[smail Gle, Mutasavvf airlerde Zindan Kavram Zindanlar ve Mahkmlar, (M..

Trkiyat Aratrmalar Merkezi, Hapishaneler Sempozyumu 4-5 Aralk 2003), haz. Emine Grsoy Naskali, Hilal Oytun Altun, (stanbul: Babil, 2006), s. 181-190.]

Mutasavvf airlerde Zindan Kavram

smail Gle *

Klasik edebiyatmzda zindan, bir tebih unsuru olarak birok anlama gelebilecek ekilde kullanlmtr. 1 Mekan olarak; kuyu, bend, Msr lkesi, Yusufun evi, ayar meclisi, beden, cennet, dnya, glen, mezar, tekke, nesne olarak; gonca, gnl, habab, kl kn, sadef, ene ukuru, hl olarak da; cahil sohbeti, sevgiliden ayrlk, dnya hayat, znt ve skntl durumlara benzetilmitir. Ayrca metinlerden anlald kadar ile zindan, yer altnda, ukurda, merdivenle veya ip sarktlarak inilip klan bir yerdir ve iine deliler ve mahkumlar atlr. Bu zindana den mahkmlar da buradan kurtulmak iin evrd ekerler. 2 Divan airleri arasnda bu kadar farkl anlamlarda kullanlan zindann, mutasavvf airlerin iirlerinde, yukarda benzetilen unsurlarn yannda genel olarak ana kavram altnda kullanld grlr. Bu kavramlar; telmih ve tebih yoluyla Kuran- Kerimde geen Hz. Ysuf kssas, iktibas yoluyla Hz. Muhammedin Dnya mminin zindandr. Hadis-i erifi ve hm yoluyla da Eflatunun maara alegorisidir. Bunlarn dnda her airin kendi iir anlay iinde zindan benzettii unsurlar da vardr. 1Kuranda geen Hz. Ysuf kssas: Kuran- Kermin 12. sresi olan Ysuf sresinde Hz. Yusufun kssas anlatlr (4102. ayetler). Uzunca olan bu kssann konumuzu ilgilendiren ksm, Msr melikinin karsnn att iftiradan sonra Hz. Ysufun zindana atlmas ve uzun sre (yedi veya on iki yl) orada kalmasdr. Hz. Yusuf zindanda iken Cebraile Allahn kendisinden raz olup olmadn sormas ve Cebrailn raz olduunu sylemesi zerine O raz olduktan sonra ne kadar kalrsam kalaym. demesi ve orada kalmay Cehennemde zakkum yemekten, irin imekten, ateten elbiseler giymekten ve katran gmleklere brnmekten daha yedir. eklinde olumlu deerlendirmesi, 3 tarih boyunca haksz yere zindanlara denler iin teselli kayna olagelmitir. Ayrca Hz. Ysuf, zindanda mahkumlara hak dini tebli edip rettii iin bu mekan Medrese-i Ysufiye olarak da adlandrlr. Bir gre gre de Hz. Ysuf zindanda i eitimini alarak miracn tamamlamtr. 4

Dr., .. Trkiyat Aratrmalar Enstits, Trk Dili ve Edebiyat Ana Bilim Dal Aratrma Grevlisi. Hayretnin (. 1535) zindan redifli yek-ahenk gazeli ve aklamas iin bk. Ahmet Atilla entrk, Osmanl iiri Antolojisi, (stanbul: YKY 1999), s.196-197. 2 Bu blm, Prof. Dr. A. Atilla entrkn hazrlamakta olduu Osmanl iiri El Kitab isimli almasndaki ilgili maddeden zetlenmitir. almasn kullanmama izin veren hocam Prof. Dr. A. Atilla entrke ok teekkr ederim. 3 Abdullah Aydemir, slami Kaynaklara Gre Peygamberler, (Ankara:TDV, 1991), s. 89. 4 Ltfi Filiz, Noktann Sonsuzluu III, yay. haz. Saim ztan, Seyhun Besin, enol Filiz, (stanbul: Pan, 1999), s. 78.
* 1

Ysuf kssas, metinlerde bazen tahkiye, bazen de tebih yoluyla ilenmektedir. Sufiliin tarifinin yapld ilahinin u ktasn birincisine rnek olarak verebiliriz: Eer Ysuf gibi ha atlsan Dnp kul oluben Msra satlsan Girp zindanlara hapse katulsan Hakkat sflik incinmemekdr 5 Hz. Ysufun zindana dmesinin nedeninin akland u ktada ise kssa zetlenmektedir: Gr ki on bir karda Nice dzdler ii Ysufa urup ta Zindn eyleyen aktr 6 Hz. Ysufun ad zindanla birlikte zikredilmesine Fnnin u iiri rnek olarak gsterilebilir: Hem ruhum Ruhl-Kuds Meryem sa benem Alayan Yakub benem Zindanda Yusuf benem 7 Bir dier rnek: Alar emim Yakb gibi Zindan ire Ysuf gibi Uar oldum bir ku gibi Konam y h seher vakti 8 Tebih yoluyla telmihe de, vcdun Msrdaki zindana ve iindeki Ysufun da bedende hapsolunmu cna benzetildii u beyit rnek gsterilebilir: Bu vcd Msrnda Ysuf gibi der-zindn olup Cn bu Msra h olup Kenan bulmazsa ne g 9 Bir baka yerde ise Msr mlkne ah olmak zindana benzetilmektedir: Msr diyar mlkne h olduumda sicn olur Yokdur kararm hergizin ben Ysuf- Kennyem 10 Bu beyit, hadis-i erifi de iaret ettiinden bir sonraki konuya da rnek olarak verilebilir. 2Dnya mmine zindan, kafire cennettir hads-i erfi Dnya mmine zindan, kfire cennettir. 11 hadis-i erifi, mutasavvf airlerin iirlerinde iktibas ettii szlerden biri olmutur. Bu hadis-i erifte dnya, inananlar iin hapishane olarak deerlendirilmitir. Bu konuda yorum yapan hadis alimleri, bu durumu
Bilal Kemikli, Sunullah Gayb Divan nceleme-Metin, (stanbul: MEB, 2000), s. 282. Cemal Kurnaz-Mustafa Tat, Ktahyal Bir Gnl Eri avdarolu Mft Dervi, (Ankara: Akay, 1999), s. 111. 7 Ltfi Filiz, Fn Divn, yay. haz. Seyhun Besin, Aziz enol Filiz, smail Gle, (stanbul: Pan, 2002), s. 33. 8 Cemal Kurnaz-Mustafa Tat, Trk Edebiyatnda H iirleri, (Ankara: Bizim Bro, 2000), s. 238. 9 Cemal Kurnaz-Mustafa Tat, Ktahyal Bir Gnl Eri, s. 51. 10 Azmi Bilgin, mm Sinan Divn (nceleme-Metin), (stanbul, MEB, 2000), s. 142. 11 Sahih-i Mslim, Kitabuz-Zhd 1, Snen-i Tirmiz, Kitbuz-Zhd 16.
5 6

inananlar iin Rabblerinin ahirette hazrlad cennete nispetle dnya hayatnn bir hapishane hkmnde kaldn belirtirler. Bunu da u menkbe ile ifade ederler: Anlattklarna gre Hfz ibnu Hacer kadiyyul-kudt iken bir gn etrafn saran byk bir cemaatle hametli ve gzel bir heyete brnm halde pazara urar. Derken klk ve kyafeti pejmurde, eskimi ve yalara bulanm bir elbise ierisinde scak zeytinya satan bir Yahudi kendisine doru yaklap atnn yularndan tutar ve Ey eyhlislam, inanyorsun ki peygamberimiz, Dnya mmine zindan kafire cehennemdir. demitir. Sen hangi zindandasn ve ben hangi cennetteyim. bnu Hacer u cevab verir: Ben Allahn bana ahirette hazrlad nimetlere nisbetle, hl-i hazrda sanki hapiste gibiyim. Sen de sana ahirette hazrlanan azaba nisbetle cennette gibisin. 12 Shreverdi (. 1167) ise bu hadisi yle aklamaktadr: Zindan ve ondan k mminin kalbinde saatler ve vakitlerin gemesiyle birbirini kovalayp dururlar. Zira nefiste nefsan bir sfat zuhr edince kalbe zaman karartr ve onu darlk ve skntya atar. Nitekim zindan darlk ve dar kmaya engel olmaktan ibaret deil midir? Kalp her zaman uhrevi zevkleri arzulayp fez-y melektta tenezzh ve ezeli cemlin mhedesi kaygsyla dnyev heveslerin ktlklerinden uzaklamak ve acil ehvetlerin kaytlarndan kurtulmak istese eytan ona bu kapy kapar. Nefs-i emmre ipiyle sarkarak nne kar, berrak hayatn bulandrr, kii ile tabiatnn sevdii muall zevkle arasna bir engel gibi girer. te bu hal zindanlarn en muhkem ve dar olandr. Zira kim kii ile onun sevgilisi arasna girerse ona yeryzn, btn geniliine ramen daraltr. Bundan da kiinin nefsi daralr. 13 smail Hakk Bursev (. 1725) ise bu hadisi yle aklamaktadr: Ve dnynn cennet hkmnde olduu kalp hline itibr iledir. Ve ill f-nefsl-emr zindndr. Nitekim hadsde gelir: Hakkati budur ki, dnynn btn nr ve zhiri nrdr. Zr dr- mihnet ve ibtildr. Pes, bu nr- btna mazhar olanlara nr- zhirden zarar yokdur. Nitekim Hazret-i brahim aleyhisselma nr- zhir berd selm olmak ile glistn oldu. Yani ol ter u tzelik brahimin btnnda dim idi. Sonra eseri zhirinde dahi zuhr eyledi. Pes nrn dnydan adem-i irtif nrun vcdunu mnfi deildir. 14 Mutasavvf airler iirlerinde dnya hayatn zindana benzettikleri gibi zindan istiare yoluyla dnya olarak kullanrlar. Yunus Emrenin (. 1321) ismini vermeden dnyay anlatt u beyti dnyann neden zindan olduunu aklamaktadr: Gzm ap grdm zindn ii Nefs hev pr-tolu eytn ii 15 Nevres (. 1876) ise bu dnyay sitem zindan ve bela okyanusu eklinde tarif etmektedir: Zindn- sitemde kaldm eyvh Ummn- belya daldm eyvh 16 rnekleri oaltmak mmkndr.

brahim Canan, Ktb-i Sitte, Hadis Ansiklopedisi Muhtasar, Tercme ve erhi 7, (Ankara: Aka, 1998), s. 242. A.e. a.y. 14 smail Gle, smail Hakk Bursevnin Rhl-Mesnevsinin ncelenmesi II, .. Sosyal Bilimler Enstits (Yaynlanmam Doktora Tezi) stanbul: 2002, s. 308. 15 Mustafa Tat, Yunus Emre Divan II-Tenkitli Metin, (Ankara, Kltr Bakanl, 1990), s. 413. 16 Cemal Kurnaz, Mnct Antolojisi, (Ankara: TDV, 1992), s. 111.
12 13

3-

Bedenin zindana benzetilmesi ve Eflatunun maara alegorisi

Mutasavvf airlerin iirlerinde zindan en ok benzettikleri nesne bedendir. Bedenin nasl zindan olduunu ise Eflatun (. .. 347)yle aklamaktadr: Varlkta esas olan ruhtur. Allah, nce btn lemleri canlandran kll rhu sretlendirmitir. Ondan sonra, bu kll ruhtan gezegenlerin her birine mahsus ayr bir ruh meydana getirmitir, ki bunlar da feleklerin ruhlardr. Dolaysyla dnyann da bir ruhu vardr. Ondan sonra yldzlarn vekilleri olan ikinci derece ilahlar, eytanlar ve dnyamzn ruhundan hayvanlardaki cz ruhlar ile insana ait ruhu ayrmlardr. Bu bakmdan insana ait ruh en byk ruhun bir zerresidir ve cesede girmeden de vardr. Ruh sonradan, kendisi iin zindan olan bedene girmitir. 17 Ruh ile bedenin karmasndan da insan meydana gelmitir. Rhun bir zindan olan bedenden kurtulmas ve tekrar geldii yere dnebilmesi iin rh kusurlardan tamamyla temizlenmesi gerekir. 18 Eflatun bu felsefesini de maara alegorisi ile aklar. Bu alegoriye gre bu dnyada grdklerimiz sadece glgeden ibarettir. Eyann hakikat ve realite lkesi ise bu dnyann tesinde ve stndedir. Bir maaradaki mahbuslar nasl ancak gn na ktklar vakit eyay olduu gibi grebiliyorlarsa, bizim de hakikati grmemiz iin rhlarmzn ezel dnyann gnei olan en byk realite tarafndan nurlandrlmas gerekir. 19 smail Hakk Bursev (. 1725), insan vcdunun niin zindana benzediini yle aklamaktadr: Vcd- insn bir zindn gibidir ki havss- zhire anda ehl-i zindana mbih ve havss- btna harem ve huddm- sultana mmsildir. Ve n insn menm ve insilh ile hisden mehz ola, havss- zhire ve btnaya idrk ve ur kalmaz. Belki cmlesi muattal olur ve tedbrden yle kalr. 20 amz mutasavvflarndan Ltfi Filiz ise bu durumu yle aklamaktadr: Allah, kendindeki her eyi bize de vermi olduu iin insan hr olmutur. Ama bilahare, nefis leminde kendi kendimize kle olduumuz da bir gerektir. nk, ansr- erbaa lemine gelip, beden denen kafese girmek ve buradan kurtalamamakla, bu kafese hapsedilmi durumda kaldk. nsanlmzdaki ama; bundan kurtulup, hrriyetimizi kazanmakken, maalesef, pek oumuz bunu yapamamaktayz. 21 nsann asl ruhtur ve beden iine hapsedilmitir. Bunun farknda olup, asln bilmediimiz iin, dua edip bu hapishaneden kurtulmaya alacamza, leceiz diye dmz patlamaktadr. 22 Necmettin ahinler ise bu zindan ve kurtulma yolunu yle tarif eder: En byk zindan insann kendi zindandr. 23 nsanolunu hakikatten uzaklatran ey dndaki engellerden ok kendi rettii ve sonunda da gerekmi gibi inand endieler, vesveseler, kuruntular, vehimlerdir. Bu nedenle insann kendini ama yolunda verdii isel sava savalarn en kutsal, en erdemlisi ve en bydr. Kendini amann yolu da phesiz bilgiden geer. 24
Cavit Sunar, Tasavvuf Felsefesi veya Gerek Felsefe, 2. bs., (stanbul: Anadolu Aydnlanma Vakf, 2003), s. 17-18. A.e., s. 18. 19 Cavit Sunar, Tasavvuf Tarihi, 2. bs., (stanbul: Anadolu Aydnlanma Vakf, 2003), s. 86. 20 smail Gle, a.g.t., c. III, s. 75. 21 Ltfi Filiz, Noktann Sonsuzluu I, yay. haz. Saim ztan, Seyhun Besin, enol Filiz, (stanbul: Pan, 1998), s. 372. 22 A.e., s. 374. 23 Ali eriatye gre insann drt zindan vardr. Doa, historizm, sosyolijizm ve kendim (nefs) zindandr. lk nden bilim yoluyla kurtulunabilir. ada insann yenemedii ve kurtulmann en zor olduu kendim zindanndan ise ancak ak yoluyla kurtulunabilir. (Ali eriat, nsann Drt Zindan, (stanbul: ule, 1987.) 24 Necmeddin ahinler, Aynasn Arayan Adam, 2. bs., (stanbul: nsan, 2002), s. 79.
17 18

Kenz (. 1981), Hakk hakkyla anlamamay ve bir eye benzetmeyi zindana dmeye, yani hibir eyi grmemeye benzetmektedir. Byleleri, maaradaki insanlar gibi eyay glgelere bakarak tanmaya almaktadr: Sakn Allah deme sen ekillerle elvna Sonra birden dersin karanlk bir zindana 25 M. emsettin Canpek (. 1965), dnyada zindana benzettii keder, gam ve tasa dolu halden Allah ak ile kurtulunacan yle anlatmaktadr: Der-gya muntazr bb- seherdim Hsl endh u gamdan pr kederdim Feyz-i aknla uyansam terk ederdim Sen uyandr feth-i zindn eyle y Rab 26 Ltfi Filiz, kuyuyu bedene, Msr da eriilecek ilh bir makama benzetmektedir: Can Ysufun kuyudan kar yzn grelim Zindanlarda kalmasn Msra sultan edelim 27 avdarolu Mfti Dervi (XVII. Yy ba), rhu beden iinde tutmamay ve asli vatanna kavumasna allmas gerektiini belirtmektedir: Gelin durmayalm zindn iinde rm etmeyelim zulmn iinde Vatan- asliye seyrn edelim Blbller kalmasn virn iinde 28 4- Dier anlamlar Zindan bu genel anlamlar dnda airler tarafndan farkl nesne ve durumlara da benzetilmitir. Bunlar yle sralayabiliriz. a- Skntl ve dertli olmak: Mutasavvf airler divanlarnda zindan, skntl ve zor duruma dmekle tarif etmilerdir. Kimi gler hndn olur Kime cihn zindn olur Her kiiye senden olur Drl drl hl pdih 29 nsan dertlere dnce dnyas zindan olur: Gh derdlere drp zindan eder lemi Gh zindn- cihn b ile bostn eder 30 Bu dnya kimileri iin rahat ve geni iken Niyaz Msr (. 1694) iin sknt doludur:
Abdlaziz enol, Kenz Divn, yay. haz. Seyhun Besin, enol Filiz, smail Gle, (stanbul: Pan, 2002), s. 225. M. emseddin Canpek, Klliyt- ems (Divn- Hadkatl-Men), yay. haz. Orhan Bilgin, (stanbul: 1990), s. 111. 27 Ltfi Filiz, Fn Divn, yay. haz. Seyhun Besin, Aziz enol Filiz, smail Gle, (stanbul: Pan, 2002), s. 170. 28 Cemal Kurnaz-Mustafa Tat, Ktahyal Bir Gnl Eri, s. 31. 29 Azmi Bilgin, a.g.e., s. 207. 30 Mustafa Rm Efendi, Dvn, haz., Abdlkerim Abdlkadirolu-Mustafa Tat, (Ankara: 1998), s. 38.
25 26

Kimine meydn iden bu lemi her kesin Msrye ucdan uca her kesin zindn eden 31 b- Hz. Muhammedin olmad devir: Hz. Muhammedin olmad zamanlar da mutasavvflar tarafndan zindana benzetilmitir. Levlke levlke sizin-n oldu Cihan bu nr ile serp doldu Bu nur olmasayd btn kinat Karanlkta kalr, zindan olurdu 32 c- Hakdan ve mridden uzaklk: Mutasavvf airler tarafndan verilen bir dier anlam da mridden uzak kalma halidir. Mustafa Rm Halvet, Haktan ve mridinden uzak kalmas durumuda dnyann kendisine zindan olacan ve geceler sabah oluncaya kadar alayacan belirttii u beyit gzel bir rnektir: Senin derd-i firknla cihn zindn olur y h Geceler subh olunca t gzm giryn olur y h 33 Bir baka rnek: Bir yz oldu mecz, hem czib, hem ive-bz Ona meftn olann yeridir zindan gnl 34 d- Belalarla dolu dnya: Mft Dervi glbahesinden uzaklap dnyada hapse den blbl gibi, hapisten kurtulup gl bahesine kavumazsa halinin ok zor olduunu belirttii u beyti rnek olarak verebiliriz: Glenindan yd olup hapse den blbl garip Ol hapisten kurtulup gln bulmazsa ne g 35 Manastrl Fik Slih Beyin (. 1317) u beyti dnyann bela ve sknt diyar olmasna iaret eden gzel bir rnektir: Bu rdk- lem zindn- pr-beldr Her ferd-i ferde bir derde mpteldr 36 e- Akl: Fuzl (. 1556), Leyl ile Mecnn isimli eserinde Mecnn dilinden syledii bir gazelde akl vadisini bir bela zindanna benzetmektedir: Akl meydnn zindn- bel bilmez henz Kim ki bir mddet cnn mlkini seyrn etmedi 37 f- Cehalet ve cahillerle sohbet: Leskofal Galibin u beyti cahillerle bir arada bulunmann arifler iin zindan olduunu belirtmektedir: Ehl-i dil muhabbet-i n-cins ile dn olmaz Bezm-i chhl gibi rife zindn olmaz 38
Kenan Erdoan, Niyz-i Msr Hayat, Edebi Kiilii, Eserleri ve Divn (Tenkitli Metin), (Ankara: Aka, 1998), s. 157. 32 Ltfi Filiz, Fn Divn, s. 199. 33 Cemal Kurnaz-Mustafa Tat, Trk Edebiyatnda H iirleri, s. 194. 34 Abdlaziz enol, a.g.e., s. 165. 35 Cemal Kurnaz-Mustafa Tat, Ktahyal Bir Gnl Eri , s. 51. 36 Bursal Mehmet Tahir, Osmanl Mellifleri I., (stanbul: Matbaa- Amire, 1333), s. 375. 37 Fzl, Leyla ile Mecnn, haz. Muhammed Nur Doan, (stanbul: antay 1996), s. 432.
31

g- Sfl lem: Arif kiinin irfan olmayan kiiler yanndaki hali zindana benzetilmektedir: Mihnete sabr eyleyen raht grr Ysuf gibi lem-i sfl katnda durduu zindn olur 39 h- Nefse uymak: smail Hakk Bursev (. 1725) bu durumu yle aklamaktadr: Ten ise seni ehevt ve taallukt habs ve zindnna eker. Zira anlarn dahi aralarnda muvfakat ve mutbakat vardr. Zira ten nstdur. Pes sen dahi tenin ahkmyla mnsabi olursan zindn- ehevt ve taalluktda mahbs olup kalrsn. Ve Hakdan ayrlp bend-i halka mukayyed olursun. 40 M. emseddin Canpek, nefsin heva ve arzularnn peinden gitmeyi zindana benzetmektedir: Seyr-i hiddetle verirse dmeni kr nefsine Gsterir tatl yolu, ol yol ana zindn olur 41 i- Hl ehlinin ii: Niyaz Msr, hl ehli iin zindana dmenin olaan bir hl olduunu belirtmektedir. Hamdlillah habs-i zindn ehl-i hln hrfeti Fakr u zillet derd u mihnet ol grhun izzeti Habs-i cism nefs iden cnn ider elbet hals Halvetin ren ider envr- Hakkun celveti 42 Sonu Taranan snrl saydaki mutasavvf airlerinden divanlarnda ve iirlerinde zindann zel bir yere sahip olduunu grlmektedir. Tasavvuf iirlerde zindan, klasik iirden farkl olarak; hadis ve maara alegorisi iktibas ve tebihleri yannda, klasik iirde de olduu gibi, Hz. Yusuf kssasna telmih olarak kullanlmtr. Bunlarn yannda, yukarda da sralanmaya alld gibi; skntl ve dertli olma hali, dnya, bela, cehalet ve cahillerle sohbet, Hz. Muhammedin olmad devirler, mridden uzak olma hali, sfl lem, nefse uymak, hl ehlinin meslei zindana benzetilmitir. ncelememize konu olan airlerin azl gz nnde bulundurulduunda, konunun daha geni bir hal alaca tahmin edilebilir.

Bursal Mehmet Tahir, a.g.e., s. 353. M. emseddin Canpek, a.g.e., s. 129. 40 smail Gle, a.g.t., s. 479. 41 M. emseddin Canpek, a.g.e., s. 181. 42 Kenan Erdoan, a.g.e., s. 239.
38 39