4.

OTURUM

174
ESKEHRDE KAR YKNDEN HASAR GREN UZAY KAFES
SSTEMLER

Mizan DOAN, Eref NLOLU, Hasan GNEN

Eskiehir Osmangazi niversitesi, naat Mhendislii Blm, Eskiehir

Uygulama alan giderek artan uzay kafes sistemler, birbirlerine dm
noktalarndan bal basit ekmeye veya basnca alan dorusal ubuklar andan
kurulu dzenlerdir. Bu sistem, ubuklar dzeni olarak zerine etkiyen d ykleri iki
dorultuda mesnetlere ileten ve boluun organize edilmesi ilkesine gre retilen
sistemlerdir. Uzay kafes sistemler en ok, sanayi yaplar, alveri merkezleri,
showroom yaplar, gsteri ve fuar merkezleri ve spor komplekslerinde tercih
edilmektedir. Bu almada uzay kafes sistemlerin genel yaps ve blgelere gre kar
yknn etkisi aratrldktan sonra Eskiehirde kar yknden dolay hasar gren
uzay kafes sistemli yaplar incelenmitir. Bu incelemede, model olarak seilen bir
uzay kafes sistemin, hazr bir paket program ile kar yk farkl on deiik blge
etkileri altnda yaplan zmler sonucu bulunan deerler ile kyaslanmtr.

Anahtar kelimeler: uzay kafes sistem, kar yk, s etkisi
1. Giri
Yap teknolojilerinde hafif, hzl ve endstrilemi zmler aray uzay
kafes sistemlerin domasna sebep olmutur. Bu sistemler yaplarda byk
aklklarn kolonsuz ve hafif bir yap sistemi ile geilmesini salayarak ilevsel
olarak yaplarn daha esnek ve kullanl olmasn salamaktadr.

Uzay kafes sistemlerin tarihte ortaya k deniz kabuklusunun geometrik
yapsna duyulan hayranlkla balar. ubuk ve dmlerden tasarlanarak gelitirilen
sistem; Dr. Max Mengeringhausenin deniz kabuklusunda hayran kald logaritmik
heliks bymenin bir etkisi gibi yaplarda byk aklk geebilen sistemlerdir [1].
















ekil 1. Dr. Max Mengeringhausen ve ilk uzay kafes sistem modeli (1903-1988) [1]


175
lk olarak Dr. Max Mengeringhausen uzay kafes sistemleri gelitirmi ve
1940'l yllarda yaplarda kullanmtr. Mengeringhausen "Bauhaus" ekol ile ortaya
kan mimaride berraklk, gzellik ve ilevselliin en gzel rneini uzay kafes
sistemlerini gelitirerek ortaya koymutur. Bauhausun kurucusu olan Gropius,
Mengeringhausennin gelitirdii ubuk/dm (uzay kafes) sistem ile ilk yaplar
1942 ylnda yaplmtr. ubuk/dm sistemler ksa zamanda byk programlar
iinde endstriyel ekilde retilen sistemler olmulardr. Uzay kafes tayc
sistemlerin birim eleman, alt ubuk ve drt dm noktasndan oluan bir
drtyzldr. Byle bir drtyzl her biri ayn dzlem iinde bulunmayan
ubukla kolaylkla bytlebilmektedir. ubuk birleimleri, montajda eitli
kolaylklar salayan patentli dm noktas elemanlar ile yaplmaktadrlar.

Statik yararlar asndan, bu sistemler dier bir ok tayc sistemlere oranla
ok daha hafiftirler. Sabit yklerin azl sadece atda deil, alt sistem eleri ile
temellerde kendini gstermekte ve buna bal olarak maliyet nemli lde
azalmaktadr. Uzay kafes sistemler gnmzde byk aklkl sanayi ve spor
kompleksi yaplar ve uak hangarlarnn rtlmeleri konusunda olduka fazla
uygulama alan bulmaktadr (ekil 2). Teknolojinin ilerlemesiyle birlikte bu
sistemlerle 150 mye kadar olan aklklar geilmektedir. Bu strktr sistemleriyle
kare, dikdrtgen, poligon ve daire eklindeki mekanlara uygun rt biimleri
oluturularak mimari grnm kazandrmaktadr. Dzlem yzeyler ve bunun katlar
gelitirilebilecei gibi, ayrca kubbe ve tonozsal biimler ve bunlarn tekrar eklinde
de kurulabilmektedir. Ayrca Uzay kafes sistemlerde elektrik, shhi tesisat,
havalandrma kanallar klima, iklimlendirme sistemleri gibi donatlar, bu sistemlerin
oluum ilkesinden doan boluklarda kendilerine kolaylkla yerleim alan
bulabilmektedir. Uzay kafes sistemlerle geometrisi tanmlanan hemen her form
zlebilir. Bu da mimari isteklere statik olarak cevap verebilmek demektir.


176

ekil 2. eitli uzay kafes sistemler [2]


Uzay kafes sistemleri gerekli tasarm ve mhendislik hesaplar yapldnda
her yk tayabilir. ekil 3de grld gibi srekli ve hareketli yklerin olduu
kprde tayc sistem olarak uzay kafes seilmitir.









ekil 3. Hareketli yklere maruz uzay kafes sistem kpr rnei [1]



177
Bu almada son yllarda Eskiehirde kar yknden dolay hasar gren
Kurtulu Pazar, Eskiehir Osmangazi niversitesi Spor Salonu ve Klolu
Anadolu Lisesi uzay kafes sistem atlar incelenmitir (ekil 4). Ayrca bir spor
salonunun uzay ats rnek alnarak Trkiyenin deiik blgelerinde olmas
durumu iin kar ykleri altnda zmler yaplarak kesit tesirleri ve malzeme
asndan karlatrlmas yaplmtr.
ekil 4. Eskiehirde hasar gren uzay kafes sistem yaplar


2. at eklinin Kar Ykne Etkisi

Kar yknn yaplara etkisinde en nemli parametre atnn ekli ve cephe
rzgarnn yndr. Uzay kafes sistemler, genellikle spor salonu gibi geni alanl
sistemlerin atlarnda kullanld iin kar yknn en etkili olduu yap sistemidir.
Eer yapnn ats krk ve cephe rzgarna dik ynde ise tipi eklinde yaan kardan
dolay kar yk etkisi ar derecede artmaktadr (ekil 5).

Kurtulu Otopark ve Pazar
Klolu Anadolu Lisesi
ESOG Spor Salonu

178



ekil 5. at ekline gre kar yk dalm

Buna kar ayn at cephe rzgarna paralel ise o kadar etkili olmayabilir.
Ancak krk atlarn yn cephe rzgarna paralel de olsa atya yaan normal kar
erimeye balaynca kayaraktan krk atnn deresini doldurarak bu blgedeki kar
ykn artrmaktadr. Kurtulu pazarnn ats bu ekilde olduu iin at kar
yknden dolay byk hasar grmtr (ekil 6).

ekil 6. Kurtulu pazar hasar

Gizli at, cephe rzgar ynne bal olmakszn hem tipiden hem de normal
yaan kardan dolay yukarda belirtildii gibi her zaman iin kar yknn artmasna
zemin hazrlamaktadr. Bu atlarda dier bir problem giderlerin kardan tkanmas
sonucu gndz eriyen karn gece donmasndan dolay at ykn artrmakta ve baz
elemanlarn hasar grmesine sebep olabilmektedir. niversite spor salonu ats bu
sebepten dolay byk hasar grm ve binlerce burkulan eleman deitirilmitir. Bu
atlar yaplmas kanlmaz ise at altna bir stma sistemi yaplarak kar yad
zaman altrlr ve karn en ksa srede eriyip gitmesi salanabilir.


3. Uzay Kafes Sistem Faydalar

Uzay kafes sistemler geni aklklarn geilmesi iin en uygun sistemdir.
Uzay kafes sistemler ile kazanlacak hacim ve tketilen yap malzemesi arasndaki
oran dier yap malzemelerinin tketim oranna gre olduka uygundur.
Oluturulacak hacim bykl ile yap maliyeti ve geni aklklarn geilmesinde
dier yap elemanlarnn arl ve maliyeti ile ters orantldr. Bu sistemler, iskele
gereksinimini ortadan kaldrmak iin genellikle zemin kotunda kurulmakta ve eitli
yntemler ile yerlerine monte edilmektedirler. Bu nitelikler uzay kafes sistemler ile
Kar yk
Kurtulu
Pazar
ats
Kar yk
2 yne eimli
Kar yk
Gizli at
ESOG Spor
Salonu ats

179
oluan yaplarn maliyetini ve yapm srecini azaltmaktadr. Uzay kafes sistemleri
dier yap sistemlerinden ayran en byk zellik montaj edilen yap bileenlerinin
sklerek baka bir yerde tekrar uygulanmaya imkan vermesidir. Byle bir ey
betonarme iin sz konusu deildir. Uzay kafes sistemler ise modler olan yap
bileenleri ile rahatlkla sklp tanmakta ve baka bir yerde yeniden
kurulabilmektedir (ekil 7). Bu nedenle kalp ve iskele masraf ortadan kalkmakta,
inaatn sratle bitirilmesi de ekonomi salamaktadr.

ekil 7. Uzay kafes sistem dmnde kullanlan elemanlar [2]

elikte de en hafif ve hiperstatik zm olan uzay kafes sistemlerdir. Uzay
kafes sistemler yksek derecede hiperstatik sistemlerdir. Sistem elemanlarn
eilmeye zorlamad iin byk aklklarn geilmesinde yapsal gven
salanmaktadr. Uzay kafes sistemler dier yap sistemlerine oranla daha hafiftir.
Yap sisteminden gelen sabit ve hareketli ykleri zemine ileten temel sistemleri de
yapnn hafif olmas sebebi ile daha az yk tayacak ekilde ebatlar kk
olmaktadr. Depremin etkisi yapnn arl ile dorusal orantl olarak artt iin
uzay kafes sistemleri depremden daha az etkilenir. Betonarme yap sistemlerine gre
daha elastik ve snektir [3].

elik yap malzemeleri; retimi, datm ve yap sistemlerinde kullanm
yaygnlatka ucuzlam ve gnmzde dier yap malzemelerine gre daha
ekonomik olarak kullanlabildii alanlar bulmutur. Yap iin gerekli akln
bykl arttka elik kullanmak daha ekonomik bir hale gelmektedir. Uzay kafes
sistemleri yapnn olduu yerde deil endstriyel olarak projesine gre fabrikada
retilmektedir. Bu da yap bileenlerinin endstrilemi bir seri retim ile hzl ve
ekonomik olarak elde edilmesi demektir. Uzun sre antiye kurma ve sabit giderlerin
ortaya kmasn bu endstrilemi yapm engellemektedir. Yapm yerinde sadece
montaj yaplmaktadr. Hzl yaplan montaj ok ksa srer, antiye ve antiyenin sabit
giderleri gibi masraflar ortadan kaldrr. Kurulum paralarn birbirine balanmas ve
bir somun anahtar ile sktrlmasndan ibarettir. Sanayi tesislerindeki retimin
sreklilii ve srdrlebilirlii nemlidir. Ksa srede inaat bitirilebilen uzay kafes
sistemler retime uzun sre ara vermeden tesisini yenilemek zorunda olan iletmeler
iinde hzl bir inaat yntemi olarak seilebilir.

4. Uzay Kafes Sistemlerin Projelendirme Esaslar
Uzay kafes sistemler, dm noktalar mafsal balantl kabul ile
tasarlanm, narin kesitli boru elemanlardan tekil edilmi yksek dereceden
Dm
Kreler
Konik
Pim
Somun

180
hiperstatik sistemlerdir.Uzay kafes atlarn hesaplarnda ykler dm
noktalarndan aktarlr. Sadece eksenel yk alacak ekilde kesitler boyutlandrlr. Bu
yzden imalat ve montaj sonras da bu koul salanmal, gerek kaplama detaylar
gerekse aksesuar balantlar elemanlara dorudan veya kelepeler ile balanmal,
tm bu ykler kre elemanlar zerinde braklm ve di ekilmi delikler yardm ile
sisteme aktarlmaldr. Statik hesaplar yaplrken, projenin uygulanaca lkenin ve
blgenin koullar esas alnmaldr. Seilecek standart, uluslararas alanda kabul
gren ve yaygn olarak kullanlan bir standart olmaldr. Bu durumda hesaplarda bir
standart btnl olmal, bir ka lke normu bir arada kullanlmamaldr.

Uzay kafes sistem elemanlarna gelecek kuvvetleri tayabilecek nitelikte
seilmelidir. Her elemana gelen ekme ve basn yklerinin mutlak deerce en
byk olan boyutlamada esas alnmaldr (ekil 8). Bir elemann ekme tama
kapasitesi, boru galvaniz delii en kesiti, kaynak, konik ve cvata ekme
kapasitesinin en k olarak seilmelidir. Benzer ekilde bir borunun basn
tama kapasitesi, boru ortasnda burkulmal basn, galvaniz delii en kesitine
basn, kaynak, konik ve somun basn kapasitesinin en k olarak seilmelidir.



ekil 8. ekme ve basn ubuk balant detaylar

Statik hesaplar yaplrken, zme dahil edilen d yklerin toplam, mesnet
reaksiyonlarnn toplamn verir. Scak daldrma galvaniz ilerde, boru ekme ve
basn tama kapasiteleri hesabnda, galvaniz delii nedeniyle olan kayplar hesaba
dahil edilmelidir. Bu ksmlar, gerilme ylmas yaratan blgelerdir. Net alan
kullanlarak azaltlan en kesitler dahi byk delik aplarnda problem yaratabilir.
Konik et kalnlnda cvata kafasnn zmbalama tesiri nemlidir. Bu tesirin
olumamas iin hem konik et kalnl yeterli olmal, hem de cvata kafas yeterli
apta ve standartlara uygun seilmelidir. Scak daldrma galvanizli ilerde, cvata
sonradan boru iine atldndan, galvaniz delikleri ap, cvatann sonradan ieri
girmesine izin verecek byklkte olmaldr. Galvaniz delikleri kk yaplan
borularda muhtemelen bu delik cvata atm iin deil baka amalara ynelik
olabilir. Bu tr projelerde, hazr galvanizli boru kullanmak gibi hatal uygulama
ekilleri kullanlm olabilir.

10 13 12 11 8 9
10 13 12 11 8 9
1 2 3 6 4 5 7
1 3 2 6 5 4 7
Basn
ekme
1-1.Cvata di dibi en kesitine gre ekme kapasitesi;
2-2.Cvata pim delii en kesitine gre ekme kapasitesi;
3-3.Cvata kafas, konik kalnlndan zmbalama tesiri ve kapasitesi;
4-4.Konik en kesitine, konik et kalnl iin ekme tama kapasitesi;
5-5.Konik boru kayna en kesitinde, kaynak tama kapasitesi;
6-6.Galvaniz delii en kesitinde, net en kesit alan gerilme ylmal ekme
kapasitesi;
7-7.Boru ortasnda boru en kesit iin boru ekme kapasitesi.
8-8.Somun oturma yzeyinde basn ve ezilme tama kapasitesi;
9-9.Somun pim delii en kesitinde basn tama kapasitesi;
10-10.Konik en kesitinde, konik et kalnl iin basn tama kapasitesi;
11-11.Konik-boru kayna en kesitinde, kaynak tama kapasitesi;
12-12.Galvaniz delii en kesitinde net en kesit alan gerilme ylmal basn

181
Statik hesaplarda proje ve szleme artlarna bal olarak gz nne
alnabilecek balca yk kriterleri, zati arlklar, servis ykleri (aydnlatma,
havalandrma, temizlik tehizat), deprem ykleri, rzgar ykleri ve scaklk
tesirleridir. Kaynaklarn emniyet gerilmeleri artnamelerde verilen limitlere uygun
seilmelidir. Kaynak kalnl boru kalnlndan fazla olamaz. Kaynak kalnlnn
st siniri boru et kalnln gemeyecek ekilde standartlarda yer alan koullar ile
snrl tutulmaldr (rnein max. a<=0,7t min. ) (ekil 9). Farkl malzeme
kalitesinde olan elik elemanlarn kaynaklanmas halinde kaynak emniyet gerilmesi,
dk kalitedeki malzeme esas alnarak hesaplanmaldr. rnein St52 boru
kullanlarak yaplm uzay atlarda koniklerin St37 olmas halinde, kaynak emniyet
gerilmesi St37 iin verilen deere gre seilmelidir. Uzay kafes sistemlerde ubuk
olarak kullanlan boru elemanlar kesinlikle bir btn olmal yani kaynakl birleimle
ubuk yaplmamaldr. Aksi halde bu tr ubuk elemanlarda hasar kanlmaz
olmaktadr (ekil 9)


ekil 9. Klolu Anadolu Lisesi uzay kafes sistem hasarlar [4]

Yukardaki ekilde at hasar grlen spor salonu ats 28.8x43.68 m
2
dir.
at elemanlar farkl boyutlarda olabilen borular, konikler, cvatalar, somunlar ve
krelerden olumaktadr. Boru ular koniktir. Konik ucunda yer alan cvataya
somun pim ile aklmtr.

Etraf ak yaplarda rzgar basn faktrleri, kapal alanlara gre 3 kat daha
fazla olmaktadr. rnein ak bir uzay etkileyen rzgar yk emme katsays C=l.2,
kapal bir uzay etkileyen rzgar yk emme kat says C=0.4 olmaktadr [7]. Bu
durum hesaplarda ve imalatta mutlaka gz nne alnm olmaldr. Uzay at boru
elemanlarnn narinlik hesabnda burkulma boyu hesaplanrken, kre aksndan kre
aksna olan boy esas alnmaldr. Ayrca ubuklarn maksimum olarak seilen
narinlik oran standartlarda belirtilen orandan fazla olmamaldr. ubuklara gelen
maksimum ekme ve basn kuvvetlerine gre, eleman zerinde tekil edilen boru,
cvata, konik ve kre aplar uyumlu olmaldr (ekil 10). Bu homojenliin sistemin
tamamnda salanm olmasna dikkat edilmelidir.


182

ekil 10. Kurtulu pazar uzay kafes sistem hasarlar

Uzay model geometrisi tasarlanrken modl geniliinin ykseklie oran 0.8
sabitiyle pratik olarak hesaplanabilir [5]. Bu ekilde dm detaylarnda minimum
llerle geilmi olunur. Bunun dnda boru akslarnda dar alar brakmaktan
kanlmaldr. Aksi durumda somun yada cvata akmas sebebiyle byk apta
kreler sistemde belirir. Montaj her zaman statik hesaplarn bir parasdr. Montaj
tasarmn en banda dikkate alnmal ve alnmas gereken nlemler tespit
edilmelidir. rnein drt aklkl bir uzayn ilk akl komu aklklarn
yardmyla hafifletilse bile, montaj aamasnda bu dengeleyici yerleimin olmamas
ilk aklkta sorun yaratabilir. Benzer bir ekilde vin ile kaldrlan uzaylarn
kaldrma noktalarna yakn yerlerde veya farkl dier bilgilerde, dikkate alnmamas
halinde elemanlar tehlike yaratabilir. Bu yzden montaj yntemi, mutlaka analizin
bir paras olarak dnlmeli ve paralel hazrlanmaldr.

Uzay kafes sistemlerde mesnet balantlar sistemin scak ve souktan dolay
hareketine imkan verecek ekilde dzenlenmesi sistemin salkl ilevini yapmas
bakmndan nemlidir. Ayrca sistemin mesnetleri balant noktalarna tam aksnda
yaplmaldr. Aksi halde eitli sebeplerden dolay hasarlar kanlmaz olmaktadr
(ekil 11).

183

ekil 11. Mesnet balant hasarlar

Uzay kafes sistemlerin kar yknn dier dey yklerden daha fazla etkili
olduu grlmtr. Dnyada her k birok at kar yk altnda kmekte; can ve
mal kaybna neden olmaktadr (ekil 12). zellikle byk alanlar kaplayan spor,
sergi, kongre salonu, sper market, pazaryeri ve hangar tr yaplarn elik yada
ahap taycl atlar kmektedir. kme nedeni ilk bakta kar yk gibi
grnmekle birlikte bu doru deildir. ken atlarn hemen hepsi de proje, inaat
ve bakm hatalar iermektedir. Kar yk sadece kmeyi tetiklemektedir.

ekil 12. Kar yknden dolay hasar gren uzay ve kafes yaplar [4]
Basmanny kapal pazaryeri ats
elik kafes (2000 m
2
)/ Moskova-2006
Hartford Civic Center (Hartford belediye spor salonu) ats
uzay kafes (91.44x109.73=10034 m
2
) /ABD1978
Klolu Anadolu Lisesi
Kurtulu Pazar

184
Sabit
mesnet
y
x
y-ynnde
kayc
mesnet
x-ynnde
kayc
mesnet
x ve
y-ynnde
kayc
mesnet
ISI GENLEME
YN

Bad Reichenhall/Almanya spor salonunun kmesi sonras Alman Teknik
Denetim Kurumu (TV) geni kapsaml bir inceleme balatm, 200den ok spor
salonunda yapt incelemede atlarn %24'nde proje ve hesap hatas, %29'unda
malzeme ve inaat hatas ve %37'sinde bakm hatalar belirlemitir. Kar yk
nedeniyle ken at sadece %16dr [4]. Dou Karadeniz blgesinde yaplan
aratrmada kar verilerinin yk deerleri istatiksel olarak incelenmi; gnmz
artlarndaki deerlerin zamann imkanlaryla hazrlanm TS498deki
deerlerden daha byk olduu grlmektedir.

5. Deiik at Tipine Gre zlen Model

elik yaplarda atnn ekli ve eimi yapnn arlnda ve dolaysyla
maliyetinde ok etkili bir parametredir. Bu nedenle bu blmde 3 deiik at ekli
iin ayn yap zlerek, deiim bir grafikte gsterilmitir. zel ilavelerin haricinde
standart modle sahip ana blm uzay atnn zm aada balklar halinde
verilmitir.

Betonarme kolon sistemi zerine oturtulan 43.2x43.2 m
2
kare geometriye sahip
olup 7.2 m kolon aralklarna sahiptir. Yap ykseklii 15 m ve kaplama as 8 uzay
diyagonal as 63dir. Mesnetler s yklerini sistem dna atacak ekilde mesnet
dzenlemesi yaplmtr. Is, ykleme durumlar (zati, hareketli...), ykleme
kombinasyonlar, mesnet artlar ynetmelik kriterlerince alnmtr. Bu zmde 42
adet kombinasyon bulunmaktadr. Burada baz kombinasyonlar devre d
kalmaktadr. Hangi kombinasyonun nerede lzumlu nerede lzumsuz muhakemesini
yapmak tamamen zaman kaybdr. Sistem otomatik olarak devre d brakr. zlen
sistemde 761 adet dm noktas, 2888 adet ubuk, 10 eit yk, E=21000000
kg/m
2
, 22.3 kg/m
2
zati yk, 105 kg/m
2
l yk ve 80 kg/m
2
rzgar yk
bulunmaktadr (ekil 13) [6].













185







ekil 13. zlen at tipleri
Alnan model deiik durum iin zlmtr. Birinci durum at dzlem
olarak ve mesnet dzenlerinin s yklerini snmleyici ekilde ak mesnet tipinde
zmdr. at kaplamas eimi ak sistemiyle %14 eim verilerek yaplmtr
(ekil 13A). Bu zm sonucu bulunan kafes sistem eleman arlklar Tablo 1de
verilmitir.

Tablo 1. zm-1 Uzay Kafes Sistem zet Deerleri
Toplam yap arl [kg] 55723.9
Uzay kafes sistemin arl [kg] 45723.9
Ak sistem arl [kg] 10000
En byk boru ap [inc] 6
En byk kre ap [cm] 160
En byk mesnet kuvveti [kg] X = 4.559 Y = 0.000 Z = 19.451
Dey ynde max. deplasman [m] -0.102077
malat boru tip says [adet] 109
malat kre tip says [adet] 155

z
y
x
at kaplamas+Ak %14 Eim
A
B
C

186
55723,9
50824
45301,1
0
10000
20000
30000
40000
50000
60000
zm 1 zm 2 zm 3
kinci durumda at ortadan iki yne %14 eimle krlma as verilerek, krk
at tipinde zm yaplmtr (ekil 13B). Bu durumda mesnet dzenlemesi birinci
durumdaki gibi alnmtr. nc durumda ise ikinci durumdan farkl olarak
mesnetler x-ynnde kapal, y-ynnde ak olarak zlmtr (ekil 13C). Bu da
s fark yknn y-ynnde dar atlmas, x-ynnde sistem iinde
snmlenmesidir. Bu durumda yaplan zmler sonucunda at arl deiimi
ekil 14de verilmitir.









ekil 14. Sistem Arl Deiim Grafii
ekil 14n incelenmesinden de grlebilecei gibi tm yaplarda zellikle de
uzay kafes sistem ile yaplan yaplarda sistem seimi ok nemlidir. Gnmzde tm
hesaplamalarn bilgisayarla yapld dnlrse mhendisliin iin iine girdii tek
yerin sistem seimi olduunu sylemek hi de zor deildir.


6. Farkl Blge Koullarnda zm ve Deerlendirme

Bu ksmda kar yknn blgelere gre deiiminin etkisinin, uzay kafes
sistemler zerine etkisinin incelenmesi yaplmtr. ekil 13deki B modeli at
sistemi model kabul edilerek Trkiyenin farkl blgelerindeki davran kar yk ve
deprem kuvvetleri altnda incelenmitir (ekil 15).
ekil 15. Trkiye kar ya ykseklii haritas [7]

187
48,579
50,824
48,579
50,824
48,579 48,579
58,733
72,123 72,123
48,579
0
10
20
30
40
50
60
70
80

s
t
a
n
b
u
l
E
s
k
i

e
h
i
r

z
m
i
r
K
a
s
t
a
m
o
n
u
O
r
d
u
A
n
t
a
l
y
a
A
d
a
n
a
M
a
l
a
t
y
a
K
a
r
s
H
a
k
k
a
r
i
Z
a
t
i

A

r
l

k

(
t
)

Burada esas olan ykler kar ykleri TS498 [5], deprem ykleri de Deprem
Ynetmelii kriterlerine gre belirlenmitir (Tablo 2) [8].

Tablo 2. Her lin Kendi Blge artlarna Gre Hesaplanm Sonu Deerleri
Blge
No
ller leler
Dep.
Blgesi
Deprem
kuvveti
(kgf)
Rakm
(m)
Kar yk
(kg/m
2
)
[TS498]
Zati
arlk
(kg)
Max.
yatay
dep.(m)
Max.
dey
dep.(m)
1
stanbul skdar 2 34,16 200 75 48,579 0,0449 0,0982
2 Eskiehir Seyitgazi 2 26,85 800 85 50,824 0,0456 0,1004
3 zmir eme 1 34,16 200 75 48,579 0,0449 0,0982
4 Kastamonu
atalzeyti
3 34,16 400 75 48,579 0,0449 0,0982
5
Ordu Perembe 3 17,9 600 85 50,824 0,0448 0,0994
6
Antalya Alanya 1 25,62 200 75 48,579 0,0441 0,0974
7
Adana Osmaniye 3 17,08 300 75 48,579 0,0434 0,0965
8
Malatya Akada 3 42,35 900 125 58,733 0,0508 0,1127
9 Kars Sarkam 4 39,02 1800 184 72,123 0,0529 0,1194
10
Hakkari Yksekov 4 52,02 1800 184 72,123 0,0533 0,1200

Tablo 2de Eskiehir deprem blgesi koullar baz alnarak yalnzca kar
yknn her ilenin kendi blge artlarndaki deeri alnmtr. Bylece kar yk
deikeninin zati yke ve deplasmana etkisi incelenmitir (ekil 16)











ekil 16. Sabit blgede deiken kar yknn zati arla etki grafii
ekil 16da deprem yk Eskiehir blgesi deeri ve kar yk her ilenin
kendi deerleri alnarak zm yaplm ve yap arl hesaplanmtr. Bylelikle
yalnzca (salt) kar yknn uzay kafes sistemlere etkisi incelenmitir. Tm blge
deerleri incelendiinde zati arlklar deprem yknn sabit alndnda binde
mertebesinde fark gstererek zati arln kar yklerine bal olduunu
gstermektedir.

188
48,743
50,824
48,744
50,752
48,566 48,512
58,958
72,227 72,421
48,744
0
10
20
30
40
50
60
70
80

s
t
a
n
b
u
l
E
s
k
i

e
h
i
r

z
m
i
r
K
a
s
t
a
m
o
n
u
O
r
d
u
A
n
t
a
l
y
a
A
d
a
n
a
M
a
l
a
t
y
a
K
a
r
s
H
a
k
k
a
r
i
Z
a
t
i

A

r
l

k

(
t
)

Tablo 3. Her ilin kendi blge artlarna gre hesaplanm sonu deerleri

Blge
No
ller leler
Dep.
Blgesi
Deprem
kuvveti
(kgf)
Rakm
(m)
Kar yk
(kg/m
2
)
[TS498]
Zati
arlk
(kg)
Max.
yatay
dep.(m)
Max.
dey
dep. (m)
1
stanbul skdar 2 26,85 200 75 48,579 0,0443 0,0976
2
Eskiehir Seyitgazi 2 26,85 800 85 50,824 0,0456 0,1004
3 zmir eme 1
26,85
200 75 48,579 0,0443 0,0976
4
Kastamon atalzeyti
3
26,85
400 75 48,579 0,0443 0,0976
5
Ordu Perembe 3 26,85 600 85 50,824 0,0456 0,1004
6 Antalya Alanya 1
26,85
200 75 48,579 0,0443 0,0976
7 Adana Osmaniye 3 26,85 300 75 48,579 0,0443 0,0976
8
Malatya Akada 3 26,85 900 125 58,733 0,0498 0,1114
9 Kars Sarkam 4 26,85 1800 184 72,123 0,0521 0,1185
10
Hakkari Yksekov 4 26,85 1800 184 72,123 0,0521 0,1185

Tablo 3de Eskiehir deprem blgesi koullar baz alnarak yalnzca kar
yknn her ilin kendi blge artlarndaki deeri alnmtr. Bylece kar yk
deikeninin zati yke ve deplasmana etkisi incelenmitir (ekil 17).












ekil 17. Blgelere gre zati arlk deiim grafii

ekil 17de seilen on ilin ilelerinde kendi deprem blge ve kar yk etkileri
hesaba katlarak ayr ayr zm yaplm ve yap arl hesaplanmtr. Malatyada
dierlerinin ortalamasna gre %20 artma, Kars ve Hakkaride art %50
civarndadr. Bu nemli art kar yknn ve dolaysyla da deprem yknn bu son
blgede artyla orantldr. rnein Orduda eit kar ykne sahipken deprem
yk Eskiehire oranla %30 daha azken zati arlktaki azalmann %1lerin altnda

189
kald grlmektedir. Bu da kar yknn uzay kafes sistemlerdeki etkisinin ne denli
nemli olduunu gstermektedir.


7. Sonu ve neriler

Uzay kafes sistemlerde bir proje, ayn ykler altnda, ayn aklkta, kolon dzeni
ve at eimi sabit tutularak yaplan dzenlemelerle yap zati arlnn ve yap
maliyetlerinin %20lere kadar azald grlmtr. at tiplerinin kar ykleri
zerinde byk bir etkisi olduu incelenen yaplarda aka grlmektedir.
zmlerden de grlebilecei gibi tip proje uygulamasndan kesinlikle vazgeilip
her blgenin kendi artlarna gre yaplar yaplmaldr. Depremleri hasarlarndan
renildii gibi kar yknn oluturduu hasarlar da ken uzay kafes sistemlerden
renmemek iin projelendirme, baz dnemlerde ynetmelikte belirtilenden daha
fazla kar olabilecei dikkate alnarak yaplmaldr.

Eskiehirde hasar gren uzay kafes sistemli yaplardan,
- Kurtulu Pazar, at tipinden dolay kar ylmasnn oluturduu yk
sistem tayamad iin hasar grmtr. Bu pazar yerinin yaklak %25inin
hasar grmesi bu ksmdaki dm ve mesnet noktalarndaki hatalardan
oluabileceini gstermektedir.

- ESOG spor salonun hasar grmesi gizli at yaplmasndan ve bu yerin
karla dolmas sonucu sistem hasar grmtr. Yaklak 3000 elemandan 900
tanesi hasar grm ve bu elemanlar deitirilmitir.

- Klolu Anadolu Lisesi spor salonunun hasar grmesi ise uzay kafes sistem
elemanlarnn, dm ve mesnetlerinin uzay kafes sistemin gerektirdii
malzeme ve uygulama kriterlere gre yaplmamasndan kaynaklanmaktadr.


KAYNAKLAR DZN

[1] http://www.db.bauzeitung.de/sixcms/media.php/273/db1004_mengering.pdf
[2] Ayhn E., Uzay Kafes Sistemlerin Farkl Blge Koullarnda Davrannn
ncelenmesi ve Karlatrmal Proje zmleri, Yksek Lisans Tezi, 2006
[3] ztrk A. Z., (2002), elik Yaplar, Birsen Yaynevi
[4] Topu A., Kar yk ve ken atlar, Eskiehir Orta Dou Teknik niversitesi-
Eskiehir Osmangazi niversitesi Yap Mekanii Semineri-2006
[5] TS 498, Yap Elemanlarnn Boyutlandrlmasnda Alnacak Hesap Deerleri,
1997
[6] Kartal M., FrameCAD Space Frame Editor Uyarlama 3.6 Kullanm Kitab
[7] TS 648, elik Yaplarn Yapm ve Hesap Kurallar, 1998
[8] ABYYHY, (1998), Afet Blgelerinde Yaplacak Yaplar Hakknda Ynetmelik

190
SSMK YALITIMLI YKSELTLM ELK SIVI TANKLARININ
DAVRANII

Erdal Cokun, Gkhan Yazc
stanbul Kltr niversitesi, Mhendislik ve Mimarlk Fakltesi, naat Mhendislii Blm, K
Ataky Kamps Bakrky / stanbul


zet
elik sv tanklar, yakt, endstriyel kimyasallar, kullanma ve yangn
sndrme suyu depolamakta yararlanlan mhendislik yaplardr. Depremlerde hasar
grmeleri durumunda ise byk maddi ve evresel hasarlar ortaya kabilmektedir.
Bu nedenle, depremlerde sv depolarnda oluan hasar tiplerini ve bu hasarlara
neden olan etmenleri belirlemek amacyla eitli aratrmaclar tarafndan saha
almalar yaplmtr. Sz konusu saha aratrmalarnd,a sv depolarnn
depremlerde olduka kt performans sergiledikleri ve deprem dayanmlarnn
arttrlmas iin yeni yntemlerin gelitirilmesinin gereklilii ortaya kmtr. Sv
tanklarn depremin ykc etkilerinden korumay hedefleyen yeni tekniklerden biri de
sismik yaltmdr. Sismik yaltm sistemleri kullanlarak sv tanklarnn snm
kapasitelerinin arttrlmas ve tanka etkiyen hidrodinamik etkilerin azaltlmas
amalanmaktadr. Sismik yaltm sistemlerinin dier bir stnlde hasarn
kolaylkla deitirilebilecek elemanlarda younlamasdr. Bu almann, birinci
aamasnda kuvvetli yer hareketine maruz kalan sv tanklarnda oluan hidrodinamik
etkilerin zaman ierisinde deiimini veren ifadeler zetlenmitir. Bunu takiben
srtnmeli sarka mesnetleri zerine oturan ykseltilmi bir elik sv deposunun
hareket denklemleri karlmtr. Srtnmeli sarka mesnetlerinin histeretik
davran Bouc-Wen plastisite modeli kullanlarak modellenmitir. kinci aamada,
sismik yaltm sistemi ve tank parametrelerinin dinamik davrana etkisinin
incelenebilmesi iin bir parametrik alma yaplmtr. Bu alma sonucunda tankta
oluan hidrodinamik basn ile tank destekleyen yap sistemine etkiyen kesme
kuvveti ve moment deerlerinin azald, buna karn sv yzeyi hareketinde kk
bir art meydana geldii grlmtr. Parametrik analizin sonular ve sismik
yaltml ykseltilmi elik sv tanklarnn tasarmnda dikkat edilmesi gereken
hususlar sonular blmnde zetlenmitir.
Anahtar Kelimeler: Ykseltilmi Sv Tanklar, Sismik Yaltm

1. Giri

Sv tanklar, yakt, endstriyel kimyasallar, kullanma ve yangn sndrme
suyu depolamakta yararlanlan kritik nemde mhendislik yaplardr. Deprem
sonrasnda etkilenen blgenin kullanma suyu ihtiyacnn karlanmas ve kan
yangnlar sndrlmesi iin gereken suyun temin edilebilmesi iin su tanklarnn
hizmette kalmalar gerekmektedir. San Francisco (1906) ve Byk Kanto (1923)
depremlerinde ortaya kan yangnlar, su temin edilemedii iin kontrolden km
ve oluan kayplarn daha da artmasna neden olmutur [1]. Benzer ekilde, yakt ve
kimyasal tanklarnn hasar grmeleri durumunda dorudan veya dolayl olarak
nemli maddi ve evresel hasarlar ortaya kabilmektedir. Yakt ve kimyasal
tanklarnda oluan hasarlar 1933 Long Beach, 1960 ili, 1964 Alaska, 1978 Miyagi

191
ve 1999 Kocaeli depremlerinde nemli ekonomik kayplara ve evresel zararlara yol
amtr.

Bu nedenlerden dolay, depremlerde sv depolarnda oluan hasar tiplerini ve
bu hasarlara neden olan etmenleri belirlemek amacyla eitli aratrmaclar
tarafndan saha almalar yaplmtr [2-11]. Sz konusu saha aratrmalarnda,
tank-sv-zemin etkileiminin dinamik davran olduka etkiledii ve sv tanklarnn
enerji snmleme kapasitelerinin geleneksel yap sistemlerine gre daha dk
olduu vurgulanmtr [12].

Tank-sv-zemin etkileimi zerine yaplan almalarn sonucu olarak
mekanik benzer sistemler gelitirilmitir. Mekanik benzer sistemler, srekli sv
ktlesinin hareketini ve tank duvaryla etkileimini temsil etmekte kullanlan analitik
modellerdir. Bu modellerin ilki ve en ok kullanlan Housner tarafndan rijit zemine
oturan rijit duvarl silindirik ve dikdrtgen tanklar iin gelitirilen modeldir [13]. Bu
modelde, srekli sv ktlesinin tabana yakn olan ksmnn tankla beraber hareket
ettii ve serbest yzeye yakn ksmnn ise uzun periyotlu bir alkalanma hareketi
yapt kabul edilmitir. Bu kabul dorultusunda srekli sv ktlesi, impulsif ktle
ve konvektif ktle olmak zere birbirinden ayrk iki tek serbestlik dereceli sistem ile
temsil edilmitir. mpulsif ktle tank duvarna rijit olarak, konvektif ktle ise yaylarla
tank duvarna balanmtr. Haroun ve Housner, tank duvarlarnn esnek olmas
durumunu aratrm ve rijit zemine oturan elik silindirik tanklarda srekli sv
ktlesini birbirinden ayrk 3 tek serbestlik dereceli sistem ile temsil eden bir mekanik
benzer sistem gelitirmitir [14]. Veletsos, rijit zemine oturan tanklarda rijit ve esnek
duvarl tanklar iin gelitirilen mekanik benzer modellerin teorik altyapsn ve
uygulamada dikkat edilmesi gereken hususlar rnekler ile aklamtr [15]. Veletsos
ve Tang, tankn oturduu zeminin de esnekliini gz nne alan bir mekanik benzer
sistem gelitirmitir [16]. Zemin koullar ile tank duvarnn esnekliini gz nne
alan bu model Eurocode 8de (Blm 4: Silolar, tanklar ve boru hatlar)
kullanlmaktadr [17]. Malhotra ve Veletsos, yere ankrajlanmam silindirik tanklar
iin bir model gelitirmitir [18]. Veletsos ve Younan, radyoaktif atk depolamasnda
kullanlan rijit ve esnek duvarl silindirik tanklarda hidrodinamik etkilerinin
belirlenebilmesi iin bir mekanik benzer sistem gelitirmitir [19,20]. Deiik
geometrilerde olan tanklarda alkalanma etkilerinin analizi ayrntl olarak [21]
kaynanda ele alnmtr.

Sv tanklarnn depreme kar dayanmlarnn arttrlmas iin yeni
yaklamlar denenmektedir. Bu yaklamlardan biri de sismik yaltmdr. Sismik
yaltm ynteminde yapnn periyodunun uzatlmas yoluyla rezonans etkilerinin
azaltlmas ve yap sisteminin enerji snmleme kapasitesinin arttrlmas
amalanmaktadr. Gnmzde kullanlan sismik yaltm sistemleri ve bunlarn
alma prensipleri ile ilgili ayrntl bilgi [22-24] kaynaklarndan elde edilebilir.
Chalhoub ve Kelly, sismik yaltml tanklarn davrann deneysel olarak
incelemitir [25]. Sarsma tablasnda gerekletirilen deneyler sonucunda tank
duvarna etkiyen hidrodinamik basnlarn nemli lde azald buna karn
alkalanma yksekliinde bir miktar art olduu gzlenmitir. Zayas ve Low,
srtnmeli sarka mesnetlerinin kullanld endstriyel tank proje uygulamalarn
[26] kaynanda sunmutur. Sz konusu makalede, Pittsburg, Kaliforniyada
bulunan Dow Chemicals tesisinde yangn sndrme amacyla 1930 ylnda yaplan
bir ykseltilmi su tanknn sismik yaltm sistemi ile 1988 ylnda takviye edildiini

192
ve 1989 Loma Prieta depreminde iyi performans gsterdiini belirtilmitir. Sz
konusu su tanknn altna yerletirilen srtnmeli sarka mesnetlerinin yerleimi
ekil 1de grlmektedir. Malhotra, silindir tanklarn korunmas iin eitli sismik
yaltm ve enerji snmleme uygulamalar nermitir [27-29]. Shenton ve Hampton
depremlerde ykseltilmi sv tanklarnda oluan hidrodinamik kuvvetlerin pratik
olarak hesaplanabilmesi iin bir modal analiz yntemi nermitir [30]. Shirmali ve
Jangid, Haroun tarafndan gelitirilen mekanik benzer sistemi kullanarak srtnmeli
sarka ve kurun ekirdekli elastomer mesnetler zerine oturan ykseltilmi sv
tanklarnn zaman artm yntemiyle analizi iin pratik bir yntem gelitirmitir [31-
33].

ekil 1.Srtnmeli sarka mesnetlerinin zerine oturan amonyak tank [26]

2. Ykseltilmi Sv Tanknn Modeli

Sv tanklar dorudan zemine oturan ve ykseltilmi tanklar olarak iki ana
grupta incelenebilir. Ykseltilmi tanklarda sv haznesi betonarme veya elik bir
yap sistemi zerine oturtulmaktadr. Bu tanklar genellikle kullanma ve yangn
sndrme sistemlerinde kullanlmaktadr. Gnmzde kullanlan ykseltilmi sv
tanklarnn depolama kapasiteleri tipik olarak 300 ile 45.000 m
3
arasnda
deimektedir [30]. En yaygn kullanlan tank geometrileri ise silindirik, kresel,
prizmatik ve koniktir. Bu almada, silindirik bir sv tank iin hidrodinamik
etkileri veren ifadeler [15] kaynandan yararlanlarak sunulmutur. ekil 2de
ykseltilmi bir sv tanknn 3 konvektif (alkalanma) modunu gz nne alan
modeli verilmitir. Dier tank geometrileri iin hidrodinamik etkiler [21]
kaynandan elde edilebilir.












193















ekil 2.Ykseltilmi Sv Tanknn Dinamik Modeli
Bu modelde, m
0
impulsif ktleyi temsil etmektedir ve (1) ifadesiyle hesaplanabilir.

=
(

=
1
1
1
3 3 0
2
) 1 2 (
2
) 1 2 (
) 1 2 (
1 16
n
l
H
R
n I
H
R
n I
n R
H
m m

(1)
Bu ifadede, m
l
toplam sv ktlesini, H sv yksekliini, R tank yarapn
temsil etmektedir. I
1
ve I
1

ise srasyla birinci derece ve birinci mertebeden Modifiye

Bessel fonksiyonunu ve onun birinci trevini temsil etmektedir [15].
Modelde, m
1
, m
2
ve m
3
ile gsterilen ktleler konvektif bileenin ilk 3
moduna ait ktleleri temsil etmektedir. Srekli sv ktlesinin sonsuz tane alkalanma
modu vardr ancak 3 alkalanma modu kullanlarak hidrodinamik etkiler yeterli
hassasiyetle elde edilebilmektedir. Sistemin j. alkalanma moduna karlk gelen
ktleyi temsil eden m
j
(2) ifadesiyle elde edilebilir. Bu ifadede
j
, J
1
() = 0
ifadesinin j. kkdr. J
1
, 1. derece ve 1.mertebeden Bessel fonksiyonunun birinci
trevidir.
l j
j j
j
m
R
H
H
R
m
(
(

|
.
|

\
|

=

tanh
1
2
2
(2)
Konvektif bileenlerin k
1
,k
2
ve k
3
ile gsterilen rijitlikleri ve titreim
frekanslar (3) ve (4) ifadelerinin yardmyla hesaplanabilir. (4) ifadesinde g, yer
ekimi ivmesini temsil etmektedir.
2
j j j
m k = (3)
) tanh(
2
R
H
R
g
j
j
j

= (4)
mpulsif ktlenin ykseklii h
0
, (5) ve (6) ifadelerinden elde edilebilir.
m
m
m
m
u
3
u
2
u
1
k
1
/
k
2
/
k
3
/
k
s
/ k
s
/
m
m
h
s
h
h
h
h
c
s
u
s
u
b
g
u& &

194

=
+
(

=
1
1
1
0
) 1 2 (
) 1 ( 2
1
n
n
n
n
n
n
H h

(5)
(

=
H
R
n I
H
R
n I
n R
H
n
2
) 1 2 (
2
) 1 2 (
) 1 2 (
1 16
1
1
3 3

(6)
Konvektif ktlelerin tank tabanndan ykseklikleri h
j
, (7) ifadesiyle elde edilebilir.
H
R
H
H
R
h
j
j
j
(
(

|
|
.
|

\
|
=
2
tanh 1

(7)
Tank duvarna herhangibir t annda etkiyen taban kesme kuvveti impulsif ve
konvektif bileenlerin toplam olarak (8) ifadesinde verilmitir.
( )

=
+ =
1
0
) ( ) (
j
j j s
t A m t x m t Q & & (8)
A
j
(t), j. konvektif ktlesine etkiyen ivmenin zaman ierisindeki deiimini
vermektedir (9).
| |

=
t
j s j j
d t x t A
0
) ( sin ) ( ) ( & & (9)
Taban kesme kuvvetinin maksimum deeri impulsif taban kesme kuvvetinin
maksimum deeriyle konvektif modlarn maksimumlarnn karelerinin toplamnn
karekknn toplanmasyla bulunabilir (10). Bu ifadede
max , s
x& & , tank tabanna etkiyen
maksimum ivmeyi ve A
j
ise A
j
(t)nin maksimum deerini temsil etmektedir.
| |
2
1
max , 0 max

=
+ =
j
j j s
A m x m Q & & (10)
Tank duvarna herhangibir t annda etkiyen moment, impulsif ve konvektif
bileenlerin toplam olarak (11) ifadesinde verilmitir.
( )

=
+ =
1
0 0
) ( ) (
j
j j j s
t A h m t x h m t M & & (11)

Tank duvarna ve temeline etkiyen maksimum moment deeri (12) ifadesiyle
hesaplanabilir.

=
+ =
1
2
max , 0 0 max
) (
j
j j j s
A h m x h m M & & (12)
Tank ierisinde muhafaza edilen svnn alkalanma nedeniyle dar tamasn
engellemek amacyla serbest sv yzeyi ile tank duvarnn en yksek noktas

195
arasnda bir emniyet pay braklmaktadr. Bu emniyet pay (13) ifadesiyle
hesaplanabilir.

=
|
|
.
|

\
|

=
1
2
2
max
1
2
j
j
j
g
A
R d

(13)

3. Srtnmeli Sarka Sistemi

Srtnmeli sarka mesnetleri, kresel elik bir yzey zerinde hareket eden
mafsall bir kaycdan olumaktadr (ekil 3). Mafsall kayc, kresel yzey zerinde
hareket ettike tanan ktle ykselmekte ve yerekiminin etkisiyle geri gelmektedir.
Mafsall kaycnn altnda bulunan PTFE tabaka ile paslanmaz elik ibkey yzey
arasnda oluan srtnme sayesinde yapya iletilen enerjinin bir ksm
snmlenmektedir.








ekil 3. Srtnmeli Sarka Mesnetinin Kesiti

Srtnmeli sarka mesnetlerinde oluan geri-dndrc kuvvet (14) ifadesiyle
hesaplanabilir.
WZ x
R
W
F
b
fps
fps
+ = (14)
Yukardaki ifadede, R
fps
srtnmeli sarka mesnetlerinin erilik yarapn, x
b

mesnetin yatay deplasmann, W mesnede etkiyen dey kuvveti ve ise PTFE
kompozit ile elik kayma yzeyi arasndaki srtnme katsaysdr. Z boyutsuz
histeretik deikeninin deeri (15)de verilen Bouc-Wen modeli [33] ile elde
edilebilir.
0
1
= + +

u A Z u Z Z u Z Y & & &
&


(15)
Bouc-Wen ifadesinde ,,A ve boyutsuz katsaylardr ve histeretik evrimin eklini
tanmlamakta kullanlmaktadr. Y ise bir deplasman bykldr. A = 1 ve +=1
olduunda Y mesnedin akma ekil deitirmesini gstermektedir. =2, A = 1 ve
+=1 (=0.9, =0.1) olmas durumunda, deneysel sonulara yakn histeretik
evrimlerinin elde edildii grlmtr [34].





PTFE
Mafsall
Kresel Kayma Yzeyi

196
4. Sismik Yaltml Ykseltilmi Sv Tanknn Hareket fadeleri

Sabit tabanl ykseltilmi sv tanknn hareket denklemi bal yer
deitirmeler cinsinden (16) ifadesinde verilmitir [31].

| |{ } | |{ } | |{ } | |{ }
g
u r m x k x c x m & & & & & = + + (16)

Bu hareket ifadesinde, ktle snm ve rijitlik matrisleri (17)de, bal yer
deitirmeler ve etki vektr (21)de verilmitir.

| |
(
(
(
(

+
=
s
m M m m m
m m
m m
m m
m
1 2 3
1 1
2 2
3 3
0 0
0 0
0 0
| |
(
(
(
(

=
s
c
c
0 0 0
0 0 0 0
0 0 0 0
0 0 0 0
| |
(
(
(
(

=
s
k
k
k
k
k
0 0 0
0 0 0
0 0 0
0 0 0
1
2
3
(17)

Yukardaki ifadede, M toplam sv ktlesini (18) temsil etmektedir. Tank tayan
yapnn rijitlii ve snm srasyla k
s
(19) ve c
s
(20) ile gsterilmektedir.

M = m
0
+m
1
+m
2
+m
3
(18)
( )
s
s
s
m M
T
k +
|
|
.
|

\
|
=
2
2
(19)
( )
s s s s
m M c + = 2 (20)

Sistemin bal yer deitirme ve etki matrisleri (21)de verilmitir.
{ }

=
g s
s
s
s
u u
u u
u u
u u
x
1
2
3
{ }

=
1
0
0
0
r (21)

Sismik yaltml ykseltilmi sv tanknn hareket denklemi bal yer deitirmeler
cinsinden (20) ifadesinde verilmitir [32]. Sisteme ait ktle, snm ve rijitlik
matrisleri srasyla (21), (22) ve (23) ifadeleriyle verilmitir. Srtnmeli sarka
mesnetlerinin toplam rijitlii k
b
, (24) ifadesiyle verilmitir. Srtnmeli sarka
mesnetlerinde oluan toplam geri dndrc kuvvetin histeretik bileeni ise F (25)
ifadesinde verilmitir. Sistemin bal yer deitirme ve etki matrisleri srasyla (26)
ve (27) ifadeleriyle verilmitir.

| |{ } | |{ } | |{ } { } | |{ }
g
u r m F x k x c x m & & & & & = + + + (20)

| |
(
(
(
(
(
(

+ + +
+ +
=
b s s
s s
m m M m M m m m
m M m M m m m
m m m
m m m
m m m
m
1 2 3
1 2 3
1 1 1
2 2 2
3 3 3
0 0
0 0
0 0
(21)

197
| |
(
(
(
(
(
(

=
b
s
c
c
c
0 0 0 0
0 0 0 0
0 0 0 0 0
0 0 0 0 0
0 0 0 0 0
(22)
| |
(
(
(
(
(
(

=
b
s
k
k
k
k
k
k
0 0 0 0
0 0 0 0
0 0 0 0
0 0 0 0
0 0 0 0
1
2
3
(23)

R
W
k
b
= (24)

{ }

=
WZ
F

0
0
0
0
(25)
{ }

=
g b
b s
s
s
s
u u
u u
u u
u u
u u
x
1
2
3
(26)
| |
(
(
(
(
(
(

=
1
0
0
0
0
r (27)

5. Saysal Uygulama

Saysal uygulama olarak ap 6 m ve sv ykseklii 6 m olan bir ykseltilmi
su deposu sabit tabanl ve sismik yaltml olarak analiz edilmitir. Analizde El-
Centro 1940 Kuzey-Gney ivme kayd kullanlmtr. Sismik yaltm sisteminde
kullanlan srtnmeli sarka mesnetlerinin periyodu 3s ve srtnme katsays 0.05
olarak alnmtr. Ykseltilmi sv tankn tayan yap sisteminin yanal rijitlii (19)
ifadesiyle hesaplanmtr. Titreim periyodunun deeri tipik tank tasarmlar
incelenerek 1 s olarak kabul edilmitir [30,32]. Yap sisteminin snm oran ise %2
olarak alnmtr. Ayn incelemede yap sisteminin ktlesinin sv ktlesinin yaklak
%10u kadar olduu ve sismik yaltm sistemi zerinde bulunan m
b
ktlesinin sv
ktlesinin yaklak %15i kadar olduu kabul edilmitir. Analizde tank tayan

198
yapnn ktlesinin ve %75i x
s
ve geri kalan %25i ise x
b
serbestlik derecesine
datlmtr [30].

Ele alnan tank tipi ve deprem kayd iin sismik yaltclarn yer
deitirmelerinin 4 cm ierisinde kald ekil 4de grlmektedir. Sismik yaltm
dzleminde ortaya kabilecek byk yer deitirmeler srtnme arttrlarak veya
sisteme viskoz snmleyiciler ekleyerek snrlandrlabilir.

ekil 4. Sismik Yaltm Sisteminin Kuvvet-Yer Deitirme Grafii

Burada baka bir nemli nokta da yer deitirmelerin sismik yaltm
dzleminde younlatdr. Tank tayan yapda oluan bal teleme ve kuvvet
deerlerinin maksimumlarnn yaklak 4 misli azald srasyla ekil 5 ve ekil
6da grlmektedir.

ekil 5. Bal Yap telemesi (u
s
-u
b
)


199

ekil 6. Tank Tayan Yapya Etkiyen Kuvvet

Tank ierisinde oluan hidrodinamik basn, tank duvarnda burkulmalarn
olumasna yol aabilmektedir. Taban hareketi sonucu tank duvarna etkiyen
hidrodinamik basncn da sismik yaltm uygulamasyla yaklak 3 misli azald
ekil 7de grlmektedir.

ekil 7. Tank Duvarnda Oluan Maksimum Hidrodinamik Basn Dalm

Tank tasarmnda bir baka nemli parametre de alkalanma yksekliidir.
Ele alnan tank tipinde alkalanma yksekliinde nemli bir deiim gzlenmemitir
(ekil 8).

200

ekil 8. alkalanma Yksekliinin Zamana Gre Deiimi

Sonular

Bu almada sismik yaltm sisteminin ykseltilmi sv tanklarna etkiyen
yklerin azaltlmasnda kullanlabilecei grlmektedir. Ancak burada dikkat
edilmesi gereken birka faktr bulunmaktadr. Bunlardan birincisi, sismik yaltm
dzleminde oluan yer deitirmelere adapte olabilecek esnek boru balantlarn
tekil edilmesidir. Dier bir konu da sismik yaltm sistemi tasarmnda ele alnan
srtnme katsaysnn kirlenme ve korozyon gibi nedenlerden dolay zamanla
artabilecei gz nnde bulundurulmasdr. Tasarmda gz nne alnacak
hidrodinamik etkiler srtnme katsaysnn maksimum ve minimum deerleri
hesaplanmaldr. Tayc sistem yksekliinin taban aklna olan orannn yksek
olmas durumunda, sismik yaltclarn yerinden kalkma durumu detayl olarak
incelenmeli ve gerekli nlemler alnmaldr. Yine bu tip tanklarda devrilme momenti
etkisiyle sismik yaltm sistemi elemanlarna gelen ek ykler hesaplanmal ve
gerekiyorsa srtnme katsaysnn dey ykteki arta bal olarak deiimi modele
eklenmelidir.

Kaynaklar

[1] Liu, H., Schubert, D.H., Yang, Z., and Lang, R., Comparative study of linear-
elastic and nonlinear-inelastic seismic responses of fluid-tank systems, 13th
World Conference on Earthquake Engineering, Vancouver, Canada, August 1-
6, 1996.
[2] Steinbrugge, K.V., and Rodrigo, F.A., The Chilean Earthquakes of May 1960:
A Structural Engineering Viewpoint, Bulletin of the Seismological Society of
America, 53, 225307, 1963.
[3] Hanson, R. D., Behavior of liquid-storage tanks, the Great Alaska Earthquake
of 1964. National Academy of Science, Washington, D. C., 7, 331-339, 1973.

201
[4] Niwa, A., and Clough, R.W., Buckling of Cylindrical Liquid Storage Tanks
Under Earthquake Loading, Earthquake Engineering and Structural Dynamics,
10, 107122, 1982.
[5] Haroun, M.A., Behavior of Unanchored Oil Storage Tanks: Imperial Valley
Earthquake, Journal of Technical Councils of ASCE, 109(1), 23-40, 1983.
[6] Manos, G.C., and Clough, R.W., Tank Damage During the 1983 Coalinga
Earthquake, Earthquake Engineering and Structural Dynamics, 13, 449466,
1985.
[7] Nielsen, R., and Kiremidjian, A.S., Damage to Oil Refineries from Major
Earthquakes, Journal of Structural Engineering, ASCE, 112, 1481-1491, 1986.

[8] Wyllie, L.A., Bolt, B., Durkin, M.E., Gates, J.H., McCormick, D., Smith, P.D.,
Abrahamson, N., Castro, G., Escalante, L., Luft, R., Olson, R.S. and Vallenas,
J., The Chile Earthquake of March 3, 1985, Earthquake Spectra,.2(2), Chapter
5, pp. 373-409, 1986.
[9] Manos, G.C., Evaluation of the Earthquake Performance of Anchored Wine
Tanks During the San Juan Argentina 1977 Earthquake, Earthquake
Engineering and Structural Dynamics, 20, 1099-1114, 1991.
[10] Hamada, M., The 1999 Kocaeli earthquake, Turkey: investigation into damage
to civil engineering structures, Reconnaissance Team Report, Japanese Society
of Civil Engineers, 1999.
[11] Sezen, H., and Whittaker, A.S., Seismic Performance of Industrial Facilities
Affected by 1999 Turkey Earthquake, Journal of Performance of Constructed
Facilities , 20(1), 2836, 2006.
[12] Jaiswal, O.R., Rai, D.C., and Jain, S.K., Review of code provisions on design
seismic forces for liquid storage tanks, Report No. IITK-GSDMA-EQ-01-V1.0,
Indian Institute of Technology Kanpur, India, 2004.
[13] Housner, G.W., The dynamic behavior of water tanks, Bulletin of Seismological
Society of America, 53, 381-387, 1963.
[14] Haroun, M.A, and Housner, G.W., Seismic design of liquid-storage tanks,
Journal of Technical Councils, ASCE, 107, 191-207, 1981.
[15] Veletsos, A.S., 1984. Seismic response and design of liquid storage tanks,
Proceedings of Technical Council on Lifeline Earthquake Engineering
Guidelines for the Seismic Design of Oil and Gas Pipeline Systems, ASCE,
New York, 255-370 and 443-461.
[16] Veletsos, A.S., and Tang, Y., 1992. Dynamic response of flexibily supported
liquid storage tanks, Journal of Structural Engineering, ASCE, 118, 264-283.
[17] Eurocode 8, Design provisions of earthquake resistance of structures, Part 4:
Silos, tanks and pipelines. European Committee for Standardization, Brussels,
1998.
[18] Malhotra, P.K., and Veletsos, A.S., Uplifting response of unanchored liquid
storage tanks, Journal of Structural Engineering, ASCE, 120, Issue 12, pp.
3525-3547, 1994.
[19] Veletsos, A.S. and Younan, A.H., Dynamics of Solid-Containing Tanks. I:
Flexible Tanks, ASCE J. Struct. Engrg., Volume 124, Issue 1, pp. 52-61, 1998.
[20] Veletsos, A.S. and Younan, A.H., Dynamics of Solid-Containing Tanks. II:
Flexible Tanks, ASCE J. Struct. Engrg., Volume 124, Issue 1, pp. 62-70, 1998.
[21] Ibrahim, R.A., Liquid Sloshing Dynamics: Theory and Applications, Cambridge
University Press, 970 pp, 2005.

202
[22] Kelly, J.M., Base Isolation: Origins and Development. National Information
Service for Earthquake Engineering (NISEE) Website. 25 March, 2004.
[23] Naeim, F., and Kelly, J.M., Design of seismic isolated structures: From theory
to practice, Wiley, New York, 1999.
[24] Skinner, R.I., Robinson, W.H., and McVerry, G.H., An introduction to seismic
isolation, Wiley, Chichester, England, 1993.
[25] Chalhoub, M.S., and Kelly, J.M., Shake table test of cylindrical water tanks in
base isolated structures, Journal of Engineering Mechanics, ASCE, 116, 1451-
1472, 1990.
[26] Zayas, V.A., and Low, D.S., Application of seismic isolation to industrial tanks,
Proceedings of the ASME/JSME Pressure Vessels and Piping Conference,
Honolulu, Hawaii, USA, July 23-27, 273-284, 1995.
[27] Malhotra, P.K., Method for seismic base isolation of liquid storage tanks,
Journal of Structural Engineering, ASCE, 123, 113-116, 1997a.
[28] Malhotra, P.K., New method for seismic isolation of liquid storage tanks,
Earthquake Engineering and Structural Dynamics, 26, 839-847, 1997b.
[29] Malhotra, P.K., Seismic strengthening of liquid storage tanks with energy-
dissipating anchors, Journal of Structural Engineering, ASCE, 124, 405-414,
1998.
[30] Shenton, H.W., and Hampton, H.P., Seismic Response of Isolated Elevated
Water Tanks, Journal of Structural Engineering, Journal of Structural
Engineering,ASCE, 125, 965-976, 1999.
[31] Shirmali, M.K., and Jangid, R.S., Earthquake response of isolated elevated
liquid storage steel tanks, Journal of Constructional Steel Research, 59(10),
1267-1288, 2003.
[32] Shirmali, M.K., and Jangid, R.S., The seismic response of elevated liquid
storage tanks isolated by lead-rubber bearings, Bulletin of the New Zealand
Society for Earthquake Engineering, 36(3), 141-164, 2003.
[33] Wen, Y.K., Method of random vibration of hysteretic system, Journal of
Engineering Mechanics, ASCE, 102, 249-263, 1976.
[34] Constantinou, M.C., Mokha, A., and Reinhorn, A.M., Teflon bearings in base
isolation II: Modelling. Journal of Structural Engineering, ASCE, 116, 455
474, 1990.

203
DZLEM ELK EREVELERN DORUSAL OLMAYAN DNAMK
ANALZ

M. Aydn Kmr, Mustafa Snmez
Aksaray niversitesi, naat Mh. Bl., 68100, Aksaray


zet

Bu almada, dzlem elik ereve sistemlerin dorusal olmayan zaman tanm
alannda analizleri yaplarak performanslar deerlendirilmitir. Bu amala 3 katl- 4
aklkl ve 9 katl4 aklkl olarak tasarlanm olan iki ereve sistem
kullanlmtr. Marmara ve dzce depremlerinin dou-bat ve kuzey-gney
bileenleri olmak zere toplam 4 ivme kaydndan yararlanlmtr. Analizler
Ruaumoko bilgisayar program yardmyla gerekletirilmitir. Sonular FEMA 356
da katlar aras greli yerdeitirme oranlarna gre tanmlanan performans seviyeleri
ile karlatrlmtr.

Anahtar Kelimeler: Dorusal Olmayan Davran, Dinamik Analiz, Greli
Yerdeitirme Oran, Performans Seviyesi

1. Giri
Bugn inaat mhendisliinde kullanlan birden fazla yapm sistemi vardr. Bu
sistemlerin hangisinin kullanlacanda ekonomi, malzeme ve eitim gibi faktrler
etkili olmaktadr. lkemiz tasarmclar alkanlklarnda etkisinde kalarak seim
yapmakta ve daha ok deneyime ve bilgiye sahip olduklarn dndkleri betonarme
iskeletli sisteme ynelmektedirler. Yzlmnn byk bir ksm deprem tehdidi
altnda bulunan Trkiyede 1999 ylnda iki byk deprem meydana gelmitir. 17
austos ve 12 kasmda meydana gelen bu depremlerden edinilen ac tecrbeler
nda elik tayc sistemin kullanm gndeme gelmi ve betonarmeye alternatif
bir sistem olarak lkemiz koullarndaki kullanm sorgulanmaya balamtr [1].

elik retiminde Trkiye dnyada n sralarda yerini almasna ramen, bu
retim potansiyeli inaat sektrne ayn dzeyde yansmamaktadr [2]. lkemizdeki
elik naat n toplam inaat yzlm iindeki pay, yaklak olarak %5
civarndadr. Bu orann byk blmn endstri yaplar, byk aklkl atlar ve
kprler oluturmaktadr. ok katl elik yap uygulamalar ise yok denecek kadar
azdr. Uygulamadaki bu durum, ou kez elik iskeletli yaplarn betonarme iskeletli
yaplara gre daha pahal bir maliyette olmalar ile aklanmaya allr. Bu gereke,
sradan betonarme yaplar iin kabul edilebilirse de, zellikle depreme dayankl
olarak projelendirilen ve her bakmdan ok sk bir denetim ile projesine uygun
olarak ina edilen betonarme bir yapnn da, elik bir yap kadar maliyetli olduunu
unutmamak gerekir[3].

Bu almada literatrden alnm iki farkl dzlem elik ereve sistemin,
lkemizde 1999 ylnda meydana gelmi bulunan iki byk depremdeki davranlar
incelenmitir. Yap davrannn belirlenmesinde; dorusal olmayan zaman tanm

204
alannda hesap ynteminden yararlanlmtr. ereve sistemlerin analizleri
Ruaumoko[4] program ile gerekletirilmitir.

2. Dorusal Olmayan Zaman Tanm Alannda Hesap Yntemi

Bu hesap ynteminde tayc sistemin deprem ykleri altndaki dinamik hareketi
incelenir. Yntemle, tayc sistemdeki dorusal olmayan davran gznne
alnarak sistemin hareket denklemi artmsal olarak entegre edilir ve her bir zaman
artmnda sistemde meydana gelen yerdeitirme, plastik ekildeitirme ve i
kuvvetler ile bu byklklerin deprem talebine kar gelen maksimum deerleri
hesaplanr. Sz konusu yntemde, daha nce kaydedilen veya yapay yollarla retilen
benzetirilmi deprem yer hareketleri kullanlr.

Dorusal olmayan zaman tanm alannda hesap yntemi yap davrann en
gereki ekilde belirleyebilen bir yntem olup her trl yapya uygulanabilmektedir.
Bu yntem daha ok akademik dzeyde alma yapanlar tarafndan tercih
edilmektedir. Pratikte alan mhendisler szkonusu yntemi karmakl ve pratik
tasarm uygulamalarna uygun olmamas gibi sebeplerden dolay
uygulamamaktadrlar.

3. ereve Sistemlerin Tanmlanmas

Bu almada, daha nce baz aratrmaclar [5-6] tarafndan allan 3 katl4
aklkl ve 9 katl-5 aklkl elik ereve sistemler dikkate alnmtr (ekil 1-2).
Sz konusu sistemler Uniform Building Code[7] a gre tasarlanmtr.
Btn kolonlar 50 ksi (345 MPa) elii ve kirilerde ise 36 ksi (248 MPa) elii
olarak tanmlanmtr. Kolonlarda beklenen akma gerilmesi 57,6 ksi (397 MPa) ve
kirilerde ise 49,2
4@30' (4@9.15 m)
3
@
1
3
'

(
3
@
3
.
9
6
m
)
1.974 kip/ft (28.73 kN/m)
2.208 kip/ft (32.09 kN/m)
2.208 kip/ft (32.09 kN/m)
W24x68
W30x116
W33x118
W
1
4
x
2
5
7
W
1
4
x
2
5
7
W
1
4
x
2
5
7
W
1
4
x
3
1
1
W
1
4
x
3
1
1
W
1
4
x
3
1
1
W
1
4
x
3
1
1
W
1
4
x
3
1
1
W
1
4
x
3
1
1

ekil 1. almaya konu olan 3 katl elik ereve sistem.

205
1.974 kip/ft (28.73 kN/m)
5@30' (5@9.15 m)
1
8
'

(
5
.
4
9
m
)
8
@
1
3
'

(
8
@
3
.
9
6

m
)
2.208 kip/ft (32.09 kN/m)
2.208 kip/ft (32.09 kN/m)
2.208 kip/ft (32.09 kN/m)
2.208 kip/ft (32.09 kN/m)
2.208 kip/ft (32.09 kN/m)
2.208 kip/ft (32.09 kN/m)
2.208 kip/ft (32.09 kN/m)
2.208 kip/ft (32.09 kN/m)
W24x68
W27x87
W30x99
W36x135
W36x135
W36x135
W36x135
W36x160
W36x160
W
1
4
x
3
7
0
W
1
4
x
3
7
0
W
1
4
x
3
7
0
W
1
4
x
2
8
3
W
1
4
x
2
8
3
W
1
4
x
2
5
7
W
1
4
x
2
5
7
W
1
4
x
2
3
3
W
1
4
x
2
3
3
W
1
4
x
5
0
0
W
1
4
x
4
5
5
W
1
4
x
4
5
5
W
1
4
x
3
7
0
W
1
4
x
2
8
3
W
1
4
x
2
8
3
W
1
4
x
2
5
7
W
1
4
x
2
5
7
W
1
4
x
3
7
0

ekil 2. almaya konu olan 9 katl elik ereve sistem

ksi (339 MPa) olarak dikkate alnmtr. ereve sistemlerde btn kolonlar gl
eksenleri etrafnda eilmektedirler.

ereve sistemlerin dorusal olmayan dinamik analizleri Ruaumoko program
ile gerekletirilmitir. Modellemede dm noktalarnn rijit davrand kabul
edilmitir. ereve sistemlerin her bir kat rijit diyagram olarak modellenmitir.
Bylece her bir kattaki dm noktalarnn ayn yatay yerdeitirmeyi yapt kabul
edilmitir. Dinamik analizde ktle matrisi olarak younlatrlm ktle matrisi
modeli, snm olarak da Rayleigh snm kullanlmtr. Zaman adm integrasyonu
Newmark n sabit ortalama ivme metodu kullanlarak gerekletirilmitir.

Kiriler, Gibersonun tek bileenli kiri modeli kullanlarak modellenmitir. Bu
modelde dorusal olmayan davran eleman u ksmlarndaki dnel yaylarla
salanmaktadr. Elemann dier ksmlar elastik kabul edilmektedir. Yani eleman
ularnda plastik mafsallar olumaktadr. Mafsal rijitlii ise elasto-plastik histeresis
kural ile temsil edilmektedir. Modellemede eleman ularnda rijit blgeler ve
eksenel deformasyonlar dikkate alnmamtr.
Kolonlar Ruaumoko da tanmlanan kiri-kolon elemanlar kullanlarak
modellenmitir. Bu elemanlarn kirilerde olduu gibi elasto-plastik davrandklar

206
varsaylmtr. Kolonlarn dorusal olmayan zellikleri iin exsenel kuvvet-moment
karlkl etki diyagramndan yararlanlmtr. Bu diyagram her iki eksene gre
simetriktir. Karlkl etki diyagram iin AISC-LRFD [8] de verilen denklemler
kullanlmtr.

1
9
8
+
p y
M
M
P
P
2 . 0 0
y
P
P


1
2
1
+
p y
M
M
P
P
1 2 . 0 <
y
P
P


Burada P/P
y
eksenel ykn eksenel yk tama kapasitesine orann, M/M
p
ise
momentin moment tama kapasitesine orann gstermektedir.
4. Analiz Sonular
Bu almada 3 ve 9 katl elik ereve sistemlerin Marmara ve Duzce
depreminin dou-bat ve kuzey-gney olmak zere 4 farkl ivme kayd iin dorusal
olmayan dinamik analizleri yaplmtr. Analizlerden elde edilen sonular tablo 1 de
verilmitir. Ayrca Marmara depreminin Yarmca istasyonu dou-bat bileeni iin
ereve sistemlerde taban kesme kuvvetinin tepe yerdeitirmesi ile deiimleri
gsterilmitir(ekil 3).

Burada elde edilen birinci moda ait doal titreim periyotlar literatrde verilen
deerlerden kk kmtr. Bunun nedeni, 3 katl ereve sistemde tm dm
noktalarnn rijit olarak modellenmesi, 9 katl ereve sistemde ise bodrum katnn
dikkate alnmamasdr.

Katlar aras greli yerdeitirmelere bakldnda 3 katl elik ereve sistemde,
dzce depreminin doru-bat bileeni hari maksimum greli katlar aras
yerdeitirmeler 2. katta meydana gelmitir. Dzce depremi dou-bat bileeni
kullanlarak yaplan analizde ise 3. katta gereklemitir. 9 katl ereve sistemde
maksimum greli katlar aras yerdeitirme iki ivme kayd iin 1. katta, iki ivme
kayd iinse 8. katta gereklemitir. Gerek 3 katl ereve sistemde gerekse 9 katl
ereve sistemde maksimum greli katlar aras yerdeitirme Dzce depremi dou-
bat bileeninden elde edilmitir. Szkonusu ivme kaydnn maksimum
ivmesi(0.513g) dier kaytlarn maksimum ivmelerine gre daha byktr.













207
Tablo 1. 3 ve 9 katl ereve sistemin analizinden elde edilen sonular
ereve
Sistem

Deprem


stasyon

MY(g)
max
b
V
(kN)
max
n
U
(cm)
max
(cm)
1
T (sn)
YarmcaD-B 0.230 5898.10 11.38 4.42 (2.kat)
Marmara
(1999)
YarmcaK-G 0.322 5421.20 12.19 4.64 (2.kat)
DzceD-B 0.513 6795.10 19.39 8.08 (3. kat)


3 Katl

Dzce
(1999)
DzceK-G 0.410 6607.40 15.74 6.53 (2.kat)


0.912
YarmcaD-B 0.230 9791.30 37.19 7.26 (1.kat)
Marmara
(1999)
YarmcaK-G 0.322 8211.40 35.81 5.24 (8.kat)
Dzce D-B 0.513 9846.90 51.42 9.60 (1.kat)


9 Katl

Dzce
(1999)
Dzce K-G 0.410 9880.90 37.77 7.09 (8. kat)


2.164
MY: Maksimum yer ivmesi V
b
: Taban kesme kuvveti U
n
: Tepe yerdeitirmesi : Greli katlararas
yerdeitirme

-6000
-4000
-2000
0
2000
4000
6000
8000
-0.12 -0.09 -0.06 -0.03 0 0.03 0.06 0.09 0.12
Un(m)
V
b
(
k
N
)
Yarmca D-B

(a) 3 katl ereve sistem
-10000
-7500
-5000
-2500
0
2500
5000
7500
10000
-0.4 -0.3 -0.2 -0.1 0 0.1 0.2 0.3 0.4
Un(m)
V
b
(
k
N
)
Yarmca D-B

(b) 9 katl ereve sistem
ekil 3. Taban kesme kuvvetinin Tepe yerdeitirmesi ile deiimi

FEMA 356[9] dokmannda katlar aras greli yerdeitirmelere bal olarak
birka performans seviyesi tanmlanmtr. Bu dokmanda; can gvenlii ve
gmenin nlenmesi gibi performans seviyeleri srasyla % 2.5 ve % 5 lik katlar
aras greli yerdeitirme oran ile snrlandrlmtr. almaya konu olan ereve
sistemlerde katlararas greli yerdeitirme 9.9 cm ye karlk gelmektedir. Dolays
ile ereve sistemler tm deprem kaytlar iin can gvenlii performans seviyesinde
kalmtr.


208
5. Sonular
Bu almada 3 katl4 aklkl ve 9 katl- 5 aklkl elik dzlem ereve
sistemin Marmara ve dzce depremleri iin dorusal olmayan zaman tanm alannda
analizleri yaplmtr. Her iki ereve sistemin tm deprem kaytlar iin FEMA 356
da verilen can gvenlii performans seviyesini amad belirlenmitir.

Kaynaklar

[1] Ik, B., Hafif elik Yaplarn Geleneksel Yaplar ile Benzerlikleri,
http://www.tucsa.org.tr,2001.
[2] Yllk Rapor, Demir elik reticileri Dernei, Ankara, 2002.
[3] Yardmc, N., TMH - Trkiye Mhendislik Haberleri, Say, 435, 2005.
[4] Carr, A., Ruaumoko, Software for Inelastic Dynamic Analysis. Department
of Civil Engineering, University of Canterbury, New Zealand, 2000.
[5] Gupta, A. ve Krawinkler, H., Behaviour of Ductile SMRFs at Various Seismic
Hazard Levels, Journal of Structural Engineering, Vol. 126, No. 1, pp. 98-106,
2000.
[6] Hasan, R., Xu, L. ve Grierson, D.E., Push-over analysis for performance-based
seismic design, Computers and Structures, Vol. 80, pp. 2483-2493, 2002.
[7] UBC, Structural Engineering Design Provisions, Uniform Building Code, vol. 2.
International Building Officials, 1994.
[8] American Institute of Steel Construction Manuel of Steel Construction, Load &
Resistance Factor Design, Vol. 1, Second Ed. USA, 1995.
[9] FEMA-356, Prestandard and Commentary for The Seismic Rehabilitation of
Buildings, Federal Emergency Management Agency, U.S.A, 2000.

209
UZAY KAFES ELK SSTEMLERN
STOKASTK SONLU ELEMAN ANALZ

Alemdar BAYRAKTAR
1
, zlem AVDAR
2
, Hasan Basri BAAA
1
, Ahmet AVDAR
2

1
KT, Mh. Fak., naat Mh. Bl., Trabzon
2
KT, Gmhane Mh. Fak., n. Mh. Bl., Gmhane

zet

Bu almada uzay elik bir kulenin stokastik ve deterministik analizi
gerekletirilmitir. Analitik analizlerde sonlu elemanlar yntemine dayal
Perturbation yntemi ile saysal bir hesaplama yapan Monte Carlo Simlasyon
(MCS) yntemi kullanlmakta ve bu iki yntemin formlasyonu genel hatlaryla
verilmektedir. Uzay kafes elik sistem rnei zerinde rastgele deiken olarak
elastisite modl ve kesit alan alnarak, farkl ykleme durumlar (dey, yatay ve
bileik) iin ayr ayr stokastik ve deterministik analizler gerekletirilmitir.
Stokastik analiz sonular, Perturbation yntemi iin FORTRAN tabanl bilgisayar
program kullanlarak; Monte Carlo yntemi iin ise yine FORTRAN dilinde yazlan
ayr bir program ile elde edilmitir. Sonulara gre, deiim katsaysnn (COV)
%10-15 deerlerine kadar olan durumlarda, Perturbation ynteminden elde edilen
deerlerin Monte Carlo ynteminden elde edilen sonulara ok yakn olduu
grlmtr. Ayrca, COV deerinin artmasnn, deterministik sonular ile stokastik
sonular arasndaki fark arttrd gzlemlenmitir.

Anahtar Kelimeler: Stokastik sonlu elemanlar yntemi, Monte Carlo yntemi, uzay
kafes, Perturbation yntemi.

1. Giri

Geleneksel yapsal zmleme bir yapnn geometrik yerleimi ve malzeme
zelliklerinin belirli olduu varsaym esas alnarak yaplmaktadr. Ancak tasarm
deerlerinin kesin olarak belirlenememesinden dolay yapdan beklenen davran ile
yapnn gsterdii davran arasnda farkllklar ortaya kmaktadr. 1960l yllara
kadar benimsenen yapsal kabullere, ilk olarak Soong ve Bogdanoff [1]
gerekletirdikleri bir almayla yeni bir bak as kazandrarak; yapsal bir
sistemin rastgele zellikleri olduu kabuln ortaya koymulardr. Belirsiz
parametreler dikkate alnarak yaplan yapsal zmlemelerde Perturbation ve Monte
Carlo yntemi olarak adlandrlan iki yntem kullanlmaktadr. Perturbation yntemi
yapsal zelliklerdeki kk istatistiksel deiimleri ele alarak problemin zmne
gitmektedir. Monte Carlo yntemi ise yapsal zelliklerdeki byk istatistiksel
deiimleri ele almaktadr. Her iki tekniinde problemin doasna bal olarak baz
avantajlar ve dezavantajlar bulunmaktadr. Bu yntemler ve uygulama alanlar
hususunda birok alma mevcut olup genellikle ele alnan problem her iki ynteme
gre zm gerekletirilip sonularn doruluu mukayese edilmektedir.

Vanmarcke ve Grigoriu [2] basit bir kiriin stokastik sonlu eleman analizini
gerekletirmitir. Ikeda vd. [3] yaptklar almada malzeme ve yaplarn
dayanmlarndaki belirsizlik ve bu belirsizlik zerinde dallanmann etkisi zerinde
durmulardr. almalarnda maksimum dayanmn olaslkl deiimini ifade etmek
iin balangtaki yetersizliin stokastikliinin teorisini bir yetersizlik duyarll
kural ile kullanmlardr. Bu yntemin uygulanabilirliini gsterebilmek iin de

210
geni kapsaml bir kafes kubbe rneini analiz etmilerdir. Perturbation yntemini
kullanarak Zhang ve Cheng [4] rastgele zmlerin standart sapmalarnn
deerlendirilmesi iin bir basit formlasyon tretmilerdir.

Banik [5] Perturbation ve Monte Carlo yntemini uzay kafes bir kuleye her
iki metodun karmndan oluan yntemi ise deprem etkisine maruz kalan belirsiz
rijitlikli ok katl bir yapnn dinamik analizini gerekletirmek iin kullanmtr.
almann sonucunda yapsal zelliklerdeki belirsizliklere bal olarak yap
davrannda nemli bir deiim olabilecei sonucuna varlmtr. Doltsinis ve Kang
[6] farkl sayda ubuk elemanlardan oluan kafes bir yapnn stokastik analizini
gerekletirmilerdir. ubuk elemanlarn kesit alanlar ve elastisite modl rastgele
deiken olarak dikkate alnmtr. Analizler sonucunda elde edilen veriler Monte
Carlo ynteminden elde edilen sonularla mukayese edilmitir. Paola [7] ise dm
noktalarna deterministik ykler etkiyen ve eitli elemanlarnda belirsizlikler olan
lineer elastik kafes sistemin olaslkl tanmlamasna yeni bir yaklam getirmitir.
Allegri vd. [8] yaptklar almada uzay uygulamalar iin byk kompozit
kafeslerin yapsal tepkisi zerine mekanik belirsizliklerin etkilerini modellemek iin
bir karma teknik sunmulardr.

Bu almada statik (yatay, dey ve bileik) ykler altndaki uzay kafes elik
sistemine sahip bir yapnn zmlemeleri, deterministik ve stokastik sonlu eleman
yntemlerine gre FORTRAN esasl bir bilgisayar program kullanlarak
gerekletirilmitir. ubuk kesit alan (A) ve elastisite modl (E) rastgele deiken
olarak seilerek her bir deikene gre ayr ayr stokastik statik analizleri yaplmtr.
Perturbation ve Monte Carlo yntemleriyle elde edilen sonular birbirleriyle ve
deterministik sonularla karlatrlmaktadr.

1.1. Stokastik Sonlu Elemanlar Yntemi

Deiken sistem parametreleriyle, olaslkl zmleme yapma
yntemlerinden biri olan stokastik sonlu elemanlar yntemi, deiken zellikli
yaplarn tepki frekanslarn tahmin etmek iin gelitirilmitir. Stokastik sonlu
elemanlar yntemi, yapsal sistemdeki belirsizlikleri karlamak iin Perturbation
teknii veya ksmi trev yntemi kullanlarak sonlu elemanlar yntemi
formlasyonlarnn deitirilmesinden ibarettir. Temel deikenler stokastik olduu
iin deterministik analiz boyunca hesaplanan her nitelik ayrca stokastiktir. Bu
nedenle stokastik tepkileri elde etmek iin, temel deikenlerin stokastik deiimi
asndan, deterministik analizin her admndaki niceliklerin stokastik deiiminin
hesaba katlmas gerekmektedir. Bu temel fikir uygulamas basit gibi grnmesine
ramen bunu gerekletirmek olduka gtr. nk temel deikenler asndan
deiik niceliklerin ksmi trevlerinin byk matris toplamlar gibi olduka kark
hesaplar iermektedir. Bu eksiklikleri ortadan kaldrmak ve istenilen yntemi elde
etmek iin stokastik sonlu elemanlarda iki yntem kullanlmaktadr : (1) Perturbation
yntemi (2) Monte Carlo yntemi.

1.1.1. Perturbation Yntemi

Perturbation yntemi belirsiz parametrelerle yapsal analizi gerekletirmek
iin yaygn olarak kullanlan bir tekniktir. 1960l yllardan beri Perturbation yntemi
stokastik problemleri zmek iin etkili bir yntem olarak belirlenmitir.

211
Perturbation yntemi ortalama deer parametrelerine gre davranlar,
Taylor serileri alm asndan ktle matrislerini ve rijitlik matrisini hesaplamak
iin gelitirilmi bir yntemdir. Taylor serileri genellikle birinci derece iin
aklanmtr. Dolaysyla bu yntem birinci derece Perturbation yntem olarak
adlandrlmtr.
Tek rastgele deikenli sistemin statik davrann tanmlayan Perturbation
esasl stokastik sonlu eleman denklemleri [9]:

Sfrnc derece : ) b ( Q ) b ( q ) b ( K
0 0 0 0 0 0
l l l
= (1)
Birinci derece : ) b ( q ) b ( K ) b ( Q ) b ( q ) b ( K
0 0 0 , 0 , 0 , 0 0
l l l l l

= (2)

kinci derece : | |

=
b
0 0 0 , 0 , 0 , 0 , 0 ) 2 ( 0 0
S ) b ( q ) b ( K ) b ( q ) b ( K 2 ) b ( Q ) b ( q ) b ( K
l l l l l l l
(3)

Yukarda verilen denklem takmnda N ,...., 2 , 1 = ve N ,..., 2 , 1 = olmak
zere; ) b ( q
0 0
l
, N lineer edeer cebirsel denklemin bir sistemi (
0
terim), ) b ( q
0 ,
l

,
N lineer edeer cebirsel denklemin N sistemleri (
1
terim) ve ) b ( q
0 ) 2 (
l
, N lineer
edeer cebirsel denklemin bir sistemini (
2
terim ) gstermekte ve



=
b
0 , 0 ) 2 (
S ) b ( q ) b ( q
l l
(4)

ifadesine eittir.
Burada
0
b
l
,
0
K

,
0
Q

,
0
q

ve

b
S srasyla; dm noktas rastgele deikeni,
rijitlik matrisi, yk vektr, yerdeitirme ve dm noktas rastgele deikenlerinin
kovaryans matrisini ifade etmektedir.

1.1.2. Monte Carlo Yntemi

Monte Carlo Yntemi, herhangi bir fiziksel test yapmadan saysal olarak
sonu retmek amacyla kullanlan zel bir tekniktir. Bu yntem, X deikenine ait
olaslk younluk fonksiyonuna gre retilen bir grup rastgele deerlerle ilem
yapmaktadr. Deiken iin seilen rastgele deerler X={x
1
, x
2
, x
3
, x
N
} vektr ile
gsterilebilir. Burada N, simulasyon saysn gstermektedir. Bu yntemde, her bir X
deeri iin rijitlik ve ktle matrisleri oluturulmakta ve yerdeitirme ve gerilme
deerleri hesaplanmaktadr. N simulasyonun sonunda deikene ait her bir rastgele
deer iin yerdeitirme ve gerilme vektrleri elde edilmektedir.
{ } { } { } { } { }
N 3 2 1
u ,..., u , u , u yerdeitirme vektrlerini, { } { } { } { } { }
N 3 2 1
,..., , , gerilme
vektrlerini gstermek zere yerdeitirmenin ve gerilmenin beklenen deerleri
(ortalama deerleri);

{ }
{ }

=
=
N
1 i
i u
u
N
1
(5)

{ }
{ }

=
N
1 i
i
N
1
(6)
formlleri ile hesaplanmaktadr

212
A1
A1
A1
A1
B1

50kN
50kN
50kN
50kN
C
4m
4m
3m
3m
50kN
50kN
50kN
50kN
2. Saysal Uygulama

Bu almada, statik ykler altndaki uzay kafes elik sistemine sahip bir
yapnn zmlemeleri deterministik ve stokastik sonlu eleman yntemlerine gre
gerekletirilmektedir. Bu amala rnek bir uzay kafes yap seilmitir (ekil 1).
Stokastik analizde, uzay kafes sisteminin yerdeitirme ve kesit tesir (gerilme)
deerleri, kesitin (A) ve malzeme zelliklerinin (E) farkl belirsizlikleri kullanlarak
Perturbation ve Monte Carlo yntemleriyle elde edilmektedir. Bu iki yntemden elde
edilen sonular birbiriyle ve deterministik sonular ile karlatrlmtr. Uzay kafes
sisteminin analizlerde kullanlan malzeme ve kesit zellikleri Tablo 1de
verilmektedir.
Perturbation yntemine dayal analizler, FORTRAN tabanl bilgisayar
program kullanlarak; Monte Carlo yntemine dayal analizlerinde ise ayr bir
FORTRAN program hazrlanarak gerekletirilmitir. Her bir rastgele deiken iin
5 farkl (0.05, 0.10, 0.15, 0.20 ve 0.25) deiim katsaysna (COV) gre dey yk,
yatay yk ve hem yatay hem de dey yk (bileik ykleme hali) olmak zere
farkl ykleme durumu iin sonular elde edilmitir. Mutlak deerce dm noktas
en byk yerdeitirme deerleri ve mutlak deerce en byk kesit tesirleri (gerilme)
Perturbation ve Monte Carlo yntemi iin grafiklerle ve tablolarla gsterilmekte
ayrca mukayeseleri sunulmaktadr. Monte Carlo yntemi (MCS) 10000 simlasyon
(rnekleme) says iin gerekletirilmitir. Sonular, MCS ynteminden elde edilen
kesin sonulara gre yorumlanmtr.


























ekil 1. Bileik yk altnda rnek uzay kafes elik yap ve kesit zellikleri


213
Mutlak Deerce Maksimum Dey
Yerdeitirme (mm)
COV
Perturbation MCS Deterministik
0.05 3.110 3.111
0.10 3.129 3.136
0.15 3.160 3.179
0.20 3.204 3.246
0.25 3.260 3.356
3.103

Tablo 1. Uzay Kafes Sistemin ubuk Kesit ve Malzeme zellikleri
ubuk grubu Kesit Kesit alan
Elastisite
Modl
Birim Hacim
Arlk
Alt dzeydeki ke elemanlar 3.0x10
-4
m
2
st dzeydeki ke elemanlar 3.0x10
-4
m
2

Alt dzeydeki diyagonal elemanlar 3.0x10
-4
m
2

st dzeydeki diyagonal elemanlar
A
1
3.0x10
-4
m
2

Alt dzeydeki yatay elemanlar B
1
1.5x10
-4
m
2

st dzeydeki yatay elemanlar C
1
0.8x10
-4
m
2

2.0x10
11
N/m
2
78.60 kN/m
3

2.1. Dey ykleme durumu

ekil 2de grld gibi dey ykler etkisi altnda gerekletirilen
analizlerde elde edilen sonulara gre Enin rastgele deiken olduu durumda COV
deeri bydke MCS ve Perturbation ynteminden elde edilen yerdeitirme
deerleri birbirinden uzaklamaktadrlar. En fazla uzaklamann meydana geldii
%25 COV deeri iin, yerdeitirmelerde %2.8 lik bir sapma meydana gelmitir.
Ancak gerilme deerlerinde, yerdeitime deerlerine gre daha az sapma
olumutur. En byk farkn meydana geldii yerde %1 orannda bir deiim
grlmektedir (ekil 3). ki stokastik yntem deterministik ynteme gre
deerlendirildiinde ise hem gerilme hem de yerdeitirme iin deterministik
yntemden elde edilen deerler COV deeri bydke birbirinden uzaklamaktadr.

0 0.05 0.1 0.15 0.2 0.25 0.3
COV
3.05
3.10
3.15
3.20
3.25
3.30
3.35
3.40
M
u
t
l
a
k

D
e

e
r
c
e

M
a
k
s
i
m
u
m

Y
e
r
d
e

t
i
r
m
e

(
m
m
)
MCS
Perturbation

ekil 2. Dey ykleme durumunda rastgele deiken E iin COVa gre mutlak
deerce maksimum dey yerdeitirme deiimi








214
Mutlak Deerce Maksimum
Gerilme (N/m
2
)
COV
Perturbation MCS Deterministik
0.05 84118572 83962256
0.10 84630153 84012056
0.15 85482789 84102720
0.20 86676479 84244376
0.25 88211222 84462024
83948045
Mutlak Deerce Maksimum Dey
Yerdeitirme (mm)
COV
Perturbation MCS Deterministik
0.05 3.1116 3.1036
0.10 3.1358 3.1357
0.15 3.1762 3.1787
0.20 3.2328 3.2463
0.25 3.3055 3.3563
3.1035
0 0.05 0.1 0.15 0.2 0.25 0.3
COV
8.3E+007
8.4E+007
8.5E+007
8.6E+007
8.7E+007
8.8E+007
8.9E+007
9.0E+007
9.1E+007
9.2E+007
M
u
t
l
a
k

D
e

e
r
c
e

M
a
k
s
i
m
u
m

G
e
r
i
l
m
e

(
N
/
m
2
)
MCS
Perturbation

ekil 3. Dey ykleme durumunda rastgele deiken E iin COVa gre mutlak
deerce maksimum gerilme deiimi

Rastgele deiken en kesit alan (A) iin elde edilen sonular da hem
yerdeitirme deerleri hem de gerilme deerleri iin Perturbation ve MCS yntemi
birbiri ile paralellik gstermektedir (ekil 4-5). ki yntem arasndaki en byk fark
%25 COV iin yerdeitirmelerde %1.5, gerilmelerde %1 olarak grlmektedir.
COV deeri arttka stokastik yntemlerden elde edilen sonular ile deterministik
analizden elde edilen sonular birbirinden uzaklamaktadr.

0 0.05 0.1 0.15 0.2 0.25 0.3
COV
3.05
3.10
3.15
3.20
3.25
3.30
3.35
3.40
M
u
t
l
a
k

D
e

e
r
c
e

M
a
k
s
i
m
u
m

Y
e
r
d
e

t
i
r
m
e

(
m
m
)
MCS
Perturbation

ekil 4. Dey ykleme durumunda rastgele deiken A iin COVa gre mutlak
deerce maksimum dey yerdeitirme deiimi







215
Mutlak Deerce Maksimum
Gerilme (N/m
2
)
COV
Perturbation MCS Deterministik
0.05 84177931 83950728
0.10 84867590 84816208
0.15 86017022 85973336
0.20 87626226 87793536
0.25 89695203 90749192
83948045
Mutlak Deerce Maksimum Yatay
Yerdeitirme (mm)
COV
Perturbation MCS Deterministik
0.05 49.065 49.085
0.10 49.388 49.469
0.15 49.925 50.148
0.20 50.678 51.217
0.25 51.646 52.955
48.958
0 0.05 0.1 0.15 0.2 0.25 0.3
COV
8.3E+007
8.4E+007
8.5E+007
8.6E+007
8.7E+007
8.8E+007
8.9E+007
9.0E+007
9.1E+007
9.2E+007
M
u
t
l
a
k

D
e

e
r
c
e

M
a
k
s
i
m
u
m

G
e
r
i
l
m
e

(
N
/
m
2
)
MCS
Perturbation

ekil 5. Dey ykleme durumunda rastgele deiken A iin COVa gre mutlak
deerce maksimum gerilme deiimi

2.2. Yatay ykleme durumu

Yatay ykler etkisi altnda gerekletirilen analizlerde elde edilen sonulara
gre Enin rastgele deiken olduu durumda COV deeri bydke dey
ykleme durumunda olduu gibi MCS ve Perturbation ynteminden elde edilen
yerdeitirme deerleri birbirinden uzaklamaktadrlar (ekil 6). %25 COV iin, iki
stokastik yntemden elde edilen yatay yerdeitirmelerde %2 lik bir fark
olumaktadr. Gerilme deerlerinde ise %25 COV iin %4.6 orannda Perturbation
ynteminden elde edilen deerlerin MCS deerlerinden uzaklat grlmtr
(ekil 7). COV arttka MCS ve Perturbation ynteminden elde edilen deerler,
deterministik analizden elde edilen deerlerden uzaklamaktadr.

0 0.05 0.1 0.15 0.2 0.25 0.3
COV
48.50
49.00
49.50
50.00
50.50
51.00
51.50
52.00
52.50
53.00
53.50
M
u
t
l
a
k

D
e

e
r
c
e

M
a
k
s
i
m
u
m

Y
e
r
d
e

t
i
r
m
e

(
m
m
)
MCS
Perturbation

ekil 6. Yatay ykleme durumunda rastgele deiken E iin COVa gre mutlak
deerce maksimum yatay yerdeitirme deiimi



216
Mutlak Deerce Maksimum
Gerilme (N/m
2
)
COV
Perturbation MCS Deterministik
0.05 340684565 340030208
0.10 342769831 340172320
0.15 346245275 340432736
0.20 351110895 340838688
0.25 357366692 341455392
339989477

Mutlak Deerce Maksimum Yatay
Yerdeitirme (mm)
COV
Perturbation MCS Deterministik
0.05 49.105 49.085
0.10 49.546 49.469
0.15 50.282 50.148
0.20 51.312 51.217
0.25 52.637 52.955
48.958
0 0.05 0.1 0.15 0.2 0.25 0.3
COV
3.3E+008
3.4E+008
3.5E+008
3.6E+008
3.7E+008
3.8E+008
3.9E+008
M
u
t
l
a
k

D
e

e
r
c
e

M
a
k
s
i
m
u
m

G
e
r
i
l
m
e

(
N
/
m
2
)
MCS
Perturbation

ekil 7. Yatay ykleme durumunda rastgele deiken E iin COV katsaysna gre
mutlak deerce maksimum gerilme deiimi


Rastgele deiken en kesit alan (A) iin elde edilen sonular da hem
yerdeitirme deerleri hem de gerilme deerleri iin Perturbation ve MCS yntemi
birbiri ile paralellik gstermektedir (ekil 8-9). ki yntem arasndaki en byk fark
%25 COV iin yerdeitirmelerde %0.6, gerilmelerde %1.6 olarak grlmektedir.
COV deeri arttka stokastik yntemlerden elde edilen sonular ile deterministik
analizden elde edilen sonular birbirinden uzaklamaktadr.


0 0.05 0.1 0.15 0.2 0.25 0.3
COV
48.50
49.00
49.50
50.00
50.50
51.00
51.50
52.00
52.50
53.00
53.50
M
u
t
l
a
k

D
e

e
r
c
e

M
a
k
s
i
m
u
m

Y
e
r
d
e

t
i
r
m
e

(
m
m
)
MCS
Perturbation

ekil 8. Yatay ykleme durumunda rastgele deiken A iin COV katsaysna gre
mutlak deerce maksimum yatay yerdeitirme deiimi








217


Mutlak Deerce Maksimum Yatay
Yerdeitirme (mm)
COV
Perturbation MCS Deterministik
0.05 49.025 49.044
0.10 49.347 49.427
0.15 49.885 50.107
0.20 50.638 51.175
0.25 51.606 52.912
48.917
Mutlak Deerce Maksimum
Gerilme (N/m
2
)
COV
Perturbation MCS Deterministik
0.05 340857732 340864384
0.10 343462496 343512480
0.15 347803771 348205760
0.20 353881554 355586528
0.25 361695847 367579808
339989477
0 0.05 0.1 0.15 0.2 0.25 0.3
COV
3.35E+008
3.40E+008
3.45E+008
3.50E+008
3.55E+008
3.60E+008
3.65E+008
3.70E+008
M
u
t
l
a
k

D
e

e
r
c
e

M
a
k
s
i
m
u
m

G
e
r
i
l
m
e

(
N
/
m
2
)
MCS
Perturbation

ekil 9. Yatay ykleme durumunda rastgele deiken A iin COVa gre mutlak
deerce maksimum gerilme deiimi


2.3. Bileik ykleme durumu

Bileik ykleme (dey ve yatay ykn ayn anda etkimesi) altnda yaplan
analizlerde Enin rastgele deiken olduu durumda COV deeri arttka, MCS ve
Perturbation ynteminden elde edilen mutlak deerce en byk yatay yerdeitirme
deerlerinin birbirine yakn kt grlmektedir (ekil 10). Gerilme deerlerinde
ise yerdeitirmeye gre daha farkl kt grlmektedir (ekil 11). %25 COV iin
yatay yerdeitirmelerde %2.5 orannda, gerilmede ise %4.9 orannda perturbation
deerlerinin MCS deerlerine yaklat grlmtr.

0 0.05 0.1 0.15 0.2 0.25 0.3
COV
48.50
49.00
49.50
50.00
50.50
51.00
51.50
52.00
52.50
53.00
53.50
M
u
t
l
a
k

D
e

e
r
c
e

M
a
k
s
i
m
u
m

Y
e
r
d
e

t
i
r
m
e

(
m
m
)
MCS
Perturbation

ekil 10. Bileik ykleme durumunda rastgele deiken E iin COVa gre mutlak
deerce maksimum yatay yerdeitirme deiimi







218


Mutlak Deerce Maksimum Yatay
Yerdeitirme (mm)
COV
Perturbation MCS Deterministik
0.05 49.063 49.044
0.10 49.501 49.428
0.15 50.231 50.107
0.20 51.252 51.175
0.25 52.566 52.912
48.917
Mutlak Deerce Maksimum
Gerilme (N/m
2
)
COV
Perturbation MCS Deterministik
0.05 409494017 408666656
0.10 412070123 408778016
0.15 416363632 408979936
0.20 422374545 409291648
0.25 430102861 409766080
408635316

0 0.05 0.1 0.15 0.2 0.25 0.3
COV
4.0E+008
4.1E+008
4.2E+008
4.3E+008
4.4E+008
4.5E+008
M
u
t
l
a
k

D
e

e
r
c
e

M
a
k
s
i
m
u
m

G
e
r
i
l
m
e

(
N
/
m
2
)
MCS
Perturbation

ekil 11. Bileik ykleme durumunda rastgele deiken E iin COVa gre mutlak
deerce maksimum gerilme deiimi


Kesit alan (A) rastgele deikeni iin iki stokastik yntemden elde edilen
sonulara gre hem yerdeitirme hem de gerilme deerlerinin birbirine yakn
olduu grlmektedir (ekil 12-13). %25 COV iin yatay yerdeitirme deerlerinde
%0.6 orannda, gerilmelerde ise %1.9 orannda bir yaknsama elde edilmitir.


0 0.05 0.1 0.15 0.2 0.25 0.3
COV
48.50
49.00
49.50
50.00
50.50
51.00
51.50
52.00
52.50
53.00
53.50
M
u
t
l
a
k

D
e

e
r
c
e

M
a
k
s
i
m
u
m

Y
e
r
d
e

t
i
r
m
e

(
m
m
)
MCS
Perturbation

ekil 12. Bileik ykleme durumunda rastgele deiken A iin COVa gre mutlak
deerce maksimum yatay yerdeitirme deiimi













219
Mutlak Deerce Maksimum
Gerilme (N/m
2
)
COV
Perturbation MCS Deterministik
0.05 409637200 409696768
0.10 412642854 412901504
0.15 417652277 418580768
0.20 424665469 427511584
0.25 433682428 442051808
408635316
0 0.05 0.1 0.15 0.2 0.25 0.3
COV
4.05E+008
4.10E+008
4.15E+008
4.20E+008
4.25E+008
4.30E+008
4.35E+008
4.40E+008
4.45E+008
M
u
t
l
a
k

D
e

e
r
c
e

M
a
k
s
i
m
u
m

G
e
r
i
l
m
e

(
N
/
m
2
)
MCS
Perturbation

ekil 13. Bileik ykleme durumunda rastgele deiken A iin COV katsaysna gre
mutlak deerce maksimum gerilme deiimi

3. Sonular

Bu almada, iki katl uzay elik bir kulenin stokastik ve deterministik
analizi gerekletirilmitir. Stokastik analiz iin Perturbation ve Monte Carlo
yntemleri kullanlarak, farkl COV deerleri dikkate alnarak elastisite ve kesit alan
deikenlerine gre yerdeitirme ve gerilme sonular, yatay, dey ve bileik
ykleme durumlar iin elde edilmitir. Bu iki yntemden elde edilen sonular
birbiriyle ve deterministik sonularla karlatrlm ve sonular aada
sralanmtr.

Elde edilen btn sonularda, COV deerinin %10-%15 oranna kadar
Perturbation ynteminden elde edilen sonularn, MCS ynteminden elde edilen
sonulara ok yakn olduu grlmektedir.
elik malzemesinin hem kesit alan hem de elastisite modl iin COV
deerlerinin en yksek %10 dzeyinde olabilecei dnldnde, rastgele
deiken olarak elastisite veya kesit alannn dikkate alnmas durumunda,
Perturbation ynteminin MCS yntemi yerine kullanlabilecei grlmtr.
COV deeri arttka, deterministik ile stokastik analiz sonular arasndaki farkn
artt grlmektedir.

4. Kaynaklar

[1] Soong, T.T., ve Bogdanoff, J.L., 1963. On the Natural Frequency a
Disordered Linear Chain of N-Degrees of Freedom, International Journal of
Mechanical Sciences, Vol.6, pp. 225-237.
[2] Vanmarcke, E., ve Grigoriu, M., 1983. Stochastic Finite Element Analysis of
Simple Beam, Journal of Engineering Mechanics, ASCE, 109(5), pp. 1203-
1214.
[3] Ikeda K., Murota K., Maruyama K. ve Yasunami H., 1998. Uncertainity in the
strength of materials and structures, Computers and Structures, 67, 71-82.
[4] Zhang, L. Ve Chen, S., 1991. The Standart Deviations of the Eigensolutions
for Random MDOF Systems, Computers and Structures, Vol. 39, pp. 603-
607.


220
[5] Banik S., S., 2003. Dynamic analysis of structures with uncertain properties,
PhD Thesis, University of Windsor, Canada.
[6] Doltsinis, I. and Kang, Z.,2004. Robust design of structures using
optimization methods, Comput. Methods Appl. Mech. Engrg. 193, 2221
2237.
[7] Paola M., D., 2004. Probabilistic analysis of truss structures with uncertain
parameters (virtual distortion method approach), Probabilistic Engineering
Mechanics, 19, 321329.
[8] Allegri, G., Corradi, S., and Marchetti, M., 2006. Stochastic Analysis of the
Vibrations of an Uncertain Composite Truss for Space Applications,
Composites Science and Technology , 66, 273282.
[9] Kleiber, M. and Hien, T., 1992. The Stochastic Finite Element Method, John
Wiley and Sons, New York, NY.