Cuprum nr 1 (58) 2011

___________________________________________________________________________

_________________________________________________________________________
1)
Politechnika Wrocawska, Instytut Grnictwa; Pl. Teatralny 2, 50-051 Wrocaw
2)
KGHM CUPRUM sp. z o.o. CBR; ul. gen. W. Sikorskiego 2-8, 53-659 Wrocaw

43
dr hab. in. Jan Butra
1)
mgr in. Rafa Dbkowski
2)
dr in. Daniel Pawelus
1)

mgr in. Marcin Szpak
2)
Recenzent: dr hab. in. Witold Pytel
Wpyw napre pierwotnych na stateczno wyrobisk
grniczych
Sowa kluczowe: pierwotny stan napre, stateczno wyrobisk grniczych,
wzmoone naprenia poziome
Streszczenie
Przedstawiono problematyk wpywu wzmoonych napre pierwotnych na sta-
teczno wyrobisk grniczych. Opisano stosowane w grnictwie wiatowym sposo-
by poprawy statecznoci wyrobisk kopalnianych, wykonywanych w polu wzmoo-
nych napre poziomych.
1. Wstp
Wypracowane w polskim grnictwie rud miedzi rozwizania profilaktyczne
tpaniowe i zawaowe, pozwalaj na stosunkowo bezpieczn eksploatacj
zoa w coraz trudniejszych warunkach, wynikajcych z rosncej gbokoci
oraz coraz wikszego skrpowania robt wybierkowych rozlegymi polami
zrobw. Jednoczenie prowadzone s prace analityczne majce na celu
doskonalenie metod oceny stanu ww. zagroe oraz opracowanie nowych
metod profilaktycznych. Dowiadczenia grnictwa wiatowego wskazuj, e
przyczyn utraty statecznoci wyrobisk grniczych i niektrych zjawisk dy-
namicznych ze skutkami w wyrobiskach mog by wzmoone naprenia
poziome (wiksze od wielkoci wynikajcej z dziaania siy grawitacji). Do-
wiadczenia grnictwa wiatowego wskazuj, e niejednokrotnie skadowa
pozioma napre w grotworze jest nawet kilkakrotnie wiksza od skado-
wej pionowej. W kopalniach amerykaskich i australijskich wypracowano
rwnie pierwsze metody ograniczania zagroenia zawaowego poprzez
wykorzystanie informacji o rozkadzie i wielkoci gwnych napre pier-
wotnych. Liczne obserwacje wskazuj, e naprenia pierwotne w skaach
skorupy ziemskiej s wynikiem sumowania si pl napre grawitacyjnych
i tektonicznych.
J. Butra, R. Dbkowski, D. Pawelus, M. Szpak
___________________________________________________________________________

44

2. Pierwotny stan napre w grotworze
Ustalenie pierwotnego stanu napre w grotworze nienaruszonym
dziaalnoci grnicz stanowi punkt wyjcia wszelkich rozwaa geome-
chanicznych. Wynika to z faktu, e w sytuacji wykonywania podziemnych
robt grniczych, wszelkie zmiany geomechaniczne zachodzce w grotwo-
rze odnoszone s do stanu pierwotnego [13, 20]. Zdefiniowanie tego stanu
jest najwaniejszym elementem charakterystyki grotworu.
W sposb oglny stwierdzi mona, e gwnymi czynnikami mogcymi
wpywa na stan naprenia w litosferze jest sia grawitacji, a konkretniej
ciar ska nadlegych (budowa litologiczna) oraz moliwa obecno wy-
stpowania napre pochodzenia tektonicznego, zwizanych z dawnymi,
dynamicznymi zjawiskami grotwrczymi, skutkujcych deformacjami ci-
gymi i niecigymi w grotworze. Elementami ksztatujcymi posta napr-
e pierwotnych s rwnie: rzeba (uksztatowanie) powierzchni terenu,
przebieg procesu erozji i wietrzenia ska oraz sie spka i niecigoci w
masywie.
2.1. Pierwotny stan napre w grotworze wywoany si
grawitacyjn
Wyznaczenie stanu napre w grotworze nienaruszonym dziaalnoci
grnicz oparte jest na analizie orodka traktowanego jako pprzestrze
sprysta, ciga, jednorodna i izotropowa. Ten wyidealizowany, uproszczo-
ny model budowy masywu grotworu obrazuje w duym przyblieniu
wierzchni warstw skorupy ziemskiej, zbudowan ze ska zwizych i litych
[12]. Dla grotworu, w ktrym poza grawitacj nie ma innych obcie, ana-
liza sprowadza si do okrelenia napre dziaajcych na elementarn ob-
jto o ksztacie szecianu, wycit z masywu skorupy ziemskiej na gbo-
koci H (rys. 1).
Ciar nadkadu dziaajcy w kierunku pionowym wywouje naprenie
pionowe o wartoci:

H
z
=

(1)
gdzie:

z
- naprenie pionowe, [MPa],
- ciar objtociowy ska nadkadu, [MN/m
3
],
H - gboko zalegania rozpatrywanej warstwy skalnej, [m].

Wpyw napre pierwotnych na stateczno wyrobisk grniczych
___________________________________________________________________________

45

Rys. 1. Skadowe pierwotnego stanu naprenia w grotworze nienaruszonym [20]

Jeli pominie si ciar wasny szecianu, to mona przyj, e na jego
doln ciank dziaa rwnie naprenie
z
. Pod wpywem napre piono-
wych powinny w wycitym elemencie wystpowa odksztacenia poprzecz-
ne, powodujce jego poszerzenie si na boki. Taka posta odksztace jest
prosto wytumaczalna w sytuacji, gdy podoe pod danym szeciennym ele-
mentem stanowi nieskoczenie sztywna pyta, a kady elementarny sze-
cian posiada jednakowe parametry fizyko-mechaniczne.
Odksztacenia te okrela waciwy dla danego orodka wspczynnik Po-
issona wyznaczany laboratoryjne dla ska. Jednak ssiadujce z rozpatry-
wanym elementem inne elementarne szeciany, ktre le w tej samej
paszczynie poziomej i s poddane takim samym cinieniom pionowym,
rwnie dy bd z rwn si do odksztacania si w kierunku poprzecz-
nym. Dlatego przyjmuje si, e odksztacenia poprzeczne rozpatrywanego
elementarnego szecianu s rwne zeru [12]. Pod wpywem naprenia
pionowego
z
i wobec braku moliwoci odksztace poprzecznych (
x
= 0,

y
= 0) na powierzchniach bocznych szecianu pojawiaj si jednakowe
co do wartoci naprenia poziome
x
=
y
. Ich wielko okrela si wycho-
dzc z uoglnionego prawa sprystoci Hookea, przyjmujc tym samym
liniow zaleno pomidzy napreniami a odksztaceniami, zgodnie
ze wzorem:

( ) [ ] 0
1
= + = =
z y x y x
v
E


(2)
gdzie:

x
- odksztacenie liniowe w kierunku osi x, [-],

y
- odksztacenie liniowe w kierunku osi y, [-],
E - modu sprystoci liniowej, [MPa],
J. Butra, R. Dbkowski, D. Pawelus, M. Szpak
___________________________________________________________________________

46

x
- naprenie poziome wzdu osi x, [MPa],

y
- naprenie poziome wzdu osi y, [MPa],

z
- naprenie pionowe wzdu osi z, [MPa],
v - wspczynnik Poissona, [-].

Po podstawieniu w rwnaniu (2)
x
= 0,
y
= 0 oraz
x
=
y
otrzymuje si
zaleno do wyznaczenia wartoci naprenia poziomego, ktre dziaa na
boczne cianki elementarnej czstki grotworu [13,16,34]. Rwnanie przyj-
muje posta:

z y x
v
v

= =
1

(3)

Dla napre poziomych wyznaczanych za pomoc wzoru (3) zawsze
speniony jest warunek:

z y x
=

(4)

Jeeli masyw skalny znajduje si pod dziaaniem dodatkowych si, ww-
czas nastpuje tensorowe sumowanie si napre i pojawia si typowy
stan trjosiowy, gdzie wszystkie trzy naprenia normalne s rne. Dla
ukadu trjosiowego tensor napre zapisany w postaci macierzy przed-
stawia si nastpujco:

(
(
(

=
z zy zx
yz y yx
xz xy x
n
T




(5)
gdzie:
T
n
- tensor napre, [MPa],
- naprenia normalne, [MPa],
- naprenia styczne, [MPa].

Na podstawie przeprowadzonej analizy mona przyj, e w grotworze
pierwotnym, nienaruszonym dziaalnoci grnicz, panuje trjosiowy stan
napre. W uproszczonym modelu orodka skalnego (cigym i izotropo-
wym), gdzie poza grawitacj nie ma innych obcie, jest to stan osiowo-
symetryczny, a na warto wystpujcych napre wpyw maj trzy czyn-
niki:
ciar objtociowy orodka,
gboko rozpatrywanego punktu w odniesieniu do powierzchni,
wspczynnik Poissona rozpatrywanego orodka [20].

Wpyw napre pierwotnych na stateczno wyrobisk grniczych
___________________________________________________________________________

47
Dwa pierwsze czynniki s atwe do okrelenia. Warstwy nadlege nad
rozpatrywan elementarn czstk grotworu w rzeczywistoci zbudowane
s z pakietu ska o zrnicowanym ciarze objtociowym. Dlatego przy
okrelaniu wartoci pierwotnego naprenia pionowego w grotworze na
gbokoci H (przyjtym poziomie obliczeniowym) naley uwzgldni sum
iloczynw gruboci (miszoci) poszczeglnych warstw nadkadu h
i
i ich
ciarw objtociowych
i
[20,29]. Wwczas naprenie pionowe w gro-
tworze okrela si na podstawie wzoru:

=
=
n
i
i i z
h
1


(6)
gdzie:

z
- naprenie pionowe, [MPa],

i
- ciar objtociowy skay w i-tej warstwie, [MN/m
3
],
h
i
- grubo i-tej warstwy skalnej, [m].

W pewnych warstwach gruntowych w masywie grotworu mog wyst-
powa poziomy wodonone (o zwierciadach wd napitych lub swobod-
nych), co bdzie miao wpyw na ciar ska nadlegych. W takim przypadku
naley uwzgldni warto ciaru objtociowego skay zawodnionej oraz
si wyporu cieczy [29].
Trzeci czynnik, ktry decyduje o wartoci napre poziomych, czyli
wspczynnik Poissona, wprowadza powane komplikacje. Charakteryzuje
on spryste wasnoci danego orodka i okrela jego zdolno do odkszta-
ce poprzecznych w stosunku do kierunku dziaania naprenia. Wsp-
czynnik Poissona jest wyznaczany laboratoryjnie. Jego warto dla tego
samego materiau skalnego jest zmienna (rys. 2) i zaley od obcienia, a
tym samym od gbokoci lokalizacji danej skay w stosunku do powierzchni
skorupy ziemskiej [12,13,20]. Wraz ze wzrostem obcienia (badania labo-
ratoryjne oraz pomiary in-situ przeprowadzone przez Browna i Hoeka w
1978 r. oraz Hergeta w 1988 r.), co mona interpretowa ze wzrostem g-
bokoci zalegania, wspczynnik ten przybiera wiksze wartoci [1,6] cho z
podstaw zaoe teoretycznych dla takiego sposobu obliczenia pierwotnych
napre poziomych parametr ten jest niezaleny od gbokoci. Generalnie
przyjmuje si, e na maych gbokociach liczba Poissona m, ktr mona
wyznaczy za pomoc wyraenia:

v
m
1
=

(7)
gdzie:
m - liczba Poissona, [-],
v - wspczynnik Poissona, [-],

jest wiksza, a stan napre jest zbliony do jednokierunkowego ciskania
[12,19,20]. W miar wzrostu gbokoci liczba Poissona m maleje, a stan
J. Butra, R. Dbkowski, D. Pawelus, M. Szpak
___________________________________________________________________________

48
napre przybiera form prawdziwie trjosiowego ciskania. Po osigniciu
pewnej granicznej gbokoci, przy ktrej m = 2, wystpuje cinienie izotro-
powe. Sytuacja taka ma miejsce wwczas, gdy wyznaczony wspczynnik
Poissona dla danego materiau skalnego przyjmuje warto graniczn rwn
0,5, co charakteryzuje materia idealnie plastyczny i nieciliwy. Zatem trjo-
siowy stan napre w grotworze w swoim granicznym przypadku (bardzo
duej gbokoci) jest stanem hydrostatycznym. W literaturze stan hydrosta-
tyczny dla grotworu nazywany jest stanem litostatycznym [19]. Mona go
wyznaczy za pomoc wzoru:

=
= = =
n
i
i i y x z
h
1


(8)

1 wgiel, 2 upek, 3 piaskowiec
Rys. 2. Wpyw cinienia na warto liczby Poissona [20]

Zgodnie ze wzorami (1) i (3) naprenia pierwotne w grotworze wzrasta-
j z gbokoci. Warto naprenia poziomego
x
oraz
y
oprcz gboko-
ci, zaley rwnie od wspczynnika Poissona. W zwizku z powyszym,
na rnych gbokociach w grotworze naprenia poziome mog przyj-
mowa zblione wartoci.

Wpyw napre pierwotnych na stateczno wyrobisk grniczych
___________________________________________________________________________

49
2.2. Pierwotny stan napre w grotworze z uwzgldnieniem
obcie pochodzenia tektonicznego
Dla niektrych warunkw geotechnicznych masywu skalnego, przyjcie
zaoenia, e w grotworze oprcz si grawitacyjnych nie ma innych obci-
e, moe prowadzi do bdnego wyznaczenia wartoci pola napre.
Liczne obserwacje wskazuj, e naprenia pierwotne w skaach skorupy
ziemskiej s wynikiem sumowania si dwch pl napre:
pola napre grawitacyjnych, zwizanych z ciarem ska nadle-
gych,
pola napre tektonicznych, zwizanych z procesami tektonicznymi
[12,13,19].

W wielu rejonach kuli ziemskiej naprenia w skaach s sum tensorow
napre pochodzenia grawitacyjnego i tektonicznych. Wystpuje wwczas
stan napre, w ktrym wartoci napre gwnych s rne i rna jest
orientacja ich osi [13]. Naprenia tektoniczne mog pochodzi czciowo
ze wspczesnych, gwnie poziomych naciskw w skorupie ziemskiej (na-
prenia neotektoniczne zwizane m.in. z ruchami pyt kontynentalnych),
a czciowo z napre residualnych, czyli pozostaoci po dawnych naci-
skach w masywie skalnym podczas tworzenia si masyww grskich
w okresach orogenez [19].
Przyjcie modelu obcieniowego grotworu, ktry nie podlega i nie pod-
lega dziaaniu si tektonicznych jest podejciem silnie wyidealizowanym i
nierzadko sabo zwizanym z rzeczywistoci geologiczno-grnicz. W wy-
branych rejonach na powierzchni Ziemi dokumentowane s struktury tekto-
niczne w postaci spka kompresyjnych (od si ciskajcych) lub tensyjnych
(od si rozcigajcych) wskazujce na dziaanie zoonego ukadu napre,
z rnymi korelacjami midzy skadow pionow i skadowymi poziomymi.
Wpyw napre grawitacyjnych i tektonicznych na pole napre pier-
wotnych w grotworze spowodowa opracowanie wielu wzorw empirycz-
nych do wyznaczania wartoci skadowej poziomej naprenia [2]. Jednak w
zalenoci od budowy geologicznej i aktywnoci tektonicznej grotworu wy-
rnia si dwa rwnania empiryczne:
rwnanie N. K. Bulina (dla obszarw geostatycznych),
rwnanie N. Hasta (dla obszarw geodynamicznych).

Do obszarw geostatycznych zalicza si pasko zalegajce grube serie
ska osadowych, nie zdeformowane tektonicznie i spoczywajce na wielkich
pytach kontynentalnych oraz silnie strzaskane tektonicznie skay paleozoicz-
ne pasm fadowych i midzypytowe obszary spka kontynentalnych [19].
Badania napre prowadzone na tych obszarach wykazay, e warto pio-
nowej skadowej
z
jest bliska wartoci naprenia grawitacyjnego
z graw

i wynosi:

J. Butra, R. Dbkowski, D. Pawelus, M. Szpak
___________________________________________________________________________

50


( )
graw z z
= 2 , 1 0 , 1

(9)
gdzie:

z
- naprenie pionowe dla obszarw geostatycznych, [MPa],

zgraw
- naprenie pionowe pochodzce od si grawitacyjnych,
[MPa].

Rwnanie empiryczne N. K. Bulina opracowane zostao na podstawie da-
nych pochodzcych z pomiarw napre w grotworze [19]. Przyjmuje si,
e rednia warto normalnego naprenia poziomego
Bx,y
ronie wraz
z gbokoci H i oblicza si j na podstawie wzoru:

H
y Bx
+ = 013 , 0 50 , 2
,

(10)
gdzie:

Bx,y
- naprenie poziome dla obszarw geostatycznych, [MPa],
H - gboko dla ktrej wyznacza si naprenie poziome, [m].

Okrelone wzorem N. K. Bulina (10) rednie naprenie poziome w gro-
tworze jest na og wiksze od napre
x
,
y
, wyznaczanych za pomoc
zalenoci (3) i wynikajcych tylko z si grawitacyjnych. Wzory N. K. Bulina
(wzr 9 i 10) maj zastosowanie dla obszaru LGOM, jako obszaru geosta-
tycznego.
Obszary geodynamiczne charakteryzuj si przewanie zoon budow
geologiczn, duymi upadami warstw i obecnoci wspczesnych ruchw
tektonicznych. Nale do nich take niektre rejony o spokojnej tektonice,
lecz cechujce si wystpowaniem wspczesnych si podnoszenia tekto-
nicznego [19]. Na podstawie danych pomiarowych naprenia pionowe dla
obszarw geodynamicznych maj najczciej wartoci:

( )
graw z z
= 8 , 3 5 , 1

(11)
gdzie:

z
- naprenie pionowe dla obszarw geodynamicznych, [MPa],

zgraw
- naprenie pionowe pochodzce od si grawitacyjnych, [MPa].

Sformuowane przez N. Hasta rwnanie empiryczne oparte jest na wyni-
kach licznych pomiarw skadowej poziomej stanu naprenia w obszarach
geodynamicznych [19]. rednie naprenie poziome
Hx,y
okrela si w
funkcji gbokoci H:

H
y Hx
+ = 05 , 0 31 , 9
,

(12)
gdzie:

Hx,y
- naprenie poziome dla obszarw geodynamicznych, [MPa],
H - gboko dla ktrej wyznacza si naprenie poziome, [m].
Wpyw napre pierwotnych na stateczno wyrobisk grniczych
___________________________________________________________________________

51

Pomidzy wyznaczanymi wartociami pierwotnych napre poziomych
w grotworze nie objtym robotami grniczymi zachodzi relacja:

y Hx y Bx graw y x , , ,
< <

(13)
gdzie:

x,ygraw
- naprenie poziome pochodzce od si grawitacyjnych,
[MPa],

Bx,y
- naprenie poziome dla obszarw geostatycznych, [MPa],

Hx,y
- naprenie poziome dla obszarw geodynamicznych, [MPa].

Oznacza to, e warto redniego naprenia poziomego obliczona za
pomoc wzoru N. Hasta (12) jest wiksza od wartoci otrzymywanych za
pomoc wzoru N. K. Bulina (10) oraz napre poziomych pochodzcych
tylko od si grawitacyjnych i wyznaczanych na podstawie wzoru (3).
W rejonach aktywnych tektonicznie, w rnych miejscach na Ziemi,
stwierdzono wystpowanie napre poziomych wikszych od pionowych.
Badania wykazay, i z sytuacj tak naley liczy si w rejonach geosynklin
oraz na obrzeu pyt kontynentalnych i oceanicznych (Kanada, Australia,
Indie, Kamczatka), natomiast w skaach zalegajcych na pytach moe do-
minowa litostatyczny stan napre [13].
Relacja jaka istnieje midzy pomierzonymi napreniami poziomymi
(maksymalnym
H
i minimalnym
h
) oraz pionowym
z
, zgodnie z teori E.
M. Andersona z 1951 r. [14] zostaa wykorzystana w 1994 r. przez S. Z. Yu
do scharakteryzowania pola napre pierwotnych w danym rejonie. Zgod-
nie z t klasyfikacj: jeeli
z
>
H
>
h
wwczas pole napre ma charakter
obcie statycznych (od si grawitacji), jeeli
H
>
z
>
h
lub
H
>
h
>
z
,
wwczas pole napre ma charakter obcie pochodzenia dynamicznego
(tektonicznego).
Jednym z najwaniejszych midzynarodowych przedsiwzi w tematyce
obejmujcej rozpoznanie ukadu napre w grotworze jest oglnowiato-
wy program bada projekt WSM (World Stress Map) rozpoczty w 1995 r.
[32]. Koncepcja uruchomienia tego programu badawczego powstaa w 1986 r.
w ramach Midzynarodowego Programu Bada Litosfery. Projekt WSM po-
lega na zbieraniu z caej kuli ziemskiej informacji o kierunkach dziaania
wspczesnych napre pochodzenia tektonicznego w litosferze (skorupie
ziemskiej). Aktualnie projekt ten kontynuowany i nadzorowany jest przez
Helmholtz Centre Potsdam GFZ niemieckie, geofizyczne centrum badaw-
cze [32].
Dane pozyskane s rnymi metodami: w skali makrogeologicznej (me-
toda wskanikw struktur geologicznych, interpretacji wulkanologicznych),
interpretacji geofizycznej (rozpoznanie mechanizmu ogniska wstrzsu oko-
o 70% danych), otworowymi (szczelinowanie hydrauliczne). Wyniki pomia-
rw aktualizowane s do dnia dzisiejszego i na koniec 2008 r. ich liczba
przekroczya 20 000 w skali caej kuli ziemskiej.
J. Butra, R. Dbkowski, D. Pawelus, M. Szpak
___________________________________________________________________________

52
Dziki poszukiwaniu i dokumentowaniu z ropononych najwiksz
ilo danych dla Polski pozyskano z poudniowo-wschodniej czci kraju. W
Karpatach ma miejsce generalnie wachlarzowaty rozkad napre wok
caego pasma [18].

Rys. 3. Kierunki dziaania najwikszych napre gwnych w obrbie skorupy
ziemskiej dla obszaru Europy na podstawie Mapy wiatowej Napre [35]

Posugiwanie si danymi z Mapy wiatowej Napre (rys. 3) moe da
jedynie oglne informacje o regionalnym polu napre tektonicznych. Wa-
d tak pozyskanych danych jest niewielki zasb informacji pochodzcych
Wpyw napre pierwotnych na stateczno wyrobisk grniczych
___________________________________________________________________________

53
z bezporednich pomiarw wykonywanych metodami hydraulicznymi lub
metodami rdzeniowania. Z bada przeprowadzonych technikami najczciej
stosowanymi w praktyce grniczej i geotechnicznej pochodzi mniej, ni co
dwudziesta informacja [32].
2.3. Pierwotny stan napre w grotworze wyznaczany na podstawie
pomiarw
Zastosowanie metod pomiarowych do wyznaczania wartoci i kierunkw
napre w masywach skalnych pozwala zweryfikowa pogldy na temat
pierwotnego pola napre w grotworze. Na podstawie dotychczas zreali-
zowanych pomiarw napre pionowych na kuli ziemskiej wydaje si bez-
spornym, i wraz ze wzrostem gbokoci wzrastaj naprenia pionowe
w grotworze, natomiast jest to spostrzeenie majce oglny (generalny)
charakter.
Zaznaczy naley, e ju w 1955 r. prof. A. Saustowicz poddaje rozwa-
aniom moliwo wystpowania napre pierwotnych poziomych o warto-
ci dominujcej nad napreniami pionowymi. Z kocem lat pidziesitych
opublikowano wyniki pomiarw napre poziomych w grach skandynaw-
skich. Wskazyway one, i naprenia poziome s kilkukrotnie wiksze od
pionowych, przez co zostay przyjte bardzo sceptycznie. Podwaao to
podstawowe prawa teorii sprystoci stosowane jako pewnik w stosun-
kowo modej nauce mechanice grotworu. Dotychczas wykonane pomiary
in-situ w kopalniach podziemnych na wybranych kontynentach wskazuj, i
wielkoci naprenia pierwotnego, poziomego mog przewysza skadow
pionow [8, 11, 13, 14, 15, 16], a wyniki pomiarw skandynawskich" z lat
pidziesitych mog by w peni uzasadnione.
W przedsiwziciach grniczych celowe jest stosowanie metod pomiaro-
wych do wyznaczania napre pierwotnych. Najczciej w warunkach do-
owych wykorzystuje si:
1) metody hydrauliczne:
prowokowanie pknicia za pomoc hydraulicznego rozpierania
otworw wiertniczych,
rozwieranie istniejcego pknicia w otworze wiertniczym za po-
moc hydraulicznego rozparcia,
2) metody odpreniowe:
metody trepanacyjne
ANZI (cela australijsko-nowozelandzka, 3-osiowy pomiar),
CSIR (cela poudniowoafrykaska, 3-osiowy pomiar),
CSIRO HI (cela australijska, 3-osiowy pomiar),
Doorstopper (cela poudniowoafrykaska, 2-osiowy pomiar),
USBM (cela amerykaska, 2-osiowy pomiar),
metody szczelinowania,
3) metody stosujce podnoniki hydrauliczne.

J. Butra, R. Dbkowski, D. Pawelus, M. Szpak
___________________________________________________________________________

54

W wyniku zrealizowanych pomiarw przez E. T. Browna i E.Hoeka
w 1975 r. [15,16] wskazano (rys. 4), i wartoci napre pionowych np.
w rejonie Poudniowej Afryki wynosz okoo 40 MPa dla zarwno gbokoci
1000 m i 2500 m, nie mniej wartoci tego naprenia wynoszce 60-70 MPa
wystpoway jedynie na gbokoci 2500 m i wikszej [13,16].


Rys. 4. Naprenia pionowe w litosferze w rnych rejonach Ziemi
w funkcji gbokoci [13,15]

Na podstawie bada w wybranych rejonach kuli ziemskiej E. Hoek aprok-
symuje zmian wartoci pierwotnych napre pionowych wzgldem gbo-
koci do linowej funkcji postaci:

H p
x
= 027 , 0

(14)
gdzie:
p
x
- pierwotne naprenie pionowe, [MPa],
H - gboko dla ktrej wyznacza si pierwotne naprenie
pionowe, [m]

i tym samym przyjmuje on, i redni ciar objtociowy mas w skorupie
ziemskiej wynosi 0,027 MN/m
3
.

Wpyw napre pierwotnych na stateczno wyrobisk grniczych
___________________________________________________________________________

55

Z szeciu skadowych tensora naprenia pierwotnego tylko skadowa
pionowa moe by z duym prawdopodobiestwem okrelona jako cinienie
supa warstw nadlegych. Naprenia wyznaczane na podstawie bezpored-
nich pomiarw doowych pozwalaj zweryfikowa wartoci napre piono-
wych
z
i poziomych
x,y
obliczanych za pomoc zalenoci (3), ktr czsto
stosowano w rozwizywaniu rnorodnych zagadnie mechaniki ska. Wyni-
ki wielu bada in-situ dotyczcych skadowych tensora pierwotnego stanu
naprenia w grotworze pozwalaj stwierdzi, e bezkrytyczne stosowanie
wzoru (3) moe powodowa bdy w obliczeniach inynierskich.
Na podstawie licznych obserwacji i pomiarw prowadzonych w rnych
rejonach wiata mona stwierdzi, e warto pierwotnych napre pozio-
mych moe by wiksza od przyjmowanych dotychczas wartoci, uzalenio-
nych tylko od wspczynnika Poissona [8,11,13,14,15,16]. Ich intensyw-
no jest funkcj:
wzajemnych oddziaywa na siebie poszczeglnych jednostek tekto-
nicznych,
uksztatowania powierzchni terenu,
zaawansowania tektonicznego grotworu,
gbokoci w grotworze,
sztywnoci materiau skalnego, wyraonej m.in. poprzez wspczyn-
nik Poissona i modu sztywnoci liniowej E.

Analiza napre poziomych wyznaczanych dziki pomiarom dokonywa-
nym w rnych miejscach wiata wskazuje, e stosunek rednich napre
poziomych
x,y red
do napre pionowych
z
, wyznaczany za pomoc za-
lenoci:

z
sred y x
k

,
=

(15)
gdzie:
k - wskanik porwnawczy wartoci rednich napre
poziomych do wartoci napre pionowych, [-],

x,yred
- rednie naprenie poziome, [MPa],

z
- naprenie pionowe, [MPa],

zmienia si wraz z gbokoci i osiga najwiksze wartoci dla pytkich lo-
kalizacji (rys. 5). Na wikszych gbokociach zakres zmiennoci maleje,
a skadowa naprenia poziomego nie przekracza wartoci skadowej pio-
nowej naprenia pierwotnego (k = 0,51,0).




J. Butra, R. Dbkowski, D. Pawelus, M. Szpak
___________________________________________________________________________

56


Rys. 5. Warto wskanika k w funkcji gbokoci [13,16]

Na podstawie bada i pomiarw realizowanych przez Sheorey'a w 1994 r.
[16] wskazano, i wartoci pomierzonych napre poziomych s wiksze
od pionowych oraz rejestrowane s rne wartoci skadowych x i y napr-
e poziomych. Opracowa on zaleno empiryczn napre pierwotnych
poziomych i pionowych w relacji:

|

\
|
+ + =
H
E k
s
1
001 , 0 7 25 , 0

(16)
gdzie:
k - wskanik porwnawczy wartoci rednich napre
poziomych do wartoci napre pionowych [-],
E
s
- modu deformacyjny mierzony w kierunku poziomym, [GPa],
H - gboko poziomu dla ktrego przeprowadza si obliczenia,
[m].

Pierwsze pomiary w warunkach polskich kopal podziemnych zrealizo-
wano w kopalni rud miedzi Rudna w 1996 r. W grnictwie wiatowym takie
badania byy prowadzone znacznie wczeniej. Dowiadczenia te wskazuj,
i wartoci maksymalnych napre poziomych mog by wyranie wiksze,
ni wartoci uzyskiwane na podstawie oblicze teoretycznych (przeprowa-
dzanych za pomoc wzorw: 3, 6, 9 i 10) dla zadanych gbokoci i rosn
one wraz z gbokoci.
Wpyw napre pierwotnych na stateczno wyrobisk grniczych
___________________________________________________________________________

57
3. Problemy z utrzymaniem statecznoci wyrobisk grniczych
dronych w polu wzmoonych napre poziomych
Po wykonaniu pojedynczego wyrobiska w grotworze ustala si wtrny
stan naprenia. Jego charakter zaleny jest od istniejcego wczeniej
ukadu pierwotnego napre (stosunku midzy skadow poziom i piono-
w naprenia) i geometrii przekroju poprzecznego wyrobiska. Wpyw dzia-
ania napre poziomych o znacznych wartociach na stateczno wyro-
bisk grniczych moe si przejawia powstawaniem zawaw stropw na
skutek ich poziomego nadmiernego ciskania [34, 35].
Potwierdziy to dowiadczenia wiatowego grnictwa (m.in. w Kanadzie,
Stanach Zjednoczonych, Australii i Wielkiej Brytanii). Skutki niewystarczaj-
cego rozpoznania wielkoci i kierunkw napre w masywie grotworu byy
nierzadko katastrofalne dla statecznoci wyrobisk grniczych (rys. 6), ktre
wydrono w strefie wpywu wzmoonych napre poziomych. Stwierdzo-
no, e w wyrobiskach wykonywanych w takich warunkach wystpoway pro-
blemy z utrzymaniem statecznoci obudowy grniczej.

Rys. 6. Zawa stropu bezporedniego na skutek dziaania znacznych obcie
poziomych w kopalni White Pine, USA [1]

Zastosowanie technik pomiarowych do wyznaczania wartoci i kierunkw
napre poziomych w warunkach in-situ oraz obserwacje doowe w kopal-
niach pozwoliy wyjani szereg zjawisk zachodzcych w wyrobiskach grni-
czych, takich jak:
zaway mocnych ska stropowych bez ewidentnej przyczyny,
wyamywanie stropw do wyrobisk kopalnianych (rys. 7),
wypitrzanie spgw,
odspajanie si fragmentw ociosw,
niszczenie obudowy grniczej.
J. Butra, R. Dbkowski, D. Pawelus, M. Szpak
___________________________________________________________________________

58


Rys. 7. Destrukcja stropu wyrobiska grniczego na skutek dziaania wzmoonych
napre poziomych [25]

Problemy z utrzymaniem statecznoci obudowy grniczej, wymusiy zwe-
ryfikowanie w wiatowym grnictwie zasad projektowania i wykonywania
wyrobisk grniczych. Na podstawie obserwacji doowych stwierdzono, e w
prawie kadym przypadku wystpienia problemw ze statecznoci wyrobi-
ska, skadowa pozioma napre w grotworze bya wiksza, czasami na-
wet kilkakrotnie, ni skadowa pionowa [8,23,24,25]. Taka proporcja pomi-
dzy wartociami napre w rejonie prowadzonych robt grniczych bya
przyczyn utraty statecznoci przez wyrobiska kopalniane. Dodatkowo oka-
zao si, e istnieje cisy zwizek midzy kierunkiem drenia wyrobiska
korytarzowego i kierunkiem dziaania skadowych napre poziomych, a
statecznoci wyrobiska (rys. 8).


Rys. 8. Wpyw kierunku napre poziomych na stateczno wyrobisk
grniczych [6,7,33]
Wpyw napre pierwotnych na stateczno wyrobisk grniczych
___________________________________________________________________________

59
Obserwacje doowe w brytyjskich kopalniach potwierdziy, e najkorzyst-
niejsza sytuacja jest wtedy, gdy kierunek dziaania najwikszej skadowej
wzmoonych napre poziomych jest rwnolegy do duszej osi symetrii
wyrobiska korytarzowego. Wwczas w wyrobisku nie dochodzi do utraty
statecznoci na skutek dziaania napre poziomych (rys. 8 a). W przypad-
ku prowadzenia wyrobisk pod ktem do kierunku najwikszej skadowej na-
prenia poziomego, moe nastpowa zniszczenie stropu i wypitrzenie
spgu przy lewym lub prawym ociosie (rys. 8 b, c). Gdy kierunek najwikszej
skadowej jest prostopady do kierunku drenia wyrobiska, wwczas wyst-
puje najbardziej niekorzystna sytuacja utraty statecznoci (rys. 8 d). Na
rodku wyrobiska dochodzi do zawau stropu i wypitrzenia spgu [6, 7, 33].
W kopalniach podziemnych w Wielkiej Brytanii pomiar napre in-situ jest
jednym z najistotniejszych czynnikw majcych wpyw na popraw uwarun-
kowa stropowych przy zastosowaniu obudowy kotwowej. Rozpoznanie
wpywu maksymalnego naprenia poziomego na stateczno wyrobisk
grniczych w ukadzie, w ktrym naprenia poziome s wiksze od piono-
wego, okaza si gwnym czynnikiem decydujcym o sukcesie zastosowa-
nia obudowy kotwowej. Sposb doboru kierunku drenia wyrobisk w opar-
ciu o kierunek dziaania siy powodujcej najwiksze naprenie poziome
nazwano w Wielkiej Brytanii grnictwem kierunkowym" [5].
Analizy numeryczne statecznoci wyrobisk grniczych za pomoc pro-
gramw komputerowych, opartych na metodzie elementw skoczonych,
potwierdziy wpyw kierunku napre poziomych na stateczno wyrobisk
grniczych [28]. Symulacje komputerowe przeprowadzone dla grotworu,
jako orodka sprysto-idealnie plastycznego z osabieniem oraz przy przy-
jtym nastpujcym zaoeniu:

h z H
> >

(17)
gdzie:

H
- maksymalna skadowa naprenia poziomego, [MPa],

z
- skadowa naprenia pionowego, [MPa],

h
- minimalna skadowa naprenia poziomego, [MPa]

wykazay, e:
skay ulegy odpreniu i uplastycznieniu generalnie w caej strefie
wok wyrobiska, natomiast strefa ma wikszy zasig, gdy maksy-
malna skadowa naprenia poziomego
H
skierowana jest prosto-
padle do duszej osi wyrobiska korytarzowego,
jeli minimalna skadowa naprenia poziomego
h
skierowana jest
prostopadle do duszej osi wyrobiska korytarzowego, to wystpuj
mniejsze wypitrzenia spgw oraz przemieszczenia ska w stropie
i ociosach, ni dla przypadku, gdy maksymalna skadowa naprenia
poziomego
H
jest skierowana prostopadle do osi wyrobiska grni-
czego [28].

J. Butra, R. Dbkowski, D. Pawelus, M. Szpak
___________________________________________________________________________

60
Wyniki symulacji komputerowych s generalnie zgodne z obserwacjami
prowadzonymi m.in. w amerykaskich i australijskich kopalniach podziem-
nych.
W latach 90-tych XX wieku w Stanach Zjednoczonych prowadzono w
szerokim zakresie badania wpywu poziomych napre na stateczno
podziemnych wyrobisk grniczych. Analizowano szczeglnie cianow
technologi eksploatacji z wgla kamiennego [22,23,24,25]. Na podsta-
wie obserwacji doowych stwierdzono obszary koncentracji poziomych na-
pre w naronikach prostoktnych pl eksploatacyjnych (rys. 9).


Rys. 9. Koncentracja napre poziomych w wyrobiskach cianowych [22]

Dalsze badania oraz symulacje numeryczne wskazyway, e miejsce
koncentracji napre zaley od:
wartoci kta zawartego midzy kierunkiem dziaania wzmoonych
napre poziomych w grotworze i czoem ciany wydobywczej,
pooenia zrobw wyeksploatowanych pl wzgldem czynnej ciany.

Zatem posta ukadu napre w grotworze, w ktrym prowadzona jest
eksploatacja grnicza bdzie zaleaa od istniejcych warunkw w ukadzie
pierwotnym (przed rozpoczciem robt grniczych) oraz od geomechanicz-
nych uwarunkowa prowadzonej eksploatacji m.in. ssiedztwa zrobw, kie-
runku postpu eksploatacji wzgldem stref nieupodatnionych i in.
Wpyw napre pierwotnych na stateczno wyrobisk grniczych
___________________________________________________________________________

61

Analizy komputerowe przeprowadzone za pomoc programu AHSM 2.0
(przeznaczonego do wyznaczania koncentracji napre poziomych w wy-
robiskach przycianowych) dla rnych wariantw systemw cianowych
podunych i systemw cianowych poprzecznych, stosowanych w warun-
kach polskiego grnictwa, potwierdziy przypuszczenia, e pooenie zrobw
wzgldem ciany wydobywczej ma istotny wpyw na wielko koncentracji
napre poziomych w wyrobiskach cianowych [27].
Zarwno obserwacje rzeczywistych przypadkw doowych w kopalniach
na wiecie, jak i symulacje komputerowe z wykorzystaniem metod nume-
rycznych (MES, MEB, MRS) pozwoliy sformuowa nastpujce zasady
dotyczce oddziaywania napre poziomych na wyrobiska grnicze:
wyrobiska korytarzowe, drone rwnolegle do kierunku dziaania
wikszej skadowej napre poziomych, s mniej naraone na ich
niekorzystne oddziaywanie, ni wyrobiska drone prostopadle,
ze wzgldw bezpieczestwa, kierunki postpw frontw pl eksplo-
atacyjnych powinny by orientowane rwnolegle do kierunku dominu-
jcej wartoci naprenia poziomego,
obszary zrobw obejmujcych gruzowiska skalne, s przyczyn po-
wstawania lokalnych stref koncentracji napre poziomych, jak
i stref odprenia, w zalenoci od orientacji kierunku wybierania zo-
a w polu wzgldem kierunkw dziaania napre gwnych.

W polskim grnictwie, przed zaprojektowaniem rozmieszczenia wyrobisk
kopalnianych i doborem ich obudowy, nie prowadzi si rozpoznania kierun-
kw i wartoci pierwotnych napre poziomych w grotworze.
Dla zoa rud miedzi w rejonie LGOM, eksploatowanego systemami ko-
morowo-filarowymi, M. Fabjanczyk w 1996 roku sformuowa pogld, e ob-
szary koncentracji poziomych napre wystpuj w naronikach prostokt-
nych pl eksploatacyjnych [9,10,30]. Zaoy, e istnieje wysokie prawdopo-
dobiestwo uwidocznienia si w kopalniach KGHM Polska Mied S.A. wpy-
ww dziaania skadowej poziomej naprenia o znacznej wartoci. Tego
rodzaju poziome obcienia s czynnikiem wpywajcym na stateczno
stropw wyrobisk grniczych [3,10], a ksztatowane s one zarwno przez
istniejcy ukad napre pierwotnych w tym rejonie oraz przez obecnie roz-
poznane pole napre. Zatem od duszego czasu rozpoznanie kierunkw
i wartoci napre gwnych w zakadach grniczych KGHM Polska Mied
S.A. byo przedmiotem okresowych analiz majcych na celu okrelenie
wpywu napre poziomych na stateczno wyrobisk grniczych. Warto
zaznaczy, i dotychczasowe dowiadczenia kopal LGOM przy eksploata-
cji zoa rud miedzi wskazuj, e dokonana zmiana kierunku postpu frontu
eksploatacyjnego wpywa wyranie na stateczno stropw (poprawia lub
pogarsza te warunki) w okrelonych sytuacjach geologiczno-grniczych [8].



J. Butra, R. Dbkowski, D. Pawelus, M. Szpak
___________________________________________________________________________

62

4. Sposoby przeciwdziaania wpywom wzmoonych napre pozio-
mych stosowane w grnictwie wiatowym
Podejmowana eksploatacja grnicza w trudnych warunkach geotechnicz-
nych powodowaa problemy ze statecznoci wyrobisk kopalnianych. Ob-
serwacje doowe m.in. w kopalniach amerykaskich, angielskich i australij-
skich potwierdziy wystpowanie zwizku midzy kierunkiem drenia wyro-
bisk korytarzowych oraz statecznoci wyrobisk, a kierunkiem dziaania na-
pre poziomych w danym rejonie. Na podstawie zaobserwowanych zale-
noci opracowano kilka rozwiza profilaktycznych:
zasady grnictwa kierunkowego,
mapowanie napre w grotworze,
zasady drenia wyrobisk grniczych w strefie tzw. cienia napre-
niowego,
potencja napre poziomych PNP.
4.1. Grnictwo kierunkowe
Zasady grnictwa kierunkowego [7,31] polegaj na prowadzeniu w gro-
tworze, w ktrym panuje wzmoony stan napre poziomych, wyrobisk
korytarzowych rwnolegle do kierunku dziaania najwikszej skadowej na-
prenia poziomego. Przeprowadzone obserwacje doowe rzeczywistych
przypadkw utraty statecznoci potwierdzaj koncepcj grnictwa kierunko-
wego [25]. Pozwoliy rwnie sformuowa nastpujce zasady:
wyrobiska drone prostopadle do kierunku dziaania wikszej ska-
dowej napre poziomych s bardziej naraone na ich niekorzystne
oddziaywanie, ni wyrobiska drone rwnolegle,
naprenia poziome nie mog by transmitowane poprzez obszary
zrobw i zawaw obejmujcych gruzowiska skalne.
W kopalniach prowadzcych eksploatacj systemami filarowo-
komorowymi na znacznych gbokociach zaproponowano, zgodnie z zasa-
dami grnictwa kierunkowego, aby dusze boki filarw byy usytuowane
rwnolegle do kierunku dziaania najwikszej skadowej naprenia pozio-
mego [17,28,33]. Optymalny kierunek eksploatacji dla takiego rozwizania
powinien by zorientowany prostopadle do kierunku mniejszej skadowej
naprenia poziomego (rys. 10). Taka zasada prowadzenia eksploatacji jest
rwnie korzystna z punktu widzenia bezpieczestwa robt grniczych w
warunkach zagroenia tpaniami.

Wpyw napre pierwotnych na stateczno wyrobisk grniczych
___________________________________________________________________________

63

Rys. 10. Zaleno optymalnego kierunku eksploatacji w systemie komorowo-
filarowym od kierunkw pierwotnego stanu naprenia,
oznaczenia:
H
maksymalna skadowa naprenia poziomego,
h
minimalna
skadowa naprenia poziomego, k
ke
korzystny kierunek eksploatacji,
n
ke
niekorzystny kierunek eksploatacji [28]
Przystosowanie komorowo-filarowych systemw do bezpiecznej eksploa-
tacji w kopalniach KGHM Polska Mied S.A. oparto na hipotezie wyprzedza-
jcego spkania grotworu Labasea i opracowanej dla warunkw LGOM
hipotezie pokrytycznej podpornoci filarw midzykomorowych [3,4]. Zgod-
nie z tymi hipotezami filary technologiczne wycinane z calizny pokadu ko-
morami i pasami mog by niszczone cinieniem eksploatacyjnym ju na
krawdzi calizny, jeli maj odpowiednio mae wymiary. Calizna odksztaco-
nych filarw przechodzi w stan pokrytyczny (pozniszczeniowy), uzyskujc
struktur supowo-klinow. Dla jak najwikszego upodatnienia calizny filary
s usytuowane dusz osi prostopadle do linii frontu. Pozwala to zwik-
szy ilo komr i ilo odpalanych przodkw, przy zachowaniu odpowied-
niej powierzchni filarw midzykomorowych.
Klasyczne systemy cianowe wgla kamiennego wymagaj, aby wyrobi-
ska cianowe oraz chodniki przycianowe krzyoway si ze sob pod ktem
zblionym do kta prostego. Zgodnie z zasadami grnictwa kierunkowego
dla takiej orientacji wyrobisk zapewnienie optymalnej lokalizacji jednego wy-
robiska grniczego, wzgldem kierunku najwikszej skadowej napre
poziomych, spowoduje pogorszenie statecznoci drugiego wyrobiska. Panu-
je pogld, e korzystniej jest waciwie ukierunkowa wyrobiska przyciano-
we, ni cian eksploatacyjn [21], gdy problemy zwizane z naruszeniem
statecznoci obudowy w chodnikach nadcianowych i chodnikach podcia-
nowych s znacznie trudniejsze do usunicia, ni w innych wyrobiskach.
J. Butra, R. Dbkowski, D. Pawelus, M. Szpak
___________________________________________________________________________

64
4.2. Mapowanie napre w grotworze
Wyznaczenie wartoci skadowych pola napre na podstawie pomia-
rw w kopalniach podziemnych jest bardzo kosztownym przedsiwziciem.
Na dokadno uzyskanych wynikw wpyw maj rwnie roboty grnicze
i prowadzona eksploatacja w pobliu miejsca pomiarowego.
W warunkach kopalnianych czsto dla poprawy statecznoci wyrobisk
grniczych waniejsza jest znajomo kierunkw najwikszej i najmniejszej
skadowej napre poziomych, ni ich wartoci. Uwzgldniajc te czynniki
opracowano na potrzeby grnictwa podziemnego w Stanach Zjednoczonych
metod mapowania napre poziomych [23]. Metoda ta polega na obser-
wacji (monitoringu) zjawisk wystpujcych w wyrobiskach kopalnianych,
dronych w strefie wzmoonych napre poziomych (rys. 11).


Rys. 11. Technika mapowania napre w grotworze [23]

Wpyw napre pierwotnych na stateczno wyrobisk grniczych
___________________________________________________________________________

65
Informacje z takiego rozpoznania grniczego w pewnym przedziale cza-
sowym, pozwalaj przenie wyniki wnioskowania ze skali mikro na wikszy
obszar grotworu, np. w odniesieniu do caego pola eksploatacyjnego i jego
bliskiego ssiedztwa. Zebranie informacji z prowadzonych obserwacji doo-
wych zaznacza si na mapach grniczych i przypisuje wystpujcym zjawi-
skom konkretne przyczyny. Prowadzenie rzetelnej oceny zachowa gro-
tworu (w danej kopalni lub regionie grniczym) w kontekcie moliwych
wpyww dziaania zwikszonych napre poziomych pozwala w duszym
horyzoncie czasowym na wypracowanie zasadniczych relacji midzy inter-
pretacj wystpujcych zjawisk a prawdopodobnym kierunkiem dziaania
skadowych napre poziomych (tabela 1).
Tabela 1
Zasady mapowania napre poziomych [23]
Zjawisko Cecha
Zwizek z najwiksz
H

i najmniejsz
h
skadow
naprenia poziomego
Wyom w stropie
Lokalizacja w wyro-
bisku, szczeglnie na
skrzyowaniach wy-
robisk
Lokalizacja w wyrobiskach daje
informacje o kcie pomidzy
kierunkiem drenia i napre-
niami poziomymi. Na skrzyo-
waniach wyom jest rwnolegy
do kierunku dziaania
h
.
Pknicie przy
rozciganiu
Kierunek Rwnolegle do
H
.
Koty zawaowe
Kierunek wikszej
i mniejszej osi pustki
Wiksza o powstaej pustki jest
rwnolega do
h
.
Przesunicia cianek
otworw wiertniczych
Kierunek ruchu
stropu
Warstwy stropu przesuwaj si
rwnolegle do
H
.
Paszczyzny cinania
i py skalny
Kierunek
Paszczyzny cinania i linie pyu
skalnego s rwnolege
do
h
.
Laminacja ska stropu Kierunek
Laminacja jest rwnolega
do
H
.
Zaway stropu
Lokalizacja, ksztat
i oglna charaktery-
styka
Lokalizacja pozwala wniosko-
wa o oglnym ukierunkowaniu
pola napre. Ktowy ksztat
zawau zazwyczaj wskazuje
na dziaanie napre pozio-
mych uwidaczniajce si stop-
niowym niszczeniem na skutek
cinania, przy czym intensyw-
no uszkodze jest znacznie
wiksza po jednej ze stron.
J. Butra, R. Dbkowski, D. Pawelus, M. Szpak
___________________________________________________________________________

66
Metoda mapowania napre nie wymaga duych nakadw finanso-
wych. Stosujc j mona wyznaczy w przyblieniu kierunki skadowych i
wzgldn warto napre poziomych w rejonie prowadzonej eksploatacji.
Wiedza ta moe by wystarczajca do wprowadzenia profilaktyki ochronnej
statecznoci wyrobisk grniczych. Podejmowane dziaania zale od zaist-
niaego problemu i polegaj na:
zmianie kierunku drenia wyrobisk kopalnianych i przyjciu opty-
malnego kierunku postpu frontu w polu,
odpowiednim doborze obudowy grniczej (np. kotwienie rnopo-
ziomowe, zagszczanie siatki kotwienia przy naroach wyrobisk),
wywoaniu zjawiska cienia napreniowego.
4.3. Drenie wyrobisk w strefie tzw. cienia napreniowego
Nierzadko w wiatowym grnictwie podziemnym, podczas wybierania
zoa, skutecznym sposobem poprawy statecznoci wyrobisk jest ich dre-
nie w strefie tzw. cienia napreniowego [8,25]. Koncepcj t stosuje si
z powodzeniem w grnictwie amerykaskim. W rozwizaniu tym kierunek
wybierania zoa powinien by tak zorientowany, aby front eksploatacyjny
znajdowa si w cieniu napreniowym.
Zasad drenia wyrobiska korytarzowego w strefie tzw. cienia napre-
niowego przedstawiono na rys. 12. Zgodnie z ni wyrobiska grnicze dzieli
si na wyrobiska tracone i wyrobiska chronione. Wyrobisko tracone pe-
ni rol zasony napreniowej w stosunku do dziaajcych poziomych na-
pre i ma stwarza korzystne warunki geomechaniczne dla wyrobisk
chronionych [26].

Rys. 12. Wykonanie statecznego wyrobiska w cieniu napreniowym kosztem
wyrobiska traconego [25]
Wpyw napre pierwotnych na stateczno wyrobisk grniczych
___________________________________________________________________________

67
Wyrobisko zlokalizowane w strefie cienia napreniowego moe za-
chowa swoj stateczno i bdzie chronione przed negatywnymi wpywami
napre poziomych, przy uwzgldnieniu racjonalnych zasad ich zabezpie-
czenia [25], odpowiedniej odlegoci midzy nimi. Jako pierwsze powinno
by drone wyrobisko najmniej wane, tzw. wyrobisko tracone. Postp
tego wyrobiska musi by bardziej zaawansowany w stosunku do pozosta-
ych wyrobisk, a pogorszenie jego statecznoci powinno spowodowa po-
wstanie strefy cienia napreniowego. Uzyskanie wikszej strefy odpro-
nej nad i pod wyrobiskiem traconym powoduje wikszy zasig strefy cie-
nia napreniowego w grotworze. Zadaniem obudowy tego wyrobiska jest
opnianie moliwego zawau do czasu, gdy wyrobisko nie bdzie ju wyko-
rzystywane przez zaog i maszyny grnicze [28].
Efekt zasony napreniowej zmniejsza si wraz z odlegoci od wyro-
biska traconego. Dlatego istotne znaczenie ma odlego pomidzy wyro-
biskiem chronionym i traconym, czyli rozmiar filara pozostawionego po-
midzy wyrobiskami. Drenie wyrobisk grniczych w strefie cienia napr-
eniowego jest bardzo dobrym rozwizaniem dla ochrony grupy wyrobisk,
prowadzonych w kierunku prostopadym do kierunku dziaania najwikszej
skadowej napre poziomych w grotworze.
4.4. Ocena stanu potencjalnego zagroenia wskanikiem PNP
Przykadowym elementem profilaktyki zagroenia zawaowego w wyrobi-
skach podziemnych moe by ocena potencjalnego stanu takiego zagroe-
nia prowadzona na podstawie oszacowanej wartoci Potencjau Napre
Poziomych (PNP), zaproponowanego przez C. Marka [25]. Metoda ta po-
wstaa na podstawie wieloletnich obserwacji doowych w amerykaskich
kopalniach podziemnych i zasadniczo wypracowana zostaa dla istniejcych
w tych rejonach warunkw geologiczno-grniczych. Okrelenie wielkoci
PNP dla projektowanej eksploatacji w danym rejonie kopalni pozwala z wy-
przedzeniem oszacowa moliwe problemy z utrzymaniem statecznoci wy-
robisk i podj dziaania profilaktyczne. Jest to prosty system punktacji obra-
zujcy zagroenie statecznoci stropu wyrobiska, ktre znajduje si w strefie
dziaania poziomych napre.
Przy szacowaniu wartoci PNP (tabela 2) okrela si punktowo stopnie
oczekiwanego zagroenia. Punktacja obejmuje takie grupy zagadnieniowe,
jak:
gboko eksploatacji,
budowa geologiczna ska stropowych,
orientacja kierunku postpu frontu wzgldem kierunku dziaania naj-
wikszej skadowej napre poziomych,
technologia eksploatacji.

J. Butra, R. Dbkowski, D. Pawelus, M. Szpak
___________________________________________________________________________

68
Na podstawie oszacowanej wartoci PNP okrela si moliwo wyst-
pienia utraty statecznoci wyrobisk grniczych sugerujc si opracowanymi
przedziaami liczbowymi:
z duym prawdopodobiestwem mona spodziewa si powanych
problemw z utrzymaniem stropw i najprawdopodobniej bdzie ko-
nieczne wprowadzenie dodatkowych rozwiza technicznych:
PNP > 20,
uszkodzenia stropw wyrobisk na skutek dziaania wzmoonych na-
pre poziomych s mao prawdopodobne, naley jednak by przy-
gotowanym do wprowadzenia pewnych elementw profilaktyki:
15 < PNP 20,
problemy z utrzymaniem stropw wyrobisk na skutek dziaania po-
ziomych napre s bardzo mao prawdopodobne: PNP 15.

Tabela 2
Sposb okrelenia Potencjau Napre Poziomych [25]
Grupa zagadnieniowa Kryteria szczegowe
Punktacja
kryterialna
Gboko eksploatacji
< 100 m 0
100200 m 3
200330 m 6
>330 m 8
Budowa geologiczna stropu
bezporedniego
masywny piaskowiec
lub wapie
0
pyowiec, grubo awic > 0,2 m 4
wgiel lub saby upek 8
cienko uawicony piaskowiec 8
cienko uwarstwiony upek 12
Orientacja kierunku postpu
frontu (drenie wyrobiska)
wzgldem kierunku dziaania
najwikszej skadowej napr-
e poziomych
rwnolega 2
45 4
prostopada 6
Charakterystyka prowadzonej
eksploatacji od granic
brak eksploatacji od granic 0
technologia cianowa ze stref
robocz w cieniu naprenio-
wym
3
z likwidacj filarw 3
technologia cianowa z frontem
w strefie koncentracji napre
10
Razem PNP 236
Wpyw napre pierwotnych na stateczno wyrobisk grniczych
___________________________________________________________________________

69
5. Podsumowanie
Zastosowanie metod pomiarowych do wyznaczania wartoci i kierunkw
napre w podziemnych zakadach grniczych pozwala rozpozna pier-
wotne pole napre w okrelonej partii grotworu.
Znajomo kierunkw i wartoci pierwotnych napre gwnych w gro-
tworze, a take maksymalnej i minimalnej skadowej naprenia poziomego
moe mie istotne znaczenie dla bezpiecznego i efektywnego sposobu pro-
wadzenia robt grniczych. Pozwala ona w warunkach zagroenia sej-
smicznego i zawaowego na:
weryfikowanie kierunkw drenia wyrobisk udostpniajco-
przygotowawczych,
wyznaczenie optymalnych kierunkw postpu frontw eksploatacyj-
nych,
doskonalenie doboru parametrw systemw eksploatacji w trudnych
warunkach geologiczno-grniczych,
dobr obudowy kotwowej adekwatny do zrnicowanych warunkw
budowy ska stropowych.
Literatura
[1] Agapito J., Gilbride L., 2002, Horizontal stresses as indicators of roof stability.
SME Annual Meeting, February, Phoenix, Arizona.
[2] Amadei B., Stephansson O., 2009, Rock stress and its measurement. Chap-
man & Hall, London.
[3] Butra J., Pytel W., 1998, Room and pillar mine workings subjected to high level
horizontal stress. 7
th
International Symposium on Mine Planning and Equipment
Selection, Calgary.
[4] Butra J., Kicki J., 2003, Ewolucja technologii eksploatacji z rud miedzi
w polskich kopalniach. Biblioteka Szkoy Eksploatacji Podziemnej, Krakw.
[5] Butra J. i inni, 2010, Okrelenie wpywu kierunkw i wielkoci napre pier-
wotnych na optymaln geometri rozcinki udostpniajcej i prowadzenia fron-
tw eksploatacyjnych. Praca niepublikowana KGHM Cuprum CBR, Wrocaw.
[6] Caa M., Tajdu A., 2001, Mechanizm wsppracy kotwi z grotworem o zrni-
cowanej budowie. Biblioteka Szkoy Eksploatacji Podziemnej, Krakw.
[7] Daws G., Hons B., 1992, Kotwienie stropu w grnictwie wglowym projekto-
wanie i realizacja. Wiadomoci Grnicze Nr 1, s. 2732.
[8] Fabich S., Pytel W. i inni, 2003, Okrelenie napre w grotworze w rnych
warunkach geologiczno-grniczych na podstawie bada in-situ, Etap I. Praca
niepublikowana KGHM Cuprum CBR, Wrocaw.
[9] Fabjanczyk M. i inni, 1997, Pomiar przedeksploatacyjnego pola napre w
KGHM Polska Mied S.A. O/ZG Rudna. Materiay Szkoy Eksploatacji Pod-
ziemnej, Szczyrk.
[10] Fabjanczyk M., 2001, Zastosowanie monitoringu w projektowaniu i zarzdzaniu
systemami kotwienia. Materiay konferencyjne Nowoczesne Technologie Gr-
nicze.
[11] Fabjanczyk M. i inni, 2006, Methods of Interpreting Ground Stress Based on
Underground Stress Measurements and Numerical Modelling. Coal Operators
Conference, University of Wollongong, Australia.
J. Butra, R. Dbkowski, D. Pawelus, M. Szpak
___________________________________________________________________________

70
[12] Gergowicz Z., 1974, Geotechnika grnicza. Wydawnictwo PWr, Wrocaw.
[13] Goszcz A., 1999, Elementy mechaniki ska oraz tpania w polskich kopalniach
wgla i miedzi. Biblioteka Szkoy Eksploatacji Podziemnej, Krakw.
[14] Han J., Zhang P. T., 2010, The in situ stress state of Kailuan mining area. 5
th

International Symposium ISRM In situ rock stress, Beijing.
[15] Hoek E., Brown E. T., 1978, Trends in Relationships between Measured In-Situ
Stresses and Depth. International Journal of Rock Mechanics and Mining Sci-
ences, Vol. 15.
[16] Hoek E., 2007, Practical Rock Engineering. Wydawnictwo Balkema.
[17] Iannacchione A., 1997, Roof and Rib Hazard Assessment for Underground
Stone Mines.
[18] Jarosiski M., 2006, rda wspczesnych napre tektonicznych w Europie
rodkowej w wietle modelowa elementami skoczonymi. Przegld Grniczy
nr 8.
[19] Kidybiski A., 1982, Podstawy mechaniki kopalnianej. Wydawnictwo lsk,
Katowice.
[20] Keczek Z.,1994, Geomechanika grnicza. lskie Wydawnictwo, Katowice.
[21] Lubryka M., liwiski J., 2004, Analiza statecznoci wyrobisk z uwzgldnieniem
pierwotnego stanu napre w aspekcie projektowanej rozcinki na poziomie -
800 w KWK Jas-Mos. Materiay Zimowej Szkoy Mechaniki Grotworu, Za-
kopane.
[22] Mark C., 1991, Horizontal stress and its effects on longwall ground control.
Mining Engineering 11.
[23] Mark C., Mucho T., P., 1994, Longwall mine design for control of horizontal
stress. U.S. Bureau of Mines Technology Transfer Seminar, Special Publica-
tion.
[24] Mark C., Mucho T., P., 1998, Horizontal stress and longwall headgate ground
control. Mining Engineering, January.
[25] Mark C., 2001, Focus on Ground Control: Horizontal Stress. Coal Age,
March 1.
[26] Pawelus D., 2007, Okrelenie pola napre grotworu w Zakadzie Grniczym
Rudna na podstawie bada in-situ. Materiay VII Konferencji Naukowej Dokto-
rantw Interdyscyplinarne zagadnienia w grnictwie i geologii, Szklarska Po-
rba.
[27] Pawelus D., 2008, Ocena wpywu napre poziomych na stateczno wyro-
bisk cianowych w kopalniach wgla kamiennego. Materiay Szkoy Eksploata-
cji Podziemnej, Szczyrk.
[28] Pawelus D., 2010, Wpyw napre poziomych na stateczno podziemnych
wyrobisk grniczych w kopalniach rud miedzi. Praca doktorska, Wrocaw.
[29] Polska Norma: Szyby Grnicze obudowa obcienie, PN-G-05016, maj
1997.
[30] Praca zbiorowa, 1996, Opracowanie metody wyznaczania gwnych kierunkw
napre poziomych w polach eksploatacyjnych sprawozdanie dla KGHM
Polska Mied S.A., ZG Rudna. Praca niepublikowana Arnall Poland sp. z o.o.,
Kobuck.
[31] Reynolds Ch., 1994, The experiences and new directions of roofbolting in Aus-
tralian coal mines. Materiay Szkoy Eksploatacji Podziemnej.
[32] Strona internetowa: http://dc-app3-14.gfz-potsdam.de
Wpyw napre pierwotnych na stateczno wyrobisk grniczych
___________________________________________________________________________

71
[33] Tajdu A., Flisiak M., Caa M., 2004, Wpyw pierwotnego stanu naprenia w
grotworze na zagroenie tpaniami. Materiay XI Midzynarodowej Konferen-
cji Naukowo-Technicznej, Ustro.
[34] Terzaghi K., Richart F., 1952, Stresses in rock about cavities. Geotechnique,
vol. 3, June.
[35] Zoback M. L., 1992, First and second-order patterns of stress in the litho-
sphere: The World Stress Map Project. Journal Geophys. Res., 97.

The effect of primary stress on underground excavations stability
Key words: primary stress field, underground excavations stability, improvement of
excavations stability
This paper presents the effect of intensive horizontal stress on underground excava-
tions stability. It describes the protection methods of excavations stability improve-
ment. These methods are using for the mining in the world.
J. Butra, R. Dbkowski, D. Pawelus, M. Szpak
___________________________________________________________________________

72