Professional Documents
Culture Documents
3-валсан интеграл
3-валсан интеграл
1
Гуравласан интеграл
Хуваалтын ∆vi хэсэг бүр дээр ∀Pi(xi, yi, zi) ∈ ∆vi цэг сонгон авъя.
n
X
Vn = f (Pi)∆vi
i=1
нийлбэрийг u = f (x, y, z) функцийн V муж дээрх интеграл нийлбэр гэнэ.
2
∆vi мужийн дурын хоёр цэгийн хоорондох зайн дээд торгон заагийг энэ
мужийн диаметр гэж нэрлээд diam∆vi гэж тэмдэглэе.
λ = max{diam∆vi, i = 1, n}
гэж тэмдэглэнэ.
3
Гурван давхар интеграл
Үүнд:
Дээрх гурван нөхцөлийг хангасан V биетийг гурван хэмжээст зөв муж гэнэ.
Эллипсоид, тетраэдр, тэгш өнцөгт параллелопипед зэрэг нь зөв биет болно.
4
V бие дээрээсээ z = ψ(x, y), доороосоо z = χ(x, y) гадаргуугаар зааглагдсан
байг. V биетийн Oxy хавтгай дээрх проекц Д нь
5
Z1 Z1−x 1−x−y
Z
1
Жишээ: J = dx dy 3
dz интегралыг бод.
(1 + x + y + z)
0 0 0
Z
1−x−y 1−x−y
dz 1 1 1 1 1
F (x, y) = = − · = · −
(1 + x + y + z)3 2 (1 + x + y + z)2 0 2 (1 + x + y)2 4
0
Z1−x 1−x−y
Z Z1 Z1−x
dz 1 1 1
Φ(x) = dy = F (x, y)dy = · − dy =
(1 + x + y + z)3 2 (1 + x + y)2 4
0 0 0 0
1−x
1 −1 1 1 3−x
= · = · −
2 1 + x + y 0 2 1+x 4
Z1 Z1 1
1 1 3−x 1 (3 − x) 2
1 5
J= Φ(x)dx = · − dx = · ln(1 + x) − = ln 2−
2 1+x 4 2 8 0 2 16
0 0
6
Чанар1: Хэрэв V муж координатын аль нэг хавтгайтай па-раллель хавтгайгаар
V1, V2 мужид хуваагдсан бол V мужаар авсан 3 давхар интеграл, V1 ба V2
мужаар авсан 3 давхар интегралуудын нийлбэртэй тэнцэнэ.
7
Гуравласан интегралыг бодох
Теорем: Хэрэв f (x, y, z) функц V зөв муж дээр тасралтгүй байвал f (x, y, z)
функцээс V мужаар авсан гуравласан интеграл, V мужаар авсан гурван
давхар интегралтай тэнцэнэ. ө.х. (1)(2) буюу
Z Z Z Zb ϕZ1 (x) ψ(x,y)
Z
f (x, y, z)dxdydz = dx dy f (x, y, z)dz (3)
V a ϕ1(x) χ(x,y)
8
z z = ψ(x, y)
z = χ(x, y)
0
a y
y = ϕ2
y=
D
ϕ 1(x
b
(x )
x
)
Figure 1:
ZZZ ZZ ψ(x,y)
Z
f (x, y, z)dxdydz = dxdy f (x, y, z)dz (4)
V D χ(x,y)
9
Гуравласан интегралд хувьсагчийг солих
∆V
ds lim 0
= |J| (λ = diam∆V 0)
λ→0 ∆V
тэнцэтгэл биелж байг. Энэ үед
ZZZ ZZZ
f (x, y, z)dxdydz = f [ϕ(u, v, w), ψ(u, v, w), h(u, v, w)] · |J|dudvdw
V V0
10
болно.
Үүнд:
∂x ∂x ∂x
∂u ∂v ∂w
Д(x, y, z) ∂y ∂y ∂y
J= =
Д(u, v, w) ∂u ∂v ∂w
∂z ∂z ∂z
∂u ∂v ∂w
11
2◦ Цилиндр координатын системд шилжих.
Огторгуйд П хавтгай, түүнд перпендикуляр Oz тэнхлэг авч үзье. П хавтгай
дээр О цэгт туйлтай ТКС авбал ЦКС тодорхойлогдоно.
12
Ингэж тодорхойлогдсон ρ, ϕ, z гурвалуудыг (тоонуудыг) M цэгийн цилиндр
координатууд гэнэ.
M (ϕ, ρ, z)
z y
ϕ
ρ
x M1
Figure 2:
13
ρ– тогтмол байхад цилиндр
ϕ– тогтмол бол хагас хавтгай
z– тогтмол бол П хавтгайтай перпендикуляр хавтгай үүснэ.
цэг ТӨКС-д (x, y, z), ЦКС-д (ρ, ϕ, z) координаттай гэвэл тэдгээр коодинатууд
нь дараах томъёогоор холбогдоно.
x = ρ cos ϕ
y = ρ sin ϕ (5)
z=z
p
ρ = x2 + y 2
y
tgϕ = (6)
x
z=z
(5) томъёог ЦКС–ээс ТӨКС–д, (6) томъёог ТӨКС-ээс ЦКС–д шилжих томъёо
гэнэ.
14
f (x, y, z) функцээс V биетээр авсан интеграл нийлбэр зохиож хязгаарт
шилжвэл :
ZZZ ZZZ
f (x, y, z)dxdydz = f (ρ cos ϕ, ρ sin ϕ, z)ρdρdϕdz
V V0
болно.
Үүнд: ρ нь хувиргалтын якобианы абсолют хэмжээ.
∂x ∂x ∂x
∂ϕ ∂ρ ∂z −ρ sin ϕ cos ϕ 0
Д(x, y, z) ∂y ∂y ∂y
J= = = ρ cos ϕ sin ϕ 0 = −ρ sin2 ϕ − ρ cos2 ϕ = −ρ
Д(ϕ, ρ, z) ∂ϕ ∂ρ ∂z
∂z ∂z ∂z 0 0 1
∂ϕ ∂ρ ∂z
=⇒
|J| = | − ρ| = ρ.
15
3◦ Бөмбөлөг (сфер) координатын системд шилжих.
–огторгуйн дурын цэг.
N – нь цэгийн П хавтгай дээрх проекц.
Тэгвэл
ρ = |OM |– нь огторгуйн M (x, y, z) цэгт харгалзах, координатын эх хүртэлх
зай буюу радиус вектор.
dOu)– нь радиус векторын Oxy хавтгай дээрх проекцын Ox тэнхлэгтэй
ϕ = (ON,
үүсгэх өнцөг.
dOz)– нь радиус векторын Oz тэнхлэгтэй үүсгэсэн өнцөг
θ = (OM,
16
ρ тогтмол байх цэгүүд сфер,
ϕ тогтмол байх цэгүүд хагас хавтгай,
θ тогтмол байх цэгүүд цэг дээр оройтой конус үүсгэнэ.
z
M (ϕ, ρ, θ)
θ y y
ϕ ρ
x
M1
x
Figure 3:
17
x = ρ sin θ cos ϕ
y = ρ sin θ sin ϕ (7)
z = ρ cos θ
p
ρ = x2 + y 2 + z 2
z
cos θ = p (8)
x2 + y 2 + z 2
y
tgϕ =
x
Z Z Z Z Z Z
f (x, y, z)dxdydz = f (ρ cos ϕ sin θ, ρ sin ϕ sin θ, ρ cos θ)·ρ2 sin ϕdρdϕdθ
V V
18
x = ON ·cos ϕ, y = ON ·sin ϕ, z = ρ·cos θ, ON = ρ·sin θ
=⇒
sin θ cos ϕ sin θ sin ϕ cos θ
Д(x, y, z)
J= = −ρ sin θ sin ϕ ρ sin θ cos ϕ 0 =
Д(ρ, ϕ, θ)
ρ cos θ cos ϕ ρ cos θ sin ϕ −ρ sin θ
sin θ cos ϕ sin θ sin ϕ cos θ
2
= ρ · − sin θ sin ϕ sin θ cos ϕ 0 = −ρ2 sin θ
cos θ cos ϕ cos θ sin ϕ − sin θ
=⇒
|J| = ρ2 sin θ
19
p
2 2
Жишээ. u = x + y функцээс x2 + y 2 + z 2 = 2 хагас бөмбөрцөг ба
x2+y 2 = 3z параболоидоор зааглагдсан огторгуйн битүү V мужаар авсан гурвалсан
интегралыг ол.
Үнэн хэрэгтээ
p )
2 2 2
x +y +z =2
⇒ z 2 + 3z − 4 = 0
x2 + y 2 = 3z
болж, z = 1 хавтгай дээр өгөгдсөн гадаргуунууд огтолцоно.
√
Огтлолд 3 тэнцүү радиус бүхий тойрог үүсэх ба ө.х. x2 + y 2 = 3 цилиндр
дотор манай муж бүхлээрээ оршино.
Иймд OXY хавтгай дээрхи мужийн проекц x2 + y 2 ≤ 3 дугуй үүсгэнэ. Эндээс
(3) томъёо ёсоор интеграл
√ √ √
4−x2−y 2
ZZZ Z3 Z3−x2 Z
J= x2 + y 2dxdydz = dx dy x2 + y 2 dz
√ √
V − 3 − 3−x2 x2 +y 2
байна.
20
Хэрэв цилиндр координатад шилжвэл
√ √ √
4−ρ2
Z2π Z 3 Z Z 3p 2
ρ 79
J = dθ dρ ρ dz = 2π · ( 4 − ρ2 − )ρ3dρ = 2π · (− )
3
3 5
0 0
ρ2 0
21
1
Жишээ. u = p функцээс V = {(x, y, z)|x2 + y 2 + z 2 ≤ a2}
a 2 − x2 − y 2 − z 2
мужаар авсан интегралыг ол.
1 1
Тэгвэл интегралын доорхи илэрхийлэл p =p болно.
2 2 2
a −x −y −z 2 2
a −ρ 2
22
Иймд
Z Z Z Z Z Z
dxdydz 1
p = p ρ2 sin ϕdϕdθdρ =
2 2 2
a −x −y −z 2 a 2 − ρ2
V V0
Z2π Zπ Za
ρ2 sin ϕ
= dθ dϕ p dρ =
2
a −ρ 2
0 0 0
Z2π Zπ p a Za
p
2
= dθ sin ϕdϕ −ρ a − ρ + 2 a2 − ρ2dρ =
0
0 0 0
Zπ
a2 π
= 2π · sin ϕdϕ · = a2 π 2
4
0
байна.
23
Гуравласан интегралын хэрэглээ
24
ZZZ
MXY = zρ(x, y, z)dxdydz
ZZ V Z
MXZ = yρ(x, y, z)dxdydz (11)
Z ZV Z
MY Z = xρ(x, y, z)dxdydz
V
4◦ биеийн хүндийн төвийн координат
MY Z MXZ MXY
x= , y= , z= (12)
M M M
5◦ биеийн, координатын тэнхлэгүүдтэй харьцуулсан инерцийн моментууд
25
ZZZ
2 2
IX = (y + z )ρ(x, y, z)dxdydz
Z ZV Z
IY = (x2 + z 2)ρ(x, y, z)dxdydz (13)
ZZV Z
2 2
IZ = (x + y )ρ(x, y, z)dxdydz
V
6◦ биеийн, координатын хавтгайнуудтай харьцуулсан инерцийн моментууд
ZZZ
2
IXY = z ρ(x, y, z)dxdydz
ZZ V Z
IXZ = y 2ρ(x, y, z)dxdydz (14)
Z ZV Z
2
IY Z = x ρ(x, y, z)dxdydz
V
I0 = IXY + IXZ + IY Z
томъёогоор тус тус олдоно.
Нэгэн төрлийн биетийн хувьд ρ(x, y, z) ≡ 1 гэж тооцно.
27
Жишээ. x2 + y 2 = x, x2 + y 2 = 2x цилиндрүүд ба z = x2 + y 2 параболоид
болон x + y = 0, x − y = 0, z = 0 хавтгайнуудаар хашигдсан биеийн эзэлхүүнийг
ол.
28
Иймд эзэлхүүн
π π
Z Z Z Z4 2Zcos ϕ Zρ2 Z4 2Zcos ϕ
29
Жишээ. R радиустай бөмбөрцөгийн цэг бүр дээрхи нягт нь координатын эх
хүртэлх зайн кубтэй пропоциональ ба координатын эхээс нэгж зайд γ тэнцүү бол
бөмбөрцөгийн массыг ол.
p
Бодлогын нөхцөл ёсоор нягт нь f (x, y, z) = k( x2 + y 2 + z 2)3 байна.
Иймд
Z Z Z ZR Z2π Zπ
M= f (x, y, z)dxdydz = dρ dθ ρ2 sin ϕ · γρ3 dϕ =
V 0 0 0
ZR Zπ
5 2
= 2πγ ρ dρ sin ϕdϕ = γπR6
3
0 0
30
x2 y2 z2
Жишээ. + 2 + 2 = 1 эллипсээр зааглагдсан нэгэн төрлийн биеийн
a2 b c
нэгдүгээр октантад харъяалагдах хэсгийн хүндийн төвийг ол.
Бидний авч үзэж буй бие нэгэн төрлийн учир (10) томъёо ёсоор уг биеийн масс
эзэлхүүнтэй нь тэнцүү хэмжээний нэгж байна.
Нөгөө талаас a, b ба c хагас тэнхлэгүүд бүхий эллипсоидийн эзэлхүүн
4
V = πabc
3
байдаг.
Иймд биеийн масс
πabc
M=
6
байна.
Одоо зөвхөн MOX , MOY ба MOZ статик моментүүдийг олоход хангалттай.
31
Энд
x = aρ cos θ sin ϕ
y = bρ sin θ sin ϕ
z = cρ cos ϕ
(0 ≤ ρ < ∞, 0 ≤ θ ≤ 2π 0 ≤ ϕ ≤ π)
координатын хувиргалт ашиглах бөгөөд хувиргалтын якобиан нь
байна.
π π
ZZZ Z2 Z2 Z1
2 πa2b
MOX = xf (x, y, z)dxdydz = dθ dϕ abcρ sin ϕaρ cos θ sin ϕdρ =
16
V 0 0 0
π π
ZZZ Z2 Z2 Z1
2 πab2
MOY = yf (x, y, z)dxdydz = dθ dϕ abcρ sin ϕbρ sin θ sin ϕdρ =
16
V 0 0 0
32
π π
ZZZ Z2 Z2 Z1
2 πab2c
MOZ = zf (x, y, z)dxdydz = dθ dϕ abcρ sin ϕcρ cos ϕdρ =
16
V 0 0 0
3 3 3
Иймд (12) томъёогоор хүндийн төв M (xc, yc, zc) = ( a, b, c) гэж олдоно.
8 8 8
33