Cuprum nr 4 (57) 2010 59 ___________________________________________________________________________

mgr in. Bogumia Paac-Walko* dr hab. in. Witold Pytel** Recenzent: mgr in. Krzysztof Jakiewicz

Odporno obiektw magazynowych w masywie solnym LGOM na zagroenie generowane dziaalnoci grnicz
Sowa kluczowe: warstwa reologiczna, eksploatacja filarowo-komorowa, modelowanie numeryczne Streszczenie Wybieraniu zoa rudy miedzi w pnocnej czci monokliny przedsudeckiej towarzyszy oddziaywanie grubej (do 300 m) i rozlegej warstwy soli kamiennej. Zwaywszy na sprysto-lepki charakter tych oddziaywa naley si liczy z odmiennymi ni dotychczas, niekoniecznie bardziej korzystnymi, efektami geomechanicznej wsppracy warstwy solnej z bardzo wytrzymaymi i sabo odksztacalnymi utworami cechsztyskimi (dolomity, anhydryty). Z drugiej jednake strony obecno bardzo szczelnego, o wyjtkowo niskiej wilgotnoci, materiau solnego tworzy warunki geologiczne szczeglnie korzystne dla posadowienia podziemnych skadowisk odpadw. Istotne jest zatem rozpoznanie wpywu eksploatacji grniczej prowadzonej poniej utworw solnych na stateczno umieszczonych w nich komorowych obiektw magazynowych. W tym celu zosta wykorzystany trjwymiarowy model numeryczny dla zoa Gogw Gboki Przemysowy wykorzystujcy metod rnic skoczonych obejmujcy takie zjawiska jak pezanie soli oraz jej niewielk wytrzymao.

1. Wprowadzenie Wybieraniu zoa rudy miedzi w pnocnej czci monokliny przedsudeckiej towarzyszy oddziaywanie grubej (do 300 m) i rozlegej warstwy soli kamiennej (rys. 1, 2). Zwaywszy na sprysto-lepki charakter tych oddziaywa naley si liczy z odmiennymi ni dotychczas, niekoniecznie bardziej korzystnymi, efektami geomechanicznej wsppracy warstwy solnej z bardzo wytrzymaymi i sabo odksztacalnymi utworami cechsztyskimi (dolomity, anhydryty). Z drugiej jednake strony obecno bardzo szczelnego o wyjtkowo niskiej wilgotnoci materiau solnego tworzy warunki geologiczne szczeglnie korzystne dla posadowienia podziemnych skadowisk odpadw. Istotne jest zatem rozpoznanie wpywu eksploatacji grniczej prowadzonej
___________________________________________________ * Politechnika Wrocawska, Wydzia Geoinynierii, Grnictwa i Geologii, Plac Teatralny 2, 50-051 Wrocaw ** KGHM CUPRUM sp. z o.o. CBR, ul. gen. W. Sikorskiego 2-8, 53-659 Wrocaw

B. Paac-Walko, W. Pytel 60 ___________________________________________________________________________

poniej utworw solnych na stateczno umieszczonych w nich komorowych obiektw magazynowych. W tym celu zosta wykorzystany trjwymiarowy model numeryczny dla zoa Gogw Gboki Przemysowy wykorzystujcy metod rnic skoczonych obejmujcy takie zjawiska jak pezanie soli, oraz jej niewielk wytrzymao, zwaszcza na rozciganie. Wykonana w 2007 roku praca badawcza [1], powicona warunkom generowania oraz przebiegowi zjawisk geodynamicznych towarzyszcych eksploatacji z na duych gbokociach, pozwolia wykaza na podstawie modelowania numerycznego, e obecno rozlegej warstwy soli kamiennej w stropie zasadniczym prowadzi do ksztatowania si nowych, niekorzystnych warunkw geomechanicznych dla prowadzonej pod ni eksploatacji grniczej. Dokonane symulacje komputerowe procesu wybierania zoa rudy miedzi (rys. 3,4) w technologii z ugiciem stropu i podsadzaniem przestrzeni wybranej, wskazuj na zagroenie tpaniami o wielkiej skali niezalenie od prdkoci postpu frontu eksploatacyjnego, zwaszcza w przypadku wystpowania pod warstw reologiczn wzgldnie cienkiej (do ok. 50 m) sztywnej pki anhydrytowo-dolomitycznej.

1 obszar centralny; 2 obszar pnocny; 3 obszar poudniowy; 4 poudniowa granica zasigu soli kamiennej; 5 model geotechniczny ukadu obciajcego; 6 skay sypkie i spoiste; 7 skay zwize o niskiej wytrzymaoci; 8 skay zwize o wysokiej wytrzymaoci; 9 warstwa reologiczna; 10 zoe rud Cu; 11 skay zwize o bardzo niskiej wytrzymaoci

Rys. 1. Zrnicowana budowa geologiczna w obszarach grniczych kopal rudy miedzi KGHM jako podstawa wydzielenia rejonw o wyranie rnicych si charakterystykach geomechanicznych (gruba linia ciga zasig zoa soli kamiennej)

Odporno obiektw magazynowych 61 ___________________________________________________________________________

Rys. 2. Mapa miszoci soli kamiennej w obszarach grniczych kopal rudy miedzi KGHM

Rys. 3. Schemat wybierania zoa (na lewo) symulowany przez model numeryczny sformuowany za pomoc MRS

B. Paac-Walko, W. Pytel 62 ___________________________________________________________________________

-1

-1,1

-1,2

-1,3

obnizenie stropu (m)

-1,4

-1,5

-1,6

-1,7

-1,8

-1,9

-2 0 20 40 60 80 100
czas (dni)

120

140

160

180

-1

-1,1

-1,2

-1,3

obnizenie stropu (m )

-1,4

-1,5

-1,6

-1,7

-1,8

-1,9

-2 0 100 200 300 400 500 600 700

odlego od r odk a pola (m )

Rys. 4. Obnienia punktw stropu bezporedniego w funkcji czasu (przyp. 1) oraz obnienie linii stropu w miar postpu eksploatacji (przyp. 1)

Majc na uwadze to, e charakterystyczn cech dla obszaru grniczego Gogw Gboki Przemysowy jest obecno grubej warstwy soli kamiennej o zmiennej miszoci odseparowanej od zoa rudy miedzi sztywn pk anhydrytowo dolomityczn posiadajc rwnie zrnicowan miszo, zagadnieniem krytycznym w przypadku projektu i budowy podziemnych skadowisk odpadw w grubej warstwie soli jest wiedza o oddziaywaniu na stateczno tego rodzaju podziemnych skadowisk zewntrznych czynnikw, z ktrych najwaniejszymi wydaj si by: prowadzona pod zoem soli eksploatacja zoa rudy miedzi, oraz znaczne naprenia poziome w skaach towarzyszcych soli, majce swoje rdo w tektonicznych procesach deformacyjnych. Zastosowanym narzdziem analitycznym, naturalnym w procedurach doboru parametrw systemw eksploatacji, jest analiza geomechaniczna wykorzystujca przestrzenny model sformuowany w ramach procedur metody rnic skoczonych (MRS), uwzgldniajcych efekty lepkociowe oddziaywania warstwy soli kamiennej (program FLAC3D).

Odporno obiektw magazynowych 63 ___________________________________________________________________________

Modelowanie numeryczne bazujce na MRS (MES) jest praktycznie jedyn metod, ktra jest w stanie a priori, a wic ju na etapie projektu, szuka w danych warunkach geologiczno-grniczych optymalnych, z punktu widzenia techniki i ekonomii, wariantw eksploatacji zoa w pobliu istniejcego skadowiska posadowionego w utworach solnych. W nastpnych czciach pracy przedstawiono tok modelowania numerycznego dla przypadku eksploatacji filarowo-komorowej rudy miedzi pod skadowiskiem odpadw. 2. Wpyw prowadzonej eksploatacji grniczej na stateczno istniejcego skadowiska odpadw w warstwie soli kamiennej Za pomoc pakietu Flac3d opartego na metodzie rnic skoczonych zamodelowano eksploatacj zoa w warunkach geotechnicznych opisanych w tab. 1 (patrz take rys. 3). Rozpatrzono model przestrzenny w postaci powtarzalnego wycinka grotworu o szerokoci 7,0 m obejmujcego trzy filary z przylegajcymi wyrobiskami, a take przecinki pomidzy filarami. Wsprzdna x = 0 odpowiada zawsze pooeniu rodka pola eksploatacyjnego gdzie zaoono rodek symetrii, co implikuje zaoenie o rwnoczesnej eksploatacji dwoma frontami sukcesywnie przesuwajcymi si w dwch przeciwnych kierunkach. Przyjto: grubo pki dolomityczno-anhydrytowej: 34 m; grubo warstwy solnej: 154 m; prdko postpu frontu: 0,768 m/dzie; podsadzka o efektywnoci 60% (wspczynnik osiadania a = 0,4); skadowisko odpadw w warstwie soli stanowi 20 wyrobisk korytarzowych o wymiarach 6 x 15,3 m rozdzielonych filarami oporowymi o szerokoci 26 m (rys. 5). Dla warstw stropowych (oprcz soli kamiennej) przyjto model sprystoplastyczny Coulomba-Mohra, natomiast dla ska spgowych model sprysty. Zachowanie soli kamiennej opisano modelem lepko-plastycznym Maxwella charakteryzujcym si lepko-sprysto-plastycznym efektem odksztace dewiatorowych oraz sprysto-plastycznymi wpywami odksztace objtociowych. Waciwoci plastyczne materiau opisano modelem Coulomba-Mohra z niestowarzyszonym prawem pynicia dla zniszczenia przy cinaniu i stowarzyszonym prawem pynicia przy zniszczeniu przy rozciganiu.

B. Paac-Walko, W. Pytel 64 ___________________________________________________________________________

Rys. 5. Rozkad przemieszcze poziomych modelu obliczeniowego sformuowanego za pomoc programu FLAC3D

Wartoci zastosowanych parametrw odksztaceniowo-wytrzymaociowych soli znale mona w tabeli 1, natomiast parametr lepki elementu Maxwella scharakteryzowano wartoci: 1 = 1,569E11 MPa sek. uzyskan z analizy odwrotnej zachowania si w czasie obiektu rzeczywistego [2]. Eksploatacja zoa miedzi modelowana bya jako proces narastajcy w czasie, z tym e strefa otwarcia frontu obejmowaa trzy rzdy filarw o wymiarach 8 m x 10 m jak na rys. 3 (komory i przecinki o szer. 6,0 m), za ktrymi zlokalizowana bya strefa likwidacji, gdzie byy one usuwane, a powstaa pustka bya systematycznie podsadzana w miar przesuwania si frontu. Na rys. 69 przedstawiono obliczone linie obnienia wybranych punktw stropu bezporedniego nad wybieranym zoem i nad skadowiskiem zlokalizowanym w utworach solnych, z tym e punkt nr 1 pooony jest zawsze w rodku powikszajcego si wyeksploatowanego obszaru, natomiast pozostae punkty oddalone s od siebie o 16 m, a ich numeracja wzrasta w miar oddalania si od centrum pola. Stwierdzono, e maksymalne obliczone osiadanie linii stropu nad komorami magazynowymi wynioso ok. 0,6 m, podczas gdy strop nad wybieranym zoem obniy si o okoo 0,7 m. Jednoczenie zauwaa si nieistotny wpyw obecnoci komr magazynowych na deformacje grotworu w strefie wybieranego zoa rudy miedzi (rys. 4,6,7). Rnica w wartoci efektu dynamicznego na poziomie zoa (skok 0,4 m, rys. 6) i poziomie komr magazynowych (skok 0,1 m, rys. 8) jest natomiast bardzo znaczcy i sugeruje, e na linii kontaktu soli i anhydrytu grnego nie musi pojawia si szczelina o duym rozwarciu.

__

Cuprum nr 4 (57) 2010 ___________________________________________________________________________

65

Tabela 1 Parametry odksztaceniowo-wytrzymaociowe orodka skalnego przyjte do analizy numerycznej na podstawie odwiertu nr S-373A Odporno obiektw magazynowych ____________________________________________________________________________
Rodzaj materiau Utwory III i IV-rzdowe rodkowy pstry piaskowiec Dolny pstry piaskowiec Iowiec 4 Anhydryt gwny A3 Dolomit podstawowy Ca3 Anhydryt podstawowy A2 Dolomit gwny Ca2 Anhydryt grny A1g Sl kamienna Na1 Anhydryt dolny A1d Wapienie i dolomity Ca1 Wapienie i dolomity Ca1 Lupek miedzionony 1 Piaskowiec kwarcowy, ilasty Piaskowiec kwarcowy, ilasty Piaskowiec kwarcowy ilasto-elazisty Model materiau Spjno (MPa) 4,22 7,78 4,21 11,06 11,95 11,67 15,3 10,67 3,02 14,0 22,37 Kt tarcia wewntrznego 65,4 60,5 50,4 63,6 58,0 63,9 64,3 63,1 61,74 59,4 63,1 Miszo warstwy (m) 420 220 244 24 35 2 26 21 46 154 26 8 2 0,5 0,5 10 250 Rc (MPa) Rr (MPa) Eo (MPa) 70 13100 20700 15000 43600 43100 50300 63500 46100 3414 58400 82200 82200 21700 8110 8110 5000 E(r) Wspczynnik Poissona 0,3 0,16 0,18 0,19 0,24 STROP SPG FURTA 0,23 0,24 0,24 0,26 0,48 0,26 0,25 0,25 0,21 0,16 0,16 0,15

Sprysty Sprysto-plastyczny Coulomba-Mohra Sprysto-plastyczny Coulomba-Mohra Sprysto-plastyczny Coulomba-Mohra Sprysto-plastyczny Coulomba-Mohra Sprysto-plastyczny Coulomba-Mohra Sprysto-plastyczny Coulomba-Mohra Sprysto-plastyczny Coulomba-Mohra Sprysto-plastyczny Coulomba-Mohra Plastyczno-lepki Maxwella Sprysto-plastyczny Coulomba-Mohra Sprysto-plastyczny Coulomba-Mohra Sprysty Sprysty Sprysty Sprysty Sprysty

38,7 59,0 23,4 94,3 83,5 100,6 134,2 89,4 24,0 102,3 187,1 187,1 55,4 17,7 17,7 9,45

1,84 4,10 3,03 5,19 6,85 5,42 6,97 5,10 1,52 7,66 10,7 10,7 4,02 0,52 0,52 0,21

70 3275 5175 3750 10900 10775 12575 15875 11525 3414 14600 20550 20550 10850 8110 8110 5000

dla modelu sprysto-plastycznego Coulomba-Mohra niestowarzyszone prawo pynicia dla zniszczenia przez cinanie, oraz stowarzyszone prawo pynicia dla zniszczenia przez rozciganie

___________________________________________________ * Politechnika Wrocawska, Wydzia Geoinynierii, Grnictwa i Geologii, Plac Teatralny 2, 50-051 Wrocaw ** KGHM CUPRUM sp. z o.o. CBR, ul. gen. W. Sikorskiego 2-8, 53-659 Wrocaw

B. Paac-Walko, W. Pytel 66 ___________________________________________________________________________

-1 -1,1

obnizenie stropu (m)

-1,2 -1,3 -1,4 -1,5 -1,6 -1,7 -1,8 -1,9 -2 0 100 200 300 400 500 600 700

czas (dni)

1 22

2 23

3 24

4 25

5 26

6 27

7 28

8 29

9 30

10 31

Rys. 6. Obnienie punktw stropu bezporedniego nad zoem rudy miedzi w funkcji czasu

-1 -1,1 -1,2
obnizenie stropu (m)

-1,3 -1,4 -1,5 -1,6 -1,7 -1,8 0 100 200 300 400 500 600 700
odlego (m)

Rys. 7. Obnienie powierzchni stropu nad zoem rudy miedzi w funkcji czasu

Odporno obiektw magazynowych 67 ___________________________________________________________________________

-1,6 -1,7 -1,8

obnizenie stropu (m)

-1,9 -2 -2,1 -2,2 -2,3 -2,4 0 100 200 300

czas (dni)

400

500

600

700

1 21

2 22

3 23

4 24

5 25

6 26

7 27

8 28

9 29

10 30

Rys. 8. Obnienie punktw stropu skadowiska w funkcji czasu

-1,6 -1,7 -1,8

obnizenie stropu (m)

-1,9 -2 -2,1 -2,2 -2,3 -2,4 0 100 200 300

czas (dni)

400

500

600

700

Rys. 9. Obnienie powierzchni stropu nad skadowiskiem w funkcji czasu

B. Paac-Walko, W. Pytel 68 ___________________________________________________________________________

3. Wnioski kocowe Wyej przedstawione wyniki modelowania numerycznego, a take wyniki pracy badawczej zamieszczone w [1], pozwalaj wycign nastpujce wnioski co do roli warstwy reologicznej w zagadnieniu bezpiecznej eksploatacji zoa na duej gbokoci: 1. Obecno soli kamiennej w stropie eksploatowanego grotworu wprowadza inne warunki pod wzgldem poziomu bezpieczestwa, ni ma to miejsce w przypadku prowadzenia eksploatacji w grotworze pozbawionym utworw solnych. Jak wykazay obliczenia, teoretycznie moliwe niekorzystne zjawiska geomechaniczne mog wystpi w przypadku pojawienia si niecigoci na kontakcie soli i anhydrytw grnych A1g, umoliwiajcej rozwj zjawiska deformacyjnego o duej skali. Zjawisko tego rodzaju ma swoj przyczyn przede wszystkim we wzgldnie niskich wartociach parametrw wytrzymaociowych utworw solnych, szczeglnie wytrzymaoci na rozciganie, a take w znacznej miszoci pokadu soli. 2. Wspomniane wyej przemiany w warunkach geomechanicznych pracy grotworu nie musz jednak prowadzi do niestatecznoci w obrbie skadowisk odpadw zlokalizowanych w nawet znacznie przemieszczajcych si (pionowo) utworach soli kamiennej. 3. Mona spodziewa si, e odporno obiektw magazynowych na zagroenie generowane dziaalnoci grnicz zaley od wzajemnej relacji szeregu parametrw ukadu, z ktrych najwaniejszymi wydaj si by: a) grubo sztywnej pki dolomitowo-anhydrytowej bezporednio nad zoem, b) wytrzymao ska zoowych, c) wymiary filarw technologicznych w strefie rozcinki, d) szeroko otwarcia frontu eksploatacyjnego, e) sposb kierowania stropem, a w szczeglnoci skuteczno podsadzania, f) miszo warstwy solnej zlokalizowanej w stropie zasadniczym (nad polem eksploatacyjnym), g) dugo frontu eksploatacyjnego, h) wysoko furty eksploatacyjnej, i) wielko powierzchni wybranego zoa, j) charakterystyka geometryczna ukadu komr magazynowych. Wpyw kadego z wymieniowych parametrw powinien by okrelony liczbowo na podstawie przeprowadzonej analizy wraliwoci ukadu na zmiany ich wartoci.

Odporno obiektw magazynowych 69 ___________________________________________________________________________ Artyku powsta w ramach dziaalnoci statutowej finansowanej w 2010 r. przez Instytut Grnictwa Politechniki Wrocawskiej, jako cz zadania badawczego pt. Odporno obiektw magazynowych w masywie solnym LGOM na zagroenia generowane dziaalnoci grnicz i naturalnymi procesami tektonicznymi. Literatura [1] Butra J., P. Kijewski, W. Pytel, Warunki generowania oraz przebieg zjawisk geodynamicznych towarzyszcych eksploatacji z na duych gbokociach przy obecnoci warstwy reologicznej w stropie, Umowa nr 1580/T12/2005/28, Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyszego, Warszawa. [2] Pytel W., J. Butra, 2006, Dimensioning of Salt-Rock Pillars in PolkowiceSieroszowice Copper Deep Mine Based on FEM, Proc. 4th Asian Rock Mechanics Symposium (C.F. Leung, Y.X. Zhou eds.), 91-ARMS-A0211, World Scientific, Singapore.

Strength of large storage facilities located within LGOM saltrock against mining activity
Key words: rheological layer, room and pillar mining system, numeric modelling. Mining operations planned within the Northern part of the Foresudetic Monocline copper ore is associated with a new and extremely important element of the local overburden structure, within which a very thick (up to 300 m) and aerially extended salt rock stratum has been identified. Such a geological conditions may suggest to use salt as a host rock for underground waste storage facilities. However, the understanding of the mechanism of interaction between the salt layer and the overburden different rock strata (dolomite, anhydrite), requires developing a multi-parameter numerical analysis involving rheological and safety aspects of rock mass behavior. The 3-D bedded rock mass model suitable for the Deep Glogow area will be developed, utilizing the finite difference method involving rock mass creep behavior as well as bed separation and hard rock pillar failure phenomena.

B. Paac-Walko, W. Pytel 70 ___________________________________________________________________________