allahn zaman bakmndan deil, zt bakmndan
nceliini kastetmi olmaldr. Bu birin ikiden tabiat gerei nce olmas gibidir.
nk zaman bakmndan birlikte var olmalar mmkndr.
Yine bu durum sebebin sebep olduu eyden nce olmasna benzer. ahsn
hareketinin ona tabi olan glgenin hareketinden, elin hareketinin yzn hareketinden,
suyun iindeki elin hareketinin suyun hareketinden nce olmas gibi. nk bunlar
zaman bakmndan eittirler. Yalnz bunlarn bir ksm sebep, bir ksm ise sebep olunan
eydir.
Her ne kadar bunlar eit olsalar da ahsn hareketinden dolay glge hareket
etti, suda elin hareketinden dolay su hareket etti denir. Ama glgenin hareketinden
dolay ahs hareket etti, suyun hareketinden dolay da el hareket etti denmez.

46
el-Gazzl, Eb Hmid Muhammed b. Muhammed, Tehftl-Felsfe, thk. Sleyman
Dnya, Msr: Drul-Merif, ty., s.74.
17

Allahn lemden nce olmasyla, bu kastediliyorsa, her ikisinin de yani Allah
ve lemin, sonradan var olmu veya ezel olmas gerekir. Birinin ezel dierinin
sonradan var olmu olmas imknszdr.
ayet lem, Allahtan sonradr, Allah ise lemden ncedir. szyle,
Yaratcnn lem ve zamana nceliinin, zt bakmndan deil, zaman bakmndan
olduu kastediliyorsa, bu durumda lem ve zamann varlndan nce lemin olmad
bir zaman var demektir. nk yokluk varl gemi ve Allah sonu olan ncesi
olmayan uzun bir sre nce vard demektir. Bu takdirde zamandan nce sonsuz bir
zaman olur ki bu eliiktir. Bu sebeple zamann sonradan var olduu sz imknszdr.
Hareketin lsnden ibaret olan zamann ezellii zorunlu olunca hareketin ezellii de
zorunlu olur. Hareketi srdrmesiyle zamann devamn salayan hareket ettirenin
ezellii de zorunlu olur.
47

Gazzl bu gre kar yle itiraz edilebilir,der:
Zaman, sonradan var olmu ve mahlktur. Esasen ondan nce bir zaman
yoktur. Allah lem ve zamandan ncedir szmzn anlam udur: Allah vard,
zaman yoktu, sonra yine Allah vard, onunla beraber lem de var oldu. Allah vard
Alem yoktu szmzle kastettiimiz udur: Sadece, yaratcnn zt vard ve lemin
zt yoktu. Allah yine vard, onunla beraber lem de var oldu szmzn anlam ise
Sadece, iki zatn var olmasdr. Allahn nce olmasyla Sadece, varlnn tek
oluunu kastediyoruz.
lem ise tek bir ahs gibidir: Mesel, ayet Allah vard, s yoktu sonra
Allah vard ve sa da onunla beraber vard dersek, bu sz bir zatn varln dierinin
yokluunu sonra da iki ztn varln ifade eder. Her ne kadar hayal gc nc bir
eyin yani zamann varln dnmeden edemezse de bundan nc bir eyin varl
zarur deildir. nk hayal gcnn yanlglarna baklmaz.
48


47
el-Gazzl, Tehftl-Felsfe, s.96.
48
el-Gazzl, a.g.e., s.96-97.
18

Gazzl filozoflarn lem, Allahtan sonradr, Allah ise lemden ncedir.
Gryle ilgili uzun tartmalardan sonra bu ncelik sonralk mefhumunun tam
anlalamamasnn temelinde bizim hayal gcmzn baz snrlar olduunu, bunun
dndaki durumlar alglamaya hayal gcmzn yanamadn yle izah ediyor:
Btn bunlar hayal gcnn (hayal gcnn) ncesi olmayan bir balangcn
varln anlamaktan aciz kalmasndan dolaydr. Hayal gcnn kurtulamad bu
ncenin varln biz gerek bir ey sanrz ki, o zamandr.
Bu hayal gcnn, mesela cisimlerin tepe noktasndan sonra bittiini takdir
etmekten aciz oluuna benzer. Hemen tepe yzeyinin st olduunu hayal eder. Bu
sebeple lemin tesinde dolu olsun bo olsun bir mekn hayal eder.
49

lemin yzeyinin stnde bir st ve onun tesinde bir boyut yoktur,
dendiinde hayal gc bunu kabule yanamaz. Nitekim lemin varlndan nce
gerekten var olan bir nce yoktur, dendiinde hayal gc yine bunu kabulden kaar.
Meknla ilgili boyut cisme tabi olduu gibi zamanla ilgili boyut da harekete
tabidir. Nasl mekn cismin boyutlarnn uzamasndan ibaretse ise zaman da hareketin
devamndan ibarettir.
lemin boyutlarnn bir sonu vardr ve bundan sonra baka bir mekn yoktur.
Yine lemin hareketin bir ba bir sonu vardr. Bu balang ve sondan teye bir zaman
yoktur.
50

5. bn Rd (v.595/1198)
bn Rd zamannn en nl bilgin ve erdemli insanlaryla birlikte bulunmu ve
pek ok eser kaleme almtr. Bunlar felsefe, tp, slm hukuku, ilahiyat, astronomi,

49
el-Gazzl, Tehftl-Felsfe s.97.
50
el-Gazzl, a.g.e., s.98.
19

Arapa dilbilgisi gibi geni bir sahay iine almaktadr. Batda, slam dnyasndan daha
ok tannan bir ilim adam olmutur.
51

bn Rd, felsefede kitaplaryla, tpta bilgisinin kuatcl ve uygulamalarnn
titizliiyle, yargda yksek mevkisiyle sekindi. O, felsefede en yksek dereceye
km, tpta sivrilmi, hukuk ve karlatrmal hukukta esiz bir konuma gelmiti.
52

Gazzlnin filozoflarn tutarszlklarn gstermek iin kaleme ald
Tehftl-Felsfe adl eserine, bn Rd Tehftt-Tehft adl eseriyle cevap
vermitir. Burada o, Gazzlnin filozoflara ynelttii itirazlar tek tek ele alarak buna
kar kendi dncelerini ortaya koyar. imdi bu eserde ortaya koyduu
dncelerinden hareketle, konumuzla ilgili grleri ifade edilmeye allacaktr.
a) Zaman, Hareket Ve Mekn
bn Rd iki tr varlk bulunduunu yle ortaya koyar.
ki tr varlktan biri tabiatnda hareket bulunan varlktr ve bunun zamandan
ayrlmas mmkn deildir. teki ise tabiatnda hareket bulunmayan varlktr ve bu
ezel olup zamanla nitelendirilemez.
53

Tabiatnda hareket bulunmayan varlk, tabiatnda hareket bulunan varln
nedenidir.
Tabiatnda hareket bulunan varlk zamandan ayrlamaz. Tabiatnda hareket
bulunmayan varla ise zaman ilimez. Byle olunca iki varlktan biri dierinden nce
olur.
54

bn Rd, iki varlk snfnn birbiri ve zamanla ilikisini bu ekilde
akladktan sonra zamann nasl meydana geldii sorusuna cevap verir. Ardndan

51
zmirli, smail Hakk, slmda Felsefe Akmlar, s.290.
52
zmirli, smail Hakk, a.g.e., s.288.
53
bn Rd, Ebul-Veld Muhammed b. Ahmed, Tehftt-Tehft, Kahire: Drul-Merif,
1965, s.142.
54
bn Rd, Tehftt-Tehft, s.143.
20

varlk, hareket ve zamann nasl karlkl balantlar bulunduu zerinde detaylar
verir.
Zaman zihnin, harekette meydana getirdii bir eydir. Fakat hareket de, zaman
da ortadan kaldrlamaz. nk zamann varl ancak hareketi kabul etmeyen
varlklarla imknsz olur. Zaman, ancak hareketli varlklarla ya da onlarn varlnn
dnlmesiyle zorunlu olarak ilikilidir. nk burada hareketi kabul eden ve etmeyen
olmak zere sadece iki varlk vardr. Bunlardan hibiri tekine dntrlemez. Aksi
takdirde zorunlunun mmkne dntrlmesi imkn dhilinde olurdu.
ayet lemin varlndan nce hareket mmkn olsayd, hareketi kabul eden
eyler zorunlu olarak zamanda bulunurdu. nk hareket yoklukta deil, sknu kabul
eden bir nesnede mmkndr.
55

bn Rdn n konusundaki grleri yledir:
n gemiin sonu gelecein ba olan eydir, diye tanmlanr. nk n
imdi var olandr. imdi var olan da zorunlu olarak gemile gelecek arasnda bulunur.
imdi var olandan nce bir gemi dnmemek imkanszdr.
56

Sonradan var olan her hareketten nce bir zamann bulunduunun kant udur:
Her sonradan var olan nesnenin daha nce yok olmas gerekir. Sonradan var olduu
dorulanan bu nesnenin var olduu anda yok olmas mmkn deildir. O halde onun
iinde bulunduu dorulanan nn dnda baka bir nda yok olmas doru olur.
Her iki n arasnda ise bir zaman bulunur. nk bir noktay bir nokta izlemedii gibi
bir n da baka bir n izlemez.
57

Zaman Hareket ilikisi neye benzetilebilir:
Zamann harekete bal olmas, saynn saylan eye bal olmasna benzer.
Saynn saylan eyin belirlenmesiyle belirlenmedii, oalmasyla oalmad hususu

55
bn Rd, Tehftt-Tehft, s.154-155.
56
bn Rd, a.g.e., s.157.
57
bn Rd, a.g.e., s.158.
21

zamanla hareketler arasndaki ilikide de ayn ekilde vardr. Bu sebeple zaman her
hareket ve her hareketli iin ayn olup, her yerde bulunmaktadr.
yleyse yeryzndeki maaralarda bir grubun kk yalarndan itibaren
tutulduklarn dnecek olursak, bunlarn lemdeki duyularla alglanan hibir hareketi
alglayamasalar da, zaman algladklarn kesinlikle syleriz.
58

Buna gre sonradan var olan belli bir saylabilir nesnenin varln saydmz
takdirde, saynn sonradan var olmu olmas gerekmeyip kendisinden zce bir saynn
gelmesi saylabilir bir nesnenin varlnn zorunlu kouludur.
59

Tpk bunun gibi sonradan var olan bir hareket bulunuyorsa, bu hareketten nce
bir zamann da bulunmas zorunludur. Zaman hangi trden olursa olsun belli bir
hareketin varl dolaysyla meydana geliyorsa, ancak o hareketle birlikte alglanabilir.
C. Meselelerin Derinliine nildie Detaylarn Artmas
Zaman ve meknn ne olduu konusunda slm dnrlerinin grlerine
burada yer verilmesi, hem bu konudaki farkl dnceleri ortaya koymak, hem de bir
meselenin derinliine inilince nasl detaylarn arttn grmek iindir.
nk dardan sade ve sradan gibi gzken meseleler incelendiinde,
bunlarn ok ince detaylara sahip olduu mahede edilebilir. Zaman ve mekn
kavramlarnda durum byle olduu gibi, mesel yerden kopardmz, zerine basp
getiimi bir ot bile incelendiinde, iinde apayr bir lemin var olduunu grmek
mmkndr. nk onun canl olabilmesi iin temel olarak toprak, su, hava ve gnee
ihtiyac vardr. Yine bu bitkiyi, mikroskopla yakndan incelediimizde onun gzmzle
gremediimiz kklkte atomlardan meydana geldiini onlarn iinde ise apayr bir
sistemin mevcut olduunu grrz.

58
bn Rd, Tehftt-Tehft, s.162.
59
bn Rd, a.g.e., s.163.
22

te btn kinat ve onunla ilgili bilgiler bu ekildedir. Dardan ok fazla
detay belli olmaz. Ama bunlar yakndan incelendiinde alacak kadar ok detayla
karlamak mmkndr.
Kurn- Kerm de ayn zelliklere sahip bir kitaptr. ok sade grnen yaps
incelendiinde, sradan bir otu mikroskopla incelediimizde karmza kan ok ince
detaylar kadar ayrntlara ulamak mmkndr.







BRNC BLM

HTABIN ZAMAN VE MEKN
BOYUTUNA NTKAL VE BU
NTKALN AAMALARI

24


I. Hitab Eden (Allah)
A. Ezel ve Ebed Oluu
1. O lktir, Sondur, Zahirdir, Batndr.
Allah Tel zaman ve mekndan mnezzehtir. Varlnn balangc olmad
gibi sonu da yoktur. Btn varlklarn mevcudiyeti ona baldr. O olmadan hibirin
varl dnlemez.
` ,, - _ = , , | , | =| - \ | , | | , , ,
O ilktir, sondur, zahirdir, batndr. O, her eyi bilendir.
60

nsan ve dier hayvanlarn bilinen uzuvlar olan srtlarna zahr karnlarna ise
batn denir. Zahr ( , ) darda grnr ve aktadr. Batn ( = , ) ise ieride,
grnmeyen, kapal ve gizlidir.
Buradan istiare yoluyla yerin stne ve altna yerin zahr ve batn tabiri
kullanlmtr.
Zahir olmann asl anlam, bir eyin yerin stnde (zahr) olmas yani gizli
olmamasdr.
Batn olmak ise bir eyin yerin altnda (batn) olmas dolaysyla da gizli sakl
olmasdr. Buradan hareketle Zahir ifadesi sonradan gz ve basiretle grlen bariz olan
her ey iin kullanlr oldu.
61


60
el-Hadd 57 / 3.
61
er-Rgb el-sfahn, Mfredt Elfzl-Kurn, thk. Safvan Adnan Davudi, Dmek: Dr'l-
Kalem, 1992, s.541.
25

z-h-r ( , ) fiili (_- ) harf-i ceriyle stn gelmek galip gelmek anlamna
gelir.
62

Btn, O yaratlmlarn gzlerinden dncelerinden gizlenmitir. Dolaysyla
gz onu idrak edemez. Dnce onu kavrayamaz.
63

Allahn Zahir sfatnda de bedh bilgimize iaret vardr. Zira ftrat insann
bakt her eyde Allah Telnn var olduunu grmesini gerektirir. Batn da ise
hakikat bilgimize iaret vardr.
64

Bir ey nasl hem zahir yani apak aikr, hem de batn yani gizli rtl kapal
olur
Allah Tel, snr olmakszn her eyden ncedir. Sonsuz olarak her eyden
sonradr. nk onun dnda mevcut hibir ey yokken, O vard. Tamamyla her ey
yok olduktan sonra da O var olmaya devam edecektir.
65

Bu anlam u yet-i kermede de mevcuttur:
- , | , , | - | - , - | , ` c | _ = , | , - | , | - , | , -| _ - g = | ., - - , tt ,
Allah ile birlikte baka bir tanrya tapp yalvarma! O'ndan baka tanr yoktur.
O'nun ztndan baka her ey yok olacaktr. Hkm O'nundur ve siz ancak O'na
dndrleceksiniz.
66


62
el-Firzbd, Mecdddin Muhammed b.Yakb, el-Kmsul-Muht, Beyrut: Messesetr-
Risle, 1986, s.557.
63
bn Manzur, Ebl-Fadl Cemalddin Muhammed b. Mkerrem el-frg el-Msr, Lisanl-
Arab, Beyrut: Dru Sadr, ty., c.13, s.54-55.
64
er-Rgb el-sfahn, Mfredt Elfzl-Kurn, s.131.
65
et-Taber, Eb Cafer Muhammed b. Cerr, Cmiul-Beyn an Tevlil-Kurn, thk.
Abdullah b. Abdlmuhsin et-Trki, Riyad: Daru lemil-Kutub, 2003, c.27, s.215.
66
el-Kasas 28 / 88.
26

Cenb- Hakk iin ne bir lm ne de bir son vardr. Bunu gsteren bir dier
yet-i kerme ise yledir:
, _ , - . , - =, = , - , _ = , _`, = =, , | =| `_ | _ - , t ,
lmsz ve daima diri olan Allah'a gvenip dayan. O'nu hamd ile tesbih et.
Kullarnn gnahlarn O'nun bilmesi yeter.
67

yet-i kermede geen Allahn sfatlarnn anlamlarna k tutan bir dua,
Mslimin rivayet ettii u hadis-i erifte gemektedir.
Cerir Sheyl'den yle dedii rivayet edilmitir: Birimiz uyumak istedii vakit
sa tarafna yatmasn Eb Salih bize emreder, sonra yle derdi :
Allahm! Ey gklerle yerin ve byk arn Rabbi! Ey bizim ve her eyin
Rabbi! Ey taneyi, ekirdei yaran! Tevrat, ncil ve Furkn' indiren! Alnndan tuttuun
her eyin errinden sana snrm. Allahm! Evvel sensin, senden nce hi bir ey
yoktur. hir de sensin! Senden sonra hi bir ey yoktur. Zahir sensin, senin stnde hi
bir ey yoktur. Batn da sensin, senden gayri hi bir ey yoktur. Bizim nammza borcu
de! Ve bizi fakirlikten zengin kl!
68

2. Her ey Fani Allah Baki
, , - - . , , ; , | , | . c`, _ - - _ ,, , v ,
Yeryznde bulunan her canl yok olacak.
Ancak azamet ve ikram sahibi Rabbinin zt bki kalacak.
69


67
el-Furkn 25 / 58.
68
Mslim, Zikir 61.
69
er-Rahmn 55 / 26-27.
27

Yegne gerek varlk Allah Teldr. Onun dndaki btn varlklar yok
olmaya mahkumdur. Hepsinin varlklarn, yaamlarn srdrmesi Cenb- Hak
sayesinde olmaktadr.
Allah Telnn, kendi ztnn bak olduunu vurgularken, ztn cell ve ikram
sahibi diye vasflandrmas, azamet ve byklne layk bir ekilde varlklara ikram
ettiinin bir gstergesidir. Zaten dier mevcdtn var olmas onun bir ikram ve ihsan
sayesinde mmkn olmaktadr. Dolaysyla varlklar her ynden Cenb- Hakka
muhtatr. Allah Telnn ikram ve ihsan olmas yok hepsi olmaya mahkmdur.
Yeryzndeki btn canllar yok olup gidecektir.
70

Burada fani oluun zikredilmesindeki incelikler yledir:
71

nsanlar ibadete ve ksa zamann bile Allaha taat yolunda harcanmasna tevik
eder.
nsanlar fan olduklarn bilirlerse, o zaman sahip olduklar nimetlerin ebed
olduunu dnp, onlara bel balayarak, Allah terk etmezler.
Skntya dldnde sabr emreder. Dolaysyla kii durumun geeceine
skntnn kalkacana gvenerek Allah inkar etmez.
Allahn dndakileri mabud edinmeyi terk etmek
Burada tevhidin gzel bir misali vardr. Ak ve gizli irki tamamen terk etmek.
nk fani olana kulluk yapmak doru deildir.

70
el-Vahid, Ebul-Hasen Ali b. Ahmed en-Nisbr, el-Vecz f Tefsril-Kitbil-Azz, thk.
Safvn Adnan Dvd, Dmek:Drul-Kalem, Beyrut: Dru-miyye, 1995, c.2, s.1053.
71
er-Raz, Eb Abdillah Muhammed b. mer, Mefthul-Gayb (et-Tefsirul- Kebir), Beyrut:
Drul-Ktbil-lmiyye, 1990, c.29, s.93.
28

B. Allah Telnn lmi
1. Bu Konu zerinde Durulmasnn Nedeni
Bu mesele, Allah Telnn ilmiyle alakaldr. Onun ilmiyle insann ilmi
birbiriyle mukayese edilmeyecek kadar fakl boyutlara sahiptir. Dolaysyla biz insan
olarak onun ilmini ihata edip kavramak yle dursun ilim deryasnn bir damlasna bile
vakf deiliz. Hatta Cenb- Hak ilminin azametini anlatmak bizim de bu konudaki
acizliimizi vurgulamak iin yet-i kermede kendi ilmini bir misalle anlatmaktadr:
| | = - _ | | _ | , | -| . , -| = = = - , | - - , = = - , - = , , | ` ;
` ,, - ` , - , v ,
ayet yeryzndeki aalar kalem, deniz de arkasndan yedi deniz katlarak
(mrekkep olsa) yine Allah'n szleri (yazmakla) tkenmez. phe yok ki Allah mutlak
galip ve hikmet sahibidir.
72

Burada Allah Tel, azametini, bykln, cellini, gzel isimlerini ve yce
sfatlarn; yine hi kimsenin ihata edemeyecei ve knhne vakf olup sayamayaca
muazzam szlerini haber veriyor.
73
u hadis-i erifte de bu husus dile getirilmektedir:
Eb Hreyre (r.a.)dan ie validemizin yle dedii rivayete edilmitir: Bir
gece Raslullah (s.a.v.)'i yatakta bulamadm da kendisini aratrdm. Derken elim,
secdeghnda iken onun ayaklarnn altna dokunuverdi. Ayaklar dikilmiti, kendisi
yle diyordu:
Allahm gazabndan rzana, azabndan da affna snrm. Yine senden sana
snrm. Sana kar vgy hakkyla sayp syleyemem! Sen kendini nasl vdysen
ylesin!
74


72
Lokman 31 / 27.
73
bn Kesir, el-Hfz smil b. mer, Tefsrul-Kurnil-Azm, stanbul: Kahraman Yaynlar,
1992, c.6, s.351.
29

yet-i kerme insanlara Allah Telnn ilminin geniliini apak bir ekilde
ifade etmektedir. Burada Allahn lmi sonsuzdur denip gemiyor. Zira insan sonsuzluk
dncesini alglamakta zorlanyor. Bunun yerine onun hayatndan dnyada grp
bildii eylerden misal veriliyor. Deniz insanlarn dikkatine sunuluyor. Zira onun,
insanda her zaman iin cmertlik ve sonsuzluk dncesi uyandrma gibi bir zellii
vardr.
Denizde uzun bir yolculua kan insana, usuz bucaksz denizin ortasnda
ulamak istediklerin yere varncaya kadar sanki denizin sonu hi gelmeyecekmi gibi
gelir. O byk su ktlesi karsnda koca gemiler bile fndk kabuu gibi kalmaktadr.
stnde yolculuk etmek bile insanda sonsuzluk dncesinin olumasn
salarken bir de aalarn kalem deryalarn mrekkep olarak tahayyl edilmesi,
ardndan yedi mislinin daha bu bykle katlmas ve sonuta yine de Allah Telnn
ilminin tkenmeyeceinin ifade edilmesi, Cenb- Hakkn sonsuz ilmini sonlu
varlklardan hareketle anlatabilmenin en gzel misalidir.
2. Gaybn Anahtarlar Allah'n Yanndadr
Kinatn ileyii srasnda gerekleen her ey Cenb- Hakkn bilgisi ve
gzetimi altnda gerekleir. nsanlar ve dier varlklarn domas lmesi hayatlarn
srdrmeleri yannda en kk detaylar bile Allah Tel tarafndan bilinmektedir.
Dolaysyla Onun dndakiler iin bilinemez kabule dilen btn gaybn anahtarlar
Cenb- Hakkn elindedir. u yet-i kermede Allah Telnn bilgisinin ne kadar
incelikleri ierdiini gstermektedir
| . , - | _ - = - , - | , - , | , - | _ - = . - , | ` , | _ - , - , , | , , - , -
_ , - = _ | , , , | . | _ | _ | | = _ , ,
Gaybn anahtarlar Allah'n yanndadr; onlar O'ndan bakas bilmez. O,
karada ve denizde ne varsa bilir; O'nun ilmi dnda bir yaprak bile dmez. O yerin

74
Mslim, Salt 222.
30

karanlklar iindeki tek bir taneyi dahi bilir. Ya ve kuru ne varsa hepsi apak bir
kitaptadr.
75

Meftih ( _ - ) lafzndan kastedilenin, anahtarlar veya hazineler olmas
mmkndr. Birinci takdirine gre, istiare yoluyla gayb iin anahtarlar yaplmtr.
nk anahtarlar vastasyla, kilitlerle korunmu hazinelere ulalr. Bu anahtarlar ve
onlarn kilitleri amada nasl kullanldn bilen kimse, anahtarlar vastasyla hazinelere
ulamas mmkndr. Bundan maksad Allah Telnn gayb bilmesidir.
kinci takdire gre ise bu ifade gaybn hazineleri Allah katndadr anlamna
gelir. Bundan maksad da Allahn kudreti yaratlmlarn hepsinin stnde olmasdr. u
yet-i kerme bu duruma iaret etmektedir:
76

;, - - _ = , | , - |` - - - = - | , _ = - . , , \ ,
Her eyin hazineleri yalnz bizim yanmzdadr. Biz onu ancak belli bir
lyle indiririz.
77

Peygamber Efendimiz (s.a.v.)den rivayet edilen hadislerde gaybn anahtarlar
be bilinmeyen ey olarak anlatlmtr:
bnu mer(r.a.)dan rivayet edildiine gre, Raslullah (s.a.v.) yle
buyurmutur: Gaybn anahtarlar betir ki, onlar Allah 'tan bakas bilemez; Yarn ne
olacan Allah'tan baka hi kimse bilemez. Rahimlerin eksiltmekte olduklar eyleri
Allah'tan bakas bilemez. Allah'tan baka hibir kimse yamurun ne zaman geleceini
bilemez. Hibir nefis hangi arzda leceini bilemez. Kyametin ne zaman kopacam da
Allah'tan bakas bilemez.
78


75
el- Enm 6 / 59.
76
er-Raz, Mefthul-Gayb, c.13, s.8.
77
el-Hicr 15 / 21.
78
Buhr, Tefsir 171.
31

3. Yaratma ve Bilme Arasndaki liki
retimi zel bilgi gerektiren bir rn, en iyi onu reten bilir. Kullanlan bir
cihaz hakknda detayl teknik bir bilgi alma ihtiyac olursa, tutulacak en isabetli yol,
bilgiyi cihazn reticisinden almaktr. nk retimini onlar yapt iin cihaz hakknda
en doru ve en detayl bilgiye yine onlar sahiptir.
nsan ise dier varlklar iinde husus bir konuma sahiptir. Cenb- Hak onu
ahsen-i takvm zere, en gzel bir ekilde var etmi ve ona yaratlmlarn en stn
olabilme kabiliyetini ihsan etmitir.
79

Bu sebeple insanlarn rettii sradan bir cihaz hakknda bile en detayl bilgiye
sahip olan, onun reticisi olduuna gre; yoktan var edilerek
80
, btn yaratlmlar
iinde zel bir konuma sahip klnan insan en iyi kim bilebilir?
te Cenb- Hak bu hususu hatrlatarak yle buyuruyor:
_ , | ., =| , - - , - , | | , \. ,
Hi yaratan bilmez mi? O, en ince ileri grp bilmektedir ve her eyden
haberdardr.
81

Latf, kelimesi hislerle alglanamayan ey, anlamndadr. Allah Tel hakknda
kullanldnda hislerle alglanamayan eylere vakf olmas, ilerin en ince ayrntlarn
dahi bilmesi anlamna gelir. Ayrca Cenb- Hakkn kullarna; hidayete erimeleri,
doru yolu bulmalar konusunda yumuaklkla muamele etmesi mnas da mevcuttur.
82


79
Biz insan en gzel biimde yarattk. (et-Tn 95 / 4)
80
(Reslm!) De ki: (Allah'a) ortak kotuklarnz arasnda, (birini yokken) ilk defa yaratacak,
arkasndan onu (lmnden sonra hayata) yeniden dndrecek biri var m? De ki: Allah ilk defa yaratp
(lmden sonra) onu yeniden (hayata) dndrr. O halde nasl saptrlrsnz. (Ynus 10 / 34)
81
el-Mlk 67 / 14.
82
er-Rgb el-sfahn, Mfredt Elfzl-Kurn, s.740.
32

Buradan hareketle, Allah Tel yet-i kermede her eyden en ince ayrntsna
kadar haberdar olduunu vurgulamaktadr. Aslnda bundan bir nceki yette haberdar
olduu eylerin neler olabilecei konusunda bir iaret vardr. Bu ise, insann bakalarna
anlatmayp iinde gizledii iin sadece kendisinin bildiini sand duygu ve
dnceleridir. Bunlar hakknda Cenb- Hak yle buyurmaktadr:
= | _ ==| = = , ` ,, - - , - , , - | , | , | , \ ,
Sznz ister gizleyin, ister aa vurun; bilin ki O, kalplerin iindekini
bilmektedir.
83

4. Hkmranlk Onun Elindedir. Her eye Kadirdir
c | = , , =| = _ , ` , = | _ = _ - , , \ ,
Mutlak hkmranlk elinde olan Allah, yceler ycesidir ve O'nun her eye
gc yeter.
84

Mahluktn tamam hakknda diledii gibi tasarrufta bulunur. Verdii hkm
takip edip denetleyecek yoktur. Kahr, hikmeti ve adaleti nedeniyle yaptndan sorumlu
deildir. Bundan dolay Onun her eye gc yeter buyurmutur.
85

Btn mahlukatn var olmas ve varln devam ettirmesi Allah Telya
baldr. Yarattklarnn hepsine hkmetmek onun elindedir. nsanlarn bu konuda
herhangi bir pheye dmemesi iinde yetin sonunda Allah Tel, her eye kadir
olduu zellikle vurgulamtr. Yani hkmranlk elindedir ve her eye yeten kudreti,
hkmn icra etmeyi de iine almaktadr.

83
el-Mlk 67 / 13.
84
el-Mlk 67 / 1.
85
bn Kesir, Tefsrul-Kurnil-Azm, c., s.203
33

5. Gklerin Ve Yerin Srrn Bilen nsanlarn htiyacn Bilmez mi?
, - _ _, - . - , _ | | = .| _ `.| , - , =| - | | | , ,
(Reslm!) De ki: Onu gklerde ve yerdeki gizlilikleri bilen Allah indirdi.
phesiz O, ok balaycdr, engin merhamet sahibidir.
86

Kurn- Kerm gkler ve yerdeki btn incelikleri, srlar bilen Allah
tarafndan indirilmitir. Kinatta mevcut akl almaz srlar bilen Cenb- Hak hi
insanlarn ihtiyalarn bilmez mi? Onlarn dnyada nasl yaarlarsa daha mutlu, daha
huzurlu olacaklarna vakf deil midir? Dolaysyla bu Kurnda da inceliklerle dolu
huss bir kitaptr. O, ahir zaman mmeti iin inmitir, zamann ahirine kadar hkm
srecek ekilde indirilmitir.
6. efkat ve Merhamet Kayna Olmas
Anneler, evlatlarn severler mi? diye biri sorsa, alaca cevap ne olur acaba?
Elbette severler, bu da sorulur mu? eklinde bir karlk olur, herhalde. nk evlat,
annenin bir parasdr, zerinde ok emei vardr. Anne ve avlat arasndaki sevginin
snrszln, gnl bann kuvvetini tarif etmek kolay bir ey deildir.
Yaknlk, ilgi ve alaka, insanlar birbirine balar. Sevinlerin ve zntlerin
paylalmas muhabbet dourur. Kiinin, emek verdii eylere kar ayr bir sevgisi
vardr ve emeinin mahsul rnleri daha ok sahiplenir. Bir retmene rencisi, bir
anneye evlad, bir kiiye kendi evi, neden daha sevimli gelir? nk onlarn zerinde
emekleri vardr.
Bir anneye en ok zahmeti, evlad verir. Onu dnyaya getirene kadar ne
skntlar eker. Getirdikten sonra zerindeki emei ise hi eksik olmaz. Anne iin
ocuk bytmek hep meakkatlerle doludur. Dolaysyla bunca zorluu gren anne veya
babalk hazzn yaamam birisi, anne ile ocuu arasnda pek de iyi duygular
olmamas gerekir, diye dnebilir. Ama gerekte byle midir? Btn ocuklar anneleri

86
el-Furkn 25 / 6.
34

iin vazgeilmezdir. Kuzguna yavrusu anka grnr, dedikleri gibi anneye evlad daima
gzel grnr ve gzel eyler ifade eder.
yet-i Kermede bu husus yle dile getirilmektedir:
Rabbin, sadece kendisine kulluk etmenizi, ana-babanza da iyi davranmanz
kesin bir ekilde emretti. Onlardan biri veya her ikisi senin yannda yalanrsa,
kendilerine of! bile deme; onlar azarlama; ikisine de gzel sz syle. Onlar
esirgeyerek alakgnlllkle zerlerine kanat ger ve: Rabbim! Kklmde onlar
beni nasl yetitirmilerse, imdi de sen onlara (yle) rahmet et! diyerek dua et.
87

Burada Allah Tel kulluktan sonra ana babaya iyilik emrediliyor. Bu ok
dikkat ekici bir durumdur. Zira Cenb- Hakka kar kulluk, insanlarn var olu
sebebidir.
88
Bu ana gaye ile ebeveyne iyilik yapmann ayn ifadeler iinde zikredilmesi,
meselenin ehemmiyetini anlatmas asndan ok nemlidir. Bunun yannda ana babaya
kar kt bir muamele yle dursun, kendilerini incitecek bir ifadenin bile sylenmesi
yasaklanmaktadr. Onlarn zerimizdeki emeklerine karlk kendilerine dua etmemiz
istenmektedir. Bir baka yet-i kerime ise yledir:
Biz insana, ana-babasna iyi davranmasn tavsiye etmiizdir. nk anas onu
nice skntlara katlanarak tamtr. Stten ayrlmas da iki yl iinde olur. (te bunun
iin) nce bana, sonra da ana-babana kret diye tavsiyede bulunmuuzdur. Dn
ancak banadr.
89

Bu yet-i kerimede ise ana babaya iyilik tavsiyesinden sonra yine ok dikkat
ekici bir ifade vardr. Allah Tel kendisine kretmemizi istemekte, kemen ardndan
ayn cmle iinde ebeveynimize de kretmemizi yani teekkr etmemizi
emretmektedir.
Eb Hreyre (r.a.), Raslullah (s.a.v.)n yle buyurduunu rivayet etti:

87
el-sr 17 / 23-24.
88
Ben cinleri ve insanlar, ancak bana kulluk etsinler diye yarattm. (ez-Zriyt 51 / 56)
89
Lokman 31 / 14.
35

Burnu yere srtsn, burnu yere srtsn, burnu yere srtsn.
Kimin ey Allahn Rasl? diye soruldu.
Ebeveyninden birinin veya her ikisinin yallna ulat halde cennete
giremeyenin. buyurdu.
90

Btn bunlara ramen, bir ocuun dnyaya geliinde annenin ve babann ne
kadar etkisi vardr? Bir adan bakarsak; evlat, her eyini annesine ve babasna
borludur. Onlarn kendi zerinde ok haklar vardr, haklarn hibir ekilde deyemez.
Ama bir de daha geni adan bakacak olursak; bir anne ve baba, ne bebeklerinin bir
canl olarak ana karnnda var olmasn salayabilir, ne de orada yaamasn temin
edebilir. Hatta o darack ortamda bebein nefes almasn salamaya bile gleri yoktur.
Dolaysyla varla geli sreci tamamen her safhasyla Allah Tel tarafndan
gerekletirilmekte, anne ve baba bu srete sadece arac olarak rol almaktadr.
O halde ocuun var olu srecinde gerek mnda katks olmad halde,
sadece araclk ettikleri iin anne ve baba byle stn bir pyeye sahip olmaktadr. Bu
kadar bir araclk bile, onlarn evlatlarna balanmasna sebep olur ve onlar iin yerine
gre canlarn bile verebilecek bir sevgi dourur.
Bir ocuun var olmasnda sadece arac olan anne ve babann sevgisi byleyse,
ya onu gerek mnda var edenin sevgisi nasl olur?
Allah Tel daha varlklar yaratmay murd ettiinde, rahmet ve
merhametinin, gazabn getiini ifade buyurarak, kinatn var oluundaki temel esasn
rahmet olduunu balangta ortaya koymutur.
Eb Hreyreden (r.a.)dan rivayet edilen bir hads-i erifte Peygamber (s.a.v.)
yle buyurmutur: Yce Allah btn mahlklar yaratmaya karar verdii zaman,

90
Mslim, Birr 9; Tirmiz, Deavt 110.
36

Arnn stnde, katnda bulunan bir kitaba unu yazd: phesiz rahmetim gazabm
gemitir.
91

Bu, Allah Teln insanlara verdii ok byk bir mjdedir. nk kinatn
rahmet zerine kurulmu olmas, Cenb- Hakkn insanlara rahmet ve merhametle
muamele edeceini gsterir. Bunu destekleyen baka hads-i erfler de vardr.
Eb Hreyre (r.a.)dan yle nakledilmitir: Ben Raslullah (s.a.v.)den iittim,
yle buyuruyordu: Allah Tel rahmetini yz para yapt da doksan dokuz parasn
kendi yannda tuttu, bir parasn yeryzne indirdi. te bu bir para rahmet sebebiyle
btn mahlklar birbirine acrlar. Hatta ksrak (yavrusunu emzirirken) arpar
korkusuyla bir ayan (toynan) yukar kaldrr.
92

Burada rahmetin yz paraya blnm olmas, Cenb- Hakkn rahmet
deryasnn bykln gsterir. O kadar byktr ki dnyaya indirilen bir paras bile
canllarn birbirine merhamet etmesine yeter. Dolaysyla canllarda mevcut olan
merhamet duygusunun kayna Cenb- Hakktr. Bu sayede anne evladna efkat
gsterir. nsanlar birbirlerinin yardmna koar. Hayvanlar yavrularn besler ve bytr.
Dolaysyla yeryznde sevgi ve acma duygusu adna her ne varsa bu sayede var
olmutur.
Rahmetin bir paras bile btn kinata yetiyorsa, bir de bu rahmetin yzde
yz devreye girse nasl bir ortam meydana gelir. te bu, insanlk iin byk bir mjde
ve sevin kaynadr. Ayn zamanda Cenb- Hakkn insanlara bak asn anlamamz
bakmndan ok nemli bir ipucudur.
Bu sebeple aslnda bizim efkat ve merhamet duygularmz, Allah Telnn
rahmeti yannda okyanusta bir damla bile deildir. Kinatta d grn itibaryla, ilk
anda bize scak gelmeyen birtakm hadiselerle karlamak mmkndr. Cenb-

91
Buhr, Tevhid 15, 22, 28, 55: Bed'l-Halk 1; Mslim, Tevbe 14-16; Tirmiz, Deavt 99; bn
Mce, Mukaddime 13; Zhd 35; Msned 2 / 242, 258.
92
Buhr, Edep 19; Mslim Tevbe 17-21.
37

Hakkn rahmet deryasn dndmzde, bu hadiselerde, bizim anlayamadmz
farkl hikmetlerin olabileceini, gz nnde bulundurmamz gerekir.
Asr- saadette gerekleen bir hadiseyi mer ibnul-Hattb (r.a.) yle
nakletmitir: Peygamber (s.a.v.)in huzuruna (Hevzin kabilesinden) birtakm esirler
gelmiti. Bunlarn iinde (emzikli) bir kadn vard. (ocuunu kaybetmiti.) O kadn
gsne biriken st sayor, ocuklara veriyordu. Bu kadn esirler arasnda ocuu(nu)
bulunca hemen alp onu barna bast ve (derin bir efkatle) ocuunu emzirmeye
balad. Bu yksek efkat tablosunu grnce Peygamber bize:
u kadnn kendi ocuunu atee atacan sanr msnz? dedi. Biz de:
Hayr, atmamaa gc yeterse atmaz, dedik. Peygamber (s.a.v.):
te Yce Allah kullarna bu kadnn ocuuna efkatinden daha
merhametlidir buyurdu.
93

O halde Cenb- Hak insanlar atee atmak iin var etmemitir. Onun kuluna
olan sevgisi bir annenin evladna olan sevgisinden daha fazladr. Allah Tel, insanlar,
hangisi daha gzel i yapacak diye imtihan etmek zere dnyaya gndermitir.
94

Dolaysyla onlara dnyadaki imtihan srasnda gerekli olan donanm ve bilgiyi
kendilerine iletmek rahmetinin bir parasdr. Bu rahmetini de insanlardan
esirgememitir.


93
Buhr, Edep 18; Mslim Tevbe 22.
94
O ki, hanginizin daha gzel davranacan snamak iin lm ve hayat yaratmtr. O,
mutlak galiptir, ok balaycdr. (el-Mlk 67 / 2)
38

II. Hitabn Nzl Sreci (Vahiy)
A. Melekler
Melekler, Kurn- Kermde pek ok defa zikredilmektedir. Cenb- Hakk
tarafndan gnderilen vahyin insanlara ulamas, kinatta var olan dzenin devam
etmesi ve yeryznde birok hadisenin meydana gelmesi onlar araclyla
gerekletirilmektedir.
Melekler Allahn ltfuna mazhar olmu, taatle uraan kullardr. Farkl
ekillerde grnrler. Meakkatli ileri yapabilirler. Canl varlklar olmakla birlikte
erkeklik veya diilikle nitelenmezler.
95

Bu sebeple melekler Kurn- Kermde kendilerine inanlmas gereken
varlklar olarak bize tantlmaktadr. Bu konudaki bir yet-i kerme yledir:
_ - , - - -| , - ., - | -`, _ - - , | , , | , ,, =| - = - | , , 3` | - =
| - = , | | - = _ - _ = | c , | , , _ c - - | , t ,
Peygamber, Rabbi tarafndan kendisine indirilene iman etti, mminler de
(iman ettiler). Her biri Allaha, meleklerine, kitaplarna, peygamberlerine iman ettiler.
Allah'n peygamberlerinden hibiri arasnda ayrm yapmayz. ittik, itaat ettik. Ey
Rabbimiz, affna sndk! Dn sanadr dediler.
96

Baka bir yet-i kermede ise dier iman esaslar gibi melekleri de inkr
edenler, sapklkla nitelenmektedir. Bu da onlarn, inkar edilmesi mmkn olmayan
varlklar olduklarn kesin bir ekilde ortaya koymaktadr:

95
Taftazn, Sadddin Mesd b. mer b. Abdillah, erhul-Meksd, thk. Abdurrahman
Umeyre Beyrut: Alem'l-Ktb, 1989, c.5, s.62.
96
el-Bakara 2 / 285.
39

| = | - |, = _ _ - , =| = | - |, = _ -| , , - , - , =| ,, | , , | - , | =
- - -| , , - =, - , | = = = - \ | ; , , | - = _ - , , \ ,
Ey iman edenler! Allah'a, Peygamberine, Peygamberine indirdii Kitab'a ve
daha nce indirdii kitaba iman (da sebat) ediniz. Kim Allah', meleklerini, kitaplarn,
peygamberlerini ve kyamet gnn inkr ederse tam manasyle saptmtr.
97

1. Meleklere nanmann nemi
Melekler grnmeyen varlklardr. Bu sebeple var olduklarn Cenb- Hakkn
yet-i kermelerde bildirmesi ve Peygamber Efendimiz (s.a.v.)in haber vermesiyle
biliyoruz.
Bu sebeple zaman zaman baz kiilerin aklna bu konuda sorular
gelebilmektedir. Mesel bir insann aklna: Melekler, vahiy indiriyor, kinatta ve
dnyada belirli vazifeleri yerine getiriyor. Biz onlara inansak da inanmasak da bir ey
deimiyor. Onlar zaten vazifelerini yapmaya devam ediyorlar. Bu sebeple meleklere
imann zorunlu olmasnn sebebi nedir? diye bir soru gelebilir.
Mesele detaylaryla dnldnde, ilk anda insann aklna gelen bu
dncenin, doru olmad grlr. Zira melekler elbette kinat veya dnya ile ilgili
birtakm vazifeleri yerine getiriyorlar. Ancak onlarn insanlar iin en nemli olan
vazifesi, Cenb- Hak ile insanlar arasnda bir vasta, bir eli olmalardr.
Allah Tel, insanlarn yapmalar ya da yapmamalarn istedii hususlar
melekler araclyla insanlara ulatrmaktadr. Dolaysyla peygamberlere gelen vahyin
inii Cenb- Hak grevlendirdii melek araclyla olmaktadr.
Buna ramen bir insann aklna: Ben zaten Kurna ve dier kitaplara
inanyorum. Zaten Kurn- Kerm de elimizde mevcut olduuna gre gnmzde
meleklere inanmann nemi nereden kaynaklanmaktadr? diye bir soru taklabilir.

97
en-Nis 4 / 136.
40

Burada nemli Allah Telnn vahyi peygamberlerine, melek vastasyla
indirdiini bildirmesidir. u yet-i kerme buna misaldir:
_ - | | _| - , , , \ , , _ = | - ., | c , | _ - , \. ,
(Reslm!) Onu Rhu'l-emn (Cebrail) uyarclardan olman iin, senin kalbine
indirdi.
98

Bu ve benzeri yetler Kurn- Kermin Cebrail (a.s.) araclyla indirildiini
gstermektedir. Bu sebeple vahiy dediimiz iletiimin ana unsurlar vahyi gnderen
Allah Tel, vahyi getiren Cebrail ve vahyi alan Hz. Peygamber olmaktadr.
ayet melek inanc olmazsa, Cenb- Hak ile peygamber arasndaki vahiy
irtibat, koparlm olur. Bunun sunucunda peygamberlere gelen btn kitaplar gibi
Kurn- Kermin de Allah Tel tarafndan indirildii inanc kesintiye uram olur.
Dolaysyla bizim elimizde mevcut Kurn- Kerme ilhi vahiy olarak inanmamzn bir
anlam kalmaz.
Buradan da grlyor ki inan sistemi bir btndr. Bir ksmna inanp dier
ksmn bir kenara braktnzda btn inan sistemi bozulmaktadr. Bu sebeple nasl
Allaha, peygamberlerine ve ilh kitaplara inanmak gerekliyse, meleklere de ayn
ekilde inanmak zorunlu olmaktadr.
2. Meleklerin zellikleri
a) Melekler Neden Yaratld
Melekler insanlara gre farkl boyutta olan varlklardr. Bu sebeple normal
artlarda insanlar onlar gzle gremez, duyularyla alglayamazlar. Bu sebeple onlar
hakkndaki bilgileri vahiy yoluyla ve Peygamber Efendimiz (s.a.v.)haber vermesiyle
reniyoruz.

98
e-uar 26 / 193-194.
41

Onlarn yaratllar da insandan farkldr. Raslullah (s.a.v.)in u hadis-i erifi,
bize bu konuda bilgi vermektedir.
ie (r.a.) yle rivayet etmitir : Reslllah (s.a.v.) :
Melekler nurdan yaratld. Cinler yaln ateten yaratldlar. dem ise size
anlatlandan yaratld. buyurdular.
99

b) Meleklerin taatkr Olmalar
| ., | _ , , | , . | , | , - , =| ,, | , | ` . = = = - - - , , - _ |
. - , - ., - , , - | - -| ., = - , , ,
Ey inananlar! Kendinizi ve ailenizi, yakt insanlar ve talar olan ateten
koruyun. Onun banda, acmasz, gl, Allah'n kendilerine buyurduuna kar
gelmeyen ve emredildiklerini yapan melekler vardr.
100

Burada melekler isyan etmeyen her ne art altnda olursa olsun kendilerine
verilen emirleri yerine getiren itaatkar kullar olarak bize anlatlmaktadr.
| = , | | ., - - ` . , - , - , = = | - , , ., - , - | , , , , | , - , , . , |
, v , ., = - - , = - - , _ = _ | | , ., - = , | , , - - , ,, = , | , , - , - , , t ,
Rahmn (olan Allah, melekleri) evlt edindi, dediler. H! O, bundan
mnezzehtir. Bilakis (melekler), ltuf ve ihsana mazhar olmu kullardr.
O'ndan (emir almazdan) nce konumazlar; onlar, sadece O'nun emri ile
hareket ederler.

99
Mslim, ez-Zhd vel-Rakik 60; Ahmed .Hanbel 5 / 168.
100
et-Tahrm 66 / 6.
42

Allah, onlarn nlerindekini de, arkalarndakini de (yaptklarn da,
yapacaklarn da) bilir. Allah rzasna ulam olanlardan bakasna efaat etmezler.
Onlar, Allah korkusundan titrerler!
101

Bu yetlerde de meleklerin Allah Telnn ltfuna mazhar olmalar, Onun
emrine gre hareket etmeleri ve Onun hayetiyle titredikleri grlmektedir.
c) Melekler nsandan nce Yaratlmtr
,, = . , - ,, - | , | | - , - _ | | _ - - _` , - | c, _ , | . , -`=| c . ,
., - | - , - | _` , , | c | `= = = , _`, . , - ,
Hatrla ki Rabbin meleklere: Ben yeryznde bir halife yaratacam, dedi.
Onlar: Bizler hamdinle seni tesbih ve seni takdis edip dururken, yeryznde fesat
karacak, orada kan dkecek insan m halife klyorsun? dediler. Allah da onlara: Sizin
bilemeyeceinizi herhalde ben bilirim, dedi.
102

Bu yet-i kermede Cenb- Hakkn meleklere yeryznde var edecei
halifeden bahsetmesi meleklerin bu konudaki kanaatlerini belirtmesi gstermektedir ki
melekler insan yaratlmadan nce yaratlm varlklardr.
3. ekil Deitirebilmeleri
a) brahim (A.S.)a Gelen Melekler
- , - . | . , | ` ; = , | - = , | | ; = , | , ,, , , = _ = - = | =, - , ,
, | _ | , = _ | , . | , | | -, - , , - - | , - , | , = | , , , = , | ; | _ =, | ; , v- ,
Andolsun ki elilerimiz (melekler) brahim'e mjde getirdiler ve: Selam
(sana) dediler. O da: (Size de) selam dedi ve hemen kzartlm bir buza getirdi.

101
el-Enbiy 21 / 26-28.
102
el-Bakara 2 / 30.
43

Ellerini yemee uzatmadklarn grnce, onlar yadrgad ve onlardan dolay
iine bir korku dt. Dediler ki: Korkma! (biz melekleriz). Lt kavmine gnderildik.
103

brahim (a.s.)a gelen eliler, meleklerdir.
104
Bunlarn ilk anda melek olduunu
anlamayan brahim (a.s.) kzarm bir buza hazrlad. Onlarn hazrlanan yemei
yemediklerini grnce o zaman bunda bir ey var diyerek iine korku girdi.
b) Cebrail(A.S.)in Dhye eklinde Gelmesi
Meleklerin insan ekline girmesi, Peygamber Efendimiz (s.a.v.)in ashab
tarafndan da mahede edilmitir. Ashab balangta gelen melei, insan zannettiler.
Fakat melek gittikten sonra Raslullah (s.a.v.) durumu onlara aklad.
Eb Osman yle demitir: Bana haber verildi ki, Cibrl aleyhi's-selm
Peygamber'e gelmiti. Bu srada Peygamber'in yannda (kadnlarndan) mm Seleme
bulunuyordu. Cibrl, Peygamber'le konumaya balad. (Sonra kalkp gitti.) Peygamber
(s.a.v.) mm Seleme'ye:
Bu kimdir? diye sordu, yhud kendi dedii gibi bir sual sordu.
mm Seleme:
Bu Dhye'dir, dedi. mm Seleme yine yle dedi:
Allah'a yemn ederim ki, Peygamber'in Cibrl haberini sahblerine haber
vermek zere rd ettii hutbesini iitinceye kadar ben Cibril'i, baka deil, muhakkak
Dhye sandm.
105


103
Hd 11 / 69-70.
104
el-Vahid, Ebul-Hasen Ali b. Ahmed en-Nisbr, el-Vast f Tefsril-Kurnil-Mecd, thk.
Adil Ahmed Abdlmevcud ve dierleri, Beyrut: Drul-Ktbil-lmiyye, 1994, c.1, s.526.
105
Buhr, Fadilul-Kurn 1.
44

4. Meleklerin Kz Olarak Tasvir Edilmesi
Arap toplumunda ok yanl bir det vard. Onlar erkek ocuklarn ister. kz
ocuklar olmasn hi istemezlerdi. Hatta bir kimsenin doan ocuu kz olsa, bu o
kimse iin bir aalanma vesilesi idi. Bu durumda olanlar toplum iine kmaktan bile
ekinirlerdi. te onlarn ne kadar yanl bir tutum iinde olduklar ifade edilirken, bir de
kendi yanl dncelerine gre ocuklar arasnda yaptklar bu ayrmda, kendileri iin
istemediklerini Allaha nisbet etmeleri su stne su olmaktadr. Bu durum yet-i
kermede yle anlatlmaktadr:
Ama onlar, kullarndan bir ksmn, O'nun bir cz kldlar. Gerekten insan
apak bir nankrdr. Yoksa Allah, yarattklarndan kzlar kendisine ald da oullar
size mi ayrd?! Onlardan biri, Rahmn'a isnat ettii kz ocuuyla mjdelenince,
hiddetlenerek yz simsiyah kesilir. Ss iinde yetitirilip sava edemeyecek olan m
istemiyorlar? (Onlar Allah'n paras m sayyorlar?) Onlar, Rahmn'n kullar olan
melekleri de dii saydlar. Acaba meleklerin yaratllarn m grmler? Onlarn bu
ahitlikleri yazlacak ve sorguya ekileceklerdir.
106

Mriklerin bu yaptklarnn kendi aleyhlerine bir delil olurken, melekleri kz
olarak Allaha nisbet etmelerinin sradan bir ey olmad da u yette grlmektedir:
, = - | , | ., |, | , , , - | - = _ , | , , , _ , = | | , .- ,
(Ey mrikler!) Rabbiniz, erkek ocuklar sizin iin ayrd da, kendisi
meleklerden kz ocuklar m edindi! Gerekten siz, (vebali) ok byk bir sz
sylyorsunuz.
107

Bunun ok byk bir iftira olduunu bildiren Cenb- Hak onlarn ne kadar
yanl dndklerini anlatmak iin meleklerin yaratllarn bilmedikleri halde byle
bir eyi nasl tasavvur edebildiklerini onlara sormakta ve bu yanl dncelerini ispata
davet edilmektedir.

106
ez-Zuhruf 43 / 15-19.
107
el-sr 17 / 40.
45

Putperestlere sor: Kzlar Rabbinin de erkekler onlarn m? Yoksa biz
melekleri onlarn gz nnde kz olarak m yarattk? Dikkat edin, kesinlikle yalan
uydurup sylyorlar ki; Allah dourdu diyorlar. Onlar phesiz yalancdrlar. Allah,
kzlar oullara tercih mi etmi! Ne oluyor size? Nasl hkmediyorsunuz? Hi
dnmyor musunuz? Yoksa sizin ak bir deliliniz mi var? Doru szllerden iseniz,
kitabnz getirin!
108

5. Meleklerin Grevleri
a) Her Birinin Bir Makam Olmas
` ; - - | | , - - ` ;, - - , \. , ., =| | , , \ , ., `, . | | , , \ ,
(Melekler yle derler:) Bizim her birimiz iin, bilinen bir makam vardr.
phesiz biz, orada sra sra dururuz. Ve phesiz Allah' tesbih ederiz.
109

u hadis-i erif meleklerin semadaki durumlaryla ilgili bilgiler vermektedir:
Eb Zerr (r.a.)dan yle rivayet etmitir: Raslullah (s.a.v.), nsann
zerinden, henz kendisinin anlan bir ey olmad uzun bir sre gemedi mi? (diye
balayan nsan sresini) sonuna kadar okudu. Sonra yle buyurdu: Ben sizin
grmediklerinizi gryor, iitmediklerinizi iitiyorum. Gkyz atrdad ve
atrdamakta da hakl idi. nk gkyznde drt parmaklk bir yer kalmamt ki
secde eder vaziyette melekler yzn oraya koymam olsun. Vallahi benim
bildiklerimi bilmi olsaydnz az gler ve ok alardnz, Yataklar zerinde kadnlardan
zevk almaz sokaklara dklr ve Allaha yalvarr yakarrdnz. Bu yzden ben bile
kesilip yok edilen bir aa olmay istedim.
110


108
es-Sfft 37 / 149-157.
109
es-Sfft 37 / 164-166.
110
el-Hkim, Eb Abdillah Muhammed b. Abdillah en-Nisbr, el-Mstedrek als-Sahihayn,
Haydarabad: Dr'l-Ktbi'l-lmiyye, 1915, c.2, s.510.
46

b) Allah Telya Kulluk Etmekte Kibirlenmez ve Yorulmazlar
Melekler, Allah Telnn emirlerini yerine getiren kullardr.
111

. . . , | - . , - - . , . , | = - - _ | | = .| _ - - | , \ ,
Gklerde ve yerde kimler varsa O'na aittir. O'nun huzurunda bulunanlar, O'na
kuluk hususunda kibirlenmezler ve yorulmazlar.
112

Bu melekler, peygamberler ve dierleri iin geneldir. Sonra bu umm ifadeden
ereflendirilmek istenen melekler ayrca belirtildi. Burada huzurunda ( = - ) denilmesi
mesafe bakmndan deil, makamlarn yceltmek iindir.
113

c) Melekler Bkmadan Tesbih Ederler
. , | _ ,| ,| ., `, . , , - ,
Onlar, bkp usanmakszn gece gndz (Allah') tesbih ederler.
114

Gece ve gndz devaml namaz klarlar, Allah anarlar ve Onu noksanlktan
tenzih ederler. Bu konuda zayflk gstermez ve usanmazlar. Tesbih ve takdis, nefes
almak ilerinden gelir.
115

Gece ve gndz aralksz tesbih ederler. Yani namaz klarlar, Allah' anarlar
ve daima O'nu tenzih ederler. Bundan dolay da ne zaafa derler, ne usanrlar. Tpk
nefes alp vermek gibi tebih ve takdis ederler.

111
Taftazn, Sadddin Mesd b. mer, erhl-Akdin-Nesefiyye, thk. Muhammed Adnan
Dervi, yy., ty., s.216.
112
el-Enbiy 21 / 19.
113
bn Atyye el-Endels, Ebu Muhammed Abdlhak b. Galib, el-Muharrarul-Vecz fi
Tefsril-Kitbil-Azz, Beyrut: Dru Ktbil-lmiyye, 1993, c.4, s.77.
114
el-Enbiy 21 / 20.
115
el-Kurtub, Eb Abdillah Muhammed b. Ahmed el-Ensr, el-Cmiu li Ahkmil-Kurn,
Riyad: Dru lemil-Ktb, 2003, c.11, s.278.
47

d) nsanlarn Yaptklarn Kaydederler
Her insanda iki melek bulunmaktadr. Bunlardan sa taraftaki sevaplar sol
taraftaki ise gnahlar yazmaktadr. Bunlara kiramen ktibn ismi verilir. u yet-i
kermelerde bu melekler anlatlmaktadr:
_ = | , , - . , , \- , _ , - , \\ , ., - - ., - , , \ ,
unu iyi bilin ki zerinizde bekiler; deerli yazclar var. Onlar, yapmakta
olduklarnz bilirler.
116

=, _ , | , - - - , | , = | | - . - , , = , - , - . . , | - = | , \ , _ , . ,
- _ , | - . , | ` =, - | , `=| , \v , ` =, - ` ., | _ - , = | | , , , | - = , - , \t ,
Andolsun, insan biz yarattk ve nefsinin kendisine fsldadklarn biliriz ve
biz ona ah damarndan daha yaknz.
ki melek (insann) sanda ve solunda oturarak yaptklarn yazmaktadrlar.
nsan hibir sz sylemez ki, yannda gzetleyen yazmaya hazr bir melek
bulunmasn.
117

e) Kurn Okununca Meleklerin nmesi
Kurn- Kermin okunduu yere sekinet ve melekler iner orada huzur ve
bereket olur. Kurn okunduunda meleklerin inmesini, Useyd b. Hudayr (r.a.)n
bandan geen bir hadiseyi Peygamber Efendimiz (s.a.v.)e anlatt u hadis-i eriften
renmekteyiz:
Useyd b. Hudayr (r.a.) yle dedi: Bir kere Useyd gece vakti el-Bakara
Sresi'ni okuyordu. At da yannda balanmt. Kur'n' okuyorken birden at

116
el-nfitr 82 / 10-12.
117
Kf 50 / 16-18.
48

deprenmeye balad. Useyd sustu. O susunca at da skinleti. Useyd tekrar okumaa
balad. At yine hareketlendi. Useyd sustu, at da skinleti. Bundan sonra Useyd bir
daha okumaa balad, at yine hrnlat. Useyd de artk vazgeti. Useyd'in olu Yahya
ise ata yakn bir yerde (yatmakta) idi. Atn ocua bir zarar dokunmasndan endie
ederek, ocuu geriye ekti. Bu srada ban kaldrp ge baktnda (beyaz bulut
glgesine benzer bir sis iinde kandiller gibi birtakm eylerin parlamakta olduklarn
grd de) nihayet onu gremez oldu.
Sabah olduunda Useyd, Peygamber'e bunu syledi. Peygamber ona:
Oku ey Hudayr olu, oku ey Hudayr olu! dedi,
Useyd:
Y Raslallah, atn Yahya'y inemesinden endielendim. nk ocuk
ata yakn bir yerde idi. Bam kaldrp ocua gittim. Bam ge doru kaldrdmda,
beyaz bulut glgesine benzer bir sis iinde kandiller gibi birok eylerin parlamakta
olduklarn grdm. Artk bu beyaz glge tabakas iindeki kl parlak cisimler man-
zumesi ge doru ekilip kt. Nihayet onu grmez oldum, dedi.
Peygamber (s.a.v.):
Bilir misin onlar nedir? buyurdu. Useyd:
Hayr, dedi. Peygamber:
Onlar meleklerdi, senin Kur'n okuyu sesine yaklamlard. Eer
okumaya devam etseydin, sabaha kadar seni dinlerlerdi. nsanlar da onlara bakarlard.
Onlar insanlarn gznden gizlenemezlerdi buyurdu.
118


118
Buhr, Fedill-Kurn 21.
49

6. Vahiy Melei Cebrail
a) Cebraile Dman Olanlar
| _ - - | - , , , | = - . - | _ - | ; = , ; = - , = , , , | |`= = - -| . . , , c ,
, v ,
De ki: Cebrail'e kim dman ise unu iyi bilsin ki Allah'n izniyle Kur'an'
senin kalbine bir hidayet rehberi, nce gelen kitaplar dorulayc ve mminler iin de
mjdeci olarak o indirmitir.
119

Cabrail (a.s.)a dman olmak konusunda u hadis-i erifte detayl bilgiler
mevcuttur:
Enes (r.a.) yle demitir: Abdullah ibn Selam bir arazide hurma toplarken
Raslullahn Medine'ye gelmesini iitmi. Akabinde Peygamber'in yanna geldi ve:
Ben sana ey soracam ki, bunlarn cevaplarn ancak peygamber olan
bilebilir: Kyamet almetlerinin birincisi nedir? Cennet ehlinin ilk yemei nedir?
ocuu babasna yhud anasna ekip benzeten ey nedir? dedi.
Peygamber (s.a.v.):
Bunlarn cevaplarn biraz nce bana Cibril haber verdi dedi.
Abdullah ibn Selm:
Cibril mi? dedi. Peygamber:
Evet dedi. Abdullah;
Cibril, melekler iinde Yahdler'in dmandr, dedi. Bunun zerine
Peygamber (yhud rv): dedi ki: Kim Cibril'e dman olursa (kahrndan gebersin)
nk kendinden evvelki kitblar tasdik edici ve mminler iin aynen hidyet ve

119
el-Bakara 2 / 97.
50

mjde olan Kur'n Allahin izniyle senin kalbinin stne o indirmitir. Kim Allaha
meleklerine, rasllerine, Cebrail'e, Mikle dman olursa, phesiz Allah da o (gibi)
kfirlerin dmandr
120
yetini okudu. Ve yle devam etti:
Kyamet almetlerinin ilki, insanlar doudan batya srecek bir atetir.
Cennet ehlinin ilk yemei balk cierinin (sarkm olan) fazlasdr. ocuun baba ve
ana soylarna ekmesi yledir: Cins mnsebet srasnda erkein suyu, kadnn suyu
nne getiinde, ocuu kendine eker. Kadnn suyu erkeinkinin nne getii
zaman ocuu o kendine eker buyurdu.
Bunun zerine Abdullah ibn Selm:
Ehedu en l ilahe illallah ve ehedu enneke Raslullah! dedi de yle
devam etti:
Y Raslallah! Yahdler insan hayrette brakacak surette yalan syleyen,
aslsz iftiralarda bulunan bir kavimdir. Eer Sen beni onlardan sormadan nce benim
mslman olduumu bilirlerse, muhakkak bana iftira ederler. (Siz evvel beni onlardan
sorunuz) dedi.
Akabinde bir Yahd topluluu geldi. Peygamber:
inizde Abdullah (ibn Selm) nasl adamdr? diye sordu.
Yahdler:
O bizim hayrlmz ve hayrlmzn oludur. Seyyidimiz ve seyyidimizin
oludur, dediler.
Peygamber:
Abdullah ibn Selm slm 'a girerse ne dersiniz? (Siz de mslmn olur
musunuz?) diye sordu.

120
el-Bakara 2 / 97-98.
51

Bunun zerine Yahdler:
Byle eyden Allah onu korusun! dediler. Bunun zerine Abdullah,
Yahdler'e kar kt da:
Ehedu enl ilahe illallah ve ehedu enne Muhammeden raslullah, diye iki
ehdet kelimesini syleyiverdi.
Bu ehdetler zerine Yahdler:
O bizim erlimizdir ve erlimizin oludur, dediler, ve Abdullah ibn
Selm'in deerini eksilttiler.
Abdullah:
Y Raslallah! te korkmakta olduum ey budur, dedi.
121

b) Vahyin Melek (Ruhl-Emin) Vastasyla Gelmesi
,, -| , - | , , | c, _ . , , \\ , _ | - | `= _ , | - , , \ , | - , , _ - | | _ , \ ,
, _ = | - ., | c , | _ - , \. , _ , - `_ , - . . , , \ ,
Muhakkak ki o (Kur'an) lemlerin Rabbinin indirmesidir. (Reslm!) Onu
Rhu'l-emn (Cebrail) indirdi. Senin kalbine; uyarclardan olman iin, Apak Arapa
bir dille.
122

Ruhul-Emn Muhammed (s.a.v.)e Kurn indiren Cibrldir.
123

Cibrlin emn olarak vasflanmas nemlidir. Zira Raslullah (s.a.v.) de
peygamberlik ncesinden itibaren Muhammedl-Emn olarak isimlendiriliyordu.
Bylece vahiy bir emin eli Cibrl (a.s.)dan dier emn eli Hz. Muhammed (a.s.)a

121
Buhr, Tefsr 6.
122
e-uar 26 / 192-195.
123
et-Taber, Cmiul-Beyn, c.19, s.111.
52

ulam olmaktadr. Dolaysyla Cenb- Hak tarafndan gnderilen vahiy emin ve
gvenilir bir yolla insanlara ulam olmaktadr.
c) Cebrail Ruhulkuds Diye Vasflanmas
_ _ - | | _ . | ; = , ; = , - , =| .`, , | ` | , c`, _ - = | , \- ,
De ki: Onu, Mukaddes Rh (Cebrail), iman edenlere sebat vermek,
mslmanlar doru yola iletmek ve onlara mjde vermek iin, Rabbin katndan hak
olarak indirdi.
124

Ruhul-Kudusn Cibrl (a.s.) olduunda ihtilaf yoktur. el-Kudus ( = |)
temiz, pk, arnm mnsna el-mutahher (,=') yerine kullanlmtr.
125

d) Cebrail Rasln Kerim Diye Vasflanmas
, ,, = _ , , | - , , \ , , | . _ - - | . = - , - , _ - | , g = - , \ ,
O (Kur'an), phesiz deerli,bir elinin (Cebrail'in) getirdii szdr. O eli
gl, Ar'n sahibi (Allah'n) katnda ok itibarldr. O orada saylan, gvenilen (bir
eli) dir.
126

Burada Cenb- Hak Cebrili alt vasfla nitelendiriyor.
127

Resul (eli ) olmas: phesiz o Allahn peygamberlerine gnderdii elisidir.
Kerm (deerli, cmert) olmas: En stn ihsan olan marifet hidayet ve irad
vermesi onun kereminden, cmertliindendir.

124
en-Nahl 16 / 102.
125
bn Atyye, el-Muharrarul-Vecz, c.3, s.421.
126
et-Tekvr 81 / 19-21.
127
er-Raz, Mefthul-Gayb, c.31, s.67-68.
53

Kuvvetli oluu: Bazlar bunu iddetli oluuna yormulardr. Bazlar da
yaratln balangcndan mkellefiyetin son bulaca zamana kadar Allaha taate
devam etmesi bunda kusur gstermemesine, ayrca Allah bilme ve cellini mutalaa
etme konusundaki kuvvetine yormulardr.
Allahn katnda ok itibarl oluu (mekn): Burada Allahn katnda olu,
mekn veya cihet bakmndan yaknlk deildir. Bilakis ikram, ereflendirme ve
yceltme bakmndan yaknlktr. Buradaki mekn vasf, istediinin kendisine verilecei
bir itibara sahip olmaktr.
Kendisine itaat olunmas: Cebrail, Allahn katnda melike-i mukarrabnun
(Allaha yakn olan melekler) tarafndan itaat edilen, bu meleklerin emrine gre hareket
edip grne bavurduu bir melektir.
Emn oluu: Allahin vahyi ve risaletleri konusunda gvenilir olmasdr. Allah
onu hiyanet ve hatadan korumutur.
B. Vahiy
1. Vahyin Kelime Anlam
Vahiy gizli ve sratli bildirim demektir. Dolaysyla sratle yaplan ie ( ` - |
` _ - ) denilir. Bu bildirme; im ve dokundurma yoluyla olabilecei gibi sesle; el, kol
gibi organlarla iaret etme veya yaz yazma vastasyla da olabilir. Bunun yannda
fsldamak, gizlice konumak, telkinde bulunmak, emretmek, tabiat kanunlar koymak
vahy kelimesinin anlamlar arasndadr.
128


128
er-Ragb el-Isfahn, Mfredat Elfzl-Kurn, s.858; el-Ezher, Eb Mansur Muhammed
b. Ahmed, Tehzbl-Luga, thk.Abdsselam Harun, Kahire: ed-Drl-Msriyye lit-Telif vet-Terceme,
ty., c.5, s.296; el-Cevheri, smail b. Hammad, es-Shah Tacl-Luga ve Shahil-Arabiyye, thk. Ahmed
Abdlgafur Attar, Beyrut: Drl-lm lil-Melayin, 1990, c.2, s.1825; bn Manzr, Lisanl-Arab, c.15,
s.381; ez-Zebidi, Ebl-Feyz Murtaza Muhammed el-Huseyn el-Vast, Tcl-Ars min Cevhiril-
Kamus, Kahire: el-Matbaatl-Hayriyye, 1306, c.10, s.384-385.
54

Bu kelimesinin esas anlam gizlice bildirmektir. m etmek, iaret etmek,
yazyla bildirmek ifadelerinde hep bir gizlilik sz konusudur. Bu sebeple btn bu
anlamlar vahiy kelimesiyle ifade edilmektedir.
129

Arapann incelikleri konusunda mtehasss olan el-Ferra (v. 207) Menil-
Kurnda Araplarn vahiy ve im kelimelerini ayn mnda kullandklarn ifade
eder.
130

Vahiy kelimesi fiil olarak, Kurn- Kermde ifal babndan ( _ - | ) gelirken,
Kuran dnda sls olarak ( _ - ) kullanlr.
131

Vahiy ( _ - ,| ) isim olarak kullanldnda kitap anlamna da gelmektedir.
132

Burada kullanlan vahiy kelimesinin anlamlar arasnda ortak nokta gizli olmas
ok hzl bir ekilde bilginin iletilmesidir. Btn anlamlarn iinde bu iki unsur
bulunmaktadr.
Yaz ile bildirme ilk anda daha farkl bir anlam gibi gelse de sonuta
anlatlmak istenen eyin harf denilen sembollerle ifade edilmesidir ve gizlilik tar.
Anlayabilmek iin de yaznn ne anlama geldiini bilmek gerekir. Burada yaz,
konuulan bir dili ifade eden kelimelerle olabilecei gibi iki kii arasnda bilinen ifreli
semboller eklinde de olabilir.
2. Vahiy Kelimesinin Kullanm ile lgili Misaller
Yukarda getii zere vahiy kelimesinin birbirine yakn olmakla birlikte farkl
anlamlar vardr. Bunlardan bir ksm unlardr:

129
el-Ezher, Tehzbl- Luga, c.5, s.297.
130
el-Ferra, Ebu Zekeriyya Yahya b. Ziyad, Menil-Kurn, Beyrut: leml-Ktb, 1983,
c.2, s.163.
131
el-Ezher, Tehzbl- Luga, c.5, s.296; ez-Zebd, Tcl-Ars, c.10, s.385.
132
ez-Zebd, Tcl-Ars, c.10, s.385.
55

(1) m Etmek, aret Etmek:
133

, = - , , `, = . | , , , | , _ - | = | - - - , | _ - _
Bunun zerine Zekeriyya, mihrabdan kavminin karsna karak onlara:
Sabah akam tesbihte bulunun diye iaret etti (vahyetti).
134

Buradaki vahy kelimesinin kullanlndan Zekeriyya (a.s)n sylemek
istediklerini, konumadan im ve iaret yoluyla oradakilere ifade ettiini anlyoruz.
(2) Fsldamak, Gizlice Bildirmek:
135

= = - `_ , | - - c | = , | _ - , , | = - _ - , _ | , , , = - , _ -, , ` | , | _ | ,
. , - , _ = , - - c, _ =
Bylece biz, her peygambere insan ve cin eytanlarn dman kldk.
(Bunlar), aldatmak iin birbirlerine yaldzl szler fsldarlar (vahyederler). Rabbin
dileseydi onu da yapamazlard. Artk onlar uydurduklar eylerle ba baa brak.
136

eytanlarn birbirlerine kimse duymasn diye gizlice fsldamalar burada vahiy
kelimesi kullanlarak anlatlmtr.
(3) Telkin Etmek, Tevik Etmek:
| | _ | , ., -, , | _ | ,=| . , ` . | - , - , - -| , = = , , | - , | | . , , , | . , | , , ,
., = | , , , , - | |

133
bn Manzr, Lisanl-Arab, c.15, s.380; el-Ferra, Menil-Kurn, c.2, s.163,; el-Cevher,
es-Shah, c.2, s.1826,
134
Meryem 19 / 11.
135
bn Manzr, Lisanl-Arab, c.15, s.380.
136
el-Enm 6 / 112.
56

zerine Allahn ad anlmadan kesilen hayvanlardan yemeyin. Kukusuz bu
byk gnahtr. Gerekten eytanlar dostlarna, sizinle mcadele etmeleri iin telkinde
bulunurlar (vahyederler). Eer onlara uyarsanz phesiz siz de Allaha mrikler (ortak
koanlar) olursunuz.
137

Sanki gree kan bir pehlivana altrcsnn, rakip oyuncu duymadan abuk
abuk taktik vermesi gibi eytanlarn da kendi dostlarn ktle tevik etmesi vahiy
olarak ifade edilmitir.
(4) lham Etmek:
138

. -,- = _ . _=, - `; _ , - c , | . _ _ | , | `, , | _ -, | - , - . -
_ = | - , - -
Musa'nn anasna: Onu emzir, kendisine zarar geleceinden endielendiinde
onu denize (Nil nehrine) brakver, hi korkup kayglanma, nk biz onu sana geri
vereceiz ve onu peygamberlerden biri yapacaz, diye ilham ettik (vahyettik).
139

Musa (a.s.)n annesi, o zaman daha bir bebek olan evladnn ldrlecei
korkusuyla ne yapacan arm, aresiz bir haldeyken kendisine ocuunun
kurtulmas iin takip etmesi gereken yolun kendine ilham edilmesi yette vahiy fiiliyle
anlatlmtr.
Ezher (v. 370) buradaki vahiy fiilinin, Hz. Musann anasnn kalbine, Allah
Telnn ilk etmesi, brakmas, dourmas anlamnda olduunu syler.
140

., . - | , = , = - , | | _ |, = , _ , , - . | _`, _ , | _ | , . , - | . ,

137
el-Enm 6 / 121.
138
bn Manzr, Lisanl-Arab, c.15, s.380; er-Ragb el-Isfahn, Mfredat Elfzl-Kurn,
s.859.
139
el-Kasas 28 / 7.
140
el-Ezher, Tehzbl- Luga, c.5, s.297.
57

Hani havrlere, Bana ve peygamberime iman edin diye ilham etmitim
(vahyetmitim). Onlar (da), man ettik, bizim Allaha teslim olmu kimseler
(mslmanlar) olduumuza sen de ahid ol demilerdi.
141

Zeccac (v. 311) bu yetteki vahy kelimesinin anlamn ilham etme ve
emretme eklinde aklar.
142

(5) Emretmek:
143

, | _ - | c, _ . | , _ , - | =`= = - , ,
te o gn (yer) haberlerini anlatr. nk Rabbin ona emretmitir
(vahyetmitir).
144

Normal olarak yeryznn bizim bildiimiz mnda bir konumas yoktur.
Ama Cenb- Hak emredince hem bu kabiliyet var olur hem de emir gerei yeryz
anlatmaya balar. Tpk maher gn kulaklarn, gzlerin, derilerin insan aleyhine
ahitlik yapt gibi.
145

Dolaysyla burada Cenb- Hakkn yere emretmesi, vahiy olarak anlatlmtr.

141
el-Mide 5 / 111.
142
ez-Zeccac, Eb shk brhim b. es-Seri, Menil-Kurn ve rbuhu, thk. Abdlcell
Abduh elebi, Beyrut : Alem'l-Ktb, 1988., c.2, s.219.
143
bn Manzr, Lisanl-Arab, c.15, s.380.
144
ez-Zilzl 99 / 4-5.
145
Allah'n dmanlar, atee srlmek zere toplandklar gn, hepsi bir araya getirilirler.
Nihayet oraya geldikleri zaman kulaklar, gzleri ve derileri, iledikleri eye kar onlarn
aleyhine ahitlik edecektir.
Derilerine: Niin aleyhimize ahitlik ettiniz? derler. Onlar da: Her eyi konuturan Allah, bizi
de konuturdu. lk defa sizi o yaratmtr. Yine O'na dndrlyorsunuz, derler.
Siz ne kulaklarnzn, ne gzlerinizin, ne de derilerinizin aleyhinize ahitlik etmesinden
saknmyordunuz, yaptklarnzdan ounu Allah'n bilmeyeceini sanyordunuz.
Rabbiniz hakknda beslediiniz zan var ya, ite sizi o mahvetti ve ziyana urayanlardan
oldunuz. (Fussilet 41 / 19-23)
58

(6) Tabiat Kanunu Koymak:
| = _ _ - | , - , , _ = , = _ , = = = - _, , = , , =| .| , _ -
,, - | , - | , = c | .
Bylece onlar, iki gnde yedi gk olarak yaratt ve her ge ileyi kanununu
koydu (vahyetti). Ve biz, yakn semy kandillerle donattk, bozulmaktan da koruduk.
te bu, Azz, Alm Allahn takdiridir.
146

Buradaki emirden maksat onlarn dzenli ileyii iin gerekli olan ve
snnetullah diye ifade edilen tabiat kanunlardr. Bu kanunlar koymak da vahiy olarak
ifade edilmitir.
(7) gd Olarak Vermek:
., = - , - =| - , , , , , | - = . | | _ | , c, _ _ - |
Rabbin balarsna; dalardan, aalardan ve insanlarn yaptklar ardaklardan
(kovanlardan) kendine evler edin, diye igd verdi.
147

Hayvanlar yeme, ime, barnma, oalma gibi faaliyetlerini igd denen
ilerinde programlanm bir drt sayesinde yaparlar. Burada bu temel faaliyetlerinden
birisi olan barnma ihtiyac misal verilmi ve arlarn barnma ihtiyacn karlamalar
iin ilerine Allah Telnn igd yerletirmesi vahiy olarak adlandrlmtr.




146
el-Fussilet 41 / 12.
147
en-Nahl 16 / 68.
59

3. Vahiy Kelimesinin Anlamlar Arasndaki liki
Fussilet sresindeki u yete dikkatlerimizi tekrar evirelim:
Bylece onlar, iki gnde yedi gk olarak yaratt ve her ge ileyi
kanununu koydu (vahyetti). Ve biz, yakn semy kandillerle donattk, bozulmaktan da
koruduk. te bu, Azz, Alm Allahn takdiridir.
148

Bugn bildiimiz mnda gkyz ve ondaki varlklarn belirli kanunlar
vardr ve ileyileri bu tabiat kanunlar erevesinde olmaktadr. Bu, onlarda gelii
gzel ileyiin deil bir dzenin olduunu gsterir. te gkyz ve ondaki varlklarn
vazifelerini bir ahenk iinde icra etmeleri iin yaplan dzenleme veya program, burada
vahiy olarak adlandrlyor.
Hayvanlar leminin ileyii de rastgele deil, bir dzen iinde yrmektedir.
Btn hayvanlar en bynden tutun da en kne kadar kendi gdalarn temin
etmek zere belirli igd ve kabiliyetlerle donatlmtr.
Kck bedeni ve incecik ayaklaryla bir rmcein gdasn temin etmesi,
hele uan bir sinei yakalamas mmkn grnmeyebilir. Ama Allah Telnn iine
yerletirdii igd ve verdii kabiliyet sayesinde yaplndaki dzen ve incelik
itibaryla mhendisleri bile hayran brakan ok zayf bir barnak hazrlamakta
149
ve
gdasn temin etmek zere orada beklemektedir. Normalde yakalamasnn mmkn
olmad bir sinek sonunda farkna varmadan aa taklmakta, gdas bylece kendi
ayana gelmektedir.
Nahl sresindeki, Rabbin balarsna; dalardan, aalardan ve insanlarn
yaptklar ardaklardan (kovanlardan) kendine evler edin, diye igd verdi.
150

yetinde Allah Tel, arnn barnak ihtiyacn kendi kendine temin etmesi iin ona bir
igd vermesini vahiy kelimesiyle ifade etmesi dikkat ekicidir. Demek ki Arapada

148
el-Fussilet 41 / 12.
149
Allah'tan baka dostlar edinenlerin durumu, rmcein durumu gibidir. rmcek bir yuva
edinir; halbuki yuvalarn en r phesiz rmcek yuvasdr. Keke bilselerdi! (el-Ankebt 29 / 41)
150
en-Nahl 16 / 68.
60

vahiy kelimesi sadece peygamberlere gelenler iin deil, dier canllara, hatta canszlara
gelen zel bir bilgi iin de kullanlyormu.
Burada balars misal verildi. Ama rmcek misalinde grdmz gibi aslnda
dier hayvanlarn da gda, barnma, korunma gibi temel ihtiyalarn, akll insanlar bile
hayret iinde brakan bir beceriyle karladklarn ve hayatlarn devam ettirmeyi
baardklarn mahede ediyoruz. te onlar, yaamlarn Allah Telnn kendilerine
bahettii bir igd, bir program sayesinde srdrmektedir. Bu programlama iine,
Kurnda vahiy dendiini grdk.
O halde peygamberlere gelen ile dier canl ve canszlara gelen vahiy arasnda
nasl bir balant olabilir?
Mesela gkyz kendi vazifesini hakkyla yerine getirmektedir. nsanolu
uursuzca tabiattaki dzene mdahale edip ilemez hale getirinceye kadar, bu
mkemmel ileyi devam etmektedir. u yet-i kermelerde bu mkemmel dzene
iaret edilmektedir:
O ki, birbiri ile uyumlu yedi g yaratmtr. Rahmn olan Allah'n
yaratnda hibir uygunsuzluk gremezsin. Gzn evir de bir bak, bir bozukluk
grebiliyor musun?
151

Sonra gzn, tekrar tekrar evir bak; gz (arad bozukluu bulmaktan) ciz
ve bitkin halde sana dnecektir.
152

Yine balars dalarda bayrlarda dolap aalarda, ardaklarda kendi yaam
iin elverili kovuklar bulup orada yerlemektedir. Fakat asl sanat kovuun iine
girdikten sonra balamaktadr. Yapt petekler, mesleinde en baarl mimar ve
mhendisleri bile hayran brakacak bir dzen ve mkemmellik iinde altgenler olarak
planlanmtr. Normal olarak ok ciddi bir hesap, plan ve proje gerektiren bu petek
yapm ii, insanlar gibi bir akla sahip olmayan arlar tarafndan her defasnda

151
el-Mlk 67 / 3.
152
el-Mlk 67 / 4.
61

tekrarlanabilmektedir. Onlara verilen bu igd yet-i kermede vahiy olarak ifade
edilmektedir.
Burada iki kademeli bir ileyi vardr. nce ge vahyediliyor (tabiat kanunlar
konuyor). Sonra orada hem kendi ileyii bakmndan, hem de evreledii ve iinde
yaayan dier varlklar asndan mkemmel bir dzen ortaya kyor.
Yine arya vahyediliyor (igd veriliyor). Sonuta hem kendisi iin hem de
insan, hayvan ve dier canllar iin faydal bir sonu ortaya kyor.
Bu ve benzeri misallerden hareketle, peygamberlere Allah Tel tarafndan
bilgi aknn da vahiy olarak adlandrlmasnn bir anlam olamaz m? Bu tr vahyin de
birinci aamas, bilginin peygambere ulatrlmasdr. Peki, sonraki aamas?
Sonu olarak tabiat ve canllarda mahede ettiimiz mkemmel dzen, Allah
Telnn vahiy diye ifade ettii bir kodlamay onlara vermesi sayesinde olmaktadr.
Btn tabiat ve canllar esas itibaryla insan iin var edilmitir.
153
O halde canl ve
canszlarda mkemmel sonu veren bu ilh vahyin, insan ve yaad toplum iin de
ayn sonucu verme zelliinin bulunmas gerekmez mi?
4. Vahyin Terim Anlam
Kelime olarak farkl anlamlarn grdmz vahyin terim anlam; Allah
Telnn, kullarndan setii kimseye, bilmesini istedii hidayet ve bilgi eitlerinin
tamamn, insanlarn alk olmad, gizli ve hzl bir yolla bildirmesidir.
154

Burada arac genellikle Cebril (a.s.)dr. Bu trl vahiy Peygamberimiz iin
sz konusu olduu gibi dier btn peygamberler iin de geerlidir. Nitekim Cenb-
Hak farkl peygamberlerin isimlerini vererek onlara vahyettiini u yet-i kermede
beyan etmitir.

153
O, yerde ne varsa hepsini sizin iin yaratt. Sonra (kendine has bir ekilde) semaya yneldi,
onu yedi kat olarak yaratp dzenledi (tanzim etti). O, her eyi hakkyla bilendir. (el-Bakara 2 / 29)
154
ez-Zerkn, Muhammed Abdl-Azm, Menhill-rfn f Ulmil-Kurn, Beyrut, 1995,
c.1. s.56.
62

, ,, , , _ | , , - | = - , - _`, ,| _, _ | , , - | c , |, , - | , 3 = , , - =
, , =,, | _ ., - = , = | | =, - , _, , _ . . , . , = . _
Biz Nuha ve ondan sonraki peygamberlere vahyettiimiz gibi sana da
vahyettik. Ve (nitekim) brahime, smaile, shaka, Yakuba, esbta (torunlara),
saya, Eyybe, Yunusa, Haruna ve Sleymana vahyettik. Davuda da Zebru
verdik.
155

C. Hitabn nsanlara Ulama Sreci
1. Kurnn Levh-i Mahfuzda Olmas
,- , \ , _ , | = | , , ., - , - | , , - | - - , , , , = | = | `; | _ - , _ - |
` ,, - , . , _ . - - , | , . | = =| , - = = | , ,
H. Mm. Apak Kitab'a andolsun ki Biz, anlayp dnmeniz iin onu
Arapa bir Kur'an kldk. O, katmzda bulunan Ana Kitap'ta (levh-i mahfuzda) mevcut,
yce ve hikmetle dolu bir kitaptr. Siz, haddi aan kimseler oldunuz diye, sizi Kur'an'la
uyarmaktan vaz m geelim?
156

Kurnn aslnn mml-Kitabda olduunun belirtilmesi onu ereflendirmek
ve yceltmek iindir.
157

Buradaki mml-Kitab zerinde ihtilaf edilmitir.
ounluk ( =, - _ , | _ ` =, - . | , , )
158
yetine gre bu Levh-i
Mahzdur, diyor. nk burada geen vasflarn tamam Levh-i Mahfzun
vasflardr.
159


155
en-Nisa 4 / 163.
156
ez-Zuhruf 43 / 1-5.
157
bn Atyye, el-Muharrarul-Vecz, c.5, s.45.
63

mml-Kitab denmesi, kitaplarn kendinde mevcut olduu asl olmasndandr.
Hepsi ondan nakledilir ve oaltlr.
160
Her eyin asl, esas, o eyin anasdr. Kurnn
asl da Allah katndaki Levh-i Mehfzda mevcuttur.
161
Sonra burada ( , = |) buyrulmas
Allahn katnda olduunu gsteriyor.
mml-Kitaba, ilm-i ezel anlam da verilmitir.
162

Ayrca mml-Kitab, ( - | = | ; | ` = - ` = , - - = | c , - , | =| ,
` = , , = -)
163
ifadesindeki muhkem yetler olarak da tefsir edilmitir. O zaman manas,
Ha-Mm sresi asl ana konularn bulunduu muhkem yetleri ihtiva eder, eklinde
olur.
164

(` ,, - _ - | ) ise ycedir, muhkemdir, kendinde ihtilaf ve eliki bulunmaz,
anlamna gelir.
165


158
Hayr o erefli bir Kur'an'dr. Levh-i Mahfuz'dadr. (el-Brc 85 / 21-22)
159
er-Raz, Mefthul-Gayb, c.27, s.194.
160
ez-Zemaher, el-Kef an Hakik Gavmidt-Tevil ve Uyunil-Ekvil f Vchit-Tenzl,
Riyad: Mektebetl-Ubeykn, 1998, c.3, s.477.
161
el-Vahid, el-Vast, c.4, s.63; er-Raz, Mefthul-Gayb, c.27, s.194.
162
el-ls, Ebul-Fadl ihbddn es-Seyyid Mahmud el-Badd, Rhul-Men F Tefsril-
Kurnil-Azm ves-Sebil-Mesn, Beyrut: Dru hyit-Trsil-Arab, 1997, c.25, s.64.
163
Sana Kitab' indiren O'dur. Onun (Kur'an'n) baz yetleri muhkemdir ki, bunlar Kitab'n
esasdr. Dierleri de mtebihtir. Kalplerinde erilik olanlar, fitne karmak ve onu tevil etmek iin
ondaki mtebih yetlerin peine derler. Halbuki Onun tevilini ancak Allah bilir. limde yksek
pyeye erienler ise: Ona inandk; hepsi Rabbimiz tarafndandr, derler. (Bu incelii) ancak aklselim
sahipleri dnp anlar. (l-i mrn 3 / 7)
164
er-Raz, Mefthul-Gayb, c.27, s.194.
165
el-Kurtub, el-Cmiu li Ahkmil-Kurn, c.16, s.62.
64

;, | _ | , , , . | | , v , ` ,, = - ., - , | ` , . | - , , v , ` , . | - , , vv , = _
., - , vt , . , = | | , -. , | , v , _ | - | `= _ - , , t- , ., = - , | ., = | = , , | , t\ ,
., ,= , | , | _ _ ., - , t ,
Hayr! Yldzlarn yerlerine yemin ederim. Eer bilirseniz, gerekten bu,
byk bir yemindir. phesiz bu, deerli bir Kur'an'dr. Korunmu bir kitaptr. Ona
ancak temizlenenler dokunabilir. O, lemlerin Rabbinden indirilmitir. imdi siz, bu
sz m kmsyorsunuz? Allah'n verdii rzka kar kr, onu yalanlamakla m
yerine getiriyorsunuz?
166

( ., - = _ ) Kurn, Allah katnda Levh-i Mahfzda muhafaza edilen ve
eytandan korunmu bir kitaptadr.
167

= , , , \\ , = . , \ , - - - . = _ , \ , , = - - -, - , \. , = , | ,
= , \ , _ , ; , \ ,
Hayr! phesiz bunlar bir ttr. Dileyen ondan (Kur'an'dan) t alr. O,
deerli sahifelerdedir. Tertemiz klnm, yce makamlara kaldrlm mukaddes
sahifelerde. Ktiplerin ellerindedir. Deerli ve gvenilir ktiplerin.
168

` =, - . | , , , \ , =, - _ , | _ , ,
Hayr o erefli bir Kur'an'dr.
Levh-i Mahfuz'dadr.
169


166
el-Vka 56 / 75-82.
167
el-Begav, Ebu Muhammed el-Huseyn b. Mesud, Melimt-Tenzl (Tefsrul-Bagav), thk.
Muhammed Abdullah Nemr, Riyad: Dr't-Tayyibe, 1993, c.8, s.22.
168
Abese 80 / 11-16.
169
el-Brc 85 / 21-22.
65

Bu yet-i kermeler de Kurn- Kermin aslnn Levh-i Mahfuzda olduunu
ak bir ekilde ortaya koymaktadr.
2. Melein Vahyi Almas
Allah Tel, emrettii zaman meleklerin bunu nasl rendiklerine dair u
hadis-i erifte geni aklama bulunmaktadr:
Eb Hureyre (r.a.)dan rivayet edildiine gre Peygamber (s.a.v.) yle
buyurdu: Allah gkyzndeki meleklere bir iin yerine getirilmesini hkmettii
zaman, dz ve sert bir ta zerindeki zincir (sesi) gibi olan bu ilh hkme melekler
tammiyle itaat ederek korku ile kanatlarn birbirine vururlar.
Al ibnu'l-Medn yle dedi: Sufyn ibn Uyeyne'den bakas bu Safvn
kelimesini Safavn eklinde syledi.
Gnllerinden bu korku giderilince de melekler (Cebrl ve Mikl gibi
Mukarrebn meleklerine):
Rabb'iniz ne syledi? diye sorarlar. Mukarrebn melekleri, sorana:
Allah hakk sz syledi, Allah pek ycedir, pek byktr! derler.
170

Bu suretle kulak hrsz eytnlar, Allah'n o emir ve takdirini iitirler. O srada
kulak hrsz eytnlar (yerden ge kadar) birbirinin stnde zincirleme dizilmi (ve
kulak hrszlna hazrlanm) bulunurlar.
-Sufyn ibn Uyeyne, dinleyici eytnlarn birbirleri stnde dizililerini eliyle
yle vasflad: Sa elinin parmaklan arasn aralad da onlarn bir ksmn dierleri
zerine dikti:-
eytnlar bu vaziyette iken bz defa meleklerin konumalarn iiten en
stteki eytna bir ate paras yetiir de, altndaki eytna o haberi iittirmeden nce,
onu yakar. Bz defa da ate ona eriemeyip alt tarafnda bulunan eytna haberi ak. O

170
Sebe 34 / 23.
66

da haberi kendisinden sonra bulunan daha aadaki eytna atar ve bu suretle haber t
yere kadar ular.
Sufyn ibn Uyeyne bazen yle demitir: Nihayet o haber yere ular ve
sihirbazn azna atlr. Sihirbaz o haberle beraber yz yalan uydurup halka syler. lh
emir yeryznde gerekleince de sihirbaz kii doru sylemi olur. Ve ondan bu haberi
iitenler, insanlara:
Sihirbaz bize, fuln ve fulan gnleri yle yle olacak diye haber vermedi
mi? Grdnz sihirbazn haber verdiklerini doru bulduk, derler; bu da sihirbazn
gkyznden iitildi dedii o szden dolay yaplan bir tasdiktir. Artk onun verdii
haberlerin hepsini doru saymlardr
171

3. Levh-i Mahfzdan Dnyaya
Nzul srecinin nasl gerekletii konusunda Kur'n- Kerm'deki baz yetler
bize k tutmaktadr. Bu srecin hangi ayda baladn u yette aka gryoruz:
( . | | ; = , | - = `, , | ; = . | -, , | =| . = - _ , = )
172

Ramazan ay, insanlara yol gsterici, dorunun ve doruyu eriden ayrmann
ak delilleri olarak Kur'an'n indirildii aydr.
173

Ramazan ay, Kur'n aydr. Ama onun iinde mevut olan bir gece,
dierlerinden farkl bir zellik arz etmektedir. Zira bu ay iinde Kur'n o gecede
inmitir.

171
Buhr, Tefsir 175.
172
- = , = . | | ; = , | - = `, , | ; = . | -, , | =| . = - _ , = - - = , ,=| , _ - | =, - .
= - | , | . - | , , =, , | . , | , , -| =, , - | ;, | - = - = . = , - | , = - _ - -| `, |
173
Ramazan ay, insanlara yol gsterici, dorunun ve doruyu eriden ayrmann ak delilleri
olarak Kur'an'n indirildii aydr. yle ise sizden ramazan ayn idrak edenler onda oru tutsun. Kim o
anda hasta veya yolcu olursa (tutamad gnler saysnca) baka gnlerde kaza etsin. Allah sizin iin
kolaylk ister, zorluk istemez. Btn bunlar, sayy tamamlamanz ve size doru yolu gstermesine
karlk, Allah' tazim etmeniz, kretmeniz iindir. el-Bakara 2 / 185.
67

| | , _ = | - , | _
Biz onu (Kurn) Kadir gecesinde indirdik.
174

O halde Kur'n- Kerm, bize ini srecinin zamann bildirmektedir. Yalnz
Kur'n toptan bir defada nzil olmu deildir. Dolaysyla buradaki yetleri nasl
anlamamz gerektii konusunda farkl grler ortaya kmtr.
Birincisi, Kur'n'n toplu olarak kadir gecesinde dnya semsna indii
eklindedir. Bundan sonra para para ne kadar zaman da indii konusunda yirmi, yirmi
, yirmi be sene diye farkl ifadeler vardr. Bunlar Raslullah (s.a.v.)'in kendisine
peygamberlik geldikten sonra ne kadar Mekkede kaldna dair farkl grlerden ileri
gelmektedir.
175

Bu gr daha mehur ve daha doru gzkmekte, ounluk da bu gr
desteklemektedir.
176
Zira rivayetler bu kanaati glendiriyor:
Hkim Mstedrekinde Buhr ve Mslimin artlarna gre sahih olan u
hadisi nakletmektedir:
bn Abbas (r.a.) Allah Telnn Biz onu (Kur'an') Kadir gecesinde
indirdik.
177
Buyurmas hakknda syle demitir: Kurn, Kadir gecesinde bir defada
toplu olarak yldzlarn yeri olan dnya semasna indirilmitir. Ardndan Allah Tel
onu Raslne (s.a.v.) birbirinin pei sra indirmitir. Azz ve Cell olan Allah yle
buyurmutur:

174
el-Kadr 97 / 1.
175
Eb me el-Makds, ihabddin Abdurrahman b. smail b. brahim, el-Mridl-Vecz
il Ulmin Teteallak bil-Kitbil-Azz, thk. Tayyar Altkula, Ankara: T.D.V. Yaynlar, 1986, s.14; ez-
Zerke, el-mm Bedrddn Muhammed b. Abdullah, el-Burhn f Ulmil-Kurn, Beyrut, 1990, c.1
s.321, es-Suyt, Celaleddin Abdurrahmn, el-tkn f Ulmil-Kurn, tlk. Mustafa Dib el-Buga, Beyrut:
Dru ibn Kesr, 2002, c.1 s.129.
176
ez-Zerke, el-Burhn f Ulmil-Kurn, c.1 s.321, es-Suyt, el-tkn f Ulmil-Kur, c.1
s.131.
177
el-Kadr 97 / 1.
68

nkr edenler: Kur'an ona bir defada topluca indirilmeli deil miydi? dediler.
Biz onu senin kalbine iyice yerletirmek iin byle yaptk (para para indirdik) ve onu
tane tane (ayrarak) okuduk.
178

kincisi, farkl grlere gre yirmi, yirmi ya da yirmi be sene zarfnda
gelen kadir gecelerinde inmitir. Her kadir gecesi o sene Allah Telnn inmesini takdir
ettii kadar nzil olur. Bundan sonra da senenin tamamnda para para Raslullah
(s.a.v.)'e iner.
179

Bu gr Vahid, naklediyor.
180
Kurtub, Mukatilin bu grn ifade
ettikten sonra bunun, Kurn bir kerede toplu olarak indirilmitir.
181
eklinde icmaen
nakledilen rivayetlere muhalif olduunu belirtir.
182

nc, inii kadir gecesinde balamtr. Sonra bunun dndaki farkl
zamanlarda para para nazil olmutur.
183

Bu gr abden nakledilmitir
184


178
, - . _,- , =,-= - . _,=- - . ,- |,| . ,,,, , 3=, |,| . ;:.| =,- , == . -| ,_ ,,| -|
_- -|,| . ,- = _=_ ,- , _=| -,| || , , ,| ;,| _|,s . ,=| r _, =- -< _=| -,| .| ,| . .
- - ,| . -, | -=-, ,= -,- = _= -|,=_ _- -|, = , =. -, .,| c|= =- -< .| -,- , v,| ,=| ,|
:, _ , _,= .,=- = -- , _,=| == _-
el-Hakim, el-Mstedrek 2 / 530.
179
ez-Zerke, el-Burhn f Ulmil-Kurn, c.1 s.321, es-Suyt, el-tkn f Ulmil-Kur, c.1
s.131.
180
el-Vahid, el-Vast f Tefsril-Kurnil-Mecd, c.4, s.532.
181
el-Hakim, el-Mstedrek 2 / 223.
182
el-Kurtub, el-Cmiu li Ahkmil-Kurn, c.2, s.298.
183
es-Suyt, el-tkn f Ulmil-Kur, c.1 s.132, ez-Zerke, el-Burhn f Ulmil-Kurn, c.1
s.321.
184
el-Kurtub, el-Cmiu li Ahkmil-Kurn, c.10, s.130; ez-Zerke, el-Burhn f Ulmil-
Kurn, c.1 s.322, es-Suyt, el-tkn f Ulmil-Kur, c.1 s.131.
69

4. Kurnn Toplu Olarak Dnya Semasna nmesindeki Hikmet
Kurnn toplu olarak dnya semasna iniinde muhakkak ki ok byk
hikmetler vardr. Yalnz burada Allah Telnn onu topluca indirme emrine ve
kendisine indirilen ahsn durumuna dikkat ekilmekte ve bu durumun ehemmiyetini
vurgulamaktadr.
Ayn zamanda yedi kat gklere kadar bildirmektedir ki bu, mmetlerin en
stne gelen son peygambere indirilmi son kitaptr.
185

5. Kurnn Dnyaya Peyderpey Geliindeki Hikmet
nkr edenler her konuyu dillerine doladklar gibi Raslullah (s.a.v.)e
kendisinden nceki peygamberlere indirildii gibi neden Kurnn topluca
indirilmediini sorarlar. Bakn bunun cevab yet-i kermede nasl gelmektedir:
- , - ,` | , | , =| , | , _ = . - , .`, | c | = = - - - . | , ,
_ . . - | ` | , = - | , , c , | , | , ,
nkr edenler: Kur'an ona bir defada topluca indirilmeli deil miydi? dediler.
Biz onu senin kalbine iyice yerletirmek iin byle yaptk (para para indirdik) ve onu
tane tane (ayrarak) okuduk.
Onlarn sana getirdikleri hibir temsil yoktur ki, (onun karlnda) sana
dorusunu ve daha an getirmeyelim.
186

Burada Cenb- Hak, peygamberin kalbini, kuvvetlendirmek iin bu ekilde
Kurn indirdiini beyan ediyor. nk vahiy, her hadisede yenilenince kalbe daha
gl etki eder ve vahyi alan kiiye daha ok destek olur. Bu da melein iniinin
oalmasn, peygamberle olan ahdin tazelenmesini ve onunla beraber Cenb- Hak
tarafndan gelen risaletin yenilenmesini gerektirir.

185
Eb me el-Makds, el-Mridl-Vecz, s.24.
186
el-Furkn 25 / 32-33.
70

Bir baka mn da ezberlemen iin byle yaptk eklindedir. Dolaysyla
Kurn zorlanmadan kalbine, gnlne yerleir. Peygamber (s.a.v.) yazmayan ve
okumayan bir mm idi. Bu sebeple Kurn paralara ayrdk ki onu ezberlemesi kolay
olsun.
187

6. Btn Peygamberlere Vahiy Gelmitir
Vahiy, Allah Teln, insanlar dnyaya gnderdikten sonra onlara bilgi
ulatrmak iin kulland bir iletiim vastasdr. Bu, insanlkla birlikte balam bir
sretir. Dolaysyla vahiy hadisesiyle ilk karlaan ve ilk kez peygamber olan
Raslullah (s.a.v.) deildir. Ondan nce de peygamberler gelip gemitir. Cenb- Hak,
elisi Hz. Muhmmedden muhataplarna kar bu ekilde hadiseyi ortaya koymasn
istemektedir.
_ | , _ -, , - | , _ , | . , , , | _ , - , - _ . | - =| - - = , . - | | , | - ` , =
` _ , -
De ki: Ben peygamberlerin ilki deilim. Bana ve size ne yaplacan da
bilmem. Ben sadece bana vahyedilene uyarm. Ben sadece apak bir uyarcym.
188

Bu konuda baz yet-i kermelerde daha detayl bilgi mevcuttur. Peygamber
Efendimiz (s.a.v.)e nasl vahyedildiyse ilk peygambere de, onun ardndan gelenlere de
ayn ekilde vahiyedilmitir. Hepsi de bir zincirin halkalar gibidir.
_ | , , - | = - , - _`, ,| _, _ | , , - | c , | , , - | , 3 = , , - = , ,, , ,
_, , _ . . , . , = . _ , , =,, | _ ., - = , = | | =, - ,
Biz Nuha ve ondan sonraki peygamberlere vahyettiimiz gibi sana da
vahyettik. Ve (nitekim) brahime, smaile, shaka, Yakuba, esbta (torunlara),

187
Eb me el-Makds, el-Mridl-Vecz, s.28.
188
el-Ahkf 46 / 9.
71

saya, Eyybe, Yunusa, Haruna ve Sleymana vahyettik. Davuda da Zebru
verdik.
189

7. Peygamberlere Gelen Vahiylerin znn Bir Olmas
Cenb- Hakkn insanlardan istedii eyler, z itibaryla ayndr. Bu sebeple
peygamberlere gnderilen kitaplar da asllar itibaryla birbirine benzemektedir. Bu
hususu Mide sresinde birer yet arayla pe pee gelen ifadelerde grebilmekteyiz.
Srenin 44. yetinde Tevrat ile ilgili bilgi verilmektedir:
( , ` _, ; = ,, _ ,| | | ... )
190

Biz, iinde doruya rehberlik (hidayet) ve nur olduu halde Tevrat'
indirdik
191

Burada Tevrat hidayet kayna ve insanlarn yolunu aydnlatc bir nur olarak
vasflandrldn gryoruz. Bundan bir yet sonra bu sefer ncil anlatlmaktadr:
, | , _ ,| - - , = , ,, | |`= = - , , - , _ ., - , , _ _ - , | ` _, ; = -, ,
; = _ ,| - - , = , , , | |`= = - _ | - = - , -
Kendinden nce gelen Tevrat' dorulayc olarak peygamberlerin izleri
zerine, Meryem olu sa'y arkalarndan gnderdik. Ve ona, iinde doruya rehberlik

189
en-Nisa 4 / 163
190
| | , .,, ,| . , = | , = | , =| .,, ,| , , , , ` _, ; = ,, _ ,| , -| = - , = = , _ , - | |
= | . , = - | , = = , = - , - . | , c | | -| , | , , , , | - , | _ , \ ,
191
Biz, iinde doruya rehberlik ve nur olduu halde Tevrat' indirdik. Kendilerini (Allah'a)
vermi peygamberler onunla yahudilere hkmederlerdi. Allah'n Kitab'n korumalar kendilerinden
istendii iin Rablerine teslim olmu zhidler ve bilginler de (onunla hkmederlerdi). Hepsi ona (hak
olduuna) ahitlerdi. u halde (Ey yahudiler ve hakimler!) nsanlardan korkmayn, benden korkun.
Ayetlerimi az bir bedel karlnda satmayn. Kim Allah'n indirdii (hkmler) ile hkmetmezse ite
onlar kfirlerin ta kendileridir. (el-Mide 5 / 44)
72

ve nr bulunmak, nndeki Tevrat' tasdik etmek, saknanlara bir hidayet ve t olmak
zere ncil'i verdik.
192

Bu yette, ncilin kendinden nceki Tevrat dorulamasna (tasdik) vurgu
yaplyor. Yine onun hidayet kayna ve insanlarn yolunu aydnlatc bir nur olma
zellii ifade ediliyor. Demek ki ncil yepyeni bir ey getirmiyor. Tevratta gelen
bilgileri z itibaryla kabul edip hidayet ve nur olma gibi Tevratla ayn vasflar
tayarak bir tecdid, bir yenilenme hareketi balatyor.
ncilin tasdik etme zelliinin vurguland bir baka yette ise onun
kendinden sonraki peygamberi mjdeleme gibi bir vazifesinin olduunu gryoruz.
- = , , , | |`= = - , , | , -| ,, = _ _` , , = , _ , , , , - , _ ., - , | . , `= , - _ ,|
= = - , - _ | , ,, = , ` _ , - ` = = , | | = `, , | , , - = - | -
Hatrla ki, Meryem olu sa: Ey srailoullar! Ben size Allah'n elisiyim,
benden nce gelen Tevrat' dorulayc (tasdik) ve benden sonra gelecek Ahmed adnda
bir peygamberi de mjdeleyici olarak geldim, demiti. Fakat o, kendilerine ak deliller
getirince: Bu apak bir bydr, dediler.
193

imdi tekrar Mide sresine dnersek, ncilin vasflarnn anlatld yetten
sonra devamla 48. yette bu sefer Kur'nn hususiyetleri ele alnyor:
( - , - , , - = | - - , = , , , | |`= = - ` | , = | c , | , | | ... )
194

Sana da, daha nceki kitab dorulamak ve onu korumak zere hak olarak
Kitab' (Kur'an') gnderdik
195


192
el-Mide 5 / 46
193
es-Saff 61 / 6.
194
( , = , , , | |`= = - ` | , = | c , | , | | - - , , | _ , | -| , | , , , , , , - - , - , , - = | - - - =
| | = - -- | , - | -| = , | - , - - - = , - - - | ` | , , `, , -, - , - - - -| _ | , = , | , , = , - _ , , , ,
., -, , )
73

yette Kur'n- Kermin de kendinden ncekini doruladna (tasdik) iaret
ediliyor. Demek ki ncilde olduu gibi Kur'nda da bu vasf bulunmaktadr.
Bununla beraber Kur'nn bir zelliine daha burada vurgu yaplmaktadr.
Kendinden ncekini korumak, gzetmek ve ahitlik etmek (mheymin)
196
eklinde ifade
edilen bu hususiyetle birlikte Kur'nn, nceki kitaplarn zn ortadan kaldran bir
kitap deil, aksine o z kendinde bulundurarak koruyup kollayan bir konumda
olduunu anlyoruz.
Yine dier kitaplarda olduu gibi Kur'n- Kermin de hidayet kayna ve nur
olma zelliinin bulunduunu u yette grmek mmkndr:
- - | . , | | = | - _ = . - - | - - _ c , | , , - | c | = - , = , _,
- ,, . - = = _ | , = , | c , . , - - =
te bylece sana da emrimizle Kur'an' vahyettik. Sen, kitap nedir, iman nedir
bilmezdin. Fakat biz onu bir nur kldk. Onunla kullarmzdan dilediimizi doru yola
(hidayet) iletiyoruz. phesiz ki sen doru bir yolu gstermektesin.
197

O halde hem Tevrat, hem ncil, hem de Kurnn, kendi dnemlerinde hidayet
kayna ve insanlarn yolunu aydnlatan bir nur olma zelliklerinin bulunduu; ncilin
ve Kur'nn kendinden ncekini tasdik etme hususiyetlerinin olduu grlmektedir.
Yine ncilin kendinden sonra gelecek peygamberi mjdeleme, Kurnn ise nceki
kitaplar koruma ve gzetme gibi vasflar bulunduu ifade edilebilir.

195
Sana da, daha nceki kitab dorulamak ve onu korumak zere hak olarak Kitab' (Kur'an')
gnderdik. Artk aralarnda Allah'n indirdii ile hkmet; sana gelen gerei brakp da onlarn arzularna
uyma. (Ey mmetler!) Her birinize bir erat ve bir yol verdik. Allah dileseydi sizleri bir tek mmet
yapard; fakat size verdiinde (yol ve eratlerde) sizi denemek iin (byle yapt). yleyse iyi ilerde
birbirinizle yarn. Hepinizin dn Allah'adr. Artk size, zerinde ayrla dtnz eyleri(n gerek
tarafn) O haber verecektir. (el-Mide 5 / 48)
196
Mheymin: Koruyan, gzetleyen, ahid, kendisine gvenilen gibi anlamlara gelir. (Bkz. et-
Taber, Cmiul-Beyn an Tevlil-Kurn, c.8, s.486.)
197
e-r 42 / 52.
74

lah kitaplar, ayn kaynaktan beslenen farkl nehirler gibidir. Hepsinin kayna
ve z birdir. Ama ak yerleri ve ekilleri deiiktir. Bu sebeple Kur'nn da z
itibaryla daha nceki vahiy srecinin bir paras ve devam olduunu syleyebiliriz.
8. Vahiy ve Hadiselerin Bulumas
Allah Telnn kullarna anlatmak istedii esaslarn (yetlerin) uygulamal
olmas iin hadiselerle tevafuk etmesidir. Yoksa yetlerin gelii tesadf sonucu
olmamaktadr.
Mesela birine her art altnda doru sylemenin gerekli olduunu, kiinin
doruluktan hibir zaman ayrlmamas gerektiini anlatmak iin bir yol onunla konuup
detayl bir ekilde bu iin ne kadar nemli olduunu izah etmektir. Kii, doru
sylemekten uzaklat vakit bana neler gelebileceini anlatmak iin uzun uzun
nasihat etmek gerekir.
Bir baka yol ise konu hakknda hemen konumak yerine uygun bir frsat
kollayarak, bu duruma misal olabilecek bir hadiseyle karlamay beklemektir. Byle
bir durumla karlaldnda konuyu aarak, ite bak bu kii eer doru syleseydi
bana bunlar gelmeyecekti, diye meydana gelmi bir hadise zerinden meselenin
anlatlmasdr. Yani yeri ve zaman geldiinde ta gediine koymaktr.
Birinci yol her zaman kullanlan bir usul olsa da imkn olduu zamanlarda
ikinci yolu kullanmak meselenin anlatlmas asndan daha etkilidir. nk doru szl
olunmad takdirde kiinin bana neler gelebilecei bizzat mahede edilmi, kafadaki
oluabilecek acaba gerekten sonu yle mi olur eklindeki phelere mahal verilmemi
olur.
Daha etkili bir usul ise doru sylemeyen bir kiinin iine dt sradan basit
bir hadiseyi misal vermek yerine, bu yanl hareketi yapanlar iinde dierlerine nazaran
durumu ok daha vahim olan bir misali gstermek meselenin daha ok kafada kalmasn
salayacaktr. Zira rnek vermede esas olan meselenin daha iyi anlatlmasdr. Daha
gzel ve etkili bir misal varken sradan olan semek istenen sonuca ulamay
geciktirecektir.
75

Tebihte hata olmaz derler, yetlerin inmesine sebep olan hadiseleri yani
esbab- nzul de bu misale benzetebiliriz. Allah Tel dileseydi Kurn- Kermin
tamamn bir defada topluca indirebilirdi. Ama O, Kurn topluca indirmek yerine
zaman zaman byle hadiselerle mutabakat salayacak ekilde indirmitir. Bu bizim iin
bir rahmet vesilesidir.
Anlatlmak istenen meselelerin daha iyi anlalmasn salamaktadr.
Genel kaide ve kurallarn bizim tarafmzdan daha iyi anlalmasn
salamaktadr
Genel kaide ve kurallarn zel hadiselere nasl uygulandn gstermektedir.
Bylece Kurn- Kermde gelen esaslarn insanlarn hayatlarna nasl
aktarlaca konusunda bizlere uygulamal olarak k tutmaktadr.
Neden byle yaplmtr?
nk daha nce gelen kitaplarn hitap sahas daha snrl ve geerlilik sresi
daha ksadr. Kurn- Kerm ise btn insanlara hitab etmektedir. Kendisinden sonra da
kyamete kadar baka bir kitap gelmeyecektir. Bu sebeple Kurn- Kermin btn
zaman ve zeminlere hitab edebilmesi iin ondaki kaide ve esaslarn hayata
geirilmesinin ilk misalleri bu ekilde verilmi olmaktadr.
9. Vahiy Tenzildir
, _ . , ,, -| , - | , , | c , \\ , _ | - | `= _ , | - , , \ , _ - | | _| - , , , \ ,
, _ = | - ., | c , | _ - , \. , _ , - `_ , - . . , , \ ,
Muhakkak ki o (Kur'an) lemlerin Rabbinin indirmesidir. (Reslm!) Onu
Rhu'l-emn (Cebrail) indirdi. Senin kalbine; uyarclardan olman iin, Apak Arapa
bir dille.
198


198
e-uar 26 / 192-195.
76

, | . - _ - | _ - | | | | , \- ,
Biz onu, Kur'an olarak, insanlara dura dura okuyasn diye (yet yet, sre
sre) ayrdk; ve onu peyderpey indirdik.
199

- | = .| _ | | - - , , . ,
(Kur'an) yeri ve yce gkleri yaratan Allah tarafndan peyderpey indirilmitir.
200

Bu yetler, Kurn- Kermin Arapa lafzlaryla Allahn kelm olduunu,
Cebrilin onu Raslullah (s.a.v.)in kalbine indirdiini, bu nzln dnya semsna ilk
initen farkl olduunu ve bundan, Kurnn para para iniinin kastedildiini ifade
etmektedir.
Kurnn tenzili, sadece ulv lemden dnya lemine vahiy araclyla bir
metin halinde inii deildir. O ayn zamanda ulv bir szn insanln ufkuna inmesidir.
O, dnyaya inerek dnya semasn aydnlatm, karanlklara boulmu dnyann
gelecei iin yeni bir mit, yeni bir k kaps olmutur.
O, insanlk duygular krelmi, kendi z evladn, sadece kz olduu iin
topraa gmecek kadar alalm, sflilemi insanla ulv bir davet, onlar sflilikten
ulvlie karacak bir tenzil ve kupkuru atlam topra mmbit araziye evirecek bir
rahmet yamuru olmutur.
10. Nzul ve lahi Kelmn nsanln Anlayaca ekle ndirgenmesi
nsanlar daha nce hi bilmedikleri grmedikleri eyleri anlamakta glk
ekerler. Bilmedikleri eyleri bildiklerine kyas ederek alglama yolunu tutarlar. Bu
durumu misalle aklamaya alalm. Mesela btn ulamn hayvan gcyle, at
arabalaryla yapld bir zaman dnelim. Motorlu tatlar yeni yeni kullanlmaya

199
el-sr 17 / 106.
200
Th 20 / 4.
77

balanm ve onlar sadece ehir merkezlerinde, ok az sayda grmek mmkn. Ayn
zamanda, o gnn artlarna gre haberleme imknlarnn ok snrl.
Byle bir devirde kynden ehre at arabasyla gelmi bir kiinin orada
motorlu bir arabay ilk kez grd an tahayyl edelim. Nasl bir duygu iinde olur
acaba? Bir de bu kiinin kyne gittiinde oradaki insanlara motorla alan bu arabay
anlattnda nasl karlanacan, ne gibi sorulara maruz kalacan bir dnelim.
Bu hadise bize araba gibi ele tutulur gzle grlr cisimlerde bile ciddi
deiiklikleri alglamakta zorluk ektiimizi gstermektedir. Burada daha nce
bildiimiz, el arabas at arabas gibi vastalar bildiimiz halde bunlar hakkndaki insan
gcyle, hayvan gcyle alr eklindeki yerlemi kanaatimizi deitirerek bu gler
olmadan alabileceini dnemiyoruz.
imdi bir aama ileri giderek bir baka misale bakalm.
Radyonun ilk kt ve sadece ehirlerde olduu bir devirde, ehre gelen bir
kyl burada ilk defa radyoyla karlar. Kyne dndnde mrnde hi radyo
grmemi kyllere radyoyu konuan bir kutu olarak anlatmaya alr. Ama ne kadar
anlatsa, herkes ona pheyle bakmaktadr. lerinde aklna gvenen bazlar ise, kutunun
iine biri girmitir; masann altna, perdenin arkasna birisi saklanmtr, diye akl
yrterek insansz konuan bir kutuyu kabule yanamamlardr.
Bizzat yaayanlarn anlatt bu hadisede ise kyllerin radyodan anlad bir
tahta kutudur. Tahta paralarndan yaplm bir aletten, iinde insan olmadan ses
gelmesi mmkn deildir.
Buradan anlalyor ki insanlara bilmedikleri eyler anlatldnda, bunlar
bildikleri eylere benzetip onlarla edeer kabul ediyorlar. Peki, bir de hi bilmedikleri
ve grmedikleri, duyularyla alglamadklar eyleri nasl anlayabilirler. Mesela:
Anadan doma m olan bir kiinin gzleri, teknolojinin ve tbbn gelimesi
sayesinde yaplan bir ameliyatla grebilecek hale geliyor. Gzleri almadan nce ona,
bugne kadar grmeyi en ok istediin ey nedir, diye soruyorlar. Verdii cevap ok
dikkat ekicidir: Renkler
78

nsana ilk anda tuhaf gelebilir. Onun, annesini, babasn, kendisini, evini ve
benzeri pek ok eyi daha ok merak etmi olmas beklenebilir. Ama btn bunlara
elleriyle dokunarak snrl da olsa ekillerini kafasnda canlandrabilir. Ama renkleri
nasl alglayacaktr. Bunlar elle tutulur gzle grlr eyler deildir. Duyularmzdan ise
sadece gzlerimiz onu alglayabilir. Bu insana renkleri anlatmaya alan bir kii ne
kadar baarl olabilir?
te Kurn- Kermde bize anlatlan bizim dnyamzn dndaki kavramlar
iinde bulunduumuz zaman ve mekn boyutu ve beer snrlar iinde anlamamz,
alglamamz da buna benzer.
Kurn- Kerm dnyaya indirilmesinin pek ok anlam olabilir:
Allah Tel gibi lemlerin Rabbi olan biz zatn; tenezzl edip insan muhatap
kabul etmesi, insanla konumay murad etmesi, kelmn vahiy olarak peygamberlere
gndermesi ve ilh kelmn bizim anlayabileceimiz kalplar iinde bize sunmas gibi
pek ok anlam olabilir. Bunlarn hepsi ulv lemin, insanlk lemine bir tenezzldr.
Bu sebeple tenzil, Kurnn dnyaya indirilmesi olduu gibi ayn zamanda
bizim dnyamzda benzerleri bulunmad iin alglayamayacamz, Allah, cennet,
cehennem, levh-i mahfuz gibi kavramlarn insanlarn anlayaca ekle kalplara
dklmesidir.
Ayrca farkl zamanlarda insanlarn bilgi dzeyine gre meseleleri anlamalar
da farkl ekillerde olmaktadr. Mesel:
Allah Tel Kurn- Kermde kendini serul-hisab
201
olarak tantyor. Yani
hasaplar arabuk greceini bizlere anlatyor. abuk hesap grme denilince, eskiden
akla kalem, defter, kitap oturup tek tek hesap yapma geliyordu. Dolaysyla ok zor bir
ey olarak grlyordu. Ama bugn bunlar insanlarda farkl armlara sebep oluyor.
Gnmzde gelimi ve byk olan hibir messesede kaytlar kalemle,
deftere yazlarak tutulmuyor, her ey bilgisayarlar zerinde yaplyor. Kaytlar, defterde

201
el-Bakara 2 / 202.
79

deil kaset, sabit disk vb. manyetik ortamlarda saklanyor. Bu sebeple (serul-hisab),
kalem, defter denince insanlarn aklna kalem defter deil bilgisayar geliyor onun tular
geliyor.

D. Hz. Muhammed ile lgili Cephesi
1. Vahyin Balangc
Peygamber Efendimiz (s.a.v.)in vahye ilk kez muhatap olmas ve Kurn
yetlerinin inmeye balamas ile ilgili, Hz Aie validemizin bize verdii bilgiler ok
kymetlidir. Bu sayede konu hakknda ayrntl bilgiye sahip olmaktayz. imdi sz
hadiseyi en iyi bilenlerden biri olarak Raslullah (s.a.v.)in gzde ei Hz. Aie (r.a.)ya
brakyoruz:
Raslullah'n ilk vahy balangc uykuda doru ru'y grmekle olmutur. Hi
bir ru'y grmezdi ki sabah aydnl gibi ak seik zuhur etmesin. Ondan sonra kalbine
yalnzlk sevgisi brakld. Artk Hr Da'ndaki maara iinde yalnzla ekilip, orada
ailesinin yanna gelinceye kadar adedi muayyen gecelerde tehanns (taabbd) eder ve
yine azklanp giderdi. Sonra yine Hadce'nin yanna dnp, bir o kadar zaman iin yine
azk tedrik ederdi. Nihayet Raslullah'a bir gn Hir maarasnda bulunduu srada
Hak (yn vahy) geldi. yle ki, ona melek geldi ve: kr', (yn: Oku) dedi. O da: Ben
okumak bilmem cevbn verdi. Peygamber buyurdu ki:
O zaman Melek beni alp tkatim kesilinceye kadar sktrd. Sonra beni
brakp yine: kr', dedi. Ben de O'na: Okumak bilmem, dedim. Yine beni alp ikinci
defa tkatim kesilinceye kadar sktrd. Sonra beni brakp yine: kr', dedi. Ben de:
Okumak bilmem, dedim. Nihayet beni alp nc defa sktrd. Sonra beni brakp:
- =| c`, _ , = , | | , \ , - - . . , | - , , ; | | c, _ | | , , , | , , - =|
, . , , - , , | - . . , | , - , ,
80

Yaradan Rabb'nn ismiyle oku.O insan alaktan (aslp tutunan zigottan)
yaratt. Oku, Rabb'n nihayetsiz kerem sahibidir. Ki O, kalemle (yaz yazmay)
retendir. nsana bilmediini O retti.
202
dedi.
Bunun zerine Raslullah (kendisine vahy olunan) bu yetlerle (korkudan)
yrei titreyerek dnd ve Hadce bintu Huveylid'in yanna girerek: Beni sarp
rtnz, beni sarp rtnz! dedi. Korkusu gidinceye kadar vcdunu sarp rttler.
Ondan sonra Raslullah vki' olan hdiseyi Hadce'ye haber vererek: Kendime bir ey
olacak diye korktum dedi. Hadce (r.a.): yle deme; Allah'a yemn ederim ki, Allah
hibir vakit seni utandrmaz. nk sen akrabana bakarsn, iini grmekten ciz
olanlarn arln yklenirsin, fakire verir, kimsenin kazandramyacan
kazandrrsn, misafiri arlarsn, hak yolunda zuhur eden hdiselerde (halka) yardm
edersin dedi. Bundan sonra Hadce, Peygamber'i birlikte alp amcasolu Varakatu'bnu
Nevfel ibn Esed ibn Abdi'l-Uzz'ya gtrd. Bu zt, chiliyyet zamannda Hristiyan
dnine girmi bir kimse olup brnce yaz bilir ve ncil'den Allah'n diledii mkdrda
bz eyleri brnce yazard. Varaka gzlerine krlk gelmi bir ihtiyard. Hadce
Varaka'ya:
- Amucam olu, dinle bak, kardeinin olu ne sylyor? dedi. Varaka:
- Ne var kardeimin olu? diye sorunca, Raslullah grd eyleri kendisine
haber verdi.
Bunun zerine Varaka yle dedi:
Bu grdn, Allah'n Musa'ya gnderdii Nms'tur. Ah keke senin da'vet
gnlerinde gen olaydm! Kavmin seni karacaklar zaman keke haytta olsam!
Bunun zerine Raslullah:
- Onlar beni karacaklar m ki? diye sordu. O da:

202
el-Alak 96 / 1-5.
81

- Evet. Senin getirdiin gibi bir ey getirmi (yn vahy tebli etmi) bir kimse
yoktur ki dmanla uramasn. ayet senin da'vet gnlerine yetiirsem, sana gerekten
yardm ederim, cevbn verdi. Ondan sonra ok gemeden Varaka vefat etti; Ve o
esnada bir mddet iin vahy kesildi.
203

2. Vahyin Geli ekilleri
Cenb- Hakkn insanlara bilgi aktarm, ilerinden setii bir peygamber
araclyla olmaktadr. nsanolunun yapmasn ve yapmamasn istedii eyleri, farkl
bir iletiim vastas olarak algladmz vahiy sayesinde onlara bildirmektedir. Bu
vahyin hangi eitlerinin mevcut olduunu ana hatlaryla u yet-i kermede
grmekteyiz.
. , , _ -, , |, = _ = , | = - _ - | , - | , -| - , . | = , | . - - , = , - -
` ,, - _ -
Allah bir insanla ancak vahiy yoluyla veya perde arkasndan konuur yahut
bir eli gnderip izniyle ona dilediini vahyeder. O ycedir, hakmdir.
204

Burada vahyin eidini grmekteyiz. Birinci ekil vahiy kalbe atlan ilham
ve ryay da iine almaktadr.
205

a) Dorudan Vahiy
(1) Sadk Ryalar
Raslullah (s.a.v.)in, peygamberlik gelmeden nce grd ryalar olduu
gibi kard. Bu, ayn zamanda onun peygamberlie bir hazrlk dnemiydi. Hz Aie
(r.a.)n u ifadeleri buna k tutmaktadr:

203
Buhr, Bedl-Vahy 3; Tefsir 96; Mslim, man 252.
204
e-r 42 / 51.
205
er-Raz, Mefthul-Gayb, c.27, s.186.
82

Raslullah'n ilk vahy balangc, uykuda doru ru'y grmekle olmutur. Hi
bir ru'y grmezdi ki sabah aydnl gibi ak seik ortaya kmasn
206

Bu rivayetten anlalmaktadr ki risalet ncesi Raslullah (s.a.v.)e, ryalar
sayesinde gelecekte olan baz hakikatler bildirilmi ve grlen ryalar olduu gibi
gereklemitir. Bu sayede O, vahiy alma ve ilahi bilgiyle karlama safhasna
gelmeden baz iaretler alm ve bunlar onu peygamberlik gibi byk bir vazifeyi
stlenme yolunda bir aama olmutur.
Raslullah (s.a.v.)e inen vahiy rya deildir. O, Cenb- Hakkn
peygamberlerine gnderdii zel bir bilgidir. Peygamber Efendimiz (s.a.v.)e uyku
halindeyken vahiy geldii de sylenmitir. Bu Kevser sresinin geliiyle ilgili rivayetten
kaynaklanmaktadr. Buradaki hafif uyku peygamberde vahiy srasnda meydana gelen
uyuklama hali olabilir.
Kevser sresiyle ilgili hadiseyi Enes (r.a.) yle rivayet etmitir:
Bir gn Reslullah (s.a.v) aramzda idi. Biraz uyku kestirdi, sonra
glmseyerek ban kaldrd. Biz, niye gldn y Reslullah dedik:
Demin bana bir sre indirildi buyurdu. Arkasndan unu okudu: Rahman
ve Rahm olan Allann adiyle: Gerekten Biz sana Kevseri verdik. O halde. Rabbin iin
namaz kl. Kurban kes! Sana dmanlk eden yok mu! te ebter odur!... Sonra: Kevser
nedir bilir misiniz? dedi. Biz:
Allah ve Resul bilir cevabn verdik.
O, Rabbim Azze ve Cellenin bana vaad ettii bir nehirdir. Onun zerinde
pek ok hayr vardr. O bir havuzdur; Kyamet gnnde mmetim ona gelecektir,
kaplar yldzlarn saysncadr. Derken ilerinden, bir kul karlp atlacak. Bunun

206
Buhr, Bedl-Vahy 3; Tefsir 96; Mslim, man 252.
83

zerine, ben Yarabbi! O benim mmetimdendir, diyeceim: Allah Tel: mmetinin
senden sonra ne bidatlar cad ettiini sen bilmezsin! diyecek.
207

Hadisin metninde geen ifae ( -, )kelimesi uyku, kestirme, ekerleme
yapma mnlarna gelir.
brahim (a.s.)n oluyla ilgili grd rya da Allah Telnn
peygamberlerine ihsan ettii sadk ryalardandr. Kurn- Kerm hadiseyi yle
anlatmaktadr:
(brahim)yle dedi: Ben Rabbime gidiyorum. O bana doru yolu
gsterecek.
O : Rabbim! Bana slihlerden olacak bir evlat ver, dedi.
te o zaman biz onu uslu bir oul ile mjdeledik.
Babasyla beraber yryp gezecek aa eriince: Yavrucuum! Ryada seni
boazladm gryorum; bir dn, ne dersin? dedi. O da cevaben: Babacm!
Emrolunduun eyi yap. nallah beni sabredenlerden bulursun, dedi.
Her ikisi de teslim olup, onu aln zerine yatrnca:
Biz ona: Ey brahim! diye seslendik.
Ryay gerekletirdin. Biz iyileri byle mkfatlandrrz.
Bu, gerekten, ok ak bir imtihandr.
Biz, oluna bedel ona byk bir kurban verdik.
Geriden gelecekler arasnda ona (iyi bir nam) braktk:
brahim'e selam! dedik.

207
Mslim, Salat 53.
84

Biz iyileri byle mkfatlandrrz.
nk o, bizim mmin kullarmzdandr.
208

ayet bu rya vahiy olmasayd, brahim (a.s.) olunu kesmeye girimezdi.
Ama burada nemli olan brahim (a.s.) imtihan edilmi olmas ve onun da Allah
Telnn emrine boyun eerek byle zor bir imtihan kazanmasdr.
Yine Yusuf (a.s.)n grd rya bu kabilden sadk ryalar arasnda
saylabilir. Kurn- Kermde onun ryasn babasna haber veriini u yette
anlatmaktadr:
Bir zamanlar Yusuf, babasna (Ya'kub'a) demiti ki: Babacm! Ben
(ryamda) on bir yldzla gnei ve ay grdm; onlar bana secde ederlerken grdm.
209

Bu ryann ardndan Yusuf (a.s.) bandan geenler Kurnda detayl bir
ekilde anlatlr. Sonunda Yusuf (a.s.) Msrda hazineden sorumlu bir vezir konumuna
gelir. Babasn ve kardelerini yanna getirtir. Seneler sonra Yusuf (a.s.)n, babas
Yakub (a.s.) btn ailesiyle bir araya gelme sahnesi Kurn- Kerm yle gemektedir:
(Hep beraber Msr'a gidip) Yusufun yanna girdikleri zaman, ana-babasn
kucaklad, Gven iinde Allah'n iradesiyle Msr'a girin! dedi.
Ana ve babasn tahtnn stne kartp oturttu ve hepsi onun iin (ona
kavutuklar iin) secdeye kapandlar. (Yusuf) dedi ki: Ey babacm! te bu, daha
nce (grdm) ryann yorumudur. Rabbim onu gerekletirdi. Dorusu Rabbim
bana (ok ey) ltfetti. nk beni zindandan kard ve eytan benimle kardelerimin
arasn bozduktan sonra sizi lden getirdi. phesiz ki Rabbim dilediine ltfedicidir.
Kukusuz O ok iyi bilendir, hikmet sahibidir.

208
es-Sfft 37 / 99-111.
209
Ysuf 12 / 44.
85

Ey Rabbim! Mlkten bana (nasibimi) verdin ve bana (ryada grlen)
olaylarn yorumunu da rettin. Ey gkleri ve yeri yaratan! Sen dnyada da ahirette de
benim sahibimsin. Beni mslman olarak ldr ve beni slihler arasna kat!
210

(2) Perde Arkasndan Vahiy
Musa (a.s)n Cenb- Hak ile konumas buna misal olarak verilebilir.
| _ | , | c , | , = | _ _ | `= _ , | -, _ - , | _ =, - - | . , , | _ | , =
-, _ _ _ = , . - - = c , | , . , c , = , | 3 | - = _ =, - - . - - - , |
_ - | , | | , \. ,
Musa tayin ettiimiz vakitte (Tr'a) gelip de Rabbi onunla konuunca
Rabbim! Bana (kendini) gster; seni greyim! dedi. (Rabbi): Sen beni asla
gremezsin. Fakat u daa bak, eer o yerinde durabilirse sen de beni greceksin!
buyurdu. Rabbi o daa tecelli edince onu parampara etti, Musa da baygn dt.
Aylnca dedi ki: Seni noksan sfatlardan tenzih ederim, sana tevbe ettim. Ben
inananlarn ilkiyim.
211

b) Eli Araclyla Vahiy
(1) Melein Grnmedii Vahiy
(a) ngrak sesi
M'minlerin annesi ie (r.a.)'den yle rivayet edilmitir: Haris b. Him
(r.a.), Raslullah(s.a.v.)'den:
Y Raslallah, sana vahy nasl gelir? diye sordu. Raslullah:

210
Ysuf 12 / 99-101.
211
el- Arf 7 / 143.
86

Bz vakitlerde bana ngrak sesi gibi gelir ki, bana en ar geleni de budur.
Benden o hl gider gitmez, (melein) bana sylediini iyice bellemi olurum. Bazen de
melek bana bir insan olarak temessl eder, benimle konuur, ben de sylediimi iyice
bellerim buyurdu.
ie (r.a.) yle dedi: Raslullah', souu pek iddetli bir gnde kendisine
vahy inerken grmmdr, (ite yle souk bir gnde bile) kendisinden o hl getii
vakitte akaklarndan pr pr ter akard.
212

Vahiy srasndaki ses, belki de Allah Telnn emretmesi srasnda melekleri
kanat rpmalarndan kaynaklanan bir ses de olabilir. u hadis-i erifte bu konuyla ilgili
ayrntl bilgiler bulunmaktadr:
Eb Hureyre (r.a.)dan rivayet edildiine gre Peygamber (s.a.v.) yle
buyurmutur: Allah Tal semdaki meleklere bir emrin infaz olunmasn hkmettii
zaman dz bir ta stnde hareket ettirilen zincir sesi gibi heybetli olan bu ilh hkme,
melekler tammiyle boyun eerek (korku ile) kanatlarn birbirine vururlar.
Gnllerinden bu korku gidince melekler, Cebrail ve Mkl gibi Mukarreb Meleklerde:
Rabb'iniz ne syledi? diye sorarlar. Mukarreb Melekler de:
Allah ancak hakk buyurdu. Allah ycedir. Allah byktr!, derler.
213

(b) Melein Kalbe Bilgiyi Brakmas
Vahyin bu eidinde melek grnmez, ama peygamberin kalbine bilgiyi
brakr. Peygamber bunun melek tarafndan geldiini bilir.
bn Mesd (r.a.) dan Raslullah (s.a.v.)in yle buyurduu rivayet edilmitir:
Emrettiimin dnda cennete yaklatran hibir amel yoktur. Yasakladm
dnda da cehenneme yaklatran bir amel yoktur. Sizden biriniz sakn rzknn
geciktiini sanmasn. nk Cibrl kalbime unu brakmtr (ilk etmitir): Hibiriniz

212
Buhr, Bedl-Vahy 2; Bedl-Halk 6; Mslim, Fedil 87.
213
Buhr, Tevhd 32.
87

rzkn tamamlayncaya kadar dnyadan ayrlmayacaktr. Bu sebeple ey insanlar
Allahtan saknn isteklerinizde itidalli olun. Sizden biriniz rzknn geciktiini sanrsa
Allaha isyan ile onu istemesin. nk Allahn fazl isyan yoluyla ulamaz.
214

(2) Melein Grnd Vahiy
(a) Asl Haliyle
lk gelen vahiyden sonra bir mddet vahiy kesildi. Yalnz Peygamber
Efendimiz (s.a.v.) hira maarasna gidip orada Allah Telya kulluk etmee devam
ediyordu. Raslullah (s.a.v.) bir gn Cebril ile karlamas u hadis-i erifte
anlatlmaktadr.
Cbir ibn Abdillah (r.a.) dan rivayet edildiine gre: Raslullah (s.a.v.),
vahyin kesilmesinden bahsederken sz arasnda yle buyurdu:
Ben (bir gn) yrrken birden bire gkyz tarafndan bir ses iittim. Bam
kaldrdm. Bir de baktm ki, Hr'da bana gelen melek (yn Cibril aleyhi's-selm) sem
ile arz arasnda bir krs zerinde oturmu. Pek ziyde korktum, (Evime) dnp: 'Beni
rtn, beni rtn' dedim. Bunun zerine Allah Tal Ey brnp sarnan! Kalk artk
korkut. Rabb'n byk tan. Elbiselerini temizle. Azab terk eyle!
215
yetlerini indirdi.
Artk vahy kzt da arka arkaya devam etti.
216

Raslullah (s.a.v.)in Cebrail (a.s.) dier bir gr ise Mira gecesi Sidre-i
Mntehada gereklemitir. Buna iaret eden yetler yledir:
; , | =, = = - - , , ; , = - . , , _ - | | | | , , , v , _| = . , , t , = | .
_ . | | , = , | , , _ - | - = , - _ | , _ - | , \- , ; | _ - . | = = - , \\ , | ; , - _ - - _
, \ , ; - | - | _ = | , \ , _ , | _ = = = - , \. , ; | | - - = - , \ ,

214
el-Hakim, el-Mstedrek 2 / 4.
215
el-Mddessir 74 / 1-5.
216
Buhr, Bedl-Vahy 3; Edeb 118; Tefsir 332; Mslim, man 255, 256.
88

nk onu gl kuvvetli biri (Cebrail) retti. Ve stn yaratll(melek),
doruldu: Kendisi en yksek ufukta iken. Sonra (Muhammed'e) yaklat,(yere
doru)sarkt. O kadar ki (birletirilmi) iki yay aras kadar, hatta daha da yakn oldu.
Bunun zerine Allah, kuluna vahyini bildirdi. (Gzleriyle) grdn kalbi
yalanlamad. Onun grdkleri hakknda imdi kendisi ile tartacak msnz? Andolsun
onu, nceden bir defa daha grmt, Mnteh'nn yannda . Cennet'l-Me'v da onun
yanndadr.
217

(b) nsan eklinde
Melein insan eklinde gelmesi peygamber iin en kolay olan ekildi. Bu
srada hi zorluk ekmiyordu. Zira karsnda insan varm gibi konuup anlatlanlar
anlamak mmkn oluyordu.
Bazen de melek bana bir insan olarak temessl eder, benimle konuur, ben
de sylediimi iyice bellerim buyurdu.
218

Bir defasnda Cebrail (a.s.), insan klnda Peygamber Efendimiz (s.a.v.)
meclisine gelmi ve iman, slam, ihsan gibi eitli konularda sorular sormu ve
gitmitir. Raslullah (s.a.v.), herkesin yabanc bir insan sand bu ahsn Cebrail
olduunu ve onlara dinlerini retmek iin geldiini bildirmitir.
219

Cebrail (a.s.), insan klnda geldiinde zaman zaman ashabdan Dihye el-
Kelb eklinde gelirdi. mm Seleme (r.a.)nn anlatt hadise bunun bir misalidir.
Mu'temir bize tahds edip yle dedi: Ben babamdan iittim Eb Usmn yle
demitir: Bana haber verildi ki, Cibrl aleyhi's-selm Peygamber'e gelmiti. Bu srada
Peygamber'in yannda (kadnlarndan) mm Seleme bulunuyordu. Cibrl,
Peygamber'le konumaya balad. (Sonra kalkp gitti.) Peygamber (s.a.v.) mm
Seleme'ye:

217
en-Necm 53 / 5-15.
218
Buhr, Bedl-Vahy 2; Bedl-Halk 6; Mslim, Fedil 87.
219
Buhr, man 37; Mslim man 1.
89

Bu kimdir? diye sordu, yhud kendi dedii gibi bir sual sordu.
mm Seleme:
Bu Dhye'dir, dedi. mm Seleme yine yle dedi:
Allah'a yemn ederim ki, Peygamber'in Cibrl haberini sahblerine haber
vermek zere rd ettii hutbesini iitinceye kadar ben Cibril'i, baka deil, muhakkak
Dhye sandm.
(Rv:) mm Seleme ya byle yhud kendi dedii gibi bir sz syledi, dedi.
Babam yle dedi: Ben Eb Usmn'a:
Sen bu hadsi kimden iittin? diye sordum. O:
Usmetu'bnu Zeyd'den, dedi.
220

3. Vahiy Srasnda Grlen Haller Vahiy Srasnda Raslullah
Allah Tel peygamber gnderecei kiileri, insanlar iinden semesine ve
onlar vahyini almaya elverili bir hale getirse de vahiy hadisesi kolay bir ey deildir.
Sonuta baka bir boyut ve lemle irtibata geilmekte ve oradan baz bilgiler
alnmaktadr. Bundan dolay bu zel bilgi iletiimi srasnda Peygamber Efendimiz
(s.a.v.)in her zamankinden farkl bir hal aldn, sahabelerin anlatmlarndan anlyoruz.
a) Vahiy Srasnda Acele Etmesi
Peygamber Efendimiz (s.a.v.) grevli olduu risalet vazifesinin gereklerini
hakkyla yerine getirmek iin azam aba sarf ettii iin vahiy srasnda, ald bilgiyi
olduu gibi koruyup eksiksiz bir ekilde nakledebilmek endielenir ve hemen
tekrarlayaym diye biraz aceleci davranrd. Onun bu halini bizzat Cenb- Hak bizlere
haber vermektedir.

220
Buhari Kitabu Fadilil-Kurn, 1.
90

_ `= _ | - , - c , | , _ = , . | ,| - . | , - | | c | -| _ | - - _ .
Gerek hkmdar olan Allah, ycedir. Sana O'nun vahyi tamamlanmazdan
nce Kur'an' (okumakta) acele etme ve Rabbim, benim ilmimi artr de.
221

Bu hitapla Peygamber Efendimiz (s.a.v.)den, Kurn vahyedilirken Cebrail
okumasn bitirmeden acele edip de hemen ashabna okumaya almamas veya
mnlar iyice aklanmadan okumaya gayret etmemesi istenmektedir.
222

Bu yetle ayn zamanda bir eyi ezberlemenin ve renmenin yolu da
gsterilmektedir. O da ncelikle kendisinden renilen kiiyi dinlemektir.
b) Vahiy Srasnda Dilini Kprdatmas
- , - | c . | - , =` | , \ , - | - - - , - . , , \v , - | _ , | | . , , \t , . , ,
- , , , - , \ ,
(Reslm!) onu (vahyi) arabuk almak iin dilini kmldatma.
phesiz onu, toplamak (senin kalbine yerletirmek) ve onu okutmak bize
aittir.
O halde, biz onu okuduumuz zaman, sen onun okunuunu takip et.
Sonra phen olmasn ki, onu aklamak da bize aittir.
223

Bu Allah Telnn Rasl (s.a.v.)e Melekten vahyi nasl alacan
retmesidir. Raslullah (s.a.v.) vahyi almak iin acele eder ve okuma konusunda
melekle yarrd. Bunun zerine Allah (c.c.) Raslne, Melek kendisine vahiy
getirdiinde onu dinlemesini emretti ve bizzat kendisi vahyin onun gnlnde

221
T-H 20 / 114.
222
et-Taber, Cmiul-Beyn, c.16 , s.219.
223
el-Kyme 75 / 16-19.
91

toplanmasna, vahyi kendisine gnderdii ekliyle edsn kolaylatrmaya, onu beyan
etmeye, tefsire, aklamaya kefil oldu.
224

Bu yet-i kerme de grld gibi Raslullah (s.a.v.) kendine vahiy gelirken
gelen vahyi almak ve unutmamak iin hemen diliyle tekrar etmeye alrd. Onun
durumu burada ifade edilerek, ezberleyemeyeceim diye endie etmesine gerek
olmad vurgulanmaktadr.
Burada nemli bir husus ise Kurn- Kerm iin gvence veriliyor olmasdr.
Yani bu Kurnn toplanp bir araya getirilmesi ve okunmas iinin, peygambere
braklmayp bizzat Allah Tel tarafndan gerekletirilecei burada aklanmtr. Bu
da Kurn- Kermin gvenirlilii asndan ok nemli bir husustur.
Peygamber Efendimiz (s.a.v.)in hepsini ezberleyemezsem, vahyi bir araya
getirip olduu gibi aktaramam telna gerek olmad, Allah Telnn verdii bu
gvenceyle ifade edilmi ve Raslullah (s.a.v.)in rahatlamas salanmtr.
Vazifeyi hakkyla yapamama endiesi ortadan kalknca, bu sefer vahyile
kendisine okunana tabi olmas emredilmitir. Yani Raslullah (s.a.v.)e, sen sadece
vahye tabi ol gerisi bize aittir, vurgusu yaplmaktadr.
Ayrca Kurn- Kermin anlam konusunda bir endieye mahal olmad,
anlamn aklanmasnn da bizzat Cenb- Hak tarafndan gvence ve koruma altna
alnd grlmektedir. Bu da Kurn- Kermin gvenirliliine dair gvence stne
gvence olmutur. Dolaysyla Kurn hakknda hibir pheye yer olmad apak bir
ekilde ortaya konmutur.
c) Vahiy Srasnda Dilini Kprdatma le lgili Hadis
bn Abbs (r.a.) Onu (vahyi) arabuk almak iin dilini kmldatma...
225

yetinin tefsri hakknda yle demitir: Raslullah (s.a.v.), indirilen yetler(in zabt
yzn)den glk eker ve bundan dolay ok kereler dudaklarn kmldatrd. Bunu

224
bn Kesir, Tefsrul-Kurnil-Azm, c.8, s.303.
225
el-Kyme 75 / 16.
92

sylerken bn Abbs: te bak Raslullah dudaklarn nasl kmldatyor idiyse, ben de
sana ylece kmldatyorum demi.
Bunun zerine Yce Allah O'na: Onu acele (kavrayp ezber) etmen iin
(Cibrl vahyi iyice bitirmeden) dilini onunla depretme. Onu (gsnde) toplamak, onu
(dilinde aktp) okutmak bhesiz bize ittir. yleyse biz onu okuduumuz vakit, sen
onun kratine uy. Sonra onu aklamak da hakikat bize iddir
226
yetlerini indirdi.
, - | - - - , - . , - , - | c . | - , =` | ,
Kur'n' senin gsnde toplayp onu okuyabilmen bhesiz bize iddir;
, - | _ , | | . , ,
Kur'n' (Cibrl'in diliyle) sana okuduumuzda onu dinle ve (skt ederek)
ona kulak ver;
, - , , , - . , , ,
Ondan sonra onu (drst) okuman biz tekeffl ederiz demektedir.
te bundan sonra Raslullah'a ne zaman Cibrl gelirse skt edip, onu dinlerdi.
Cibrl gidince, onun getirdii kelm (yetleri), o nasl okumu ise Peygamber de ylece
okur idi.
227

d) Yznn Kzarmas ve Sesli Nefes Almas
Raslullah (s.a.v.)de vahiy srasnda baz deiiklikler fark edilirdi.
evresindeki sahabeleri onun bu durumundan kendisine vahiy geldiini anlarlard.
Peygamber Efendimiz (s.a.v.)in yznn kzarmas uyuyan insann kard gibi

226
el-Kyme 75 / 6-19.
227
Buhr, Bedl-Vahy 4; Fadilil-Kurn, 28; Mslim, Salt 147, 148.
93

horultulu bir ses karmas kendisinde grlen deiiklikler arasndayd. u hadis-i erif
byle bir hadise anlatlmaktadr:
Safvn ibn Ya'l haber verdi, ki babas Ya'l ibn Umeyye: Keke ben
kendisine vahy indirilirken Raslullah' grebilsem, der idi.
Ya'l ibn Umeyye dedi ki: Peygamber C'rne'de, mevkiinde iken, zerinde bir
rt vard ve kendisi bu rt ile glgelendirilmiti. Yannda da sahblerinden birtakm
insanlar vard. Bu srada huzuruna, zerinde gzel koku srlm bir cbbe bulunan bir
l Arab geldi ve:
Y Raslallah! Gzel koku srldkten sonra bir cbbe iinde umre
niyetiyle ihrama giren bir kimse hakknda ne dersiniz? diye sordu.
te tam bu srada mer, eliyle Ya'l'ya gel diye iaret etti. Ya'l da geldi ve
hemen bam Raslullah'n rtnmekte olduu rtnn iine soktu. Bir de grd ki,
Peygamber (vahyin iddetinden) yz kzarm ve uyuyann nefes alp verirken horultu
karmas gibi horultu karyor. Peygamber bir sre bu ekilde kald, sonra bu hl
kendisinden ald. Peygamber:
Bana biraz evvel umreden sormakta olan kimse nerede? buyurdu.
O kii arand ve huzura getirildi. Peygamber ona:
Sendeki kokuya gelince: Sen onu (yn bedenine ve elbisene bulaan
kokuyu) kene yka, zerindeki cbbeye gelince, onu da srtndan kar. Sonra (ihram
giyip) haccnda yapmakta olduun fiilleri umren iinde de yap buyurdu.
228

Bir baka hadis-i erifte de Raslullah (s.a.v.)in vahiy srasnda telaland,
yz renginin deitii ifade edilmektedir:
Ubade b. Smit (r.a.)dan yle dedii rivayet edilmitir: Nebiyyullah
(Sallallah Aleyhi ve Sellem), zerine vahy indirildii vakit bundan dolay tasalanr ve
yznn rengi uard.
229


228
Buhr, Magz 58; Fedilul-Kurn 2; Hacc 17; Mslim, Hacc 6, 8.
94

e) Ban ne Emesi
Peygamber Efendimiz (s.a.v.) vahiy geldiinde ban nne eer yle vahyi
alrd. Ona vahiy geldiini anlayan evresindekilerde Raslullah (s.a.v.) gibi yaparlar,
ona tabi olurlard:
Ubde b. Smid (r.a.)n yle dedii rivayet edilmitir: zerine vahy
indirildii vakit Peygamber (Sallallah Aleyhi ve Sellem) ban eer; ashab da
balarn eerlerdi. Vahy kalkt zaman ban kaldrrd.
230

f) Vahiy Geldiinde Souk Havada Bile Ter Boanmas
Vahiy kolay bir hadise deildir. Manev lemle madd lem arasnda zel bir
bilgi iletiimi gereklemektedir. Vahiy srasnda Raslullah (s.a.v.)de grlen haller,
onun vahyin arln hissettiini gstermektedir. Zira souk havalarda bile buram
buram ter dkmesi bu durumun iaretidir. Peygamber Efendimiz (s.a.v.)i en yakndan
tanyanlardan biri olan Hz. Aie validemiz u ifadelerini bunun delilidir:
ie (r.a.) yle demitir: Hakikaten Reslllah (s.a.v.)in zerine souk bir
sabah da vahiy indirilir. Yine yznden ter boanrd.
231


229
Mslim, Fedil 88.
230
Mslim, Fedil 89.
231
Mslim, Fezil 86.




KNC BLM

KURN-I KERM HTABININ ZAMAN
VE MEKN BOYUTU

ZAMAN VE MEKN BAKIMINDAN
HTABIN ER
96

I. Kurn- Kermde Zaman ve Mekn
A. Zaman ile lgili Kavramlar
1. Nimetler Saylamayacak Kadar oktur
Nimetleri Asl olanlar ve tali olanlar vardr.
Asl olanlar, saylamayacak kadar oktur. Bunlarn ilki Allah Telya ve onun
katndan gelenlere imandr. Yine Allah Telnn farz kld ve emrettii ekilde
bunlarn gereini yerine getirip, amel etmektir.
Asl nimetlerin dieri, shhat ve afiyettir. nsann hareketini ve vcudundan
istifadesini salamalar asndan, duymak, grmek, akl ve azalarn tam olmas bu
kabildendir.
Bir dieri, byk bir nimet olan ilimdir. nsanln gelimesi, hem dnya hem
ahiret saadeti buna baldr.
Yine asl nimetlerin en nemli ve en kymetlilerinden biri de zaman nimetidir.
Zaman hayatn sresi ve insann varlk alandr. inde bulunduu, varln
devam ettirdii, faydal olduu ve faydaland bir sahadr. Kurn- Kerim asl nimetler
iinde bu nimetin byklne iaret etmi ve dierlerine gre ne kadar stn olduuna
vurgulamtr.
Bu sebeple zamann kymetini, kadrinin yceliini, etkisinin bykln ve
etkisinin bykln gsteren pek ok ayet gelmitir.
1

Bu konuda bir hadis-i erif de yledir:
bn Abbas (r.a.)dan rivayet edildiine gre Raslullah (s.a.v) buyurdular ki:
ki nimet vardr. nsanlarn ou onlar hususunda aldanmtr Shhat ve bo vakit.
2


1
Eb Gudde, Abdlfettah, Kymetz-Zaman ndel-Ulema, s.16-17.
97

2. Zaman
Szlkte zaman, vaktin az ve ok ksm iin kullanlan isimdir. Mfredi ( -|
) ve ( . -| ) ekillerinde gelen kelimenin cemi ( - _ | . . - _ | . - - _ | ) dir.
3

Kurn- Kerimde zaman ( -| . . -| ) kelimesi bizzat gememektedir. Onun
yerine dehr, asr gibi kelimeler kullanlmtr.
3. Dehr
Dehr lemin var oluunun balangcndan, bozuluuna kadar olan srenin
ismidir.
4
Allah Telnn u sz buna iaret etmektedir:
` _ - . . , | _ - _ | _, = - , = , , | =| - , \ ,
nsann zerine, kainatn uzun mrnden (dehr) yle bir zaman gelip geti ki
o, henz anlan bir ey bile deildi?
5

Asl mn bu olmakla birlikte sonradan her uzun sreye
6
, dehr tabiri
kullanld gibi dnya hayat
7
manasna da kullanlmtr.
Rz, buradaki ( )in ( =| ) mnsna olduunda ittifak olduunu ifade
ediyor.

2
Buhr, Rikak 1; Tirmiz, Zhd 1.
3
bn Manzur, Lisanl-Arab, c.13, s.199 ; ez-Zebidi, Tcl-Ars, c.9, s.327.
4
el-Cevheri, es-Shah Tacl-Luga, c.2, s. 661; bn Manzur, Lisanl-Arab, c.4, s.292 ; ez-
Zebidi, Tcl-Ars, c.3, s.218
5
el-nsan 76 / 1.
6
er-Ragb el-Isfahn, Mfredat Elfzl-Kurn, s.319.
7
bnl-Esir, Ebs-Saadat Mecdddin Mbarek b. Muhammed, en-Nihaye f Garibil-Hadis
vel-Eser, thk. Tahir Ahmed Zavi, Mahmd Muhammed Tanahi, Kahire: Dru hyail-Ktbi'l-Arabiyye,
1963, c.2, s.355.
98

Ayrca burada zikredilen ( .., ) hakknda ihtilaf olduunu sylyor. Bir
grup mfessir, bununla Adem (a.s.)n kastedildiini sylemitir. Bu dncede olanlar
yle demilerdir: Bu yette Allah Tel, Adem (a.s.)n yaratlmasn zikretti. Sonra da (
, - .., - , _=-| -= -, )
8
ifadesinde evladn zikrederek devam etti.
kinci gr ise ( , - .., - -= ) ifadesinin delaletiyle buradaki
insandan maksat ademoludur. Dolaysyla iki yerde de insan bir olur. Bu takdire gre
yetin ifadesi daha gzel olur.
( _- ) hakkndan iki gr vardr:
Birine gre ( _- )ok uzun zamann bir parasdr ve kendisi de
snrlanmamtr.
kinci gre gre bu krk yl ile snrlanmtr.
9

a) Allah Tel ve Dehr
| = - . , = = - = , | = - , | - - -| _ = _ , _ , | - ., . | , =, - = -
=| . . , ; . , _ , . , - - -| , | , = - , - -| _ = -| ,, = _ , | . | | - | | = , , =| |
| _ ,| ,
Eb Hureyre (r.a)dan rivayet edildiine gre Raslullah (s.a.v) yle
demitir: Allah Tel buyurur ki: Ademolu dehre sverek bana ez verir. Halbuki ben
dehr (in yaratan) ym. Her emir (i) benim elimdedir. Geceyi gndz ben
deitiririm.
10


8
el-nsan 76 / 2.
9
Fahreddin er-Rzi, Tefsr-i Kebir, c.30, s.208.
10
Buhr, Edeb 101, Tefsr, Csiye 1, Tevhd 35, Mslim, Elfz 2; Eb Dvud, Edeb 181.
99

Hadis birbirine yakn birka farkl ekillerde rivayet edilmitir.
Araplardan ve dier kavimlerden bir takm kimseler balarna bir ktlk
geldiinde bunun nedenleri zerinde dnmezler ve hemen dehre sverlerdi. Ayeti
Kerme de bu durum yle dille getirilir:
- c | = , , , | - =| | , , , - , =, , =| , - | , _ - , | | | , , . , , -
., = , , . ,
Dediler ki: Hayat ancak bu dnyada yaadmzdr. lrz ve yaarz. Bizi
ancak zaman helk eder. Bu hususta onlarn hibir bilgisi de yoktur. Onlar sadece zanna
gre hkm veriyorlar.
11

Mrikler btn hayatn sadece dnya hayatndan ibaret olduunu
dndklerinden btn hadiseleri evirip evirenin dehr olduunu dnrler. Halbuki
bu konuda ok ciddi yanlg iindedirler. Dnya hayat insann var olu sreci
dnldnde, asl olan ahiret hayatyla kyaslanmayacak kadar ksa ve deersizdir.
12

- ; = - ` , - = - = - , , _ _ = - , _ , | - , _ = , - , - -| _ = `_ ,| -
=| , -| . , =| ,, . | , | , =
Hreyre'den rivayet edildiine gre Peygamber (s.a.v.) yle buyurmutur:
Dehre svmeyin! nk Allah dehrin ta kendisidir. buyurmutur.
13

Mslim rihi Nevev, hadisteki bu ifadenin, banza gelen hadiselerin gerek
failine svmeyin demek olduunu syler. Siz bu hadiselerin failine svdnzde Allah
Telya svm olursunuz. nk bunlar gerekletiren ve banza getiren Allahdr.

11
el-Csiye 45 / 24.
12
Nefsan arzulara, (zellikle) kadnlara, oullara, yn yn biriktirilmi altn ve gme,
salma atlara, samal hayvanlara ve ekinlere kar dknlk insanlara ekici klnd. Bunlar, dnya
hayatnn geici menfaatleridir. Hlbuki varlacak gzel yer, Allah'n katndadr. (l-i mrn 3 / 14)
13
Mslim, Elfz 5.
100

Bu sebeple Allah dehrin ta kendisidir sznn anlam banza gelenlerin ve
hadiselerin failidir ve kintn yaratcsdr, demektir.
14

Ama onlar yukardaki hadiste haber verildii gibi dehre sverken, aslnda
mutlak zaman ifade eden dehr kavramyla kendilerinin bir alp veremedikleri yoktur.
Onlar dehri dnyadaki hadiselerin oluumunda bir vasta olarak deil de bizzat etkin bir
g olarak grdklerinden o gce svmektedirler. Yani asl gcn adn yanl
koymulardr. Yanl inanlarna gre dehr demektedirler; ama sonuta sz Allaha
gitmektedir. Bu sebeple Allah Tela Dehre svmeyin. Ben dehrim derken onlarn
bir g odaym gibi varsaydklar ve dehr diyerek yanl ifade ettikleri g
kaynann aslnda kendisi olduunu vurgulamaktadr.
Ben dehrim ifadesinin mnsn Hattb yle aklar: Dehrin sahibi de
benim. Dehre nisbet edilen ileri yrten de benim. Dolaysyla bu ilerin fili olduu
gerekesiyle kim dehre sverse; svmesi, bu ilerin asl faili olan Rabbine dner. Dehr
ise, ilerin meydana gelmesi iin klf yaplm bir zamandan ibarettir.
15

Kurtub, Allah' zme tabirini, insanlardan hibir eziyetin Allah'a
ulamayaca gereinden hareketle yle aklar: Bunun manas udur: nsanlar
bana, zlmesi mmkn olanlar zecek ifadelerle hitap eder. Allah ise kendisine eza
ulamasndan mnezzehtir. Bundan maksad, kimden byle bir ifade ortaya karsa
kendini Allah'n gazabna maruz klar demektir.
16

Ez vermek, bakasn szle veya fiille rencide etmek ya da ona eziyet etmek
demektir. Allh Tel hakknda bu mmkn olmadna gre, Ez vermek
AllahTelnn holanmad bir ii yapmak veya raz olmayaca bir sz sylemek
demek olur.

14
en-Nevev, Eb Zekeriyy Muhyiddin Yahy b. eref, Sahhu Mslim bi erhin-Nevev,
Beyrut: Dru hyit-Trsil-Arab 1972, c.15, s.3.
15
bn Hcer el-Askaln, Ahmed b. Ali Fethul-Br bi-erhi Sahihil-Buhr, thk. Muhammed
Fuad Abdlbk, Muhibbddin el-Hatb, Kahire: Drur-Reyyan lit-Tras, 1987, c.8, s.438.
16
el-Ayn, Eb Muhammed Bedruddin Mahmd b. Ahmed, Umdetl-Kr erhi Sahhil-
Buhr, Kahire : drett-Tbaatil-Mnriyye, ty., c.19, s.167.
101

b) Zaman ve Dehr Arasndaki Fark
Dehr ile zaman ayn eyler deildir. Dehr, kinatn balangcndan sonuna
kadar olan sre iin kullanlrken, sonradan bu mn esas alnarak her uzun sre iin
kullanlr olmutur. nsan hayat anlamna da gelir.
17
Zaten bu, insan iin doum ve
lm arasnda var olan en uzun sredir.
Ayn zamanda her kavmin zamanna da dehr denir.
18
Bu sre de o kavmin iin
yaants iin zam zaman gstermektedir.
Bunlardan anlalyor ki dehr kainat esas alndnda ya da bir toplum veya
insan ele alndnda farkl eyler ifade etmektedir. Ama bunlar iin ayr anlamlarda
kullanlmasna ramen hepsinde ortak olan husus, dehrin her biri iin btn yaam
sresini ifade etmesidir.
Zaman kelimesine gelince, hurma ve meyve zaman, scak zaman, souk
zaman gibi tabirler kullanlr. Yine iki ay alt ay gibi srelere zaman denir. Ama dehr
byle paralanm zaman dilimleri iin kullanlmaz.
19

Dolaysyla zaman ifadesi dehrden farkl olarak uzun sreyi de ksa sreyi de
karlar.
20

4. Asr
a) Asr Sresi ve Asrn Mns
= - | , \ , - _ | . . , | . , . , , , = , ` | , , = , = |=| , - , - , =| | ,
,=| , , ,

17
er-Ragb el-Isfahn, Mfredat Elfzl-Kurn, s.319.
18
bn Dreyd, Eb Bekr Muhammed b. Hasan el-Ezd el-Basr, Cemheretl-Lga, Beyrut :
Dru Sadr, ty., (Haydarabad: Matbaatu Meclisi Diretil-Marifil-Osmaniyye, 1345den ofset bsm.) ,
c.2, s.258.
19
bn Manzur, Lisanl-Arab, c.4, s.293.
20
er-Ragb el-Isfahn, Mfredat Elfzl-Kurn, s.319.
102

Asra yemin olsun ki
nsan gerekten ziyan iindedir.
Bundan ancak iman edip iyi ameller ileyenler, birbirlerine hakk tavsiye
edenler ve sabr tavsiye edenler mstesnadr.
21

Asr, farkl anlamlar ieren bir kelimedir. Dehr, btn asrlar, gnein
zevalinden sonraki zaman, ikindi vakti, ikindi namaz, Peygamber efendimizin dnemi
gibi mnlara bunlar arasnda saylabilir. Bu konudaki mfessirlerin grleri yledir:
Mukatil b. Sleyman (v.150/767) ( =-| ) yemindir. Allah (Azze ve Celle)
gndzn asr vaktine yemin etmitir. Bu gndzn son saatidir. Gnein bata doru
yneldii zamana yani ikindi vaktine da asr denir. Dolaysyla Allah (Azze ve Celle)
ikindi namazna yemin etmitir.
22

Asr, kelimesine el-Ferr(v.207/822), dehr anlam vermitir ve Allah Telnn
dehre yemin ettiini sylemektedir.
23

Taber (v.310/922), ( =-| ) ifadesi hakknda ilim adamlar arasnda ihtilaf
olduunu syleyerek baz limlerin yle sylediini aktarr: Bu yemindir. Rabbimiz
Tela byle ifade ederek dehre yemin etmitir. Dolaysyla buradaki asr, dehr
mnsnadr, der.
Bununla ilgili olarak bn Abbastan asrn gndz saatlerinden biri olduunu,
Hasan- Basrden leden sonraki vakit olduunu rivayet eder.
Ardndan bu konuda sylenecek doru grn u olduunu ifade eder:
Rabbimiz burada dehrin ismi olan asra yemin etmitir. Bu ise leden sonraki vakit,
gece ve gndzdr. Bu kelimenin ierdii anlamlardan biri dierinden ayr

21
el-Asr 103 / 1-3.
22
Muktil b. Sleyman, Tefsiru Muktil b. Sleyman, thk. Abdullah Mahmud ehhate, Kahire:
el-Heyetl-Msriyyetl-mmet lil-Kitb,1979, c.4, s.829.
23
el-Ferra, Menil-Kurn, c.3, s.289.
103

tutulmamtr. Bu asr ismi neyi gerektiriyorsa hepsi an yce Allahn yemin ettii eye
dhildir.
24

Begav (v.516/1122) yet-i kermeyi yle tefsir eder: ( =-| ) bn Abbas
(v.68/687) Dehre yemin olsun demitir. Denildi ki: Bununla yemin edildi. nk
bunda dnenler iin ibret vardr. Yine denildi ki: Bunun mnas Asrn Rabbna
andolsun demektir. Benzerleri de byledir. (Benzer yeminlere de ayn ekilde mn
verilir.) bn Keysan (v.106/724) dedi ki: Asr ile gece ve gndz kastedilmitir. Bu
ikisine ( .=-| ) denilir. Hasan- Basr (v.110/728), gnein zevalinden (gnei leyin
en tepe noktasndan batya doru meylettii zaman) batna kadar ki zamandr,
demitir. Katade (v.117/753), gndzn en son saatidir, dedi. Mukatil (v.150/767) ise
ikindi namazna yemin edildi. nk o orta namazdr, dedi.
25

Fahreddin er-Rzi (v.606/1209), asr kelimesinin tefsiri hakkndaki grleri
drt blm halinde ele almtr.
26

1) Asrn, dehr (mutlak zaman) olduu eklindeki gr.
Belki de Allah Tel mlhidlerin dehri anmaya dkn olduklarn ve onu ok
ycelttiklerini bildii iin dehre deil de asra yemin etmitir. Yine nsan Sresinin
banda
27
dehri zikrederek, inkarclarn tabiat ve dehr ile ilgili bozuk grlerini
reddetmesi bu sebeptendir.
Dehr insann ilgisini eken eylerin iine almtr. Bolluk, darlk, shhat,
hastalk, zenginlik, fakirlik onun iinde meydana gelir.
Kiinin geri kalan mr, kendisi iin nemli deildir. ayet bin sene boa
geirsen sonra mrnn en son ann imanla geirsen ebed olarak cennette kalrsn. O
zaman anlarsn ki en kymetli ey o ksa an yaamandr. Dolaysyla dehr ve zaman

24
et-Taber, Cmiul-Beyn, c.30, s.289.
25
Bagav, Melimt-Tenzl, c.8, s.525.
26
Fahreddin er-Rzi, et-Tefsr-i Kebir, c.32, s.80.
27
nsan Sresi 76/1.
104

temel nimetler kabilindendir. Bundan dolay Allah Tel ona yemin ediyor. Yine gece
ve gndzn, mkellef olan kulun zayi ettii birer frsat olduuna dikkat ekiyor.
bret almak veya kretmek dileyen kimseler iin gece ile gndz birbiri ardnca
getiren de O'dur.
28
yetiyle buna iaret etmitir.
Allah Telnn Gklerde ve yerde olanlar kimindir? diye sor. Allah'ndr
de.
29
yeti mekn ve onunla ilgili her eye; Gecede ve gndzde barnan her ey
O'nundur. O her eyi iitendir, bilendir.
30
yeti ise ise zaman ve zamanla ilgili her eye
bir iarettir.
Raz, bu ayetlere gre zamann mekndan daha stn ve erefli olduunu
syler ve devam ederek byle olunca asra yemin etmek Allahn (c.c.) mlk ve
Melektundaki iki snftan en erefli olana yemin etmek demektir, der.
Cahiliyye araplar zarar ve ziyan zamana izafe ederlerdi. Sanki Allah Tel
burada dehr ve asrn kusursuz bir ekilde ortaya km bir nimet olmas zerine yemin
etmitir. Zarara urayan ve kusurlu olan ise sadece insandr.
Allah Tel burada gemesiyle senin mrnn ksald zaman (asr)
hatrlatmtr. nk onun karlnda artk bir kazan olmayaca iin, bu eksilme
hsran, ziyan olmutur. Bundan dolay nsan sphesiz ziyandadr.
31
buyurmutur.
nsanlar ticarette kazan saladklar gerekesiyle geen mrlerine sevinirler
halbuki bu onlar iin bir hsrandr. nk mrleri ksalmtr.
2) Eb Mslimin gr olan Asrdan maksat gndzn iki tarafndan biridir.
Allah Teal gndzn balangc olan duha (kuluk) vaktine yemin ettii gibi sonuna
asr vaktine de yemin etmitir. Artk gn bitmi, insan ise bu gnn getiinden
habersizdir. Her sabah maher gibi yani insanlar kalkarlar her akam da kyamet gibidir.
Yani istirahate ekilirler.

28
el-Furkn 25 / 62.
29
el- Enm 6 / 12.
30
el- Enm 6 / 13.
31
el-Asr 103 / 2.
105

Hasan Basr dnya hayatnn ikindi vaktidir yani kyamet yaklamtr. Sen ise
henz hazrlanmadn. Biliyorsun ki yarn dnyanda iinde bulunduun nimetlerden
sorulacaksn ve sen yaratlmlara muamelenden de sorulacaksn, zulme urayanlarn
her biri zerinde olan haklarn dava edecekler. te o zaman sen ziyandasn. Bunun
benzeri u yettir: nsanlarn hesaba ekilecekleri (gn) yaklat. Hal byle iken onlar,
gaflet iinde yz evirdiler.
32

kindi vakti byk nemi olan bir zamandr. Zira Cenb- Hak, krl olan
hakknda kuluk vaktine (duha) yemin etmitir.
33
Zararl olan hakknda da asra yemin
etmitir.
Seleften birinin yle dedii rivayet olunmutur: Ben Asr Sresinin mnsn
bir buz satcsndan rendim. nk o baryor ve Ana sermayesi eriyip yok olana
merhamet ediniz! Ana sermayesi eriyip yok olana merhamet ediniz! bunun zerine ben
insan muhakkak ziyandadr ifadesinin mns ite budur. nk artk insann
zerinden ikindi vakti de geiyor. Bylece mr bitiyor. Ama insan henz bir ey
kazanm deil. O halde insan ziyandadr.
3) Mukatile gre Asr, ikindi namazdr. Bunun delili bakara Namazlara ve
orta namaza devam edin yetidir.
34

Hz Hafsann mushafnda bu blmde salatul-asr aklamas bulunmaktadr.
bni mer'den rivayet edildiine gre: Reslllah (s.a.v.) yle buyurmutur:
kindi namazn karan kimse ehlini ve maln da elinden karm gibidir.
35

kindi iin gcn ok olduu bir zamandadr eda etmesi zordur. Ayn zamanda
kindi ile gndz namazlar sona erer.
4) Hz. Peygamberin zamanna yaplm bir yemindir.

32
el-Enbiy 21 /
33
ed-Duh 93 / 1.
34
el-Bakara 2 / 238.
35
Buhr, Mevkit, 14; Mslim, Mesacid, 200.
106

Bu yette Cenb- Hakk Hz.Muhammedin zamanna, ( .| - = =,| )
16

ifadesinde meknna, ( =-| ,, _| ,= .,,-, )
37
ifadesinde de mrne yemin
etmitir. Sanki zamanna, beldene ve mrne yemin olsun demi gibidir.
Ebus-Suud (v.982/1574) bu konuda yle demitir: Allah Tel, apak
faziletinden dolay ikindi namazna veya kuluk vaktine ( _=| ) yemin ettii gibi
zeval ile gurup arasndaki ikindi vaktine ( _=-| ) veya dier asrlara stnl ortada
olduu iin nbvvet asrna ya da sevinli ve acl nemli ileri iine ald iin dehre
yemin etmitir.
38

b) kindi Vaktinin kindi Namaz nemi
kindi namaznn nemine dair eitli hadisler mevcuttur. Bu namaz ve
zamann ehemmiyetini vurgulayan birka yledir:
bn mer(r.a.)'dan rivayet edildiine gre Raslullah (s.a.v) yle
buyurmutur: kindi namazn karan kimse sanki ehlini ve maln elinden karm
gibidir.
39

Bu hadiste kindi namazn karma, insanlar iin ok kymetli olan madd
deerlerle karlatrlyor ve bunun ne kadar byk bir vebal olduu ortaya konuyor.
Zira ailesini ve maln kaybeden insan, dnyada her eyini kaybetmi kii olarak
dnlr. Dolaysyla bu hadis insan, dnyev durum byleyse bir de uhrev eklini
dnmeye sevk ediyor.
Hemmam b. Mnebbih (v.132)in sahfesinde bulunan u hadis-i erif ikindi ve
sabah namazlarnn nemini vurgulamaktadr.

36
Beled 90/2.
37
Hicr 15/72.
38
Ebus-Su`ud, Muhammed b. Muhammed el-`Amad, rdl-Aklis-Selm ila Mezyal-
Kitbil-Kerm, Dru hyut-Turasil-Arab, Beyrut, 1994, c.9, s.197.
39
Buhr, Mevkts-Salalt, 15
107

, | , = - , - -| _ = -| ,, = _ _ ,| , - - ,| , - - , , ., , | - , - '
, , | | . , , , , , , =| - , |, _ - , , = - | = | = _ ., - , , . , , , , , - | ,
- ., = , , , , | ., = , , , ., |, , . ,
Eb Hureyre(r.a)'dan rivayet edildiine gre Raslullah (s.a.v) yle buyurdu:
Bir takm melekler geceleyin, dier takm melekler de gndzn birbirlerini mtekb
size gelirler. Bunlar sabah ile ikindi namazlarnda birleirler. Sonra iinizde kalm olan
melekler semya ykselirler. Rabb'lar namaz klm kullarnn hllerini en iyi bilir
olduu hlde, yine o meleklere: Kullarm ne hlde braktnz? diye sorar. Onlar da: Biz
onlar namaz klar hlde braktk ve yanlarna da namaz klarlarken varmtk, derler.
40

Dier hadis kaynaklarnda
41
da geen bu hadise gre gndz ve gece melekleri
vardr. Bunlar kullarn durumlarn tesbit ederler. Gndz melekleri ikindiye kadar
insanlar arasnda kalr sonra ikindi namaznda nbeti gece meleklerine teslim ederler.
Geceleyin insanlar arasnda kalan melekler de sabah namaznda nbeti devrederler. Bu
durum devaml olarak srer gider.
Gece ve gndz melekleri sabah ve ikindi namazlarnda nbet
deitirmelerinin nemini anlamak iin dnya hayat konusundaki u hadis-i erife bir
gz atalm:
Eb Hreyre (r.a.)dan rivayet edildiine gre Reslullah (Sallallah Aleyhi ve
Sellem) yle buyurmutur:

40
Hemmam b. Mnebbih, Sahifet Hemmam b. Mnebbih, haz. Rifat Fevzi Abdlmuttlib,
Kahire: Mektebetl-Hanc, 1985, s.24.
41
Buhr, Mevkitu's-Salat 16, Bed''l-Halk 6, Tevhid 23, 33; Mslim, Mescid 210; Muvatta,
Kasru's-Salat 82; Nesa, Salat 21.
108

Gerekten bir kimse uzun zaman cennetliklerin amelini iler, sonra amel
cehennemliklerin ameliyle hitama erdirilir. Bir kimse de uzun zaman cehennemliklerin
amelini iler. Sonra ameli cennetliklerin ameliyle hitama erdirilir.
42

Kiini dnya hayatnda daima korkuyla mid arada olmas gerekir. Zira bu
hadis-i erifte de grld gibi kii gelecekte durumunun ne olacan bilememektedir.
Balangta iyi gibi grnen sonradan yolunu arabildii gibi balangta yanl
yollara sapm bir insan da tevbe ederek gzel bir kii haline gelebiliyor.
nsan hayatnda itibar sonadr. Bu hadis-i erifte grld gibi sonradan tevbe
edip kendini dzelten bir kii iyilerle beraber olacaktr ve ahrette baarya ulaacaktr.
Bir gn insan hayatnn bir parasdr. Btn mr iin geerli olan, itibarn
sona olmas esasn, yaadmz bir gne uygularsak o zaman sabah ve ikindi
namazlarnda meleklerin nbet deitirmesindeki nem daha iyi anlalabilir.
Zira kiinin akama kadar yaptklar elbette nemlidir, ama gnn sonu daha
nemlidir. Hadis-i erifte zaten bu hususa dikkat ekilmek istenmektedir.
Cenb- Hak her eyi en ince detayna kadar bilmesine ramen huzuruna gelen
meleklere: Kullarm ne hlde braktnz? diye soruyor. Melekler de gittiimizde
namaz klyorlard, ayrlrken de namaz klyor bir halde braktk, eklinde cevap
veriyorlar.
Burada grlyor ki gn iinde yaplan iler hi phesiz nemlidir. Ama
kullar iin ksaca sylenen verilen bilgi bu ekilde oluyor. Byle bir durumda, bu
kullarn Allah Telnn katndaki durumunu bir dnmek meselenin anlalmas iin
herhalde yeterli olacaktr.
Bu konudaki dier bir hadis de meselenin farkl bir ynne dikkatleri
ekmektedir:

42
Mslim, Kader 11.
109

Ebul-Melh yle demitir: Biz bulutlu bir gnde Bureyde ile gazvede
bulunduk. Bureyde yle dedi: kindi namazn erken klnz. nk Peygamber (s.a.v.):
Her kim ikindi namazn (kasden) terk ederse ameli btl olur. buyurdu.
43

c) Orta Namaz (Salt- Vust) ve Orta mmet (mmet-i Vasat) likisi
= , = , , | = = -- | , - - c | = - - - =, , = , , - ,, =| ., , | _ -
. , - , , - _ - . , - ,, =| _ , , - , - | | , , , - . _ | - , | ; = , =| _ - | , _ , | .
-| ` ,, - _ ` = | | , -| . , , , _, = , | -| . - , \. ,
te bylece sizin insanla ahitler olmanz, Resln de size ahit olmas iin
sizi orta mmet (vasat,mutedil bir millet) kldk. Senin (arzulayp da u anda)
ynelmediin kbleyi (Kbe'yi) biz ancak Peygamber'e uyan, keleri zerinde geri
dnenden ayrdetmemiz iin kble yaptk. Bu, Allah'n hidayet verdii kimselerden
bakasna elbette ar gelir. Allah sizin imannz asla zayi edecek deildir. Zira Allah
insanlara kar efkatli ve merhametlidir.
44

Bakara sresinde geen bu yet-i kermede mmet-i Muhammed, orta (vasat)
mmet olarak vasflandrlmaktadr. Ayn srenin daha sonraki ayetlerinden birinde ise
Cenb- Hak yle buyurmaktadr:
=| _ - , = - _ | - | , -, | _ = = , | =| = , , t ,
Namazlara ve orta namaza devam edin. Allah'a sayg ve ballk iinde namaz
kln.
45

Burada ise namazlardan ve orta namazdan bahsedilmektedir.

43
Buhr, Mevkts-Salalt, 16.
44
el-Bakara 2 / 143.
45
el-Bakara 2 / 238.
110

Orta namaz konusunda farkl grler bulunmaktadr.
46
Bunun ikindi namaz
olduu, sabah namaz
47
olduu rivayet edilmitir. Bu ikisi dnda kalan her namaz iin
de salt- vusta olduu eklinde grler olmakla birlikte bunlar zayftr.
Ancak en sahih rivayetler salt- vustnn ikindi namaz olduunu
gstermektedir. Bu sebeple genel olarak ikindi namaz olduu gr kabul edilmitir.
48

Orta namaz konusunda Peygamber Efendimiz (s.a.v.)den bize olaan sahih
rivayetlerden biri u ekildedir:
Hz. Ali (r.a.)dan rivayet edilmitir: Raslullah (s.a.v.) Hendek Sava
srasnda: Allah onlarn evlerini ve kabirlerini atele doldursun, bizim orta namazmza
mni oldular, gne batncaya kadar klamadk buyurdu.
49

badetlere esas olan din gn, ikindi vaktinin bitmesiyle sona erer. Akam
vaktinin girmesiyle yeniden balar. Yani bu lye gre ikindi gnn son vaktidir ve
ikindi namaz da son namazdr.
Buradan hareket edersek mmet-i Muhammed orta mmet ise ikindi namaz da
orta namaz ise o zaman mmet-i Muhammedin orta mmet olarak vasflandrlmas,
mutedil olmas ve benzeri anlamlara gelmekle birlikte ayn zamanda onun ahir zaman
mmeti olmasna yani son mmet olmas mnsna da gelir. u hadis-i erif de bu
anlam desteklemektedir:
bn mer (r.a.)dan rivayet edildiine gre, Peygamber (s.a.v.) yle
buyurmutur: Gemi mmetlerin mddetleri iinde sizin mddetiniz, ancak ikindi
namaz ile gnein batmas arasndaki mddet gibidir. Sizin meseliniz ile Yahudiler ve
Hristiyanlar'n meseli, birtakm iiler tutan u kimsenin meseli gibidir: O kimse:

46
bn Kesir, Tefsrul-Kurnil-Azm, c.1, s.427-434.
47
Tirmiz, Salt 133.
48
bn Atyye, el-Muharrarul-Vecz, c.1, s.323.
49
Buhr, Tefsir, Bakara 2, 42, Cihd 98, Mezi 29, Deavt 58; Mslim, Mescid 202-206;
Ebu Dvud 5; Tirmiz, Tefsir, Bakara 2; Nesi, Salt 14; bnu Mce, Salat 6.
111

Gndzn yarsna kadar benim iin birer krat yevmiyeye karlk kim
alr? dedi.
Yahudiler alt.
Sonra:
Gndzn yarsndan ikindiye kadar birer krat yevmiyeye kim alr? dedi.
Hrtstiyanlar alt.
Sonra sizler ikindiden akama kadar ikier krat, ikier krat yevmiye ile
alyorsunuz. Eski mmetler:
Biz ok altk, az cret aldk, dediler. Allah:
Hakknzdan eksilttim mi? buyurdu.
Hayr, dediler. Allah:
te bu, benim fazlmdr ki, ben onu dilediime veririm, buyurdu
50

5. Asr ve Zaman
Nasl maddenin en kk paras olan atom ile gne sistemi ve galaksilerin
durumu birbirine benziyorsa dnya hayatnda zamann bir paras olarak bir gnlk sre
ve kinatn mr de birbirine benzemektedir.
Asr hem mutlak zaman, hem ikindi vakti, hem de Peygamber Efendimiz
(s.a.v.)in dnemi mnlarna gelir. Ayrca Raslullah (s.a.v.) dier mmetlerin mrne
gre mmet-i Muhammedin mrn ikindi vaktine benzetmitir. Dolaysyla gnn
sonu olmas hasebiyle ahir zamana iaret etmektedir.

50
Buhr, Fadilil-Kurn 17.
112

6. Yevm
a) Gndz (Nehar) Anlamnda
Yeym, gnein douundan batna kadar olan vakittir
51

Yevmin cemi eyyam eklinde gelir.
52

= , , =| _ - - | ;, | - = - = _ - | =, - , - . = . = - - -, | - , , ; - | - , =
., - , . , , | ` , - , -, = . | - | ` , - , , , - g, = _ . - , \t. ,
Sayl gnlerde olmak zere (oru size farz klnd). Sizden her kim hasta
yahut yolcu olursa (tutamad gnler kadar) dier gnlerde kaza eder. (htiyarlk veya
ifa umudu kalmam hastalk gibi devaml mazereti olup da) oru tutmaya gleri
yetmeyenlere bir fakir doyumu kadar fidye gerekir. Bununla beraber kim gnll olarak
hayr yaparsa, bu kendisi iin daha iyidir. Eer bilirseniz (glne ramen) oru
tutmanz sizin iin daha hayrldr.
53

b) Eyymullah
| ;, | , , . _,| _ | , = =| - c - , | _ - | . | , \ , _ =, - = _ | = | c | . _ . , -
, = | = , \ | _, = _ , ,
Andolsun ki Musa'y da: Kavmini karanlklardan aydnla kar ve onlara
Allah'n gnlerini hatrlat, diye mucizelerimizle gnderdik. phesiz ki bunda ok
sabrl, ok kreden herkes iin ibretler vardr.
54


51
bn Manzur, Lisanl-Arab, c.12, s.649; er-Rgb el-sfahn, Mfredt Elfzl-Kurn,
s.894.
52
el-Firzbd, el-Kmsul-Muht, s.1514.
53
el-Bakara 2 / 184.
54
brhim 14 / 5.
113

Eyyamullah ifadesinde, mkfat ve ceza eyyam olarak tabir edildi. nk
bunlar o gnlerde meydana gelir.
55

bn Abbas, bey b. Kab, Mcahid, Katade Allahn nimetlerini onlara
hatrlat diye tefsir etmilerdir.
Mukatil, Allahn gemi mmetlerin balarna getirdii hadiseler olarak tefsir
etmitir.
56

Eyyam lafz her iki mny da iine alr.
57

., , . , , , - , | , | -| ;, | ., - , | , = | - , , - , = | | , \. ,
man edenlere syle: Allah'n gnlerinin geleceini ummayanlar
balasnlar. nk Allah her toplumu, yaptna gre cezalandracaktr.
58

7. Yevm (Kaintn Yatl Gnleri)
, - | _ - ; , = , ;, | - = _ _ | | = .| - =| -| , , _ . , _ ,| ,| _ = -
= _ , - | | | - | | | - | , = . - ;, | | =| , - - , = , _ | - | = _ -| , . ,
phesiz ki Rabbiniz, gkleri ve yeri alt gnde yaratan, sonra Ar'a istiv
eden, geceyi, durmadan kendisini kovalayan gndze bryp rten; gnei, ay ve
yldzlar emrine boyun emi durumda yaratan Allah'tr. Bilesiniz ki, yaratmak da
emretmek de O'na mahsustur. lemlerin Rabbi Allah ne ycedir!
59

yet-i kermede kinatn alt gnde yaratld ifade ediliyor ve bu, Allah
Teln yceliini gsteren almetlerden biri olarak insana anlatlyor. Ancak burada
kinat, alt gnde deil de bir anda var edilmi olsa onun bu ekilde yaratlmas, Allah

55
bn Atyye, el-Muharrarul-Vecz, c.3, s.324.
56
el-Begav, Melimt-Tenzl, c.4, s.335-336.
57
bn Atyye, el-Muharrarul-Vecz, c.3, s.324.
58
el-Csiye 45 / 14.
59
el- Arf 7 / 54.
114

Telnn gcn kudretini daha iyi gstermez mi, diye bir soru insann hatrna
gelebilir.
ncelikle unu bilmek gerekir ki zaman insanlara gre olan bir mefhumdur.
Allah Telya gre zaman ve mekndan yoktur. O, zamandan ve mekndan
mnezzehtir. Btn aklamalarn en banda bunun zihinde canl tutulmas ve
anlalmas gerekir. Bunun zere yaplan aklamalar, insan idraki ve bizim
anlaymzla snrldr. Her eyin gerek sebep ve hikmetini bilen yalnz Cenb-
Hakktr. Bu esas ortaya koyduktan sonra konuyla ilgili izahlara geebiliriz.
Varlklar bir defada yaratlp sonra yaratma ii kesilirse, belki de bazlarnn
aklna bunun tesadf sonucu gerekletii dncesi gelebilir. Ama varlklar maslahata
ve hikmete uygun olarak birbirini takiben ve pe pee yaratlnca; bunun, ezel ve her
yaptnda hikmet olan bir yaratcnn yaratmasyla gereklemi olduuna delaleti daha
kuvvetli olur.
60

Kinatta her ey bir plan ve program dhilinde yaplmaktadr. Hibir ey
kendiliinden ve tesadf sonucu olmamaktadr. Cenb- Hakkn her an yaratmaya
devam etmesi, onun her an yaratc vasfnn insanlara gsterilmesi demektir. Bu ise
onun varln ve yceliini anlamak isteyen insan iin byk bir frsattr.
a) Kinatn Yaratl Sreci ve nsan Hayat
Bir de burada Allah Tel sanki insanlara yle demektedir: Bu kinat sizin
zaman lnzle ok uzun asrlar sren bir yaratma srecinden geip bugnk halini
almtr. Sizin dnyada geirdiiniz hayat srenizi bununla kyaslayarak bir dnn
bakalm, bu kadar uzun sre iinde sizin hayatnz ne anlam ifade etmektedir. Bu usuz
bucaksz sre iinde bir hi olan, ksa hayatnz deerlendirmeyi dnmyorsunuz
da, karnzda duran muazzam kinat yaratcs Allah inkra kalkyorsunuz.

60
er-Raz, Mefthul-Gayb, c.14, s.82.
115

b) Kinatn Yaratl Gnleri ve Hafta
Kinatn alt gnde yaratlmasyla bizim iinde yaadmz ve hafta dediimiz
gnler arasnda irtibat vardr. Burada Cenb- Hak deta bakn katmzdaki lyle
kinat alt gnde yarattk. Bunun ok kk bir misali de sizin bir haftalk zaman
srenizdir. yleyse mrnzden geen bir haftada siz ne yaptnz. Katmzda olan
zamana gre biz alt gnde btn kinat, sizin iin var ettik. Peki, dnya lnze gre
olan bir haftada sizin iin yarattmz bu muazzam nimete kar kretmek iin siz bir
eyler yaptnz m?
c) lerde Baarnn Usulu
Cenb- Hak bu yet-i kermede kullarna dnyada nasl hareket edilmesi
gerektiiyle ilgili bir yol gstermektedir. lerin belirli safhalar halinde yaplmas,
baarl sonuca ulamak iin bir usuldr. nsann bir somun ekmei bile tek lokmada
yemesi mmkn deildir. ayet ekmei yemek istiyorsa onu dilimler ve bu ekilde
rahatlkla onu yiyebilir. Dier iler de bu ekildedir. Kii, byk bir iin hepsini bir anda
yapmaya kalkrsa altndan kalkamaz. Ama ayn i ksmlar halinde tamamlanrsa
sonuta btn de tamamlanm olur.
d) Zamann Deerlendirilmesi Ve Kontroll Kullanm
Yine burada zamann deerlendirilmesi ve kontroll kullanlmasyla ilgili
iaretler vardr. bir haftada bitirilmesi gereken bir ii hafta sonunda bir defada
deerlendirmek bakadr, her gnn sonunda bugn durumum nedir diye gzden
geirmek ayrdr. Deerlendirmeler gnlk olunca, insan yanl yaptnda ertesi gn
dzeltme frsat bulur. Ama yaplacak iin hafta sonu gzden geirilmesi insana fayda
salamayacaktr. Zira kiinin onu dzeltme frsat olmayacaktr.
Tpk bunun gibi dnya hayat da, insan iin bir defaya mahsus verilmi bir
frsattr. Ecelin ne zaman gelip ataca belli olmad iin insann bu hayat ok iyi
deerlendirmesi gerekir. Zira yarn onun iin ok ge olabilir. Gnlk ibadetlerin
emredilmesinin sebeplerinden birisi de budur. Namazlar sayesinde insan kendini gnde
116

be defa gzden geirme frsat bulur. Bu sayede gn iinde yanllarn fark ederek
hatasndan geri dnme frsat elde eder.
Kainatn yaratlnda bile Allah Tel bu eitimi bize vermek istemektedir.
Onun iin zaman diye bir ey sz konusu olmamasna, her eyin ol! emrinden ibaret
olmasna ramen bize kinatn yaratl anlatlrken evreler halinde var edilmi olarak
izah edilmektedir. Dolaysyla bu evreler bize gredir. Bizim anlamamz ve byle
oluundaki baz hikmetleri kavramamz iindir.
e) Her ey Bir lye Gre Olmas
, _ = , - _ = , . , = , | , _ = - | , - | - , - ,
Biz, her eyi bir lye gre yarattk.
Bizim buyruumuz, bir anlk bak gibi, bir tek szden baka bir ey deildir.
61

Cenb- Hak bir yerde, emrinin gz krpmas gibi bir ey olduunu beyan
ediyor. Baka bir yerde de kinat bize gre ok uzun evreleri ifade eden alt gnde
yarattn anlatyor. Buradan zaman dediimiz mefhumu aslnda bir gz krpmas gibi
bir ey olduunu anlayabiliriz. Yaplan iin ehemmiyetini insanlara anlatmak iin bizim
alglamamza gre kinat ok uzun devirler iinde yaratlmtr. Ama yukardaki yette
Cenb- Hakk, katnda bunun ne anlama geldiini yine bizim anlayacamz dille
anlatmaktadr: Btn yaratma bir gz krpmas kadar bir sredir.
f) Gklerin ve Yerin Kaar Gnde Yaratld
| - | = _ c | . . = | - | ., - , - , , _ _ | | - =| , . | , | | _ , , - -
_= | ,, = _ , , | , - _ = _ ,, _ . | , = ;, | - - , _ | _ , , | | ,, , \- , .| _ | , ; , = ,

61
el-Kamer 54 / 49-50.
117

_ - | , | | | | - , | , _ | | , | , . - . _ , \\ , , - , , _ = , = _ , = =
| , - | , = c | . = - _, , = , , =| .| , _ - | = _ _ - | ,, - , \ ,
De ki: Gerekten siz, yeri iki gnde yaratan inkr edip O'na ortaklar m
kouyorsunuz? O, lemlerin Rabbidir.
O, yeryzne sabit dalar yerletirdi. Oray bereketli kld ve orada tam drt
gnde isteyenler iin fark gzetmeden rzklar takdir etti.
Sonra duman halinde olan ge yneldi, ona ve yerkreye: steyerek veya
istemeyerek, gelin! dedi. kisi de steyerek geldik dediler.
Bylece onlar, iki gnde yedi gk olarak yerine koydu ve her ge grevini
vahyetti. Ve biz, yakn semy kandillerle donattk, bozulmaktan da koruduk. te bu,
azz, alm Allah'n takdiridir.
62

Burada bahsedilen gnlerin, gerek anlamn ancak Allah Tel bilir. Yalnz
bunlar, bizim dnya hayatnda iinde bulunduumuz yirmi drt saatten oluan bir
gnlk zaman dilimi deildir. nk bizim kullandmz gn ifadesi dnyann kendi
ekseni etrafnda dnmesi sonucu oluur.
Yerin yaratl srasnda ise dnya daha ortada yoktur dolaysyla bugn
anladmz manada yirmi drt saatlik srenin ad olan gn de sz konusu deildi.
63

Ayrca gn, her gezegen ve yldza gre de deimektedir. nk gn, gk
cisminin kendi ekseni etrafnda bir tur dn olduuna gre, her gk cisminin bu
dn farkl zamanlarda tamamlamaktadr. Dolaysyla farkl sreye sahip gnleri
olmaktadr.
lk defa dnyann yaratld, sonra dalarn olutuu, ve orada rzklarn var
edildii gnler, bizimkinden farkl kstaslara gre oluturulmu zaman birimleridir.

62
Fussilet 41 / 9-12.
63
Kutub, Seyyid, F Zillil-Kur'n, Beyrut: Dru-urk, 1985, c.5, s.3108.
118

Onlarn ne olduunu bilmiyoruz. Bildiimiz ey ise bizim dnya gnlerinden ok daha
uzun olduklardr.
64

Bu yetlerde yer, iki gnde yaratld. Oryaya dalarn yerletirilmesi, bereket
verilmesi ve orada gdalarn takdir edilmesi drt gnde gerekleti. Yine gn yedi
sem olarak yerine konmas iki gnde olmutur. lk bakla bunlar iki gn yer; drt gn
oradaki dalar, rzklar; iki gnde yedi sema iin bahsedilen gnler toplanrsa sekiz gn
eder.
Kurn- Kermin eitli yerlerinde geen yetlerde ise gklerin ve yerin alt
gnde yaratld ifade edilmektedir.
65

g) Kainat Gnleri ve nsanlarn Kulland Gnler
Kinatn yaratld gnler ile dnyada bizim kullandmz gnler arasnda bir
iliki gzkmektedir. Yalnz kinatn yaratlmas srasnda gne ve dnya bugnk
haliyle olmad iin, dnyann kendi evresinde dnmesiyle oluan yirmi drt saatten
ibaret gn de mevcut deildir.
Bu sebeple kinatn yaratl gnlerini imdi insanlarn kulland gnlere
benzetmek yerine; tpk tavafn, gezegen ve yldzlarn dnyle irtibat gibi bizim
kullandmz gnleri, kinatn yaratlndaki gnlerin kk bir rnei ve onlar
hatrlatan bir nianesi olarak grmek daha uygun grnmektedir.
Yine hafta olarak ifade ettiimiz sreyi kintn yaratl ve varolu srecinin
kk bir numunesi ve bu srecini bize hatrlatan zaman dilimleri olarak grmek
mmkndr.
Siz inkar etmekle, ok byk, irkin ve kt bir i yapyorsunuz. Byle
yapmakla yeri yaratan, stne sabit dalar yerletiren, oray bereketli klp, rzklar var
eden; yine gkleri yaratp, oraya bir dzen koyan, dnya semsn yldzlarla, korunmu

64
Kutub, Seyyid, F Zllil-Kurn, c.5, s.3110.
65
Bkz. el- Arf 7 / 54; Ynus 10 / 3; Kf 50 / 38.
119

tabakalarla donatan Allah inkar etmi oluyorsunuz. Halbuki O, gk ve yerin emrine
boyun eip ve teslim olduu yaratcdr.
66

8. Kurn Kermin Zamana Bak
Kinat varlklarn Allah Telya kulluklarn ifade edebilmesi iin var
edilmitir. En temel vazife olarak bu grnmektedir.
. = , - , | | , , | | . - - , ,
Ben cinleri ve insanlar, ancak bana kulluk etsinler diye yarattm.
67

Bu sebeple Kurn- Kermdeki meseleler bu temel esasla balantl olarak
insanlara anlatlmaktadr.
Mesela Hilaller sorulduunda verilen cevap.
Kurn- Kermn zaman ele al da bu erevede olmaktadr. O insanlarn
kulluklarn yerine getirmeleri iin bir ara olarak insanlara sunulmaktadr.
a) Kurn-I Kermin Zamana Bakna Bir Misal
Kurn- Kermde zamana nasl bakldn anlayabilmek iin u misal de
nemlidir.
Eskiden buzdolab gibi soutma cihazlarnn olmad bir devirde, madd
imknlar kstl olduu iin scak yaz gnlerinde buz satarak geimini salayan bir
kiiyi dnelim. Scaktan buz erimeye yz tutmu ve hzl bir ekilde tkenmeye
balam ve satc baryor:
Sermayesi tkenen bu zavallya acyn.
68


66
Kutub, Seyyid, F Zllil-Kurn, c.5, s.3109.
67
ez-Zriyt 51 / 56.
68
er-Raz, Mefthul-Gayb, c.32, s.81.
120

te Kurn- Kermin zamana iaret ederek insana anlatmak istedii ey, bu
buz satcsnn durumu benzemektedir. Zira buz satcsnn yegne sermayesi olan buz
erimektedir. Onu deerlendiremedii iinde akam eve ne gtreceini dnmektedir.
nsann da yegne sermayesi olan zaman hzla gemekte ve mr tkenmektedir. Ama
bu durum, insann umurunda deildir.
te Kurn- Kermin eitli vesilelerle anlatt zaman budur.
9. Kurn- Kermin nsanlarn Kulland Zamana Bak
a) Gndelik Zamana Bak
(1) Fecr
Bir eyin geni bir ekilde yarlmasdr.
69
Yeryznn yarlp kaynaklarn
fkrmas gibi.
70

Sabah aydnl, gecenin karanlnda gnein kzlldr.
71

Fcr: Diyanet perdesinin yrtlmasdr.
72
Facir ise dinin izdii snrlar
paralayp aan kimsedir.
73

Fecr kelimesi Kurnda alt defa gemektedir. Bu ayn zamanda srelerden
birinin de ismidir.
( ... | - . , = | | = , | - , , || = , | , | , , , _ - , , = , ... )
74


69
er-Rgb el-sfahn, Mfredt Elfzl-Kurn, s.625.
70
( , , - _ | | ) Yeri yarp kaynaklar fkrttk el-Kamer 54 / 12.
71
el-Firzbd, el-Kmsul-Muht, s.584.
72
er-Rgb el-sfahn, Mfredt Elfzl-Kurn, s.626.
73
( ,, - _ | _ | . , ) Facirler (Gnahkrlar) cehennemdedirler. (el-nfitr 82 / 14)
121

Fecrin beyaz iplii (aydnl), siyah ipliinden (karanlndan) ayrt
edilinceye kadar yeyin, iin
75

Burada beyaz iplik siyah iplikle fecr vakti ufukta grlen ince izgi
kastedilmitir. yet ise sabahleyin orucun balangc olan imsak vaktinin ne zaman
olduunu belirlemektedir.
., , = - . | . | . , | . | ,| . - _ | , =| =, | =| =| , | | , vt ,
Gndzn gne dnp gecenin karanl bastrncaya kadar (belli vakitlerde)
namaz kl; bir de Fecir Kurnn (sabah namazn). nk Fecir Kurn (sabah
namaz) ahitlidir.
76

Buradaki Dlku-ems ( =, | . =| ) hakknda farkl grler vardr.
Bir gre gre bu, gnein bat vaktidir. Namaz ise o zaman klnmas
emredilen akam namazdr.
Dier gre gre ise gnein zevl, yani en tepede olduu noktadan batya
doru meyletmesidir. Raslullah (s.a.v.)in bu srada klnmasn emrettii namaz le
namazdr.
77


74
, - , | ` , | , | , | ` , | , . _ | , . | ; ,`=| - , | , | - | , - - , , - = , . | ., , , | -|
, | | = , | , | , , , _ - , , = , , | -| . - , - , = , . \ | | - . , = | | = , | - , = , | ,| _ | , ; ,`=| , | ,
| - , -| `, , , c | = , , -| . = - c = - . | _ ., - , | ., , , , - |
75
Oru gecesinde kadnlarnza yaklamak size hell klnd. Onlar sizin iin birer elbise, siz
de onlar iin birer elbisesiniz. Allah sizin kendinize ktlk ettiinizi bildi ve tevbenizi kabul edip sizi
balad. Artk (ramazan gecelerinde) onlara yaklan ve Allah'n sizin iin takdir ettiklerini isteyin.
Sabahn beyaz iplii (aydnl), siyah ipliinden (karanlndan) ayrt edilinceye kadar yeyin, iin, sonra
akama kadar orucu tamamlayn. Mescitlerde ibadete ekilmi olduunuz zamanlarda kadnlarla
birlemeyin. Bunlar Allah'n koyduu snrlardr. Sakn bu snrlara yaklamayn. te bylece Allah
yetlerini insanlara aklar. Umulur ki korunurlar. (el-Bakara 2 / 187)
76
el-sr 17 / 78.
77
et-Taber, Cmiul-Beyn, c.15, s.134-135.
122

Bu ifadeye, zeval mnsn vermek iki gr arasnda ounluk bunu tercih
ettii iin daha uygun gzkmektedir.
78

- , | , - , , , | , =| , , | . - , =| , . | . , | , - , =| ,, | , - = - = ,
_ ,=| - , , , ., - = _ - | = , | | , , - , | , | = _ , - = = - | = = - , -
= , \ | , | -| `, , , c | = -, _ - , = - , , , - ., , | = - , ` _ - , , , - ` ,, - ` ,, - -| , t ,
Ey mminler! Ellerinizin altnda bulunan (kle ve cariyeleriniz) ve iinizden
henz ergenlik ana girmemi olanlar, sabah namazndan (Saltl-Fecrden) nce,
leyin soyunduunuz vakit ve yats namazndan sonra (yannza gireceklerinde) sizden
defa izin istesinler. Bunlar, mahrem (kapanmam) halde bulunabileceiniz
vakittir. Bu vakitlerin dnda ne sizin iin ne de onlar iin bir mahzur yoktur.
Birbirinizin yanna girip kabilirsiniz. te Allah yetleri size byle aklar. Allah, (her
eyi) bilendir, hkm ve hikmet sahibidir.
79

Burada ailede bulunan kimselere zellikle vakitte odaya girerken izin
almalarnn retilmesi isteniyor. Bu vakitler:
Sabah namazndan nce yataklardan kalkma vaktidir. Uyurken giyilen elbiseler
karlp gndz elbiseleri giyilir. Zahra, le istirahati iin gnlk elbiselerin
karld vakittir. Yatsdan sonra ise artk gndz elbiseleri karlp gece elbiseleri
giyilir.
80

Burada nemli olan izin alnmas gereken vakitler belirtilirken sabah
namazndan nce yats namazndan sonra gibi ibadet isimleri ve zamanlarnn kstas
olarak belirlenmesidir. Aslnda burada bir zaman belirlemesi yaplmaktadr. Bir vakti
belirtmek iin tabi olarak onunla ilgili zaman ifadeleri dorudan kullanlabilirdi.
Mesel sabah namazndan (Saltul-Fecr) nce yerine, fecirden nce denilebilirdi. Ama
burada fakl bir usul kullanld.

78
el-Begav, Melimt-Tenzl, c.5, s.114.
79
en-Nr 24 / 58.
80
ez-Zemaher, el-Kef, c.3, s.74.
123

| , \ , = - , , | , , , | _ =| , , . , . , ,| , . , - = | ` , . | c | . _
, ,
Andolsun Fecre; on geceye; ifte ve teke; (her eyi karanl ile) rtt an
geceye ki; bunlarda akl sahibi iin elbette birer yemin (deeri) vardr.
81

( | )
Mfessirlerin cumhura gre buradaki her gn doan mehur olan fecirdir.
bn Abbasa gre gndzn tamamdr.
Yine ibn Abbas ve Zeyd ibn Esleme gre Allahn zerine yemin ettii fecr,
sabah namazdr. Krat ise ayeti kerimede geen Kurnul-Fecrdir.
82

Mcahide gre Allah Tel burada Kurban bayram fecrini kastetmitir.
Dahhake gre maksat, Zil-Hicce aynn fecridir.
Mukatile gre Cuma gecesinin fecridir.
Yine bn Abbasa gre Muharrem aynn ilk gnnn fecridir. nk senenin
ilk fecridir.
83

( = - , , | )
Bunlarla Zil-Hicce aynn ilk onu kastedilir. bn Abbas, ibn Zbeyr, Mcahid,
selef ve haleften bir ksm da ayn grtedir.

81
el-Fecr 89 / 1-5.
82
Gndzn gne dnp gecenin karanl bastrncaya kadar (belli vakitlerde) namaz kl;
bir de Fecir Kurnn (sabah namazn). nk Fecir Kurn (sabah namaz) ahitlidir. (el-sr 17 /
78.)
83
bn Atyye, el-Muharrarul-Vecz, c.5, s.476.
124

Bundan maksad Muharremin ilk onudur. Yine Ramazann ilk onudur,
eklinde grler olmakla birlikte doru olan ilk grtr.
84

Bu tefsirlerden hangisi kabul edilirse edilsin buradaki fecr zellii olan ve
Allah Tel katnda deeri olan bir zamana iaret etmektedir. Zaten ona yemin edilmesi
de mbarek ve dierlerinden fakl bir hususiyeti olduunu gstemektedir.
| _ = - _ - _ ` ; = , ,
O gece, esenlik doludur. Ta fecrin douuna kadar.
85

Bu gecenin tamamyla selamet ve hayrdr. Onda hibir sknt yoktur. eytan
bu gecede bir ey yapmaya g yetiremez. Bu gece mescidde olanlara meleklerin ta
ferin douuna kadar selam vermesi kastediliyor da denmitir.
86

Burada bahsedilen Kurnn indii ve bin aydan daha hayrl olan kadir
gecesindeki fecirdir. Hususiyetlerini anlatmak iin ciltler dolusu kitap yazlmtr.
(a) Deerlendirme
el-Fecr kelimesi Kurnda her getii yerde marife olarak gelmitir.
Bir yerde oruca balama zamann, yani imsak vaktini belirtmek iin
kullanlmtr.
Baka bir yerde Kurnul-Fecr eklinde sabah namaznda okunan kraat,
dolaysyla sabah namaz ifade etmektedir.
Bir yette ocuklara, belirli zamanlarda ebevenin odasna girerken izin
almalarnn retilmesi istenmektedir. zin istenecek zamandan birinin snr olarak
kullanlan sabah namaz (Saltul-Fecr) ifadesi iinde gemektedir. Burada dorudan

84
bn Kesir, Tefsrul-Kurnil-Azm, c.8, s.412-413.
85
el-Kadr 97 / 5.
86
el-Vahid, el-Vecz, c.2, s.1220.
125

snr olarak bir zaman birimi kullanlmam, sabah namazndan nce, yats namazndan
sonra gibi ibadetlere atf yaplarak bir zaman tespiti yaplmtr.
Yine Fecr, hem bir srenin ismi hem de o srenin banda kendisine yemin
edilen bir zaman olarak karmza kmaktadr.
Son olarak da kadir gecesindeki fecri ifade etmek iin kullanlmtr.
Btn bunlar bir araya getirdiimiz vakit fecr mbarek ve pek ok hususiyeti
iinde barndran bir zaman dilimi olarak bize sunulmaktadr. Her gn fecr domaktadr.
Ama Kurnda insanlarn dnyada bulunu gayesiyle balantl anlam rgleri iinde
ele alnmaktadr.
(2) rak
( =| .|= ) gne dodu. ( .|=| ) aydnlatt.
87

3 = , | `_ = - | , `, . , - - - , , | = , , \t ,
Biz, dalar onun emrine vermitik. Akam sabah onunla beraber tesbih
ederlerdi.
88

er-Ragb, yani irak vaktidir, der.
,`, _ _, , _ | | . | = | | , ` | , , , , , _ = | = ,=| _`, ,| , _ - = | _ =
., = , , ,
Yeryz, Rabbinin nru ile aydnlanr, kitap konulur, peygamberler ve
ahitler getirilir ve aralarnda hakkaniyetle hkm verilir. Onlara asla zulmedilmez.
89


87
er-Rgb el-sfahn, Mfredt Elfzl-Kurn, s.451.
88
Sd 38 / 18.
89
ez-Zmer 39 / 69.
126

(3) Duha
Gnein bymesi, gnn ilerlemesi ve bu vakte verilen isim.
90

Duh, gnein douundan gnn ilerleyip gnein iyice beyazlad vakte
kadar ki zamandr.
91

| -, = - | , , , , , | , , ; , , , , | = , . ,
Kyamet gnn grdklerinde (dnyada) sadece bir akam vakti ya da
kuluk zaman kadar kaldklarn sanrlar.
92

= =| , \ ,
Andolsun gnee ve kuluk vaktindeki aydnlna
93

( = )nn mns, gnein aydnlna yemin olsun demektir.
94

_ =| , \ , _ = . , ,| , , _ | - c, _ c -. - , ,
Andolsun kuluk vaktine ve skna erdiinde geceye ki, Rabbin seni
brakmad ve sana darlmad.
95

Duha gndzn tamamdr.
96
Yine Duha gndzdr. Gndz saatlerinden biri
de denmitir. ( _ = . , )nn mns skna erdiinde demektir.
97


90
er-Rgb el-sfahn, Mfredt Elfzl-Kurn, s.502.
91
bn Manzur, Lisanl-Arab, c.14, s.475.
92
el-nsn 76 / 46.
93
e-ems 91 / 1.
94
ez-Zeccac, Menil-Kurn ve rbuhu, c.5, s.339.
95
ed-Duh 93 / 1-3.
96
el-Ferra, Menil-Kurn, c.3, s.273.
97
ez-Zeccac, Menil-Kurn ve rbuhu, c.5, s.339.
127


(4) Bukre
( | , ) gndzn badr. Bu lafzdan erken kmak anlamnda fiil de
tretilmitir. Gndzn dier vakitlerinden nce geldii iin bu kelimeden acele
ettirme, hzlandrma abuklatrma mns karlmtr. Bir ite her acele eden kii iin
( , )kullanlr.
98

. - ` = = - , , , , = = | , t ,
phesiz, sabah erkenden n alnmaz bir azab onlar bastrverdi .
99

bkr ( _,, ), bukre ( ,| )nn ismidir veya ifl babndaki ( , | ) fiilinin
mastardr. Sabahn ilk vaktine girmek anlamna gelir.
100

- _ | , ;, | - | , | | c , , | - , _ | - - `= _ , | `_ = - | , _`, = _ c, _ .
_ , , | , .\ ,
Zekeriyya: Rabbim! (Olum olacana dair) bana bir almet gster, dedi.
Allah buyurdu ki: Senin iin almet, insanlara, gn, iaretten baka sz
sylememendir. Ayrca Rabbini ok an, sabah akam tesbih et.
101

(5) Aiyy
Gnein batndan sabaha kadar olan vakittir.
102


98
er-Rgb el-sfahn, Mfredt Elfzl-Kurn, s.140.
99
el-Kamer 54 / 38.
100
bn Manzur, Lisanl-Arab, c.4, s.76.
101
l-i mrn 3 / 41.
102
er-Rgb el-sfahn, Mfredt Elfzl-Kurn, s.567.
128

( _ = -| ) len gnein en tepe noktasn getii andan gnein bat vaktine
kadar olan btn zamandr. Gne battnda ( = -| ) olur.
103

( _ = -| ) gndzn sonudur. Akam ilk karanlk bast vakittir.
104

( = -| ) Akamdan gecenin ilk te birinin sonuna kadar olan sre veya
gnein batndan fecrin douuna kadarki zamandr.
105

( = -| ) ayn harfi fetha olursa, akam yemei, ( = -| ) ayn harfi kesre olursa,
yats namazdr.
106

. , = _ - , = - _ | | = .| _ = | - | , \t ,
Gklerde ve yerde, gnn sonunda, leye erdiiniz zamanda hamd
O'nundur.
107

(6) Asl
Akam ( -,=-| ) iin asl, asle ( ,= | ,= | - ) kelimeleri kullanlr. Cemi ( = |
,= . ) eklinde gelir.
108

- | , = \ | ` = - | , , , | - , | . . - , - - = c . _ c, _ . _ - |
, - ,

103
el-Ezher, Tehzbl-Luga, c.3, s.58.
104
el-Firzbd, el-Kmsul-Muht, s.1691.
105
bn Manzur, Lisanl-Arab, c.15, s.60.
106
er-Rgb el-sfahn, Mfredt Elfzl-Kurn, s.568.
107
er-Rm 30 / 18.
108
er-Rgb el-sfahn, Mfredt Elfzl-Kurn, s.78.
129

Kendi kendine, yalvararak ve rpererek, yksek olmayan bir sesle sabah
akam Rabbini an. Gafillerden olma.
109

( _ = -| ) ve ( ,= | ) kelimeleri eittir. Birinde olan anlam dierinde de ayn
ekilde vardr.
110

(7) Bukre ve Aiyy, Bukre ve Asl
( | , ) kelimesi ( _=- ) ve ( ,=| ) kelimeleriyle beraber gnn iki ucunu
ifade eden sabah-akam ifadesi yerine kullanlr.
, = - , , `, = . | , , , | , _ - | = | - - - , | _ - _ , \\ ,
Derken mihrabdan kavmine kar kt da Sabah ve akam tesbih edin diye
onlara iaret etti.
111

, = | , - , - _ _ , , , _ | | | _ | = | , | | , ,
Yine onlar dediler ki: (Bu yetler), onun, bakasna yazdrp da kendisine
sabah-akam okunmakta olan, ncekilere ait masallardr.
112

(8) Subh-Sabah
Subh ( _ , =| ) ve sabah ( _ ,=| ) gndzn badr. Gne doarken ufuun
kzard vakit,
113
fecr
114
anlamna gelir.
( ., , _ ,=| , | | _ ,=| , = - , - . , )
115


109
el- Arf 7 / 205.
110
bn Manzur, Lisanl-Arab, c.11, s.17.
111
Meryem 19 / 11.
112
el-Furkn 25 / 5.
113
er-Rgb el-sfahn, Mfredt Elfzl-Kurn, s.474.
114
bn Manzur, Lisanl-Arab, c.2, s.502.
130

Onlara vdolunan (helk) zaman, sabah vaktidir. Sabah yakn deil mi?
116

Lut (a.s.) ve ona inananlar, btn inan ve ahlak deerlerini yitirmi
topluluktan sabahn erken vakitlerinde kurtulmulardr.
, _ = | _ , = . , , - . , , . , , \vv ,
Azap yurtlarna indiinde, uyarlanlarn sabah ne kt olur!
117

Raslmzn, bu azabn kendilerine inmesinden sakndrd, buna ramen
yine de peygamberi tasdik etmeyen kavmin sabah ne kt oldu.
118

Sabah vaktine girme:
( _,=, . _,=| ) Sabaha giri anlamndadr.
119

, , _ - , , , , , | - ., , t , _ , = - - ,=| , , = - | , t ,
Onlar, dalardan emniyet iinde kalacaklar evler oyarlard. Onlar, sabaha
girerlerken o korkun ses yakalad.
120


115
| c`, _ = _ , =, | , , | | = - - , c | - | , ` = - | , - . , | ,| - _ = , c | , =| c , | , , = , . , , , , = | - , ,,
., , _ ,=| , | | _ ,=| , = - , -
116
(Melekler) dediler ki: Ey Lt! Biz Rabbinin elileriyiz. Onlar sana asla dokunamazlar. Sen
gecenin bir ksmnda ailenle (yola kp) yr. Karndan baka sizden hibiri geride kalmasn. nk
onlara gelecek olan (azap) phesiz ona da isabet edecektir. Onlara vdolunan (helk) zaman, sabah
vaktidir. Sabah yakn deil mi? (Hd 11 / 81)
117
es-Sfft 37 / 177.
118
et-Taber, Cmiul-Beyn, c.23, s.116.
119
el-Firzbd, el-Kmsul-Muht, s.291.
120
el-Hicr 15 / 83.
131

( _ , = - ) Sabaha girdikleri srada demektir.
121
Bu anlamda eitli yet-i
kermelerde gemektedir. Dier bir misal olarak u yet gsterilebilir:
_ , = - ` g, = - | , . . | - | | c | . - , | , , = | , ,
Ona (Lt'a) u hkmmz vahyettik: Sabaha girerlerken mutlaka onlarn
ard kesilmi olacaktr.
122

Aydnlatma:
,, - | , - | , = c | . , . - | =| = ,| - - _ , = , | | , ,
O, sabah aydnlatandr. O, geceyi dinlenme zaman, gne ve ay (vakitlerin
tayini iin) birer hesap ls klmtr. te bu, azz olan (ve her eyi) pek iyi bilen
Allah'n takdiridir.
123

( _ , = , | | ) Karanl yarp aydnl meydana karan manasna gelir.
124

Sabahleyin gelmek:
( _, = ) sabahleyin gelmek anlamndadr.
125

. - ` = = - , , , , = = | , t ,
Bir sabah erkenden kendilerine, yakalarn bir daha brakmayacak olan bir
azap gelip att.
126


121
bn Atyye, el-Muharrarul-Vecz, c.3, s.372.
122
el-Hicr 15 / 6
123
el- Enm 6 / 96.
124
el-Kurtub, el-Cmiu li Ahkmil-Kurn, c.7, s.45.
125
bn Manzur, Lisanl-Arab, c.2, s.502.
126
el-Kamer 54 / 38.
132

(9) Guru- Marib
Zaman olarak, (= -) ve (= -) gnein batp yok olmasdr.
127

_ - , = = - | , | =| g, | , | c`, _ = , _`, = ., |, , - , ,
(Reslm!) Onlarn dediklerine sabret. Gnein douundan nce de,
batndan nce de Rabbini hamd ile tesbih et.
128

Mekn olarak, Gnein batt yer mnsna gelir.
` ,, - ` _ = -| . , -| - - , , | , , | = - | 3 = | -| , \\ ,
Dou da Allah'ndr bat da. Nereye dnerseniz Allah'n yz (zat) oradadr.
phesiz Allah'(n rahmeti ve nimeti) genitir, O her eyi bilendir.
129

(10) Saat
Saat, zamann ksa bir vaktidir.
130
Gece ve gndzn zaman dilimlerinden
biridir.
131

es-Saat ( --.| ) Kyamet anlamna gelir..
132

(11) Saat ve Kyamet
Kurn- Kerm, insanlarn yaantlar esnasnda her zaman iinde bulunduklar
ve devaml hatrladklar bir mefhum olan ve gn iindeki bir sresi anlamndaki saati,
belirlilik taksyla es-sat ( --.| ) eklinde kyamet anlamnda kullanmtr.

127
er-Rgb el-sfahn, Mfredt Elfzl-Kurn, s.604.
128
Kf 50 / 39.
129
el-Bakara 2 / 115.
130
er-Rgb el-sfahn, Mfredt Elfzl-Kurn, s.434.
131
bn Manzur, Lisanl-Arab, c.8, s.169.
132
er-Rgb el-sfahn, Mfredt Elfzl-Kurn, s.434.
133

Kurnda bu kelime birka yer hari hep lam-- tarif ile gelmi ve hep kyameti ifade
etmitir.
nsanlarn her an megul olduklar bir kelimeyle kyametin ifade edilmesinde,
onun devaml hatrda tutulup unutulmamas gereken bir zaman olduuna bir iaret
vardr.
Nasl saat gnn sabah le akam gibi bir blmne mahsus olmayp her
zamannda mevcutsa, kyamet (--.|) de ahir zaman peygamberi geldikten sonra her an
gerekleebilir.
(a) n anlamnda:
., - = . , | - - = . - | . , | , , - | - . , - | -- | | , . ,
Her mmetin bir eceli vardr. Ecelleri gelince ne bir an geri kalrlar ne de bir
an nce gidebilirler.
133

mmetin sresi bittiinde veya zaman gelince, en ksa bir vakit bile ne geri
braklr, ne de ne alnrlar. Yahut iddetli korkudan dolay ertelemeyi ve ne almay
isteyemezler.
134
mmetlerin ecelleri byle olduu gibi ahslar iin de durum
byledir.
135
Yine kinatn dzeni iinde daha nceden belirlenmi olan kyamet de tam
zamannda vuku bulacaktr.
., - = . | - - = - - . - | . | ; , , . -, - , | | , - ,

133
el- Arf 7 / 34.
134
el-Kd el-Beydv, Eb Sad Nsrddin Abdullah b. mer b. Muhammed, Tefsrul-Kd
el-Beydv: Envrut-Tenzl ve Esrrut-Tevl, stanbul: Drt-Tbatil-mire, 1285, c.1, s.421.
135
en-Nahl 16 / 61.
134

De ki: Size yle bir gn vdedilmitir ki, ondan ne bir saat geri kalabilirsiniz,
ne de ileri geebilirsiniz.
136

Md kyamettir. Kimse ondan geri kalmaz ve nne de geemez.
137
Ayrca
yeniden dirili vakti, lmn geli vakti diye de tefsir edilmitir.
138

(b) Kyamet anlamnda:
| , , | , | ,, , | _`, _ = - , - , | = - ., | - -.| - c , | | . , _ . ,
- , | , - _ - c | c , | | . , - - , | , , , | | _ | | = .| | | | | -| = - ,
., - , , \tv ,
Sana kyameti, ne zaman gelip atacan soruyorlar. De ki: Onun ilmi ancak
Rabbimin katndadr. Onun vaktini O'ndan bakas aklayamaz. O gklere de yere de
ar gelmitir. O size anszn gelecektir. Sanki sen onu biliyormusun gibi sana
soruyorlar. De ki: Onun bilgisi ancak Allah'n katndadr; ama insanlarn ou
bilmezler.
139

Kyamet, aniden vuku bulmas ve ondaki hesabn srati sebebiyle, saat diye
isimlendirildi. Ya da bunun aksine gre uzun olmas veya o Allah katnda, uzunluuna
ramen yaratlmlara gre olan zamandan bir saat gibidir.
140

(c) Kyamet anszn gelir:
| , - - , - -.| , , , | | -| = = - - - , = - , , , | . | , - | | . - = , , \-v ,
Allah tarafndan kuatc bir felket gelmesi veya farknda olmadan kyametin
anszn kopmas karsnda kendilerini emn mi grdler?
141


136
Sebe 34 / 30.
137
bn Atyye, el-Muharrarul-Vecz, c.4, s.420.
138
el-Kurtub, el-Cmiu li Ahkmil-Kurn, c.14, s.301.
139
el- Arf 7 / 187.
140
ez-Zemaher, el-Kef, c.2,s.134.
135

| = , | _ | , - -.| - | - _ | | = .| . , - - | _ = _ - -| . , = | | ,
` , = | , vv ,
Gklerin ve yerin gayb Allah'a aittir. Kyametin kopmas ise, gz ap
kapama gibi veya daha az bir zamandan ibarettir. phesiz Allah, her eye kadirdir.
142

Lemh ( _ | ), sratle baktr. Srat bakmndan kyametin meydana gelii
ancak gz krpmak gibidir. Bundan maksad kudretin kemalini belirtmektir.
Gz krpmann meydana geldii zaman birbirini takip eden anlardan
olumutur. Allah Tel ise bu anlarn birinde bile kyameti meydana getirmeye
kadirdir.
143

(d) Kyametin geliinde phe yoktur:
_, , | _ - . - , , -| . | ,, . , _ | - , - -.| . | , v ,
Kyamet vakti de gelecektir; bunda phe yoktur. Ve Allah kabirlerdeki
kimseleri diriltip kaldracaktr.
144

Kyamet, mstakbel zamanda gelecektir. Dinildi ki burada gizli bir fiil vardr.
Yani, bilin ki kyametin geliinde ek ve tereddde yer yoktur.
145


141
Ysuf 12 / 107.
142
en-Nahl 16 / 77.
143
er-Raz, Mefthul-Gayb, c.20, s.71.
144
el-Hacc 22 / 7.
145
e-evkn, Muhammed b. Ali b. Muhammed, Fethul-Kadr, thk. Abdurrahman Umeyre,
Mansra: Drul-Vef, 1997, c.3,s.596.
136

(e) Bir durumun hkm srd zaman anlamnda
| _ = | | , - , | `_ ,| _ - -| = = | _, , . - = - , - . - | - - = _ , - , , =
` ,, - _ ` = _ , , , - , , , , - = , , , - , =, | , \\v ,
Andolsun ki Allah, mslmanlardan bir gurubun kalpleri erilmeye yz
tuttuktan sonra, Peygamberi ve glk zamannda ona uyan muhacirlerle ensar affetti.
Sonra da onlarn tevbelerini kabul etti. nk O, onlara kar ok efkatli, pek
merhametlidir.
146

Zorluk saati Tebk gazvesindedir. Saat mutlak zaman anlamnda kullanld
halde buradaki mns tebk gazvesi vaktidir.
147

(f) Gnn bir ksm anlamnda
, =| . - = | , , , , ., _ - , _ ,| - - - = | , , , , , | . | , = , ; , , - -| , , ,=
, = , - , , . ,
Allah'n onlar, sanki gnn ancak bir saati kadar kaldklarn zanneder
vaziyette yeniden diriltip toplayaca gn aralarnda birbirleriyle tanrlar. Allah'n
huzuruna varmay yalanlayanlar elbette zarara uramlardr. Zira onlar doru yola
gitmemilerdi.
148

Sanki onlar dnyada gnn bir saati kadar kalmlardr. Yine sanki onlar,
kabirlerde gnn bir saati kadar kalmlardr, diye de tefsir edilmitir. Birinci gr
daha uygundur. nk mmin ve kfir, mahere kadar kabirlerde kalma sresini
bilmemekte eittir. Dolaysyla bunun kfirlerin haline mahsus bir duruma hamledildii

146
et-Tevbe 9 / 117.
147
en-Nesef, Ebul-Berekt Abdullh, Medrikut-Tenzl ve HakikutTevl, stanbul:
Kahraman Yaynlar, 1984, c.2, s.148.
148
Ynus 10 / 45.
137

belli oldu. nk kfirler, dnyadaki mrlerinden faydalanmadklar iin onlara ksa
geldi. Mmin ise dnyada mrn deerlendirdii iin ona ksa gelmedi.
149

B. Zamann Aslna Dn
1. Zaman, Haram Aylar ve Nes
Allah Tel, Kurn- Kermde din ibadetlerde esas alnacak senelik zaman
ls konusunda u ayette bize bilgi vermektedir:
= .| - ; , , -| = _ , = = - -| = - _, ,=| = - ., ` ; - - - , _ | , - _ | |
, , , - _ = | , | , . | ,, , = ,`, | ,`=| c | . _ - -| . | , - -
_ | , ,
Gkleri ve yeri yaratt gnde Allah'n yazsna gre Allah katnda aylarn
says on iki olup, bunlardan drd haram aylardr. te bu doru hesaptr. O aylar
iinde (Allah'n koyduu yasa ineyerek) kendinize zulmetmeyin ve mrikler nasl
sizinle topyekn savayorlarsa siz de onlara kar topyekn savan ve bilin ki Allah
(ktlkten) saknanlarla beraberdir.
150

a) Haram Aylar
(1) Araplarn Kulland Senelik Zaman Birimleri
Araplarda sene, Kamer ay hesabna gre on iki aydan ibarettir.
151
Bunun delili
( = - _, ,=| = - . , ` ; - - - , _ | , - _ | | = .| - ; , , -| = _ , = = - -|
)

149
el-Hzin, Alaeddin Ali b Muhammed b. brahim el-Badad, Tefsrul-Hzin: Lbbt-
Tevl f Menit-Tenzl, tsh. Abdsselam Muhammed Ali ahin, Beyrut: Drul-Ktbil-lmiyye, 1995,
c.2, s.445.
150
et-Tevbe 9 / 36.
151
er-Raz, Mefthul-Gayb, c.15, s.50.
138

Gkleri ve yeri yaratt gnde Allah'n yazsna gre Allah katnda aylarn
says on iki olup, bunlardan drd haram aylardr. te bu doru hesaptr
152

( = . | _ `.| . = - , - | , _ - _= | _, | , = =| - - =| , )
Gnei kl, ay da parlak klan, yllarn saysn ve hesab bilmeniz iin ona
(aya) bir takm menziller takdir eden O'dur...
153

Aya belirli duraklar takdir edilmesi, senelerin saysn ve hesabn bilmeye
vesile klnd. Bu ancak sene, ayn hareketleriyle balantl yani kamer yapldnda
doru olur.
154
u ayette bunu gstermektedir:
( - c , | | . , `_ | | ., | , - _ | - | | ... )
155

Sana, hill eklinde yeni doan aylar sorarlar. De ki: Onlar, insanlar ve
zellikle hac iin vakit lleridir
156

Araplarn kulland on iki ay; Muharrem, Safer, Rabul-Evvel, Rabul-Sn,
Cumdel-Evvel, Cumdel-hire, Receb, aban, Ramazan, evval, Zul-Kade, Zul-
Hicce eklinde isimlendirilmektedir.
157
Muharrem senenin ilk ay, Zul-Hicce ise son
aydr. Yine senenin aylar haram aylar ve helal aylar olarak kendi arasnda taksim
edilmitir.

152
et-Tevbe 9 / 36.
153
Ynus 10 / 5.
154
er-Raz, Mefthul-Gayb, c.15, s.50.
155
_ | - | | - c , | | . , _ - , | | _, , - =, , , | , | . | , , | , | `_ | | ., | , - , , , , | - =, , , | , |
., , - | -| ,
156
Sana, hill eklinde yeni doan aylar sorarlar. De ki: Onlar, insanlar ve zellikle hac iin
vakit lleridir. yi davran, asla evlere arkalarndan gelip girmeniz deildir. Lkin iyi davran,
korunan (ve ll giden) kimsenin davrandr. Evlere kaplarndan girin, Allah'tan korkun, umulur ki
kurtulua erersiniz. (el-Bakara 2 / 189)
157
el-Begav, Melimt-Tenzl, c.4, s.44.
139

(a) Drt Haram Ay ve simleri
Haram aylarn adedini ve isimlerini Peygamber Efendimiz (s.a.v.) yapt
hutbede aklam, bunlarn dndakiler helal ay olarak kabul edilmitir. Bu aklamaya
gre limler, drt haram aydan , yani Zilkade, Zilhicce ve Muharrem'in pe pee,
Receb aynn ise tek bana olduu hususunda ittifak etmilerdir.
158
Bu dzen serd
biri ferd olarak ifade edilir.
bn Kesir Sehv (v. 643/1245)den naklen aylarn isimleriyle ilgili
aklamalarda bulunmaktadr:
159
Bunlardan haram aylarla ilgili olanlar yledir:
Muharrem aynn bu ekilde isimlendirilmesi, haram bir ay olduu iindir. bn
Kesire gre haramln tekid etmek iindir. nk Araplar onda deiiklik
yapyorlard. Bir sene helal bir sene haram klyorlard.
Receb, tazm, ululama anlamnda tercb kknden gelir.
Zul-Kade ismi bu ayda sava ve yolculuk yapmayarak oturmalarndandr.
Zul-Hicce, hacc yerine getirdikleri ay olmasndan bu ekilde
isimlendirilmitir.
160

(b) Haram Aylardan Recebin Mudara Nisbet Edilmesi
Eb Bekre Nufey' ibnu'l-Hris es-Sakaf(r.a)'den rivayet edildiine gre
Peygamber (s.a.v) yle buyurmutur: Zaman Allahn gkleri ve Yer'i yaratt
gndeki ekline dnmtr. (Artk) sene on iki aydr. Bunlardan drd haram aylardr.

158
ez-Zemaher, el-Kef c.2,s.188; er-Raz, Mefthul-Gayb, c.15, s.50; et-Taber, Cmiul-
Beyn,c.11, s.440; bn Kesir, Tefsrul-Kurnil-Azm, c.4 , s.89.
159
bn Kesir, Tefsrul-Kurnil-Azm, c.4 , s.88.
160
Ay isimleriyle ilgili bkz. Bursev, smil Hakk, Tefsru Rhil-Beyan, stanbul: Mektebetu
Eser, 1389/1969, c.3, s.421.
140

arka arkayadr ki, Zu'l-ka'de, Zu'l-hicce ve Muharrem'dir. Drdncs de
Cumada'l-hire ile a'bn arasnda olarak Mudarn Receb'dir
161

Hadiste Raslullah (s.a.v.) Recep ayn Mudar kabilesine nisbet etmektedir. Bu
Mudar kabilesinin Recep, Cumada'l-hire ile a'bn arasndaki aydr. eklindeki
szlerinin doruluunu vurgulamak iindir. Yoksa Raba kabilesinin zannettii gibi
haram olan Receb, aban ve evval arasndaki ay deildir. Onlarn dedikleri bugnk
Ramazan aydr.
162

Bu konuda Kurey ve ona tabi olan Mudar kabilesi hak zeredir. Raslullah
(s.a.v.), Mudar kabilesine nisbet ederek bunu syledi. nk onlar, Kurey kabilesinden
nce bu hkm ve haraml ona vermilerdi.
163
Bu aklamayla isim konusunda vaki
olacak bir karkl ortadan kaldrm oldu.
164

Bylece Raslullah (s.a.v.) cahiliyye dneminde Mudar ve Reba kabileleri
arasnda var olan Receb aynn hangisi olduu konusundaki ihtilafa iaret ediyor.
Raslullah (s.a.v.) Haram aylar arasnda sadece Receb ismini saysayd, bu sefer
insanlarn kimi Mudar kabilesinin tarifine, kimi de Raba kabilesinin tarifine uyacak
ortada yine bir belirsiz durum olacakt. te Allahn Elisi herhangi bir pheye mahal
brakmamak iin doru olann Mudar kabilesinin syledii olduunu beyan etmektedir.
(c) Neden Pe Pee Biri Tek Bana
Haram aylardan nn pe pee birinin tek bana olmas hac ve umre
ibadetlerinin yerine getirilmesi iindir. Haccn yapld aydan nce bir ay, yani Zul-
Kade haram klnd. nk Araplar bu ayda sava yapmadan otururlard. Yine Zul-

161
, _| , - ,_= , == - =,,| =- =,| =,- =- _' , == =- -- = _=_ , _| - = _= _| -
=-| . =,|,- -: ;- --,_| ,- ,= =- -.| _v =,.| = - ;,, -,, _== =| .-| ,| ,= -,- ;= -- .
.,-= ;.< _, =| =- .-_
(Buhri, Bedul-Halk 2)
162
bn Kesir, Tefsrul-Kurnil-Azm, c.4 , s.89.
163
bn Atyye, el-Muharrarul-Vecz, c.3 , s.30.
164
el-Kurtub, el-Cmiu li Ahkmil-Kurn, c.8, s.133.
141

Hicce ay haram klnd. nk bu ayda hacc yerine getiriyorlar ve bu ibadeti eda
etmekle megul oluyorlard. Ondan sonra da bir ay, yani Muharrem haram klnd. Bu
da en uzak yerlerde olanlarn gvenli bir ekilde beldelerine dnmeleri iindir. Senenin
ortasnda olan Receb ay da haram klnd. Bu da, Kbei ziyaret ve umre yapmak iin
Arap yarmadasnn en uzaklarndan gelenlerin Allahn Evini ziyaret edip bulunduklar
vatanlarna emniyetle dnmeleri iindir.
165

Haram ayn hac iin olduu ortadadr. Yalnz tek bana olan Recep ay
Arabistann eitli blgelerinden gelip gitmek iin ksa bir mddet olduu iin bu ayn
haraml, Hicaz blgesine mahsus yerel dn bir mevsim olmasndandr, eklinde bir
gr vardr.
166
Yine Mudar ve Reba gibi kabilelerin bu aya nem verip onda kurban,
umre gibi ibadetler yapm olmalarndandr, diye bir kanaat de mevcuttur. nk bu
kabile ileri gelenlerinin Mekkeliler ve dier kabilelerle ahid ve anlamalarnn
bulunmas sebebiyle yolculuk skntlar bulunmamaktadr.
167

(2) Allah Telnn Katnda Aylarn Says
- _ | | = .| - ; , , -| = _ , = = - -| = - _, ,=| = - . , ` ; - - - , _ | ,
, . | ,, , = ,`, | ,`=| c | . _ - -| . | , - - , , , - _ = | , |
_ | , ,
Gkleri ve yeri yaratt gnde Allah'n yazsna gre Allah katnda aylarn
says on iki olup, bunlardan drd haram aylardr. te bu doru hesaptr. O aylar
iinde (Allah'n koyduu yasa ineyerek) kendinize zulmetmeyin ve mrikler nasl

165
bn Kesir, Tefsrul-Kurnil-Azm, c.4 , s.89.
166
Derveze, Muhammed zzet, et-Tefsrul-Hads, Beyrut: Drul-Garbil-slm, 2000, c.9,
s.436.
167
Cevad Ali, el-Mufassal f Trhil-Arab Kablel-slm, Beyrt: Drul-lm Lil-Melyin,
1978, c. 8, s.478.
142

sizinle topyekn savayorlarsa siz de onlara kar topyekn savan ve bilin ki Allah
(ktlkten) saknanlarla beraberdir.
168

( | = - . , , = = - -| = - _, ,= ) Yani on ay deildir.
169
Allahn katnda
ifadesi, Allahn hkmnde Levh-i Mahfza yazd yerde demektir.
170

( -| = _ )ifadesinin anlam Allahn bir hikmet ve doruluk grerek sabit
kld ve gerekli yapt hkmnde demektir.
171
Yine Levh-i Mahfz anlamna
gelmektedir.
172
Taber ise Allah Tel gkleri ve yeri yaratt zaman tayin ettii
takdirinde (kazasnda) var olan eylerin tamamn yazd kitap diye tefsir etmitir.
173

( - ; , , _ | | = .| ) aylarn saysnn on iki olmas konusundaki kaza ve
kaderinin gkleri ve yeri yaratmasndan nce olduunu aklyor. Allah Tel, gkleri
ve yeri yaratt gn tertib ettii zere bu aylar var etmi ve onlara isimlerini vermi.
Bunlar da ilah kitaplarda peygamberlerine indirmitir.
Bundan maksad bu konudaki Allahn emrine uymak ve cahiliye insannn
yapt aylarn isimlerini erteleme ve ne alma iini reddetmektir.
Cahiliye insannn Muharrem ayn Safer, Safer ayn Muharrem yapma
faaliyeti, Allah Telnn onlara verdii vasflar deitirecek deildir.
174


168
et-Tevbe 9 / 36.
169
bn Atyye, el-Muharrarul-Vecz, c.3 , s.30.
170
el-Kurtub, el-Cmiu li Ahkmil-Kurn, c.8, s.132.
171
ez-Zemaher, el-Kef c.2, s.188.
172
el-Vahid, el-Vast, c. 2, s. 494; el-Begav, Melimt-Tenzl, c. 4, s. 45; Ebul-Leys es-
Semerkand, Nasr b. Muhammed b. Ahmed b. Ahmed b. brahim, Tefsrus-Semerkand Bahrull-Ulm,
Beyrut: Darul-Ktbl-lmiyye, 1993, c.2, s.48; el-Kurtub, el-Cmiu li Ahkmil-Kurn, c.8, s.132.
173
et-Taber, Cmiul-Beyn,c.11, s.440.
174
el-Kurtub, el-Cmiu li Ahkmil-Kurn, c.8, s.132-133.
143

( ` ; - - - , _ | , - ) Bu drt ay faziletli ve erefli kldna bir delildir.
175
Aylarn
haram olmas, O aylarda ilenen gnah daha fazla cezay, yaplan tat ise daha fazla
sevab gerektirir anlamndadr.
176

Cahiliyye Araplar haram aylar yceltir ve onlara hrmet gsterirler. O aylarda
savamay haram sayarlard. Hatta bu zaman iinde bir adam babasn ldren biriyle
karlasa ona saldrmazd.
177

Haram aylar ifadesindeki haram kelimesinin anlam, tpk Mescid-i Haram
ifadesindeki anlam gibidir. Ayn muhterem oluunu, kutsalln, gvenliliini ve sava
yasan ifade eder.
178

( ,`, | ,`=| c | . ) din burada hesap anlamndadr. Kayym ise mstakim,
dosdoru demektir.
179
Bu, artmayan ve eksilmeyen dosdoru hesaptr.
180
Bir baka
deyile doru hesap ve eksiksiz tam say ite budur.
181

(a) Haram Aylarda Zulm
( , . | ,, , = ) Haram aylarda Allaha isyan etmeyin. Sonra kendi
kendinize Allahn kar konulamaz gazabn ve cezasn kazanm olursunuz.
182

Allah Tel yet-i kermede zikretmekle drt haram aya bir hususiyet
kazandrmtr. Zulm her zaman yasak etmesine ramen, bu aylarda zellikle ondan
sakndrmas haram aylar ereflendirmek iindir.
183


175
bn Atyye, el-Muharrarul-Vecz, c.3 , s.30.
176
er-Raz, Mefthul-Gayb, c.15, s.50.
177
et-Taber, Cmiul-Beyn,c.11, s.440; er-Raz, Mefthul-Gayb, c.15, s.50.
178
Derveze, et-Tefsrul-Hads, c.6, s.336.
179
el-Vahid, el-Vast, c.2, s.494.
180
Ebul-Leys es-Semerkand, Bahrul-Ulm, c.2, s.48.
181
el-Kurtub, el-Cmiu li Ahkmil-Kurn, c.8, s.134.
182
et-Taber, Cmiul-Beyn,c.11, s.443.
144

(b) Mriklere Topluca Mukabele
( - , , , - _ = | , | ) Ey mminler! Mrikler nasl
paralanmadan birlikte sizinle savayorlarsa, siz de Allaha irk koanlarla, ihtilafa
dmeksizin paralanmadan ve birlik olarak, topluca savan.
184

( _ | _ - -| . | , - ) Allah Tel onlara yardmc olmaya kefildir.
185
Allah,
kiminle beraber olursa, hibir ey ona galip gelemez. nk Allah, kendisinden saknp
da mkellef kld emir ve nehiyler konusunda kendinden korkan ve itaat eden
kullaryla beraberdir.
186

(3) Haram Aylarda Savan Hkm
yet-i kermedeki ( , . | ,, , = ) Onlarda kendinize zulmetmeyin
ifedesindeki zulm hakknda iki gr vardr.
Birincisi Katde, At el- Horasn, ez-Zhr ve Sfyan es-Sevrye gre haram
aylarda sava yaparak kendinize zulmetmeyin, anlamndadr. Daha sonra bu, aylarn
tamamnda savan mubah klnmasyla nesholunmutur.
Dierini bn Creyc nakleder: At b. Eb Rebh, Harem blgesinde de Haram
aylarda da insanlarn kendileriyle savalmas dnda, harb yapmasnn helal
olmadna ve bunun da nesholunmadna dair Allaha yemin etmitir.
Kurtb doru olann ilki olduunu syler. nk Raslullah (s.a.v.)
Huneynde Hevzin kabilesi ile Taifte ise Sakf kabilesiyle savamtr. Taiflleri evval
aynda ve Zul-Kdenin bir ksmnda muhasara altnda tutmutur.
187


183
el-Kurtub, el-Cmiu li Ahkmil-Kurn, c.8, s.135.
184
et-Taber, Cmiul-Beyn,c.11, s.448.
185
el-Vahid, el-Vast, c.2, s.494.
186
et-Taber, Cmiul-Beyn,c.11, s.449.
187
el-Kurtub, el-Cmiu li Ahkmil-Kurn, c.8, s.134.
145

kinci gre gre de bu aylarda gnah ilemekle kendinize zulmetmeyin
demektir.
188
nk Allah Tel bir eyin bir ynden azametini ortaya koyduunda onun
iin bir haramlk olur. ki ve daha ok ynden azametini belirtti mi haraml ok ynl
olur. Onda yaplan gzel ie sevap katland gibi kt amele de ceza katlanr.
Dolaysyla haram beldede ve haram aylarda Allaha itaat edenin sevab, haram beldede
fakat helal aylarda ona itaat edenin sevab gibi deildir.
189

b) Araplarda Nes Uygulamas
, , | - - - , -` , - - - , , , =| - , = , | _ . , _ _ .| , = - , | ; - -
, | ; , | = , , | -| , ,| - | , = , , | `, _ -| ; - - , , -| , v ,
(Haram aylar) ertelemek, inkarcl artrmaktan baka bir ey deildir,
inkarclarn daha da sapmasna yol amaktadr. Onlar aylarn saysn Allah'n yasakla-
d aylara uyarlamak zere, bu ertelemeyi bir yl hell bir yl haram sayyorlar ki,
bylece Allah'n haram kldklarn meru hle getirsinler. Bu yaptklar kt iler
kendilerine gzel grnyor. Allah inkrclar topluluunu doru yola iletmez.
190

( _ .| , )
Ayet-i kerimedeki Nes ( _ .| ) kelimesi ( | . | . , ) fiilinden gelir. Bu fiilin
( | . . . . , . ) eklinde gelen mastarlarnn anlam ertelemek, geri brakmak, tehir
etmek demektir. Kelimenin ifal bab da ayn anlamda kullanlr.
191

Zeccac nes ( _ .| )kelimesini, bir eyin ertelenmesi olarak aklar.
192


188
el-Kd el-Beydv, Envrut-Tenzl ve Esrrut-Tevl, c.2 , s.432.
189
el-Kurtub, el-Cmiu li Ahkmil-Kurn, c.8, s.134.
190
et-Tevbe 9 / 37.
191
el-Cevheri, es-Shah Tacl-Luga, c.1, s.76; bn Manzur, Lisanl-Arab, c.1 , s.166.
192
ez-Zeccac, Menil-Kurn ve rbuhu, c.2, s.447.
146

Araplar birine olan borcunu ertelediini anlatmak iin ( -|.| ) ifadesini
kullanrlar.
193
Bir eyin mddetinde bir art olunca onun mddeti ertelenmi olur.
194

Bunun gibi, Allah mrnn gnlerini artrd ve canl olarak kalacan hayat sreni
uzatt, anlamnda ( |. = c-| ) denir. Ayrca st, su ile oaltldnda nes ( _ . )
diye isimlendirilir.
195

( _ .| ) Bir ayn haramlnn byle bir haraml olmayan dier bir aya
ertelemektir.
196

Buna gre yetin mns yle olur: Mriklerin drt haram ayda yapt
erteleme ve onlarn haramln helle helalliini de harama evirme ii, kfrde ileri
gitmek, Allahn hkmlerini ve ayetlerini tanmamaktr.
197

Kelime, Peygamber Efendimiz (s.a.v.)in u hadisinde ertelemek anlamnda
kullanlmtr.
, | - - -| _ = _ , _ , | - | _ = -| ,, = _ . - = - | = . , , . | = - ,, , , = - , - -
- - _ = , | _ - | | . , . | - | _ _ _
Eb Hureyre (r.a) yle demitir: Ben RasluIlah(s.a.v.)'den iittim, yle
buyuruyordu: Her kimi, rzknn kendi lehine bollamas ve ecelinin yine kendi lehine

193
el-Ahfe el-Evsat, Ebul-Hasen Sad b. Mesade el Belh el-Meci, Menil-Kurn, thk.
Hd Mahmd Kara, Kahire: Mektebet'l-Hanci, 1990, c.1 , s.357; ez-Zebidi, Tcl-Ars, c.1 , s.457.
194
el-Ferra, Menil-Kurn, c.1, s.437.
195
el-Cevheri, es-Shah Tacl-Luga, c.1, s.77; bn Manzur, Lisanl-Arab, c.1, s.166; et-
Taber, Cmiul-Beyn an Tevlil-Kurn, c.11, s.449.
196
el-Vahid, el-Vast, c.2, s.494.
197
et-Taber, Cmiul-Beyn an Tevlil-Kurn, c.11, s.449.
147

ertelenmesi sevindirirse, o kimse hsmlaryla ilgilenip hsmlk ban devam
ettirsin.
198

Nes ( _ .| ) kelimesi ( ,.' ) anlamnda da kullanlr.
199
Tpk ( ,| ) ve (
_-|) kelimelerinin (,,- ) ve ( .,-- ) anlamnda kullanld gibi. O zaman mn Bu
ertelenmi ay kfrde bir arttr. eklinde olur.
200

Alverite veresiye anlamna gelen nese bu kkten gelir.
201

( | _ . , _ ) Bu ifadeyle Araplarn ortaya koyduu kfr eitleri topluca
aklanmtr. Zira Araplar Allahn varln, lmden sonra dirilii, peygamber
gnderilmesini inkr ettiler. Haram ve helal klma yetkisinin kendilerinde olduunu
zannedip arzularna uyarak kendiliklerinden bu erteleme iini icad ettiler ve Allahn
haram kldn helal yaptlar.
202
Bylece Cenb- Hak onlarn ok eitli kfrlerini
anlatmtr. Yaptklar bu erteleme (Nes) iini, daha nceki eitli kfrlerine ilave
edince kfrde bir art olmu olur.
203
Dolaysyla bu, var olan kfrlerinin daha da
artmasdr.
204
Yani kfrlerinin katmerlenmesidir.
( , =| - , = , ) Allah, inkar edenleri, icad edip ortaya koyduklar erteleme
(Nes) iiyle saptrd.
205
Bir dier anlam da, ileri gelenler, onlar aylar erteleme iine
sevketmekle saptrdlar, eklindedir.
206


198
Buhr, Edeb 12.
199
ez-Zebidi, Tcl-Ars, c.1 , s.456.
200
el-Ferra, Menil-Kurn, c.1, s.437; et-Taber, Cmiul-Beyn, c.11, s.449.
201
el-Begav, Melimt-Tenzl, c.4 s.45.
202
el-Kurtub, el-Cmiu li Ahkmil-Kurn, c.8, s. 139.
203
er-Raz, Mefthul-Gayb, c.15, s.57.
204
el-Begav, Melimt-Tenzl, c.4 s.47.
205
et-Taber, Cmiul-Beyn, c.11, s.451.
206
el-Vahid, el-Vast, c.2, s.495.
148

( -| ; - - , , -| ; - - = - , | , , | - - - , -` , - - - , , ) Onlar haram
kldklar aylarn saysn, Allahn haram kld drt ayn saysna uydururlar. ne
alsalar da ve erteleseler de onlarn saysn ne artrrlar ne de eksiltirler.
207
Haram
aylardan birini helal yapmalar, ancak yerine helal bir ay haram kldktan sonra olurdu.
Helal bir ay da haram yapmalar ancak yerine bir haram ay helalletirdikten sonra
olurdu.
208
Her senede drt ay say olarak muhafaza etmek iin byle yaparlard.
209

( , , | - | , = , , | `, _ ) Kt amelleri ve bunlarn irkinlii ile Allahn emri ve
kulluuna muhalif olan eyler onlara gzel gsterildi ve sevimli klnd.
210
Buradaki
ssleme ve gzel gsterme, Allaha da izafe edilebilir. Onlar azdran ve saptran insan
ve cinlere de izafe edilebilir.
211

( , | ; , | = , , | -| ) Allah Tel kfirlere ihtida edecekleri ekilde bir
hidayet vermez.
212
nk onlar seimlerini kt ynde kullanarak Allahn yolundan
sapmlardr. Dallet lnde kaybolmulardr.
213

(1) Neden Nesi Yapyorlar
Araplarn neden nesi yaptklar konusunda eitli aklamalar vardr. Genel
olarak grler u noktalarda toplanr:
Haram aylar, brhim ve smail (a.s.)n dininden Araplarn bal kaldklar
esaslar arasndayd. Onlar savaan ve yama yapan kimselerdi.
214
ounun yama ve

207
et-Taber, Cmiul-Beyn, c.11, s.457.
208
el-Vahid, el-Vast, c.2, s.495.
209
bn Atyye, el-Muharrarul-Vecz, c.3, s.33.
210
et-Taber, Cmiul-Beyn, c.11, s.451.
211
bn Atyye, el-Muharrarul-Vecz, c.3, s.33.
212
el-Kd el-Beydv, Envrut-Tenzl, c.2, s.433.
213
Ebus-Su`ud, rdl-Aklis-Selm, c.4, s.65.
214
el-Vahid, el-Vast, c.2, s.494.
149

silah yapm dnda bir hayat yoktu.
215
Dolaysyla, bunlardan pe pee ay boyunca
el ekmek onlara zor geldi. Belki de haram aylarn bir ksmnda sava km ve onu
tehir etmeyi ho grmemi olabilirler.
Bu sebeple nes yaptlar. Yani bir ayn haramln baka bir aya ertelediler.
Onlar Muharrem aynn haramln Sefer ayna erteler. Sefer ayn haram, muharrem
ayn helal sayarlard. Sefer aynn haramln erteleme ihtiyac dounca, haraml
Rabl-Evvele kaydrrlard. Bylece bir aydan sonra baka birini derken bu haram
klma ii senenin tamamn dnp dolard.
216

Baka bir sebep de uydu: Kamer yl, gne ylndan belli bir miktar daha
azdr. Bu eksiklikten dolay kamer aylar, bir mevsimden dier mevsime dolar. Buna
bal olarak hac bazen kn, bazen de yazn olur. Bu durum, onlara zor geliyordu.
Ayrca onlar hacca geldiklerinde ticaret iin de geliyorlard. Bu vakit bazen, etraftan
ticaret iin gelmeye uygun olmuyor ve bundan dolay da ticaret vesileleri ortadan
kalkyordu.
te bu sebeple Astronomi ilminde bilindii zere Kebse (artk yl) iine
giritiler ve gne ylna itibar etmeye baladlar. Bylece hac zaman, menfaatlerine
uygun belirli bir vakte mahsus kald. Ticaretlerinden ve eitli menfaatlerinden
faydalandlar.
217

(2) Nesi Nasl Yaplyor
Nes uygulamas Araplar arasnda farkl ekillerde uygulanyordu. Bu sebeple
uygulanyla ilgili birbirine yakn ama farkl rivayetler vardr.
Arap mrikler Muharrem aynda sava haram klyorlard. Fakat o ayda sava
yapmaya karar verdikleri zaman Sefer ayn Muharrem gibi haram ay yapyorlar ve

215
bn Atyye, el-Muharrarul-Vecz, c.3 , s.29.
216
el-Begav, Melimt-Tenzl, c.4, s.45.
217
er-Raz, Mefthul-Gayb, c.15, s.50.
150

Muharrem aynda savayorlard. Muharremin yerine de Sefer ayn getiriyorlard.
Allah Tel ite bunu kfrde ileri gitmek saymtr.
218

Mcahidden nakledildiine gre Kinaneoullarndan bir adam her sene hac
mevsiminde eeinin zerinde gelir ve yle derdi:
-Ey insanlar ben ayplanmam ve ziyan da etmem. Syleyeceim de
reddedilmez. phesiz biz Muharrem ayn haram kldk, Safer ayn da erteledik. Sonra
takip eden sene gelir ve benzer ekilde konuur ve phesiz biz Safer ayn haram
kldk, Muharrem ayn erteledik, derdi. Allah Telnn u szAllah'n haram
kldnn saysn denk getirmek iin buna iaret ediyor. Yani haram ay ertelemek
suretiyle O'nun haram kldn hell klarlar ve haram aylarn saysn drde
tamamlarlard.
219

Zeyd b. Eslem ( ,=| -, =, | .,_ _.| s, ) yeti hakknda unu
demitir:
Bu Kinaneoullarndan Kalemmes denen bir adamd. Cahiliyye dneminde
yaamt.
Araplar cahiliye dneminde haram aylar srasnda birbirlerine saldrmazlard.
Bir adam babasnn katiliyle karlasa, elini bile ona uzatmazd. Bu adam Bizimle
savaa kn dediinde karsndakiler ona Bu Muharrem aydr. dediler. Bunun
zerine Bu yl onu erteledik. Bu sene o ikisi, Safer olmutur. Gelecek sene olduunda
karar verir, o ikisini Muharrem sayarz dedi. Syledi ve byle de yapt. Gelecek sene
olduunda da Safer aynda savamayn. Onu da Muharrem ayyla birlikte haram
klnz. kisi de Muharremdir. dedi.
220

Putperest Araplar Nesi uygulamasn iki ekilde yapyorlard. Ne zaman
ilerine gelse bir haram ay; kendi arzularna gre sava ve intikam iin adam

218
ez-Zeccac, Menil-Kurn ve rbuhu, c.2, s.447.
219
et-Taber, Cmiul-Beyn, c.11, s.453.
220
bn Kesir, Tefsrul-Kurnil-Azm, c.4 , s.92.
151

ldrmenin helal olduu normal bir ay gibi kabul ediyorlard. Daha sonra haram aylarn
saysnda oluan eksiklii tamamlamak zere, bu ayn yerine baka bir ay haram ay ilan
ediyorlard.
Nes'nin ikinci ekli ise, ay yl ile gne yln dengeye getirmek iin yla bir
ay daha eklemeleriydi. Bylece hacc, her yl ayn mevsime denk geliyor ve hacc ay
ylna gre tayin etme srasnda karlalan tm glk ve zahmetlerden kurtulmu
oluyorlard. Bu ekilde hacc 33 yl boyunca gerek tarihinden baka bir tarihte yaplm
oluyordu. Ancak 34. ylda Hacc olmas gereken tarihte Zil-Hicce'nin 9 ve 10'unda ifa
edilebiliyordu. Hz. Peygamber'in (s.a) veda haccn yapt yl, tarihler bu ekilde
dnerek, ay takvimine gre gerek Hacc mevsimine denk gelmiti. Bu nedenle Hz.
Peygamber (s.a) Arafat'taki tarihi hutbesinde yle demiti: Bu yl hacc gnleri, uzun
mddet devir yaptktan sonra gerek ve tabii tarihine rastlad. H. 9. ylda Veda
Hacc'ndan beri de hacc gnleri, asl tarihine denk gelmekte, ay takvimine gre
belirlenmektedir.
221

Elmall Hamdi Yazr Nesiy uygulamasyla ilgili daha teferruatl bilgi
vermektedir.
Onlar alt ayda bir hafta olmak zere yirmi drt ayda yani iki senede bir ay elde
ediyorlard. Bu hesapla normalde bir senenin on iki buuk ay saylmas gerekirken, hem
aylar kamer olarak sayabilmek, hem de drt haram aydan nn pe pee gelmesini
nlemek iin birinciye deil ikinci senenin sonuna ekleyerek o seneyi on ay
yapyorlard. Son ay olan Zilhicceden sonra bir ay ilave edilince aslnda Muharrem
olmas gereken ay, Sefer ayna tehir edildii gibi sonraki btn aylar da gerekte
bulunmas gereken yerden bir ay sonrasna ertelenmi oluyordu.
Araya ilave edilen aya Sefer-i Ahir, yaplan erteleme iine Nesy ( _. ) ve
ertelenen Muharrem ayna da Nesy ( _.|) deniyor. On aylk bu sene de nesi

221
el-Mevdd, Ebul-Al, Tefhmul-Kurn, trc. Muhammed Han Kayan ve dierleri,
stanbul, 1986, c.2, s.212.
152

senesi oluyordu. Bylece zellikle haram aylarn pe pee gelmesini engellemeyi hedef
edinen bir nesi gelenei ortaya kmtr.
ki sene bir ay olmas gereken yirmi be ay, ilk senesi on iki ay, ikinci senesi
on ay olan tam iki sene kabul edilmi. Bylece bir ay kazanlm. On iki ayda drt
ay haram iken on iki buuk ayda drt ay haram olmutur.
Her iki senede bir, yeni gelen sene bir ay ertelenmi ve ertelemeden elde edilen
bir ay giden seneye ilave edililerek giden sene bir ay uzatlm olmaktadr. Yirmi drt
senede yeni gelen seneleri erteleye erteleye tam bir sene kazanlmtr. Yani aslnda
yirmi be sene olan bir zaman mddeti yirmi drt sene kabul edilerek, bir sene aradan
yok edilmitir. Bunun on iki senesi, on ikier aylk, on iki senesi de on er aylk
senelerdir.
Bu sebeple yirmi be senede bir senenin hac ve umresi ile haram aylar hi
uygulanmadan terk edilmi olmakla birlikte hac ancak birinci on iki aylk sene ile ikinci
on aylk senede asl vaktinde yaplmakta, bunun dndaki yirmi senede hac ve
hrmetleri hep vaktinin dnda yaplm olmaktadr.
222

Buna gre devir tamamlanp hac aylar dolaa dolaa her yirmi be senede ilk
balad aya gelmektedir.
223
te Peygamber Efendimiz (s.a.v.)in veda haccnda nesiy
uygulamasn iptal edip Zaman Allahn gkleri ve yeri yaratt gnk ekline dn-
mtr
224
buyurduu hicr onuncu sene, nesi uygulamas sebebiyle ertelemenin son
bulup tekrar zamann aslna dnd bir sene olmutur.
(3) Araplar Kebiseyi renmeleri
lk zamanlar Araplarn izledii yol senenin gnee gre deil de aya gre
olmasdr. Bu, brahim ve smail (a.s.)da miras aldklar bir hkmdr. Ama Yahudi ve
Hristiyanlarda durum byle deildir. Sonra Araplarn bir ksm kebse (artk yl) iini

222
Yazr, Elmall Muhammed Hamdi, Hak Dini Kurn Dili, stanbul: Eser Neriyat ve
Datm, 1936, c.4, s.2529-2531.
223
Bursev, Tefsru Rhil-Beyan, c.3, s.421.
224
Buhri, Bedul-Halk 2.
153

Yahudi ve Hristiyanlardan rendiler. Dolaysyla Arap beldelerinde de bu grlmeye
baland.
225

(4) Nesi Neden Haram Klnd
slam hukuku nes'yi haram klp yasaklayarak, bu uygulamann nedenini
oluturan iki amac da gnah olarak ilan etmektedir.
Birincisi, onlar sadece Allah'n haram kldn helal saymakla kalmamlar,
ayn zamanda kanuna uyarm gibi grnp Allah' kandrmaya almlard.
Hacc mevsimini gne ylna gre srekli ayn zamana denk getirmekten
oluan ikinci gayeleri ise, kamu yararna yaplan zararsz bir eymi gibi grnmesine
ramen aslnda ilahi kanuna kar en byk isyanlardan biriydi.
226

Bu nedenle nes yani erteleme ii, her ne kadar dnyev menfaatlerinin ortaya
kmasna sebep olsa da bundan ancak Allahn hkmn deitirme sonucu ortaya
kmtr. nk Allah Tel hacc belirli olarak bilinen aylara mahsus kld. Nes yani
erteleme sebebiyle hac baka aylara kaynca Allahn hkm ve teklifi deimi olur.
227

- _ | | = .| - ; , , -| = _ , = = - -| = - _, ,=| = - . , ` ; - - - , _ | ,
Ayeti ibadetler ve dier dn konularda hkmlerin Araplarn bildii aylar ve
senelere gre olmasnn vacibi olduunun delilidir. Yoksa Araplar dndakilerin
kulland aylarn saylar, her ne kadar on ikiden fazla olmasa da, gn saylar
muhteliftir.
228


225
er-Raz, Mefthul-Gayb, c.15, s.50.
226
el-Mevdd, Tefhmul-Kurn, c.2, s.213.
227
er-Raz, a.g.e., c.15, s.50.
228
el-Kurtub, el-Cmiu li Ahkmil-Kurn, c.8, s. 133.
154

(5) Raslullah (s.a.v.)in Nes uygulamasn Kaldrmas
Mekke hicr 8. Yolda fethedilmesine ramen, nes uygulamasna hicr 9. ylda
mdahale edilmemitir. Bu yl Hz. Eb Bekir nderliinde hac yaplm. Fakat
Raslullah (s.a.v.) o seneki hacca bizzat katlmamtr. Hicr 10. ylda nesi uygulamas
sonucu aylar dolaa dolaa gerek yerlerine gelmi. Bundan sonra nes uygulamas
yrrlkten kaldrlmtr. Bu sayede toplumda var olan dzende herhangi bir aksaklk
olmadan yeni uygulamaya geilmi olmaktadr.
Halbuki senelerin gnlerini dzeltmek iin Batda uygulanan 10 gn kartma
ilemi halktan byk tepki grm. Uygulamay yapan Papa, halk tarafndan 10
gnlerini almakla itham edilmitir. Protesran ve Ortodoks lkeler bu karar tanmak
istememi. Bunun sonucunda ngiltere, Fransa, Almanya ve Rusya gibi lkelerde
yazlan kitaplarda ayn hadiseler iin farkl tarihler ortaya kmtr.
229

(6) Nesi Usulnn Kaldrlmasnn Faydalar
1- Kamer yl gne ylndan yaklak on bir gn ksa olmas sebebiyle her sene
oru on bir gn once gelir bu sayede dolana dolana otuz sene de senenin btn
aylarn gezmi olur. Bu ise dnyann eitli blgelerinde mevsimlerin olutuu yerlerde
yaayan insanlarn btn mevsimlerde oru tutmalar anlamna gelir ayet oru ibadeti
gnee gre tutulmu olsayd. Dnyann bir blgesindekiler hep scakta dier bir
blgesinde olanlar ise hep soukta oru tutacaklard. Biri gnn uzun bir blnde oru
tutarken dier ksmnda olanlar hep daha ksa gnlerde oru tutacakt. Kamer aya
uyularak farkl blgelerde yaayan insanlarn deiik mevsimlerde oru tutmas
salanm oldu.
2-Bu ibadetlerde grme esas olduu iin okuma yazmas olmayan insanlarn da
byk yerleim birimleriyle balantl olmadan kendi kendilerine oru tutma ve hacca
gitme vakitlerini tayin etmesi mmkn olacaktr.

229
Hamidullah, Muhammed, slm Peygamberi: Hayat ve Faaliyetleri, trc. Salih Tu,
stanbul: rfan Yaynclk, 1991, c.2, s.1176.
155

3-Yine dier takvimlerde mevcut olan hesaplama hatalarnn zaman zaman
dzeltilmesine ihtiya olmaz.
230

(7) slmla Zaman ve Mekn Aslna Dnmtr
Bize Eyyb es-Sahtiyn, Muhammed b. Srn'den; o da Abdurrahmn ibn Eb
Bekre'den; o da babas Eb Bekre'den tahds etti ki, Peygamber (s.a.v.) (Veda Hacci'nda
nahr gn devesinin stnde bir hutbe yapp) yle buyurmutur.
(Ey insanlar!) Zaman (bugn) Allah'n gkleri ve yeri yaratt gnk ilk
vaziyetine dnmtr. Bir yl, ay lsyle on iki aydr. Bunlardan drd haram
aylardr ki, arka arkaya bulunan Zu'l-ka'de, Zu'l-hicce ve Muharrem'dir.
(Drdncs) Mudar'n ay olan Receb'dir. O Cumda'l-hr ile a'bn arasndadr. Bu
ay hangi aydr? diye sordu.
Biz:
Allah ve Rasl daha iyi bilir! dedik.
Raslullah skt etti. Biz Raslullah bu aya eski adndan baka bir ad verecek
sandk. Sonra:
Zu'l-hicce ay deil midir? buyurdu. Biz:
Evet Zu'l-hicce'dir, dedik. Raslullah:
Bu iinde bulunduumuz hangi beldedir? buyurdu. Biz:
Allah ve Rasl daha iyi bilir, dedik.
Raslullah sustu. O derecede ki, biz Raslullah Mekke'ye yeni bir ad verecek
sandk. Sonra Raslullah:
Mekke beldesi deil midir? buyurdu. Biz:

230
Hamidullah, slm Peygamberi, c.2, s.1176.
156

Evet Mekke'dir, dedik. Rasullah:
Bugn hangi gndr? diye sordu. Biz:
Allah ve Rasl en bilendir, dedik.
Raslullah yine skt etti. Hatt biz, bu gne eski adndan baka bir ad verecek
sandk. Raslullah:
Nahr gn deil midir? buyurdu. Biz:
Evet nahr gndr! dedik.
(Bunlar tesbtten sonra) Raslullah yle buyurdu:
u hlde iyi biliniz ki, bu aynzda, bu beldenizde bu gnnzn haram
olduu gibi, birbirlerinize kanlarnz, mallarnz -rv Muhammed: Zannederim unu da
buyurdu, demitir:- namuslarnz da haramdr (Her trl tecvzden masundur).
Muhakkak ki, sizler Rabb'inize kavuacaksnz. O zaman Rabb'iniz sizlere btn
ilerinizden soracaktr. (Ey insanlar!) Dikkat edin! Aklnz banza toplayn da benden
sonra birbirinizin boyunlarn vuracak sapklar olarak (Chiliyet devrindeki hle)
dnmeyiniz! (Ey insanlar!) Dikkat edin! Bu sylediklerimi burada hazr bulunanlar,
burada bulunmayanlara tebli etsin! Olabilir ki kendisine tebli olunan bz kimse,
burada bulunup iiten bir ksm insandan daha iyi anlayp bellemi olur!
Rv Muhammed ibnu rn bunu zikrettii zaman: Muhammed (s.a.v.) doru
sylemitir, der idi. Bundan sonra Raslullah iki kerre:
Dikkat edin! Tebli ettim mi? buyurdu.
231

Uzun yllar sren bir vahiy ve peygamber eitim srecinin ardndan
Mslmanlar byk bir yenilenme yaayarak, slm ncesi dneme gre hem fert hem
de toplum olarak ok farkl bir boyuta gelmilerdir. Gelinen son noktann belirlenmesi
asndan u yet-i kerme ok nemlidir:

231
Buhr, Megz, 79; Mslim, Kasme 29.
157

( , =| , ; , , | . , = - , , = , , . - . | , , . , | . | ; , , |
, . ; = , | , | ., = _ _ - , , - )
232

Bugn kfirler, sizin dininizden (onu yok etmekten) mit kesmilerdir.
Artk onlardan korkmayn, benden korkun. Bugn size dininizi ikmal ettim, zerinize
nimetimi tamamladm ve sizin iin din olarak slm' beendim
233

Onlarn geldii bu son noktada gerekleen veda hacc srasnda Peygamber
Efendimiz (s.a.v.) ok nemli bir konuma yapmtr. Sonradan Ved hutbesi diye
mehur olan bu hitabn bir blm yukardaki hadiste zikredilmitir.
(a) Ortak Deerlerin Asl Haline Dndrlmesi
Raslullah (s.a.v.) hutbe srasnda herkesin bildii bir ey soruyor: Bu ay
hangi aydr? Herkes acaba bilmediimiz bir ey mi var diye bekliyor. Byle bir ey
sorduuna gre herhalde bu ayn ad deiecek diye dnyorlar ve Allah ve Rasl
daha iyi bilir. diyorlar. Allahn Elisi Zu'l-hicce ay deil midir? diye vurguluyor.
Sradan herkesin bildii byle bir eyi Raslullah (s.a.v.) o gne kadar
toplanm en kalabalk Mslman kitleye vurgulayarak anlatyorsa bunda dikkat
edilecek bir ey olmaldr.

232
| - | - , -| , - | | - , | , | ;=| - , | , , - . -` - - , , . - | , _ ,.| | - - , =| - ,`. | ., | ,
=| _ - _ , . , , = , , . - , =| , ; , , | ` . , | . ; | _ | | , , . . . | . , , - . | , , . , | . | ; , , | . , = -
, . ; = , | , | ., = _ _ - ` ,, - _ ` _, - -| . , , , | . - , - - = - _ = =
233
Le, kan, domuz eti, Allah'tan bakas adna boazlanan, boulmu, (ta, aa vb. ile)
vurulup ldrlm, yukardan yuvarlanp lm, boynuzlanp lm (hayvanlar ile) canavarlarn yedii
hayvanlar -lmeden yetiip kestikleriniz mstesna- dikili talar (putlar) zerine boazlanm hayvanlar ve
fal oklaryle ksmet aramanz size haram klnd. Bunlar yoldan kmaktr. Bugn kfirler, sizin
dininizden (onu yok etmekten) mit kesmilerdir. Artk onlardan korkmayn, benden korkun. Bugn size
dininizi ikmal ettim, zerinize nimetimi tamamladm ve sizin iin din olarak slm' beendim. Kim,
gnlden gnaha ynelmi olmamak zere alk halinde dara derse (haram etlerden yiyebilir). nk
Allah ok balayc ve esirgeyicidir. (el-Mide 5 / 3)
158

Raslullah, (s.a.v.) bizzat Zl-hicce aynn ismi ve hrmet edilmesi gereken
bir ay olmas hususunda muhataplarnn bilgilerinde bir deiiklie iaret etmiyor. O,
aylardaki yer deiikliiyle gerek vakitlerine deil, insanlarn kendi istedikleri
vakitlere bu ismin verilmesine iaret ediyor. Bu sebeple zamann, Allah'n gkleri ve
yeri yaratt gnk ilk haline dndn vurguluyor. Tpk asl deerleri bozulmu ve
bu asllarn yerine, yozlatrlm deerlerin koyulduu cahiliye toplumundan,
deerlerin asl hviyetlerine kavutuu meden bir toplum meydana getirildii gibi esas
ekli bozulmu olan zaman da asl haline dndrlmtr. Bu sadece bir tesadf
deildir, ilh bir mdahaledir. Allah Telnn dnem dnem bozulan insanln
gidiatn dzeltmek iin nasl mdahalelerde bulunduunun ak bir gstergesidir.
Zamann durumuyla insanln durumu arasnda bir mukayese yaparsak, zaman
normal seyrinden karlm birtakm kiilerin ve bazen de toplumun menfaati iin farkl
bir mecraya srklenmitir. Aylarn yerleri keyfi olarak yer deitirilmi. Bylece
esasen Allaha kulluk olan hac ibadeti onun istedii zamanlarda deil de insanlarn
arzularna gre belirledii zamanlara kaydrlmtr.
Raslullah (s.a.v.) iinde bulunduklar ay sorduktan sonra devam ediyor: Bu
iinde bulunduumuz hangi beldedir? Muhataplar yine bir bekleyi iindeler. Acaba
bilmedikleri bir ey mi kendilerine hatrlatlacak ya da bu beldenin ismi mi
deitirilecek diye edeple cevap verirler: Allah ve Rasl daha iyi bilir Ama Allahn
Elisi herkesin bildii eyi onca kalabala tekrar ediyor: Mekke beldesi deil midir?
Demek ki burada da dikkat edilecek bir husus olmal.
Konuyla ilgili Kurn- Kerme mracaat ettiimizde u bilgiyle karlarz:
_ | - | ; = _ , - - , , = | | _ = . , , , | . ,
phesiz, lemlere bereket ve hidayet kayna olarak insanlar iin kurulan ilk
ev (mbet), Mekke'deki (Kbe)dir.
234


234
l-i mrn 3 / 96.
159

Hadis-i erflerden bu beldenin haramlna dair daha geni bilgi almak
mmkndr. Onlardan bize konuyla ilgili daha detayl bilgi vermektedir:
bni Abbs yle rivayet etmitir: Reslullah Mekke'nin fethedildii gn:
Artk hicret yoktur. Lkin cihd ve niyet vardr. Gzya arldnz zaman
hemen gidin. buyurdu. Yine fetih yani Mekke'nin fethi gn:
phesiz ki bu beldeyi Allah gklerle yeri yaratt gn haram klmtr.
Binenaleyh o, Allah'n haram klmasyla kyamete kadar haramdr. Benden nce bu
beldede hi bir kimseye harp hell olmamtr. Buna da ancak gndzn bir saatinde
ktal hell olmutur. O, Allah'n haram klmasyla kyamet gnne kadar haramdr.
Dikeni kesilmez; av rktlmez, iln edenden bakas, onda bulduu eyay alamaz.
Ya otu da kesilemez. buyurdular. Bunun zerine Abbs :
Y Reslallah! Yalnz izhir mstesna. nk o Mekke'nin demircileriyle
evlerine lzmdr, dedi. Reslllah (Sallallah Aleyhi ve Sellem) de:
(Evet) Yalnz izhir mstesna buyurdular.
235

Buradan Mekkenin ve Kbenin dier belde ve mabetlere gre farkl
hususiyetleri olduunu gryoruz: Kbe ilk mbet, Mekke ise o mabedin ykseldii ilk
beldedir ve bunlarn bulunduu belde harem blgesidir. O halde Hz. demle balayan
insanlk serveninde peygamberlerin son halkas olan Hz Muhammed mekn olarak da
bir asla dn gerekletiriyor. nsanln ilk beldesi sonunda tekrar insanln kblesi
olarak nlerine konuyor.

Raslullah (s.a.v.) beldeyi de tespit ettikten sonra hitabna devam ediyor:
Bugn hangi gndr? Herkes tekrar bir dnceye dalarken cevab Allahn

235
Mslim, Hacc 445; Buhr, Hacc 43, Ceniz 77, By 28, Megaz 52; Nes, Hacc 110; Eb
Davud, Mensik 90.
160

elisinden bekliyorlar: Allah ve Rasl daha iyi bilir Tekrar ayn ey oluyor ve
Raslullah (s.a.v.) bugnn Nahr yani Kurban gn olduunu vurguluyor.
Ay olarak Zu'l-hicce, mekn olarak da Mekke tespit edilmitir. Ay tamamdr,
gnn ehemmiyeti konusunda da bir phe yoktur. Ama gn ile ilgili baka bir yne
daha iaret yaplm olabilir: Hilallerin esas alnd aylarda ryet esasna gre gnlerde
zaman kaymas olabilmektedir. Burada gn tespitinin de yapld grlmektedir. Bu
aklamalarla, insanln bozulan deerleri ve ana gidiatnn tekrar asl hviyetlerine
kavuturulduu ifade edilmi oluyor. Bylece insanlarn btn ayarlar dzeltilmi ve
aslna dndrlm deerlerle yeniden bir yolculua balamalar salanmtr.
Bir baka adan bakacak olursak zaman ve mekn olarak bu asl hale dn
hareketi, bir bakma slmn bir topluma neler kazandrdna, raydan km bir
toplumu nasl tekrar rayna oturttuuna da gzel bir misal olarak grnmektedir.
(b) Nesi ve Kurnn Cihanmul Esaslar
Haram aylarn, duruma gre yerlerinin deitirilmesi uygulamas (Nesi)
Araplar arasnda kullanlan blgesel bir tatbikat olarak grlmektedir. yetlerde bu
konuya iaret edilmesi hatta mesele zerinde ciddi olarak durulmas, Kurnn hitab
ettii alann sadece Arabistan blgesiyle snrl olmad ve btn cihan iine ald
dnlrse, ilk anda insan dnmeye sevketmekte, o blgenin artlaryla hibir ortak
noktas olmayan yerlerde yaayan insanlarn bu konuyla ne ilgisi olabilir, sorusunu akla
getirmektedir.
Hlbuki durum ok farkldr. Misal belki belirli bir blgeye ynelik gibi
grnebilir ama aslnda konunun sonular Kurnn btn muhataplarn
ilgilendirmektedir.
161

C. Zamann Farkl Alglanmas
1. Zaman inde Zaman
_ | - , | - `, | =, = - = | - = - - , , = - _ - - , - _ , - | , . , , |
| | _ - | , , , , ., - . , . . | , , ., - , ` =, | , , | ., _ | | _ _ . , =, | _ - | _ = ,
_ ==| _ _ | , . , = - - - = . | | c`, _ = - - , , . , = - -| . , | = = - | , c , - . , .
, .v , | _ | , , = - | , - | _ , | . , - | - , | - `, | _ = , .t ,
Nitekim, birok memleket vard ki, o memleket (halk) zulmetmekte iken, biz
onlar helk ettik. imdi o lkelerde duvarlar, (km) tavanlarn zerine yklmtr.
Nice kullanlmaz hale gelmi kuyular ve (ssz kalm) ulu saraylar vardr.
(Sana kar kanlar) hi yeryznde dolamadlar m? Zira dolasalard elbette
dnecek kalpleri ve iitecek kulaklar olurdu. Ama gerek u ki, gzler kr olmaz;
lkin gsler iindeki kalpler kr olur.
(Reslm!) Onlar senden azabn abuk gelmesini istiyorlar. Allah vadinden
asla dnmez. phesiz, Rabbinin katnda bir gn sizin saymakta olduklarnzdan bin yl
gibidir.
Nice lkeler var ki, zulmedip dururlarken onlara mhlet verdim. Sonunda
onlar yakaladm. Dn yalnz banadr.
236

Yeryznde gezip dolap da grdklerinden ibret almayanlar iin burada
gzler m olmaz kalpler m olur deniliyor. Yani asl krlk kalpte oldu mu, o zaman
yapacak bir ey kalmyor.
nceki yet-i kermelerde saylan bir sr kavim Peygamberlerini yalanlamt.
Benim onlar cezalandrmam nasl oldu. Birok memleketi, oradakiler zulm yaparken

236
el-Hacc 22 / 45-48.
162

helak ettik. Hi yeryznde gezip de onlarn hallerini grmyorlar m? diye Cenb-
Hak uyarmaktadr.
Bunun ardndan Allahn katnda bir gn sizin saydklarnzdan bin sene
gibidir, diye beyan ediliyor. Dolaysyla azap hemen gelmedi diye acele etmesinler.
Sadece onlara mhlet verilmektedir. Ama istedikleri anszn balarna gelebilir. Onlar
azab istiyorlar ama o, ite byle bir zaman lsne gre olacak, ona gre kendilerine
eki dzen versinler, diye hatrlatlyor.
= - - - = . | | c`, _ = - - , , . , = - -| . , | = = - | , c , - . , . , .v ,
(Reslm!) Onlar senden azabn abuk gelmesini istiyorlar. Allah vadinden
asla dnmez. phesiz, Rabbinin katnda bir gn sizin saymakta olduklarnzdan bin yl
gibidir.
et-Taber bu yet-i kerme ile ilgili izahlar yle dile getirmektedir.
237

Bin yllk gnn hangisi olduu konusunda farkl grler vardr:
238

1-Allahn gkleri ve yeri yaratt gnlerdir.
2-Bu ahiret gnlerindendir.
Bu kelmn sarfedilme yn hakknda farkl grler vardr:
239

1-Azab abuk isteyenlerin abuk isteklerini haber veriyor
Mrikler, dnyada azabn abuk gelmesini istediler. Bunun zerine Cenb-
Hak dnyada onlara vadettii azabn gelmesi hakknda, Allah vadinden asla dnmez.
240
yetini indirdi. Onlarn dnya ve ahiretteki azaplar konusunda ise phesiz,

237
et-Taber, Cmiul-Beyn, c.16 , s.596.
238
et-Taber, Cmiul-Beyn, c.16, s.596.
239
et-Taber, Cmiul-Beyn, c.16, s.598.
240
( ... = - -| . , | ... ) el-Hacc 22 / 47.
163

Rabbinin katnda bir gn
241
, dnyada Sizin saymakta olduklarnzdan bin yl gibidir.
242
buyurdu.
2-Allah katnda gnn uzunluunu haber veriyor
Bu, azabn abuk gelmesini isteyenlere; acele edilmez, fakat belirlenen bir
sreye kadar ertelenir, eklinde bir bildiridir. nsanlara gre ge kalm saylan Allah
katnda yakndr. Dolaysyla Cenb- Hak onlara yle demi gibidir: Benim katmda
bir gnn ls, ey insanlar sizin saydnz gnlerden bin senedir. Azap size gre ge
kalmtr. Ama bana gre yakndr.
3-Bunun manas, arlndan ve korkunluundan bin sene gibi gelir,
demektir.
243
nk kederli gnler uzun, sevinli gnler ise ksa olur.
244

et-Taberye gre bu konuda geree en yakn olan gr udur:
Allah Tel, mriklerin Raslullah (s.a.v.)den azab abuk istemelerini haber
veriyor. Sonra katndaki gn lsnn boyutundan bahsediyor. Bunun peinden Nice
lkeler var ki, zulmedip dururlarken onlara mhlet verdim.
245
buyurarak zalim belde
halkna sre vermesini, onlar azapla yakalamay terk etmesini, haber veriyor. Bylece
phesiz, Rabbinin katnda bir gn sizin saymakta olduklarnzdan bin yl gibidir.
246

ifadesiyle Allah Telnn vurgulamak istedii eyin, kendinden aceleyi kaldrmas;
kendini yumuaklk ve bekleyite olmakla vasflandrmas olduunu aklam oluyor.
Vahidye gre bin senelik gn, ahiret gndr.
247


241
( ... c`, _ = - - , , . , ... ) el-Hacc 22 / 47.
242
( ... .= - - - = . | | ) el-Hacc 22 / 47.
243
t-Taber, Cmiul-Beyn, c.16 , s.598.
244
el-Begav, Melimt-Tenzl, c.5, s.392.
245
( ... - | _ , | . , - | - , | - `, | ... ) el-Hacc 22 / 48.
246
( ... - - - = . | | c`, _ = - - , , . , .= ) el-Hacc 22 / 48.
247
el-Vahid, el-Vecz, c.2, s.737.
164

el-Begavye gre bunun mns, Onun katnda bir gn ile mhlet verilmi bin
sene eittir. nk diledii zaman onlar yakalamaya gc vardr. Ertelemekle hibir
ey ondan kaamaz. Onun kudretinde abuk gelmesini istedikleri azabn gereklemesi
ve ertelenmesi ayndr.
248

er-Raznin yet-i kerme ile ilgili verdii bilgiler yledir:
Azap vadi, dnyada deil ahrette olunca, onun acele getirilmesi szden
dnmek gibi olur.
Akll kiinin azab abuk istemesi uygun deildir. Zira onlarn azab ve iddetle
karlaacaklar Rabbin katndaki gn sizin saydklarnzdan bin sene gibidir.
Ahiret azabnn bu durumunu bu zelliiyle bilselerdi onu abuk istemezledi.
Dier bir izah da bununla hesap grlecek ahiret gnlerinin uzun olduu
eklindedir. Bunun mns nceki izaha benzer. zira ksa gnler iddet iinde geince
uzun olur.
Baka bir aklamaya gre Allaha gre bir gnle bin sene ayndr. nk
kudret sahibi Allah aciz birakacak hibir ey yoktur.
249

Peygamber Efendimiz (s.a.v.) fakirlerin zenginlerden nce cennete gireceini
anlatrken bu konuyla ilgili bilgi vermitir:
Ebu Hureyre (r.a.)dan rivayet edildiine gre Raslullah (s.a.v.) yle
buyurmulardr: Mslman fakirler, cennete Mslman zenginlerden yarm gn nce
gireceklerdir. Bu yarm gn be yz yldr.
250


248
el-Begav, Melimt-Tenzl, c.5, s.392.
249
er-Raz, Mefthul-Gayb, c.23, s.41.
250
Tirmiz, Zhd 37.
165

| - - | _ - ; , = , ;, | - = _ , , , - _ | | = .| - =| -| - - . - ,
. = | _, = | `_ | , . , , , _ | | _ | , .| - - | | `, = , - = . | | _ = - . ; , , _ - , |, _ -
.= - - , , ,, -| , - | . ,=| . , - | , | - c | . , ,
Gkleri, yeri ve bunlarn arasndakileri alt gnde (devirde) yaratan, sonra ara
istiv eden Allah'tr. O'ndan baka ne bir dost ne de bir efaatiniz vardr. Artk dnp
t almaz msnz?
Allah, gkten yere kadar her ii dzenleyip ynetir. Sonra (btn bu iler) sizin
sayageldiklerinize gre bin yl tutan bir gnde O'nun nezdine kar.
te, grlmeyeni de grleni de bilen, mutlak galip ve merhamet sahibi
O'dur.
251

( - | | `, = , )
bn Atyyeye gre emr, btn iler iin kullanlan cins isimdir. Bunun mns
Allah, hkmn diledii eylerin hepsi geirir, demektir.
252

et-Taber konuyla ilgili grleri yle aktarr:
1-Emr, bir gn iinde semdan yere iner ve yerden semya ykselir. Bunun
ls saydnz dnya gnlerinden bin senedir. nk yerle ge kadar be yz
senedir. Gkten yere kadar da byledir. Dolaysyla bu bin sene eder.
253

2-Emr (i) semadan yere doru dzenlenir. Sonra, Allahn mahlukt yaratt
alt gnden birinde ona kar. Bu gnn ls, saydnz gnlerden bin senedir.
254


251
es-Secde 32 / 4-6.
252
bn Atyye, el-Muharrarul-Vecz, c.4, s.358.
253
el-Begav, Melimt-Tenzl, c.6, s.300; et-Taber, Cmiul-Beyn, c.18 , s.592
254
et-Taber, Cmiul-Beyn, c.18 , s.593.
166

3- Emr, semdan yere meleklerle dzenlenir. Sonra melekler, ls dnya
gnleriyle bin sene olan bir gnde ona ykselir.
255

4-Bunun mns, emr,bir gnde gkten yere dzenlenir. Bu dzenlemenin
ls, saydnz dnya gnlerinden bin senedir. Sonra kurulan bu dzen ona
ykselir.
256

5-Gkten yere dzen kurulur. Sonra ykseli sresi, saydklarnzdan bin
senede Allaha ular.
257

Taberye gre doruya en yakn gr udur: Be yz senede inmesi, be yz
senede kmasdr. nk en ak mn ve iniin zahirine en uygun olan budur.
258

Vahidye bin senelik gn iin bu kyamet gndr, der.
259

el-Begav konuyla ilgili unlar yler:
( - | | `, = , ) Emre hkmeder. Kaza ve kaderi indirir.
( _ | | _ | , .| - ) Semdan yere Cibrl ile vahyi indirir.
Bunun, o gnn iddetini meakkatini ve zorluu haber vermek iin olmas da
caizdir.
260

( - , , - , | , _ )
er-Rzye gre bunun mns, en iyi Allah bilir ya, emri semdan kullarna
iner ve bu emre uygun olarak onlardan sadr olan gzel ameller ona ykselir.

255
et-Taber, Cmiul-Beyn, c.18 , s.594.
256
et-Taber, Cmiul-Beyn, c.18 , s.595.
257
et-Taber, Cmiul-Beyn, c.18 , s.596.
258
et-Taber, Cmiul-Beyn, c.18 , s.596.
259
el-Vahid, el-Vecz, c.2, s.852.
260
el-Begav, Melimt-Tenzl, c.6, s.300-301.
167

Bin senelik bir gnn eitli ynleri vardr:
Emrin inii ve amelin k sizin saydnzdan bin senelik mesafededir. Bu bir
gn iinde olur. nk sem ve ardn mesafesi be yz senedir. Bylece beyz senelik
mesafeyi iner ve ayn mesafeyi kar. Bu sebeple miktar bin senedir.
Bu emrin geerliliinin uzunluuna iarettir. Yani bir gn sizin saydnzdan
bin sene gibiyse onun bir ay veya bir senesi ve bir asr nasl olur demektir. Bu izaha
gre sizin saydnzdan bin sene denmesiyle sizin saydnzdan ellibin sene denmesi
arasnda fark yoktur. Ancak elli bin denmesindeki mbalaa daha fazladr.
261

_ | = = - , = , | = , \ , ` _ . - | , | , | , , _ _ - | . -| - , , - | _ -
- = . | | _ . - _ = - . ; , , _ - , | , _| , . ,
Bir soran inecek azab sordu: nkrclar iin; ki onu savacak yoktur. Ykselme
derecelerinin sahibi olan Allah katndan. Melekler ve Rh (Cebrail), oraya, miktar
(dnya senesi ile) elli bin yl olan bir gnde ykselip kar.
262

et-Taberye gre Zil-Mearic ycelik, dereceler, byk, ihsan ve nimetler
sahibi, demektir.
263

Elli bin yllk gn:
1-Melekler ve Rhun yani Cebril (a.s.)n ykseli sresi, onlarn dndaki
mahlukt iin elli bin yl olan bir gndedir. Bu yedinci yerin en altndaki Emrin
nihayetinden yedinci semnn stndeki Emrin sonuna kadar ykselir.
264

2-Kyamet gndr. (Melekler ve Rh ona mahluktn arasndaki kazasn
(hkmetmesini) bitirdii bir gnde ykselir. Bunun ls elli bin senedir.)
265


261
er-Raz, Mefthul-Gayb, c.25, s.150.
262
el-Meric 70 / 1-4.
263
et-Taber, Cmiul-Beyn, c.23 , s.250.
264
et-Taber, Cmiul-Beyn, c.23 , s.251.
168

Vahid, Zil-Mearici semlarn sahibi, Ruhu Cibril, elli bin senelik gn
ise kyamet gn olarak tefsir eder.
266

Vehb b. Mnebbihe gre Rh, canl cinsidir.
267

( _ _ - | . )
er-Rzye gre Meric ( _ _ - - )kelimesi, mirec in ( _-- ) ouludur. Mirec
ykselme, yukar kma aracdr. Merdiven , asansr gibi.
Allah Telnn yet-i kermede ( . , = , , , - _ _ - - )
268
kacaklar
merdivenler
269
buyurmas bu sebepledir.
270

bn Abbas yle demitir. ( _ _ - | . ) yani gklerin sahibidir. Meric diye
isimlendirilmesi, melekler oraya ykseldii iindir.
271

Katadeye gre fazl, kerem ve nimetler sahibi demektir. nk yardmlarnn
ve nimetlerini ulatrma ekillerinin mertebeleri vardr. Bu farkl mertebelere gre
insana ular.
272

Said b. Cbeyre gre dereceler sahibi demektir.
273
Meric, cennette Allahn
dostlarna verecei derecelerdir.

265
et-Taber, Cmiul-Beyn, c.23 , s.252.
266
el-Vahid, el-Vecz, c.2, s.1131-1132.
267
bn Atyye, el-Muharrarul-Vecz, c.5, s.365.
268
- = , , , , , | -| , , | - | = - -- | | ., , .| | , | . , = , , , - _ _ - - -=
269
ayet insanlarn kfrde birlemi bir tek mmet olmas (tehlikesi) bulunmasayd,
Rahmn' inkr edenlerin evlerinin tavanlarn ve kacaklar merdivenleri gmten yapardk. (ez-
Zuhruf 43 / 33)
270
er-Raz, Mefthul-Gayb, c.30, s.122.
271
el-Begav, Melimt-Tenzl, c.8, s.220.
272
er-Raz, Mefthul-Gayb, c.30, s.122.
169

Semalar; ykseklik ve alaklkta, byklk ve kklkte nasl birbirinden
ayrysa, melek ruhlar da kuvvet, zayflk, kemal, noksanlk, ilh marifetin okluu ve
gc, bu lemi ynetme bakmndan gcn iddeti ve zayfl konusunda birbirinden
farkldr. Belki de Allah Telnn ltuf ve ihsan nuru ile rahmetinin ak belirtisi leme
ancak bu ruhlar vastasyla ulayordur.
Bu ulama, ( - | = `. | ) ( - | = `, = | ) yetlerinde olduu gibi ncelikle
allm ekilde olabilir. Dolaysyla ( _ _ - | . -| - ) ayetinden maksad, bu ruhlara
iarettir.
274

( - , | , _| - | _ - )
Kurnda Allah Telnn deti, korku ve dehet verici bir sahnede ne zaman
meleklerden bahsetse onun yannda Ruhu (Cebraili) ayrca zikreder. Tefsir edilen bu
ayette ve Nebe sresindeki u yette olduu gibi.
= - | _| ;, , ; , ,
Ruh (Cebrail) ve melekler saf saf olup durduu gn, Rahmn'n izin
verdiklerinden bakalar konumazlar; konuan da doruyu syler.
275

Bu ruhun, derece bakmndan meleklerden daha byk olduunu gsterir.
276

( - = . | | _ . - _ = - . ; , , _ )
er-Rz elli bin yllk bir gn ile ilgili u izahlar yapmaktadr:
277


273
el-Begav, Melimt-Tenzl, c.8, s.220.
274
er-Raz, Mefthul-Gayb, c.30, s.122.
275
en-Nebe 78 / 38.
276
er-Raz, Mefthul-Gayb, c.30, s.123.
277
er-Raz, Mefthul-Gayb, c.30, s.123-124.
170

1-yetin mns, bu ykseliin (urc), uzunluu elli bin yl olan ahiret
gnlerinden birinde gerekleecei, eklindedir. O da kyamet gndr. Bu gr
Hasan- Basrye aittir. yle demitir: Bununla, o gnn uzunluunun sadece bu kadar
olduu kastedilmi deildir. nk eer byle olsayd bir sonu olurdu ve bu sonun
gelmesiyle de cennet ve cehennem fn olurdu. Bu ise caiz deildir. Bundan maksat
insanlarn arasnda karar verilinceye kadar dnya senelerine gre elli bin yl hesab
beklemeleridir.
2-Bu sre ahirette meydana gelecektir. Ama gerekleerek deil de takdir
suretiyle olacaktr. Buna gre mn, bu kaza, hkmetme iiyle insanlarn en akls ve
en zekisi urasayd, orada elli bin yl kalrlard, eklinde olur.
Yine melekler belirli yerlere karlar. Dnyadakilerden birisi oraya ykselmek
istese, bu ykselii elli bin yl srerdi. Melekler ise oraya ksa bir zamanda karlar. Bu,
Vehb b. Mnebbih ve mfessirlerden bir blmnn grdr.
3-krimee gre bununla elli bin yl olan dnya mddeti kastedilmitir. Hi
kimse o mddetten geeni ve geri kalan bilmez.
278

Eb Mslime gre bugn, Allahn dnyay yaratt balangtan, yok oluun
sonuna kadarki btn dnya sresidir.
Allah Tel meleklerin k ve iniinin dnya sresinde olmas gerektiini
aklyor. Bu sre elli bin yl olarak takdir edilmitir. Bundan kyamet zamannn
bilinmi olduu sonucunu kmaz. nk biz ne kadar geti, ne kadar kald bilmiyoruz.
4-Ayetin takdiri yledir: Bir soran, Allah tarafndan miktar elli bin yl olan
bir gnde gerekleecek azab sordu. imdi bundan maksad, kafirlere iddetinden
dolay, bu gnn uzun gelmi olmas muhtemeldir. Bununla sresinin takdiri de
kastedilmi olabilir. Buna gre maksad, azabn bu miktarda takdir edilmesi deil,
bilakis azab sresinin uzunluuna dikkat ekmektir.

278
bn Atyye, el-Muharrarul-Vecz, c.5, s.365.
171

2. Mirac
a) sr Ayetinin Tefsiri
, - _ , =| _ = | | | = . | _ | , ; | = . | - , | = , - , ; = | =| . , = - - , | - |
, _ = , | _, .| , - , , \ ,
Bir gece, kendisine yetlerimizden bir ksmn gsterelim diye (Muhammed)
kulunu Mescid-i Harm'dan, evresini mbarek kldmz Mescid-i Aks'ya gtren
Allah noksan sfatlardan mnezzehtir; O, gerekten iitendir, grendir.
279

( . , = = ) Allah her trl ktlkten mnezzetir, demektir. Bu ifade
mubalaal bir ekilde Allah Tely her trl noksanlktan uzak olmakla vasflandrr.
Ayn zamanda sbhan ( . , = ) taaccb yani hayret ve ama anlamna da gelir.
280

Sr ( ; .| ) kelimesi gece yry ve yolculuudur.
281
fl babndan gelen
( ; = | ) fiili ise gece yrtmek, yolculuk ettirmek anlamna gelir.
( , | = , - , ; = | =| ) sra yani gece yry veya yolculuu, ancak geceleyin
olur. Burada gecenin ( , | ) tekrar zikredilmesi ve nekre olarak gelmesi gece yolculuk
mddetinin ksaln anlatmak iindir.
282

( ; | = . | - ) Bununla Mekke kastedilmitir. nk Mekkenin tamam
mesciddir.
283


279
el-sr 17 / 1.
280
el-Begav, Melimt-Tenzl, c.5, s.55.
281
er-Rgb el-sfahn, Mfredt Elfzl-Kurn, s.408.
282
ez-Zemaher, el-Kef, c.2, s.436.
283
el-Vahid, el-Vecz, c.2, s.627.
172

( | | | = . | _ | , _ = ) Mescid-i Aksa, Davud olu Sleyman (a.s.)n mescidi olan
Beyt-i Makdisdir. Aks ( _ = | | | ) denmesi, onunla Mescid-i Haramn arasndaki
uzaklktan dolaydr.
284

( - | , - _ , =| ) rnler, nehirler, peygamberler ve salih insanlarla bereketli
klmtr. Dolaysyla Allah Tel Mescid-i Haramn evresine dnya ve ahiret
bereketlerini ihsan etmitir.
285

( , - - , | ) Bunlar o gecede grlen Allahn kudretine delalet eden hayret
verici eyler ve yetlerdir.
286

b) Miraca Hazrlanmas
(1) Gsnn Yarlp Ykanmas
Peygamber Efendimiz (s.a.v.) kklnden beri Cenb- Hak tarafndan
peygamberlie hazrlanmaktadr. Bu hazrlanma hem madd hem de manev olarak
gereklemektedir. Raslullah (s.a.v.)in daha kk bir ocukken bandan geen u
hadise bize gvenilir kaynaklar tarafndan nakledilmitir.
Enes b. Malik (r.a.) yle rivayet etmitir: Rasulullh (s.a.v.) (kklnde)
ocuklarla oynarken Cebrail (s.a.v.) gelerek onu tutmu ve yere yatrarak kalbini
yarm; kalbini kararak ondan bir para alm ve Peygamber (s.a.v.)e hitaben:
eytann senden nasibi ite budur, demi. Sonra kalbini altn bir tasn iinde
zemzem suyu ile ykam ve kapam sonrada yerine iade etmi.

284
el-Mverd, Ebul-Hasen Ali b. Muhammed b. Habb, tlk. es-Seyyid b. Abdlmaksud b.
Abdrrahim. en-Nket vel-Uyn Tefsril-Mverd, Beyrt: Drul-Ktbil-lmiyye, 1992, c.3, s.226.
285
e-evkn, Fethul-Kadr, c.3, s.327.
286
er-Raz, Mefthul-Gayb, c.20, s.117.
173

(Oradaki) ocuklar koarak Reslullh (s.a.v.)in annesine yani stannesine
gelmiler ve: Muhammed'i ldrdler demiler. Sonra onu rengi umu bir halde
karlamlar. Enes: Ben Raslullh (s.a.v.)in gsnde inenin eserini grrdm
demi.
287

Baka bir rivayette de Enes b. Malik (r.a.), Raslullh (s.a.v.)in yle
buyurduunu nakletti:
Bana geldiler ve (beni alp) zemzeme gtrdler. Gsm yardlar: Sonra
zemzem suyu le ykadlar. Sonra beni (yerime) indirdiler...
288

(2) Mirac En Zor Dnemde Gereklemitir
O, ilahi tebli grevine balad andan itibaren en zor snavlara katlanm ve
giderek daha da byyen bir dizi kesintisiz zorluk ve skntdan baka bir ey
grmemiti. Ama Allaha olan inancn ve Allahn kelmn yceltmek iin gsterdii
sarslmaz kararll hep koruyagelmiti. Sahabelerinin byk bir blm Habeistana
hicret etmiti. Bu snavlarn sonuncusu ise o rktc toplumsal boykot olayyd. Bu
sknt henz atlatlmt ki, sadk einin ve kudretli amcasnn lmleriyle det onun
iki kanad krlmt. Denedii son ihtimal olan Tifteki akrabalarnn yannda bir
snak arama giriimi ise, baarszlkla sonulanmt. Maddi imknlarn yetersizlii
yznden mitsizlie boulduu halde, Allaha olan inanc daha da pekimiti.
te bu koullar ierisinde iken, Muhammed (AS) ilh dle hak kazand: En
byk mucize meydana gelmi, Allah onu semya davet etmi ve onu huzuruna kabul
ederek ereflendirmiti.
289

(3) Miracn Gereklemesi
Enes b. Malik'ten rivayet edildiine gre Rasulullh (s.a.v.) yle bu-
yurmutur:

287
Mslim, man 261.
288
Mslim, man 260.
289
Hamidullah, slm Peygamberi, c.1, s.119.
174

Bana Burak' getirdiler bu merkepten byk, katrdan kk, uzun ve
beyaz bir hayvand. Admn gznn grebildii en son noktaya koyard ben buna
binerek Beyi-i Makdis'e geldim ve Burak' benden nceki peygamberlerin hayvan
baladklar halkaya baladm. Sonra mescide girerek orda iki rekat namaz kldm.
Sonra ktm, derken bana Cibril (a.s.) bir kap dolusu arap, bir kap dolusu da st
getirdi. Ben st tercih ettim. Bunun zerine Cibril (s.a.v.) (bana) : Ftrat setin, dedi.
Sonra beni semaya kard Cibril, gk kapsn ald.
Sen kimsin? dediler.
Cibril'im cevabn verdi.
Yannda kim var?
Muhammed (Sallallah Aleyhi ve Sellem)
O gnderildi mi?
Evet, gnderildi.
Bunun zerine bize kapy atlar. Bir de ne greyim Hz. dem ile kar
karyaym. Bana ho be ederek hayr duasnda bulundu. Sonra Cibril beni ikinci
semaya kard. Cbrl yine kapy ald.
Sen kimsin? dediler.
Cibril'im dedi.
Yannda kim var?
Muhammed (Sallallah Aleyhi ve Sellem)
O (gklere kmaa) gnderildi mi?
Evet, gnderildi.
Mteakiben bize kapy atlar. Bir de baktm karmda Halazadeler!
175

Meryemin olu s ve Zekeriyy olu Yahya! (Selevtullahi Aleyhima) onlar
da ho be ettiler ve bana hayr duada bulundular. Sonra beni nc semaya kard.
Cibril onun da kapsn ald.
Sen kimsin? dediler.
Cibrilim dedi.
Yannda kim var?
Muhammed (Sallallah Aleyhi ve Sellem)
O gnderildi mi?
Evet, gnderildi.
Bize (yine) kapy atlar ne greyim karmda Ysuf(s.a.v.) kendisine
gzelliin yars verilmiti. Bana ho be etti ve hayr duada bulundu. Sonra beni
drdnc semaya kard. Cibril (a.s.) (yine) kapy ald :
Kim o? dediler. ;
Cibrilim dedi.
Yannda kim var?
Muhammed (Sallallah Aleyhi ve Sellem)
O gnderildi mi? :
Evet, gnderildi.
Bunun zerine bize kapy atlar. Bir de baktm dris (a.s.) ile kar
karyaym. Bana ho be etti ve hayr duada bulundu. Tel hazretleri (onun
hakknda):
176

Biz onu yksek bir yere kaldrdk
290
buyurmutur. Sonra beni beinci semaya
kard. Cibril (tekrar) kapy ald.
Kim o? dediler.
Cibrilim dedi.
Yannda kim var?
Muhammed (Sallallah Aleyhi ve Sellem)
O gnderildi mi?
Evet, gnderildi.
Mteakiben bize kapy atlar. Bir de baktm Hrun (s.a.v.) ile kar
karyaym ho be etti ve bana hayr duada bulundu. Sonra beni altnc semaya kard.
Cibril (a.s.) (yine) kapy ald.
Kim o? dediler.
Cibrilim dedi.
Yannda kim var?
Muhammed (Sallallah Aleyhi ve Sellem)
O gnderildi mi?
Evet, gnderildi.
Bunun zerine bize kapy atlar, bir de baktm Musa (s.a.v.)le kar
karyaym. Bana ho be etti ve hayr duada bulundu. Sonra yedinci semaya kard.
Cibril (tekrar) kapy ald.
Kim o? dediler.

290
Meryem 19 / 57.
177

Cibrilim dedi.
Yannda kim var?
Muhammed {Sallollah Aleyhi ve Sellem)
O (gklere kmaa} gnderildi mi?
Evet, gnderildi.
Arkasndan bize kapy atlar, baktm ki brahim (s.a.v.) ile kar karyaym.
Srtn Beyt-i Mamur'a dayam duruyor. Derken ne greyim Beyt-i Mamur'a her gn
yetmi bin melek giriyor. (Girenler bir daha) geri dnmyor. Sonra beni Sidretl-
Mnteha'ya gtrd. Bir de baktm yapraklar filkulaklar gibi, meyveleri kpler kadar
(bir aa)! Bu aac Allah'n cell ve azameti kaplayabildiine kaplad iin hali
deimi (daha gzel olmu) o kadar gzel (olmu) ki Allah'n mahlkatndan hi biri
onun gzelliini tavsif edemez. Derken Allah bana neler vahyettiyse etti. Bana her
gnle gecede elli (vakit) namaz farz kld. Sonra Musa (s.a.v.)in yanna ndim. (Bana) :
Rabbin mmetine neler farz kld? dedi.
Elli (vakit) namaz dedim. Musa (a.s.)
Rabbin (le mnacaat ettiin yer) e dn de ondan (bu mikdar) hafifletmesini
dile. nk senin mmetin buna dayanamazlar. Ben Ben srail'i denedim; imtihan
ettim, dedi.
Bunun zerine Rabbim (le mnacaat ettiim yer) e dnerek Ya Rabbi!
mmetime (farz kldn) elli (vakit) namaz (biraz) hafiflet diye niyazda bulundum.
Benden elli (vakit) namazn beini indirdi. Ben Musaya dnerek (Rabbim) benden
namazlarn beini indirdi, dedim. Musa (a.s.) Senin mmetin buna takat
getiremezler. Hemen Rabbine mracat ile ondan hafifletmesini iste, dedi. (Bu minval
zere) Rabbim Tebareke ve Tel hazretleri ile Musa (a.s.) arasnda bir hayli gidip gel-
dim. Nihayet Rabbim! Ya Muhammed (Sana farz kldm) bu namazlar her gn ve
gecede (klnacak) be vakit namazdr. (Ama) Her namaz iin on sevap vereceim iin
178

netice (yine) elli namaz olur. Her kim bir hayr ilemek ster de, onu yapamazsa, o
kimseye bir sevap yazlr. Yaparsa on sevap yazlr. Ve her kim bir ktlk yapmak
ister de yapmazsa (ona) hi bir ey yazlmaz. O ktl yaparsa bir tek gnah yazlr.
buyurdu.
Bunu mteakip (o yerden) indim ve Musa (s.a.v.)e vararak (olup bitenleri)
kendisine haber verdim. Musa (yine) Rabbine dn de hafifletmesini iste, dedi.
Rasulullh (s.a.v.) buyurdular:
Ben Rabbime (ok) mracaatta bulundum artk ondan utanr oldum dedim.
291

c) Mirac sonras
(1) Mescidi Aksann Sorular zerine Gznn nne Gelmesi
Cbir ibn Abdillah (r.a.)dan syle rivayet edilmitir: Ben Peygamber
(s.a.v.)den iittim, yle buyuruyordu: (sr haberinde) Kurey beni yalanlaynca
Hcr'da ayakta durdum. Ardndan Allah bana Beytu'l-Makdisi tecelli ettirdi. Ben de
Beytu'l-Makdise bakarak, onun lametlerini Kurey'e haber vermee baladm.
292

Burada Allah Teln Peygamber Efendimiz (s.a.v.)e nasl yardm ettiinin
bir misalini grmekteyiz. Kureyli mrikler, isra ve mirac hadisesini duyunca byle bir
eye inanmak istememiler. Raslullah (s.a.v.)i eitli sorularla zor duruma drmeye
almlardr. Mrikler iinden daha nce Mescid-i Aksaya gidip onu grenler,
orann detaylaryla ilgili baz sorular sormaya baladlar.
Bir kimsenin ilk defa gittii bir yerdeki btn detaylar renip bilmesi
mmkn deildir. Ama Cenb- Hak elisinin doru sylediini gstermek iin Mescid-
i Haram Peygamber Efendimiz (s.a.v.)in gz nnde tecelli ettirdi. Bylece
Raslullah (s.a.v.)ona bakarak mrikler ne sordularsa hepsini doru bir ekilde
cevaplad.

291
Mslim, man 259.
292
Buhri, Tefsir 182; Mslim, man 276.
179

3. Zamann Durduu Anlar
Bakara sresinde anlatlan bir hadise, hayatn zaman iindeki seyri konusunda
srad bilgiler ihtiva etmektedir. Bu bilgiler, insann alkanlklar sonucu oluan
dncelerini yeniden deerlendirmesini gerektirecek, hayata ve evresine farkl bir
gzle bakmasn salayacak bir nitelik tamaktadr. imdi hadisenin anlatld yet-i
kermeye bir gz atalm:
- , - _ - , | _ - - =| | - - -| - - | , , - = - , -| = _ , , _ | , | , = - _ -
= ; - - - . , | , , | ; , , - , | - , , . , | , | . , | , , | - - , , ; - , | c , = c - - | _ | , - . ,
| , . , = . , ; = - | _ | , = | - , c - | = _ - _ | , = , - | , | - | , ,
` , = | _ = _ - -| . | , ,
Yahut grmedin mi o kimseyi ki, evlerinin duvarlar atlar zerine km
(alt st olmu) bir kasabaya urad; lmnden sonra Allah bunlar nasl diriltir
acaba! dedi. Bunun zerine Allah onu ldrp yz sene brakt; sonra tekrar diriltti. Ne
kadar kaldn? dedi. Bir gn yahut daha az dedi. Allah ona: Hayr, yz sene kaldn.
Yiyeceine ve ieceine bak, henz bozulmamtr. Eeine de bak. Seni insanlara bir
ibret klalm diye (yz sene l tuttuk, sonra tekrar dirilttik). imdi sen kemiklere bak,
onlar nasl dzenliyor, sonra ona nasl et giydiriyoruz, dedi. Durum kendisince
anlalnca: imdi iyice biliyorum ki, Allah her eye kadirdir, dedi.
293

Cenb- Hakk, Kurn- Kermde insanlara sunduu bu hadisede, bahsedilen
kiinin kim olduunu, onun grd alt stne gelmi kasabann neresi olduunu
aklamamtr. ayet Allah Tel dileseydi bunlar hakknda bilgi verirdi. Bu detaylar
aklanmadan yet-i kermede anlatlmak istenen ey anlalmayacak olsayd bunlar
mutlaka zikredilirdi. Dolaysyla hadisenin anlalmas iin bunlar nemli ayrntlar
deildir.
294


293
el-Bakara 2 / 259.
294
Kutub, Seyyid, F Zillil-Kur'n, c.1, s.299.
180

ou zaman bu tip ayrntlara girildii vakit asl anlatlmak istenen ey gzden
kamakta, insan detaylar arasnda boulup kalmaktadr. Bu sebeple Kurn- Kermde
genellikle bu tip hadiseleri sade olarak anlatlr. Bylece muhataplarn, meselenin zn
kavramalar kolaylatrlm olur.
Burada Allah Telnn ldkten sonra insanlar yeniden nasl yaratacann bir
misali vardr.
( - , - ) Bo, sahipleri ve oturanlar bulunmayan
295
; km, dm anlamna
gelir.
296

( - ) evlerin atlardr.
297

( , = - _ - - , - ) Evlerin atlar stne kmesi, nce atnn yklmas sonra
duvarlarn onun zerine devrilmesini ifade eder.
298
Bylece evleri yklm, bo
kimsesiz bir yer gz nnde canlandrlm olur.
( , , | - . ) deimedi, demektir. u mn da mmkndr: Geen seneler, sanki
onun zerinden gemedi. Yani bu haliyle sanki zerinden yz sene gememi gibi
oldu.
299

atlar yklm, duvarlar stne devrilmi her taraf virane olmu eski bir
yerleim yerini gren bu ahs; buras byle harabe olduktan, insanlar lp gittikten
sonra, bu ykntlarn altnda kalan insanlar nasl tekrar dirilecek eklinde bir soru akln
kurcalamtr.

295
et-Taber, Cmiul-Beyn, c.3, s.31.
296
el-Begav, Melimt-Tenzl, c.1, s.317.
297
el-Vahid, el-Vecz, c.1, s.185.
298
el-ls, Rhul-Men, c.3, s.21.
299
ez-Zemaher, el-Kef, c.1, s.390.
181

Bunun zerine Cenb- Hak insann nasl tekrar dirileceini gstermek iin onu
ldrr. Aradan yz sene getikten sonra tekrar diriltir. Kendisine ne kadar kald
sorulunca bu ahs, bir gn ya da daha az, diye cevap verir. Demek ki insan ldkten
sonra yz sene de gese zaman alglamad iin sanki kendini gndelik
uykusundaym gibi kabul ederek, bu sreyi ksa bir zamandr diye tahmin ediyor.
300

Artk gerek, bu kadar ayan beyan ortaya ktktan sonra kiiye den, hakk
ikrar etmek ve Allah Telnn her eye gc yetecei dncesini, gnlne iyice
yerletirmektir. Zaten buradaki ahs da ayn yaparak bu gerei iyice anladn itiraf
ediyor. Dolaysyla onun ahsnda bu hadisenin anlatlmasyla varlmak istenen noktay
Cenb- Hak aklam oluyor.
Bununla birlikte, gelien olaylar incelendiinde dikkat ekici bir husus, bu
ahsn gz nnde hayvann kemiklerine et giydirilerek tekrar canlanmasnn
salanmasdr. Bu ise ldkten sonra diriliin nasl gerekleeceine dair, insanlara bir
delil olarak sunulmaktadr.
Asl dikkat ekilen husus bu olmakla birlikte hadisenin dier bir yn ise en
zor durumlarda bile umutsuzlua dmenin doru olmadn vurgulamaktadr.
nsann, artk her ey bitti, dedii bir konumda bile, Cenb- Hakkn
yardmyla her eyin yeniden gereklemesi, hatta daha gzel bir hale gelmesi
mmkndr. mitsizlik yoktur. lmden daha te bir ey olmadna gre umutsuz
grlen durum, bir belde halknn ounun telef olmas yerleim yerinin virane haline
gelmesi bile olsa, Allah Tel dilerse oray daha gzel bir hale getirebilir.
Ayrca burada nemli olan bir baka nokta ise bu ahsn binei olan merkep,
kemik yn halini almasna ramen yiyecek ve ieceklerin bozulmamasdr. Bu ise, o
ahsn tekrar canlandktan sonra yz sene l olarak yatt gereini alglayabilmesi
iin bir iarettir.

300
Yazr, Hak Dini Kurn Dili, c.2, s.885.
182

Bir tarafta olduu gibi bozulmadan duran yiyecek ve iecekler, dier tarafta
kemik yn haline gelmi merkep durmaktadr. Yanlarndaki hayvan iin normal
seyrinde ileyen zaman, bu ahs ve yiyecekler iin durmu ya da farkl bir boyuta
brnmtr.
Buradan hareketle zamann, farkl durumlara gre farkl ilemesinin mmkn
olduunu anlayabiliriz. Ayrca yiyecek ve ieceklerin bozulmam olmas, onlarn daha
uzun sreler bozulmadan saklanmasyla ilgili gelimelerin olacana bir iaret olarak
grlebilir.
4. Kinattaki Dzen
a) Zaman Ksalnca
nsan iinde yaad ortama uyum salayan, artlara alan bir varlktr. Onun
bu zellii hayata ve bulunduu artlara ayak uydurmasn temin etmektedir. Yalnz
alkanlklar, denetim altna alnmasa ok zel durumlar sradan bir hadise olarak
alglamaya da yol amaktadr. Kiinin sal yerinde olduu zaman ou zaman bunun
bir nimet olduunu dnmez. Ancak ne zaman rahatszlanr, o zaman bunun kymetini
anlar.
zerindeki nimetleri anlama konusunda alkanlklarna yenilen, sal
yerinde olduunda bunun kymetini anlayamayan insan, evresindeki hadiselere de ayn
ekilde yaklamaktadr. inde yaad dnyada devaml mevcut olan bir dzen vardr.
Bunlar, aksama olmadan devam etmektedir. Ne zaman ki insann hatal mdahalesiyle
bunlarda bir bozulma olmakta, o zaman kinattaki mkemmel ileyen dzenin farkna
varlmaktadr.
b) Sradan Hadiselerdeki Mucize
Dnya hayatnn devam edebilmesi iin her gn evremizde pek ok hadise
meydana gelmektedir. Bunlar ister bizimle dorudan ilgili, isterse dolayl olsun
yaadmz hayatn srebilmesi iin gerekli olan unsurlardr.
183

Yanbamzda meydana gelen hadiselerle devaml karlatmz iin onlar
tabi olarak grp zerinde dnme ihtiyac hissetmiyoruz. Ancak en sradan
grdmz hadise bile zereinde dnldnde bizim iin farkl boyutlarn
almasna vesile olabilmektedir.
Bu konuyla ilgili olarak Kurn- Kerm pek ok yet-i kermede evremizdeki
tabiata dikkatimizi ekmekte, farknda olmadmz hadiselerin bizim iin ibretlerle
dolu olduuna iaret etmektedir.
., = - - , - , , , - . , _ | | = .| _ - , - `, | , \- ,
Gklerde ve yerde nice deliller vardr ki, onlar bu delillerden yzlerini evirip
geerler.
301

, ., , ; , | = , \ | _ | | = .| _ -| - - _ ,| ,| = - _ . , ,
Gece ve gndzn deimesinde (uzayp ksalmasnda) Allah'n gklerde ve
yerde yaratt eylerde, (Onu inkr etmekten) saknan bir kavim iin elbette nice
deliller vardr.
302

Bu ve benzeri ayetlerle Kurn- Kermde sk sk karlamak mmkndr.
Bunlar iinden u yete dikkat ekmek istiyorum.
= , ` g _ _ = - | - ` = - ` = _ - ` _ = | _ | | _ = - , _ . , . , = , - . ,
., - , ; , | = , \ | c | . _ . , | | _ - , _ - , = - , `= , . ,
Yeryznde birbirine komu toprak paralar, zm balar, ekinler ve atall
atalsz hurma aalar vardr. Hepsi de ayn su ile sulanr. Ama lezzete onlar

301
Ysuf 12 / 105.
302
Ynus 10 / 6.
184

birbirinden ayr klmzdr. phesiz ki bunlarda akllarn kullanan bir toplum iin
ibretler vardr.
303

Bu yet-i kermede komu olan toprak paralarndan bahsediyor. Bunlarda
eitli bitkiler yetiiyor. Hepsi de ayn suyla sulanyor. Sonular farkl oluyor. Bu
durumu btn bitki eitlerinde grmek mmkndr. Ayn toprak ve ayn suyla yetien
bitkilerin biri ac biri tatl oluyor. Renkleri, kokular, lezzetleri deiik oluyor.
Buradan hareketle evremizde hep ayn ekilde gerekletii iin fark
edemediimiz bir durumu yle bir misalle anlatabiliriz:
Kendinde huss zellikler olduunu iddia eden bir insanla karlasak ve
konumamz srasnda, bize birka dakika iinde kocaman bir aa meydana
getirebileceini sylese ne dnrz? Elbette bunun mmkn olamayacan syleriz.
Bunun zerine cebinden bir tohum kartsa ve bize bunun bir aa tohumu olduunu
syleyerek, onu biraz eeledii topraa gmse, stn kapattktan sonra da imdi
bundan kocaman bir aa kacan sylese nasl karlarz? Tabi ki glp geeriz.
Ama biraz sonra toprak atlayarak tohumun bydn, nce fidan sonra da
koca bir aa olduunu grsek, durumumuz ne olur?
Byle bir ey elbette mmkn deildir. Ama bir an iin byle bir ey olduunu
varsayalm ve nasl bir hal alacamz bir dnelim.
imdi nemli soru: Tabiatta bu hadisenin birka senede gereklemesi,
alkanlklarmz bir kenara koyarsak mucize zelliini ortadan kaldrr m?
Bunun gibi her gn karlatmz hadiseleri, farkl bir gzle deerlendirirsek
sradan grdmz hadiselerin aslnda zamana yaylm mucizeler olduunu grrz.
Mesela bir aacn yetime sresi olan birka seneyi ortadan kalkar da aa birka saniye
iinde byy verirse mucize olur.

303
er-Rad 13 / 4.
185

O halde aslnda Allah Tel mucize zelliinde olan hadiseleri zamana yayp
belirli sebep sonu ilikileri iine koyarak bize sunmutur. Bizden istenilen imtihan
gerei rtl hale gelen bu zelliklerin, dnlerek gerek boyutlarn idrak
edebilmektir.
5. Zamann ve Meknn Almas
Cenb- Hak peygamberlerine dier insanlarda olmayan meziyetler ve onlar
destekleyecek byk nimetler vermitir. Sleyman (a.s.) da kendisine zel nimetler
bahedilen bir peygamberdir. Ancak o nimetler karsnda daima Rabbine hamd eden
kreden bir kul olmutur:
. , - - _ _ - = =| -| = | | | - . , = . . , = | _ - | , \ ,
Andolsun ki biz, Davud'a ve Sleyman'a ilim verdik. Onlar: Bizi, mmin
kullarnn biroundan stn klan Allah'a hamd olsun, dediler.
304

Sleyman (a.s.) Rabbinden kendine mahsus bir hususiyet istiyor. Kendinden
sonra kimsede olmayacak bu nimeti Rabbinden u szlerle niyaz ediyor:
| - _ | . _ | - `= _ , | = , | . | c , = - , - = - | | _ - , , , ,
Sleyman: Rabbim! Beni bala; bana, benden sonra kimsenin
ulaamayaca bir hkmranlk ver. phesiz sen, daima bata bulunansn, dedi.
305

Bunun zerine Cenb- Hak, O, ne gzel bir kuldur
306
, Dorusu onun,
bizim katmzda byk bir deeri ve gzel bir yeri vardr.
307
diye vd

304
en-Neml 27 / 15.
305
Sd 38 / 35.
306
` = | - , = , - | , - . , = . = | ,
Biz Davud'a Sleyman' verdik. Sleyman ne gzel bir kuldu! Dorusu o, daima Allah'a
ynelirdi. (Sd 38 / 30)
307
= \ - . - _ | | = - - | . , (Sd 38 / 40)
186

Hz.Sleymann duasn geri evirmiyor ve kendisine herkesi hayretler iinde brakan
bir hkmranlk bahediyor. eitli yetlerden, kendisine ihsan edilen nimetler
hakknda bilgi sahibi olabiliyoruz:
Sleyman Davud'a vris oldu ve dedi ki: Ey insanlar! Bize ku dili retildi
ve bize her eyden (nasip) verildi. Dorusu bu apak bir ltuftur.
308

Bunun zerine biz rzgar onun emrine verdik. Onun emriyle istedii yere
yumuack akard.
309

Sabah gidii bir aylk mesafe, akam dn yine bir aylk mesafe olan
rzgr da Sleyman'a (onun emrine) verdik ve onun iin erimi bakr kaynandan sel
gibi akttk. Rabbinin izniyle cinlerden bir ksm, onun nnde alrd. Onlardan kim
emrimizden sapsa, ona alevli azab tattrrdk.
Onlar Sleyman'a kalelerden, heykellerden, havuzlar kadar (geni) leenlerden,
sabit kazanlardan ne dilerse yaparlard. Ey Davud ailesi! kredin. Kullarmdan
kreden azdr!
310

eytanlar arasndan da, onun iin dalglk eden (ve inciler karan) ve bundan
baka iler grenler vard. Biz onlar gzetim altnda tutuyorduk.
311

te byle huss ve byk nimetler verilen, Sleyman (a.s.) bir gn cinlerde,
insanlardan ve kulardan oluan ordularn topluyor ve onlar dzenli bir ekilde
harekete geiriyor.
312
Karncalarn bulunduu bir vadiye geldiklerinde bir karncann

308
. , _ = - , | ,=| = - - | ,, | , , | . . . , = = _ _ , | = | , , | = (en-Neml 27 / 16)
309
= = | . , - - _ - | , _,`| - | . (Sd 38 / 36)
310
- , - ` | - = | , - - | = | ` , = , - _ ` , = = - _,`| . , . | . . , , - , = , , , - - | = - | - , , - g , - -`, _
_ -.| = = - , \ , . . , , - = , = _ _ = | = , | . - , ., _ - - = , - - | ., - , _, =| . , - - , | = , \ ,
(Sebe 34 / 12-13)
311
_ = - , , | c | . . . - ., - , - | ., =, - , - _ | ,=| - (el-Enbiy 21 / 82)
312
en-Neml 27 / 17.
187

Ey karncalar! Evlerinize girin. Sleyman ve ordular farkna varmadan sizi ezmesin
dediini duyunca glerek tebessm ediyor. Hayvanlarn dilini anlamay nasb ettii iin,
ona Rabbi dua etmeye balyor.
313

Bu srada kular gzden geirirken Hdhd gremiyor. Neden burada
olmadn ve geerli bir mazereti yoksa emre itaat etmedii iin cezalanacan
bildiriyor.
314

Birazdan Hdhd geliyor. Sebe diyarndan geldiini ve Hz.Sleymann
bilmedii nemli haberler getirdiini haber veriyor.
Sebe diyarnda bolca nimetler iinde oray idare eden ve byk bir taht olan
bir melkenin bulunduunu, halknn ise Allaha deil de gnee secde ettiini, bu
yaptklarn eytanlarn kendilerine gzel gsterip onlar saptrdklarn, anlatyor.
315

Bunun zerine Sleyman (a.s), besmeleyle balayan bir mektup yazyor,
Hdhde bunu onlara gtrmesini ve bir kenarda bekleyerek ne yapacaklarn
kendisine haber vermesini istiyor.
316

Mektubu alan Sebe melkesi durumu ileri gelenleriyle istiare ediyor ve
mektubun geldii hkmdara hediyeler gndererek onun nasl bir karlk vereceini
renmeye karar veriyorlar.
317

Sleyman (a.s.) onlardan gelen hediyeleri, Allahn kendisine daha byk
nimetler ihsan ettiini belirterek geri eviriyor ve zerlerine kar koyamayacaklar
ordularla gelince ne yapacaklarn dnmelerini isteyerek onlar geri gnderiyor.
318



313
en-Neml 27 / 18-19.
314
en-Neml 27 / 20-21.
315
en-Neml 27 / 22-24.
316
en-Neml 27 / 28.
317
en-Neml 27 / 29-35.
318
en-Neml 27 / 36-37.
188

Buraya kadar hadisenin genel erevesini sadece yetlerden hareketle tasvir
ettikten sonra imdi asl konunun bizim ilgili ksm balyor.
Sleyman (a.s.) onlar gittikten sonra Allahn ihsan ettii byk gc
karsnda onlarn kendisine geleceini anlayarak, yannda bulunanlara Hdhdn
bahsettii Sebe melikesinin byk tahtyla ilgili unu soruyor:
_ . - _ , | , . | , | , = - , _ , | , , , | | | ,, | , , | , t ,
Dedi ki: Ey ileri gelenler! Onlar Mslman olarak bana gelmeden nce,
hanginiz o melikenin tahtn bana getirebilir?
319

Bunun zerine huzurunda bulunanlar iinden ilk cevap yle geldi:
` _ - | , | - , - _` , c - - - ;, . | , | - , c, | ` | - `., - , | , ,
Cinlerden bir ifrit: Sen makamndan kalkmadan ben onu sana getiririm.
Gerekten bu ie gcm yeter ve bana gvenebilirsiniz, dedi.
320

Ardndan bir bakas sz ald:
= , . | , | - , c, | = | - ` , - = - =| , | = , | = - . - _ c | c , | ,
. , - - . | = , , = - | ; | = | | _ , , , | _`, _ = - ` , _ - _`, _ , .- ,
Kitaptan bir ilmi olan kimse ise: Gzn ap kapamadan ben onu sana
getiririm, dedi. (Sleyman) onu (melikenin tahtn) yanbana duruyor grnce: Bu,
dedi, kr m, yoksa nankrlk m edeceim diye beni snamak zere Rabbimin
ltfundandr. kreden ancak kendisi iin kretmi olur, nankrlk edene gelince, o
bilsin ki, Rabbimin hibir eye ihtiyac yoktur, ok kerem sahibidir.
321


319
en-Neml 27 / 38.
320
en-Neml 27 / 39.
321
en-Neml 27 / 40.
189

Hadisenin bundan sonraki ksm ise Sebe melkesinin gelip Sleyman (a.s.)n
ihtiaml saltanatnda Allahn ona verdii nimetleri grmesi sonucunda Allaha
inanarak teslim olmasyla son bulmaktadr.
322

( ` | - ` ., - ) Cinlerden iri yapl ve gl bir reis demektir.
323

( c - - - ;, . | , | - , c, | ) bn Abbas bunu Sen meclisten kalkmadan
nce eklinde izah eder.
324

( , | = | - ` , - = - =| )
Kendisine kitap ve verilen ahsla ilgili ok farkl aklamalar yapld gibi
325

buradaki kitap ve ilimle ilgili olarak eitli detaylar ortaya konmaktadr.
326
Ama bunlar
kaynaklar sebebiyle tartmal bilgilerdir.
Bir kral tahtnn, 1500 milden daha uzak mesafeden gz ap-kapayncaya
kadar nasl alnp-getirildii sorusuna gelince, bunun cevab ksaca u ekilde olabilir:
Yer-zaman ve madde-hareket gibi, bizim gzlem ve deney esasna dayanan kavramlar,
bize uygulanabilir ve ancak bizim iin geerlidir. Bu kavramlarmz Allah katnda
deimez olmad gibi O'nu balayc da deildir.
Nitekim sradan bir taht yle dursun, O'nun gc, gnei, ondan daha da
byk yldzlar bir anlk maddeler halinde, milyon kere milyon mil mesafelere bir anda
yrtebilir ve sevkedebilir. Bir emri ile bu kainat varlk lemine karan Allah'n, Sebe

322
en-Neml 27 / 41-44.
323
et-Taber, Cmiul-Beyn, c.19, s.161; el-Vahid, el-Vecz, c.2, s.804.
324
bn Kesir, Tefsrul-Kurnil-Azm, c.6, s.202.
325
Bkz. el-Begav, Melimt-Tenzl, c.6, s.164; ez-Zemaher, el-Kef, c.3, s.149; er-Raz,
Mefthul-Gayb, c.24, s.169; el-Kurtub, el-Cmiu li Ahkmil-Kurn, c.13, s.205-206.
326
Bkz. bnl-Cevz, Ebul-Ferec Cemleddin Abdurrahman b. Ali b. Muhammed , Zadl-
Mesr f lmit-Tefsr, Beyrut: Mektebetl-slm, 1987, c.6, 175; er-Raz, Mefthul-Gayb, c.24, s.170;
el-Begav, Melimt-Tenzl, c.6, s.165; Eb Hayyan Muhammed b. Yusuf el-Endelus, Tefsrul-Bahril-
Muht, Beyrut: Darul-Fikr, 1983, c.7, s.77.
190

melikesinin tahtn, k hzndan daha hzl hareket ettirecek gc elbette vardr. te
bununla Kur'an'da, g ve kudretiyle Allah'n (c.c.), kulu Hz. Muhammed'i (s.a)
Mekke'den Kuds'e gtrp oradan ayn gece tekrar geri getirdii anlatlmaktadr.
327

(a) Deerlendirme:
yetlerde bize anlatld ekliyle Sebe melkesinin tahtn getirme
hadisesinde, Sleyman (a.s.), cinlerden bir ifrit ve yannda kitaptan bir bilgi bulunan
kimse ne kmaktadr.
Sleyman (a.s.)n istei zerine, Sen makamndan kalkmadan ben onu sana
getiririm. diyen fritin cinlerden olduu zaten yet-i kerimede belirtilmektedir. Cinler
insanlara gre farkl boyut ve artlara sahip olduu iin onlarn getirmesinde insanlar
tarafndan yadrganacak bir durum yoktur.
Sleyman (a.s.) ise bir peygamberdir. Cenb- Hak her peygambere zel
nimetler vermitir. Ama Hz.Sleymann du ederek istemesi zerine, ona kendisinden
sonra kimseye verilmeyecek huss nimetler ihsan edilmitir. Yukarda ayetlerle iaret
edildii gibi hayvanlarn dilini anlamas, rzgrlarn emrinde olmas, cinlere, eytanlar
hkmetmesi bunlar arasndadr.
Bu sebeple Sleyman (a.s.), taht bizzat kendisi getirseydi, byle zel nimetlere
mazhar olmu bir peygamber olarak onun bu hadiseyi gerekletirmesi, kendisine
verilmi mucizelerden biri olarak deerlendirilirdi.
Bir de yannda kitaptan bilgi olan bir kimseden bahsedilmektedir. Buradaki
ahsn peygamber olduuna dair bir bilgi yoktur. fritten bahsederken cinlerden olduu
zellikle vurgulanmtr. Ama bu kimse iin cinlerdendir, diye bir kayt da
bulunmamaktadr. O halde bu farkl bir ahstr.
Yine yette geen kimselerden bahsederken bizzat kim olduklarn ortaya
koyan Sleyman (a.s.) gibi cinlerden bir ifrit gibi ifadeler kullanlrken bu kimseyle

327
el-Mevdd, Tefhmul-Kurn, c.4, s. 100.
191

ilgili ahsn belirten bir isim kullanlmam. Yannda kitaptan bir bilgi olan kimse
olarak baka bir eye atfen tantlmtr.
Kurn- Kermin bu kimseyi tantrken zellikle kitaptan elde edilmi bir
bilgiden bahsetmesi, onun renilebilir olduuna iarettir. Buradan hareketle bir cismi
yani Sebe melkesinin tahtn uzak bir diyardan alp getirme ii, kitaptan elde edilmi
bir bilgiyle ilikilendirilmitir. Dolaysyla kitaptan byle bir bilgi elde edilirse bunun
gerekletirilebileceine dair bir iaret olarak deerlendirmek mmkndr.
Ayn zamanda bu iaretin; kendisinden sonra bir kitap gelmeyecei aklanm,
dolaysyla kyamete kadar her zaman ve zeminde geerli olacak Kurn- Kermin
farkl zaman ve meknlara hitap zelliiyle ilgili olduu dncesi de ortaya
kmaktadr.
II. Kurn Hitabnn nsan Zaman ve Mekn stne
Tamas
A. Maddi ve Manevi Yceli Olarak Namaz
1. Manevi Yceliin Hayata Etkisi
_ | - | , -, | _ = = , | =| = , =| _ - , = - , t ,
Namazlara ve orta namaza devam edin. Allah'a sayg ve ballk iinde namaz
kln.
328

Kii namaz klmaya baladnda ne kldnn farknda olmazsa ondan yeteri
kadar istifade edemez. nemli olan dnyev balardan mmkn olduunca syrlp
329

tam bir hu iinde bu ibadetin ed edilmesidir. nk namaz bu ekilde klndnda
kiinin dnya ve ahirette mutlu sona ulamasna vesile olmaktadr.

328
el-Bakara 2 / 238.
329
Hamidullah, slm Peygamberi, c.2, s.729.
192

., - | _ | = | , \ , ., - = - , , = _ , , =| , ,
Gerekten mminler kurtulua ermitir.
Onlar ki, namazlarnda hu iindedirler.
330

nsann, namaz iinde sadece Allah rzasn kazanmak iin yapt, kendini bir
ie verme ve onun zerinde younlama hali bir mddet sonra insanda meleke haline
gelir.
Bu ayn zamanda gndelik hayatta yaplan ilerde de dikkati toplama becerisini
insana kazandrr. Kii yapt i zerinde dikkatini toplayabilirse o zaman yaplan iten
daha ok verim alnr.
Mesela renci, ders srasnda anlatlanlar dalgn bir ekilde dinlemesi halinde
dinlediklerini anlayp renmesi sz konusu olmayacaktr. Hlbuki bu renci dikkatini
bir noktada toplayabilme becerisini kazanm olsayd anlatlanlardan daha fazla istifade
etmesi mmkn olacakt.
Yine kiinin yapt ite baarl olmasnn en nemli unsurlarndan biri,
kendisini ie vermesi ve dikkatini toplayarak almasdr. Bylece kii baarl olmakta
ve bundan dolay verimli bir sonu ortaya kmaktadr. Kii kendini ie veremedii
zaman hem yapt iten sklmakta, hem de gzel bir sonucun ortaya kmas mmkn
olmamaktadr. Bunun yan sra byle dikkatsiz bir alma hatalarn ve kazalarn da
ortaya kmasna zemin hazrlamaktadr.
a) Namaz ler Arasnda Bir Deildir
Kii namaz youn iler arasnda bir zamana sktrmak yerine, namaz esas
alp namazlar arasnda ileri grmeyi becerebilirse zamann kymetini anlar ve nasl
akp gittiinin farkna varr ve onu deerlendirmenin arelerini arar.

330
el-Mminn 23 / 1-2.
193

Bu tpk yars dolu bir bardak suya bakan iki kii gibidir. Biri bardan bo
tarafna dikkatini younlatrarak, bu bardan neden yars bo diye dnr. Dieri ise
dolu olan ksmyla ilgilenir ve onu yarm bardak su olarak grr.
b) nsanla Rabbi Arasnda letiim Vastas Olmas
nsan var eden Allah Tel onu yalnz brakmamtr. nsana ah damarndan
daha yakn olan
331
Rabbi onun kendisine ulamas iin eitli imknlar hazrlamtr.
Bunlardan en nemlilerinden biri namazdr. lemlerin Rabbi olan Allah Telya
ulaabilmek iin bir abdest alp huzura durmak yeterlidir. Bu sayede insan Cenb- Hak
ile ba baa kalmakta ve btn arzu ve isteklerini dorudan kendisine iletebilme ansna
kavumaktadr.
Dnyadaki makam ve mevki sahiplerine ulaabilmek iin bir sr kapdan
gemek gerektii dnldnde bunun ne kadar muazzam bir imkn olduunu insan
daha iyi anlayabilir.
Hayat temin abas imtihann bir parasdr. Hem helalinden kazanmak
asndanhem de Maiet temini iin kouturma srasnda asl gaye unutulacak m
unutulmayacak m?
nsann yaratcsn unutmamasn ve ona kretmesini salar. Allah Tel ve
kul arasnda bir deerlendirme toplants gibidir.
Rabbinin rahmetini onlar m paylatryorlar? Dnya hayatnda onlarn
geimliklerini aralarnda biz paylatrdk. Birbirlerine i grdrmeleri iin kimini
tekine derecelerle stn kldk. Rabbinin rahmeti onlarn biriktirdikleri eylerden daha
hayrldr.
332


331
Andolsun, insan biz yarattk ve nefsinin kendisine fsldadklarn biliriz ve biz ona ah
damarndan daha yaknz. (Kf 50 / 16)
332
ez-Zuhruf 43 / 32.
194

Biz, refahndan marm nice memleketi helk etmiizdir. te yerleri!
Kendilerinden sonra oralarda pek az oturulabilmitir. Onlara biz vris olmuuzdur.
333

nsanlar hayat mcadelesi iinde devaml bir kouturma iindedir. Bu
kouturma srasnda insan, ilerin birini bitireyim derken dieri ortaya kmakta, bir
trl onlarn sonunu getirememektedir. Bu tela iinde ise, zaman zaman asl dnyada
bulunma gayesini unutarak, usuz bucaksz bir lde yolunu kaybetmi insan gibi bir o
yana bir bu yana gidip gelmektedir.
te namaz, insann dnya tela iinde Rabbini hatrlamasn salamak iin
emredilmi bir vazifedir. Bu sayede insan en azndan gnn belirli saatlerinde, iinde
bulunduu hayat mcadelesine bir ara vererek, ban kaldrma ve kendine gelebilme
frsatn bulmaktadr. Bylece hayatn kendisine baheden Rabbine kar kredebilme
ansn yakalamaktadr.
O ayn zamanda insann Rabbiyle bir durum deerlendirme toplantsdr. Bu
srada insan hayat iindeki konum ve durumunu gzden geirme ve hayata farkl bir
pencereden bakma imkn bulmaktadr. nk Rabbinin huzurundadr. Bir nceki
namazdan bu yana yaptklar ve yapamadklar gznn nnden gemektedir.
Gn iinde sorumlu olduu mirine birka kez durum raporu veren, bir insan
dnelim. Bu kiinin mirinin yanna gittiinde kendisine sorulacak olan sorulara
hazrlkl olmas kadar tabi bir ey olabilir mi?
te namaz da insana bu hassas ruh halini kazandrmaktadr. O daima sorulacak
sorulara hazrlkl olmak durumundadr. Bu dnce iinde olan bir insann kt olma
ve ktlk yapabilme ans var mdr?
c) Namaz Gnahlar Siler
Ebu Hureyre (r.a.)dan rivayet edildiine gre Reslullah (s.a.v.) yle
buyurmulardr:

333
el-Kasas 28 / 58.
195

Be vakit namaz, bir cuma namaz dier cuma namazna, bir Ramazan dier
Ramazana hep kefarettirler. Byk gnah irtikab edilmedike aralarndaki gnahlar
affettirirler.
334

nsan beerdir. Hata yapmak onun ayrlmaz bir parasdr. Bu sebeple zaman
zaman armas tabidir. Aksi takdirde zaten ok farkl bir konumda olurdu.
Namaz ise insana iler daha ktye gitmeden, onlar dzeltme frsat verir.
nk insan beer olmas sebebiyle, yanlarak hatal bir yola girse bile biraz sonra
okunan ezanla kendine gelir. Zira bu Rabbiyle bulumas iin bir ardr.
335

Ayn zamanda ahiret iin yaplan gnlk bir hazrlktr. nk kii ne zaman
ecelinin geleceini bilmemektedir. Namaz sayesinde her an yeni hayatna gei iin
hazr durumda olmaktadr.
d) Namaz Ktlklerden Alkoyar
_ - | - | -| = | | = | - _ , =| . , =| , | | = | - c , | , ,
., - = - , - , -| , . ,
Bir de onlar dediler ki: Sahi biz, bir kemik yn ve kokumu bir toprak
olmu iken, yepyeni bir hilkatte diriltileceiz, yle mi!
336

Kii namazn bilinli ve samimi bir ekilde klyorsa o kiinin gnah ilemesi
yanl yollara sapmas ok zordur. nk eer insan namazn uuruna varmsa gnde
be vakit Rabbnn huzuruna ktn bilir.
Bir kii tand sevdii sayd bir bynn yannda bile yanl bir ey
yapmaktan saknr. Bir de bu saknd Rabb olursa o zaman muhakkak hatadan daha
ok saknacaktr.

334
Mslim, Taharet 14; Tirmiz, Salat 160.
335
el-Ankebt 29 / 45.
336
el-sr 17 / 49.
196

Diyelim ki bir kii nefsine uydu veya eytana kand ve bir hata iledi. Onun
ardndan hemen tevbe yolunu tutar. nk biraz sonra namaz vakti gelecek ve Rabbinin
huzuruna kacaktr. Rabbiyle yzleecektir.
Bu durumu idrak etmi bir insann beer olarak yapt hatada srar etmesi
mmkn deildir.
e) Yeryznde ve slam Cemaati
( ... , | , - , _ - | _ - . =| . , )
337

phesiz namaz mminler zerine vakitleri belli bir farzdr.
338

Cenb- Hak namaz belirli vakitlerde farz klmtr. Namazn vakitleri gnee
gre belirlenir. Dnyamz kre eklinde olduu ve kendi ekseni etrafnda dnd iin
her blgenin gnee gre konumu farkl olmaktadr. Dnyann bir yz gnei grrken
dier yz karanlktadr. Dolaysyla bir taraf gndz iken dier taraf gecedir. Bu
durum dnyann dnyle birlikte devaml deimektedir.
Bu sebeple yerkre zerinde farkl yerlerde yaayan insanlar iin farkl
zamanlarda namaz vakitleri girdii iin her an dnyann eitli yerlerinde namaz klan
insanlar bulunmaktadr.
Namaz, ii gc olmayan, vakti ok olan insanlarn ii gibi grnr. Ama
aslnda daha ok iten ban kayamayacak zaman bulamayan insanlarn iindir. Zira
her ey gibi insann da bir tahamml snr vardr. Verimli alabilmek iin ara sra
dinlenmeye ihtiyac vardr.
te namaz, rahat ve huzurun bulunduu, stresin atld, kafann sakinletii,
tekrar alma enerjisinin kazanld bir dinlenme zamandr.

337
| | . , , ,, - _ - ., - | - , | -| . =| , , = | ., , | , - , _ - | _ - . =| . , =| , , | | ,
338
Namaz bitirince de ayakta, otururken ve yannz zerinde yatarken Allah' ann. Emniyete
kavuunca da namaz dosdoru kln; phesiz namaz mminler zerine vakitleri belli bir farzdr. (en-
Nis 4 / 103)
197

2. Yeryznn Mescid Olmas
Gemi mmetler ibadetlerini belirli meknlarda yaparlard. Yahudiler havra,
Hristiyanlar kilise ibadet iin gerekliydi.
slamiyette btn yeryz mescid klnd. Dolaysyla btn arz ibadethane
oluyor.
Bu da slamn evrenselliini gsteriyor.
Cbir ibn Abdillah (r.a.)dan rivayet edildiine gre Raslullah (s.a.v.) yle
buyurmutur: Benden nceki peygamberlerden hibirine verilmeyen be ey, bana
verilmitir: Bir aylk mesafeye kadar korku (salmak) ile yardm olundum. Yer (yz)
bana mescid ve temiz klnd. Onun iin mmetimden kendisine namaz vakti erien her-
kes namazn klversin. Ganimetler bana hall edildi. Peygamber hassaten kendi
kavmine gnderilirken, ben btn insanla gnderildim. Bir de bana efaat verildi.
339

a) Kble
Btn Mslmanlarn hedefi birdir. Hepsi ayn hedefe kilitleniyor. Namazda
herkes bir noktann etrafndaki halkalar meydana getirmektedir. Tpk mknatsn ekim
gcne giren demir tozlar gibi.
Namaz cemaatle klmak asldr. Ama tek bana namaz klan bir kimse bile
yeryznde yalnz olmadn hisseder. Zira dnyann drt bir tarafnda insanlar
cemaatler halinde ayn kbleye dnp namazlarn ed etmektedir.
340
O da bu byk
topluluun bir paras olarak aralarnda uzak mesafeler olmasna ramen ayn kbleye
ve ayn mabuda dnmenin cokusuyla, deta bu byk cemaate itirak etmicesine
namazn klabilir.

339
Buhr, Teyemmm 1, Salt 56; Mslim, Mescid 3; Nes, Gusl 26.
340
Menn Halil el-Kattan, Mebahis f Ulmil-Kurn, Riyad: Mektebetl-Merif, 1988,
s.276.
198

b) Namaz Ve Cihana Hitab
Btn yeryz mmet-i Muhammede temiz klnm ve ibadethane haline
dntrlmtr. Bylece Mslmanlar iin yeryz tamamyla bir mescid olmutur.
Artk ibadette herhangi bir zorluk yoktur. ll belirli bir ibadet yeri bulma zorunluluu
ortadan kalkmtr. Bu da slamn btn cihana hitab ettiini gsteren almetlerden
biridir.
Cbir ibn Abdillah (r.a.)dan rivayet edildiine gre Raslullah (s.a.v.) yle
buyurmutur: Benden nceki peygamberlerden hibirine verilmeyen be ey, bana
verilmitir:
Bir aylk mesafeye kadar korku (salmak) ile yardm olundum.
Yer (yz) bana mescid ve temiz klnd. Onun iin mmetimden kendisine
namaz vakti erien herkes namazn klversin.
Ganimetler bana hall edildi.
Peygamber hassaten kendi kavmine gnderilirken, ben btn insanla gnde-
rildim.
Bir de bana efaat verildi.
341

c) Namaz Saflar Meleklerin Saflardr
Cbir b. Semureden yle rivayet edilmitir:
Raslullah (s.a.v.) yanmza geldi. Ve:
Acaba neden sizleri hrn atlarn kuyruklar gibi, ellerinizi kaldrm
gryorum! Namazda sakin olun! buyurdular. Sonra (Baka bir defa) yine yanmza
kt ve bizi halkalar halinde grerek:

341
Buhr, Teyemmm 1, Salt 56; Mslim, Mescid 3; Nes, Gusl 26.
199

Acep sizi neye dank cematler halinde gryorum dedi. Baka bir sefer
yine yanmza kt ve:
Siz meleklerin Rableri katnda saff saff durduklar gibi saf balayp
dursaydnz ya! buyurdular. Biz:
Y Raslallah! Melekler Rableri katnda nasl saf olurlar? dedik:
lk saflar tamamlarlar ve safda skk dururlar. buyurdu.
342

B. Zaman ve Mekn Aan Ynleriyle Oru
a) Gemiten Gnmze Oru
, - | , , | - , =| _ - . ; ,`=| , , - . , - , =| ,, | , ., , \t ,
Ey iman edenler! Oru sizden nce gelip gemi mmetlere farz klnd gibi
size de farz klnd. Umulur ki korunursunuz.
343

Bu yet-i kermede grlmektedir ki oru sadece Hz. Muhammedin mmetine
farz klnmamtr. O gemi mmetlerde de bir ibdet olarak mevcuttu. Dolaysyla
insanlk tarihi boyunca insanlarn Rablerine kar ynelilerinde, fert ve toplum
ilikilerinde mevcut olan ortak noktalar ifade etmesi asndan da ayr bir anlam
tamaktadr.
b) Zaman ve Mekn stnden Hitab ile Ramazan
| -, , | =| . = - _ , = ,=| , - = , = . | | ; = , | - = `, , | ; = .
, | . , | , , -| =, , - | ;, | - = - = _ - | =, - . - - = , , | . - | , , =,
. = , - | , = - _ - -| `, | = - | , \t ,

342
Mslim, Mescid 119.
343
el-Bakara 2 / 183.
200

Ramazan ay; yle bir aydr ki, insanlara doru yolu gsteren, hak ile batl
ayran Kur'an, o ayda indirilmitir. Sizden her kim ay grrse oru tutsun. Kim de hasta
olur veya seferde bulunursa, dier gnlerde o kadar oru tutsun. Allah, sizin iin
kolaylk ister, glk istemez. Bu sayy tamamlamanz; size hidayet ihsan etmi
olduundan Allah' tekbir ile yceltmeniz iindir ve umulur ki kredersiniz.
344

yet-i kermede oru ay olan Ramazan bize Kurn- Kermin indii ay
olarak anlatlmaktadr. Ramazan aynn farkl olmasnn sebeplerinden biri de budur. Bu
ayda indirilen Kurn insanlar iin bir hidayettir. Yine o, hidayetin ve doruyu yanltan
ayrmann en ak delillerine sahiptir. te byle hidayet kayna Kurnnn indii aya
kavuan mminlerin oru tutmas istenmektedir. Dolaysyla Ramazan ay ve orucun
hidayete erimekle yakn ilikisi vardr. Zira ayetin sonunda size hidayet ihsan etmi
olduundan Allah tekbir ile yceltmeniz iindir ifadesi bunu aka
gstermektedir.
Ayrca ramazan ve orucun var olma sebebi ulv bir gayeye, zaman ve mekn
st bir boyuta sahiptir. nk bu ayda lemlerin Rabbi olan Allah Tel insanlar
muhatab kabul ederek ve onlar karanlklardan aydnla karmak iin ilh hitabn
Rasl Muhammed (s.a.v.)e indirmeye balamtr.
Allah Telnn insanlara ulatrd hitabndaki buyruklar, insanlar zora
komak iin emredilmemitir. Oru emrinin hemen ardndan, oru tutmakta zorlanacak
kimseler iin hemen bir kolaylk getirildii grlmektedir. Hastalk ve yolculuk insanlar
iin meakkat kayna olan durumlardr. Cenb- Hak ise kullarna rahmetinin bir gerei
olarak zorluun olduu yerde hemen onlar iin bir kolaylatrma yolu gstermektedir.
Zaten Allah Tel kullar iin zorluk deil kolaylk dilemektedir.



344
el-Bakara 2 / 185.
201

c) Cennet Kaplar Almas Cehennem Kaplarnn Kapanmas
Eb Hreyre (r.a.) 'dan rivayet edilmitir ki, Reslullah (s.a.v.) :
Ramazan geldi mi cennet kaplar, alr, cehennem kaplar kapanr ve
eytanlar bukalanr. buyurmular.
345

Bu hadis-i erif ramazan aynn zaman ve mekn st olan ulv alemle ilikisi
hakknda bize k tutmaktadr. Zira bu ayn gelmesiyle cennet kaplar, gk kaplar,
346

rahmet kaplar
347
alr, cehennem kaplar kapanr diye bizlere bildirilmektedir. Bunlar
Allahn rahmetinin bu ayda ne kadar arttn gstermektedir.
eytanlarn balanmas da onlarn insanlar kt yola sevk etmek iin her
zamanki gibi rahat hareket edemediklerinin bir iaretidir. Ramazan aynda ilenen
sularn azalmas, bizzat oru tutamayanlarn bile tutanlara sayg gstererek her zaman
yapmakta olduklar baz hareketlerine dikkat etmeleri ve insanlarn daha fazla ibadete
ynelmesi ve benzeri hususlar insanlar kt yola sevk etmeyi kendilerine vazife edinen
eytanlarla ilgili bilginin mahede edebildiimiz ak almetleridir.
d) Oru Allah indir Karl Ondandr
Eb Hureyre (r.a.)dan yle rivayet edilmitir: RaslulIah (s.a.v.) dedi ki:
Allah: 'dem olunun iledii her hayr i kendisi iindir, fakat oru byle deildir.
Oru srf benim iin edilen bir ibdettir. Onun mkfatm da ben veririm buyurdu.
Oru bir kalkandr. Herhangi birinizin oru gn olduu zaman artk o kimse kt sz
ve fiil yapmasn, dmanlk -veya barma-da yapmasn. Eer bir kimse ona sver
yhud onunla dvrse, derhl: Ben orulu bir kimseyim, desin. Muhammed'in nefsi
elinde bulunan Allah'a yemin ederim ki, orulu azn (alk) kokusu Allah indinde misk
kokusundan daha ho ve daha temizdir. Orulunun sevinip neelenecei iki sevinci

345
Mslim, Sym 1; Buhr Savm 5; Bedul-Halk 11.
346
Buhr Savm 5.
347
Mslim, Sym 2.
202

vardr: Birisi orucu bozduu zaman sevinir, brs de Rabb'na kavutuu zaman
orucu(nun mkfat) ile sevinir
348

Orucun ne kadar kymetli bir ibadet olduu burada grlmektedir. Zira her
amelin belirlenmi bir karl vardr. Bu karlklar ise az on misliyle deerlendir. Bu
kiinin yapt bir iyilik karlnda alaca asgar miktardr. u yet-i kermede buna
iaret edilmektedir:
e) yiliin Karl
= - - - . | , - - ., = , | , , - | , ; , - `,.| , - - , | - | , \- ,
Kim (Allah huzuruna) iyilikle gelirse ona getirdiinin on kat vardr. Kim de
ktlkle gelirse o sadece getirdiinin dengiyle cezalandrlr. Onlar hakszla
uratlmazlar.
349

Burada Cenb- Hakkn kullarna ne kadar efkatli olduu grnmektedir.
Yaplan iyilikler on katyla deerlendirilirken ktlk sadece birebir olarak karlk
grmektedir. yilikler iin st snr ise on katla snrl deildir. Kiinin samimiyet ve
ihlsna gre sevap daha fazla da katlanabilmektedir. u hadis-i erifte bu husus ifade
edilmektedir:
Eb Hureyre (r.a.)dan rivayet edildiine gre Raslullah (s.a.v.) :
Ademolunun her ameli katlanr. Bir iyilik on mislinden yedi yz misline
kadar katlanr. Allah (Azze ve Celle) Yalnz oru mstesna, nk o, benimdir, onun
mkfaatn verecek olan da benim. Kulum sehvetiyle taamn benim iin brakyor.
buyurmutur. Orulu iin ki ferah vardr: Biri iftar zamanndaki sevinci, dieri de
Rabbine kavutuu zamanki sevincidir. Emn olun orulunun az kokusu Allah indinde
misk kokusundan daha gzeldir. buyurdular.
350


348
Buhr, Savm 9; Mslim, Syam 163.
349
el- Enm 6 / 160.
350
Mslim, Sym 164.
203

Grld gibi iyiliin karl on katndan yedi yz misline kadar
kabilmektedir. Ama oru bunun dndadr. Zira yaplan her ibadete riy, gsteri
karabilir ama kiinin oru tuttuunu dardan kimse bilmez. Bu sebeple oru sadece
Allah rzas iin tutulur. Cenb- Hakkn Oru benim iindir, karln da ben
vereceim. buyurmas bu sebeptendir.
f) Oru Ktlklere Kar Bir Kalkandr
(1) Ben Oruluyum Demek
Orulu olan bir kimsenin ncelikle kt sz syleme, kt i yapma ve benzeri
yanl davranlar terk etmesi istenmektedir.
351
Bu kiinin kendini gzetim altnda
tutmas iin nemlidir ve btn kt alkanlklar brakmak iin bir eitim srecidir.
Yalnz eitim buradan sonra da devam etmektedir.
Kii kendisi bir ktlk yapmayacak ama ya byle bir ey kar taraftan gelirse
o zaman ne olacak. te bu durumda srtmenin yolunu batan kesecek bir usul tavsiye
edilmekte ve ben oruluyum diyerek kiinin kar tarafa uymamas istenmektedir. Zira
btn kavgalar karlkl satamayla balar. ayet bir taraf ben oruluyum derse
hararetlenmeye yz tutan tartma olumsuz iletiim koparld iin balamadan biter.
Bylece kii sadece kendi hatalarn deil ayn zamanda bakalarnn hatalar
karsnda da sabrl olmann eitimini alm olmaktadr.
(2) Nefsi Denetim Altna Almak
nsan ihtiyacndan fazla gda aldka nefsan arzular glenir. ayet bu durum
gzetim altna alnmadan devam ederse bir mddet sonra nefis azgnlar ve ele avuca
smaz bir hal alr. Nefsi denetim altna almann en gzel yolu ise orutur. Peygamber
Efendimiz (s.a.v.) bu duruma iaret ederek nefsini denetim altna almak isteyenlere bir
misalle yol gstermektedir:

351
Buhr, Savm 9; Mslim, Syam 163.
204

Alkame yle dedi: Ben Abdullah ibn Mes'd'un beraberinde yrdm
srada Abdullah (r.a.) yle dedi: Bizler Peygamber'in beraberinde bulunuyorduk.
Peygamber (s.a.v.): Kim evlenmeye g yetirirse evlensin. nk evlenmek, gz
haramdan en ok men eden, ferci de (yn rz da) en salam muhafaza, eyleyendir.
Kimin evlenmeye gc yetmezse oru tutsun. nk oru, orulu iin ehvet krcdr.
buyurdu.
352

g) badet Kullar indir
Orucun da dier ibadetler gibi aslnda kullarn kendi faydalar iin yaplmas
emredilmi bir farizadr. Kii sadece Cenb- Hakkn rzasn gzeterek bu emrine
uyduu zaman, hem Rabbinin sevgisini kazanmakta hem de bunun sonucunda
kendisinin ve toplumun faydasna olan bir i yapmaktadr. u hadis-i erifte orucun
kullar iin olduunu grmek mmkndr.
Eb Hureyre (r.a.) yle demitir: Raslullah (s.a.v.) yle buyurdu: 'Her kim
yalan sylemeyi ve yalanla amel etmeyi brakmazsa, o kimsenin yemesini imesini
brakmasna Allah iin hibir ihtiyac yoktur.
353

Bir kimsenin a ve susuz kalmasnn Cenb- Hakka ne faydas olabilir. Bu
emirler aslnda kii ve toplumlar iin bir eitim vastasdr. Zira her zaman saknlmas
gereken yalan ve yalan ile i yapma alkanl belki dier zamanlar gzden kam
olabilir. Ama orula yalann yan yana gelmeyecei vurgulanarak, oru sayesinde kendi
nefsine hkim olmay renen kiinin, bu devaml kendini kontrol halinden istifade
edilerek ayn zamanda yalan terk etmesi de salanmaktadr. Bu alkanl kazanan
kimse ramazan dnda da yalan ve yalanla i yapma yolunu terk etmeyi renmi
olacaktr.
Yine bu ibadetin karlnda ok nemeli bir mkfat verilmektedir. Bu da
hem dnyada orucun madd faydalarndan istifade eden insanlarn manev
karlklarnn da byk olduunu gstermektedir. ncelikler Cenb- Hak oru benim

352
Buhr, Savm 10.
353
Buhr, Savm 8.
205

iindir, mkfatn ben vereceim buyurmaktadr. nsann bunun dnda baka bir ey
istemeye yz yoktur. Ama Cenb- Hak mkfatlardan birini bize peinen bildirmitir.
u hadis-i erif bu hususu ifade etmektedir:
Eb Hureyre (r.a.) yle demitir: Raslullah (S) yle buyurdu:
Her kim ramazn orucunu, faziletine inanarak ve mkfatn yalnz Allah'tan
umarak tutarsa, gemi gnhlar balanr.
354

h) Oru Sadece A Kalmaktan baret Deildir
Eb Hureyre (r.a.) yle rivayet etmitir: Raslullah (s.a.v.) :
Her kim orulu iken unutur da, yiyip ierse orucunu tamamlasn. Zira onu
ancak Allah yedirmi ve iirmitir.
355

Bu hadis-i erif gstermektedir ki orutan maksad sadece yememek, imemek
ve baz beden arzulardan vazgemek deildir. Eer yle olsayd kii unutarak
yediinde de orucun bozulmu olmas gerekirdi. Hlbuki byle bir durum iin, onu
Allah yedirmi ve iirmitir, buyruluyor. Dolaysyla unutarak yaplan bu hata sebebiyle
kii ceza grmedii gibi ayn zamanda bunun, Cenb- Hakkn ona bir ikram olarak
kabul edilmesiyle, orulu teselli edilmi oluyor.
Demek ki burada yaplan ilerde uurlu ve bilinli olmann nemi ortaya
kyor. Bu kii orucunu tutma niyeti ve gayreti iindedir. Ama elinde olmayan bir
sebepten dolay zahiren orucu bozulmu grnse de onun orulu olma konusundaki
azmi ve kararll devam etmektedir. te bu noktada Cenb- Hakkn rahmeti imdada
yetimekte ve sadece Allah iin yaplan bir ibadette kul yz st braklmayarak,
skntsn giderilmektedir. Ayrca kulunun vazifeyi sekteye uratmasndan dolay
zlmesi karlnda da ona Allah yedirmi ve iirmitir, buyrularak kulun samimi
davran hemen mkafatla karlk bulmaktadr.

354
Buhr, man 28, Savm 6; Mslim Sym 203, Msafirn 175.
355
Mslim, Syam 171.
206

Sehl (r.a.)'dan rivayet edildiine gre Peygamber (s.a.v.) yle buyurmutur:
Cennette Reyyn denilen bir kap vardr. Bu kapdan kyamet gnnde yalnz oru
tutanlar girer; ondan oru tutanlardan baka hi kimse girmez. (Kyamet gnnde:)
Oru tutanlar nerede? denilir. Oru tutanlar kalkarlar ve o kapdan girerler. Onlardan
baka hibir kimse buradan girmez. Onlar girdii zaman kap kapatlr, artk bu kapdan
hibir kimse girmez
356

Bu hadis-i erif ise oru tutanlarn ahrette zel muameleye tabi tutulacaklar
grlmektedir. Sedece oru tutanlar iin hazrlanm bir cennet kapsnn bulunmas
Cenb- Hakkn oru. badetine ne kadar ehemmiyet verdiini gstermektedir.
i) Oru Uyku likisi
Uyku bedenin almasn yavalatarak dinlenmesini salyor. Oru ise
beslenme asndan ayn vazifeyi gryor.
ou zaman farknda olmasak da kendi kendine durmadan alan bir bedene
sahibiz. Bu alma hem bedenen ham ruhen tabi olarak srmektedir. ok ynl olan
bu faaliyete beslenme asndan bakacak olursak, bizler gdamz temin etmek iin, her
gn bir eyler yeme ve imeye devam ediyoruz. Ama bunun arkasn genellikle
dnmyoruz. Bedenimiz ise yediklerimizi bizim iin faydal hale getirebilmek iin
hi durmadan alyor ve bu faaliyet durmakszn bir mr boyu devam ediyor.
Dnldnde makineler bile devaml almaya tahamml edemiyor. Belirli
aralklarla dinlendirilmeleri, bakma alnmalar gerekiyor. Byle yaplmad takdirde
bir mddet sonra aksamalar balyor. Bu iaretler alndnda ise mdahale edilmezse
tam manasyla bozulma kanlmaz oluyor.
Oru bir bakma insanlarda buna benzer bir vazife grr. Senede bir defa da
olsa beslenmeyi azaltarak bedenin almas yavalatlr. Bu sayede hem midenin hem
de bedenin bir nebze olsun dinlenmesine, kendini yenilemesine frsat verilir.

356
Buhr, Savm 4;Mslim Syam 166.
207

Peygamber Efendimiz (s.a.v.) dnemi dnldnde genelde insanlarn
durumlar iyi deildi. ou zaman akam iin yiyecek bir ey bulup bulamayacaklar
belli olmazd.
Raslullah (s.a.v.)in bile evinde bir ey bulunmad, bu sebeple a olarak
sabahladklar sk olurdu.
j) Ayn Zaman Dilimi Farkl Meknlara Hitap
Dnyann farkl yerlerinde ayn zaman diliminde, yiyecek bulamayan fakir
insanlar bulunduu gibi, elde ettikleri geliri nasl harcayacaklarn bilemeyen insanlar da
sz konusudur. Bu ayn yerde olduu gibi farkl meknlarda da olabilmektedir.
Gkdelenlerde mreffeh bir ekilde yaayan insanlar ile ehrin arka
sokaklarnda pler iinden topladklaryla geimlerini temin etmeye alan insanlar,
ayn mekn paylamakta, ayn ehirde oturmaktadr. Yine Afrikada alk ve sefalet
iinde yaayan insanlarla, farkl bir ktada Amerikann gelimi blgelerinde
hayatlarn srdren insanlar ayn zaman dilimini paylamaktadr.
Ayn zaman ve ayn mekn paylaan bu farkl insanlar arasndaki
dengesizliklere zm bulmak her kesime ayn anda hitab edebilmek kolay olmasa
gerektir. Byle bir vazifeyi olsa olsa ilh kaynakl bir zm yerine getirebilir. Mislen
u hadis-i erife bir bakalm:
Mikdm bnu Ma'dikerib (r.a.) rivayet ediyor: Reslullah (aleyhissaltu
vesselm) buyurdular ki: demolu, mideden daha erli bir kap doldurmaz.
demoluna belini dorultacak birka lokmack yeterlidir. Ancak illa da (mideyi
doldurma iini) yapacaksa bari onu e ayrsn: te birini yemee, te birini suya,
te birini de nefesine (tahsis etsin, te birden fazlasna yemek koymasn).
357

Burada insann hayatn idame ettirmesi iin az miktarda yemek yemenin onun
iin yeterli olaca vurgulanmaktadr. Bu tespit yiyecek bulma sknts eken insanlar
iin anlamldr. Hatta Peygamber Efendimiz (s.a.v.)in yaad dnem

357
Tirmiz, Zhd 47; bnu Mce, Et'ime 50.
208

dnldnde, insanlarn nemli bir ksmnn madd bakmdan ok kstl imkanlara
sahip olduu bilinmektedir. Bu sebeple onlar, srekli ve rahat gda temininde zorluk
ekiyorlard. te byle bir ortamda sylenen bu hadis-i erif, ilk anda bu insanlara hitab
etmektedir.
Ama ayn hadis gnmzde gda bulma gibi bir sknts olmayan insanlar iin
de anlamn yitirmemi. Aksine onlar iin daha nemli bir esas haline gelmitir. Zira
bugn gelimilik ve refah seviyesi yksek blgelerde, insanlarn geni imknlara sahip
olmalar nedeniyle ar beslenmeleri, onlar iin en nemli problemlerden biri haline
gelmitir. Hatal beslenme sonucunda vcutta meydan fazla kilolarn verilmesi ihtiyac,
bunu temin etmeye odaklanm ok byk bir alma alannn meydana gelmesine
sebep olmutur.
Burada grlmektedir ki belirli bir dnemde o gnn ihtiyalarna gre
sylenmi gibi grnen Peygamber Efendimiz (s.a.v.)in bu hadis-i erifi, o gnn
artlarna hitap ettii gibi bugnn insanna da hitab edebilmektedir. Hatta bu esaslara
gnmz insann ihtiyac gemi dnemlerde yaam insanlardan daha fazla olduu
grlmektedir.
C. Haccn Zaman ve Mekn tesi Boyutu
1. Her ey Dnyor
Kurn- Kermde gzmz kinata evirmemizi ondan ibret almamz
hatrlatan yetler sk sk tekrar etmektedir. eitli hadiseleri anlattktan sonra bunda
dnen bir kavim iin ibretler vardr gibi hatrlatmalarda bulunur.
evremizdeki varlklara ve hadiselere bo gzlerle deil de dnerek,
tefekkr ederek baktmzda daha nce fark edemediimiz baz incelikleri kefetmemiz
mmkn olacaktr.
inde yaadmz dnya gne sistemi ierisinde bir gezegendir. Her ne kadar
biz yaarken fark edemesek de byk bir hzla hareket etmekte, hem kendi ekseni
etrafnda hem de gnein etrafnda durmadan dnmesini srdrmektedir.
209

Bu dnme hareketi sadece dnya ile snrl deildir. Gnein etrafndaki btn
gezegenler de kendilerine tayin edilmi bir yrngede
358
seyirlerine
359
devam
etmektedir. Bunlarn hepsi merkezde gne ve etrafnda gezegenler olmak zere gne
sistemi denilen bir btn oluturmaktadr.
Peki, btn gezegenlerin evresinde dnd gne sabit midir? Hayr o da
hareketlidir. Aslnda o da gezegenlerle birlikte, Samanyolu diye adlandrlan yldzlar
topluluu iinde bir baka merkez evresinde dnmektedir. Samanyolu iinde dnyann
evresinde dnd gne gibi pek ok yldz bulunmakta ve onlarn evresinde de tpk
gne sisteminde olduu gibi dnen milyonlarca baka gezegen ve uydu bulunmaktadr.
Yine milyonlarca yldzn oluturduu bu Samanyolu bir baka merkez
evresinde dnd gibi ona benzer saylamayacak kadar ok yldz topluluklar da
kendilerine tayin edilmi farkl merkezler etrafnda dnmeye devam etmektedir.
Bu noktada artk saylar ve uzaklklar bizim ifade edeceimiz boyutu amakta
ve insan idraki btn bunlar kavramakta zorlanmaktadr.
Byk sistemlere doru gidildiinde durum byledir. Bir de kk sistemlere
doru dikkatimizi evirirsek o zaman karmza baka bir lem kmaktadr.
Bugn bildiimiz kadaryla maddenin en kk yap ta atomlardr. Atomlarn
i yapsna genel olarak baktmzda ise merkezde bir ekirdek ve o merkez evresinde
dnen kk paracklar yani elektronlarla karlarz. Elektronlar bu merkez
etrafndaki dnlerini geliigzel deil belirli yrngelerde bir dzen iinde
gerekletirmektedir.
Bugn bilebildiimiz bunlardr. Ama teknolojinin ilerlemesiyle merkezdeki
ekirdein ii detayl olarak incelenebilse belki orada da yeni sistemlerin olduu, bir
merkez ve onun etrafnda dnme hareketinin bulunduu gzlemlenebilir.

358
O, geceyi, gndz, gnei, ay yaratandr. Her biri bir yrngede yzmektedirler.
(el-Enbiy 21 / 33)
359
Ne gne aya yetiebilir, ne de gece gndz geebilir. Her biri bir yrngede yzerler.
(Y-Sn 36 / 40)
210

Buraya kadar anlattklarmzn ortak nokta ise devaml bir dnme hareketinin
bulunmas ve bu dnn bir merkez evresinde olmasdr. Bunu byk sistemlere
gittiimizde grdmz gibi en kk sistemlerde de ayn durumla karlatk.
Btn bunlar anlatmamzn nedeni slmn be temel unsurundan biri olarak
Kurnn bize emrettii hac ibadetine farkl bir adan yaklamak iindir.
2. Hac
- = - _ | = _ , | - -| = , - , , _ , | _ | , - `_ = - ` c | - , - | . =,, , -| = ,
- - -| _ = _ , _ , | - ..| | , - | , | , = - , - -| _ = -| ,, = _ . | | _ - | _
- | | , - - | , | _ , | _ | , , ,
Eb Hreyre (r.a.)dan, Reslullah (s.a.v.) in yle buyurduu rivayet
edilmitir:
Umre, dier umreye kadar yaplan gnahlarn keffretidir. Mebrr (kabul
edilmi) haccn ise Cennetten baka karl yoktur.
360

Hac, yol emniyeti gibi belirli artlarn bulunmas halinde, slm llere gre
zengin olan Mslmanlarn, mrlerinde bir defa olsun yapmalar farz olan bir ibadettir.
Kurn- Kermde yle buyrulmaktadr:
= - . , , | _ - | _ - - | - . - - . - ,, , , ; - ` =`, , ` = , -, , , = - , | , g =
_ | - | - _ - -| . , - , v ,
Orada apak nineler, (ayrca) brahim'in makam vardr. Oraya giren
emniyette olur. Yoluna gc yetenlerin o evi haccetmesi, Allah'n insanlar zerinde bir
hakkdr. Kim inkr ederse bilmelidir ki, Allah btn lemlerden mstandir.
361


360
Buhr, Umre 1; Mslim, Hacc 437; Tirmiz, Hacc 90; Nes, Mensik 3; bn Mce,
Mensik 3; Muvatta, Hacc 65.
211

Baz ibadetler bedenle yaplr: Namaz, oru gibi. Bazlar ise maddiyatla yani
parayla yaplr: Zekat gibi. Hac, bu iki yn bir araya getirmi, hem madd hem de
beden ynlerin bulunan bir ibadettir.
a) Hayatta Tertemiz Bir Sayfa Amak
Hac ibadeti, insanlarn anadan doduklar gnk gibi gnah kirlerinden
temizlenmesini ve hayatlarnda yepyeni bir sayfa almasn salamaktadr. Pek ok
hadis-i erifte onun bu zellii vurgulanmtr. Onlardan birisi u ekildedir:
Eb Hureyre(r.a.)'den yle rivayet edilmitir: Ben Peygamber(s.a.v)'den
iittim, yle buyuruyordu: Kim Allah rzs iin hac yapar da cins mnsebette ve
onu da'vet eden hareketlerde bulunmaz ve tat yolundan dar kmaz ise, o kimse
anasnn onu dourduu gnk gibi tertemiz dnm olur
362

O halde hac insan hayatna yeni bir balang yapabilmek iin bir frsattr. Peki,
onun bu zellii nereden geliyor. Nasl oluyor da insan bir yolculua kyor; Kbe gibi
Safa ile Merve gibi Arafat, Mzdelife, Mina gibi belirli meknlar ziyaret ederek btn
gnahlarndan arnp anasndan doduu gnk gibi tertemiz oluyor.
Bunun ilk ve en nemli sebebi, hi phesiz insann, kendini ve btn kinat
var eden Allah Telnn emrine uymu olmasndandr. Byle yapmas emredildii iin,
bu yolculua km ve itaatkr bir kul olduu iin de Rabbinin rzasn kazanarak byle
bir sonuca ulamtr. Allah Telnn, hac gibi dorudan emrettii bir ibadet
karlnda mkfat vermesi yadrganacak bir durum deildir. Kimi zaman Onun,
yaplan kk ilere bile, mkfat veya ceza olarak byk karlk verdiini hadis-i
eriflerden biliyoruz. u hadislerde bunun misallerini grmek mmkndr:

361
l-i mrn 3 / 97.
362
Buhr Hac 4.
212

bn mer(r.a.)'dan, Peygamber (s.a.v.)in yle buyurduu rivayet edilmitir:
Bir kadn, bir kediyi balayp hapsetmi, onu yedirmemi ve yerin haerelerinden
yemesi iin de salvermemi olduundan tr cehenneme girmitir.
363

Burada kediyi evine hapseden, hem yemek vermeyen hem de kendi yiyeceini
kendi bulsun diye salvermeyen bir kadnn, bu yapt i sebebiyle cehenneme girdii
anlatlyor. Kadnn, hayvan da olsa canl olan bir varla eziyet etmesi, Cenb-
Hakkn gazabna sebep oluyor. Bir baka hadis-i erif ise u ekildedir:
Eb Hreyre(r.a.), Reslullah (s.a.v.)in yle buyurduunu rivayet etmitir:
Bir defasnda bir kpek, kuyunun etrafnda dolayordu. Susuzluk onu ldrmek
zereydi. Bu srada srailoullarnn zinakr kadnlarndan biri onu grd. Hemen
ayakkabsn kararak onunla kpee su ekti ve hayvan sulad. Bu sebeple de
kendisine mafiret olundu.
364

Bu hadiste de Allah Tel kendi emrine uymayp byk gnah ileyen zinakr
bir kadn srf yaratt canllardan olan bir kpee merhamet ettii iin balamtr.
Kiide Allahn yaratt varlklara kar samimi bir merhamet duygusunun ortaya
kmas Allah Telnn rahmetiyle muamele etmesine sebep olmutur.
Bu misallerden anlalyor ki insanda Allahn yaratt hayvanlara kar bile
olsa kin nefret ve zulm ortaya knca, bu, Allah Telnn gazabna sebep oluyor.
Yine kiinin kalbinde samimiyet ve merhamet duygusu ortaya knca Cenb- Hakkn
rahmetiyle karln veiyor.
Hac ibadetini de, bunlara kyaslarsak, d grn itibaryla bir yolculuk ve
ziyaretten ibaret olan bu emrin yerine getirilmesi karlnda kiinin btn
gnahlarndan kurtulup tertemiz olmas hi de uzak bir ihtimal grnmemektedir.
Allah Teln emri olmas ve onun rzasn kazanmak iin yaplmasyla
birlikte hac ibadetinin, dnyamza bakan, insanlar aras mnasebetlerle, kinatn ileyii

363
Buhr Tevbe 4.
364
Mslim Tevbe 155.
213

ve dzeniyle ilgili baka ynlerinin de ortaya konulmas, bu emrin daha iyi
anlalmasna vesile olacaktr.
Bu sebeple hac vazifesi srasnda yaplan ibadet unsurlarna farkl bir adan
yaklamaya alacaz.
b) brahim (A.S.)n Hacer Validemiz ve smail (A.S.) ile Mekkeye Gelii
brahim (a.s.)n Hacer velidemizi ve o zaman daha ok kk olan evlad
smaili yanna alarak Allahn emri dorultusunda Mekkeye gelmesi ve bu srada
meydana gelen pek ok hadiseyi, Buhr olduka uzun bir hadis-i erifte nakletmitir.
Biz bu uzun hadisin konumuzla ilgili ksmn buraya alacaz. imdi sz hadisi rivayet
eden bn Abbasa brakyoruz.
bn Abbs yle dedi:
() brhim (a.s.), smilin annesi (Hcer) ile onun henz emzirdii olu
smili alp Mekkeye getirdi. Onlar Kbenin st tarafnda ve zemzemin
yukarsndaki byk bir aacn altna brakt. O vakitler Mekkede kimse bulunmad
gibi iecek su da yoktu. te brhim, kars ile olunu oraya brakt. Yanlarna da bir
torba hurma ve bir krba su koydu. Sonra brahim arkasn dnp gitmeye balad.
Hcer de onun peinden gitti:
- Ey brhim! Bizi konuup grecek bir kimsenin, yiyip iecek bir eyin
bulunmad bu vadide tek bana brakp da nereye gidiyorsun? diye sordu. Bu soruyu
birka defa tekrarlad. brhim dnp bakmad bile. Sonunda Hcer: Bunu byle
yapman sana Allah m emretti? deyince brhim:
- Evet, Allah emretti, diye cevap verdi. Hcer:
- yleyse Allah bizi korur, dedi.
Hcer geri dnd; brhim (a.s.) da yryp gitti. Kimsenin kendisini
gremedii Seniyye mevkiine varnca, yzn Kbe tarafna evirdi; sonra ellerini
kaldrarak yle dua etti:
214

Ey Rabbimiz! Namaz dosdoru klmalar iin ben, neslimden bir ksmn,
senin sayg duyulmas gereken Mukaddes Mbedinin yannda, ekin bitmez bir vdiye
yerletirdim. Artk sen de insanlardan bir ksmnn gnllerine onlara kar muhabbet
koy ve kendilerine baz meyvelerden rzk ver. Umarm ki nimetlerine krederler
365

Hcer, smili emziriyor ve krbadaki sudan iiyordu. Nihayet krbadaki su
tkendi. Hem kendi hem olu susad. ocuk susuzluktan yerde szlanp yuvarlanmaya
balaynca, Hcer onun bu halini grmemek iin oraya en yakn tepe olan Safya gitti
ve tepenin stne kt. Sonra acaba birini grebilir miyim diye vdiye baknd; fakat
kimseyi gremedi. Saf tepesinden inip vdiye gelince, komasna engel olmasn diye
elbisesinin eteini toplad. Sonra da ok zor durumda kalm bir insann son gayretiyle
komaya balad; vdiyi geip Merveye geldi. Tepenin stne kp acaba birini
grebilir miyim diye baknd; fakat kimseyi gremedi. ki tepe arasnda byle yedi defa
gidip geldi.
bni Abbas (r.a.) sznn burasnda yle dedi: Peygamber (s.a.v.): te
bundan dolay insanlar Saf ile Merve arasnda sayeder buyurdu. Sonra da szne
yle devam etti:
Hcer Merve tepesine knca bir ses duydu. Kendi kendine Sus! Dinle! dedi.
Sonra iyice kulak verdi, ayn sesi bir daha duydu.
- Tamam, sesini duyurdun. Yapabiliyorsan bize yardm et! diye seslendi. Bir de
bakt ki, zemzemin olduu yerde bir melek, topuuyla -veya kanadyla- yeri kazmakta!
Nihayet su grnd. Hcer, akp gitmesin diye suyun etrafn eliyle yle evirmeye,
suyu avulayp krbasn doldurmaya balad. Hcer suyu avuladka, bir rivayete gre
avulad kadar, yerden kaynyordu.
bni Abbas (r.a.) yle dedi: Peygamber (s.a.v.): Allah smilin annesine
rahmet etsin. Zemzemi kendi haline braksayd -veya suyu avulamasayd- zemzem
akarsu olurdu buyurdu. bni Abbas szne yle devam etti:

365
brhim 14 / 37.
215

Hcer sudan iti ve yavrusunu emzirdi. Melek ona:
- Bize bir zarar gelir diye korkma! te uras Beytullahn yeridir. Onu u
ocukla babas yapacaktr. Allah, o ii yapacak kimsenin yok olup gitmesine izin
vermez, dedi. Beytullahn yeri zeminden ykseke idi. Seller orann san solunu
yalayp andrmt ()
366

c) Sayn Arka Cephesi
Hadis-i erifin, brahim (a.s.)n Mekkeden ayrldktan sonraki ksmnda, bir
anann evlad iin rpn anlatlmaktadr. Anne ve ocuu, zaten az olan sular bir
mddet sonra bitince, susuz kalmlard. Evladnn susuzluktan alayna bir ana yrei
ne kadar dayanabilir. Kii belki kendisi iin daha byk zorluklara katlanabilir. Ama
evladn bu durumu hi phesiz bir anne iin ok farkl duygularn yaanmasna sebep
olmaktadr.
te Hacer validemiz de evladn susuzluktan kurtarabilmek iin acaba
kendilerine yardm edecek birilerini grebilir miyim diye bir Saf tepesine kyor,
kimseyi gremeyince oradan inip Merve tepesine kadar koturuyor, tepeye trmanyor,
sonra tekrar dier tepeye yneliyor, derken aresizlik iinde bir oyana bir buyana
kouturup duruyordu.
Bu kouturma normal olan ve bu duruma den her annenin yapaca gibi bir
iti. Ama bunun dierlerinden farkl bir zellii vard. Hacer validemiz brahim (a.s.)a
onlar yalnz brakp giderken:
Bunu byle yapman sana Allah m emretti? deyince brhim (a.s.):
- Evet, Allah emretti, diye cevap vermiti ve bunun zerine itiraz etmeden:
- yleyse Allah bizi korur, demiti.

366
Buhr, Enbiy 12.
216

Yani Allahn emri karsnda Rabbine kar tam bir teslimiyetle balanmt.
te her annenin yapaca tabi bir hadiseyi, kendinden sonra asrlar boyu gelecek
insanlara, bir numune ve bir ibadet haline getiren en nemli hususlardan biri de budur.
Zira Peygamber Efendimiz (s.a.v.) hadis metninde getii zere Hacer
validemizin Saf ile Merve tepeleri arasndaki yedi defa gidip gelmesini kastederek:
te bundan dolay insanlar Saf ile Merve arasnda sayeder buyurmutur.
O halde sradan bir hadise bile Allah Telya kar ihls, samimiyet ve
teslimiyet duygularyla birleince ok byk sonularn ortaya kmasna sebep
olabilmektedir.
Bunlardan anlalyor ki bugn hac ve umre tavafndan sonra bir ibadet olarak
say yaplyorsa bu davran, aslnda Hacer validemizin yaad hadisenin yeniden
canlandrlmas demektir.
Dolaysyla genellikle insanlarn zannettii gibi ibadetler sadece ahrete bakan
manev ynden ibaret deildir. Onlarn mnev ve uhrev ynleri hi phesiz en nemli
taraflardr. Ama bununla birlikte ayn zamanda dnya hayatmzla ok sk ilikileri
vardr. Onlar dnyaya anlamn veren, dnyay ahirete balayan unsurlardr.
d) Zemzem
Zemzem ise Cenb- Hakkn ihls ve samimiyetle kendisine balanan
kullarna yardmnn nasl gerekletiini gsteren almetlerden biridir. Zira Cenb-
Hak insanlarn ihtiyalarn bilmektedir. Kiinin artk her ey bitti dedii bir anda O, hi
beklenmeyen bir yerden yardmn kuluna ulatrmaktadr. Bunun en ak misali u
yet-i kerimedir:


217

- = | - | _ | , -| . , - , . - , , -| _ - , , - . . , | ., - - - | _ , | -| -
_ = | _ =
Ona beklemedii yerden rzk verir. Kim Allah'a gvenirse O, ona yeter.
phesiz Allah, emrini yerine getirendir. Allah her ey iin bir l koymutur.
367

yet-i kermede kim Allaha gvenirse o ona yeter, buyruluyor. Hacer
validemizin en darda kald bir anda ummad bir ekilde karsna kan Cenb-
Hakkn yardm onun Allah Telya gvenip dayanmasnn bir neticesidir.
Hadis-i erifte getii zere brahim (a.s.), onlar kimsenin olmad Mekkeye
getirdikten sonra oradan ayrlrken, Hacer validemiz onun Allah Tel emrettii iin
byle yaptn rendiinde, tam bir teslimiyetle Allahn kendilerini koruyacana
inancn ifade etmiti.
te normal olarak yer altndan kaynayan bir suyu, zemzem yapan ona
sradanlktan kararak, mucizev bir konuma getiren ey Hacer validemizin btn
benliiyle Allaha gvenerek srtn Ona dayamasdr.
Dolaysyla zemzem, hem ilk defa ortaya k ekliyle, hem de halen o blge
halknn ve buraya gelen haclarn ondan istifade etmesi ynyle mucizev yapsn
korumakta ve btn annelerde var olan analk efkatinin Allahn emrine itaatle
birletiinde nasl yceleceinin zaman ve meknlar am bir almeti olarak
karmzda durmaktadr.
e) badet nsanlarn Kendi Menfaatleri indir
Eb Zer (r.a.), Peygamber (s.a.v.)in Allah Tebreke ve Tel'dan yle rivayet
ettiini nakletmitir:
(Allah) Buyurdu ki: Ben zulm kendime haram klmmdr. Onu sizin
aranzda da haram kldm. Binenaleyh birbirinize zulmetmeyin! Ey kullarm! Hepiniz

367
et-Talk 65 / 3.
218

dallettesiniz, yalnz benim hidyete erdirdiim mstesna! mdi benden hidyet dileyin
ki, sizi hidyete erdireyim. Ey kullarm! Hepiniz asnz! Yalnz benim doyurduum
mstesna. mdi benden yiyecek isteyin ki, sizi doyuraym. Ey kullarm! Hepiniz
plaksnz, yalnz benim giydirdiim mstesna! u halde benden giyecek isteyin ki, sizi
giydireyim. Ey kullarm! Siz gece-gndz gnah iliyorsunuz. Btn gnahlar affeden
de benim. u halde benden af dileyin ki, sizi affedeyim! Ey kullarm! Sizin bana zarar
vermeye elbet gcnz yetmez ki, zarar veresiniz. Bana fayda vermeye de gcnz
yetmez ki, fayda veresiniz. Ey kullarm! Sizin evveliniz hiriniz, insiniz cinnniz
sizden en takva sahibi bir adamn kalbi zre olsalar, bu benim mlkme bir ey ziyde
etmez. Ey kullarm! Sizin evveliniz hiriniz ve insiniz cinnniz en sapk bir adamn
kalbi zere olsalar, bu benim mlkmden bir ey eksiltmez. Ey kullarm! Sizin
evveliniz hiriniz ve insannz cinnniz bir topran zerinde ayaa kalkarak benden
isteseler, ben de her insana dilediini versem; bu bende olandan ancak inenin denize
batrld vakit azaltt kadar azaltr. Ey kullarm! Bunlar ancak sizin amellerinizdir.
Onlar size sayyorum. Sonra onlarn karln size tastamam veriyorum. mdi
(verileni) kim hayr bulursa Allah'a hamdetsn! Hayrdan baka bulan ancak kendini
muaheze etsin!
368

Bu kuts hadisten anlalyor ki insanlarn iyi veya kt olmas Allah Telnn
hazinesine olumlu ya da olumsuz bir etki yapmyor. Ayrca kullarnn iyi olmas Cenb-
Hakk sevindiriyor. Kt olmas ise onu zyor.
O halde din denen ey aslnda insanlarn, kendi menfaatleri iin konmu kaide
ve kurallar btndr. Bunun sayesinde insan hem Rabbinin sevgisini kazanrken hem
de dnyada fert ve toplum olarak daha rahat ve daha huzurlu bir ortam iinde yaama
bahtiyarlna erimektedir.
f) Tavaf ve Kinat
Tavaf: Atomlarn ekirdek etrafnda, gezegenlerin gne etrafnda dnne
benzer. (Kainatla uyum)

368
Mslim, Birr 55.
219

Tavaf, Allahn evi olan Kbe etrafnda insanlarn dnmesiyle yerine getirilen
bir ibadettir. Tavaf srada insanlar, Allahn nazargh olan Kbeyi merkeze alp onun
etrafnda rahmet denizine dalabilmek pervaneler gibi dnerler. Tpk n etrafnda
dnp duran pervaneler gibi.
Tavaf ibadetinin baka boyutlar da vardr. Hadis-i eriflerden rendiimize
gre melekler de Beyt-i Mamr etrafnda devaml olarak tavaflarn srdrmektedir.
Dolaysyla tavaf ibadeti sadece insanlarla snrl deildir
g) Tavafn Ulv lemle likisi
(1) Beyt- Mamr
Tr sresinin ilk yetlerinde ( _, - | . , , | )
369
eklinde Beyt-i Mamra
yemin edilmektedir. Beyt-i Mamrun ne olduunu anlayabilmek iin, dikkatlerimizi
Peygamber Efendimiz (s.a.v.)in miracn anlatan hadis-i eriflere eviriyoruz:
Enes b. Malik (r.a.)n rivayet ettii mirac hadisinde Raslullah (s.a.v.) yedinci
kat semda brahim (a.s.) ile grtkten sonra Beyt-i Mamr kendisine arz olunur.
Peygamber (s.a.v.)in sorusu zerine Cebrail (a.s.)n aklamalar yledir:
Sonra bana Beyt-i Ma'mur arzolundu. Ben : Ya Cibril! Bu nedir? dedim.
Bu, Beyt-i Ma'mur'dur. Ona her gn yetmi bin melek girer. Bir defa oradan
ktlar m bir daha dnmezler. (Bu onlarn lk ve) son giriidir, dedi
370

Hadis-i eriften anlalyor ki dnyadaki Allahn Evi olan Kbenin bir benzeri
de yedinci kat semda bulunmaktadr. Buray gnde yetmi bin melek ziyaret ettii
halde bir daha ayn melee sra gelmiyor. Demek ki insanlarn Kbe etrafnda pervane
olduklar gibi, gk ehli de kendilerine has olan Beyt-i Mamr etrafnda pervane
olmaktadr.

369
el-Tr 52 / 4.
370
Mslim, man 264.
220

Dolaysyla hac ibadeti, sadece dnyadaki boyutuyla snrl deildir. Hem
madd olarak kinattaki byk lekte gne sistemi, Samanyolu ve dier yldz
sistemleriyle, hem kk lekte atomlarn dnyasyla, hem de ulv lemdeki ileyile
sk ilikileri olan bir btnlk arz eder. Haccn bunlarla uyum iinde olm as, Cenb-
Hakkn zaman ve mekn st programnn bir paras olduu fikrinin bizde
perinlenmesine neden olmaktadr.
Bu sebeple insanlar hac ibadetlerini yaparlarken kendileri farknda olmasalar
da Cenb- Hakkn kinattaki muazzam programnn bir paras haline gelmektedirler.
Kinattaki ve ulv lemdeki varlklar ister istemez Cenb- Hakkn emrine
boyun emi ve onun emrettii ekilde bir dzen iinde vazifelerini icra etmektedir.
371

Hac ibadeti sayesinde insan da yaratcnn emri dorultusunda hareket edip
dier varlklarla birlikte, gayet programl ve mkemmel bir sistemin iine girince, deta
bozulan btn ayarlar tekrar programlanm, asl haline dndrlerek dzeltilmi,
hayata sfrdan yeni bir balang yapacak hale getirilmi olmaktadr.
D. Madd ve Manev Huzur Kayna Olarak Zekt
1. Zekt ve Huzurda Birlik
Allah Tel gklerde ve yerde olanlar insanlar insann emrine mde klmtr.
Bu durum yet-i kerme ak bir ekilde ifade edilmektedir:
- - , , - _ , = | _ | | _ - = .| _ - , | = -| . | , | | - - | ,
, - , - , -| _ , . , - | _ - = | ; = | , - ,
Allah'n, gklerde ve yerdeki (nice varlk ve imknlar) sizin emrinize
verdiini, nimetlerini ak ve gizli olarak size bolca ihsan ettiini grmediniz mi? Yine

371
bkz. l-i mrn 3 /83; er-Rad 13 / 15.
221

de, insanlarn bir ksm; bilgi, rehber ve aydnlatc bir kitaplar olmad halde, Allah
hakknda tartrlar.
372

Yine yerde olan her eyin bizim iin var edildiini gsteren bir baka yette
udur:
( -, - _ | | _ - , | - =| , ... )
373

O, yerde ne varsa hepsini sizin iin yaratt
374

Cenb- Hak herkese bu kadar byk nimetler bahetmekle birlikte, bazlarna
bir ksm nimetlerinden, bazlarna da dier nimetlerinden fazla vermitir. Ama bunlarn
kendi tarafndan olduunu bilinmesini istemitir.
Buradan hareketle insanlara verilen btn mallar ve imknlar emanettir.
Dolaysyla kendine biraz fazla imkn verilen kiinin kibirlenmesine yer yoktur. Emanet
olan mallarn kullanm ve idare hakk geici olarak belirli ahslara verilmi olabilir.
Ama bu o nimetlerden sadece kendilerinin istifade edip, bakalarna vermeyecekleri
anlamna gelmez.
Zira asl itibaryla her ey Allah Tel aittir ve tekrar ona dnecektir. Cenb-
Hak meseleyi insanlara byle bu ekilde bildirdikten sonra insana den, emanet olan
mal, mal sahibinin istedii dorultuda kullanmaktr. Aksi takdirde zaten mal istese de
istemese de asl sahibine dnecektir. Bu dnceyi u yet-i kermede ak bir ekilde
grmek mmkndr:

372
Lokman 31 / 20.
373
, , = , = _ , = , . .| _| , ; , = , -, - _ | | _ - , | - =| , ` ,, - _ =
374
O, yerde ne varsa hepsini sizin iin yaratt. Sonra (kendine has bir ekilde) semaya yneldi,
onu yedi kat olarak yaratp dzenledi (tanzim etti). O, her eyi hakkyla bilendir. ( el-Bakara 2 / 29)
222

_ | | = .| = _ - - | -| ,, = _ , | | , | - , | - | - , - , . , |
| -| = - , | = - , - , | , =| - - - _ . , = - | c | | | _ | ` _ , - ., - , -| _ .
, \- ,
Ne oluyor size ki, Allah yolunda harcamyorsunuz? Halbuki gklerin ve yerin
miras Allah'ndr. Elbette iinizden, fetihten nce harcayan ve savaanlar, daha sonra
harcayp savaanlara eit deildir. Onlarn derecesi, sonradan infak eden ve
savaanlardan daha yksektir. Bununla beraber Allah hepsine de en gzel olan
vdetmitir. Allah'n yaptklarnzdan haberi vardr.
375

a) Toplum Katmanlarnn Kaynatrlmas
Gelir dalmndaki dengeler bozulunca zenginler ve fakirler arasndaki
uurum da giderek byr. Bu toplumda huzursuzlua, snflar arasnda atmalara
neden olur.
Zekt bu katmanlar arasnda ar uurumlar ortadan kaldrarak, snflarn
birbirine dman olarak bakmasn nler. Bu farizann hakkyla yerine getirildii
yerlerde zengin ve fakir arasnda kin ve nefret duygular yerini sevgi ve muhabbete
brakr. nk zenginler mecburi olarak ihtiya sahipleriyle yaknlarlar. Onlarn
dertlerini skntlarn renirler.
Zira ibadetin kabul olmas iin zektlarnn gerek muhtalara ulamas iin
onlar arayp bulmalar gerekir. Bu sayede ihtiyac olduu halde hay ettii iin
bakasndan bir ey isteyemeyen kimselerin hizmet ayana gtrlm olur. Bir
kimsenin kendine yardmc olana kar kt duygular beslemesi mmkn deildir. Hatta
varlkl kimsenin bu gayretini gren fakirler, Allah daha ok versin, o daha ok yardm
etsin diye dua bile ederler.
Bylece zenginlerin sadece kendi aralarnda grt, bu sebeple de fakirlerin
mecburen kendi aralarn da ilikiler kurduu salksz toplum yerine alt ve st tabakalar

375
el-Hadd 57 / 10.
223

arasnda ilikilerin younlat birbirinin dertlerini skntlarn bilen ve zm
retmeye alan sevgi ve saygnn artt bir toplum oluur.
Varlkl insanlar, zektlarn vermek zere fakirlerle temasa geince onlarn
yaad zor artlar grerek durumlarna kredecekler ve ellerindeki nimetin kymetini
bileceklerdir. Ayn zamanda zenginliklerinin sadece kendi akl ve almalarnn bir
sonucu olmadn Allahn bir ihsan olduunu anlayacaklardr. Bu sayede ben
kazandm, ben yaptm gibi bir tavr iine girip kibir ve gurura kaplmayacaklardr.
b) Oru Zekt Ba
Allah Tel, zekt emretmekle varlkl insanlarn fakirlerin halini grmelerini
ve ibret almalarn salyor. Ama bir insan bakasnn durumuna dardan bakarak ne
kadar zlrse zlsn o zor durumu bizzat yaamadka bilemez. Yani ate dt
yeri yakar.
te orucun emredilme sebeplerinden biri de budur. Zira fakir imkn olmad
iin darda grd yiyeceklere ulap alamyor. Bu sebeple de yiyemiyor. Cenb-
Hak onlarn bu halini varlkl insanlara da yaatyor. Zengin de imkn olup ald
sofrasna koyduu halde iftar vakti gelmeden onlara el uzatp yiyemiyor.
Bylece ksa bir mddet de olsa zenginler ve fakirler isteklerine ulama
konusunda eit bir duruma geliyorlar. Dolaysyla mrnde alk nedir bilmeyecek bir
zengin bile bu sayede alkla tanyor. Bu durumu ksa bir sre de olsa yaam bir
insann eer merhamet duygular yok olmamsa, devaml ayn skntlarla kar karya
olan insanlara tepeden bakmas nasl mmkn olabilir? Dolaysyla bu duygular onu
elbette ihtiya sahiplerine gnlden yardma tevik edecektir.
c) Zektn Ekonomik Yn
Toplumda ihtiyalarnn grlmesi piyasada tedavl eden menkul kymetlerle
salanr. Herkes kendine ait parasn, altnn yastnn altna koysa ve piyasaya
srmese ekonomik faaliyet durma noktasna gelir. nsanlar ihtiyalarn gremez
duruma derler. Bu, ise toplumda byk skntlarn domasna sebep olur.
224

Zekt menkul deerlerin atl olarak durmasn nlyor ve onlarn piyasaya yani
toplumun istifadesine sunulmasn salyor. nk paras olan insan eer param
yastmn altnda durursa her sene zektn vere vere eksilecek, en azndan onu
altraym da eksilmesin diye bir dnceye kaplyor. Bylece onu deerlendirmenin
yollarn aryor bu ise toplumda i imkanlarnn artmasna sebep oluyor.
Zekt sayesinde paras olup da alma gc olmayan insanla, paras olmayp
alma gc olan insann bir araya gelmesi salanyor. Bu sayede parayla alma gc
bulumu oluyor. Mesala okuldan mezun olmu veya raklk sistemiyle yetimi
alma azmi olan bir gen, madd imkan olmad iin yeterince verimli olup topluma
fayda salayamyor. Ama alamayan bir zengin, parasn deerlendirmek iin bu
genle bir araya gelip ortaklk yapsalar, o zaman her iki taraf iin de daha iyi imknlara
kavumak sz konusu olabilecektir.
Bylece un, ya eker olduu halde kimsenin helva yiyemedii bir ortamda
zekt unu ya ekeri bir araya getirerek helvann yaplmasn, bu sayede de herkesin
ondan istifade etmesini salyor.







NC BLM

LH HITABIN MUHATABLA
BULUMASI
226

I. Vahyin ndii Ortam
Hz. Muhammedin Mekkede dnyaya gelmesi, peygamberlik vazifesinin
burada kendine verilmesi ve son din olan slm teblile mkellef klnmas sradan
hadiseler deildir. Zira peygamber olarak gelen ilk kii deildir.
1
Ama son peygamber
olarak gnderilmesi ona ayr bir hususiyet kazandrmtr. nk kendinin arkasndan
baka bir peygamber gelmeyecek getirdii vahiy kyamete kadar insanlara k tutmaya
davam edecektir.
A. slm Geldiinde Dnyadaki Durum
O dnemde dnya zerinde iki byk g mevcuttu. Bunlar meden dnyay
kendi aralarnda meden dnyay paylaan ran ve Bizansd.
1. in
in, Konfiys (M..551-474) ile sahip olduu medeniyetin en st noktasna
ular. Fakat slmn ortaya k dnemine yakn burada umum bir boluk bir knt
gzlenmekteydi. Konfiysla gelen sosyal dzen zlmekte, Hindistandan gelen
Budizm burada normal artlar yeniden tesis etme yolarn aramaktayd. Hz.
Muhammedin geldii dnemde inde her ey yerine oturmam bir halden dierine
gei durumundayd.
inde i ekimeler bu dnemde had safhadayd. Hem iktidar ele geirmek
isteyen kardeler arasndaki kavgalar hem de dtan gelen istila hareketlerine kar
lkeyi ayakta tutma abas ksa bir mddet skuneti saladysa da Peygamber
Efendimiz (s.a.v.)in hicretinden be sene nce lke tekrar byk bir kargaaya sahne
oldu. Halk tabakalar arasnda bir eitlik anlay sz konusu deildi.
2


1
el-Ahkf 46 / 9.
2
Hamidullah, slm Peygamberi, c.1, s. 11-12.
227

2. Hindistan
s Peygamberden bin yl nce rler Hindistan istil ettiler. Onlardaki kast
sistemi ve olaylar yaratana deil olaylarn kendisine tapma dncesi onlar tapan
insandan ok taplan tanr bulunan bir dine srklemiti. Gerekten de Hind
mabetlerinde drt yz milyondan kadar tanr saylmaktadr. nsann saadet ve
kurtuluunun yegne aresi olarak, dnya hayatn bir kenara atma dncesine sahip
olmalar, ruhlarn bir cisimden dierine gemesi dncesi olan tensh inanc,
Hindularn cemiyet iin zararl bir hale getirmiti.
Konfiysun Hindistandaki ada Gotama Buda, Hintli Brahmanlarn bu
ekilciliklerini red ile ie balad ama onun getirdii retim ise dier bir ynden ifrata
sapt. Budizm sadece ekin insan tabakalarn deil ayn zamanda avam tabakas
arasndaki insanlarnda tedrc bir ekilde gelimesini salayacak yollar gsteriyordu.
Fakat Brahmanizm, rakibi olan Budizmi doduu Hindistandan karp att.
Hicretten nce ise Akhun hanedan Hindistanda hkm srmekteydi.
Hz.Muhammedin douundan drt sene nce Ceyhun nehri kysnda malup
olmalaryla Hindistandaki hkimiyetleri son buldu. Ardndan kuzeyden gelen
Tanesarn olu Har Hindistanda hkimiyet salad. Onun byk istilas srasnda
lkede ksm bir sknet meydana geldi. Harn ocuu olmad. Bu sebeple o ldkten
sonra imparatorluu da parampara oldu. Bylece uzun asrlar boyu Hindistanda tam
bir karklk ve atma hali hkm srd.
3

3. Bizans
Hz.Muhammed Avrupay ve Katoliklii dorudan tanm deildi. Yalnz
Bizans hkimiyeti altndaki Suriyedeki dorudan doruya ncil metnine bal
Araplaryla temas olmutu.
Rum kelimesi Araplar arasnda biliniyordu. Ancak o dnemde asl Roma
mparatorluu yaamyordu. Bakenti olan Roma bile kuzeyden gelen Cermen ve dier

3
Hamidullah, slm Peygamberi, c.1, s.12-13.
228

milletler tarafndan istila edilmiti. Sonradan Bizans adyla anlacak Dou Roma
mparatorluu ayaktayd. Bunlar ise asrlardr, bir yandan ran, bir yandan Cermenler,
bir yandan da Slavlar tarafndan gelen saldrlara kar iddetli ve devaml bir mcadele
iindeydi.
Hz.Muhammed slam teblie baladnda ran sava suretiyle Bizansn
bata Msr ve Suriye olmak zere en gzide eyaletlerini ele geirmiti.
Mekkelilerin hem Bizans hem de Ssn ran mparatorluklaryla ticari
ilikileri vard. Kurn- Kermin Rm sresinde Mslmanlarn bu iki lke arasndaki
olaylarla alkalarn dile getirilmekte ve birka sene zarfnda durumun tersine dnecei
bildirilmektedir:
Elif. Lm. Mm.
Rumlar, yenildi.
Araplarn bulunduu blgeye en yakn bir yerde. Onlar, bu yenilgilerinden
sonra birka yl iinde galip geleceklerdir.
Onlarn bu yenilgilerinden nce de sonra da emir Allah'ndr. O gn mminler
de Allah'n yardmyla sevineceklerdir.
Allah, dilediine yardm eder, galip klar. O, mutlak g sahibidir, ok
esirgeyicidir.
4

Gerekten de, olaylarn zerinden dokuz sene ekmemiti ki Hicretten nce 6.
ylda atee tapan ranllar, Ehl-i Kitap olan Bizans karsnda Ninova ehri yaknlarnda
ar bir malubiyete uradlar. yle feci bir malubiyet oldu ki randa taht ksa srede
ok sayda el deitirmitir. ran bunun altndan bir daha da kalkamamtr.
Bizans ise bu galibiyetten yeterince istifade edememi. lke hem d harpler
hem de iteki din zulm ve eziyetler sebebiyle perian bir hale dmt.

4
er-Rm 30 / 1-5
229

lahiyat konularndaki anlamsz tartmalar halkn en alt tabakalarna kadar
inmiti. Bunlar o kadar nemli saylyordu ki bir dnceye sahip olanlar dierinin
mevcudiyetine tahamml edemez bir hale gelmiti. Hkmdarn destekledii mezhep
dndakiler, bu hkmdarn idaresinde eziyet ve bask altnda yaamaktansa yabanc bir
hkimiyeti tercih edecek bir halde olduklarn btn Bizans tarihileri ittifak halinde
sylemektedir. Gerektende bu zulm altndaki halk ksa zamanda Mslmanlarn
gelilerini ba tac edinmitir.
5

4. ran
ran ise bu dnemde hem Bizansllar hem de Orta Asya tarafndan gelen
Trklerle yaptklar savalarla ypranmt.
ran, birbiriyle arpan eitli din ve felsef pheler iin uygun bir zemindi.
darede olanlarn destekledii Zerdtlk bunlar arasndayd. Kiinin; anas, kz veya
kz kardeiyle evlenmesini stn saymas, bu inancn felsefesi iindeydi. Hatta mild
beinci asrn ortalarnda hkm sren II. Yezdcerd kendi kzyla evlenmiti.
6

Yine randa bu dnemde etkili olan bir baka akm da Mazdekiyyedir.
Kurucusu olan Mazdek insanlar muhalefetten birbirine dmanlk etmekten ve savatan
men ederdi. Bunlarn ou kadnlar ve mallar sebebiyle ortaya ktndan, kadnlar
helal, mallar mubah kld. Hava, su ve kendi kendine biten otlara nsanlar nasl
ortaklarsa, kadnlar ve mallar konusunda da onlar ortak yapt.
7

Medyinde babasndan kalan tahta oturan Enirvn, dneminde ise zulm
sadece yn deitirmiti. Dnn mazlumlar bugn zalim olmulard ve randa
insanln ektii sknt ncekilerden daha az olmad.

5
Hamidullah, slm Peygamberi, c.1, s.14-15.
6
el-Bt, Muhammed Said Ramazan, Fkhus-Sretin-Nebeviyye, Lbnan:Drul-Fikrul-
Musr, 1991, s.30.
7
e-ehristn, Ebul-Feth Muhammed b. Abdlkerim Eb Bekr Ahmed, el-Milel ven-Nihal,
thk. Muhammed Seyyid Keyln, Beyrut: Drul-Marife, 1975, c.1, s.249.
230

5. Habeistan
Sahip olduklar eski medeniyet sayesinde, kuvvet yoluyla bereketli topraklara
sahip Yemeni Araplarn elinden almlard. Sonralar Hz.Muhammedin doduu ylda
Yemenden hareketle kuzeye doru byk bir asker sefer dzenlemilerdi. Fakat
Kurn- Kermin ifadesiyle Mekke civarna geldiklerinde yenmi ekin gibi oldular.
8

Habeistan baehrinde ise slm henz ortay karken karde kavgalar grlmektedir.
9

B. Mekke
Mekkenin nemi ve ona doru genel bir yneliin nedeni Kabenin ve hac
vazifesinin orada olmasndandr. Ayrca baz ayetlerde bu nemin sebepleri arasnda,
oradaki geni ve byk ticar harekete ve Mekkelilerin sahip olduu byk servetlere de
iaret edilmektedir.
10

Kurey sresi Mekkelilerin yaz ve k yaptklar ticar yolculuklara ve ehrin
devaml surette hareketliliine iaret etmektedir.
, | = , , | , \ , . ,=| `=| - - _ , , , , , , . , , | = = _ = , - , , , - , , - | | =|
- = , - - , , - g, , . ,
Kurey'e kolaylatrld; evet, k ve yaz seyahatleri onlara kolaylatrld
iin. Onlar, u evin Rabbine kulluk etsinler ki; kendilerini alktan doyurdu ve her eit
korkudan emin kld.
11

yet-i kermede Mekke ve Mekkelilerin sahip olduu zel nimetler
hatrlatlmaktadr. Blgeye ve blge insanna salanan emniyet sayesinde ticaret
kervanlar herhangi bir korku duymakszn k ve yaz rahat bir ekilde yolculuk

8
Bylece Allah onlar yenmi ekine evirdi. el-Fl 105 / 5.
9
Hamidullah, slm Peygamberi, c.1, s.16.
10
Derveze, Muhammed zzet, Asrun-Neb ve Beth Gablel-Bise, Beyrut: Drul-
Yakazatul-Arabiyye, 1964, s.34.
11
Kurey 106 / 1-4.
231

yapabiliyordu. l ortasnda olmalarna ve bir ey yetimemesine ramen a
kalmyorlard ve evre blgeler dardan gelecek saldrlar nedeniyle devaml korku
ekerken onlar emniyet ve gven iinde yayorlard.
Tm Arabistan kapsayan ok saydaki ittifaka ve ran, Habeistan, Bizans vb.
lkelerin hkmdarlaryla yaplan bar anlamalarna bal olarak ortaya kan bu
durum, Mekkelilere, o zamanlar Arabistann teki blgelerinde hi grlmeyecek bir
gvenlik salamt.
12

- - - - - | , , | | . , -| - - , ., - , |, | , | , , | , - - | .= , , v ,
evrelerinde insanlar kaplp gtrlrken, bizim (Mekke'yi) gven iinde
kuds bir yer yaptmz grmediler mi? Hla btla inanp Allah'n nimetine nankrlk
m ediyorlar?
13

Bu ve benzeri yet-i kermeler gstermektedir ki Mekke mukaddes bir ehir
olarak kabul ediliyor ve bu kutsiyet sebebiyle onun civar, sava ve kan dkmenin yasak
olduu haram bir blge saylyordu.
Yine yette bakalar devaml tehlikelere ve korkulara maruz kalrken,
Mekkelilerin bu haramlk sebebiyle gven iinde olmann nimetlerinden istifade ettii
hatrlatlmaktadr.
14

- - - , , | , | | = _ | - .= c - - ; = , | _ , . , , | | _ = = - , | , _ , ,
., - , | , | | = | - | _ _ , v ,
Biz seninle beraber doru yola uyarsak, yurdumuzdan atlrz, dediler. Biz
onlar, kendi katmzdan bir rzk olarak her eyin rnlerinin toplanp getirildii,

12
Hamidullah, slm Peygamberi, c.1, s.24.
13
el-Ankebt 29 / 67.
14
Derveze, Muhammed zzet, Asrun-Neb, s.36.
232

gvenli, dokunulmaz bir yere (Mekke-i Mkerreme'ye) yerletirmedik mi? Fakat
onlarn ou bilmezler.
15

Bu yet-i kermede mrikler ilk anda beldelerinden karlma korkusuyla iman
etmek istemediklerini beyan ediyorlar. Ancak Cenb- Hak onlara haram yani
dokunulmaz ve gvenli bir yerde yerletirdiini hatrlatyor. Yine yiyeceklerinin
toplanp ayaklarna getirildiine dikkat ekiyor. Dolaysyla siz buradan karlma
korkusuyla imana yanamyorsunuz ama bu beldenin byle gvenli bir halde olmas ve
rzklarn buraya gelmesi nasl mmkn oluyor, dnmyorsunuz diye ikaz yaplyor.
II. mmilik
mm kelimesinin eitli anlamlar vardr: mm, bir kitaptan yazmayan ve
okumayan mnsna gelir.
el-Ferr, bunlar kendilerine ait kitaplar olmayan Araplardr, demitir.
16

mm, yazmayan kimsedir veya mmetin yaratl zere yazmay
renmemi, ilk yaratld halinde devam eden kimsedir.
17

Arap mriklerin mm diye vasflanmasnn iki yn vardr:
Birincisi, onlar ilh kitap iddiasnda bulunmadklar iin okumayan ve
yazmayanlara benzetilerek mm diye vasflandlar.
kincisi, bundan kastedilen onlarn okuyan ve yazan kimselerden
olmamalardr. Bu onlarn genel vasflardr. Her ne kadar ilerinde yazan kimseler olsa
da bu nadirdir.
18


15
el-Kasas 28 / 57.
16
er-Rgb el-sfahn, Mfredt Elfzl-Kurn, s.87.
17
el-Firzbd, el-Kmsul-Muht, s.1392.
18
er-Raz, Mefthul-Gayb, c.7, s.185.
233

mm kelimesi nisbettir. Ama neye nisbet olduu konusunda farkl grler
vardr. Alus bunlar yle nakleder:
19

mm mmete mensub anlamndadr. Yani Arap milletinden demektir.
mml-Kurya nisbettir. Yani Mekke ahalisinden demektir.
mm yani annesine nisbettir. Bu da sanki anasndan doduu hal zere
demektir.
Araplarda kadnlar deil, erkekler yaz ve kitapla megul olurlard. Dolaysyla
yazmayan ve izmeyen adamlar, babasna deil anasna nisbet edilmitir.
20

A. Araplarn mm Oluu
Arap milletinin mmlikle vasflanmas mehurdur. Onlar yazmay ve hatt
bilmezler. Kurn- Kermde onlarn bu durumundan bahsedilmektedir.
21

| , , - , , ,, , - , ,, , - , , , , - |, = _ _`,`- | | _ . - , =| , = , . , - |
_ , - , = _ | , | - , ,
nk mmlere ilerinden, kendilerine yetlerini okuyan, onlar temizleyen,
onlara Kitab' ve hikmeti reten bir peygamber gnderen O'dur. Kukusuz onlar
nceden apak bir sapklk iindeydiler.
22

Kureydeki az sayda kii hari bu kaidenin dna kan yoktur. Bu az sayda
kii slmn geliinden hemen nce yazy reniyor ve retiyorlard.
Sanki bu Allah tarafndan peygamberlik ncesi bir mucize ve Nebi (s.a.v.)in
geliine, dinin tesis edilmesine, kendisine indirilen Kurn vahyinin kayt altna

19
el-ls, Rhul-Men, c.9 , s.79.
20
et-Taber, Cmiul-Beyn, c.2, s.154.
21
ez-Zerkn, Menhill-rfn, c.1, s.294.
22
el-Cuma 62 / 2.
234

alnmasna bir hazrlk idi. nk yaz, indirilen vahyi ezberlemeye ve korumaya daha
ok vesile olur. Vahyin kaybolmas ve unutulmas ihtimalini uzaklatrr.
23

1. mmliin Kitap Sahibi Olmakla likisi
- | , - - = - , - | , = | , | , =| . - - ; = , | -| = - ,`=| . , - , , , , , - , ,
= . | _, = -| . , -| = , \ , , , \ , =,- - . , , | , = | | - , - - | _ , - . = |
, | c , - , ,| , . , = = , = | . , , = | | _`,`- | | = | . , - | , ` _ = , -| g , - ,
Allah nezdinde hak din slm'dr. Kitap verilenler, kendilerine ilim geldikten
sonradr ki, aralarndaki kskanlk yznden ayrla dtler. Allah'n yetlerini inkr
edenler bilmelidirler ki Allah'n hesab ok abuktur.
Eer seninle tartmaya girerlerse de ki: Bana uyanlarla birlikte ben kendimi
Allah'a teslim ettim. Ehl-i kitaba ve mmlere de: Siz de Allah'a teslim oldunuz mu?
de. Eer teslim oldularsa doru yolu buldular demektir. Yok eer yz evirdilerse sana
den, yalnzca duyurmaktr. Allah kullarn ok iyi grmektedir.
24

Buradaki mmiler kitab olmayan mrik Araplardr.
25

Yine burada kitap ehli olan Yahudi ve Hristiyanlarla, kendilerine ait kitaplar
olmayan mrik Araplar kastedilmitir.
26

Ehl-i kitaba ve mmlere syle ifadesi Hz. Muhammed (s.a.v.)in dinine
muhalif olanlarn tamamn iine alr. nk onlarn bir ksm kitap ehlindendir. Bunlar
kitap ehli olma iddialarnda ister Yahudi ve Hristiyanlar gibi hakl, isterse Mecusiler

23
ez-Zerkn, Menhill-rfn, c.1, s.294.
24
l-i mrn 3 / 19-20.
25
ez-Zemaher, el-Kef, c.1, s.419.
26
et-Taber, Cmiul-Beyn, c.3, s.214.
235

gibi yalanc olsun ayndr. Bir ksm da kitap ehlinden deildir. Bunlar da puta
tapanlar.
27

Bu sebeple bu yette hitab edilen kesim ok genitir ve btn insanlar iine
alr.
2. Kitap Ehli Kendini mm Toplumdan Ayryor
| , `. , _ = , - - | . , - = | | - . - . - | , c , | , `. , | _ , = , - - | . , - , , - c ,
= = | -| _ - ., |, , , , = _`,`-| | _ , - , | , | | , , | , c | . | - , - ., - , , , v ,
Ehl-i kitaptan ylesi vardr ki, ona yklerle mal emanet braksan, onu sana
noksansz iade eder. Fakat onlardan ylesi de vardr ki, ona bir dinar emanet braksan,
tepesine dikilip durmazsan onu sana iade etmez. Bu da onlarn, mmlere kar
yaptklarmzdan dolay bize vebal yoktur demelerindendir. Allah adna bile bile yalan
sylyorlar.
28

Bu yette mmiyyn Araplarn tamamdr.
29

Araplarn mallarndan bize isabet etmi olanda bize bir engel ve gnah yoktur.
nk onlar hak sahibi deildir ve mriktirler.
30

Ehl-i Kitab, hakk inkr etmeye yle demeleri sevk etti: Dinimizde Arap olan
mmlerin mallarn yemede bir mahzur yoktur. Allah onu bize helal klmtr.
31

Kitap ehli kendilerini mm toplumdan ayryor. Onlar farkl bir snf olarak
deerlendiriyor. Onlar mrik olduklar iin onlarn mallarn haksz yere yeme
konusunda engel grmyorlard. Cenb- Hak mrik de olsa emanetlere riayet

27
er-Raz, Mefthul-Gayb, c.7, s.185.
28
l-i mrn 3 / 75.
29
el-Vahid, el-Vecz, c.1 , s.218.
30
et-Taber, Cmiul-Beyn, c.5, s.510.
31
bn Kesir, Tefsrul-Kurnil-Azm, c.2, s.51.
236

edilmesini istediini burada aka beyan etmektedir ve onlarn bu sznn yalan ve
iftira olduunu bildirmektedir.
Mevdd, Yahudilerin mmlere kar yaptklarmzdan dolay bize vebal
yoktur demelerinin anlam yle izah eder:
Onlardan sadece Yahudilerle olan ilikilerinde adaletli olmalar isteniyor ve
Yahudi olmayan birinin mlkn gaspetmekte bir beis grlmyordu. Bu inan sadece
cahil Yahudi ynlar arasnda yaygn deildi. Bilkis btn din sistem, srailliler ve
srailli olmayanlarla kurulan ilikilerde tamamen farkl davranmaya msaade edecek bir
ekilde yorulmutu. Onlarn ahlk deerleri belli bir tr davran srailoullarndan
birine kar yapmay yasaklyor, fakat Yahudi olmayan birine kar o ekilde
davranmaya izin veriyordu. Ayn ey bir srailli iin doru oluyor; fakat srailli olmayan
biri iin ise yanl kabul ediliyordu.
32

3. Kitab Bilmemek mm Olarak Vasflanyor
., = , | , , . , _ - | | , = | ., - , | .,,`- | , , - , vt ,
Onlardan (Yahudilerden) mmler, Kitab' (Tevrat') bilmezler. Btn
bildikleri kulaktan dolma eylerdir. Onlar sadece zan ve tahminde bulunuyorlar.
33

Bu mmiler, Allah Telnn yetlerde kssalarn anlatt Yahudilerdendir.
34

Onlarn okuma ve yazma bilgileri yoktur. Dolaysyla taklid ve kendilerine syleneni
kabul yolunu tutmulardr.
35



32
el-Mevdd, Tefhmul-Kurn, c.1, s.216.
33
el-Bakara 2 / 78.
34
et-Taber, Cmiul-Beyn, c.2, s.152.
35
er-Raz, Mefthul-Gayb, c.3, s.127.
237

Yahudilerden okumay ve yazmay iyi beceremeyen mmilerdir. mmiyyn (
.,,`- | ) mmnin ( _-| ) ouludur. Anneye nisbet edilmitir. Sanki annesinden ayrld
ekilde kalm ne yazmay ne de okumay renmemi kiidir.
36

Bunlarla yazamayan ve okuyamayan kimseler kastedilmitir.
37

B. mmler Arasndan mm Bir Peygamber
1. Raslullah (S.A.V.)n mm Olarak Vasflandrlmas
| , , - , , ,, , - , ,, , - , , , , - |, = _ _`,`- | | _ . - , =| , = , . , - |
_ , - , = _ | , | - , ,
nk mmlere ilerinden, kendilerine yetlerini okuyan, onlar temizleyen,
onlara Kitab' ve hikmeti reten bir peygamber gnderen O'dur. Kukusuz onlar
nceden apak bir sapklk iindeydiler.
38

Peygamberin mm olarak vasflandrlmas, Araplarn adetleri olduu zere,
yazmayan mmete mensup olduunu ifade eder.
Bu ekilde isimlendirilmesi, kitaptan okuyup yazmadndan dolaydr. Bu da
onu ezberlemekten uzak olduundan dolay, Raslullah (s.a.v.) iin bir fazilettir.
39

Bu yet-i kermede Raslullah (s.a.v.)in mmler iinden geldii ifade
edilmektedir. Kendisinin de mm olduu gz nnde bulundurulduunda toplumun
iinden km, o toplumun zelliklerini tayan bir peygamber olduu grlmektedir.


36
el-Begav, Melimt-Tenzl, c.1, s.114.
37
et-Taber, Cmiul-Beyn, c.2, s.153.
38
el-Cuma 62 / 2.
39
er-Rgb el-sfahn, Mfredt Elfzl-Kurn, s.87.
238

2. mm Peygamberin Vasflar nceki Kitaplarda da Mevcut
, | _ ,| _ , = - ,, - - = , =| _`- | | _ ,| ,, =| ., -, , , =| = - | , , - | , ,
| - , , , _ | , - | | , = , , , - _ = , . , | , , , - ;` , = ,`,=| , , | , , , , - .
, c | | - - - , | =| _,| , -, = _ - - , , - , =| ., | , \v ,
Yanlarndaki Tevrat ve ncil'de yazl bulduklar o eliye, o mm
Peygamber'e uyanlar (var ya), ite o Peygamber onlara iyilii emreder, onlar ktlkten
meneder, onlara temiz eyleri hell, pis eyleri haram klar. Arlklarn ve
zerlerindeki zincirleri indirir. O Peygamber'e inanp ona sayg gsteren, ona yardm
eden ve onunla birlikte gnderilen nr'a (Kur'an'a) uyanlar var ya, ite kurtulua erenler
onlardr.
40

ez-Zeccaca gre mm, mmetin yaratl zere olan, yazmay renmemi
yaratld ekilde kalm demektir.
41

mmlik, peygamberlerin kitaplarndaki Hz.Muhammed (s.a.v.)in vasfdr.
mmetlerini onun geliiyle mjdelemiler ve ona uymalarn emretmilerdir. Onun
vasflar kendi kitaplarnda mevcuttur. Alimleri ve hahamlar da bunlar bilmektedir.
42

Mevdd, burada, Hz. Peygamber (s.a) iin mm kelimesinin kullanlm
olmasnn olduka anlaml olduunu syler ve devam eder: Bu lakap burada,
kendilerinin dndakilere mmler (Gentile) diyen Yahudilerin bu kavm gurur ve
kstahlklarn krmak iin kullanlmtr. Bu konuda o kadar kstah idiler ki, bir
mmiyi kendilerine lider olarak tanmak yle dursun, bir millet olarak kendilerinden
olmayan kimselere en temel insan haklarn bile tanmaya hazr deildiler. mmlere
kar bizim herhangi bir sorumluluumuz yoktur...
43
diye iddiada bulundular. Bundan
dolay Nebi szcnden sonra mm kelimesini kullanm olmakla sanki Allah

40
el- Arf 7 / 157.
41
ez-Zeccac, Menil-Kurn ve rbuhu, c.2, s.381.
42
bn Kesir, Tefsrul-Kurnil-Azm, c.3, s.481.
43
l-i mrn 3 / 75.
239

yle demek istemitir: imdi sizin kurtulu ve selametiniz ancak bu mm
peygambere uymanza baldr. Eer siz ona uyarsanz, rahmetimden nasibinizi
alrsnz, aksi halde, iinde bulunduunuz dalletten tr asrlar boyunca mstehak
olduunuz gazap srer, gider.
44

3. Raslullah (S.A.V.)n mm Olmas Onun Mucizelerinden Biridir.
er-Raz, Raslullah (s.a.v.)in mmi oluundaki mucizev ynleri yle ifade
etmektedir:
45

1-Peygamber (s.a.v.) Allahn kitabn manzum olarak, lafzlar yer
deitirmeden ve baka kelimeler kullanmadan tekrar tekrar okuyordu.
Arap hatipleri ise irticalen bir konuma yapp sonra tekrar etmek istediklerinde
illki onda az ya da ok bir fazlalk veya noksanlk oluyordu. Raslullah (s.a.v.) ise
yazmyor ve okumuyor olmakla birlikte Allahn kitabn bir fazlalk, eksiklik ve
deiiklik olmadan onlara tilavet ediyordu. Bu onun mucizelerinden biridir. u yet-i
kermede bu duruma iaret edilmektedir:
( _. : c = )
Sana (Kur an') okutacaz, sen hi unutmayacaksn.
46

2-Raslullah (s.a.v.) yazmay ve okumay biliyor olsayd, belki de ncekilerin
kitaplarn okuyor ve bu ilimleri, o okumadan elde ediyor, diye itham edilirdi.
O, pek ok ilimleri iine alan bu Kurn- Azmi baka yerden renmeden ve
okumadan getirince, bu onun mucizelerinden biri olur. u yet-i kermede kastedilen
budur:
., = , | = _ | . , c , , , - = | = - - , | - , . - , .t ,

44
el-Mevdd, Tefhmul-Kurn, c.2, s.92.
45
er-Raz, Mefthul-Gayb, c.15, s.20.
46
el-Al 87 / 6.
240

Sen bundan nce ne bir yaz okur, ne de elinle onu yazardn. yle olsayd,
btla uyanlar kuku duyarlard.
47

3-Yaz yazmay renmek kolay bir eydir. nsanlarn zek ve kavray en az
olan bile az bir almayla yaz yazmay reniyor. Bunu renememek anlayta
byk bir eksiklii gsterir. Sonra Allah Tel ona ncekilerin ve sonrakilerin ilmini
vermi. Hibir beerin ulaamayaca ilimleri ve hakikatleri kendisine ihsan etmitir.
Akl ve anlaytaki bu byk kuvvetle birlikte, Cenb- Hak, onu, insanlarn akl ve
anlay en az olanna bile renmesi kolay gelen yaz yazmay renmemi bir
durumda brakt. Birbirine tezat olan bu iki durumun bir araya gelmesi iki zt eyin bir
araya gelmesi gibidir. Bu, harikulade bir itir ve ancak mucizelerde olur.
4. Peygamberin Tevrattaki zellikleri
yet-i kermede Raslullah (s.a.v.)in son peygamber olarak zelliklerinin
Tevrat ve ncilde yazl olduu ifade edilmektedir. Peygamber Efendimiz (s.a.v.)
Tevratta yazl zellikleri hakknda u hadis-i erifte bilgi verilmektedir:
At ibnu Yesr yle dedi: Ben, Abdullah ibn Amr ibni'l-s (r.a)'a kavutum
da ona:
Sen bana Raslullah(s.a.v.)'n Tevrat'ta yazl olan sfatndan haber ver,
dedim.
Abdullah ibn Amr te'kdli olarak yle cevb verdi:
Evet, vallahi Raslullah Kur'n'daki sfatlarnn bzsyle muhakkak
Tevrat'ta vasflandrlmtr (ki yledir): Ey Peygamber, biz seni hakkaten bir hid,
bir mjdeci, bir korkutucu ve mmlere bir koruyucu olarak gnderdik. Sen elbette
benim kulum ve raslmsn. Ben sana Mtevvekkil adn verdim. Bu peygamber
kt huylu, kat kalpli, arlarda rgan deildir. O ktle ktlkle mukabele
etmez, fakat o ktl afv ile, mafiret ile karlar. Allah erilmi, sapm olan milleti
bu peygamber ile onlar L ilahe illallah demeleri suretiyle dorultmadka, o

47
el-Ankebt 29 / 48.
241

peygamberin ruhunu asla kabzetmeyecektir. Allah birok kr gzleri, birok sar
kulaklar, birok kapal kalbleri bu tevhd kelimesiyle aacaktr
48

5. Raslullah (S.A.V.) Okur Yazar Olmamas ve Kukunun
Engellenmesi
= _ | . , c , , , - = | = - - , | - , . - ., = , | , .t , ` = `, , ` = , , ,
., |=| | , , \ , = , - , - | , | , =| _ = = _ , . ,
Sen bundan nce ne bir yaz okur, ne de elinle onu yazardn. yle olsayd,
btla uyanlar kuku duyarlard.
Hayr, o (Kur'an), kendilerine ilim verilenlerin snelerinde (yer eden) apak
yetlerdir. yetlerimizi, ancak zalimler bile bile inkr eder.
49

Peygamber Efendimiz (s.a.v.) okur-yazar olmamas,
50
her eyi bir program
dhilinde yapan Cenb- Hak tarafndan huss olarak temin edilmitir. Onun
peygamberliinden phe duyabileceklere bir rahmet, gerei grebilmeleri iin apak
bir delil olarak onun bu hususiyete sahip olmas salanmtr.
Her dnemde Peygamber Efendimiz (s.a.v.)in risaletini kabul etmek
istemeyenler, onun getirdii yetleri baka yerlerden okuyup aktard iddiasnda
bulunabilirler. Ama bu yet aka gsteriyor ki, Raslullah (s.a.v.) kendisine
peygamberlik verilmeden nce de okur yazar deildi.
Yine her trl frsat Raslullah (s.a.v.)in aleyhine kullanmaya alan
mrikler, onun okur yazar olmad ok iyi biliyor olmasalard, bu yetlere iddetle
kar karlar, Peygamber Efendimiz (s.a.v.)e kar kullanrlard.

48
Buhr, Buyu 50.
49
el-Ankebt 29 / 48-49.
50
Bkz. Kaya, Remzi, Kuranda Hz. Peygamberin Beer ve mm Oluu, Uluda n.
lahiyat Fak. Dergisi, c.11, say.1 (2002), s. 36.
242

Bunu yapamadklar iin mrikler kendilerince baka bir bahane uydurarak,
bakalarna yazdryor kendisine sabah akam okunuyor eklinde iddiada bulundular.
51

Bu iddialar bile Raslullah (s.a.v.)in okuma yazma bilmediinin kendi azlarndan bir
delilidir.
Burada det bakn okuma yazma bilmeyen bir insan nasl olur da bu kadar
mkemmel bir kitab size getirebilir, denmektedir. Bunda dikkat ekici bir durum
meydana getirilerek kukuya debilecek olanlara bir ipucu verilmi olmaktadr.
C. Kurnn mmlere Gre Oluu
Peygamberler, gnderildikleri topluma hitab ettikleri iin vahiy onlarn
durumuna gre nazil olur ve gelen eriat da muhatablarn hususiyetlerini dikkate alr.
= , - = , , = , - -| = , , , | `, , , | - - , | . . , | , ,, = _ - = _ | - , - | ,
,, | , . ,
(Allah'n emirlerini) onlara iyice aklasn diye her peygamberi yalnz kendi
kavminin diliyle gnderdik. Artk Allah dilediini saptrr, dilediini de doru yola
iletir. nk O, g ve hikmet sahibidir.
52

yet-i kermede peygamberlerin gnderildikleri kavmin diliyle gelmesinin
sebebi olarak, vahyi onlara aklamalar gsterilmektedir. Vahiy, Allah Telnn
insanlardan yapmalarn veya yapmamalarn istedii hususlar ihtiva ettii iin, bunda
nemli olan muhatablar tarafndan vahyin anlalmasdr. Dolaysyla eriatn toplumun
durumu gzetilerek gnderildiini buradan karmak mmkndr.
Kurnn indii toplum mmdir. Onlara gnderilen peygamber, yani Hz.
Muhammed (s.a.v.) mmdir. O halde onlara gnderilen eriatn da mm olmas,
mmlere gre olmas gerekir.

51
el-Furkn 25 / 5.
52
brhim 14 / 4.
243

Bu durumu atb (v. 790/1388) yle ifade etmektedir: eriatn ilk
muhatablar mm olduu iin, bu mbarek eriat da mmdir. nk maslahata en
uygun olan budur
53

mm olan Peygamber (s.a.v.)in, zel olarak Araplara, genel olarak da onlarn
dndaki kimselere getirdii eriat; ya Araplarn sahip olduu mmilik vasfna uygun
olacak veya olmayacakt. ayet bu vasfa uygunsa eriatn mm oluunun veya
mmlere gre oluunun mns budur. Eer bu vasfa uygun deilse eriatn; Araplarn
bilmedii bir ekilde olmas, dolaysyla onlarn bilinen seviyesine uygun olmamas
gerekecekti. Bu ise, iin tabiatna aykrdr. Zira, Araplarca bilinen eyler zerine
eriatn bina edilmesi gerekir. Araplar ise Allahn onlar vasflandrd mmlikleriyle
tannrlar. O halde eriat da mmdir.
54

D. Raslullah (S.A.V.) Btn nsanlara Gelmitir, mmidir
- | , | _ | | = .| c - - | =| -, - , , | , -| ,, = _ _` , | ,, | , | _ , , , | ,
- | , - , - -| , - , =| `_`- | | `_ ,| - |, = _ -| , , - \ ., , . = , , , \t ,
De ki: Ey insanlar! Gerekten ben sizin hepinize, gklerin ve yerin sahibi olan
Allah'n elisiyim. Ondan baka tanr yoktur, O diriltir ve ldrr. yle ise Allah`a ve
mm Peygamber olan Reslne -ki o, Allah'a ve onun szlerine inanr iman edin ve
O'na uyun ki doru yolu bulasnz.
55

Burada Cenb- Hak, Hz. Muhammed (s.a.v.)in Allahn elisi olarak herkese
gnderildiini haber vermi. Ardndan herkesten, nceki kitaplarda vadedilen ve
mjdelenen mm peygambere uymalarn ve ona iman etmelerini emretmi. Zir
onlarn kitaplarnda bu ekilde vasflanmtr.
56


53
atb, Eb shk brahim b. Musa b. Muhammed, el-Muvafakt f Usli-era,
rh.Abdullah Draz, Msr: el-Mektebet't-Ticariyyeti'l-Kbra, ty., c.2, s.69.
54
atb, el-Muvafakt, c.2, s.70.
55
el- Arf 7 / 158.
56
bn Kesir, Tefsrul-Kurnil-Azm, c.3, s.490.
244

Burada da Allaha ve mm peygambere inann diyor. Peygamberin mm
olmasyla ona iman arasnda bir balant kuruluyor.
mm oluunun bir anlam, yani byle bir kitab kendisi yazamaz. Dolaysyla
Allahtan geldii konusunda pheniz olmasn
Dieri ise anasndan doduu gibi kalm bir ey renmemi insanlarn bile
anlayabilecei sadelik ve aklkta bir dine sizi davet ediyor. Dolaysyla ben
bilmiyorum anlamyorum gibi mazeretler sz konusu olmamaldr.
1. Araplarn Peygamberin mmi Olmas ve Cihana Hitap
Araplarn ve onlarn iinden gelen peygamberin mmi olmas risaletin btn
cihana hitap etmesini salamtr.
Kurn- Kerm, en temel konularda, herkese ulaabilecek bir seviyeyi esas
almtr. mmlik vasfn tayan yani sonradan ilim tahsili yoluyla elde edilen herhangi
bir bilgiye sahip olmayan anasndan doduu gibi devam eden kimselere hitab
edebilmektedir. lk muhatablarnn bu zellie sahip olmas bir rastlant deildir.
, -| . _`, ,| , - -| ,, = _ | , | - _ - = - | , | ` = - . - , - _ = , .- ,
Muhammed, sizin erkeklerinizden hibirinin babas deildir. Fakat o, Allah'n
Resl ve peygamberlerin sonuncusudur. Allah her eyi hakkyla bilendir.
57

Hz. Muhammed (s.a.v.)in son peygamber olduunu, dolaysyla ondan sonra
baka peygamber gelmeyeceini bize bildiren; Raslullah (s.a.v.)den sonra vahyin
kesilecei, bu sebeple Kurnn kyamete kadar hkm srecei gereini bize
ulatran Allah Teldr.
O Allah, Her canlya bulunduu ortamda hayatn devam ettirebilmesi ve
kendini koruyabilmesi iin eitli hususiyetler vermitir. Mesela ahtapot ve bukalemun
bulunduu yerin durumuna gre renk ve desen deitirebilme gibi bir zellie sahiptir.

57
el-Ahzb 33 / 40.
245

nsan ve dier canllara eitli yollarla giren virsler, kendilerini yok etmek iin
kullanlan ilalara kar yeni savunma mekanizmalar gelitirerek, ilalarn etkisiz
olmasn salayabilmektedir.
Burada verdiimiz bir iki rnek gibi pek ok misal getirmek mmkndr.
Sradan canllarn bile hayatlarn devam ettirmeleri iin gerekli olan ihtiyalarn bilip
onlara byle ok zel hususiyetler baheden Allah Tel gkleri ve yeri emrine made
kld, dnyay kendisi iin bir imtihan yeri olarak hazrlad insanlarn kyamete
kadar ortaya kacak ihtiyalarn bilmez olur mu?
Bundan dolay Hz. Musan o dnemde yaayan btn erkek ocuklarn
ldrlmesi emrini veren firavunun saraynda yerletirilip bytlmesi bir tesadf
deilse, Raslullah (s.a.v.)in de Mekkede peygamber olarak gnderilmesi bir tesadf
deildir.
Bu sebeple Kurn, doumundan itibaren zel hibir eitim almam bir
peygambere ve mmlik vasfyla bilinen bir millete indirilmitir. Bu ise Kurnn btn
insanlara hitap edebilmesini salayan hususiyetlerdendir.
Onun temel yaps en sade insana hitab edecek ekilde olmasna ramen o ayn
zamanda her bilgi dzeyine sahip insanlara da hitab edebilecek bir zellie sahiptir.
Bunun en gzel gstergelerinden biri de mmlere gelen bir mm peygamber,
slm toplumunda yle bir zihniyet deiiklii meydana getirmitir ki, Mslmanlar
ksa srede ilim bakmndan dnyada hatr saylr bir konuma gelmilerdir. Ayrca
onlar, bu durumlarn daha da gelitirerek, hem bilgi reten hem de ilim dnyasna yn
veren bir seviyeye ulamlardr.
2. ller mmlere Gre Hitab Herkese
Kurn- Kerm herkesin anlayabilecei ller vermektedir. Peygamber
Efendimiz (s.a.v.)in mm bir toplum arasndan Allahn elisi olarak gnderilmesinin
sebeplerinden biri de budur.
246

Buna misal olarak namazlarn klnaca zamanlarn tayin edilmesi
gsterilebilir. Namaz vakitleri gnein hareketleri esas alnarak tesbit edilmitir. Buna
gre gnein domas, batmas, leyin en tepe noktasnda olmas, fecr vakti
gkyznde gnn ilk aydnlanma belirtileri, akamdan sonra havann iyice kararmas,
glgelerin boyutu gibi kstaslar, namaz vakitlerinin belirlenmesinde esas alnmtr.
Bu ller en ilkel artlarn hkm srd yerlerde kullanlabildii gibi en
yksek yaam seviyesine ulalm blgelerde de ayn ekilde kullanlabilmektedir.
Tabi artlarn hkm srd yerdeki insanlar gnee bakarak vakti bilirler.
Teknolojinin gelitii yerdeki insanlar da gnein hareketlerini saat cinsinden belirler.
Bylece herkes saatine bakarak ibadet zamanlarn bilebilirler.
Vahyin indii dnemin artlar belli olmakla birlikte gnmzde bile dnyann
her kesinde durum ayn deildir. Dnya sadece gelimi blgelerde yaayan
insanlardan ibaret deildir. ller btn insanlara gre verilmektedir. Afrikadaki yerli
de ilh hitaba muhatabdr, gkdelenlerde yaayanlar da. slm hepsini kucaklayacak
hususiyetlerle donatlmtr.
III. Cinler
Cinler de insanlar gibi Allaha kulluk etmeleri iin yaratlm varlklardr.
. = , - , | | , , | | . - - , ,
Ben cinleri ve insanlar, ancak bana kulluk etsinler diye yarattm.
58

Cinler iinde de mslman, kafiri, iyisi ve kts vardr. Allaha kar hibir
hkmleri olmayp hepsi aciz ve mesuldrler. Allaha iman edenlerin onlarn
erlerinden korkmas gerekir.
59


58
ez-Zriyt 51 / 56.
59
Yazr, Hak Dini Kurn Dili, c.8, s.5382.
247

, , - | = - | , - - ., = , - _ | - - , = , - , - , = , _ , - | , | -
, \-- ,
Cinleri Allah'a ortak kotular. Oysa ki onlar da Allah yaratmt. Bilgisizce
O'na oullar ve kzlar yaktrdlar. H! O, onlarn ileri srd vasflardan uzak ve
ycedir.
60

Tpk insanlar da olduu gibi Allah Telya ortak koanlar, ona ocuk isnad
edenleri bulunmaktadr.
A. Hangi zden Yaratldklar
Cinlerin yaratllar insandan farkldr. nsanlar topraktan cinler ise ateten
yaratlmlardr.
- _ | , = = - . . , | , \. , _ - _ _ - - . | - , \ ,
Allah insan, pimi amura benzeyen bir balktan yaratt.
Cinleri z ateten yaratt.
61

Mric ( _ _ -), kark demektir. ism-i meful manasna ism-i faildir. Yani cinleri
baka unsurlarla bir araya gelmi ate karmndan yaratlmtr. Ancak ate arlkldr.
Tpk insanlarn yaratlnda ate unsurlarndan olan tabi scaklk olmakla birlikte
toprak daha arlkl olduu gibi.
62

, | - = | ., . - , - - , = = - . . , , ;, .| _ - , | - - . | , v ,

60
el- Enm 6 / 100.
61
er-Rahmn 55 / 14.
62
bn ur, Muhammed et-Tahir, Tefsrut-Tahrr vet-Tenvr, Tunus: ed-Drut-Tunsiyye
lin-Ner, 1984, c.27, 245.
248

Andolsun biz insan, (pimi) kuru bir amurdan, ekillenmi kara balktan
yarattk.
Cinleri de daha nce zehirli ateten yaratmtk.
63

Bu yet gstermektedir ki cinler insanlardan nce yaratlmtr. Yine Cenb-
Hakkn deme secde edilmesini emrettii kssadan da cinlerin insanlardan nce
mevcut olduunu anlamak mmkndr.
B. Cinlerin Kurn itmeleri
_ = - | _ | , _ - | | , - | - = , , | ` | - ` , \ , | - , - \ = =| _ | , = , ,
= - | `, , = = , , = | | - , - = = - `, _ = - _ | - - | , , ,, = ,, , . - | = = = -| _ -
, . ,
(Reslm!) De ki: Cinlerden bir topluluun (benim okuduum Kur'an')
dinleyip de yle syledikleri bana vahyolunmutur: Gerekten biz, hrikulde gzel bir
Kur'an dinledik .
Doru yola iletiyor, ona iman ettik. (Artk) kimseyi Rabbimize asla ortak
komayacaz.
Hakikat u ki, Rabbimizin n ok ycedir. O, ne e ne de ocuk edinmitir.
64

Bu yet-i kermede bahsedilen cinlerin Kurn- Kermi iitmeleri ve ona
hayran kalmalar ve bu durumu dier cinlere anlatmalar hadisesi u hadis-i erifte
teferruatl bir ekilde dile gitirilmektedir:
bni Abbs'dan yle rivayet edilmitir: Raslullah (s.a.v.) ne cinlere Kur'n
okudu, ne de onlar grd, (yalnz u oldu): Raslullah (s.a.v.) ashabndan bir cemaatle

63
el-Hicr 15 / 26.
64
el-Cinn 72 / 1-3.
249

birlikte Ukz panayrna gitmeyi kasdederek yola ktlar. O tarihte eytanlara semadan
haber almak men edilmi; zerlerine gktalar atlm, bunun zerine eytanlar
kavimlerinin yanna dnmler. Kavimleri onlara: Size ne oldu demiler. eytanlar:
Semdan haber almaktan menedildik. zerimize gk talar gnderildi. diye cevap
vermiler. Kavimleri:
Bu mutlaka yeni zuhur etmi bir eyden dolay olacak. Siz hemen yeryznn
arkn, garbn dolan da bakn. Semdan haber almanza mni olan bu ey nedir?
demiler. eytanlar da yerin arkn, garbn dolamaya gitmiler, Tihme taraflarn
tutan takm -Ukaz panayrna gitmekte olan Peygamber (s.a.v.) Nahle denilen yerde
ashabna sabah namazn kldrrken onun yanna uramlar. Cinler Kur'n' iitince onu
dinlemiler ve (birbirlerine) Semdan haber almamza mni olan ite budur, demiler.
Mteakiben kavimlerine dnerek:
Ey kavmimiz! Biz doru yolu gsteren alacak bir kret dinledik. Ve ona
man ettik, bundan sonra Rabbimize asla hi bir eyi ortak komayacaz. demiler.
Bunun zerine Allah (azze ve celle) Peygamberi Muhammed (s.a.v.)'e:
Deki! Bana cinlerden bir takmnn (okuduum Kurn) dinledikleri vahy
olundu.
65
yeti kermesini indirdi.
66

- | = = = -| _ - ,, = ,, , . , . , , = -| _ - | , | ,, | . | | , ,
_ , . ` | - , - , . ., - , , | - , - _ . - | , ,
Dorusu bizim beyinsiz olanmz (iblis veya azgn cinler), Allah hakknda pek
ar yalanlar uyduruyormu.
Halbuki biz, gerek insanlar gerekse cinler Allah hakknda asla yalan
sylemezler, sanmtk.

65
el-Cinn 72 / 1.
66
Buhr, Tefsir, Cinn 1, Ezan 105; Mslim, Salat 149; Tirmiz, Tefsir, Cinn.
250

u da gerek ki, insanlardan baz kimseler, cinlerden baz kimselere snrlard
da, onlarn taknlklarn arttrrlard.
67

C. Cinlerin Gayb Bilmemesi
Allah Tel Sleyman (a.s.) rzgarn emrinde olmas,
68
hayvanlarn dilini
anlamas,
69
bir ksm cinlerin emri altnda almas
70
gibi zel nimetler ihsan etti. Bu
sebeple cinler onun istei dorultusunda alrlard. Sleyman (a.s.) ssna dayanm
bir vaziyette cinlerin almasn izlerken kendisine emr-i hak vaki oldu. Allah
Telnn hikmeti gerei Sleyman (a.s.)dmeden ylece uzun bir mddet kald. Onun
kendilerini gzetlediini zanneden cinler almaya devam ediyordu. te bu hadise
zerine Cenb- Hakkn emriyle bir kurt sy iinden yemeye balad. Bunun zerine
sann krlmasyla yere den Sleyman (a.s.)in vefat etmi olduunu fark eden
cinlerin bu durumlarna hayflanmalar
71
u yet-i kermede ifade edilmektedir:
- - | . - | _ | | -, . | , - , - _ - , ,| . - = , | - , - , = | , | . | | . , ,
, , | - . , - | ., - , , _ , | = = - | _ , \. ,
Sleyman'n lmne hkmettiimiz zaman, onun ldn, ancak
deneini yiyen bir aa kurdu gsterdi. (Sonunda yere) yklnca anlald ki cinler
gayb bilselerdi, o kk drc azap iinde kalmazlard.
72

Burada asl nemli olan baz insanlarn cinler geyb bilebilir diye inanmalarnn
gerek olmadnn apak bir ekilde ifade edilmesidir.

67
el-Cinn 72 / 4-6.
68
Sd 38 / 36.
69
en-Neml 27 / 16.
70
Sebe 34 / 12
71
es-Sbn, Muhammed Ali, Safvett-Tefsr, Beyrut: lemul-Ktb, 1986, c.2, s.868.
72
Sebe 34 / 14.
251

D. Cinlerin Semann Katlarna kamamalar
. , | - , , , =| .| , _ , , , - = - . _ - . = , = , v , , | _ | , ., -. , |
. - - ., = , _ - | | , t , ` . = ` = = - , , | _, - . , , ` . | ` = , = - - , | - = | . = - - | ,
, \- ,
Biz yakn g, bir ssle, yldzlarla ssledik.
Ve (gkyzn) itaat dna kan her eytandan koruduk.
Onlar, artk mele-i a'l'ya (yce toplulua) kulak veremezler. Her taraftan
talanrlar.
Kovulup atlrlar. Ve onlar iin srekli bir azap vardr.
Ancak (meleklerin konumalarndan) bir sz kapan olursa, onu da delip geen
bir parlak k takip eder.
73

Cinlerin gklere kabilirler ama belli bir snrdan teye gidemezler. O snrdan
teye geemezler ve Mele-i Al'daki konumalar dinlemek isterlerse orada
durdurulurlar. Gizlice dinlemeye alrlarsa, yldz ateiyle kovulurlar. Bu ekilde,
mrik Araplar'n, cinlerin Allah'n gaybn ve O'nun srlarn bildiklerine dair olan
yanl dnceleri reddedilmektedir.
74

E. Raslullah (S.A.V.) Cinlere Husus Olarak Kurn Okumas
Raslullah (s.a.v.)in cinlerle grp onlara Kurn- Kerm okuduunu u
hadis-i eriften reniyoruz:
mir yle demitir: Alkame'ye sordum: bni Mes'ud, Raslullah (s.a.v.) ile
birlikte cin gecesinde bulundu mu? dedim. Alkame:

73
es-Sfft 37 / 6-10.
74
el-Mevdd, Ebul-Al, Tefhmul-Kurn, c.6, s.440.
252

bni Mes'ud'a ben sordum ve: Sizden biriniz Raslullah (s.a.v.) ile birlikte
cin gecesinde bulundu mu? dedim, bni Mes'd:
Hayr, lkin bir gece biz Raslullah (s.a.v.) ile birlikte bulunduk. Bir ara
onu kaybettik ve kendisini vadilerde, da yollarnda aradk; acaba (Cinler tarafndan)
uuruldu mu, yoksa gizlice ldrld m? dedik. Ve bylece bir kavmin
geceleyebilecei en kt geceyi geirdik. Sabahlaynca bir de baktk Raslullah (s.a.v.)
Hir tararndan ka geldi.
Y Raslllah! Seni kaybettik, aradk fakat bulamadk. Bu yzden bir
kavmin geceleyecei en kt geceyi geirdik dedik. Bunun zerine Raslullah (s.a.v.):
Bana cinlerin dvetisi geldi. Onunla gittim de cinlere Kur'n okudum.
buyurdular. Ve bizi gtrerek cinlerin izlerini, atelerinin eserlerini bize gsterdi. Cinler
kendilerine azklarn sormular, o da:
Elinize geen, zerine besmele ekilmi her kemik olabildii kadar bol etli
olarak sizindir. Her deve tezei de hayvanlarnza yemdir. buyurmular. Mteakiben
Reslllah (s.a.v.) (Bize dnerek):
Binaenaleyh siz bunlarla taharetlenmeyin! nk onlar din kardelerinizin
yiyeceidir. buyurdu.
75








75
Mslim, Salt 150.
253

IV. Kurnn Peyderpey nmesi
Cenb- Hak her eye kadirdir. Kurn- Kerm bir defada toplu olarak
indirmeyi murad etseydi pekl bunu yapabilirdi. Ancak Kurn peyderpey indirmeyi
dilemesi bunda baz huss noktalarn olduunu gstermektedir. Bu inceliklerden bizim
kavrayabildiimiz bazlar unlardr.
A. ddialara Cevap
Peygambere yneltilebilecek olan ithamlar ortadan kaldrmak iin toplu olarak
indirilmemitir. Bylece bakalar tarafndan bir araya getirilerek tertib edilmitir
dncesinin domasna engel olunmutur.
76

ayet Kurn- Kerm toplu olarak indirilseydi; her vesileyle Hz.
Muhammedin bir peygamber, Kurnn da ona indirilmi bir kitap olduunu kabul
etmek istemeyen ve bu konuda bahaneler arayan kiiler; bu kitab daha nce baka
yerlerden topland, bir araya getirildi, zerinde dnld ve sonradan insanlara
sunuldu eklinde iddialar ileri srebilirlerdi.
Nitekim benzer iddialar, Kurn- Kerm peyderpey inmi olmasna ramen
yine de mrikler dile getirmektedir.
- = . - ` ; , | - , - - - | ` c , | , = . , , =| , | _ _ , . , , | |
| | _ | = | , = | , - , - _ _ , , , _ | , ,
nkr edenler: Bu (Kur'an), olsa olsa onun (Muhammed'in) uydurduu bir
yalandr. Baka bir zmre de bu hususta kendisine yardm etmitir, dediler. Bylece
onlar hi phesiz hakszla ve iftiraya bavurmulardr.
Yine onlar dediler ki: (Bu yetler), onun, bakasna yazdrp da kendisine
sabah-akam okunmakta olan, ncekilere ait masallardr.
77


76
Bilmen, mer Nashi, Byk Tefsir Tarihi: Tabaktl-Mfessirn, stanbul: Bilmen
Yaynevi, 1973, c.1, s.15-16.
254

B. Mkellefiyet Birden Olursa Muhatab Zorlanr
Hepsi birden inseydi Mslman olanlar btn emir ve yasaklarla hemen yz
yze gelecekti. nsanlar slamla yeni tantklar iin bu onlara zor gelecekti. Hem de
slama girenlerin says bu kadar ksa zamanda ok byk rakamlara ulaamayacakt.
Bu konuda, asr- saadeti, o dnemde yaayan insanlarn durumlarn, Kurn-
Kermin ini safhalarn, onun ahkamn ve Peygamber Efendimiz (s.a.v.)in
uygulamalarn en iyi bilenlerden biri olarak Hz. ie (r.a.) validemizin kanaatini u
hadis-i erifte grmek mmkndr.
Ysuf b. Mhek yle rivayet etmitir: Ben M'minlerin annesi ie (r.a.)nn
yanndaydm. Derken onun yanna Irakl bir kimse geldi de:
Kefenin hangisi daha hayrldr? dedi. ie:
Yazk sana! (Artk lmnden sonra hislerin btl olduu iin) sana ne zarar
verebilir ki? dedi.
Bu sefer o Irakl zt:
Ey m'minlerin annesi, bana kendi Mushaf'n gster, dedi. ie:
Niin? diye sordu. O zt:
Ben md ederim ki, Kur'n' senin Mushaf'na gre te'lf ederim. nk
Kur'n te'lf edilmi olmayarak okunuyor, dedi.
ie:
Dier srenin kraatinden evvel Kur'n'in hangi sresini okumu olsan sana
ne zarar verir ki? Kur'n'dan ilk nazil olan Mufassal'dan, iinde cennet ve ate
zikrolunan bir sredir. Nihayet insanlar slm'a dndkleri zaman, hall ve haram nazil
oldu. ayet ilk evvel arab imeyin yasa inseydi, insanlar elbette: Biz ebeden

77
el-Furkn 25 / 4-5.
255

arb brakmayz, derlerdi. Ve ayet yine ilk evvel Zina etmeyin yasa inmi
olsayd, insanlar muhakkak: Biz zinay ebeden brakmayz, diyeceklerdi. Yeminle
sylyorum ki, ben henz oyun oynayan bir kz ocuu iken Mekke'de Muhammed'e:
Bilakis kyamet onlara vdedilen asl saattir ve o saat daha bell ve daha acdr.
78

inmitir, el-Bakara ile en-Nis Sreleri ancak ben Peygamber'in yanndayken in-
milerdir, dedi.
Rv dedi ki: Bundan sonra ie, o Irakl iin Mushaf' meydana kard ve o
ahsa srenin -bir rivayette: Srelerin- yetlerini iml ettirip yazdrd.
79

Hz.ienin verdii bu bilgilerden anlyoruz ki balang imana dair meseleler
ne kmaktadr. nsnalar imana tavik etmek iin cennet ve cehennemden
bahsedilmektedir. Daha sonra insanlar slm ilerine sindirdiklerinde haram ve helale
dair meseleler zerinde durulmaya balanmtr.
Bu Kurnda insanlar iyi ynlendirmek ve bu yolda yrrken de
zorlanmamalarn salamak iin kullanlan bir usuldur.
Bir de bu konuda btn emir ve yasaklar, kiinin bir anda uygulamaya
almas, insan iin ok zor bir durumdur. Bu sebeple emir ve yasaklar gerektii gibi
yerine getirilemeyecek ve bu konularda eksiklikler ortaya kacakt.
Yine bir emir ve yasak geldikten sonra kiinin onu yerine getirememesi, emir
ve yasaklar uygulama konusunda kiilerde bir gevekliin meydana gelmesine sebep
olurdu. Emir ve yasaklar uygulayamama, belki ilk anda ahkamn btnne muhatab
olmaktan kaynaklanan zorlua bal olabilirdi. Ama buradaki geveklik sonradan, eksik
braklan ahkam uygulanmak istendiinde, bunun kiiye zor gelmesi sonucunu
douracakt.
Zira itaatsizlik bir defa kiinin ruhuna iledi mi ondan kurtulmak kolay
deildir. Byle bir duruma dm kii hadiseler karsnda bahaneler bulma yolunu

78
el-Kamer 54 / 46.
79
Buhr Fadilul-Kun 6.
256

tercih edecekti. Dolaysyla bunca zaman yapmadm bir defa daha yapmasam ne olur
eklinde itaatsizlie mazeret bulma kaps alacakt.
C. Kurnn Kalbe iyice yerlemesi
Peygamber Efendimiz (s.a.v.) ok ksa zamanda fert ve toplumda ok byk
bir deiime sebep olmutur. Gerekletikten sonra tabi olarak grnen bu sonuca
ulamak hi de kolay olmamtr.
Bu noktaya gelinceye kadar aalamalar, eziyetler, ikenceler gibi pek ok
sknt ekilmitir. Bunlara gs germek kolay bir ey deildir. Bu srete Cenb-
Hakkn destei devaml Raslnn yannda olmutur.
Her konuda ilh vahyi kabul etmemek iin bir bahane bulan mrikler,
Kurn- Kermin bir defada toplu olarak indirilmemesini de dillerine dolamlard.
Onlarn bu itirazlarna cevap vahiy kanalyla gelmitir:
_ = . - , .`, | c | = = - - - . | - , - ,` | , | , =| , | , , ,
| , , c , | , | | , = - _ . . - | ` , ,
nkr edenler: Kur'an ona bir defada topluca indirilmeli deil miydi? dediler.
Biz onu senin kalbine iyice yerletirmek iin byle yaptk (para para indirdik) ve onu
tane tane (ayrarak) okuduk. Onlarn sana getirdikleri hibir temsil yoktur ki, (onun
karlnda) sana dorusunu ve daha an getirmeyelim.
80


Burada vahyin peyderpey inmesine itiraz edenler:
bn Abbasa gre Kureyin inkrclardr.
Dier bir gre gre ise bunlar Yahudilerdir. Kurnn ksm ksm indiini
grdklerinde Yahudiler: Tevratn Musaya, ncilin sya, Zebrun Davda

80
el-Furkn 25 / 32-33.
257

indirildii gibi Kurn da Muhammede bir defa topluca indirilmeli deil miydi?
dediler.
81

Raslullah (s.a.v.) okuyup yazmayan bir mm olmas hasebiyle durumu, Musa
(a.s), Davd (a.s.) ve s (a.s.)n durumundan farklyd. nk onlar okur ve yazar
idiler. Dolaysyla onlar iin vahyi alma ve ezberlemede bir zorluk yoktu.
82

( = . - , .`, | ) Onunla kalbini kuvvetlendirelim diye byle blm blm
indirdik. Bu, her yeni vahiy indiinde, kalp kuvvetinin artmasdr.
83

Kurn ksm ksm indirmemiz, kalbine iyice yerletirmek; yani
ezberlenmesi, onunla kalbinin glenmesi ve seni ferahlatmamz iindir. Zira
Raslullah (s.a.v.)in kalbine gam geldiinde ona bir iki yet iner onlarla ferahlard.
Mslmanlara kabul daha kolay oldun diye byle yaplmtr. Zira ahkam ve
eriatn tamam bir defada indirilseydi, srailoullarna zor geldii gibi Mslmanlara
da zor gelirdi.
84

Ardndan inkarc topluluun durumu yle vasflanmaktadr:
, , = = | - = c | | , , - _ | , , , , - _ - . = , , =| , . ,
Yzkoyun cehenneme (srlp) toplanacak olanlar; ite onlar, yerleri en
kt, yollar en sapk olanlardr.
85


81
el-Kurtub, el-Cmiu li Ahkmil-Kurn, c.13, s.28.
82
ez-Zemaher, el-Kef, c.3, s.91.
83
el-Vahid, el-Vecz, c.2, s.778.
84
Ebul-Leys es-Semerkand, Bahrul-Ulm, c.2, s.460.
85
el-Furkn 25 / 34.
258

D. Destein Devam Ettiinin Hissedilmesi Ve lgnini Artmas
1. Her nen Vahiy Heyecan ve evk Uyandryor
Yeni ayetlerin inmesi Mslmanlarda da yeni bir heyecan uyandryordu. Bu
sayede onlar, Rablerinin gcn ve desteini arkalarnda hissediyorlard. Mslmanlar,
Kurn- Kermi hayatlarna geirme safhasnda ektikleri skntlar vahyin destei
sayesinde atlatmay baaryorlard.
Vahyin gelii bir mddet gecikse mrikler bu durumu frsat bilip hemen Rabbi
Muhammedi terketti gibi szlerle Mslmanlar taciz etmeye balyorlard. Mesel
Duh sresinin sebeb-i nzlyle ilgili rivayetlerde
86
byle bir durum sz konusudur.
87

Cndb el-Becel (r.a.)dan yle rivayet edilmitir:
(Bir ara) Cibril, Reslllah (s.a.v.)'e gelmekte gecikti. Bunun zerine
mrikler: Muhammed terk edildi, dediler. Allah (Azze ve Celle) de :
Kuluk zamanna ve sakinletii vakit geceye yemn ederim ki, Rabbin seni ne
terketti, ne de sana darld!
88
yetlerini indirdi.
89

2. lgiyi Artryor.
Raslullah (s.a.v.) kendisine inen her ayeti okuyor ve onu dinleyenlere
retiyordu. Bu yetler onlar vastasyla Raslullah (s.a.v.)in azndan bizzat
iitmeyenlere ulatrlyordu. Btn insanlar vahyi tutkuyla bekliyorlar, iner inmez onu
renmek iin can atyorlard.
90


86
etiner, Bedreddin, Ftihadan Nsa Esbb- Nzl: Kurn yetlerinin ni Sebepleri,
stanbul: ar Yaynlar, 2002. C.2, s.955.
87
bkz. Buhr, Tefsir, Duha 2, Teheccd 4, Fedilu'l-Kur'n 1; Mslim, Cihd 115.
88
ed-Duh 93 / 1-3.
89
Mslim, Cihad ve Siyer 114; Tirmiz, Tefsir, Duha 1.
90
Draz, Muhammed Abdullah, Medhal ilal-Kurnil-Kerm, trc. Muhammed Abdlazim Ali,
Eserin orj. ad: Initation au Koran Kuveyt: Drul-Kalem, 1984, s.34.
259

Kurnn ksm ksm inmesi ve vahyin ne zaman geleceinin belli olmamas,
Kurna kar ilgileri artyordu. nsanlar acaba bugn yeni bir ey nazil olacak m, yeni
bir haber var m diye heyecanl bir bekleyi iine giriyorlard.
Ayn zamanda Mslmanlar gven veriyordu. nk karlatklar hadiselerde
zor bir durum nlerine ksa, nasl olsa destek ve zm vahiyle gelir diye
dnyorlard. Bylece admlarn daha rahat ve gvenle atma imkan buluyorlard.
Muhatablar ise sorduklar sorularn ve getirdikleri misallerin karln
Kurnda bulunca ona kar ayr bir ilgi duymaya balamlardr. Her ne kadar
ilgilenmiyor gibi grnseler de sonuta onlarda vahye kulak vermekten kendilerini
alamyorlardr.
Ayrca Kurn- Kermin nazari olarak meseleleri srayla anlatan bir kitap
olmamas, insanlarn hayatndan kesitlere yer vermesi onlarn ihtiyalarn gidermesi,
ortaya kan meselelere hadiselerle balantl olarak zm retmesi, okunmasn ve
dinlenmesini de kolaylatrmaktadr. Bu sayede insanlar ona daha fazla ynelmektedir.
nk insan nazar bilgilerden ok, yaad hayattan ve kendinden bir eyler bulduu,
karlkl konumalarn olduu eserlere ynelirler.
slm edebiyat sahasnda risale trnn ok kullanlmasnn sebeplerinden biri
de bu deil midir? Risale yazarlar kendilerine aslnda bir soru sorulmad halde sanki
sorulmu gibi eserlerini soru cevap tarznda yazmay tercih ederler. Zira bu tarz
insanlarn onu daha kolay okuyup anlamasn salar.
E. Allah nancn Uygulamal Ve Doru Olarak Vermesi
Cenb- Hak kendisini, Kurn- Kermin eitli yetlerinde tantmaktadr.
Kinatta ve insan zerinde onun kudretini, yceliini gsteren saylamayacak kadar ok
alamet vardr. Btn bunlar insann gznn nne serilmitir. nsan her nereye bakarsa
baksn onun varlna delalet eden nineleri grebilir.
Bunun yannda Allah Tel, gzler nne serilmi bunca nimetin neden var
edildiini anlatmak iin peygamber de gndermitir. Onun gnderdii eli olarak
260

Peygamber Efendimiz (s.a.v.) insanlara bu nimetlerin asl sahibini, yaratcsn
tantmaya almlardr.
Allah Telnn varlna ve elisine inanm gnlden balanm mminler,
Kurn- Kermde Cenb- Hakkn her eyi grdn, iittiini
91
, gklerde ve yerde
hibir eyin kendisine gizli olmadn
92
, insanlarn akladklar veya gizli tuttuklar
eyleri bildiini
93
ifade eden ve buna benzer Allah Telnn pek ok sfatn anlatan
yetleri okuyor ve bunlara inanyorlard.
imdi meseleye k tutmas iin brahim (a.s.) bir hatrlayalm. O, Allahn
dostu Halilullah
94
sfatn alm bir kii olarak, gnlden eksiz phesiz Cenb-
Hakkn varlna, diledii her eyi yapacana, lm canllar tekrar dirilteceine
inanmasna ramen, yine de Allah Telnn lleri nasl dirilttiini merak etmi ve
Rabbinden bunu kendisine gstermesini istemitir. Rabbine kar sarslmaz bir imana
sahip olan brahim (a.s.) llerin diriliini grmeyi arzu etme sebebini, kalbinin tatmin
olmas olarak ifade etmitir.
95

Demek ki insan gnlden inand eyler konusunda bile kalbinin tamamen
tatmin olmas iin baz hususlar bizzat mahede etmek isteyebilmektedir.
te Kurn- Kermin Peygamber Efendimiz (s.a.v.)e ksm ksm inmesinin
sebeplerinden biri de budur. Zira ashab- kiram da Allah Telya hibir eyin gizli
olmadn her eyi grdn bildiini, gnllerden geenlere bile vakf olduunu
tasdik ederler, buna gnlden inanmalarna ramen ilerinde oluabilecek Allah Tel

91
el-Hacc 22 / 61.
92
el-Hucurt 49 / 18.
93
el-Bakara 2 / 77.
94
en-Nis 4 / 125.
95
Hani brahim Rabbine: Ey Rabbim! ly nasl dirilttiini bana gster, demiti. Rabbi ona:
Yoksa inanmadn m? dedi. brahim: Hayr! nandm, fakat kalbimin mutmain olmas iin (grmek
istedim), dedi. Bunun zerine Allah: yleyse drt tane ku yakala, onlar yanna al, sonra (kesip parala),
her dan bana onlardan bir para koy. Sonra da onlar kendine ar; koarak sana gelirler. Bil ki Allah
azzdir, hakmdir, buyurdu. (el-Bakara 2 / 260)
261

gryor, iitiyor, ama bunlar bir mahede etsek kabilinden arzulara vahyin bu ini
tarz bir cevap niteliindedir.
Aralarnda gerekleen hadiseler zerine vahyin inmesi, onlarn Cenb- Hak
kendilerini grp bildiine dair imanlarnn pekimesini salyordu.
F. Ayetleri Daha yi Anlamak in Uygulamaya Bir Misal
Kurn- Kermin bir ksm o dnemde ortaya km hadiseler zerine
gereklemitir. Nzle sebep olan bu hadiseler ayn zamanda Kurnn daha iyi
anlalmasna vesile oluyordu. Kurn nazar olarak gelmi olsayd anlalmas daha zor
olurdu. Bu sayede en zor meseleler gncel hayattan rneklerle tabi olarak tefsir edilmi
oldu.
Bu tpk Kurnnn doru anlalmasn salamak ve insanlara bir rnek
sunmak iin peygamber gnderilmesi gibidir. Zira Peygamber Efendimiz (s.a.v.)in
Kurn aklamas ve onu hayatnda tatbiki olmasayd, bizim Kurn doru anlayp
yaamamz ok zor olurdu. Bu sebeple Raslullah (s.a.v.) Kurn- Kermde gzel bir
rnek (sve-i hasene) olarak vasflandrlmakta ve mminlere bir model olarak
sunulmaktadr:
-| . - \ | ; , , | -| , - , . | - . - , = | -| ,, = _ _ , | . = | _ , \ ,
Andolsun ki, Resulullah, sizin iin, Allah'a ve ahiret gnne kavumay
umanlar ve Allah' ok zikredenler iin gzel bir rnektir.
96

Sebeb-i nzl bilinmeyince yanl hkm verilmesine misal:
( , - | , ` _ - = |=| , - , - , =| _ - , | ... )
97


96
el-Ahzb 33 / 21.
97
| , - , - , =| _ - , | , , - , , = |=| , - , - , - . , , - | , `_ - = |= -| , . - | ,
_ . | . ,
262

man eden ve iyi iler yapanlara tattklarndan dolay gnah yoktur
98

Rivayete gre: Osman b. Mazn ve Amr b. Madikerib yukardaki yeti delil
gstererek arabn mubah olduunu sylyorlard. ayet bu yetin sebeb-i nzln
bilselerdi bunu sylemezlerdi.
99

Zira bu yet arab haram klnmadan nce onu imi olan ve vefat eden
Mslmanlar hakknda inmitir. Sebeb-i nzlne dair rivayet u ekildedir:
Enes ibn Mlik (r.a.)dan yle rivayet edilmitir: Ben Eb Talha'nn evinde
bir iki meclisinde iki datcl yapyordum. O gn onlarn arb (hurma koruu ve
hurmadan yaplp) fadh denilen iki idi. Derken Raslullah bir nidcya emretti, o da
Haberiniz olsun ki arb haram klnmtr diye nida ediyordu. Enes dedi ki: Eb
Talha bana:
k, arblar dk! dedi. Ben kp arblar dktm.
Enes dedi ki: Medine sokaklarnda su gibi arb akt. Bu srada topluluktan
bzs:
(Uhud gn) bir topluluk karnlarnda arb olduu hlde ldrldler
(bunlar ne olacak)? dediler.
Bunun zerine Allah u yetleri indirdi:
` _ - = |=| , - , - , =| _ - , | , = |=| , - , - , - . , , - | ,
_ . | . , -| , . - | , , , - , , ,
man eden ve iyi iler yapanlara, hakkyle saknp iman ettikleri ve iyi iler
yaptklar, sonra yine hakkyle saknp iman ettikleri, sonra da hakkyle saknp

98
man eden ve iyi iler yapanlara, hakkyle saknp iman ettikleri ve iyi iler yaptklar, sonra
yine hakkyle saknp iman ettikleri, sonra da hakkyle saknp yaptklarn, ellerinden geldiince gzel
yaptklar takdirde (haram klnmadan nce) tattklarndan dolay gnah yoktur. (el-Mide 5 / 93)
99
es-Suyt, el-tkn f Ulmil-Kurn c.1, s.93.
263

yaptklarn, ellerinden geldiince gzel yaptklar takdirde (haram klnmadan nce)
tattklarndan dolay gnah yoktur. Allah iyi ve gzel yapanlar sever.
100

101

G. Zor Sorulara Cevap
Kfirlerin eitli sorular oluyordu bunlara cevap niteliinde ayetler iniyordu.
Muhataplar da ikna etmek iin kullanlan bir usuldr. Zira btn hepsi bir defada inse,
inen ayetlere bir kulp takacaklar ve yine inatlarna devam edeceklerdi. Hlbuki bu
ekilde nasl Kurn kar duralm peygamberi nasl keye sktrp arkadalar
arasnda cevap veremeyecek bir hale getirerek zor durumda brakalm diye kendilerince
ok zor sorular aryorlar veya imknsz bir isteklerde bulunuyorlard. Onlarn bu
durumlarn gsteren birka yet yledir:
, | | , , - | - , , | - _`, _ - | - _| | _| - c , | |. , , t ,
Sana ruh hakknda soru sorarlar. De ki: Ruh, Rabbimin emrindendir. Size
ancak az bir bilgi verilmitir.
102

- , , , | - ,=| , | c |= - , , -| , | , | ., - , | ,=| , | . , , = , , | , |
., |, , ; , | = , | , , = | , , ,, |
Bilmeyenler dediler ki: Allah bizimle konumal ya da bize bir yet (mucize)
gelmeli deil miydi? Onlardan ncekiler de ite tpk onlarn dediklerini demilerdi.
Kalpleri (akllar) nasl da birbirine benzedi? Gerekleri iyice bilmek isteyenlere yetleri
apak gsterdik.
103


100
el-Mide 5 / 93.
101
Buhr, Mezalim 21, Tefsir 109.
102
el-sr 17 / 85.
103
el-Bakara 2 / 118.
264

, , - . , - | = _ - , . , - , - | -| -| = _ _ | - - _ _ - - | , | | - ,
. , , , ` =, = = ` = = - -| = - ` _ - = , - - | , =| ., = , = , \. ,
Onlara bir yet geldiinde, Allah'n elilerine verilenin benzeri bize de
verilmedike kesinlikle inanmayz, dediler. Allah, peygamberliini kime vereceini
daha iyi bilir. Su ileyenlere, yapmakta olduklar hilelere karlk Allah tarafndan
aalk ve etin bir azap eriecektir.
104

Bylece sorduklar sorular ve getirdikleri misaller karln ilh vahiyde
bulmaktadr. Bu sayede mriklerin Kurn- Kerm ve peygamber zerinde oluturmak
istedikleri pheler hem ortadan kalkyor hem de zor sorulara cevap verildike
Peygamber Efendimiz (s.a.v.)in konumu daha da glenmi oluyor.
_ . . - | ` | , = - | , , c , | , | , ,
Onlarn sana getirdikleri hibir temsil yoktur ki, (onun karlnda) sana
dorusunu ve daha an getirmeyelim.
105

Dolaysyla muhatabn ihtiyac olan eyler ihtiya annda verilirse etkili oluyor
ve aklda kalr. Mesela elbise a olan ama karn a olan bir kii elbiselerle
ilgilenmeyecektir. nk ona ihtiyac yoktur. Ama karn tok olan ama elbisesi olmayan
iin durum byle deildir. O bununla daha ok ilgilenecektir.
H. Ezberleme, renme ve Uygulama Kolayl
Yeni ayetler blm blm indii iin ezberlemesi kolay oluyordu. Ayn
zamanda o gnk ashab, Kurn yaamak tatbik etmek iin reniyordu. Bir blm
reniyor onu hayatnda tatbik ediyor. Sonra dier blme geiyorlard.

104
el- Enm 6 / 124.
105
el-Furkn 25 / 33.
265

Sahabe tarafndan inen yetlerin ezberlenmesine zen gsteriliyordu. nk bu
yetler namazlarda okunuyordu.
Ayrca Raslullah (s.a.v.) Kurn- Kermi renme ve retme konusunda
ashab tevik ediyordu. Bu hususu bildiren hadislerden biri yledir:
Osmn b. Affn rivayet edildiine gre Peygamber (s.a.v.) yle buyurmutur:
Muhakkak ki en faziletli olannz, Kur'n' renen ve retendir.
106

V. Kurn- Kermin ve Hz. Muhammedin Hitab Sahas
A. Her Peygamberin stn Hususiyetlerle Gnderilmesi
Belirli dnemlerde, insanlar arasnda yaygnlaan, insanlarn ilgi duymasndan
dolay rabet gren baz hususiyetler, o dnemin ayrc vasf olarak ne kmaktadr.
Peygamber gnderilen toplumlarda da zaman zaman byle ne km vasflarla
karlalmaktadr. Mesel Mus (a.s.) dneminde sihrin yaygn olmas, sihirbazlarn
rabet grmesi; s (a.s.) zamannda tp sahasnda bir ilerlemenin olmas bunlar arasnda
saylabilir.
Bu sebeple her peygamber, kendi asrndaki artlara ve o dnemde insanlar
arasnda yaygn olarak kabul gren hususlara stn gelmeye yetecek mucizelerle
donanm olarak gnderilir.
107

Musa (a.s.) sihirbazlarn ok olduu bir asrda gnderildii iin kendisine
onlarn yaptklar sihirlere stn gelecek ekilde mucizeler verildi. O dnemde
sihirbazlar ellerindeki ipleri yere atnca insanlarn gzlerini boyamak suretiyle onlar
hareket ediyormu gibi gsterebiliyorlard. Kurn- Kerim bu hadiseyi yle anlatyor:

106
Buhr Fedill-Kurn 21.
107
el-Mverd, Ebul-Hasen Ali b. Muhammed, Almn-Nbvve, tlk. Muhammed erif
Skker Beyrut: Dru hyil-Ulm, 1992, s.76.
266

- , _ =, - , , | | _ | ., . | - , _ . | , \\ , , - | = , | | , | | , |
,, = - . , - , , , = | , \\ , | , - . _ . , = = - | | . | _ =, - _ | , , - | .,
, \\v , ., - , , - = , | _ | , , \\t , , - = , , c | , , - , \\ , .| _ | |
, = - = , \- , _ | - | `= , - , | | , \\ , . _ _ =, - `= _ , \ ,
(Sihirbazlar), Ey Musa sen mi (nce) atacaksn, yoksa atanlar biz mi olalm?
dediler.
Siz atn dedi. Onlar atnca, insanlarn gzlerini bylediler, onlar korkuttular
ve byk bir sihir gsterdiler.
Biz de Musa'ya, Asan at! diye vahyettik. Bir de baktlar ki bu, onlarn
uydurduklarn yakalayp yutuyor.
Bylece gerek ortaya kt ve onlarn yapmakta olduklar yok olup gitti.
te Firavun ve kavmi, orada yenildi ve kk derek geri dndler.
Sihirbazlar ise secdeye kapandlar.
lemlerin Rabbine iman ettik dediler.
Musa'nn ve Harun'un Rabb'ine dediler.
108

sa (a.s.)n gnderildii dnemde ise tp konusunda gelime kat edildii iin
ona da birok mucizenin yannda alaca hastalnn iyi edilmesi, llerin diriltilmesi
gibi farkl mucizelerle Allah Telnn destei gelmitir. Bu husus Kurn- Kermde
yle gemektedir:

108
el- Arf 7 / 115-122.
267

, , _=| - , | - | _` | , `, _ - - , \ , , - = | _` | , = , _ , _ | , |, = _ -, _ | ,=| -
., , | , , `, | -| . . , , _ , | _ , - | , | | - | | ; , | -| . . , , , | _ . -= - .,
_ - - , . , , | - , \ | c | . _ . , , , , , , . ,
O (Meryem olu sa), srailoullarna bir eli olacak (ve onlara yle
diyecek:) Size Rabbinizden bir mucize getirdim: Size amurdan bir ku sureti yapar,
ona flerim ve Allah'n izni ile o ku oluverir. Yine Allah'n izni ile kr ve alacaly
iyiletirir, lleri diriltirim. Ayrca evlerinizde ne yeyip ne biriktirdiinizi size haber
veririm. Eer inanan kimseler iseniz, bunda sizin iin bir ibret vardr.
109

B. Hz. Muhammed ve Kurn- Kerm
1. Mucize
Mucize, meydan okuma anlamnda, karlk verilemez, olaanst bir itir.
Hiss ve akl olmak zere iki eidi vardr:
110

Gemi mmetlere verilen mucizelerin ou hissdir. Raslullah (s.a.v.)e
verilen Kurn ise akl bir mucizedir.
-, , | - , | ` =, - = = - . ,| = - . =, , , -| = , - = - , | , _ , | - _ ,| , |
, = , | - , - - - - - _ = -| | , _ , , , | | - - , = -, - -| _ = -| - | , - ., | =| .
., | . | , - _ | _ | , - - , | ; , , - , , |
Eb Hureyre (r.a.) yle rivayet etmitir: Peygamber (s.a.v.) yle buyurdu:
Peygamberlerden hibiri yoktur ki, mucizelerden, benzerine insanlarn inand biri,
ona verilmi olmasn. Mu'cize olarak bana verilen ise, ancak Allah'n bana vahyettiidir.

109
l-i mrn 3 / 49.
110
es-Suyt, el-tkn f Ulmil-Kurn c.2, s.1001.
268

Bunun iin kyamet gnnde ben, peygamberlerin en ok tbii bulunan olacam
md ederim
111

Hadisin mns udur: Peygamberlerin mucizeleri kendi asrlarnn gemesiyle
ortadan kalkar. Onlar ancak kendi asrlarnda bulunanlar mahede edebilir. Kurnn
mucizesi ise kyamete kadar devamldr. Onun olaanst oluu uslbunda, belatnda
ve gayb haber vermesindedir. Hibir asr gemez ki o asrda olacan haber verdii bir
ey meydana kmasn. Bu da onun davasnn doruluuna delildir.
Baka bir anlam da syledir: Gemiteki apak mucizeler, hissdir. Gzlerle
ahid olunur. Salih (a.s.)n devesi, Musa (a.s.)n sas gibi. Kurn mucizesi ise
basretle yani akl, fikir ve kalbin ortak gryle mahede edilir. Bundan dolay ona
tbi olanlar daha fazla olur. nk kafadaki gzle grlen mucize, grenin olann yok
olmasyla ortadan kalkar. Akl gzyle mahede edilen ise devamldr. lk ahid
olandan sonra gelenlerin hepsi srekli olarak mahede etmeye devam eder.
112

2. Velid b. Muireye Okunan Kurn
bn Abbas(r.a.)dan yle rivayet edilmitir: Velid b. Muire Peygamberimiz
(s.a.v.)e gelmiti. Efendimiz (s.a.v.) ona Kuran okudu. Sanki Veld kalben yumuar
gibi oldu.
Bu durum Eb Cehle ulanca derhal ona gelip: Y amca! Kavmin sana biraz
mal toplamak grndeler. dedi.
Velid: Niin deyince Sana vermek iin. nk sen Muhammede ondan
gelebilecek bir ey umudu ile gittin. dedi.
Velid: Kurey kesinlikle bilir ki ben onlarn mal en ok olanlarndan
biriyim. dedi.

111
Buhr, Fadill-Kurn, 1.
112
es-Suyt, el-tkn f Ulmil-Kurn c.2, s.1001.
269

Eb Cehil de: yleyse sen Muhammed hakknda kavminin duyabilecei yle
bir sz syle ki senin onu sevmediin veya szlerini reddettiin belli olsun dedi.
Velid de; Ne syleyeyim ki vallahi aranzda iiri benden daha iyi bilen iirin
recezini, kasidesini ve cin iirlerini daha iyi tanyan hi kimse yok. Vallahi onun
dediklerinde buna benzer bir ey yok. Vallahi onun syledii szde bir tatllk, zerinde
bir parlaklk var. O szlerin ular meyveli, kknn suyu boldur. O sze kimse stn
gelemez, o sz onlara stn gelir. O altna aldn ezer dedi.
Yine Eb Cehil: Onun hakkndaki kanaatini sylemeden kavmin senden raz
olmayacak dedi.
Velid:Birakta bir dneyim deyip dnd ve yle dedi: Bu sihirbazdan
nakledilen bir sihirdi onu dierlerinden naklediyor
Bunun zerine Tek olarak yarattm bana brak ayeti indi.
113

Bu konuyla ilgili ayetler eyledir:
Tek olarak yarattm ahs bana brak! Geni bir servet ve gz nnde duran
oullar verdiim; kendisi iin nimetleri serdike serdiim kiiyi! Hl da arttrmam
umuyor. Asla! nk o bizim yetlerimize kar inatla direnmektedir. Ben de onu sarp
bir yokua sreceim! nk o, dnd tand, lt biti. Kahrolas, ne biim lt
biti! Sonra yine kahrolas ne biim lt biti! Sonra bakt. Sonra kalarn att,
suratn ast. En sonunda srtn dnp gitti, gururuna malup oldu. Bu, dedi, olsa olsa
eskilerden nakledilmi bir sihirdir. Bu, bildiiniz insan sznden baka bir ey
deildir. Ben onu sekara (cehenneme) sokacam. Sen bilir misin sekar nedir? Bitirir
de brakmaz; insanlar kavurur.
114


113
el-Hkim, el-Mstedrek als-Sahihayn, c.2, s.506.
114
el-Mddessir 74 / 11-29.
270

3. Kurnn Cihana Hitab
Raslullah (s.a.v.)Kurn onlara getirdii zaman Araplar; fasihlerin, gzel ve
ak konuanlarn en sekinleri, hatiplerin en ustalar olmalarna ramen, onlara
Kurnn benzerini getirmeleri konusunda meydan okumu ve uzun seneler onlara
mhlet vermitir. Fakat buna g yetirememilerdir.
115

Raslullah (s.a.v.)i zor durumda brakmak isteyen Mekke mrikleri Kurn
yetleri kendilerine okunduka, bununla yetinmeyip eitli isteklerde bulunmulardr.
Bunlar yle sralayabiliriz:
4. Bir Mucize Gelmeli Deil miydi? eklindeki ddia
= - = , \ | , | -`, _ - ` = , - , - , | | , | , | | ` _ , - ` , = | , -| , - , | , , , , | |
., - , ; , | ; . - - | c | . _ . , , , , - _ , = | c , - | | , \ ,
Ona Rabbinden (bakaca) mucizeler indirilmeli deil miydi? derler. De ki:
Mucizeler ancak Allah'n katndadr. Ben ise sadece apak bir uyarcym.
Kendilerine okunmakta olan Kitab' sana indirmemiz onlara yetmemi mi?
Elbette iman eden bir kavim iin onda rahmet ve ibret vardr.
116

Cenb- Hakk mriklerin mucize isteklerine kar bu yet-i kermeyi
indirerek onlara bu kitabn, apak delillerinden biri olduunu, delalet bakmndan
yeterli olduunu, peygamberlerin baka mucizeleri ve farkl delillerinin yerine getiini
haber veriyor.
117


115
ez-Zerke, el-Burhn f Ulmil-Kurn, c.2, s.91; el-Hattb, Eb Sleyman Hamd b.
Muhammed b. brhim, Beyn czil-Kurn (Sels Resil f czil-Kurn), thk. Muhammed
Halefullah, Muhammed Zell Selam, Kahire: Drul-Merif, ty., s.19.
116
el-Ankebt 29 / 50-51.
117
ez-Zerke, el-Burhn f Ulmil-Kurn, c.2, s.91.
271

5. Kurn Hz. Muhammed Uydurdu ddias
Peygamber Efendimiz (s.a.v.)in arsna kulak vermek istemeyen mrikler,
Kurn kendisi uydurdu diye iddiada bulunuyorlard. Bunun karsnda Kurn-
Kerm yetleri onlara meydan okuyan bir uslupla inmeye balad. Eer byle bir sz
uydurmak mmknse ve iddianzda hakl olduunuzu sylyorsanz, o zaman buyurun
siz de byle sz uydurun, diye ok ciddi bir teklif onlara getirildi. Bu husus yet-i
kerme yle dile getirilmektedir.
a) Kurna Benzer Bir Sz Getirin
| , - |, ., |, , ; | ., - , , , _ | . = , . , - - ., = , , | , , . ,
Yahut Onu kendisi uydurdu! mu diyorlar? Hayr, onlar iman etmezler.
Eer doru iseler onun benzeri bir sz getirsinler.
118

b) nsanlar ve Cinler Toplansalar Benzerini Getiremezler
Mriklere yaplan benzer bir sz getirme teklifi karsnda, bunun mmkn
olup olmayaca yine yet-i kermelerle onlara ifade edilmektedir:
., | , | . | = , , | , . | _ - | , | . - - | | - , | , , = - , . , | - ,
_ , , tt ,
De ki: Andolsun, bu Kur'an'n bir benzerini ortaya koymak zere ins cin bir
araya gelseler, birbirlerine destek de olsalar, onun benzerini ortaya getiremezler.
119

imdi bu yetin ne kadar mull, ne kadar kuvvetli, btn insanlar ve cinler
ile gelecek zerinde byle byk bir kesinlikle hkm vermenin, ne byk bir gayb ilmi
ihtiva ettiini ve bal bana nasl byk bir kalc mucize olduunu insaf ile dnmek

118
el-Tr 52 / 33-34.
119
el-sr 17 / 88.
272

gerekir. Bu dnldkten sonra byle bir kelmn, Allahn ilminden bir ilim getirmi
olduuna nasl phe edilir?
120

te Kuran ite ona hasm olan edipler! Onlar Kurnn nurunu sndrmeye,
emrini gizlemeye en hrsl kimselerdi. Ona kar koyma gleri yetseydi, ellerine bir
delil geirmek iin kesinlikle ona ynelirlerdi. Onlarn hibirinden bu konuda ne bir ey
yapmaya altna ne de yapmaya kalktna dair bir ey nakledilmedi.
121

Bilakis bazen inada bazen de alaya ba vurdular. Kimi zaman Sihirdir, kimi
zaman iir, kimi zaman da eskilerin efsaneleridir dediler. Bunlarn hepsi aknlk
ve mitsizlikten kaynaklanr.
122

c) Kurna Benzer On Sre Getirin
Bizzat Kurn- Kerm araclyla onlarn Kurnn benzerini
getiremeyeceklerini syledikten sonra, mriklerin Peygamber Efendimiz (s.a.v.)
hakknda, bunlar kendisi uyduruyor, iddialarn ispatlamalar iin onlara yeni bir yeni
bir frsat veriliyor ve onlara yle sesleniliyor:
- - - _ , = = - , , | | ., |, , ; | _ | . = , . , -| . . - , - = = - , - . = ,
, \ , , | , , | , - | , | . | -| , - , , | | , - , | , ,, . , , | . , ., . - , \. ,
Yoksa, Onu (Kur'an') kendisi uydurdu mu diyorlar? De ki: Eer doru
iseniz Allah'tan baka arabildiklerinizi (yardma) arn da siz de onun gibi
uydurulmu on sre getirin.
Eer (onlar) size cevap veremiyorlarsa, bilin ki, o ancak Allah'n ilmiyle
indirilmitir ve O'ndan baka tanr yoktur. Artk siz mslman oluyor musunuz?
123


120
Yazr, Hak Dini Kurn Dili, c.5, s.3206
121
es-Suyt, el-tkn f Ulmil-Kurn c.2, s.1003.
122
ez-Zerke, el-Burhn f Ulmil-Kurn, c.2, s.91.
123
Hd 11 / 13-14.
273

Bu ok ciddi bir iddiadr. Araplar o dnemde edebiyat ve iirde ok
ilerlemilerdi. ok gl edip ve hatiplari vard. Buna ramen Kurnn byle meydan
okumas ok dikkat ekicidir. Raslullah (s.a.v.)i saf d brakmak isteyen, onun
evresindekiler zerindeki etkisini azaltmak iin ellerinden geleni ardlarna koymayan
mrikler byle bir frsat elbette karmak istemeyeceklerdi.
d) Kurna Benzer Bir Sre Getirin
Kurn inkar edenlerin, o uydurma bir szdr eklindeki iddialarn
ispatlamalar iin kendilerine sunulan, onun gibi on sre getirin arsna cevap
gelmeyince, ta biraz daha aaya ekilerek, onlara yeni bir imkan daha saland. Yeni
teklif yleydi:
= . - . , _ | = | , = - , = , ,, =| , = = | -| . . - ; , . | . | -,
_ | - | `= _ - , v , . - , - = = - , - . - - _, . , , | | ., |, , ; | _ | . = , . , -| .
, t ,
Bu Kur'an Allah'tan bakas tarafndan uydurulmu bir ey deildir. Ancak
kendinden ncekini dorulayan ve o Kitab' aklayandr. Onda phe yoktur, o
lemlerin Rabbindendir.
Yoksa, Onu (Muhammed) uydurdu mu diyorlar? De ki: Eer sizler doru
iseniz Allah'tan baka, gcnzn yettiklerini arn da (hep beraber) onun benzeri bir
sre getirin.
124

Yaplan arya yine cevap gelmeyince farkl yetlerde teklifin geerli olduu
u ifadelerle tekrar vurguland:


124
Ynus 10 / 37-38.
274

. , | . . - , = , = , - . - - - _, . , , | = , - _ - | - . , _ _ , , . , -
_ | . = , , | | ., | _ | _| , , - | , - , | . , , | == - | _ , . ,
Eer kulumuza indirdiklerimizden herhangi bir pheye dyorsanz, haydi
onun benzeri bir sre getirin, eer iddianzda doru iseniz Allah'tan gayri ahitlerinizi
(yardmclarnz) da arn.
Bunu yapamazsanz -ki elbette yapamayacaksnz- yakt, insan ve ta olan
cehennem ateinden saknn. nk o ate kfirler iin hazrlanmtr.
125

Burada Allah Tel mriklere ve ehl-i Kitabn inkr edenlerine yle
buyuruyor: Kulumuz Muhammede indirdiimiz Kurn yetlerinin bizim katmzdan
ve benim tarafmdan ona indirildiinde bir pheniz var da bu sebeple onun
sylediklerine inanmyor ve tasdik etmiyorsanz, onun getirdii delili rtecek bir delil
getirin.
126

yette geen ( _, . , ) kelimesinin tenvinli gelmesi tenkr iindir. Yani
herhangi bir sre getirin, demektir.
127

Bu yet, mrikler iin Kurn- Kerme nazire getirme konusundaki
aresizliklerinin yzlerine vurulmasdr. Artk bu konuda yapacaklar bir eyleri
olmadn anlayarak Kurn- Kermin Allah kelm olduunu itiraftan baka kar
yollar kalmamtr. Ya bunu kabul edecekler ya da cehennem yakt olmay. Artk
baka tercih yapma anslar kalmamtr.
e) Nazire Yapmaya alanlar Hakknda
Kurna nazire getirmeye alanlar hakknda cz- Kurnda Muallim Nac
(v.1310/1893) u yorumu yapmaktadr:

125
el-Bakara 2 / 23-24.
126
et-Taber, Cmiul-Beyn, c.1, s.165.
127
el-ls, Rhul-Men, c.1, s.193.
275

Kurnn icz karsnda aczini itiraf irfandr. Gerekte bu irfann elde
edilmesi iin deil midir ki Kurnn yeryzn ilk aydnlatt zamanlarda Arabn en
gzde fasih ve beli edebiyatlar henz acziyetlerini bilmediklerinden, gzlerine
kestirdikleri baz yet-i cellelere nazire yapma sevdasyla ok uramlardr?
Biz unu da itiraf edelim ki bu urama, onlar iin bir ayp olmak yle dursun,
byk bir meziyet saylr. Bir kuvvete kar aratrmadan, tecrbe etmeden aczini itiraf
etmeyi, bykler, kklk bilir.
Bu yolda olan acziyet itiraf irfan deildir. Ariflerin hibir zaman kabul
etmeyecekleri bir tembelliktir. Aciz olan aczini, alarak bildikten sonra, insafn
sevkiyle, itiraf etmelidir. Yoksa muciz denilen eyin kuvvet derecesini takdir etmeden
karsnda ben acizim diye bzlp durmak vicdanszlktan, taklidden ortaya kar.
128

C. Kurn- Kerm Mucizev Yn
1. Peyderpey nmesine Ramen Metninde Bozukluk Olmamas
Kurn- Kerm yirmi sene gibi uzun zaman zarfnda peyderpey inmesine
ramen ifadesinin akclnda ve meninin kuruluunda herhangi bir aksama ve
bozukluk sz konusu deildir. ayet bir insan Kurn bir insan sz olmu olsayd, bu
kadar uzun zaman iinde meydana getirilen metnin iinde tutarszlklar ve elikiler
olurdu. te Cenb- Hak bu geree dikkat ekerek yle buyurmaktadr:
_ - -, = - , | -| , - = - - . , | . | . , = , | , t ,
Hla Kur'an zerinde gerei gibi dnmeyecekler mi? Eer o, Allah'tan
bakas tarafndan gelmi olsayd onda birok tutarszlk bulurlard.
129

Allah Tel kullarna Kurn iyice dnmelerini emrediyor. Ondan yz
evirmelerini ve onun hikmetli mnlarn, beli lafzlarn dnmekten uzak
durmalarn menediyor. Kurnda herhangi bir ihtilaf, zorlama, ztlk ve elime

128
Muallim Naci, cz- Kurn, Dersaadet (stanbul), 1308, s.6-7.
129
en-Nis 4 / 82.
276

olmadn haber veriyor. nk ok hikmetli ve vgye layk olan Allah tarafndan
indirilmitir. Yine o, Hak tarafndan gelen bir gerektir.
130

2. Kendine Mahsus Telif Edilmesi
el-Baklln (v.403/1013)ye gre, Kurnn icaz nazmnda, telifinde,
tertibindedir. nk o, Araplarn kelmnda, allm nazm eitlerinin tamamndan
baka ve hitabet sluplarndan farkldr. Bundan dolaydr ki onun benzerini getirmeleri
mmkn deildir.
131

iirin kendine gre kaideleri vardr. Bunlar renilip altrma yaplarak, bu
konuda bir meleke kazanlabilir. Dz yaz da byledir. ok alarak kii mevcut
kabiliyetini bu konuda gelitirebilir. nk bunlarn rnekleri vardr. Onlardan istifade
etmek mmkndr.
Kurnn uslub biimi ve mutedil vasf, onu nazm ve mensur kelmn dna
karr. Dolaysyla Kurn ne iire, ne receze ne seciye ne de hutbeye girmez
132

Kurn- Kermin ise kendine mahsus bir telif ekli vardr. Onun iire veya
nesre benzeyen baz ynleri bulunmakla birlikte, ona ne iir denebilir ne de nesir. Bu
sebeple o, tamamen kendine mahsus zellikleri olan bir kitaptr.
3. Gelecee Dnk Gayb Bilgilerinden Haber Vermesi
= = - | | - _ | | , , , -, = . , ., . , | , ,, =, = = | , _ | | ; , | _ | , . , - =
, | | , = - , ,= - , , | - , ,| , ,| , . , . - - | -| , \ ,
Bedevlerden (seferden) geri kalm olanlara de ki: Siz yaknda ok kuvvetli
bir kavme kar savamaya arlacaksnz. Onlarla, teslim oluncaya kadar

130
bn Kesir, Tefsrul-Kurnil-Azm, c.2, s.320.
131
es-Suyt, el-tkn f Ulmil-Kurn c.2 , s.1007.
132
el-Mverd, Almn-Nbvve, s.80.
277

savaacaksnz. Eer emre itaat ederseniz, Allah size gzel bir mkfat verir. Ama
nceden dndnz gibi yine dnecek olursanz sizi ackl bir azaba uratr.
133

, , \ , ;| . , - , , ., , - , = , , , - = - , - , _ | | _ . | _ , , - | | - | _ = _ = , _
., - | _ , = - , , = - , - , | - , . , = , -| = , ,, -| , - | , = , - , ,
Elif. Lm. Mm.
Rumlar, yenildi.
Araplarn bulunduu blgeye en yakn bir yerde onlar, Halbuki onlar, bu
yenilgilerinden sonra birka yl iinde galip geleceklerdir.
Onlarn bu yenilgilerinden nce de sonra da emir Allah'ndr. O gn mminler
de Allah'n yardmyla sevineceklerdir.
134

ncekiler ve gelecekle ilgili haberlerin olmad yetlerde icz olmamas
gerekir diye bu gr de reddedilmitir. Bu yanltr. Allah Tel her sreyi bizzat
mucize klmtr.
135

4. ncekilerin Kssalarndan Haber Vermesi
Kurn- Kermde ncekilerle ilgili kssalarndan ve dier bilgilerden
bahsedilmesi.
, = = , | - c - , | | . | , - . - c , | , ,, -, . , - | , | - c - , | - | . ,
_ | , . ,

133
el-Fetih 48 / 16.
134
er-Rm 30 / 1-4.
135
ez-Zerke, el-Burhn f Ulmil-Kurn, c.2, s.95-96.
278

(Reslm!) te bunlar sana vahyettiimiz gayb haberlerindendir. Bundan
nce onlar ne sen biliyordun ne de kavmin. O halde sabret. nk iyi sonu (sabredip)
saknanlarndr.
136

Baz yetlerde ncekilerin kssalarndan bahsedilmez. Bu sebeple onlarda icaz
olmam olur, diye kar klmtr. Ancak bu konuyla snrl olmak kaydyla
ncekilerin haberleri de icaz eitlerindendir.
137

5. nsan Derinden Etkilemesi
Kurnn icz konusunda insanlarn zerinde durmad bir baka yn de
kalplerde bir deiiklik yapmas, gnllerde bir etki brakmasdr. ster manzum, ister
mensur olsun Kurn dnda hibir kelamda onu duymazsn. Kulaa alndnda kimi
zaman lezzet ve tad, kimi zaman da ondan hsl olan korku ve azamet kalbe kadar
ular. Gnller onunla sevinir, gsler onunla alr.
138

Kurn- Kermin insanlar derinden etkilemesinin en gzel misallerinden biri
de Hz. merin Mslman olmas srasnda yaananlardr.
139

a) Hz merin Mslman oluu
Mekkeli mrikler, slmn yaylmasn engellemek iin ne yaptlarsa bir trl
buna muvaffak olamadlar. Sonunda mer ibnl-Hattab, bir gn Peygamber Efendimiz
(s.a.v.)i ldrmeye karar verir ve bu dncesini uygulamak iin yola kar. Yolda
kendi kabilesinden daha nce Mslman olup bu durumunu gizleyen Nuaym b.
Abdullah en-Nahham ile karlar.
Nuaym, merin Raslullah (s.a.v.)i ldrmeye gittiini renince, onu bu
dncesinden vazgeirmeye alr. kna abalarnn fayda vermeyeceini gren

136
Hd 11 / 49.
137
ez-Zerke, el-Burhn f Ulmil-Kurn, c.2, s.96; es-Suyt, el-tkn f Ulmil-Kurn c.2
,s.1007.
138
el-Hattb, Beyn czil-Kurn, s.64.
139
bn shak, Eb Abdullah Muhammed b. shak b. Yesar, Sret bn shk, thk. Muhammed
Hamdullah, Konya: el-Vakf lil-Hidemtil-Hayriyye, 1981, s.160-162.
279

Nuaym, baka bir yol dener ve mere kendi ailesinden Mslman olanlar olduunu
nce kendi ailesine bakmasn syler. Ondan, kz kardei ve enitesinin Mslman
olduunu renen mer, yolunu deitirerek nce kz kardeinin evine ynelir. Kapya
geldiinde ieride bir eyler okunduunu iitir.
merin geldiini fark eden ieridekiler hemen yetlerin yazl olduu sayfay
saklarlar. Hmla ieri giren mer okuduklarn kendisine vermelerini ister. Onlarn
vermek istemediklerini grnce enitesi Sad b. Zeydi tartaklamaya balar. Bu srada
onu korumak iin araya giren kardei Fatmaya da iddetle vurur ve Fatmann
bandan kanlar akmaya balar. Bunun zerine Fatma mere kar Mslman
olduklarn ve elinden ne geliyorsa yapmasn syler.
te o an kardeinin durumundan etkilenen mer yumuar, sakinleir ve
onlardan okuduklar eyi kendisine vermelerini ister ve ona imha etmeyip geri
vereceine dair sz verir. Fatma, mere temiz olmadn nce ykanarak
temizlenmesi gerektiini syler. mer denileni yapar. Bunun zerine Fatma, Th
sresindeki yetlerin yazl olduu sayfay mere verir. Sayfada u yetler yazldr:
Bismillhirrahmnirrahm
T. H.
Biz, Kur'an' sana, glk ekesin diye deil, ancak Allah'tan korkanlara bir
t olsun diye indirdik.
Biz, Kur'an' sana, glk ekesin diye deil, ancak Allah'tan korkanlara bir
t olsun diye indirdik.
(Kur'an) yeri ve yce gkleri yaratan Allah tarafndan peyderpey indirilmitir.
Rahmn, Ar'a istiv etmitir.
Gklerde, yerde ve ikisi arasnda bulunan eyler ile topran altnda olanlar hep
O'nundur.
280

Eer sen, sz aktan sylersen, bilesin ki O, gizliyi de, gizlinin gizlisini de
bilir.
Allah, kendisinden baka ilh olmayandr. En gzel isimler O'na mahsustur.
(Reslm!) Musa (olaynn) haberi sana ulat m?
Hani o, bir ate grm ve ailesine: Bekleyin! Eminim ki bir ate grdm.
Belki ondan size bir me'ale getiririm veya atein yannda bir rehber bulurum, demiti.
Oraya vardnda kendisine (tarafmzdan): Ey Musa! diye seslenildi:
Muhakkak ki ben, evet ben senin Rabbinim! Hemen pabularn kar! nk
sen kutsal vdi Tuv'dasn!
Ben seni setim. imdi vahyedilene kulak ver.
Muhakkak ki ben, yalnzca ben Allah'm. Benden baka ilh yoktur. Bana
kulluk et; beni anmak iin namaz kl.
Kyamet gn mutlaka gelecektir. Herkes peine kotuu eyin karln
bulsun diye neredeyse onu (kendimden) gizleyeceim.
140

Bu yetler karsnda hayranln gizleyemeyen mer, Peygamber Efendimiz
(s.a.v.)e giderek Mslman olur.
141

te Kurn- Kermin insanlarn gnllerine nasl hitab ettiini burada
grebiliriz. Peygamber Efendimiz (s.a.v.)i ldrme karar vererek bunu uygulamak iin
yola kan ve bu srada akrabalarn saldrmaktan ekinmeyen meri gnlnden
yakalayarak, onun Mslman olmasn salayan Kurn- Kermde mevcut olan bu
cezbedici zelliktir.

140
T-H 20 / 1-15.
141
bn Hiam, Eb Muhammed Abdlmelik, es-Sret'n-Nebeviyye: Sret bn Hiam, thk.
Muhammed Ali Kutub, Muhammed Delibalta ,Beyrut: el-Mektebet'l-Asriyye, 1992, c.2, s.256-258.
281

D. Btn nsanlara Hitab
- | = = _ | , , ,`, _ . . , , _,| _ | , = =| - | _ | c , | , | | ` = | =, | , , \ ,
Elif. Lm. R. (Bu Kur'an), Rablerinin izniyle insanlar karanlklardan
aydnla, yani her eye galip (ve) vgye lyk olan Allah'n yoluna karman iin sana
indirdiimiz bir kitaptr.
142

Kurn, insanlarn iinde bulunduklar karanlklardan kp aydnla
ulamalarna, Allahn yoluna kavumalarna vesilesidir. yet-i kermede inananlar,
inanmayanlar, yaknda olanlar veya uzakta olanlar diye bir ayrm yaplmyor. nsan
vasfn tayan herkesi kuatan genilikte bir ifade kullanlyor. Bu sebeple Kurn-
Kerm hitab sahas, insanlarn tamamn iine almaktadr.
1. Kurn Herkese Ak Olmas
c | . - - | - - - , | , -| ; _ . , _ - - | = _ = _ = | - ` = - | . , | ` ; , | , , | ,
., - , , ,
Ve eer mriklerden biri senden eman isterse, Allah'n kelmn iitip
dinleyinceye kadar ona eman ver, sonra (mslman olmazsa) onu gven iinde
bulunaca bir yere ulatr. te bu (msamaha), onlarn, bilmeyen bir kavim
olmalarndan dolaydr.
143

ayet Kurn iitmesi, slam semek iin ona bir delil olmasayd, eman
verme emri, iitmesi zerinde durmazd. Byle bir delil ise ancak bir mucizedir.
144

Madem ki bir mrik arzu ettiinde, emniyeti salanarak Kurn iitmesinin
salanmas emrediliyor, o halde Kurn- Kermde sradan szlerin dnda insan
cezbedecek bir hususiyetin bulunmas gerekir. Zira byle bir hususiyeti olmayan bir sz

142
brhim 14 / 1.
143
et-Tevbe 9 / 6.
144
ez-Zerke, el-Burhn f Ulmil-Kurn, c.2, s.90.
282

insann dnce dnyasn hatta dinini deitirecek kadar etkileyemez. Bu da onun ilh
kaynakl mucizev bir ynnn olduunu gsterir.
2. Her Kesime Hitab
ayet st seviyede bilgiye sahip insanlara halk tabakasna hitab eder gibi
mesele ok fazla aklanarak anlatlrsa onlar bu durumdan honut olmazlar.
Yine halk tabakasna da mesele anlatlrken detayl bir ekilde deil de, st
seviyede bilgili insanlara hitabe eder gibi iaret ve dokundurma yoluyla anlatlrsa
seviyelerine gre hitab edilmemi olur.
ayet her iki kesimin de anlatlandan faydalanmas istenirse her birine ayr
konuma yaplmas gerekir. Hem alimi hem cahili hem zekiyi hem sradan insan tatmin
edecek bir ifade tarzn ancak Kurn- Kermde bulmak mmkndr.
Kurn dinleyen edipler kelamn ifade tarzndaki incelikleri anlarken, halk
kesimi ise kelmn gzelliini, kendi akllarna uygunluunu mahede eder.
145
u
yet-i kerme bu duruma iaret etmektedir:
= - - , = | . | . , = | , \v ,
Andolsun biz Kur'an' t alnsn diye kolaylatrdk. (Ondan) t alan yok
mu?
146


145
Draz, Muhammed Abdullah, en-Nebel-Azm: Nazartn Cedde fl-Kurn, yy., 1957,
s.123.
146
el-Kamer 54 / 17.
283


SONU

nsanlar genelde bir dnya hayat bir de ondan ayr din hayat dnrler.
Ancak aslnda bunlar birbirinden ayr deil, birbirini tamamlayan unsurlardr. Zira din,
Allah Tel tarafndan insanlarn dnyada mutlu ve huzurlu bir hayat yaamalarn,
kendilerini var eden Yaratcy bilmelerini, bunun sonucunda da ebed hayatta sonsuz
nimetlere kavumalarn salamak amacyla gnderilmitir.
Nasl tabiattaki hadiselerin ileyiinde Cenb- Hak tarafndan belirli esaslar
konmu ve kinattaki dzen byle salanmsa, insanlarn yeryznde mutlu ve huzurlu
yaamalar iinde Allah Tel tarafndan belirli esaslar konmu ve bunun adna din
denmitir. Dolaysyla din dnyadan ayr bir ey deildir. Aksine din dnyada yaama
sanatdr.
Hayat sadece dnyadan ibaret grenlerin dnebilecekleri son nokta dnya
hayatndan ibarettir. Ne kadar ileri grl olurlarsa olsunlar sonuta hedefleri snrldr.
Bu sebeple belirli bir ereve iinde dnmek zorundadrlar.
Hlbuki din (Kurn) insana geni ufuklar aar. Ona gre hayat sadece
dnyadan ibaret deildir. Hatta dnya hayatnn gerek hayat iindeki yeri, bir yolcunun
yolda giderken bir aacn glgesinde dinlenmek iin oturmasna benzer. Asl hayatn
bununla kyaslanmas bile mmkn deildir.
Bilgi kymetli bir hazinedir. Zira ksa zamanda olumaz. Bugnk kinatla
ilgili bilgimiz, btn insanlk tarihi boyunca insanlarn kinatla ilgili elde edilen
bilgilerin sonucunda ortaya kmtr. Peki, bugn kinatn ne kadarn biliyoruz?
Bir de soruyu Allah Tel hakknda sorarsak, kaint var eden Allah kinat ne
kadar bilir? Bu soruya cevap yine Cenb- Hak tarafndan gelmektedir:
284

Hi yaratan bilmez mi? O, en ince ileri grp bilmektedir ve her eyden
haberdardr.
1

Bunca kainat en ince detayna kadar bilen Allah Tel, kainatn bir paras
olan insann ihtiyalarn bilmez mi?
Cenb- Hak zaman ve mekndan mnezzehtir. Zaman da Allah Tel
tarafndan var edilmitir. nsan, zamansz bir ortam dnemedii iin Cenb- Hakkn
bilgisi hakknda da gemi ve gelecek gibi ifadeleri kullanmaktadr. Hlbuki bu
kavramlar insan iin sz konusudur. Yoksa Allah Tel iin gemi ve gelecek
dediimiz zaman arasnda fark yoktur.
Sade gibi grnen meseleler derinlemesine incelendiinde, ortaya ayrntl
bilgiler kmaktadr. Aatan den bir yaprak, insanlar iin sradan stne baslp
geilebilecek bir ey olarak grlebilir. Ama onu alp da yakndan incelediimizde
uzaktan gremediimiz ayrntlara sahip olduunu grrz. Bir de onu mikroskobun
altnda incelersek o zaman karmza apayr bir lem kmaktadr.
Kurnda byledir. Dardan baknca sade ama gzel ifadeler btn olarak
grnr. Dili herkesin anlayabilecei kadar yaln ve akcdr.
Ama onu bir edebiyat okuduu vakit onun sadeliinin altndaki sanatl yn
gn yzne kar. Bir tabiat bilimcisi okuduu vakit, Kurn dorudan tabi bilimleri
anlatmak iin gelmemi olmasna ramen yine de bu konuda alan farkl boyutlar tabiat
bilimcisine yeni ufuklar aacak niteliktedir. Dolaysyla ona hangi adan yaklalrsa
yaklalsn o yndeki yeni boyutlarn almas ona yaklamann oranna bal olarak
devam etmektedir.
te Kurn- Kerm byle sade grnnn altnda muazzam bir bilgi kayna
mevcuttur. Uzaktan bakldnda sade grnen ayetler detayl incelendiinde ok
ayrntl bilgilere ulamak mmkndr. Zira kinat da Kurn- Kerm de Allah
Telnn eseridir.

1
el-Mlk 67 / 14.
285

Kurn- Kerm slamn temel kaynadr. Onun amac insanlar hem dnya
hem ahiret saadetine ulatrmaktr. Dolaysyla yet-i kermelerde ifade edilen hususlar
hep bu ana gayeyi gerekletirecek ekilde insanlara sunulmaktadr.
Bu sebeple Kurnda zaman meselesi, nazar olarak deil, zamann neden var
olduu ve insanlar iin ne ifade ettii anlatlmakta ve insanlar iin asl nemli olan
yannn bu olduu vurgulanmaktadr.
Mesela hilaller sorulduunda yet-i kermede buna verilen cevap,
2
Kurn-
Kermin zaman ele al eklini gstermektedir. Zira burada ayn hareketleriyle
insanlarn kulluk etmeleri arasnda bir ba kurulmaktadr.
ayet cevap olarak astronomi ile ilgili bilgiler verilseydi, belki bugnk insan
iin cazip olabilirdi ama o devirdeki insanlarn bu konuda bilgi birikimleri olmad iin
onlarn inkarn belki de inkarna sebep olabilirdi. Dolaysyla burada muhatab kitlenin
geneline hitab edilmi olmaktadr.
Kurn- Kermde zamana nasl bakldn anlayabilmek iin u misal de
dikkat ekicidir:
Eski devirlerde, bir satcnn yaz gn arda satmak iin getirdii buzlar,
scaktan erimeye yz tutmu ve hzl bir ekilde tkenmeye balamtr. Bunun zerine
satc yle barmaktadr:
Sermayesi tkenen bu zavallya acyn.
3

te Kurn- Kermin zamana iaret ederek insana anlatmak istedii ey, bu
buz satcsnn durumu benzemektedir. Zira buz satcsnn yegne sermayesi olan buz
erimektedir. Onu deerlendiremedii iinde akam eve ne gtreceini dnmektedir.
nsann da yegne sermayesi olan zaman hzla gemekte ve mr tkenmektedir. Ama
bu durum, insann umurunda deildir.

2
el-Bakara 2 / 189.
3
er-Raz, Mefthul-Gayb, c.32, s.81.
286

Adem (a.s.)dan beri gelen peygamberlerin tebli ettii dinlerin ortak ismi
slmdr. Btn peygamberler asl itibariyle insanlar ayn esaslara armlardr.
Dolaysyla ilh dinlerin z itibaryla insanlara sunduklar deerler birbirinden farkl
deildir.
Her peygamber gnderildii topluma dini tebli etmekte, onu toplum iinde
yaanr hale getirmektedir. Ancak peygamber vefat edip toplumdan ayrlnca, insanlarn
din esaslarla balantlar zayflamakta, toplumun inan ve deerleri bozulmaya
balamaktadr. Bunun ardndan din esaslar, zamanla toplum iinde unutulmaya yz
tutmaktadr. Dini yaamaya alanlar da, onun temel esaslarndan uzaklaarak
kendilerine gre bir din anlay ortaya koymakta, bunun sonucunda temel din esaslar
ve deerler asl hviyetini kaybederek insanlarn dnya ve ahiret saadetine ulatracak
niteliklerini kaybetmektedir.
te bu noktada yeni bir peygamber ve yeni bir vahiy gnderilmesi sz konusu
olur. nsanlk tarihi boyunca tekrarlanan bu srete, yeni gelen her peygambere
toplumun ihtiyalarna ve seviyesine gre ilah emirler inmi, dnm noktalarnda bu
buyruklar kitap haline dnmtr. Gelen buyruklarn hepsinde z ve asl ayn olmakla
birlikte dinin ekli yn toplumun durumuna gre deiiklik arz etmitir.
nsanln bilgi, kltr ve yaam tarz bakmnda st dzeye ulamasyla,
kendilerine gelen peygamber ve kitap da onlarn bu seviyelerine uygun vasflara sahip
olarak gnderilmitir.
Bu sebeple son peygamber olarak gnderilen Muhammed Mustafa (s.a.v.),
kendinden nce asl ekillerini kaybetmi inan ve din esaslar yeniden asllarna
dndrmek zere, insanlarn geldii son seviyeye uygun bir dinle gnderilmitir. O, ilk
insandan beri gelen peygamberler zincirinin son halkasdr. Getirdii din de, Allah
Telnn insanlk tarihi boyunca onlara vahiy ile duyurduu temel esaslar zerine
kuruludur. Yalnz dierlerinden fark, zaman ve konuma uygun olarak yenilenmesi ve
son din olmas sebebiyle insanlarn kyamete kadar olan ihtiyalarn karlayacak
esaslarla donanm olmasdr.
287

O halde dnyann dzeni bozuluncaya kadar yaayacak olan btn insanlar,
son ilah kitap olan Kur'nn hedef kitlesi iine girmektedir. ok deiik yerlerde ve
zamanlarda yaayan bu insanlarn ihtiyalar, istekleri de muhakkak birbirinden ok
farkl olacaktr. Ama Kurn- Kerm sahip olduu ilh ve mucizev zellikler
sayesinde bunlar karlayacak bir yapya sahiptir.
Kurn- Kermde emredilen ve slmn temelleri olarak kabul edilen
ibadetler taabbuddir. Yani Cenb- Hakk bize nasl emretmi ve Peygamber Efendimiz
(s.a.v.)nasl gstermise ona gre yaplr. Ana esaslar zerinde yorum ve ictihad
yaplmaz. Mesela sabah namaznn farzn neden iki rekt klyoruz. Sabah nasl olsa i
yok g yok, o halde le namazn drt rekt kldmz gibi bunu da drt rekt klsak
daha iyi olmaz m, eklinde bir yorum yaplamaz. nk bu hususlarda bizden istenen,
emredildii ekilde yapmaktr.
badetlerin zaman ve mekn st boyutlarnn olduunu, gerek ulv lemle
ilgili olan mnev ynleri, gerekse kinatla ilgili olan madd ynleri bulunduunu
grlmtr. Bunlardan yola karak onlarn sadece dnyada Allah Telya olan kulluk
borcunun ed edildii fizik hareketler olmad hem mnev lemdeki varlklar ve
onlarn hareketleri hem de kinattaki dier varlklar ve hareketleriyle sk bir iliki
iinde olduunu grm olduk.
Bu sebeple insanlarn dnyada bulunmas, gayesiz olmad gibi onlarla ilgili
emir ve yasaklarn da gayesiz olmad, madd lem olsun mnev lem olsun hepsinin,
aslnda bir btnn paralarn tekil ettii ortaya km bulunmaktadr. Her ne kadar
kstl kapasitemizle bu btnn tamamn idrak edemiyorsak da, onun mahede
edebildiimiz kk blmndeki birok misalden yola karak btn hakknda bir
kanaat sahibi olmamz mmkn grnmektedir.
Cenb- Hak, dnya hayat zerine koyduu genel esaslar deitirmiyor.
nsanlarn kendi aralarnda gerekleen hadiseler vastasyla onlar deniyor.
Mesel Allah Tel, peygamberi inkrclarla mcadele etmeden hemen yardm
ederek muvaffak klmyor. Bunun yerine peygamber de, sradan insanlar gibi hatta
onlardan daha fazla inkrclarn hakaretlerine, bask ve ikencelerine maruz kalyor,
288

lmle burun buruna geliyor, yerinden yurdundan karlyor. Ancak byle ok etin
bir sreci getikten sonra peygamber baarya ulayor.
Peygamberlerin bu zorlu sreci geirmeleri, mminlere rnek olmalar iindir.
Aksi takdirde peygamberden sonraki mminler biz ne yapabiliriz, bizim elimizden bir
ey gelmez gibi bahanelere snrlard.
Yine peygamber baarl oldu, ama zaten Allah Telnn ona yardmyla bu i
gerekleti. Biz ise sradan bir insanlarz bizim bu ii baarmamz mmkn deildir,
gibi dncelerle mitsizlie kaplmalar sz konusu olurdu.
Bu sebeple hayatta meydana gelen btn hadiseler imtihann bir paras
olduundan, insann hibir aba sarf etmeden oturduu yerden baary yakalamas
Allah Telnn dnya hayat iin koyduu genel esaslara uygun dmemektedir.
Cenb- Hak, mminlere yardm edeceini vaad ediyor. Ama ncelikle insanda
bir hareket bir aba bir gayret grmeyi istiyor. nsandan bu aba ve gayret ortaya kt
m, yardm hemen arkasndan geliyor.
Kurn- Kerm ok farkl ynleri itibaryla insan sz olmann tesinde bir
kitaptr. Kurnda mevcut olan mucizev hususiyetler, onun ilah bir yn olduunu
ak seik ortaya koymaktadr. Dolaysyla bu zelliklere sahip olan bir kitap, ancak
Cenb- Hak tarafndan indirilmi ilah bir vahiy olabilir.
nsanlar, Kurn- Kermin hitabndaki sadelie bakp onu sradan bir kitap
olarak alglamamaldr. Zira byle dnme gayretine giren Kurnnn ilk
muhatablarna Cenb- Hak: De ki: Andolsun, bu Kur'an'n bir benzerini ortaya
koymak zere ins ve cin bir araya gelseler, birbirlerine destek de olsalar, onun benzerini
ortaya getiremezler.
4
diye meydan okumutur.
Bu meydan okuma Kurnnn ok farkl ynlerini iine alsa da genelde bunlar
arasndan dil yaps ne karlarak, bu konu erevesinde geni yorumlar yaplmtr.

4
el-sr 17 / 88.
289

Ancak Kurn- Kerm sadece bir edebiyat kitab deildir. Onun edeb yn hi
phesiz herkesi hayran brakacak niteliktedir. Fakat onun asl gnderili gayesi,
insanlarn edeb zevklerini tatmin deildir. Bilakis Kurn- Kerm insanlar dnya ve
ahiret saadetine ulatracak yollar gsteren ve bunlardan hareketle srat- mstakm
zere olabilmenin esaslarn ortaya koyan ilh bir kitaptr.
Muhatablar tarafndan ilk bakta benzeri sylenebilecek Arapa bir eser gibi
alglanan Kurn- Kermin arka cephesinde, biraz incelenince kusursuz bir edeb
harikann bulunduu grlmektedir.
Kurnn edeb eser olma yn, onun asl gnderili gayesi deilken, byle bir
mucizeye sahne oluyorsa, asl gnderili gayesi olan insanlar iki cihan saadetine
ulatrma konusunda, bundan daha byk bir ilh ve mucizev bir yn bulunmaldr.
Kurn, Allah Tel tarafndan zel olarak seilmi bir peygamber araclyla,
ilh hkmlerin, insan hayatna nasl geirileceine gstermek zere, belirli bir
dnemde gnderilmitir. Ama ayn zamanda o, kendisinden sonra baka bir kitap
gelmeyecei iin, hkmn kyamete kadar srdrecektir. Bu gsterir ki, onun hkm
sadece nazil olduu dnemle snrl deildir.
te Kurn- Kermin asl mucizev yn buradadr. Tpk yakndan
incelendiinde, onun sade yapsnn arkasnda esiz bir edeb aheser gizli olduu gibi,
yetler de detayl incelendii vakit, belirli bir dnemin artlarna gre inmi gibi
grnen o edeb aheserin arka cephesinde btn cihan kucaklayan, bununla da
kalmayp kyamete kadar btn insanlarn yoluna k tutabilecek muazzam bir hitab
gcnn bulunduu grlecektir. Yani Kurn- Kermin hitab kyamete kadar
dnyadaki btn zaman ve meknlar iine alacak bir hususiyet tamaktadr.
nk Kurn zaman ve meknla snrl olmad halde, zaman ve mekn
bizim iin var eden Allah Telnn szdr. Onun farkl zaman ve meknlara hitab
zellii, edeb sahadaki mucizeliinden daha gerekli ve nemlidir. Edeb yn
Kurnn bir ssdr. Ama onun zaman ve mekn st boyutu, Kurnn insanlara asl
gnderili gayesiyle ilgilidir.
290

Ancak bu anlatlanlardan Kurn- Kermle ilgili, nazil olduu dnemde
mevcut bilgilerin olduu gibi, zerinde hibir ilm alma yaplmadan kyamete kadar
gelecek btn insanlarn karsna zm olarak sunulaca ve onlarn ihtiyalarn
grecei eklinde bir sonu karlmamaldr.
Asr- saadet bize numune olarak hazrlanm zel bir dnemdir. Ondan sonra
her dnemde yaayan ilim adamlar, ilh ahkmn, insan hayatna tatbik edili
misallerini oradan alp, yine oradaki numuneden hareketle kendi dnemi iin zm
retecektir.
Bu durum, kinattaki kanunlar ile insann onlar bilmesi arasndaki ilikiye
benzer. ayet ilim adamlar, cidd almalarla tabiat kanunlardaki incelikleri ortaya
karmazlarsa, onlardan zel olarak faydalanmamz mmkn olmaz. ayet bu
balantlar, aratrma ve gayret neticesinde kefedilirse, onlardan istifade ederek insan
hayatn kolaylatrmak mmkn olur.
Kurn- Kerm de byledir. Onda pek ok incelikler, insanlarn ihtiyalarn
grecek zellikler vardr. Ancak nasl kinattaki kanunlarn ortaya kmas iin bizim
gayret ve abamz gerekiyorsa, Kurndaki bu zelliklerin de kefedilebilmesi iin
cidd ilm almalar yapmak gerekir.
Kinattaki ve Kurndaki yetler arasnda, kaynaklarnn Allah Tel olmas
asndan hibir bir fark yoktur. Mademki insan hayat iin ara olan kaint
kanunlarnda, bir dzen meydana getirme hususiyeti vardr; o halde insann asl gayesini
gsteren Kurn- Kerm yetlerinde byle bir hususiyetin bulunmamas, mmkn
grnmemektedir.
291


KAYNAKA

Abdlbki, Muhammed Fud, el-Mucemul-Mfehres li Elfzl-Kurnil-
Kerm, stanbul: ar Yaynlar, 1987.
Abdlfettah Eb Gudde, Kymetz-Zaman ndel-Ulema, Beyrut: Drul-
Beiril-slamiyye, 1995.
Acln, smail b. Muhammed, Kef'l-hafa ve Mzll-lbs Ammatehera
Minel-Ehds Al Elsinetin-Ns, Beyrut: Dru hyai't-Trasi'l-Arabi, 1932.
el-Ahfe, Ebul-Hasen Sad b. Mesade el Belh el-Meci, Menil-Kurn,
thk. Hd Mahmd Kara, Kahire: Mektebet'l-Hanci, 1990.
Akseki, Ahmet Hamdi, slm Dni: tikad, bdet ve Ahlk, Ankara: Diyanet
leri Bakanl Yaynlar, 1976.
el-ls, Ebul-Fadl ihbddn es-Seyyid Mahmud el-Badd, Rhul-Men
F Tefsril-Kurnil-Azm ves-Sebil-Mesn, Beyrut: Dru hyit-Trsil-Arab,
1997.
Ate, Sleyman, r Tefsir Okulu, Ankara: Ankara niversitesi lahiyat
Fakltesi Yaynlar, 1974.
Ate, Sleyman, Slem ve Tasavvuf Tefsiri, stanbul: Snmez Neriyat, 1969.
Ate, Sleyman, Yce Kurnn ada Tefsiri, stanbul: Yeni Ufuklar
Neriyat, 1988.
Aydemir, Abdullah, Tefsrde srliyyt: Hicr 6. Asrn Bana Kadar, stanbul:
Beyan Yaynlar, 1992.
292

el-Ayn, Eb Muhammed Bedruddin Mahmd b. Ahmed, Umdetl-Kr erhi
Sahhil- Buhr, Kahire: drett-Tbaatil-Mnriyye, ty.
el-Begav, Ebu Muhammed el-Huseyn b. Mesud, Melimt-Tenzl (Tefsrul-
Bagav), thk. Muhammed Abdullah Nemr, Riyad: Dr't-Tayyibe, 1993.
Beyhak, Eb Bekr Ahmed b. el-Huseyn b. Ali, es-Snen'l-Kbr,
Haydarabad: Diret'l-Marifi'l-Osmaniyye, 1356.
el-Badad, smil Paa, zhl-Meknn fiz-Zeyl al Kefiz-Zunn an
Esmil-Ktb, Ankara, 1945.
el-Badad, smil Paa, Hediyyetl-rifn Esml-Mellifn ve srrul-
Musannifn, stanbul, 1951.
Bilmen, mer Nashi, Hukk- slmiyye ve Istlaht- Fkhiyye Kmsu,
stanbul: Bilmen Yaynevi, 1988.
Bilmen, mer Nashi, Byk Tefsir Tarihi: Tabaktl-Mfessirn, stanbul:
Bilmen Yaynevi, 1973.
el-Buhar, Eb Abdillah Muhammed b. smail, Sahhul-Buhr, stanbul: el-
Mektebet'l-slmiyye, 1979.
el-Buhar, Eb Abdillah Muhammed b. smail, el-Cmius-Sahh (Sahh-i
Buhar Terceme ve erhi), trc. Mehmed Sofuolu, stanbul: tken, 1987.
Bursev, smil Hakk, Tefsru Rhil-Beyan, stanbul: Mektebetu Eser,
1389/1969.
el-Bt, Muhammed Said Ramazan, Fkhus-Sretin-Nebeviyye,
Lbnan:Drul-Fikrul-Musr, 1991.
Cerraholu, smil, Kurn Tefsrinin Douu ve Buna Hz Veren miller,
Ankara: Diyanet leri Bakanl,, 1968.
Cerraholu, smil, Tefsir Tarihi, Ankara: Diyanet leri Bakanl, 1988.
293

Cerraholu, smil, Tefsir Usl, Ankara: Trkiye Diyanet Vakf, 1989.
akan, smail Ltfi, Hads Edebiyt, stanbul: Marmara niversitesi lahiyat
Fakltesi Vakf Yaynlar, 1996.
Cevad Ali, el-Mufassal f Trhil-Arab Kablel-slm, Beyrt: Drul-lm Lil-
Melyin, 1978.
el-Cevheri, smail b. Hammad, es-Shah Tacl-Luga ve Shahil-Arabiyye, thk.
Ahmed Abdlgafur Attar, Beyrut: Drl-lm lil-Melayin, 1990.
el-Crcan, Eb'l-Hasan Seyyid erif, Ali b. Muhammed, et-Tarift, Beyrut:
Dr'l-Ktbi'l-lmiyye, 1983.
antay, Hasan Basri, Kurn- Hakm ve Mel-i Kerm, stanbul, 1980.
etiner, Bedreddin, Ftihadan Nsa Esbb- Nzl: Kurn yetlerinin ni
Sebepleri, stanbul: ar Yaynlar, 2002.
Davudolu, Ahmed, Sahh-i Mslim Tercme ve erhi, stanbul: Snmez
Neriyat, 1980.
ed-Dehlev, ah Veliyyullah Ahmed b. Abdurrahim, Huccetullhil-Blia, tlk,
Muhammed erif Skker, Beyrut : Dru hyai'l-Ulm, 1990.
Derveze, Muhammed zzet, Asrun-Neb ve Beth Gablel-Bise, Beyrut:
Drul-Yakazatul-Arabiyye, 1964.
Derveze, Muhammed zzet, et-Tefsrul-Hads, Beyrut: Drul-Garbil-slm,
2000.
Develliolu, Ferit, Osmanlca-Trke Ansiklopedik Lgat, Ankara: Dou
Matbaas, 1970.
Draz, Muhammed Abdullah, Medhal ilal-Kurnil-Kerm, trc. Muhammed
Abdlazim Ali, Eserin orj. ad: Initation au Koran Kuveyt: Drul-Kalem, 1984.
294

Draz, Muhammed Abdullah, en-Nebel-Azm: Nazartn Cedde fl-Kurn,
yy., 1957.
Dorul, mer Rza, Kurn Nedir, Ankara: Diyanet leri Bakanl, 1967.
Eb Dvud, Sleyman b. Eas b. shak el-Ezdi es-Sicistan, Snenu Eb
Davud, tlk. Ahmed Sa'd Ali, Msr: Mustafa el-Bb el-Halebi, 1952.
Eb Hayyan Muhammed b. Yusuf el-Endelus, Tefsrul-Bahril-Muht,
Beyrut: Darul-Fikr, 1983.
Eb Zehr, Muhammed, el-Mu'cizet'l-Kbra : el-Kuran, Kahire: Dr'l-
Fikri'l-Arabi, 1977.
Ebul-Leys es-Semerkand, Nasr b. Muhammed b. Ahmed b. Ahmed b.
brahim, Tefsrus-Semerkand Bahrull-Ulm, Beyrut: Darul-Ktbl-lmiyye, 1993.
Ebus-Su`ud, Muhammed b. Muhammed el-`Amad, rdl-Aklis-Selm ila
Mezyal-Kitbil-Kerm, Dru hyut-Turasil-Arab, Beyrut, 1994.
Eb me el-Makds, ihabddin Abdurrahman b. smail b. brahim, el-
Mridl-Vecz il Ulmin Teteallak bil-Kitbil-Azz, thk. Tayyar Altkula, Ankara:
T.D.V. Yaynlar, 1986.
el-Ezher, Eb Mansur Muhammed b. Ahmed, Tehzbl-Luga,
thk.Abdsselam Harun, Kahire: ed-Drl-Msriyye lit-Telif vet-Terceme, ty.
el-Frb, Eb Nasr Muhammed b. Muhammed b. Tarhan, el-Mecmu, yy.
,1908.
el-Frb, Eb Nasr Muhammed b. Muhammed b. Tarhan, Kitbul-Cem
beynel-Reyeyil-Hakmeyn, tlk. Alber Nasr Nadir, Beyrut: Drul-Merik, 1985.
el-Ferra, Ebu Zekeriyya Yahya b. Ziyad, Menil-Kurn, Beyrut: leml-
Ktb, 1983.
295

el-Firzbd, Mecdddin Muhammed b.Yakb, el-Kmsul-Muht, Beyrut:
Messesetr-Risle, 1986.
el-Gazzl, Eb Hmid Muhammed b. Muhammed, Tehftl-Felsfe, thk.
Sleyman Dnya, Msr: Drul-Merif, ty.
el-Gazzl, Eb Hmid Muhammed b. Muhammed, el-Mnkz mined-Dall,
thk. Reid Ahmed, Lahor, 1971.
Gm, Sadreddin, Kurn Tefsrinin Kaynaklar, stanbul: Kayhan Yaynevi,
1990.
Hamidullah, Muhammed, slm Peygamberi: Hayat ve Faaliyetleri, trc. Salih
Tu, stanbul: rfan Yaynclk, 1991.
Hamidullah, Muhammed, Kurn- Kerm Tarihi, trc. Salih Tu, stanbul:
Marmara niversitesi lahiyat Fakltesi Vakf Yaynlar, 1993.
Hamidullah, Muhammed Snnet, .A. (M.E.B.), stanbul: Milli Eitim
Basmevi, 1979.
el-Hkim, Eb Abdillah Muhammed b. Abdillah en-Nisbr, el-Mstedrek
als-Sahihayn, Haydarabad: Dr'l-Ktbi'l-lmiyye, 1915.
el-Hattb, Eb Sleyman Hamd b. Muhammed b. brhim, Beyn czil-
Kurn (Sels Resil f czil-Kurn), thk. Muhammed Halefullah, Muhammed
Zell Selam, Kahire: Drul-Merif, ty.
el-Hzin, Alaeddin Ali b Muhammed b. brahim el-Badad, Tefsrul-Hzin:
Lbbt-Tevl f Menit-Tenzl, tsh. Abdsselam Muhammed Ali ahin, Beyrut:
Drul-Ktbil-lmiyye, 1995.
el-Hzin, Alaeddin Ali b Muhammed b. brahim el-Badad, Lbbt-Tevl f
Menit-Tenzl (Tefsrul-Hzin), yy, 1317.
296

Hemmam b. Mnebbih, Sahifet Hemmam b. Mnebbih, haz. Rifat Fevzi
Abdlmuttlib, Kahire: Mektebetl-Hanc, 1985.
bn ur, Muhammed et-Tahir, Tefsrut-Tahrr vet-Tenvr, Tunus: ed-Drut-
Tunsiyye lin-Ner, 1984.
bn Atyye el-Endels, Ebu Muhammed Abdlhak b. Galib, el-Muharrarul-
Vecz fi Tefsril-Kitbil-Azz, Beyrut: Dru Ktbil-lmiyye, 1993.
bn Haldun, Eb Zeyd Veliyyddin Abdurrahman b. Muhammed, Mukaddime,
Kahire : el-Mektebet't-Ticriyyeti'l-Kbra, ty.
bnl-Cevz, Ebul-Ferec Cemleddin Abdurrahman b. Ali b. Muhammed ,
Zadl-Mesr f lmit-Tefsr, Beyrut: Mektebetl-slm, 1987.
bn Dreyd, Eb Bekr Muhammed b. Hasan el-Ezd el-Basr, Cemheretl-
Lga, Beyrut : Dru Sadr, ty., (Haydarabad: Matbaatu Meclisi Diretil-Marifil-
Osmaniyye, 1345den ofset bsm.)
bnl-Esir, Ebs-Saadat Mecdddin Mbarek b. Muhammed, en-Nihaye f
Garibil-Hadis vel-Eser, thk. Tahir Ahmed Zavi, Mahmd Muhammed Tanahi, Kahire:
Dru hyail-Ktbi'l-Arabiyye, 1963.
bn Hcer el-Askaln, Ahmed b. Ali Fethul-Br bi-erhi Sahihil-Buhr,
thk. Muhammed Fuad Abdlbk, Muhibbddin el-Hatb, Kahire: Drur-Reyyan lit-
Tras, 1987.
bn Hiam, Eb Muhammed Abdlmelik, es-Sret'n-Nebeviyye: Sret bn
Hiam, thk. Muhammed Ali Kutub, Muhammed Delibalta, Beyrut: el-Mektebet'l-
Asriyye, 1992
bn shak, Eb Abdillah Muhammed b. shak b. Yesar, Sret bn shk, thk.
Muhammed Hamdullah, Konya: el-Vakf lil-Hidemtil-Hayriyye, 1981.
bn Kayym el-Cevziyye, emsddin Eb Abdillah Muhammed b. Eb Bekr,
et-Tibyn f Aksmil-Kurn, tlk
297

bn Kesir, el-Hfz smil b. mer, Tefsrul-Kurnil-Azm, stanbul:
Kahraman Yaynlar, 1992.
bn Mce, Eb Abdillah Muhammed b. Yezd el-Kazvn, Snen bn Mce,
thk. Muhammed Fud Abdlbk, Kahire: Dru hyit-Trsil-Arab, 1975.
bn Manzur, Ebl-Fadl Cemalddin Muhammed b. Mkerrem el-frg el-
Msr, Lisanl-Arab, Beyrut: Dru Sadr, ty.
bn Rd, Ebul-Veld Muhammed b. Ahmed, Tehftt-Tehft, Kahire:
Drul-Merif , 1965.
bn Sn, Eb Ali el-Huseyn b. Abdillah b. Ali el-Belh, en-Nect fil-Mantk
vel-lhiyyt, thk. Abdurrahman Umeyre, Beyrut: Drul-Cl, 1992.
bn Sn, Eb Ali el-Huseyn b. Abdillah b. Ali el-Belh, es-Semut-Tabi min
Kitbi-if, thk. Cafer l-i Ysin Beyrut: Drul-Menhil, 1996.
bn Sn, Eb Ali el-Huseyn b. Abdillah b. Ali el-Belh, Uynul-Hikme
(Resilu bn Sn 1), nr. Hilmi Ziya lken, stanbul: stanbul niversitesi Edebiyat
Fakltesi Yaynlar, 1953.
zmirli, smail Hakk, slmda Felsefe Akmlar, haz. N. Ahmet zalp,
stanbul: Kitabevi, 1995.
el-Kd el-Beydv, Eb Sad Nsrddin Abdullah b. mer b. Muhammed,
Tefsrul-Kd el-Beydv: Envrut-Tenzl ve Esrrut-Tevl, stanbul: Drt-
Tbatil-mire, 1285.
Kafiyeci, Eb Abdillah Muhyiddin Muhammed b. Sleyman, et-Teysr f
Kavidi lmi't-Tefsr, thk. smail Cerraholu, thk. smail Cerraholu, 1989.
Karaman, Hayreddin, slm Hukukunda ctihad, stanbul: Marmara
niversitesi lahiyat Fakltesi Vakf Yaynlar, 1996.
298

Karaman, Hayreddin, Mukayeseli slm Hukuku, stanbul: Nesil Yaynlar,
1991.
Ktip elebi, Hac Halfe Mustafa b. Abdullah, Kefz-Znn an Esmil-
Ktb vel-Fnn, Ankara: Milli Eitim Bakanl, 1941.
Kavak, Yusuf Ziya, slm Aratrmalarnda Usl, Ankara: Diyanet leri
Bakanl, 1991.
Kaya, Mahmut, Kind-Felsef Risaleler, stanbul, 2002.
Kaya, Remzi, Kuranda Hz. Peygamberin Beer ve mm Oluu, Uluda
n. lahiyat Fak. Dergisi, c.11, say.1, 2002.
el-Kind, Eb Yusuf es-Sabbah Yakb b. shak, Resill-Kind el-Felsefiyye,
thk. Muhammed Abdlhd Eb Ridde, Msr: Drul-Fikril-Arab, 1950.
el-Kind, Eb Yusuf es-Sabbah Yakb b. shak, Resill-Kind el-Felsefiyye
c.2, thk. Muhammed Abdlhd Eb Ridde, Kahire: Drul-Fikril-Arab, 1953.
Kksal, Mustafa Asm, slmda ki Ana Kaynak Kitab ve Snnet, Ankara:
Trkiye Diyanet Vakf Yaynlar, 1994.
el-Kurtub, Eb Abdillah Muhammed b. Ahmed el-Ensr, el-Cmiu li
Ahkmil-Kurn, Riyad: Dru lemil-Ktb, 2003.
Kurn- Kerm ve Aklamal Meali, haz. Ali zek ve dierleri, Ankara:
Trkiye Diyanet Vakf, 1993.
Kutub, Seyyid, F Zillil-Kur'n, Beyrut: Dru-urk, 1985.
el-Mverd, Ebul-Hasen Ali b. Muhammed, Almn-Nbvve,tlk.
Muhammed erif Skker Beyrut: Dru hyil-Ulm, 1992.
Menn Halil el-Kattan, Mebahis f Ulmil-Kurn, Riyad: Mektebetl-
Merif, 1988.
299

el-Mverd, Ebul-Hasen Ali b. Muhammed b. Habb, tlk. es-Seyyid b.
Abdlmaksud b. Abdrrahim. en-Nket vel-Uyn Tefsril-Mverd, Beyrt: Drul-
Ktbil-lmiyye, 1992.
el-Mevdd, Ebul-Al, Tefhmul-Kurn, trc. Muhammed Han Kayan ve
dierleri, stanbul, 1986.
Muktil b. Sleyman, Tefsiru Muktil b. Sleyman, thk. Abdullah Mahmud
ehhate, Kahire: el-Heyetl-Msriyyetl-mmet lil-Kitb,1979.
Muallim Naci, cz- Kurn, Dersaadet (stanbul), 1308.
Mslim b. Haccac, Ebul-Huseyn el-Kueyr en-Nisabur, Sahhu Mslim, thk.
Muhammed Fuad Abdlbaki, stanbul: el-Mektebetl-slmiyye, ty.
en-Nes, Eb Abdirrahman Ahmed b. uayb b. Ali, Snenn-Nes bi
erhil-Hfz Celliddin es-Syt ve Haiyetil-mam es-Sind, Beyrut: Dru hyai't-
Trsi'l-Arab, ty.
en-Nesef, Ebul-Berekt Abdullh, Medrikut-Tenzl ve HakikutTevl,
stanbul: Kahraman Yaynlar, 1984.
en-Nevev, Eb Zekeriyy Muhyiddin Yahy b. eref, Sahhu Mslim bi
erhin-Nevev, Beyrut: Dru hyit-Trsil-Arab 1972.
er-Rafi, Mustafa Sadk, czl-Kurn vel-Belatn-Nebeviyye, Msr:
Mektebett-Ticriyyetil-Kbr, 1961.
er-Rgb el-sfahn, Mfredt Elfzl-Kurn, thk. Safvan Adnan Davudi,
Dmek: Dr'l-Kalem, 1992.
er-Raz, Eb Abdillah Muhammed b. mer, Mefthul-Gayb (et-Tefsirul-
Kebir), Beyrut: Drul-Ktbil-lmiyye, 1990.
es-Sbn, Muhammed Ali, Reviul-Beyn f Tefsri ytil-Ahkm minel-
Kurn, Dmak : Mektebet'l-Gazzl, 1980.
300

es-Sbn, Muhammed Ali, Safvett-Tefsr, Beyrut: lemul-Ktb, 1986.
es-Sbn, Nuruddin Ahmed b. Mahmd b. Eb Bekr, el-Bidye f Uslid-Dn,
tlk. Bekir Topalolu, Ankara, 1991.
Suph es-Slih, Mebhis f Ulmil-Kurn, stanbul, ty.
Suyut, Celaleddin Abdurrahman, ed-Drrl-Mensr fit-Tefsril-Mesr,
Beyrut: Drul-Fikr, 1983.
es-Suyt, Celaleddin Abdurrahmn, el-tkn f Ulmil-Kurn, tlk. Mustafa
Dib el-Buga, Beyrut: Dru ibn Kesr, 2002.
atb, Eb shk brahim b. Musa b. Muhammed, el-Muvafakt f Usli-
era, rh.Abdullah Draz, Msr: el-Mektebet't-Ticariyyeti'l-Kbra, ty.
e-ehristn, Ebul-Feth Muhammed b. Abdlkerim Eb Bekr Ahmed, el-
Milel ven-Nihal, thk. Muhammed Seyyid Keyln, Beyrut: Drul-Marife, 1975
e-evkn, Muhammed b. Ali b. Muhammed, Fethul-Kadr, thk.
Abdurrahman Umeyre, Mansra: Drul-Vef, 1997.
eyhzde, Muhammed b. Muslihuddin Mustafa el-Kocevi Muhyiddin,
Hiyet al Tefsril-Kd el-Beydv, stanbul: Vakful-hls, 1990.
et-Taber, Eb Cafer Muhammed b. Cerr, Cmiul-Beyn an Tevlil-Kurn,
thk. Abdullah b. Abdlmuhsin et-Trki, Riyad: Daru lemil-Kutub, 2003.
Taftazn, Sadddin Mesd b. mer, erhul-Akdin-Nesefiyye, thk.
Muhammed Adnan Dervi, yy., ty.
Taftazn, Sadddin Mesd b. mer b. Abdillah, erhul-Meksd, thk.
Abdurrahman Umeyre Beyrut: Alem'l-Ktb, 1989.
Tehnev, Keaf Istlhtil-Funn, Lbnan: Mektebet Lbnn , 1996.
301

et-Tirmiz, Eb sa Muhammed b. sa b. Sevre, el-Cmiu's-Sahh: Snent-
Tirmiz, thk. Muhammed Fuad Abdlbaki, Kahire: Matbaat Mustafa el-Babi el-Halebi,
1937.
Turgut, Ali, Tefsir Usl ve Kaynaklar, stanbul: Marmara niversitesi
lahiyat Fakltesi Vakf Yaynlar, 1991.
Unat, Faik Reit, Hicr Tarihleri Mild Tarihe evirme Klavuzu, Ankara:
Trk Tarih Kurumu Yaynlar, 1994.
el-Vahid, Ebul-Hasen Ali b. Ahmed en-Nisbr, el-Vast f Tefsril-
Kurnil-Mecd, thk. Adil Ahmed Abdlmevcud ve dierleri, Beyrut: Drul-Ktbil-
lmiyye, 1994.
el-Vahid, Ebul-Hasen Ali b. Ahmed en-Nisbr, el-Vecz f Tefsril-Kitbil-
Azz, thk. Safvn Adnan Dvd, Dmek:Drul-Kalem, Beyrut: Dru-miyye, 1995.
el-Vahid, Ebul-Hasen Ali b. Ahmed en-Nisbr, Esbabun-Nzl, thr.
Ism b. Abdilmuhsin el-Hamidan, Beyrut: Messesetr-Reyyan, 1991.
Yazr, Elmall Muhammed Hamdi, Hak Dini Kurn Dili, stanbul: Eser
Neriyat ve Datm, 1936.
ez-Zeheb, Muhammed Huseyn, et-Tefsr vel-Mfessirn, Khire: Mektebetu
Vehbe, 1995.
ez-Zeccac, Eb shk brhim b. es-Seri, Menil-Kurn ve rbuhu, thk.
Abdlcell Abduh elebi, Beyrut : Alem'l-Ktb, 1988.
ez-Zebidi, Ebl-Feyz Murtaza Muhammed el-Huseyn el-Vast, Tcl-Ars
min Cevhiril-Kamus, Kahire: el-Matbaatl-Hayriyye, 1306.
ez-Zemaher, el-Kef an Hakik Gavmidt-Tevil ve Uyunil-Ekvil f
Vchit-Tenzl, Riyad: Mektebetl-Ubeykn, 1998.
302

ez-Zerkn, Muhammed Abdl-Azm, Menhill-rfn f Ulmil-Kurn,
Beyrut, 1995.
ez-Zerke, el-mm Bedrddn Muhammed b. Abdullah, el-Burhn f Ulmil-
Kurn, Beyrut, 1990.
Zirikli, Hayruddin, el-A'lm : Kmusu Teracimi li-Eheri'r-Rical ve'n-Nis,
Beyrut : Dr'l-lm li'l-Melyn, 1992.
Ziya Paa, Terci-i Bend ve Terkib-i Bend, Haz. Hseyin Yorulmaz, dam
Yaynlar, stanbul,1992.