Ibn Kemmüne Ahlak 1-32

stanbul niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, 2011, 24, 41-78
bn Kemmnenin Ahlk ve Siyaset Dncesi1 Mustakim Arc
bn Kemmnenin Ahlk ve Siyaset Dncesi

Mustakim ARICI*
zet: bn Kemmne (. 683/1284) muhtelif eserlerinde yapt ilimler tasnifinde felsefeyi nazar ve amel olarak ikiye ayrmtr. bn Kemmne amel hikmeti de ahlk, tedbirl-menzil ve siyaset eklinde ksma ayrmtr. O, ahlk ve siyasete dair konular yneticiye lazm gelen birtakm ahlk ve siyas tleri ieren el-Kelimtl-vecze mtemiletn al nketin latfetin fililmi vel-amel adl eserinde ele almtr. Biz bu almada bn Kemmnenin ahlk ve siyasete dair grlerini mukayeseli bir ekilde tahlil ettik. Anahtar Kelimeler: bn Kemmne, el-Kelimtl-vecze, amel hikmet, felsef ahlk gelenei.
I. Giri Ahlk gzellikleri tamamlamak iin gnderildiini buyuran, aile hayat yaayan ve ayn zamanda bir devlet bakan olan Hz. Peygamberin mmetinin hikmetin amel/pratik boyutu iin baka bir kaynaa ihtiyac olup olmad ok anlaml bir sorudur. slm dnce tarihinde amel hikmetle megul olanlar, bu soruya farkl yantlar vermekle birlikte ortaya
bn Kemmnenin el-Kelimtl-vecize mtemiletn al nketin latfetin fil-ilmi vel-amel adl eserinin mukaddime ve amel hikmete dair blmnn evirisi bu almann bir devam niteliinde tamamlanm olup stanbul niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisinin bir sonraki saysnda yaynlanacaktr. Ayrca burada katklar iin muhterem hocam Prof. Dr. mer Mahir Alpere teekkrlerimi sunmak istiyorum. Dr., stanbul Mftl.
41
konulan ahlk teorilerinin ounun bir ekilde din kltrle ilintili olmas amel hikmetin nebev bir kaynaa dayanma zaruretinin kabul edildiini gstermektedir. leride iaret edilecei gibi slm dnce tarihindeki en etkin filozoflarn bile amel felsefenin nebev bir kaynaktan neet etmesi gerektii konusundaki ifadeleri, ilk bakta ortaya konulan ahlk teorilerinin sadece Kuran ve hadisler gibi slmn ana kaynaklarndan doduunu ihsas ettirebilir.2 Ancak zamanla ran ve Yunan kltrnn hkim olduu corafyaya yaylan, Hind kltryle de komu olan mslmanlar, yitik hikmeti arama gayretlerini bu geleneklerdeki amel hikmet tasavvurlarna da yneltmitir. Nitekim III/IX. yzyldan itibaren bu geleneklerdeki ahlk dncesine dair rnler slm entelektel evrelerinde yaylmaya balamtr. Bu durum nazar felsefe literatr iin olduu gibi ahlk ilminin teekklnde de tercmelerin belirleyici bir rol bulunduu anlamna gelmektedir. Macid Fahriye gre bu malzemelerin slm entelektel muhitine girii antolojik hikem literatr ile sistematik ahlk eserleri yoluyla olmutur.3 Bu eserlerin Arapaya tercme edilmesiyle hacimli bir felsef ahlk literatr ortaya kmtr. Bununla birlikte felsef ahlk literatrnn daha ok Me felsefe gelenei ierisinde gelitiini sylemek mmkndr. Kind (. 252/866) ile snrlar izilmeye balayan felsef ahlk disiplini Frbnin (. 339/950) ilimler tasnifi ile ematik hviyete kavumutur. bn Snnn (. 428/1037) pratik felsefe anlay ahlk ilmi, tedbirlmenzil ve siyaset ilmi olarak brana ayrlr. bn Miskeveyhin (. 421/1030) Tehzbl-ahlknda da zmnen yer alan bu ema, pratik felsefenin ald son ekildir.4 Bilhassa Gazzl (. 505/1111) sonrasnda birok ilmin ierik ve ynteminde yaanan deiim ahlk ilmi iin sz konusu olmamtr. Ahlk ilmi Me felsefe geleneinin bir rn olarak gelimesini tamamladktan sonraki dnemlerde de problematiini muhafaza etmi grnmektedir.5 Nitekim farkl yntem ve disiplinlerde eserlerini ortaya koyan ok sayda kelamc ve filozofun amel hikmetin l tasnifi ve problemlerini benimsemesi bu tespiti dorulamaktadr. Mesela rk
2
Max Horten, Moral Philosophers in Islam adl makalesindeki ahlk filozoflarnn dnya gr genel olarak gerekten slm idi ifadeleri bu tespiti yanstmaktadr. Bkz. Horten, Moral Philosophers in Islam, Islamic Culture, 13 (1974), s. 5. Macid Fahri, slm Ahlk Teorileri, ev. Muammer skenderolu, Atilla Arkan, (stanbul: Litera Yaynclk, 2004), s. 93. lhan Kutluer, slam Felsefesi Tarihinde Ahlak lminin Teekkl, (doktora tezi), Marmara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, 1989, s. 15. Kutluer, Ahlak lminin Teekkl, s. 98, 300.
42
Arc, bn Kemmnenin Ahlk ve Siyaset Dncesi
filozoflar olarak yaygn bir kabul gren ehrezr (. 687/1288)6 ve bn Kemmnenin (. 683/1284) ilimler tasnifi7 ve amel hikmet anlay ile daha ok bir Er kelamcs olarak bilinen Adududdin el-cnin (. 756/1355) amel hikmet tasnifi8 bn Snda ak bir ekilde, bn Miskeveyhte ise zmnen grlen ve Nasiruddin et-Ts (. 672/1274) ile zirveye varan Me emann bir yansmasdr. bn Kemmnenin amel hikmet alanndaki grlerinin tahlil etmeden nce onunla ilgili iki mesele zerinde durmak istiyoruz. Bunlardan ilki bn Kemmnenin mslman m yoksa yahudi bir filozof mu olduudur. kinci mesele ise onun rkliiyle ilgilidir. bn Kemmne el-sril elBadd, Badatl kltrl bir yahudi ailesine mensuptu. bn Kemmnenin aslen yahudi olmasnda bir ihtilaf yoktur. Buna karlk onun Yahudilii terk edip mslman olup olmadyla ilgili olarak modern dnemdeki aratrmaclar farkl kanaatlere sahiptir. Tabi ki bu kanaatlerde bn Kemmnenin zellikle Tenkhul-ebhs lil-milelis-sels adl eserindeki grlerinin yannda birok yazma nshada hakknda zikredilen ifadelerin olduka etkili olduunu sylememiz mmkndr. Brockelmann, bir yazma nshada yer alan bn Kemmnenin vefatndan nce slma girdii ynndeki kayttan hareketle onun mslman olduunu sylerken9 eserlerinde Hz. Muhammed (a.s.) ve ailesine salt u selamda bulunmas, besmeleyle balayp, Kuran- Kerim ayetlerine yer vermesinden dolay Moritz Steinschneider gibi onun mslman olduunu dnen aratrmaclar da sz konusudur.10 te yandan filozofun Tenkhul-ebhs lil-milelis-sels adl eserini nereden Moshe Perlmann ise bn Kemmnenin ihtida ettiini kabul etmemektedir.11 bn Kemmne hakkndaki almalaryla tannan Sabine Schmidtke ve Reza Pourjavady ise bn Kemmnenin Tenkhul-ebhstaki grlerine dayanarak onun Yahudilii terketmediine dair kantlarn
6
9 10
11
emseddin e-ehrezr, Resil-eceretil-ilhiyye fi ulmil-hakikil-rabbniyye, nr. M. Necip Grgn, (stanbul: Elif Yaynlar, 2004), I, 27-28; II, 7-8. bn Kemmne, et-Tenkht f erhit-Telvht: el-lhiyyt, Sleymaniye Ktphanesi (SK), Hekimolu Ali Paa 854, 165b-166a. Mustakim Arc, Adududdn el-cnin Ahlk Risalesi: Arapa Metni ve Tercmesi, Kutadgubilig Felsefe-Bilim Aratrmalar, 15 (2009), s. 142-148. Carl Brockelmann, GAL Suppl., (Leiden: 1937), I, 768. Fatma Zehra Pattabanolu, bn Kemmne ve Felsefesi, (doktora tezi), Marmara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, 2007, s. 14. bn Kemmne, Tenkhul-ebhs lil-milelis-sels, ed. Moshe Perlmann, (Berkeley&Los Angeles: University of California Press, 1967), editrn girii, s. xii.
43
daha gl olduunu belirtmektedir ki onlarn hangi gr benimsedii aratrmalarnn isminden de anlalabilmektedir. Ayrca o ihtida etseydi zzd-devle olan lakabnn, bir mslman gibi zzd-din olarak degitirilmesi gerekirdi12. ok sayda yazma nshada bn Kemmnenin yahudi olduuna dair atflar (bn Kemmne el-Yahd, kdvetl-hkemilyahdiyyn bn Kemmne)13 yaplmas da filozofun bu ekilde tanndn gstermektedir. Bundan baka onun Tenkhul-ebhs adl eserindeki grlerine kar yazlm reddiyeler de bn Kemmnenin yahudi olarak bilindiine iaret etmektedir. Bu balamda Muzafferddin bns-Stnin (. 694/1295) ed-Drrl-mendd fir-red alel-feylesf el-yehd ve Zeynddin Sarca b. Muhammed el-Malatnin (. 788/1386-87) Nhdu hassin-nhd il havz habsil-yehd adl reddiyeleri rnek verilebilir.14 zetleyerek aktardmz bu bilgilerin neticesinde biz de onun ihtida edip etmedii noktasnda kesin bir kanaat belirtmenin doru olmadn syleyebiliriz. Bununla birlikte bn Kemmnenin rk mi yoksa Me bir filozof mu olduu noktasnda bir neticeye varmak da olduka zor gzkmektedir. Molla Sadra (. 1050/1641), el-Esfrl-erbaada yapt bir tasnifte Frb, bn Sn, Behmenyr (. 458/1066) ve Levkeryi (. 503517/1109-1123 [?]) Melerin takipileri olarak grrken, ihabddin Shreverd, Nasirddin Ts, bn Kemmne, Kutbuddin rz (. 710/1311) ve ehrezryi de Stoaclarn takipileri olarak snflandrmaktadr.15 rk felsefe zerine almalarda bulunan Hseyin Ziyai de bu tasniften mlhem olarak VII/XIII. yzylda rk gelenei iki ana akmda deerlendirmektedir. Bunlarn birincisi Hikmetl-rka ilk erhi yazan emseddin ehrezr ile temsil edilmitir. Ziyaiye gre ikinci akmn temsilcisi rk sembolizmi Mei doktrin terimleri ierisinde tanmlayan bn Kemmnedir.16Ancak bn Kemmnenin bilgi teorisi zerine bir alma yapan mer Mahir Alper, Molla Sadra ve Ziyainin onu btnyle rk gelenek ierisine dhil etmelerini doru bulmamaktadr. Alper, bn Kemmnenin Shreverdye ynelik eletirileri ve yntemi sebebiyle
12
13 14
15
16
Reza Pourjavady, Sabine Schmidtke, A Jewish Philosopher of Baghdad: Izz al-Dawla Ibn Kamuna (d. 683/1284) and His Writings, (Leiden: Brill, 2006), s. 18-22. Pourjavady-Schmidtke, A Jewish Philosopher of Baghdad, s. 72, 104. Aydn Topalolu, bn Kemmne, Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi (DA), 1999, XX, 128. Molla Sadreddin rz, el-Hikmetl-mteliye fil-esfril-akliyyetil-erbaa: el-Esfrl-erbaa, nr. Ahmed Ahmed, (Tahran: Bnyd- Hikmet-i slmi-yi Sadr, 1380) VI, 170-171. Hseyin Ziyai, rk Gelenek, S. H. Nasr, O. Leaman, slam Felsefesi Tarihi, ev. amil al, H. Tuncay Baolu, (stanbul: Alm Kitap, 2007), II, 125-126.
44
ehrezrden farkl bir pozisyonda bulunduunu Ziyainin de kabul ettiini, ancak onun yaklamnn aklayc olmadn belirtmektedir. Zira Alpere gre, bn Kemmnenin farkll Ziyainin dile getirdii gibi ayn gelenek ierisindeki bir akm farkll deil, gelenek farklldr. zetle Alper, bn Kemmnenin Shreverdnin tam bir takipisi olduu iddiasn doru bulmam, buna karlk onun sisteminde belli rk elere yer veren Me bir filozof olduunu dile getirmitir. Ancak ona gre bu sylenenler bn Kemmneyi basit bir bn Sn takipisi olarak grmeye de yol amamaldr.17 Zira o, ileride iaret edilecei zere mesela elKelimtl-vecize adl eserinde rk nur, rk hazlar gibi kavramlar benimseyerek kullanmaktadr. Gazzl ile ilk rnekleri grlmekle birlikte Fahreddin Rz sonrasnda bilgiye ulama hususunda farkl yntemlere sahip ekoller arasnda bir yaknlamann olduu bilinmektedir. Bu yaknlama ve sentez araylar sadece kelam ile Me felsefe arasnda deil, Me felsefe ile bnlArab tasavvufu arasnda, tasavvuf ile kelam arasnda ve bn Kemmne rneinde olduu gibi Me felsefe ile rk felsefe arasnda tebarz etmitir. Haddizatnda bu durum bilhassa VII/XIII. yzyldan sonraki slm dncesinin en karakteristik zelliklerinden biri olup, amzdaki aratrmac ve melliflerin birbirine olduka zt grler serdetmeleri, kendine has usl ve mesile sahip fikr ekolleri statik bir pozisyonda grmelerinden kaynaklanmaktadr. Dolaysyla rk unsurlar sklkla kullansa da bn Kemmneyi sadece rk gelenein takipisi saymann doru olmadn belirtebiliriz. II. bn Kemmnenin lhanl Devlet Adamlaryla likileri bn Kemmnenin 612/1215te doduu kabul edildiinde onun hayatnn nemli bir ksmnn Badatn Moollar tarafndan ele geirilmesinden nce olduu ortadadr. Ancak onun eserlerini vermeye balamas blgede balayan lhanl hkimiyetinden sonraya tekabl etmektedir. Schmidtkeye gre onun hayat ile ilgili ilk kayt Metlibl-mhimme min ilmil-hikme adl eserini tamamlad 657/1259 yldr.18 bn Kemmne
17
18
mer Mahir Alper, Akln Hazz: bn Kemmnede Bilgi Teorisi, (stanbul: Ay Kitaplar, 2004), s. 22-24. Pourjavady, Schmidtke, A Jewish Philosopher of Baghdad, s. 9; Sabine Schmidtke, Studies on Sad b. Mansur Ibn Kammna (d. 683-1284): Beginnings, Achievements, and Perspectives, Persica, 29 (2003), s. 114.
45
nemli eserlerinin tmn bu tarihten sonra yazmtr. Burada bizim iin nemli olan husus, onun Badatta tesis edilen lhanl hkimiyetinden sonra bu devletin yneticileriyle kurduu ilikilerin neticesinde Cedd filhikme, erhul-rt gibi eserlerini lhanl devlet adamlarna ithaf etmesidir. bn Kemmne ayrca bu almada tercmesini sunacamz eserini de yine bir lhanl devlet adamna ithaf etmitir. Esasen bu dnemde sadece bn Kemmne deil birok dnr ve limin lhanl Devleti ile olan ilikileri zerine durulmas gereken bir meseledir. lerinde Kutbuddin rz, Adududdin el-c gibi isimlerin de olduu ok sayda lim hem lhanl yneticilerine eserlerini ithaf etmiler ve hem de saygn konumlar itibariyle gerektiinde dier devletler ile arabuculuk gibi aktif siyasetin iinde olmulardr. Bu dnemde ilim hamisi birok lhanl devlet adamnn gayretleri olduka dikkat ekicidir. zellikle Irak valisi ve tarihi At Melik Cveyn (. 681/1283), Mool idareciye vezirlik yapan emseddin Cveyn (. 683/1284), Anadolu valisi Muineddin Pervane, vezir ve tarihi Reidddin Fazlullah19, Olcaytunun veziri Tceddin Aliah ilk olarak sayabileceimiz isimlerdir. Bunlar ierisinde zellikle bn Kemmnenin de eser ithaf ettii Cveyn ailesi zerinde durmak istiyoruz. Cveyn ailesinin en tannm ismi Ata Melik Cveyndir. 1259dan vefat ettii 1283e kadar lhanllarn Irak valisi olan Ata Melik Cveyn ayn zamanda ok nemli bir tarihidir. Trih-i Cihng tarihi olarak hretini gnmze kadar devam ettiren byk eseridir.20 Hlg tarafndan shibdivnla getirilen kardei emseddin Cveyn, Abaka Han ve slm seen Ahmet Tekder zamannda da bu grevini devam ettirdi. Ahmet Tekderi devirip Argun Hann taht ele geirmesi zerine, Cveyn eski hkmdarn yakn adamlarndan olduu iin cezalandrlaca endiesiyle Hindistana kamak zere Kuma gitti. Argun Han tarafndan affedilme-
19
20
Reidddin Fazlullahn Tebriz yaknlarnda ina ettirdii ve ierisinde pek ok eitim ve kltr messesenin bulunduu mstakil bir ehir konumundaki Rabi Red hakknda bkz. Osman G. zgdenli, Bir lhanl ehir Modeli: Rabi Redde Meslekler, Grevliler ve cretler, Ortaa Trk-ran Tarihi Aratrmalar, (stanbul: Kakns Yaynlar, 2006), s. 207-233. Orhan Bilgin, Cveyn, At Melik, Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi (DA), 1993, VIII, 141.
46
sine ramen Abakay onun zehirlettii iftirasyla hapse atld ve bir sre sonra ldrld.21 Oullar ile birlikte lhanl corafyas ve Anadoluda ok nemli hizmetleri bulunan emseddin Cveyn byk bir ilim hamisiydi. Necmeddin el-Ktib (. 675/1276) e-emsiyye adl mantk eserini emseddin Cveynye ithaf etmitir. Ktib ayrca el-Mnassas f erhilMlahhas Cveynye ithaf ederken Cmidd-dekik adl eserini de onun isteiyle yazmtr.22 Kutbuddin rz Malik fakihi bnl-Hcibin (. 646/1249) Mntehes-sl vel-emel f ilmeyil-usl vel-cedel adl eserine yazd elMuhtasar erhetmi ve bu erhi emseddin Cveynye ithaf etmitir.23 Bu eseri Gkmedresedeki ilk yllarnda kaleme alan rz 680/1281de Sivasta yazd Nihyetl-idrk adl astronomi eserini de emseddin Cveynye sunmutur.24 Evsfl-erf adl eserini emseddin Cveynnin desteiyle kaleme alan25 Nasiruddin Ts, ayrca TelhslMuhassal Ata Melik Cveynye takdim etmitir.26 bn Kemmne ise erhul-rt adl eserini emseddin Cveynnin oullarndan erefddin Haruna ithafen yazmtr. bn Kemmnenin 671/1273 tarihinde tamamlad erhul-rtn ithaf ettii erefddin Harun, bu srada Anadolunun bir ksmnda valilik yapmaktayd. bn Kemmne bu eserini tamamladktan sonra bir nshasn emseddin Cveyn ve olu Harunun ktphanesine gndermitir.27 bn Kemmne almamza konu olan el-Kelimtl-vecze mtemiletn al nketin latfetin fil-ilmi vel-amel adl eserini de emseddin Cveynnin dier olu Bahddin Muhammed el-Cveynye ithaf etmitir. Bahddin, bu srada lhanllarn Isfahan ve ran- Acem, yani merkez ran blgesi valisidir. Bahddin 673/1274-75ten vefat ettii 678/1279a kadar bu grevini
21
22
23 24
25
26
27
Tahsin Yazc, Cveyn, emseddin, Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi (DA), 1993, VIII, 145. Mustakim Arc, Necmettin el-Ktib ve Metafizik Dncesi, (doktora tezi), stanbul niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, 2011, s. 37-38. Kutbuddin rz, erhul-Muhtasar, SK, Murad Molla 684, 2a. John Walbridge, The Science of Mystic Lights: Qutb al-Din Shirazi and the Illuminationist Tradition in Islamic Philosophy, (Cambridge&Massachusetts: Harvard University Press, 1992), s. 181. Nasiruddin Ts, Evsful-erf: Sekinlerin Ahlk, ev. Anar Gafarov, (stanbul: z Yaynclk, 2009), evirenin nsz, s. 27-28. Nasiruddin Ts, Telhsl-Muhassal, nr. Abdullah Nrn, (Tahran: Messese-i Motalet- slm Danigh- Mc Gill ube-i Tahran, 1980), s. 2. Pourjavady, Schmidtke, A Jewish Philosopher of Baghdad, s. 11, 59.
47
srdrmtr.28 el-Lmatl-Cveyniyye fil-hikmetil-ilmiyye vel-ameliyye olarak da bilinen bu eser Muhammed el-Kazvnnin isteiyle yazlmtr. Kazvn, Badata geldiinde bn Kemmneden emseddin Cveynnin resm ktphanesi (resm-i hazne) iin akl ilimlerde bir eser yazp kendisiyle birlikte gndermesini istemitir. yle ki bn Kemmne de sratli bir ekilde nazar ve amel hikmetle ilgili olan bu zl risaleyi kaleme almtr. Eser Bahddin el-Cveynnin vefat ettii 1279dan nce yazlm olmaldr.29 bn Kemmne el-Cedd fil-hikme ya da el-Kif fil-hikmetil-cedde olarak bilinen eserini de lhanl devlet adamlarndan Devleth b. Emir Seyfddin Sencer es-Shib iin kaleme almtr. Badatta yksek bir brokrat olduu anlalan Devlethn shib sfatn kullanmas Cveyn ailesi ile iyi ilikileri olduu eklinde anlalmaya msaittir.30 bnlFuvt, Badattaki Nizamiye Medresesinde grd Devlethn astronomi, matematik, felsefe zerine aratrma yaptn rivayet etmektedir. Bu kayt nemlidir, zira bn Kemmnenin de et-Tenkht f erhit-Telvht adl eserini 667/1268 tarihinde Badat Nizamiye Medresesinde tamamlam olmas31 da gstermektedir ki bn Kemmne, bir medresede alabilmekte ve medrese bnyesinde felsefeye dair aratrma yaplp eser yazlmaktadr. bn Kemmnenin erhut-telvht adl eserinin bir nshas da 696/1296 ylnda Badat Nizmiye Medresesinde istinsah edilmitir.32 Bundan baka Necmeddin el-Ktibnin erhl-Mlahhas adl eserinin bir nshasnn 692/1293te Badat Nizamiye Medresesinde tamamlanmas da ayn ekilde bu medresenin felsef ilimler alannda nemli saylabilecek bir faaliyete tanklk ettiini gstermektedir.33
28 29
30 31 32
33
Pourjavady, Schmidtke, A Jewish Philosopher of Baghdad, s. 12. el-Kelimtl-vecze Pourjavady ve Schmidtke tarafndan neredilmitir. bn Kemmne, elKelimtl-vecze mtemiletn al nketin latfetin fil-ilmi vel-amel, A Jewish Philosopher of Baghdad iinde, s. 139-185. Pourjavady, Schmidtke, A Jewish Philosopher of Baghdad, s. 11. Pourjavady, Schmidtke, A Jewish Philosopher of Baghdad, s. 63, dn. 1. bn Kemmnenin el-Kelimtl-vecze adl risalesinin bir nshas da ayn ylda Nusaybin mdiyye Medresesinde istinsah edilmitir. Pourjavady, Schmidtke, A Jewish Philosopher of Baghdad, s. 67, 97. Reza Pourjavady, Sabine Schmidtke, Critical Remarks by Najm al-Dn al-Ktib on the Kitb alMalim by Fakhr al-Dn al-Rz, together with the Commentaries by Izz al-Dawla Ibn Kammna, (Tahran: Iranian Institute of Philosophy&Institute of Islamic Studies Free University of Berlin, 2007), neredenin nsz, xi.
48
bn Kemmnenin iyi ilikiler kurduu ve kendileri iin eserler kaleme ald Cveyn ailesinin by olarak emseddin Cveynnin idam edilmesiyle yetinilmeyip adeta btn Cveynlerin kk kaznmtr. emseddin Cveynnin alt olu ve dier kardei Alaaddin Ata Melik de ldrlmtr.34 Pourjavady ve Schmidtkeye gre bn Kemmne, erhul-rt yazd dneme (28 abn 671/19 Mart 1273) kadar eserlerini kimseye ithaf etmemiken emseddin Cveynnin himayesine girdikten sonra eserlerini Shibud-Dvn ailesine ithaf etmeye balamtr.35 Nitekim zzd-devle lakab da Cveyn ailesinin ynetimde bulunduu dnemde nemli bir konuma sahip olduunu gstermektedir.36 bn Kemmnenin 679/1280de bitirdii ve son yazd eserlerden biri olan Tenkhul-ebhs slma ynelik eletirileri sebebiyle Badat halkn infiale sevketmitir. bn Kemmne ile ilgili en nemli bilgileri veren Havdislcmia adl eserde Badat halknn ayaklanarak bn Kemmnenin evini bast ve onu ldrmek istedii belirtilmektedir. Bu olaylar Cveyn ailesinin idam edilmesinden ksa bir sre sonra gereklemitir ki bn Kemmnenin korunaksz kalmasnn sebebi hmilerinin idam edilmesi olmaldr.37 III. bn Kemmnenin Nazar-Amel Hikmet Ayrmna Mukayeseli Bir Bak Frbnin hsul-ulm ve bn Snnn Aksml-hikme adl risalesi bata olmak zere sunduklar ilimler tasnifleri kendisinden sonraki dnrlerin byk ounluu tarafndan srdrlmtr. bn Sn Uynulhikmede akl ilimleri teorik ve pratik eklinde ikiye ayrrken her iki alan l bir tasnife tbi tutmaktadr. Teorik ilimler fizik, matematik ve metafizik disiplinlerden oluurken mantk, nazar aratrmalar iin bu tasnifte bir alet olarak yer almaktadr. bn Sn Aksml-hikme risalesinin yannda Uynul-hikme, e-if ve Dninme-i Alde de ilimleri nazar ve amel eklinde ikiye ayrmtr. Nazar ilimler de amel ilimler de bn Snnn yaygn tasnifine gre blmden olumaktadr.38 bn Sn Mantkul-
34 35 36 37
38
Tahsin Yazc, Cveyn, emseddin, DA, VIII, 145. Pourjavady, Schmidtke, A Jewish Philosopher of Baghdad, s. 11. Pattabanolu, bn Kemmne ve Felsefesi, s. 14. Pourjavady, Schmidtke, A Jewish Philosopher of Baghdad, s. 17; Pattabanolu, bn Kemmne ve Felsefesi, s. 14. bn Sn, Kitb-if/Manta Giri (el-Medhal), ev. mer Trker, (stanbul: Litera Yaynclk, 2006), s. 7.
9
49
merikyynde ise nazar ve amel hikmetin drt blm olduunu ifade etmitir. Bu tasnife gre nazar ilimler metafiziin teoloji ve kll ilim eklinde ikiye ayrlmas suretiyle drt ksmdr.39 bn Sn dier eserlerindeki tasniften farkl olarak Mantkul-merikyynde amel hikmetin l tasnifine de ilavede bulunmaktadr. Bilindii gibi amel felsefenin ilk ksm ahlk olarak isimlendirilmektedir. bn Sn bu eserinde, ev ynetimi ve ehir ynetiminin mstakil birer ilim olarak ele alnsa bile ev ve ehir iin kanun koyma iinin ayr ayr olmasn uygun bulmadn dile getirmektedir. Bu itibarla her iki ortaklk, yani ev ve ehir iin uyulmas gereken eyleri kanun olarak koyan kimsenin, tek bir sanata sahip tek bir kii olmas daha dorudur ki ona gre bu kii peygamberdir. Bu durumda bn Sn amel felsefenin her disiplininin mstakil hale getirilmesini teklif etmekte, bunlarn yannda yasa koyucu sanatn (es-snt-ria) da mstakil bir mesele olarak deerlendirilmesi gerektiine inanmaktadr. Onun bu yaklam amel hikmetin drde ayrlmas anlamna gelmektedir.40 bn Sndan sonraki dnrler onun amel hikmete dair tasniflerinin ikisine de yer vermilerdir. bn Snnn yapt tasnifi kullanan dnrlerden biri Fahreddin Rzdir. Rz Uynul-hikme erhinde bn Snnn l tasnifine iaret etmektedir.41 bn Mbrekh (. 784/1382 [?]) ise erhu Hikmetil-aynn giriinde amel felsefenin bir tasnife gre e ayrldn, dier bir tasnife gre de drde ayrldn belirtmektedir. kinci tasnifte amel felsefe yine geleneksel tasnifteki gibi ahlk (el-hikmetlhulkiyye), ev ynetimi (el-hikmetl-menziliyye) ve devlet felsefesi (elhikmetl-medeniyye) eklinde e ayrlmaktadr. Ancak bu snflandrmada el-hikmetl-medeniyye iki blmden mteekkildir. Eer amel hikmetin bu ksm ynetim ve otorite ile ilgili ise siyaset ilmi adn alr, peygamberlik ve din ile ilgili ise ona yasalar ilmi/yasa koyucu ilim (ilmun-nevms) denilir.42 bn Mbrekhtan nce rk filozof ihabddin esShreverd, l amel hikmet tasnifine iaret ederken43 arihi emseddin e-ehrezr amel hikmetle ilgili olarak bn Snnn bu ikili tasnifine yer
39 40
41 42 43
bn Sn, Mantkul-merikyyn, thk. Ayetullah el-Uzma el-Mara, (Kum: h. 1405), s. 5-7. bn Sn, Mantkul-merikyyn, s. 7-8; M. Cneyt Kaya, Peygamberin Yasa Koyuculuu: bn Snnn Amel Felsefe Tasavvuruna Bir Giri Denemesi, Dvn: Disiplinleraras almalar Dergisi, 27 (2009/2), s. 78-79. Fahreddin er-Rz, erhu Uynil-hikme, (Tahran; Messesets-Sdk, 1415), I, 14-15. bn Mbrekh, erhu hikmetil-ayn, (Kazan: M. A. irkof Hatun Tabhanesi, 1892), s. 7. ihabddin es-Shreverd, Kitbt-telvhtil-levhiyye (el-ilms-slis), Mecmu-yi Musanneft- eyh-i rk I iinde, ed. Henry Corbin, (Tahran: Pjhigh- Ulm-i nsn Motalet-i Ferheng, 1993), s. 3.
10
50
vermitir. ehrezr pratik felsefenin l bir tasnife (el-ksmets-slsiyye) tabi tutulduu gibi devlet felsefesinin kendi iinde ilmus-siyse ve ilmunnevms eklindeki bir ayrmla drt blmde mtalaa edilebileceini belirtmektedir.44 Bir dier Hikmetl-rk arihi Kutbuddin e-rz, vefatndan be yl nce, 705/1306da tamamlad Drrett-tc li urretid-Dibc isimli Farsa ansiklopedik eserini45 be blme ayrm, hatime ksmn ise akaid, fkh, amel hikmet ve tasavvuf eklinde taksim etmitir. rz amel hikmet blmn siyset-i beden (tehzb-i ahlk), siyset-i menzil ve siyset-i meden eklinde e ayrarak tahlil etmitir.46 Senkretik bir yap arzeden bu eserin hatime ksm yukarda iaret edildii gibi VII/XIII. yzyldaki disiplinler aras yaknlamann ilgin bir rneidir. Akaid ksmnda velilerin kerametlerinin hak olduunu belirten47 rznin amel hikmeti, tasavvuf ve seyr-i slka dair fasllarla btnletirmesi48 rk gelenekte ve el-rt erhlerinde de karlalan bir perspektiftir. Akaid ve fkh da iine alacak ekilde tasavvufla amel hikmetin bir btn olarak sistematik bir tarzda ele alnmas rzye ait bir tasnif olmakla birlikte eserin btnnde kulland malzemenin byk ounluu bn Kemmne ve dier baz dnrlere aittir. Pourjavady ve Schmidtkeye gre rz, erhu Hikmetil-rkta, bn Kemmnenin erhut-telvhtta Shreverdye ynelttii baz eletirileri iktibas etmitir.49 bn Kemmnenin rz zerindeki etkisi Drrett-tc
44 45
46 47 48
49
ehrezr, Resil-eceretil-ilhiyye, I, 28. rz bu eserini Glndaki shak emiri Emir Dbc iin kaleme almtr. Walbridge, Qutb alDin Shirazi, s. 175-178. Kutbuddin e-rz, Drrett-tc li urretid-Dibc, SK, Ragp Paa 838, 240b. rz, Drrett-tc, SK, Ragp Paa 838, 212a. rznin tasavvufa ynelik mspet tavrda ailesi ve iinde bulunduu evrenin byk bir etkisi vardr. Tannm bir tabip olan babas Ziyauddin Mesud b. Muslih el-Kzern (. 648/1250), ayn zamanda irazda bir eyh idi. Rivayete gre rznin babas, Badatta ihabddin mer es-Shreverd (. 632/1234)den ders grm ve ondan hrka giymitir. Tasavvufla ilgili ilk eitimini babasndan alan rz, mer es-Shreverdinin rencisi olan eyh Necibddin Ali b. Buzgu e-rz (. 678/1279)ye intisab etmitir. rz daha sonra Necmeddin Kbrdan ayrlan Muhyiddin Ahmed b. Al b. Eb el-Melden hrka giymitir. rznin tasavvuf dncesi hakknda bkz. John Walbridge, A Sufi Scientist of the Thirteenth: Century The Mystical Ideas and Practices of Qutb al-Dn Shrz, The Legacy of Mediaeval Persian Sufism, ed. Leonard Lewisohn, (London: Khaniqahi-Nimetullahi Publication, 1992), s. 323-324; Walbridge, Qutb al-Din Shirazi, s. 8-9. Pourjavady, Schmidtke, A Jewish Philosopher of Baghdad, s. 31-32.
11
51
adl eserinde ok daha belirgindir.50 Pourjavady ve Schmidtke, Drretttcn felsefe-i l, doa bilimi ve metafizik blmlerinin bn Kemmnenin el-Cedd fil-hikme adl eserinin ilgili blmlerinin tercmesi olduunu belirtmektedir. Dahas rz, Drrett-tcn konteksine uymayan yerlerde bile bn Kemmnenin ifadelerini eserine almtr.51 Bilindii gibi bn Kemmnenin el-Cedd fil-hikmesinde amel hikmete dair bir blm yoktur. S. H. Nasra gre Drrett-tcn bu alandaki ana kayna Mevln ve Sadreddin Konevnin mridi olan Saidddin Fergn (. 699/1300)nin Menhicul-ibd ilel-med adl eseridir.52 Drrett-tcn hatime ksmnn bir blmn nereden Mahdukhtbn Hum ise eserdeki amel felsefe ksmnn Siraceddin Urmevnin Letifl-hikmesinden iktibas edildiini belirtmektedir.53 bn Kemmne birok eserinin giriinde l amel hikmet tasnifine yer vermiir. Biz burada erhut-Telvht, erhul-rt ve el-Kelimtlvecze adl risalesindeki tasnife iaret etmek istiyoruz. bn Kemmne erhul-rtta nce hikmetin tanmn yapar ve sonra hikmetin nazar ve amel ilim eklindeki yaygn tasnifine yer verir. Ona gre hikmet, insana varla dair bilgiyi nefsl-emrde bulunduu hal zere elde etmesine imkan salayan nazar bir uradr (snatn nazariyyetn). Bununla birlikte hikmet, insann gc lsnde kendisini yetkinletirmesi ve uhrev saadete hazrlamas iin bilmesi gerekli olan eyleri elde etmesine de imkan tanr.54 Bu tanmda dikkati eken ey, hikmetin kapsamna amelin dhil edilmemesidir. bn Kemmne bu tanmdan sonra hikmeti, varl insan fiiline bal olmayan ve meydana gelmesi, insann yapp etmesine bal olan eklinde ikiye ayrmaktadr. Bu durumda birincisine nazar ilim, ikincisine de amel ilim denir. bn Kemmnenin eserlerinin ounda ilm ve amel kelimelerine youn bir ekilde vurgu yapmas, bu iki kavram
50
51 52
53 54
Reza Pourjavady, Sabine Schmidtke, Qutb al-Din al-Shirazis (634/1236-710/1311) Durrat al-Taj and its Sources (Studies on Qutb al-Din al-Shirazi I), Journal Asiatique, 292 (2004), s. 309-328. Pourjavady, Schmidtke, Qutb al-Din al-Shirazis Durrat al-Taj, s. 317-321. Seyyed Hossein Nasr, Qutb al-Dn Shrz, The Islamic Intellectual Tradition in Persia, ed. M. Emin Razavi, (Richmond: Curzon Press, 1996), s. 219. Bu eser slikin amel olarak yapmas gerekenlerle ilgili Farsa muhtasar bir kitap olup blme ayrlmtr. Birinci blmde itikad, ikinci blmde ilmihal bilgileri, nc blmde de mridlik adabna dair konular ele alnmtr Mahmut Erol Kl, Fergn, Saidddin, Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi (DA), 1995, XII, 382. Pourjavady, Schmidtke, Qutb al-Din al-Shirazis Durrat al-Taj, s. 314. bn Kemmne, erhul-usl vel-cmel min mhimmtil-ilmi vel-amel (erhul-rt), Ragp Paa 845, 1b.
12
52
eserlerine ad olarak vermesi onun hikmet kavramna olan bakn ak bir ekilde ortaya koymaktadr: Semav dinlerin ve akl dnce ekollerinin nderleri (erbbl-akidil-akliyye ved-diyntin-nakliyye), kurtulu ve hiret mutluluunu elde etmenin, uhrev mutsuzluktan kurtulmann insan yetkinliklerin gayesi olan Allaha ve hirete iman ile erdemli davranlarda bulunmaya bal olduuna ittifak etmitir. Aktr ki bu gayeye, zann deil yakin yntemlerle, taklid deil burhn yollarla ulalr. Bu da ancak insann gc lsnde nazar ve amel hakikatler ile tasavvur ve tasdikleri kavramak/zmsemek (tahsl) suretiyle nefsini yetkinletirmesi demek olan hikmet sayesinde mmkndr.55 nsan nefsin yetkinlemesi, dolaysyla uhrev mutluluun elde edilmesi bilgi ile eylemin birliktelii sayesinde mmkn olmakla birlikte bn Kemmneye gre bilgi, etrafnda dnlen merkez ve kendisine tbi olunan asl iken, amel bilgiye tbi olandr. lim ve amel kavramlarnn youn felsef tazammunlar ieren bir ekilde ele alnmas hususunda bn Kemmne ile Gazzlnin yorumlarnn benzerlii ise olduka dikkat ekicidir. Gazzl, Miznl-amel adl eserinde ilim ve amel kavramlarn gerek dnyev ve gerekse uhrev mutlulua ulatrmas bakmndan tahlil etmektedir. Gazzl, ahirete iman hususunda nceki dnem bilginlerini drde ayrmakta, bunlarn nn ahirete inandn belirtmektedir. Ahiret hayatnn varln kabul eden grup, bilginin, eylemden daha deerli olduunu benimsemesine ramen uhrev kurtuluun ancak ilim ve amelin bir arada bulunmasyla elde edileceine ittifak etmitir. Zira eylem, bilginin tamamlaycsdr. Gazzl bu balamda Ftr Sresi 10. yete atf yapar: Allaha ancak gzel szler ykselir (ular). Onlar da Allaha amel-i slih ulatrr. Gazzl bu yetteki gzel szler (el-kelimt-tayyib) ifadesinin aratrmaya dayal bilgiye raci olduunu, zira bilginin de derece derece ykselip varaca yere ulatn belirtmektedir. Eylem ise bilginin
55
bn Kemmne, el-Cedd fil-hikme, nr. Hamid el-Kbeys, (Badad: Cmiatu Badad, 1982), s. 145.
13
53
hizmetkrdr, onu tar ve derecesini ykseltir. Bu durumda eylem, bilginin tamamlaycsdr ve varmak istedii yere ancak bilgi sayesinde varr.56 Hikmetin nazar ve amel eklindeki ayrmn Kurn terimlere dayandrarak aklama hususunda Fahreddin Rznin yorumlar da olduka belirleyici olmutur. Rz, erhu Uynil-hikmenin mukaddimesinde nazar ve amel hikmet tasnifini baz ayetleri tefsir ederek ortaya koymaktadr. Ona gre ilah kitap muhtelif ayetler ile insan yetkinlikleri nazar ve amel yetkinlikler olarak iki grupta snrlandrmtr. Rz, uar Suresinin 83. ayetinde Hz. brahimin Rabbim bana hikmeti ver ve beni salihlerden eyle eklindeki duasnn ilk ksmn insann nazar kuvvetinin yetkinlemesi, ikinci ksmn da amel kuvvetin mkemmellemesi eklinde yorumlamaktadr. Rz benzer ekilde ayeti daha nazar ve amel hikmet balamnda tefsir etmekte, insann yetkinliinin hem vahiy hem de hikmete gre bilgi ve eyleme bal olduunu belirtmektedir.57 Rznin bu yorumu zellikle birok ahlk eserinin mukaddimesinde sklkla tekrarlanmtr.58 Rzden sonra Ts, Asr Suresi tefsirinde ilim ve amel kavramlarn nazar ve amel kuvvede yetkinleme olarak yorumlamaktadr: Asra andolsun ki insan hi phesiz hsran iindedir. (...) Ancak inanp, yani nazar kuvvede yetkinleip, yararl i ileyenler, yani amel kuvvede yetkinleenler; birbirlerine gerei tavsiye edenler, yani nazar bilgilerle insanlarn akllarn yetkinletirenler, ve sabrl olmay tavsiye edenler, yani ahlk nerileri tebli ederek insanlarn ahlkn yetkinletiren kimseler bunun dndadr.59 bn Kemmne de hikmeti geleneksel ayrma riayet ederek nefs-i natkann nazar ve amel glerine dayal bir ekilde ilim ve amel kavramlar etrafnda tasnif etmitir:
56 57 58
59
Gazzl, Miznl-amel, thk. Sleyman Dnya, (Kahire: Drl-Maarif, 1964), s. 193-194. Fahreddin er-Rz, erhu Uynil-hikme, I, 5-6. Derya Topalck, Kirmnnin erhu Ahlkil-Addiyye Adl Eseri, (yksek lisans tezi), Sakarya niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, 2007, s. 50; Elzem z, Takprzdenin erhu AhlkilAddiyye Adl Eseri, (yksek lisans tezi), Sakarya niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, 2007, s. 99. Nasiruddin Ts, Tefsru Sretil-Asr, Sekinlerin Ahlk iinde, ev. Anar Gafarov, s. 127.
14
54
Akl nefsin felsef ilimlerde nazar ve amel olmak zere iki gcnn olduu aktr. Nazar gcn yetkinlii [nazar] bilgi[nin tahsil], amel gcn yetkinlii de [bu bilgiye mutabk] davranlarda bulunmaktr. Bir ilmin inceledii bilgiler ve uygulamalar insann kapasitesini aacak kadar ok ve eitli iken bunlarn tmnn tahsili nasl mmkn olsun? Bu itibarla nceki bilginler (evil) nazar bilgilerin tasnif edilmesini, blmlere ve paralara ayrlmasn, bunlara ulatran yollarn ve kkenlerinin aklanmasn uygun bulmulardr. Onlar bu taksimi ayn ekilde amel hikmetteki huylar, adb muaeret ve siyasetle ilgili meselelere de uyarlamlardr. limlerin mezkr ekildeki tasnifine muttali olmak isteyen btn dikkatini nceki bilginlerin ve onlarn haleflerinin kitaplarna yneltsin. Zira onlar kendilerinden sonra gelenlere syleyecekleri nemli bir sz brakmamlar ve en ufak bir fazlala da yer vermemilerdir.60 bn Kemmne bylece felsef ilimleri, varl insan fiiline bal olmayan ve meydana gelmesi, insann yapp etmesine bal olan eklinde ikiye ayrmaktadr. Bunlarn ilki nazar ilim, ikincisi de amel ilimdir. Nazar ilimlerde somuttan soyuta ilerleme ve pedagojik gaye dikkate alnnca aratrlan eyin varlnn maddeye bal olup olmamasna gre bir sralama yaplr ve bu durumda ilimler ilm-i tabi, ilm-i riyz ve m badet-tabia eklinde sralanr. llet ve stnlk bakmndan bir tasnif yapldnda ise metafizik m kablet-tabia olarak adlandrlr. Amel ilimler de nazar ilimlere paralel olarak tr: Ahlk, ev ynetimi ve siyaset ilmi.61 Grld gibi bn Kemmne, hikmeti nazar ve amel olarak ikiye ayran geleneksel tanm kabul etmekte ve bunu ilim ve amel kavramlar balamnda sunmaktadr. bn Kemmne eserlerinde l amel hikmet tasnifini esas almtr. Ayrca o el-hikmetl-medeniyye eklinde bir ayrma gidip bunu siyaset ilmi ve yasa koyucu ilim olarak tasnif etmemek suretiyle ehrezrden ayrlmaktadr.
60 61
bn Kemmne, el-Kelimtl-vecze, s. 140. bn Kemmne, erhul-rt, SK, Ragp Paa 845, 2a.
15
55
IV. Ahlk Felsefesinin Metafizik Zemini slm filozoflarnn tevars ettii ahlk felsefesi, nefs ve onun kuvveleri etrafnda ortaya konulmu bir btnle sahiptir. Nefse dair aratrmann sunduu ereve byk lde ahlk felsefesinin terminolojisi ve problemlerini de belirlemitir. Bu bakmdan ilmn-nefs ile ahlk ilmi arasnda olduka nemli bir iliki bulunmaktadr. Ancak bu, nefs kavramnn sadece psikoloji ile snrland anlamna gelmemelidir. Zira nefs kavram epistemolojinin temellendirilmesinden baka, kozmoloji ve metafizikteki birok meselenin aklanmasnda da mhim bir fonksiyon icra etmektedir. Sz edilen durum psikolojinin ilimler arasnda bir gei pozisyonunda olduunu gstermektedir. Akl nefsin cisimsel sreler ile gayr-i madd sreler arasndaki arac ilikisi ve konumu sebebiyle bn Sn felsefesinde nefsin nebat ve hayvan melekeleriyle akl melekeleri ayrt edilmitir. lk ikisinin bedenin lmyle birlikte lmesine karn akl nefsin durumu byle deildir. Bu sebeple bn Snnn felsef klliyatnda akl nefs iki balamda tartlmtr. Aristotelesin De Animas ve onun etrafnda gelien erh geleneine uyarak akl nefs doa bilimlerinde incelenmitir. Bedenin lmnden sonra akl nefsin durumunun ne olduu ise metafizikte incelenmitir. Akl nefsi nazar ve amel akl eklinde ikiye ayran bn Snya gre gayr-i maddi bir cevher olan insan nefsinin hem fizik hem de metafizik lemle ilikisi vardr. Akl nefsin bu ift boyutlu yaps, onun doa bilimleriyle metafizik arasnda kpr kuran bir mesele olmasn taayyn etmitir. Nefsin metafizik lemle ilikisinden bilgiler (ulm), fizik lemle ilikisinden de ahlk doar.62 bn Sn bahsedilen ereveye gre genel anlamda nefs teorisini doa bilimleri dhilinde incelerken akl nefs, hem metafiziin hem de doa bilimlerinin bir meselesi olmutur.63 bn Snnn e-if ve en-Nect gibi doa bilimlerinden metafizie ilerleyen bir ablonu izledii eserlerinde, doa bilimlerinin sonunda yer alan ilmn-nefsten metafizie geilmektedir ve bu geii salayan da akl nefstir. Dimitri Gutas akl nefsin bu durumunu, doa biliminin semeresi: akl nefsin metafizii olarak adlandrmaktadr.64 Temelleri Eflatun ve Aristoda olan bu teori, fizikten metafizie geme imkan salamasnn yannda ahlk felsefesinin
62 63 64
Dimitri Gutas, Avicenna and Aristotelian Tradition, (Leiden: Brill, 1988), s. 254-260. bn Sn, en-Necat, thk. Macid Fahri, (Beyrut: Drl-fkil-Cedide, 1985), s. 196, 326 vd. Gutas, Avicenna and Aristotelian Tradition, s. 254.
16
56
de merkezine yerletirilerek psikolojik zemine sahip yeni bir ahlk ilmi ve terminolojisinin meydana gelmesini salamtr. Kindden itibaren ahlk ile ilmn-nefs arasnda kurulan irtibat daha sonra Eb Bekir er-Rz, ve Frb tarafndan devam ettirilmitir. lhan Kutluere gre bn Snnn ahlk ilmine yapt en byk katk da bu erevede grlmelidir. Onun ahlk ilmine katks ahlkn rasyonel ve metafizik psikoloji ile olan derin irtibatn gstermesidir. Ahlk kavram, bn Sny daha ok psikolojik bir erevede ilgilendirmi ve o ahlkn nasl olgunlatrlacandan ziyade ahlkn nasl olutuuyla ilgilenmitir.65 Ahlk ile ilmn-nefs arasnda kurulan irtibat bn Sn ve bu izgiyi yetkinletiren Nasiruddin et-Ts, Knalzde ve Devvn gibi dnrlerce srdrlm, bylece nefs teorisi, ahlk ilminin metafizik ve psikolojik zeminini oluturmutur.66 bn Kemmnenin ahlk dncesi de temelleri doa bilimi ve metazifikte atlm bir alt yapya sahiptir. Bunu, filozofun el-Kelimtlvecze isimli muhtasar almasnda da grmemiz mmkndr. bn Kemmne nazar ve amel hikmeti ele ald el-Kelimtl-vecze adl eserinin nazar hikmet ksmn iki blme ayrmtr. bn Kemmne Zorunlu Varlka dair fasllardan sonra nazar hikmetin ikinci blmn nefs-i natkann ispat, mahiyeti, lmden sonraki durumu, nefs-i natkann yetkinlii ve akl hazza ayrmtr. Akli nefsin yetkinlii ve akl hazza dair fasllar ile nazar hikmeti sonlandran ve buradan amel hikmete geen bn Kemmnenin bu tasnifinde nefs teorisi ahlk ilminin metafizik zeminini oluturmaktadr.67 bn Kemmne, insanlarn nclleri ve bu ncllerden kan sonular kavrama bakmndan farkl yetenekte olduundan, nefsin varln burhn ve ikna kantlar getirmek suretiyle ortaya koymaya almtr. Filozof nefsin varlna dair kantlamalarnda byk lde bn Snya bal kalmtr. Ben diye kendisine iaret edilen varlk olarak tanmlad nefsi, gayr- maddi, soyut bir cevher olarak gren bn Kemmne, zyle kaim bir varlk olarak onun basit olduunu ve herhangi bir blmnn olmadn kaydetmitir.68 bn Kemmne, nefsin glerini canl tryle paralel olarak bitkisel, hayvan ve insan gler eklinde snflandrarak
65 66
67 68
Kutluer, Ahlak lminin Teekkl, s. 229, 235. Anar Gafarov, Nasirddin et-Tsnin Ahlk Felsefesi, (doktora tezi), Ankara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, 2009, s. 51-52. bn Kemmne, el-Kelimtl-vecze, s. 157-161. Alper, bn Kemmnede Bilgi Teorisi, s. 38-39, 45, 50-51.
17
57
incelemitir. Buna gre her bir canl trnn kendine zg bir nefsi vardr ve bu nefslerin de kendine mahsus gleri bulunmaktadr. Nefsler aadan yukarya doru bitkisel nefs, hayvan nefs ve insan nefs olmak zere blme ayrlrken buna bal olarak her bir tre ait gler de bitkisel, hayvan ve insan gler olmak zere grupta toplanmaktadr. Her tr kendine mahsus gle birlikte, bir altnda yer alan trn glerine de sahiptir. Fakat her bir tr kendi altnda yer alan trn glerine sahip olsa da bu, onlarn birok nefse sahip olduu anlamna gelmez. Aksine her bir beden iin ok eitli glere sahip tek bir nefs sz konusudur.69 Bitkisel ve hayvan glerin insan iin salam olduu epistemik imkanlara ramen bu gler insana, varlk dnyasnn kk bir blmne dair belli bir bilgi sunmaktadr. bn Kemmneye gre klllerin de ierisinde yer ald btn bir varlk alanna ilikin umull bilgi bitkisel ve hayvan glerin katksyla birlikte, ancak insan gler vastasyla salanabilmektedir. nsan nefsinin sahip olduu glerin bir baka kategorisini oluturan insan gler bilme (mile) ve eyleme (lime) eklinde iki ksma ayrlmaktadr.70 Bu yaklam bn Kemmnenin ahlk dncesini temellendirmesi bakmndan da nemlidir. Zira bu glerin ayrm insan nefsinin manev bir cevher oluuna ve bedenle ilikide bulunmasna dayanmaktadr. Buna gre nefs, biri ulv, dieri ise sfl olmak zere iki alanla ilikiye gemektedir. Bir baka ifade ile insan nefsinin biri kendi altnda, dieri kendi stnde olmak zere iki varlk sahasna bakan bir mahiyeti bulunmaktadr. bn Kemmne, eyleme gcnn bedenle ilikiye gemesi ve onu ynetmesi sonucunda ahlkn, bilme gcnn yukaryla ilikiye gemesinden ve oradan istifade ile birtakm verilerin elde edilmesinden tmel bilgilerin doduu grndedir.71 bn Kemmneye gre eyleme gc, insan bedeninin hareket ilkesi olup, onu dnmeye bal birtakm cz fiillere yneltmektedir. nsan nefsinin bu gc, bedenin gleri zerinde ynetici bir konumda olma yetisine sahiptir. Ancak bu yetinin bilfiil hale getirilmesiyle erdemler elde edilebilir. Bir baka ifadeyle insann ahlkl bir varlk haline gelmesi bu gcn bedensel gler zerinde tasarrufta bulunmasyla gereklemektedir. te yandan erdemsizlik de
69 70 71
Alper, bn Kemmnede Bilgi Teorisi, s. 54. Alper, bn Kemmnede Bilgi Teorisi, s. 66. Alper, bn Kemmnede Bilgi Teorisi, s. 67-68.
18
58
eyleme gcnn nefsin glerinin kontrol altna girmesi ve onlara boyun emesi durumunda ortaya kmaktadr.72 Yukarda da belirtildii gibi bn Kemmne, el-Kelimtl-veczenin nazar hikmet blmn akl nefsin yetkinlii ve akl hazza dair fasllar ile bitirmektedir. Ona gre akl nefsin gerek yetkinlii kendisinin de iinde olduu madd olmayan varlklar (mcerredt) ve akl lemi idrak etmesidir. Farkl derecelerdeki varlklarn hissedilmesi farkl fazilet dereceleriyle ilgili bir durumdur. Varlklarn en deerli ve stn lk Varlktr. Mutluluun farkl seviyelerde olmas da lk Varlk bata olmak zere madd olmayan varlklardan elde edilen idrak durumuyla ilgilidir. lk Varlkn hakiki nuru olan ilk glgenin (ez-zllul-evvel fe-huven-nrul-hakk) akl nefiste vuku bulmamas imkanszdr. Gerek nur dndaki her ey Onun nurunun yansmasdr. Nasl ki gerek nurun nurunun mcerred varlklardaki aydnl (irku nrihi) farkl ise mcerred varlklarn akl nefsteki farkll da byledir. Mcerred varlklarn ulat akl haz, onlarn Zorunlu Varlka olan uzaklk ve yaknlk farkllna gre deiir. Nefslerin mertebe ve deer bakmndan farkl konumlarda olmas da onlarn Zorunlu Varlka olan yaknlk ve uzaklyla ilgilidir.73 Akl nefsin hayat beden gler bulunmadan eksik olmakla birlikte onun yetkinlii beden glerden kaynaklanan engellerden kurtulmasna baldr. Zira akl nefsin beden gler ile megul olmas en Yce Varlka (el-Cenbl-Al) ynelmesini ve Ondan gelecek bilgileri elde etmesini engeller. bn Kemmne burada insann uykuda iken muttali olduu bilgilerin nefsin bedenle megul olmamasndan kaynaklandna iaret etmektedir. Buna benzer bir ekilde akl nefs beden meguliyetlerini azaltmak suretiyle uyanklk halinde iken de yce ilkelerle balant kurabilir, en Yce Varlkla ittisale geer ve gayba dair bilgilere muttali olabilir. Kii doutan bu kabiliyete sahip olabilecei gibi riflere nispet edilen riyazet trlerini uygulamak suretiyle de nefsini yetkinletirebilir. Bu riyaz eitimin neticesinde akl nefs yce lemle ittisale geer ki bu ittisal ona knhne ancak tadann varabilecei gayba dair birok bilgi ve rki hazlar (melzzn irkiyyetn) sunar. Hatta nefs yle rafine bir hale gelir ki bulunduu beden dndaki varlklara bile tesir etmeye balar. Buna yamur yadrma, hastalklar giderme, yer sarsntlar meydana getirme ve ben72 73
Alper, bn Kemmnede Bilgi Teorisi, s. 69-70. bn Kemmne, el-Kelimtl-vecze, s. 157.
19
59
zeri durumlar rnek vermek mmkndr. Bu tr halleri ancak nefsi bedeninde mndemi olduu iin sadece onun zerinde etkide bulunabileceini zannedenler inkr edebilir. Gz demesi, by, nefsin baka acaib etkileri gibi tecrbeyle bilinen ya da tevatr derecesinde duyulan halleri de bu balamda zikretmek mmkndr. Peygamberler ve veliler, yani riflerin halleri arasnda tanmlanmas ve tasavvur edilmesi bize zor gelecek olan birok ey vardr.74 bn Kemmne, peygamberlerin yaratl itibariyle nefs gleri bakmndan en olgun ve en dengeli insanlar olduklar dncesindedir. Peygamberlik mertebesinin snrna en yakn olan velilerdir. Ancak onlarn mahade yoluyla elde ettii bilgiler, baz alardan nebev bilgiye benzese de veliler peygamberlik derecesine ulam deildir. bn Kemmneye gre belli bir yolun izlenmesi ve riyazetin neticesinde nefsini kuds leme ynlendiren veya beden glerin etkisinden belli dzeyde kurtularak nefsini olgunlatran rifler, mahade ehli olabilmekte ve ilah nefhalar alabilmektedir.75 bn Kemmne erhul-rtn mukaddimesinde, el-rtn mantk, nazar ve amel ilimlerin her meselesini kapsamadn belirtmektedir. Bunun sebebi sadece mezkr alanlarda gaye bakmndan ulalmak istenen en nemli meseler ile nefsin tezkiyesine en yakn konulara iaret edilmi olmasdr. Bu bakmdan bn Sn el-rtta her ilimde en deerli meseleleri incelenmitir. el-rtta amel ilim asndan incelenen en deerli konu riflerin riyazetlerinin niteliidir. Amel ilimle ilgili bahiste riflerin makamlar ortaya konulmutur.76 el-rt erhindeki bu mukaddime bn Kemmnenin dncesinin geneli iin olduu gibi daha zelde amel hikmet tasavvurunu yanstmas bakmndan da nemli yorumlar sunmaktadr. Bu cmlelerden anlalaca gibi bn Kemmne, amel ilmin en deerli ksmnn makmtl-rifn olduunu kabul etmektedir. Kt huylar kiinin kuds lemle ittisale gemesi ve en yce mutlulua ulamas nnde ok byk bir engeldir. nk bu huylar, nefsi bedene doru ynlendirir ve nefsin beden ya da ondan kaynakl hallerle balantl olduu srece mutlulua ulamasn engeller. Nefs, bedenle bir arada olduundan deil, bedenin arzularna ve bu arzularn gereklerine boyun eeceinden eyann hakikatlerinden mahrumdur. Bu isteklere
74 75 76
bn Kemmne, el-Kelimtl-vecze, s. 158. Alper, bn Kemmnede Bilgi Teorisi, s. 164-165. bn Kemmne, erhul-rt, SK, Ragp Paa 845, 2a.
20
60
arzu duyma ise nefste yerleik bir durumdur ki ona gre bu, lmden sonra da devam edebilmektedir. Nefsin bedenden ayrldktan sonra kendisi dnda bir eyle ilikili olmamas halinde kendini idrak etmesi bedenle bir arada olduu zamandakinden ok daha stndr. Bu durumda nefs akledilirleri daha iyi bir ekilde soyutlayabilmektedir. Zira biz beden ile bir aradayken bir eyi ancak hayal ya da hayale benzer bir ey ona ilitii halde akledebilmekteyiz. Hlbuki nefsin bedenle ilikili olmasndan kaynaklanan durum ortadan kalktnda akln iinde bulunaca hayattaki hazz ok daha yetkin olacaktr.77 Ona gre amel bakmdan farz ibadetleri yerine getirmek ve nafile ibadetlerden de yapma imkan olanlar terk etmemek gerekir. Zira ancak farz ve nafilelere niyet edip bunlar yerine getirmekle kulluk yetkinleir.78 Ancak el-Kelimtl-veczenin tercmesinde de grlecei zere bn Kemmne, ibadetlerin neler olduuna dair bir atf yapmamaktadr. te yandan bn Kemmnenin, makmtl-rifn blmnn amel hikmetin en deerli taraf olduunu sylemesi, bize hangi meseleler zerinde younlaaca hakknda da bir fikir sunmaktadr. Nitekim bn Kemmne, amel hikmet ile ilgili en hacimli eseri olan elKelimtl-veczenin yarsndan ounu bireysel ahlka dair kavramlara, ahlk hastalklara ve ruh hallere ayrmaktadr. bn Kemmnenin ahlk dncesinde ele ald konulara gemeden nce onun ahlk-metafizik ilikisi balamnda kulland ilm-i hakiki kavram zerinde durmak istiyoruz. Shreverd ilm-i hakiki terimini burhn kyasn maddeleri79 anlamnda kulland gibi yakin bilginin amaland ilimler eklinde daha geni bir kapsama da iaret etmektedir.80 Shreverd, O, gkten size suyu indirir. ayetindeki gkten ifadesini akl lem, suyu da hakiki ilimler olarak yorumlamtr.81 arih ehrezrnin aklamalar Shreverddeki hakiki ilim ibaresi hakknda daha ak bir fikre sahip olmamz salamaktadr. Ona gre ilimler daha evla olan bir tasnife gre hakiki ilimler ve rf stlah ilimler olarak ikiye ayrlmaktadr. Bilgideki deiiklik bilinendeki deiiklie tabidir. Bilinende bir deiiklik olmazsa onunla ilgili ilimde de deiiklik meydana gel77 78 79
80 81
bn Kemmne, el-Kelimtl-vecze, s. 159. bn Kemmne, el-Kelimtl-vecze, s. 161. ihabddin Shreverd, Hikmetl-rk: The Philosophy of Illumination, nr.-ev. John Walbridge, Hossein Ziai, (Utah&Provo: Brigham Young University, 1999), s. 26. Shreverd, Hikmetl-rk, s. 39. ihabddin Shreverd, Elvh- md, Mecmu-yi Musanneft- eyh-i rk III iinde, ed. S. H. Nasr, Henry Corbin, (Tahran: Pjhigh- Ulm-i nsn Motalet-i Ferheng, 2001), s. 128, 180.
21
61
mez. Bu durumda hakiki ilim malumunun deimedii ilimdir. yleyse Yce Allah, akllar, nefsler, felekler, tmeller, unsurlar ve bileikler hakkndaki bilgiler herhangi bir deiiklie uramayan bilgiler olup bunlar hakiki ilimlerin meseleleridir. Gerek yetkinlik de bu trden olan bilgilere ulamakla elde edilir. Hakiki ilimler de ikiye ayrlr. Birincisi rk parltlarla meydana gelen teosofik filozoflarn zevk hikmetidir. kincisi de nazar ve bahs hikmete dayal bilgilerdir.82 Bu tasnife bakldnda ehrezr, bilhassa metafiziin kapsamna giren meseleleri hakiki ilim olarak deerlendirmekte ve bu ilme giden yolun da iki farkl yntemden getiini belirtmektedir. bn Kemmne ile ayn dnemde yaayan Sadreddin Konevde tasavvuf metafiziine tekabl eden ilm-i hakiki83 terkibi, Dvd elKayserde tasavvufun tahakkuk boyutuna karlk gelmektedir. Kayser, bunun iin el-ilml-hakika, el-marifl-hakika gibi kavramlara da yer vermektedir.84 bn Kemmneye gre insanlarn ou temayl ettikleri ilme hakikat ilmi adn vermilerdir.85 Hlbuki onun ifade ettii ilm-i hakik kiinin Rabbine kar kulluk uurunu ve kendi kusurlarn grme basiretini artran ilimdir. Dahas bu ilim, kiinin dnyaya olan ilgisini azaltp hirete olan meylinin artmasn salar. Bir insan iyi ahlk sahibi olsa bile eer Allaha ynelmediyse ve bu amala mezkr ilmi renmeye niyetli deilse onun rendikleri gerekte uhrev ilimlerden deil, dnyev ilimlerdendir. Esasen ilm-i hakik Yce Allaha ve Onun huzuruna ynelmeyi temin eden ilimdir.86 Bu aklamalara baktmzda bn Kemmnenin ilm-i hakiki ibaresi ile akl ilimleri de iine almakla beraber onlar aan bir anlam kastettii
82
83
84
85
86
emseddin e-ehrezr, erhu Hikmetil-rk, nr. Hseyin Ziy, (Tahran: Messese-i Motalet ve Tahkikt- Ferhengi, 1993), s. 3-4. Konev, metafizii mrifetullah, ilm-i rabbn, ilm-i hakikat, ilm-i tahkk eklinde de isimlendirmitir. bkz. Ekrem Demirli, Sadreddin Konevde Bilgi ve Varlk, (stanbul: z Yaynclk, 2005), s. 77-78. Dvd el-Kayser, erhul-Kayser al Tiyyeti bnil-Frz, nr. Ahmed Ferd el-Mezd, (Beyrut: Drl-Ktbil-lmiyye, 2004), s. 145. bn Kemmnenin adalarndan Siraceddin Urmev, en nemli eseri Metlil-envrda metafizik ve doa bilimlerini konu edindii blmlere el-ulmul-hakkyye baln koymutur. Hasan Akkanat, Kad Siraceddin el-rmev ve Metlil-envr, (doktora tezi), Ankara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, 2008, I, 113; bn Kemmnenin yazmalar yapt Necmeddin el-Ktib ise Cmid-dekik adl eserinde derece bakmndan en stn olanlara hakiki ilimler (el-ulmul-hakkyye) derken, bu kavram ile metafizik ve doa bilimleri gibi akl ilimleri kastetmektedir. bkz. Ktib, Cmid-dekik f kefil-hakik, SK, Hac Beir Aa 418, 1b. bn Kemmne, el-Kelimtl-vecze, s. 142-143.
22
62
anlalmaktadr. Hatta o, kanaatimizce bu tabirle ok youn bir ahlk vechesi ve tasavvuf boyutu olan bir metafizie iaret etmektedir. Zira onun hakikat ilminin tanmnda kiinin Rabbine kar kulluk uurunu ve kendi kusurlarn grme basiretini artrmas, dnyaya olan ilgisini azaltp hirete olan meylinin artmasn salamas gibi hususlara vurgu yapmas bu tespiti glendirmektedir. Dahas bu ilimden yz eviren, derecesini geici eyleri elde etmeye ve bunlarn vastasyla dnya metana kul olmu insanlara yaknlamaya drm olur. Bylece o dalalete dalm, cahil ve ahmaklar snfna dhil olmutur.87 Burada bir hususa daha iaret etmek istiyoruz. bn Kemmne elKelimtl-vecze adl eserinin siyasete dair fasllardan birinde hayvanlarn da cisman olmayan nefislere sahip olmas zerinde durmaktadr. Ona gre felsef gelenekte hayvanlarn mcerred nefislerin olmadna iaret eden dnrler olmakla birlikte nebev gelenekte ve felsef dncede bunun aksi grler daha makbuldr.88 bn Kemmnenin bu dnceleri tenashe kap aralayacak bir bak asna iaret ediyor gibi gzkse de filozofun dier eserlerinde tenash reddettii bilinmektedir.89 V. Ahlk Felsefesinin Temel Problemleri nceki balkta da ele aldmz gibi bn Kemmnenin ahlak felsefesi tasavvuf bir ahlk anlayna olduka yakndr. bn Kemmne, ahlak dncesinin kaynaklarndan olan Shreverdnin Kelimett-tasavvuf adl eserinin90 ilgili blmlerinde olduu gibi daha ziyade zhd ahlkna meyleden bir yaklam sergilemektedir. Nitekim el-Kelimtl-vecze isimli eserinin amel hikmet blmnn Nefsin Durumunun Dzeltilmesi, Ynetilmesi ve Huylarn Dengede Tutulmas adl ilk balnda tvbe, ibadet ve zhd gibi kavramlarn tahliliyle amel hikmete balamas da bunu gstermektedir. Ona gre tvbe seyr-u slk yolunda olanlarn temel kaidesi ve rza-y Bryi arayanlarn anahtardr. Tvbe kiinin ilemi olduu her trl ahlk dklk iin bunlar bir daha ilememek ve gc yettiince hatalarn telafi etmek iin kesin bir kararllkla birlikte
87 88 89 90
bn Kemmne, el-Kelimtl-vecze, s. 143. bn Kemmne, el-Kelimtl-vecze, s. 183. Pattabanolu, bn Kemmne ve Felsefesi, s. 209. ihabddin Shreverd, Kelimett-tasavvuf, Mecmu-yi Musanneft- eyh-i rk IV iinde, ed. S. H. Nasr, Necefkuli Habibi, (Tahran: Pjhigh- Ulm-i nsn Motalet-i Ferheng, ), s. 101-139.
23
63
pimanlk duymasdr.91 Dnya sevgisi ise her tehlikenin badr. Dnya sevgisinden kurtulmak, ona dair eylerden soyutlanmak ve dnyaya rabet etmemekle (zhd) mmkndr. Zhd, hayatn devamn salayan ihtiyalarn dnda kiinin kendini, beden hazlardan alkoymas demektir.92 Zhd, toplumsal artlara gre oluan ihtiyalarn ounu terk ederek kanaatkrlk duygusunu artrr. Bununla birlikte bn Kemmne dengeli bir zhd hayatn nererek Stoac hissizlik idealinden uzak durmaktadr. Nitekim zhd, dnyaya btnyle deerinin azl, skntsnn okluu ve fanilii dncesiyle bakma sonucunu dourmamaldr. nk lmden sonra baki kalan her ne var ise dnyada yaplanlar sayesindedir. Bu sebepledir ki fani olan hayat, hirete azk temini iin yaratlmtr. bn Kemmne inziva hayatna baknda da mutedil bir yaklam sergilemektedir. Ona gre insanlardan uzak kalp (uzlet) bir arada olmamann birok faydas olduu gibi sosyal hayatn iinde olmann (muhlata) da ok olumlu yanlar vardr. Kiiye ve duruma gre bu ikisinden biri daha tercihe ayan olabilir.93 Bir bedende ok sayda g vardr ki bunlar nefsin vekili ve hamisi konumundadr. Nefsin bu gleri nasl ynetip (siyset) onlara hkmran olaca, bu glerin bazlarnn tuzaklar kurup aldatmasndan nasl saknaca zor bir itir. Bu durum ancak nefsin hastalklar ve tehlikelerinin ilacna muttali olanlarn zahmet ekmeyecei bir eydir. Bu da en bata kiinin organlarn gnahlardan korumas ile gerekleebilecek olan bir durumdur. bn Kemmneye gre nefs takva gemiyle dizginlenmelidir. Takva kalbin gnahlardan arndrlmas demektir. bn Kemmne ayrca bir dizi nefsan hastalk saymaktadr. Tl-i emel, ekememezlik, acelecilik, kibir, fkeye hkim olamama, cimrilik, mal-makam ihtiras ve riya onun sayd en nemli kalb hastalklardr.94 bn Kemmnenin ahlk felsefesindeki nemli kavramlardan biri de makmdr. O, ibadet ve hakikatin bilinmesini arzulayanlarn ihtiya duyduu melekeler iin makmt terimine yer vermektedir. Shreverd, sfilerin stlahnda makmn, kiinin dilediinde herhangi bir dnce ve abaya ihtiya duymadan ve zorlanmakszn bir eye g yetirmesi
91 92 93 94
bn Kemmne, el-Kelimtl-vecze, s. 161; Shreverd, Kelimett-tasavvuf, s. 133. bn Kemmne, el-Kelimtl-vecze, s. 162; Shreverd, Kelimett-tasavvuf, s. 133. bn Kemmne, el-Kelimtl-vecze, s. 161-163. bn Kemmne, el-Kelimtl-vecze, s. 165-169.
24
64
anlamna gelen melekeye tekabl ettiini belirtmektedir.95 bn Kemmnenin kulland melekeler de nefste yerlemi olan durumlara iaret etmektedir. Bunlarn banda tevekkl gelmektedir. Tevekkl her bir eyi doal sebeplere riayetten ibaret grmeksizin daima bunlarla ilgili durumun kaza ve kader dairesinde olduu mlahazasn kabul etmektir.96 Sebep ve vesilelere bavurmak kulun Allaha tevekkln gerek anlamda zedelemez. Aksine Allahn rahmeti, cmertlii ve hikmetine olan iman arttka tevekkle olan ballk da glenir. Bnyeyi ayakta tutup hayatn devam ettirmesini salayan nimetlerin muhafaza edilmesi ihtiya miktarndan fazla olarak addedilemeyecei gibi almay terketmek ya da tedaviyi reddetmek de tevekkln artlarndan deildir. Tevekklden baka gnl honutluu (rd), sabr, Allah korkusu, umut (rec) da bata gelen melekelerdendir. Hakikat talibine den vazifelerden bir dieri, huylarn (ahlk) gzelletirmesi ve dengeyi bulmasdr. Kt huylar ok fazla olmakla birlikte bunlar bazlarna yukarda iaret edilen ahlk hastalklardr. Nefs tm erdemsizliklerin tasfiyesi ile arndrlr, bir ksmnn tasfiyesi ile arndrlmaz. nk erdemsizliklerin bir ksm dier bir ksm ile balantldr ve bunlar birbirlerini gerektirirler. ki zt huyun arasn bularak buna gre davranmak nefse, bedene kar stn bir meleke (heye) kazandrr. Zira ortay bulan, nefis cevherine kar durmad gibi beden tarafna da meyletmez. Bu erdem, daima stnln birinden dierine gemesine kar durur. Bu orta olma haline adalet denilir. Adalet erdemi arzu gcne nispet edildiinde iffet, fke gcne nispet edildiinde yiitlik (ecaat) ve dnce gcne nispet edildiinde de hikmet adn alr. Bunlar huylarla ilgili temel erdemlerdir.97 Kind, Aristo ahlkndan hareketle faziletleri, fazlalk ve eksiklik eklindeki iki ar gcn ortas olarak tanmlam ve daha sonra Kindnin fazilet ve rezilet anlay felsef ahlk eserlerinde temel yaklam olmutur.98 Shreverd tm fazilet ve reziletlerin nefsin gcyle ilgili olduunu, adaletin de temel erdem olan hikmet, iffet ve ecaate karlk geldiini belirtmektedir.99 bn Kemmne de faziletleri nefsin iki ar eilim arasndaki orta meleke olarak tanmlayarak bu gelenee uymutur.
95 96 97 98 99
Shreverd, Kelimett-tasavvuf, s. 132. bn Kemmne, el-Kelimtl-vecze, s. 169; Shreverd, Kelimett-tasavvuf, s. 134. bn Kemmne, el-Kelimtl-vecze, s. 169-175; Shreverd, Kelimett-tasavvuf, s. 133. Mustafa arc, Fazilet, Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi (DA), 1995, XII, 269-270. Shreverd, Kelimett-tasavvuf, s. 129.
25
65
bn Kemmne temel faziletlerin hikmet, yiitlik ve iffet olduunu, adaletin de bunlarn uyumundan doan drdnc bir fazilet olduunu kabul eden bn Miskeveyh ile ayn grtedir.100 bn Kemmne, bn Miskeveyhte olduu gibi101 adaletin ilah ve toplumsal boyutuna da iaret etmektedir. Adalet, Allah Telnn mahlkatndaki en temel kanunlarndandr. Zira gkler ve yer onun sayesinde ayakta durmaktadr. nsann organlar, ruh, ahlt- erbaa, alg gleri, tabii gler, hayvan gler, birbirine zt ve yardmc nitelikler ve mkemmel bir dzen ile yaratlmas ilah adaletin tecellileridir. Ayn ekilde insan dnda farkl trleri ve fertleriyle hayvanlar, bitkiler, madenler, unsurlar, gklerde ve yerde her ne varsa onlarn yaratlmas adaletin muhteem rnekleriyle doludur. Bu sebeple lem byk insana, insan da kk leme benzetilmitir.102 bn Kemmne ayrca insann i dnyasnda ve bakalaryla ilikilerinde varmaya alt yetkinliin gayesinin elverdiince Allah Telya benzemek olduunu (teebbh billah bihasebil-mmkin) kabul etmektedir.103 Bu yaklam, Galenin Kitbul-ahlknda benimsedii gibi Platoncu ahlk anlaynn nihai hedefi idi.104 hvn- Saf da felsef ilimler ve nebev eriatn ortak gayesinin, beerin gc miktarnca Tanrya benzemesi olduunu savunmaktadr.105 bn Kemmne de benzer bir ekilde bu manaya Tevratta iaret edildiini, bununla birlikte teosofik filozoflarn nde gelenlerinin (ekbirl-hkemil-mteellihn) de bu manaya dikkat ektiini belirtmektedir.106 VI. Adalete ar: Devlet Bakanna Tavsiyeler Nefislerin slah ve ynetimi, bir arada yaanan ve gzetilip korunan kiilerin faydasna olmay da gerektirir. Bu dnce, bireysel ahlkn dnda ev ve lkeyle ilgili meselelerin de amel hikmet kapsamna girmesi demektir.107 bn Kemmneye gre iyi yaant iin ahlk, ev ynetimi ve siyaset konularnda nebev bilgiye ihtiya duyulmaktadr. Eer yasa100
101 102 103 104 105 106 107
bn Miskeveyh, Tehzbl-ahlk, (Beyrut: Drl-ktbil-ilmiyye, 1985), s. 16. bn Miskeveyhte adalet kavramnn ok ynl bir okumas iin bkz. Hmeyra Karagzolu, Ahlak Dncesinde Siyaseti Aramak: bn Miskeveyhte Adalet Kavramnn Siyas Yansmalar, Dvn: Disiplinleraras almalar Dergisi, 27 (2009/2), s. 93-118. Karagzolu, bn Miskeveyhte Adalet, Dvn, s. 107. bn Kemmne, el-Kelimtl-vecze, s. 181-182. bn Kemmne, el-Kelimtl-vecze, s. 184. Kutluer, Ahlak lminin Teekkl, s. 41, 216. hvn- Saf, Resil hvnis-Saf, (Beyrut: Dru Sadr, 1957), III, 30. bn Kemmne, el-Kelimtl-vecze, s. 184. bn Kemmne, el-Kelimtl-vecze, s. 175.
26
66
ma/kanun koyuculuk halka braklsayd her bir toplumun kendine has bir kanunu olaca iin fitne ortaya kard. Bu yzden mmet iin tek eriatin olmas faydal ve gereklidir.108 bn Kemmne amel hikmete dair meselelerin kaynann ilah bir otoriteye dayanmas gerektiini ifade etmekle birlikte bunu, bn Snda olduu gibi ilmun-nevmis eklinde mstakil bir ilim olarak grmemektedir. Bunun yannda bn Kemmne, amel hikmet tasnifinde ev ynetimine de yer vermesine ramen el-Kelimtl-vecze adl eserinde birka cmle dnda109 bu alanda bir ey sylememektedir. Yukarda belirtildii gibi onun bu alandaki suskunluu ev ynetimine dair hususlarn peygamberin szlerine gre ekilleneceine olan inancndan kaynaklanmaktadr. Dolaysyla o, ahlkn olgunlatrlmasndan sonra amel hikmetin siyaset felsefesi ksmna gemektedir. Ancak onun siyasete dair grleri mesela Frbde olduu gibi ayrntl deildir. Frb el-Mednetl-fzlada devletin menei meselesini, yani insanlarn bir arada yaamalarn ftrat teorisi ile aklamaktadr ki110 bu, Frbden sonraki dnrlerin ounun mracaat ettii bir yaklamdr.111 Frbde insanlarn bir arada yaamalarn salayacak iki nemli g bulunmaktadr; bunlar sevgi ve adalettir.112 Ts de Frb gibi sevginin adalete yelendiini kabul etmektedir.113 bn Kemmneye gre bir arada ve toplu olarak yaayan insanlarn durumu, ancak birbirine bal bir btn gibi olmalar durumunda dzene kavuur. Bu sebeple antik dnem dnrleri insan ftrat gerei bir arada yaayandr demilerdir. Bu birlikteliin karlkl sevgi ve dayanmann gereine gre olmas toplumlar yksek bir konuma iletecei gibi onlar ihtilaftan ve birbirinden uzak olmaktan da kurtarr. Hlbuki nice toplumlar vardr ki konum ve dereceleri onlar uzlama ve dayanmaya sevketmemitir. Tecrbe, devletler ve dier toplum trlerinde de bunun byle olduunu kantlamtr.114
108
109 110 111
112
113 114
bn Kemmne, Tenkhul-ebhs lil-milelis-sels, s. 17. Gazzl de filozoflarn ahlk ilmi hakkndaki grlerinin peygamberler ve sfilerden alndn ileri srmektedir. kr. el-Munkz mined-dall, nr. Cemil Saliba, Kmil Ayyd, (Beyrut: Drl-Endls, ts.), s. 109. bn Kemmne, el-Kelimtl-vecze, s. 176. Frb, el-Mednetl-fzla, nr. Albert Nasri Nadir, (Beyrut: Dr'l-Mark, 1985), s. 117. Mesela bkz. Nasiruddin Ts, Ahlk- Nsr, ev. Anar Gafarov, Zaur krov, (stanbul: Litera Yaynclk, 2007), s. 235-238. Frb, Fusll-meden, Farbnin ki Eseri iinde, ev. Hanifi zcan, (stanbul: M. . lahiyat Fakltesi Vakf Yaynlar, 2005), s. 93-94. Ts, Ahlk- Nsr, s. 247. bn Kemmne, el-Kelimtl-vecze, s. 176; bn Kemmne, Tenkhul-ebhs lil-milelis-sels, s. 17.
27
67
bn Kemmne insanlar ynetmeye talip olup Allah ile kullar arasnda bulunacak kiinin ncelikle kendine eki dzen vermekle ve aile ahlkna riayet etmekle ie balamas gerektiine inanmaktadr. Ynetime talip olan kii, bunlarn ardndan halk idare etmeye ynelmelidir. Zira kendine sz geiremeyen kiinin bakasndan itaat beklemesi olmayacak bir eyi arzulamas demektir.115 Bu dnce, onun erdemli bir toplumun ancak bireysel hayatnda ve aile yaantsnda erdemli olanlar eliyle ina edilebilecei, dolaysyla erdemli bir toplumun ancak erdemli bireyler eliyle ynetilebilecei anlayn kabul ettiini gstermektedir. Bylelikle bn Kemmne bireyin bedendeki ok sayda gc ynetip (siyset) onlara hkmran olmas anlayn116 topluma uyarlamaktadr. bn Kemmne, Frbde de grlen117 bedenin ynetici organ ile devlet bakan arasnda kurduu analoji ile bu fikrini perinlemektedir. Ona gre kalp, kalp diye bilinen organ deil nefsin ta kendisidir. O itaat edilen bir hkmdar, kendisine tabi olunan reistir. Organlarn hepsi ona tabidir. Tabi olunann shhati yerindeyse tabi olanlar da salkldr. Bakan doruluktan ayrlmadnda halk da istikamet zeredir.118 nsanlar yneticilerinin deti zeredir (en-nsu al dni mlkihim) sz de devlet bakannn halk zerindeki etkinlie iaret etmektedir. yleyse ynetici namuslu ise halk da ona benzemek ve ona yakn olmak iin namuslu olur. Ynetici kendini nefs arzulara kaptrmamal ki halk da yneticisinin ktl sebebiyle bunlara dalmasn.119 bn Kemmnenin kendisinden nceki eserlerde grlen devlet bakannda olmas gereken zellikler gibi bir meseleyi geitirmesi dikkat ekicidir. Mesela Ts u yedi artn devlet bakannda olmas gerektiini belirtir: Soyluluk, asil karakter, doru yarg, kararllk, sebat, zenginlik ve gvenilir yardmclara sahip olmak.120 bn Kemmne buna benzer baz ahlk hasletleri sistematik olmayan bir tarzda tavsiye ederek ynetimi ele alann dikkat etmesi gereken hususlar saymaktadr. Kanaatimizce bu durumun yaad dnemin alkantl siyas yapsyla yakn bir ilikisi bulunmaktadr. Bu sebeple o, yaad dnemin reel-politiini dikkate alarak yneticilerin iktidara gelmeden nce sahip olmalar gereken vasf115 116 117 118 119 120
bn Kemmne, el-Kelimtl-vecze, s. 176-177. bn Kemmne, el-Kelimtl-vecze, s. 163. Frb, el-Mednetl-fzla, s. 120-126. bn Kemmne, el-Kelimtl-vecze, s. 165. bn Kemmne, el-Kelimtl-vecze, s. 178. Ts, Ahlk- Nsr, s. 291.
28
68
lardan daha ziyade ibandayken uymalar gereken ilkelere dikkat ekmi ve lhanl devlet adamlarna evrensel ahlk arlarda bulunmay yelemitir. bn Kemmne devlet bakannn dini korumak gibi bir grevi olduuna da inanmaktadr. Devlet bakan gcne ve askerlerinin okluuna gvenerek dinin emirlerini asla ihmal etmemelidir. Askerleri dine balln gereine inanmadklarnda ynetici iin dmandan bile zararl olurlar. Ona gre din temeldir ve devlet bakan onun koruyucusudur (eddn ssn vel-melik hrishu).121 Biz bu dncelerin dorudan olmasa bile bir ekilde lhanl tarihinde olduka etkili olduunu dnyoruz. Zira bu dnem lhanl idarecilerin farkl din temayller arasnda gidip geldii bir dnemdir. aman olan Cengiz Han ve oullarndan sonra Moollar iinde Budizmi seenler olduu gibi, Hristiyanla meyledenler ve hatta slma kar bir Mool-Hristiyan ittifak arayanlar da olmutur. Mesela Abaka Han, Avrupa hkmdarlarna eliler gndererek onlar mslmanlar aleyhinde bir ittifaka tevik etmitir.122 Daha sonra bilindii gibi Gzn Han, slm resm din olarak kendisi ve lhanllar iin kabul etmi, bir sre sonra lhanllar ilie gemitir. Mene ve temelleri daha eskilere dayanan bu deiim hareketi, sadece basit bir din deiiklii ile snrl kalmam, devletin btn kurumlaryla slmletirilmesi srecini balatan, lhanllar iin siyas, sosyal ve idar adan son derece nemli ve geni kapsaml bir hadise olmutur. Daha sonra lkede tegede ve puthneler ina edilmesi yasaklanm, hatta Argun Hann ina ettirdii ve iinde resminin bulunduu bir tapnak da yklmtr. Bununla birlikte kolayca farkedilmeleri amacyla hristiyan ve yahudilerin elbiselerine mahhas alametler takmalar emredilmi, Gznn clusunu mteakiben ehl-i kitaba konulan cizye vergisi kaldrlmtr.123 bn Kemmneye gre dinin korunmas ve ynetici kadrolarnn/brokratlarn (evn) seiminden sonra adil bir ynetimin (essiysetl-adile) zerine kurulduu drt temel esas unlardr: (i) Ynetimin
121
122
123
bn Kemmne, el-Kelimtl-vecze, s. 178. bn Kemmnedeki bu cmle ayn anlama gelen kelimelerle Gazzlnin hysnda yer almaktadr: fed-dn aslun ves-sultnu hrisn. Gazzl, hyu ulmid-dn, 2. bsk. (Haleb: Drl-Vay, 2004), I, 37. Osman Gazi zgdenli, Moollar, Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi (DA), 2005, XXX, 226. Osman Gazi zgdenli, Gzn Hn ve Reformlar, (doktora tezi), Marmara niversitesi Trkiyat Aratrmalar Enstits, 2000, s. 258-259.
29
69
dostlua ve balla ynelik arzusu. (ii) Diren gsteren ve bozgunculuk karanlara kar tavizsiz bir caydrclk. (iii) Ynetimin insaf ve adalete sahip olmas ki halkn durumu da bunlarla dzelir. Ynetici adaletten saparsa halk da ballktan ayrlr. (iv) Datm hakkaniyete riayet ederek yapmak. Bu ilke sayesinde devlet bakan yceltilir, mallarda art olur.124 Gkler ve yerin mkemmel bir dzen ile yaratlmas ilah adaletin tecellileridir ve ilh nizam adalet sayesinde ayakta durmaktadr. lemde zulmn vaki olmas ise bir insann hastal ya da veba salgnndaki gnler gibidir. Rabban hikmet, ilah inayet ve kuatc rahmet saln hastalktan fazla olmasn gerektirmitir. Bunun gibi adaletin zulme galip gelmesi iin mmetin idarecilerinin adalete dayanmas, zulm terk etmesi bir vazife olmutur. bn Kemmne burada isimlerini vermedii tecrbe ehline dayanarak siyaset felsefesinin serlevha yarglarndan birini zikretmektedir: Siyas otorite kfr ile varln srdrebilir, ancak zulme dayal bir dzen kalc olamaz (bi-ennel-mlke yebk alel-kfri ve l yebk alezzulmi).125 Devlet bakan halkn lehine ya da aleyhine olan bir hak hususunda halkyla eit durumda olmaldr. Bir hakk elde etmede asilleri halka, kuvvetliyi zayfa, mslman zimmye tercih etmemelidir. Aksine zayf olana korunma stnl vermesi icab eder. Devlet bakan mezhep, din ya da bir ahs veya gruba ballk adna fanatik bir topluluun bir baka toplulua zarar vermek iin yneldiini grrse zayf olan tarafn yannda olmaldr. Gl olan toplulua zayf olan igal etme ya da onlara eziyet etme imkann hibir ekilde vermemelidir. Bakann, halk ierisinde bakalarna stnlk kurma gibi baz kiilerde ortaya kacak arzular krmas zerine den bir grevdir. Hakl olsa bile halktan hi kimseye intikam almas imkan verilmemelidir. nk bu, zulmn artmasna ve hak edilmeyenin alnmasna yol aar. Hatta devlet bakan iin vatandann hakkn korumas, hakszla uramas durumunda da onun hakkn aramas zorunludur. Devlet bakan halk faiz, kumar ve iki tarafn karlkl faydas olmayan her trl kazantan menetmelidir. nk bunun gibi gayr- meru yollarn mubah grlmesinin toplumsal yarar ve dayanmaya (f fidetl-ictima vet-tedudil-meden) byk bir zarar vardr. Devlet bakanlarnn en hayrls masumun gven, zararlnn korku duyduudur, en
124 125
bn Kemmne, el-Kelimtl-vecze, s. 178. bn Kemmne, el-Kelimtl-vecze, s. 182.
30
70
erli devlet bakan ise zararly himaye eden ve masumun kendisinden korktuudur.126 VII. Sonu
almamzn banda da zerinde durulduu gibi bn Kemmnenin Me ve rk izgilerden hangisini, ne ekilde temsil ettii tartmal bir mevzudur. bn Kemmne ile ilgili bu tartmalar daha ziyade nazar felsefe balamnda yaplmtr. Amel felsefe sz konusu olduunda da bn Kemmnenin orta bir pozisyonda bulunduunu sylememiz yanl olmayacaktr. Esasen rk dnceye has bir amel hikmet tasavvuru olduunu sylemek zordur. Zira ihabddin esShreverdnin amel hikmete dair yapt tek tasnif et-Telvhtta yer almaktadr ve eyhul-rk burada bn Snc tasnifi vermektedir.127 Shreverd, ahlka dair grlerini en ayrntl bir ekilde ele ald eseri Kelimett-tasavvufta ise filozoflarn ve daha arlkl olarak sfilerin nefs tezkiyesi balamnda yer verdii kavramlar, ahlk hastalklar, reziletleri ve melekeleri/makamlar tahlil etmi olup bu eserde ev ahlk ile siyaset ahlkna yer vermemitir. Buna mukabil Shreverd siyasete dair grlerini Hikmetl-rkn giri ksmnda ak bir ekilde dile getirmitir. Shreverd burada riyaset hakknn mtellih filozofa ait olmas gerektiini ileri srmektedir.128 H. Ziai, Shreverdnin siyasete dair bu yaklamn rk siyaset doktrini (Illuminationist political doctrine) kavram altnda temellendirmeye almaktadr.129 Ancak ne Hikmetl-rka erh yazan Kutbuddin rz ve emseddin ehrezr ne de rklii dierlerine oranla daha fazla tartlan bn Kemmne Hikmetl-rkn banda savunulan bu doktrini devam ettirmitir. bn Kemmne, toplumun ynetimiyle ilgili temel yasalarn nebev bir kaynaa dayanmas gerektiini kabul etmekle beraber130 siyas otorite hakknn bahs ve zevk hikmeti uhdesinde cemetmi olan filozofa ait olduu gibi bir iddiaya sahip deildir. Hatta o daha ok devlet bakan ve valilerin ynetimde adalete uymas gerektii
126 127 128 129
130
bn Kemmne, el-Kelimtl-vecze, s. 180-181. Shreverd, Kitbt-telvhtil-levhiyye, s. 3. Shreverd, Hikmetl-rk: The Philosophy of Illumination, s. 3. Hossein Ziai, The Source and Nature of Authority: A Study of al-Suhrawards Illuminationist Political Doctrine, The Political Aspects of Islamic Philosophy, ed. Charles E Butterworth, (Cambridge, Massachusetts: Harvard University Press, 1992), s. 304-344. bn Kemmne, Tenkhul-ebhs lil-milelis-sels, s. 17.
31
71
zerinde durmakta, devlet bakannn vasflar gibi meselelere deinmemektedir. bn Kemmne el-Kelimtl-vecize adl eserinin amel hikmet ksmnda ahlk alanyla ilgili olarak nefsin nasl yetkinleecei sorunu ile ilgilenirken burada, yetkinliin aksiyona taalluk eden boyutu zerinde durmaktadr. Zira nefsin yetkinlemesinin bir de nazar boyutu vardr ki bu, nazar felsefede tartlan ve cevaplar aranan bir meseledir. bn Kemmne mezkr eserinde, nefsin olgunlap kemal derecesine ulamas hususunda filozoflarn ve sfilerin argmanlarna yer vermekle kalmaz, dahas yer yer ulemadan biri gibi grlerini dile getirir. bn Kemmneyi siyaset ahlk ve ynetimle ilgili olarak megul eden temel mesele ise adaletin tesis edilmesi ve bunun nndeki engellerdir. bn Kemmne elKelimtl-vecizenin bu blmnde siyasetnme geleneinde grld gibi yneticilere baz tavsiyelerde bulunmaktadr. zetle onun amel hikmete bak kendisinden nceki birok gelenei yanstmaktadr. Ev ynetimiyle ilgili suskun duran bn Kemmnenin ahlk ve siyasetle ilgili olarak felsefe, tasavvuf ve siyasetnme geleneini terkip ettiini ifade etmemiz mmkndr. Kaynaklar Alper, mer Mahir: Akln Hazz: bn Kemmnede Bilgi Teorisi, (stanbul: Ay Kitaplar, 2004). Arc, Mustakim: Necmettin el-Ktib ve Metafizik Dncesi, (doktora tezi), stanbul niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, 2011. Arc, Mustakim: Adududdn el-cnin Ahlk Risalesi: Arapa Metni ve Tercmesi, Kutadgubilig Felsefe-Bilim Aratrmalar, 15 (2009), s. 135-172. Bilgin, Orhan: Cveyn, At Melik, Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi (DA), 1993, VIII, 141. Brockelmann, Carl: GAL Suppl., (Leiden: 1937), I.
32
72
arc, Mustafa: Fazilet, Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi (DA), 1995, XII, 269-270. Demirli, Ekrem: Sadreddin Konevde Bilgi ve Varlk, (stanbul: z Yaynclk, 2005). Fahri, Macid: slm Ahlk Teorileri, ev. Muammer skenderolu, Atilla Arkan, (stanbul: Litera Yaynclk, 2004). Frb: el-Mednetl-fzla, nr. Albert Nasri Nadir, (Beyrut: Dr'lMark, 1985). Frb: Fusll-meden, Farbnin ki Eseri iinde, ev. Hanifi zcan, (stanbul: M. . lahiyat Fakltesi Vakf Yaynlar, 2005). Fahreddin er-Rz: erhu Uynil-hikme, (Tahran; MessesetsSdk, 1415), I. Gafarov, Anar: Nasirddin et-Tsnin Ahlk Felsefesi, (doktora tezi), Ankara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, 2009. Gazzl: hyu ulmid-dn, 2. bsk. (Haleb: Drl-Vay, 2004), I. Gazzl: el-Munkz mined-dall, nr. Cemil Saliba, Kmil Ayyd, (Beyrut: Drl-Endls, ts.). Gazzl: Miznl-amel. thk. Sleyman Dnya, (Kahire: DrlMaarif, 1964). Gutas, Dimitri: Avicenna and Aristotelian Tradition, (Leiden: Brill, 1988). Horten, Max: Moral Philosophers in Islam, Islamic Culture, 13 (1974),1-23. hvn- Saf: Resil hvnis-Saf, (Beyrut: Dru Sadr, 1957), III, bn Kemmne: erhul-usl vel-cmel min mhimmtil-ilmi vel-amel (erhul-rt), SK, Ragp Paa 845.
33
73
bn Kemmne: el-Cedd fil-hikme, nr. Hamid el-Kbeys, (Badad: Cmiatu Badad, 1982). bn Kemmne: et-Tenkht f erhit-Telvht: el-lhiyyt, SK, Hekimolu Ali Paa 854. bn Kemmne: Tenkhul-ebhs lil-milelis-sels, ed. Moshe Perlmann, (Berkeley&Los Angeles: University of California Press, 1967). bn Miskeveyh: Tehzbl-ahlk, (Beyrut: Drl-ktbil-ilmiyye, 1985). bn Mbrekh: erhu hikmetil-ayn, (Kazan: M. A. irkof Hatun Tabhanesi, 1892). bn Sn: Kitb-if/Manta Giri (el-Medhal), ev. mer Trker, (stanbul: Litera Yaynclk, 2006). bn Sn: Mantkul-merikyyn, thk. Ayetullah el-Uzma el-Mara, (Kum: h. 1405). bn Sn: en-Necat fi'l-hikmeti'l-mantkiyye ve't-tabiiyye ve'l-ilahiyye, thk. Macid Fahri, (Beyrut: Drl-fkil-Cedide), 1985. z, Elzem: Takprzdenin erhu Ahlkil-Addiyye Adl Eseri, (yksek lisans tezi), Sakarya niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, 2007. Kaya, M. Cneyt: Peygamberin Yasa Koyuculuu: bn Snnn Amel Felsefe Tasavvuruna Bir Giri Denemesi, Dvn: Disiplinleraras almalar Dergisi, 27 (2009/2), s. 57-91. Karagzolu, Hmeyra: Ahlak Dncesinde Siyaseti Aramak: bn Miskeveyhte Adalet Kavramnn Siyas Yansmalar, Dvn: Disiplinleraras almalar Dergisi, 27 (2009/2), s. 93-118. Kl, Mahmut Erol: Fergn, Saidddin, Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi (DA), 1995, XII, 382.
34
74
Kutluer, lhan: slam Felsefesi Tarihinde Ahlak lminin Teekkl, (doktora tezi), Marmara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, 1989. Kutbuddin e-rz: erhul-Muhtasar, SK, Murad Molla 684. Kutbuddin e-rz: Drrett-tc li urretid-Dibc, SK, Ragp Paa 838. Molla Sadreddin rz: el-Hikmetl-mteliye fil-esfril-akliyyetilerbaa: el-Esfrl-erbaa, nr. Ahmed Ahmed, (Tahran: Bnyd- Hikmet-i slmi-yi Sadr, 1380), VI. Nasr, Seyyed Hossein: Qutb al-Dn Shrz, The Islamic Intellectual Tradition in Persia, ed. M. Emin Razavi, (Richmond: Curzon Press, 1996). Nasiruddin et-Ts: Evsful-erf: Sekinlerin Ahlk, ev. Anar Gafarov, (stanbul: z Yaynclk, 2009). Nasiruddin et-Ts: Telhsl-Muhassal, nr. Abdullah Nrn, (Tahran: Messese-i Motalet- slm Danigh- Mc Gill ube-i Tahran, 1980). Nasiruddin et-Ts: Ahlk- Nsr, ev. Anar Gafarov, Zaur krov, (stanbul: Litera Yaynclk, 2007). Necmeddin el-Ktib: Cmid-dekik f kefil-hakik, SK, Hac Beir Aa 418. zgdenli, Osman G.: Bir lhanl ehir Modeli: Rabi Redde Meslekler, Grevliler ve cretler, Ortaa Trk-ran Tarihi Aratrmalar, (stanbul: Kakns Yaynlar, 2006), s. 207-233. zgdenli, Osman G.: Gzn Hn ve Reformlar, (doktora tezi), Marmara niversitesi Trkiyat Aratrmalar Enstits, 2000. zgdenli, Osman G.: Moollar, Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi (DA), 2005, XXX. Pattabanolu, F. Zehra: bn Kemmne ve Felsefesi, (doktora tezi), Marmara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, 2007.
35
75
Pourjavady, R., Schmidtke, S.: Critical Remarks by Najm al-Dn alKtib on the Kitb al-Malim by Fakhr al-Dn al-Rz, together with the Commentaries by Izz al-Dawla Ibn Kammna, (Tahran: Iranian Institute of Philosophy&Institute of Islamic Studies Free University of Berlin, 2007). Pourjavady, R., Schmidtke, S.: A Jewish Philosopher of Baghdad: Izz alDawla Kammna and His Writings, (Leiden: Brill, 2006). Pourjavady, R., Schmidtke, S.: Qutb al-Dn Shrzs (634/1236710/1311) Durrat al-Tj and its Sources (Studies on Qutb al-Dn Shrz I), Journal Asiatique, 292 (2004), s. 309-328. Schmidtke, Sabine: Studies on Sad b. Mansur Ibn Kammna (d. 683-1284): Beginnings, Achievements, and Perspectives, Persica, 29 (2003), s. 107-123. emseddin e-ehrezr: Resil-eceretil-ilhiyye fi ulmilhakikil-rabbniyye, nr. M. Necip Grgn, (stanbul: Elif Yaynlar, 2004), I-III. emseddin e-ehrezr: erhu Hikmetil-rk, nr. Hseyin Ziy, (Tahran: Messese-i Motalet ve Tahkikt- Ferhengi, 1993). ihabddin es-Shreverd: Kitbt-telvhtil-levhiyye (el-ilmsslis), Mecmu-yi Musanneft- eyh-i rk I iinde, ed. Henry Corbin, (Tahran: Pjhigh- Ulm-i nsn Motalet-i Ferheng, 1993). ihabddin es-Shreverd: Hikmetl-rk: The Philosophy of Illumination, nr.-ev. John Walbridge, Hossein Ziai, (Utah&Provo: Brigham Young University, 1999). ihabddin es-Shreverd: Elvh- md, Mecmu-yi Musanneft- eyh-i rk III iinde, ed. S. H. Nasr, Henry Corbin, (Tahran: Pjhigh- Ulm-i nsn Motalet-i Ferheng, 2001). ihabddin es-Shreverd: Kelimett-tasavvuf, Mecmu-yi Musanneft- eyh-i rk IV iinde, ed. S. H. Nasr, Necefkuli Habibi, (Tahran: Pjhigh- Ulm-i nsn Motalet-i Ferheng, 2001).
36
76
Topalck, Derya: Kirmnnin erhu Ahlkil-Addiyye Adl Eseri, (yksek lisans tezi), Sakarya niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, 2007. Topalolu, Aydn: bn Kemmne, Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi (DA), 1999, XX. Walbridge, John: The Science of Mystic Lights: Qutb al-Din Shirazi and the Illuminationist Tradition in Islamic Philosophy, (Cambridge&Massachusetts: Harvard University Press, 1992). Walbridge, John: A Sufi Scientist of the Thirteenth: Century The Mystical Ideas and Practices of Qutb al-Dn Shrz, The Legacy of Mediaeval Persian Sufism, ed. Leonard Lewisohn, (London: KhaniqahiNimetullahi Publication, 1992). Yazc, Tahsin: Cveyn, emseddin, Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi (DA), 1993, VIII. Ziai, Hossein: rk Gelenek, S. H. Nasr, O. Leaman, slam Felsefesi Tarihi, ev. amil al, H. Tuncay Baolu, (stanbul: Alm Kitap, 2007), II. Ziai, Hossein: The Source and Nature of Authority: A Study of alSuhrawards Illuminationist Political Doctrine, The Political Aspects of Islamic Philosophy, ed. Charles E Butterworth, (Cambridge, Massachusetts: Harvard University Press, 1992), s. 304-344.
37
77
Abstract The Ethcal and Poltcal Thought Of Ibn Kammna Ibn Kammna (d. 683/1284) offered classification of the sciences in his various works and divided philosophy (al-ulm al-hikamiyya) into two main branches: theoretical and practical. He subdivided practical philosophy into three classes: ethics, economics and politics. He discussed the ethical and political issues in his al-Kalimt al-wajza musthamila al nukat latfa f-l-ilm wa-l-amal that can be described as an example of literature of mirrors for princes. I considered in this article ethical and political views of Ibn Kammna in a comparative manner. Keywords: Ibn Kammna, al-Kalimt al-wajza, practical philosophy, philosophic tradition of ethics.
38
78

Ibn Kemmüne Ahlak 1-32

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Ibn Kemmüne Ahlak 1-32

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

stanbul niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, 2011, 24, 41-78

bn Kemmnenin Ahlk ve Siyaset Dncesi1 Mustakim Arc

bn Kemmnenin Ahlk ve Siyaset Dncesi

stanbul niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, 2011, 24, 41-78

Arc, bn Kemmnenin Ahlk ve Siyaset Dncesi

stanbul niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, 2011, 24, 41-78

Arc, bn Kemmnenin Ahlk ve Siyaset Dncesi

stanbul niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, 2011, 24, 41-78

Arc, bn Kemmnenin Ahlk ve Siyaset Dncesi

stanbul niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, 2011, 24, 41-78

Arc, bn Kemmnenin Ahlk ve Siyaset Dncesi

stanbul niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, 2011, 24, 41-78

Arc, bn Kemmnenin Ahlk ve Siyaset Dncesi

stanbul niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, 2011, 24, 41-78

Arc, bn Kemmnenin Ahlk ve Siyaset Dncesi

stanbul niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, 2011, 24, 41-78

Arc, bn Kemmnenin Ahlk ve Siyaset Dncesi

stanbul niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, 2011, 24, 41-78

Arc, bn Kemmnenin Ahlk ve Siyaset Dncesi

stanbul niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, 2011, 24, 41-78

Arc, bn Kemmnenin Ahlk ve Siyaset Dncesi

Alper, bn Kemmnede Bilgi Teorisi, s. 69-70. bn Kemmne, el-Kelimtl-vecze, s. 157.

stanbul niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, 2011, 24, 41-78

Arc, bn Kemmnenin Ahlk ve Siyaset Dncesi

stanbul niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, 2011, 24, 41-78

Arc, bn Kemmnenin Ahlk ve Siyaset Dncesi

stanbul niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, 2011, 24, 41-78

Arc, bn Kemmnenin Ahlk ve Siyaset Dncesi

stanbul niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, 2011, 24, 41-78

101 102 103 104 105 106 107

Arc, bn Kemmnenin Ahlk ve Siyaset Dncesi

109 110 111

stanbul niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, 2011, 24, 41-78

Arc, bn Kemmnenin Ahlk ve Siyaset Dncesi

stanbul niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, 2011, 24, 41-78

bn Kemmne, el-Kelimtl-vecze, s. 178. bn Kemmne, el-Kelimtl-vecze, s. 182.

Arc, bn Kemmnenin Ahlk ve Siyaset Dncesi

126 127 128 129

stanbul niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, 2011, 24, 41-78

Arc, bn Kemmnenin Ahlk ve Siyaset Dncesi

stanbul niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, 2011, 24, 41-78

Arc, bn Kemmnenin Ahlk ve Siyaset Dncesi

stanbul niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, 2011, 24, 41-78

Arc, bn Kemmnenin Ahlk ve Siyaset Dncesi

stanbul niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, 2011, 24, 41-78

You might also like