m

c
b a
e

(9.29)
Zgodnie z rys. 9.11 konstrukcja kierunku wspomnianej stycznej, niezbdna do
wykrelenia wstgi waha, polega na odoeniu od prostej PB w punkcie P kta lub kta
od prostej PA. Zasada konstrukcji drugiej wstgi waha (dla elementu wcicia liniowego)
zostaa podana poprzednio.
Innym rodzajem wcicia kombinowanego jest wcicie
ktowe, zwane wciciem w bok, ktre wystpi wtedy, gdy
w trjkcie ABP (rys. 9.12) zostanie wykonany pomiar ktw
oraz . Pomierzone wielkoci s wprawdzie jednorodne, lecz
element jest obserwacj typow dla ktowego wcicia w przd,
za kt stanowi element wyznaczajcy wcicia wstecz. Po
obliczeniu kta jako dopenienia ktw: , do 180, rachunek
wcicia w bok przebiega tak samo jak dla typowego wcicia
w przd.
Przy jednakowej dokadnoci pomiaru obu ktw bd
redni pooenia punktu P wyznaczonego wciciem w bok
wyraa si wzorem:

2 2
sin sin
sin

m c
m
P
(9.30)
Figur bdw metody analityczno-graficznej otrzymamy po obliczeniu i wykreleniu
podanymi wczeniej sposobami wstg waha dla elementw: wci: w przd dla kta
oraz wstecz dla kta .
9.6. Wcicie wstecz
Pojedyncze wcicie wstecz polega na
wyznaczeniu wsprzdnych punktu wcinanego P na
podstawie ktw: ,

(lub
1
,
2
) pomierzonych na
stanowisku P do trzech punktw A, B, C o znanych
wsprzdnych (rys. 9.13). Zadanie to ma tylko jedno
rozwizanie, poniewa zawiera dwie obserwacje
niezbdne do okrelenia dwu niewiadomych X
P
, Y
P
(n=u=2). Nazwa wcicia pochodzi od nazw
celowych, zwanych celowymi wewntrznymi lub
celowymi wstecz, ktre cz stanowisko pomiarowe,
ktrym jest szukany punkt P, z punktami znanymi.
Dla rozwizania wcicia wstecz opracowano
bardzo wiele metod rachunkowych i graficznych.
Spord nich do najbardziej znanych nale sposoby: Sneliusa-Pothenota (Kstnera),
Delambre'a, Collinsa, Ansermeta, Cassiniego a take inne, opisane szczegowo
w literaturze geodezyjnej (w tym rwnie wasne rozwizanie autora tego podrcznika).
Rozwizanie wcicia wstecz sposobem klasycznym (sposobem Kstnera), znanym
take jako zagadnienie Sneliusa-Pothenota, polega na znalezieniu ktw pomocniczych: ,
(rys. 9.14) i sprowadzeniu zadania do typowego wcicia w przd, ktre dla kontroli
242

2
P
A
B
C
Rys. 9.13. Wcicie wstecz
P
A
B

Rys. 9.12. Wcicie w

bok
mona wyliczy dwukrotnie z obu baz: AB = a oraz
BC = b.
Znajomo wsprzdnych punktw A, B, C
pozwala na obliczenie kta (ABC ), wyznaczenie
dugoci: a = AB, b = BC i azymutw tych bokw. Po
wprowadzeniu oznacze: = PBA oraz =PCB
na podstawie sumy ktw w czworoboku ABCP
mona napisa:
+ + + + = 360
std: + = 360 (+ + )
Poowa sumy ktw pomocniczych wyniesie wic:
| | ) ( 360
2
2
1
| o

+ + =
+
(9.31)
Celem dalszego postpowania prowadzcego do okrelenia wartoci ktw , ,
jest wyznaczenie poowy rnicy tych ktw.
Na podstawie twierdzenia sinusw w trjktach ABP i BCP mona dwukrotnie
zapisa wzory na dugo ich wsplnego boku BP, a nastpnie zrwna ze sob prawe
strony obu rwna:

o
sin
sin
sin
sin
=
b a
Przeksztacenie tej rwnoci daje nastpujc proporcj:
sin : sin

=

(a

sin |

)

:

(b

sin o)
Wyraenie wystpujce po prawej stronie powyszego rwnania jest znan
wielkoci, ktra stanowi tangens pewnego, pomocniczego kta , za sposb obliczenia
funkcji tg okrela wzr:
o
|

sin
sin
tg

=
b
a
(9.32)
lecz jednoczenie:
tg =

sin
sin
, (9.32

a)
a wic:
tg (45) =

sin sin
sin sin
sin
sin
1
sin
sin
1
tg 1
tg 1
+

=
+

=
+

Na podstawie znanych wzorw trygonometrycznych na rnic i sum sinusw

ktw moemy napisa:
sin sin =
2
cos
2
sin 2
+

oraz
243

P
A
B
C
Rys. 9.14. Kty pomocnicze ,

b
a

mona wyliczy dwukrotnie z obu baz: AB = a oraz

BC = b.
Znajomo wsprzdnych punktw A, B, C
pozwala na obliczenie kta (ABC ), wyznaczenie
dugoci: a = AB, b = BC i azymutw tych bokw. Po
wprowadzeniu oznacze: = PBA oraz =PCB
na podstawie sumy ktw w czworoboku ABCP
mona napisa:
+ + + + = 360
std: + = 360 (+ + )
Poowa sumy ktw pomocniczych wyniesie wic:
| | ) ( 360
2
2
1
| o

+ + =
+
(9.31)
Celem dalszego postpowania prowadzcego do okrelenia wartoci ktw , ,
jest wyznaczenie poowy rnicy tych ktw.
Na podstawie twierdzenia sinusw w trjktach ABP i BCP mona dwukrotnie
zapisa wzory na dugo ich wsplnego boku BP, a nastpnie zrwna ze sob prawe
strony obu rwna:

o
sin
sin
sin
sin
=
b a
Przeksztacenie tej rwnoci daje nastpujc proporcj:
sin : sin

=

(a

sin |

)

:

(b

sin o)
Wyraenie wystpujce po prawej stronie powyszego rwnania jest znan
wielkoci, ktra stanowi tangens pewnego, pomocniczego kta , za sposb obliczenia
funkcji tg okrela wzr:
o
|

sin
sin
tg

=
b
a
(9.32)
lecz jednoczenie:
tg =

sin
sin
, (9.32

a)
a wic:
tg (45) =

sin sin
sin sin
sin
sin
1
sin
sin
1
tg 1
tg 1
+

=
+

=
+

Na podstawie znanych wzorw trygonometrycznych na rnic i sum sinusw

ktw moemy napisa:
sin sin =
2
cos
2
sin 2
+

oraz
243

P
A
B
C
Rys. 9.14. Kty pomocnicze ,

b
a

sin + sin =
2
sin
2
cos 2

std:
tg(45 ) =
2
tg
1
2
tg
2
sin
2
cos 2
2
cos
2
sin 2

Po prostym przeksztaceniu zapiszemy rwnanie na obliczenie tangensa poowy

rnicy ktw pomocniczych , :
) 45 ( tg
2
tg
2
tg

(9.33)
Na podstawie wartoci poowy sumy i poowy rnicy ktw , moemy teraz
wyznaczy oba poszukiwane kty pomocnicze:
2 2

(9.34)
2 2

(9.35)
Znajc wartoci kta i elementw trjkta ABP, obliczymy kt
*
, a nastpnie
wsprzdne punktu P wedug znanej procedury wcicia w przd. W ssiednim trjkcie
BCP po uprzednim okreleniu kta mona dla kontroli rachunku rozwiza drugie
wcicie w przd. Po obliczeniu ktw: , moemy te sprawdzi, czy suma tych ktw
jest rwna obliczonemu wczeniej ktowi . Ostateczna kontrola wyznaczenia
wsprzdnych punktu P polega na obliczeniu ze
wsprzdnych przynajmniej jednego danego kta
np. APB = , BPC = lub APC = + .
Wcicie wstecz jest konstrukcj
niewyznaczaln w przypadku, gdy na okrgu
opisujcym trjkt utworzony przez punkty znane:
A,

B,

C

, zwanym okrgiem niebezpiecznym,
znajduje si take wcinany punkt P. Jak wynika
z rysunku 9.15 istnieje nieograniczona liczba
punktw: P, P, P,... P
n
, pooonych na uku ponad
ciciw AC, z ktrych odcinki AB, BC wida pod
tymi samymi ktami , , a wic dla ustalonych
danych wyjciowych istnieje nieskoczenie wiele
rozwiza. Jeli punkt P znajduje si blisko okrgu
niebezpiecznego, wynik obliczenia wcicia wstecz
jest bardzo niedokadny, tote stosujc t
konstrukcj naley sprawdzi graficznie lub
rachunkowo, czy nie zachodzi taki przypadek. Nie wystpi on na pewno, gdy punkt
wcinany znajduje si wewntrz trjkta ABC utworzonego przez punkty znane, najlepiej w
*
Kty pomocnicze , obliczymy jako dopenienia sumy ktw w trjktach: ABP, BCP do 180, czyli:
= 180 (+ ) ; = 180 (+ ).
244
A

P
P
P
C
A
B
Rys. 9.15. Okrg niebezpieczny
sin + sin =
2
sin
2
cos 2

std:
tg(45 ) =
2
tg
1
2
tg
2
sin
2
cos 2
2
cos
2
sin 2

Po prostym przeksztaceniu zapiszemy rwnanie na obliczenie tangensa poowy

rnicy ktw pomocniczych , :
) 45 ( tg
2
tg
2
tg

(9.33)
Na podstawie wartoci poowy sumy i poowy rnicy ktw , moemy teraz
wyznaczy oba poszukiwane kty pomocnicze:
2 2

(9.34)
2 2

(9.35)
Znajc wartoci kta i elementw trjkta ABP, obliczymy kt
*
, a nastpnie
wsprzdne punktu P wedug znanej procedury wcicia w przd. W ssiednim trjkcie
BCP po uprzednim okreleniu kta mona dla kontroli rachunku rozwiza drugie
wcicie w przd. Po obliczeniu ktw: , moemy te sprawdzi, czy suma tych ktw
jest rwna obliczonemu wczeniej ktowi . Ostateczna kontrola wyznaczenia
wsprzdnych punktu P polega na obliczeniu ze
wsprzdnych przynajmniej jednego danego kta
np. APB = , BPC = lub APC = + .
Wcicie wstecz jest konstrukcj
niewyznaczaln w przypadku, gdy na okrgu
opisujcym trjkt utworzony przez punkty znane:
A,

B,

C

, zwanym okrgiem niebezpiecznym,
znajduje si take wcinany punkt P. Jak wynika
z rysunku 9.15 istnieje nieograniczona liczba
punktw: P, P, P,... P
n
, pooonych na uku ponad
ciciw AC, z ktrych odcinki AB, BC wida pod
tymi samymi ktami , , a wic dla ustalonych
danych wyjciowych istnieje nieskoczenie wiele
rozwiza. Jeli punkt P znajduje si blisko okrgu
niebezpiecznego, wynik obliczenia wcicia wstecz
jest bardzo niedokadny, tote stosujc t
konstrukcj naley sprawdzi graficznie lub
rachunkowo, czy nie zachodzi taki przypadek. Nie wystpi on na pewno, gdy punkt
wcinany znajduje si wewntrz trjkta ABC utworzonego przez punkty znane, najlepiej w
*
Kty pomocnicze , obliczymy jako dopenienia sumy ktw w trjktach: ABP, BCP do 180, czyli:
= 180 (+ ) ; = 180 (+ ).
244
A

P
P
P
C
A
B
Rys. 9.15. Okrg niebezpieczny
pobliu rodka okrgu niebezpiecznego. Nierozwizalno wcicia wstecz, wystpujca w
przypadku, gdy punkty: A,B,C,P

znajduj si na tym samym okrgu, wynika rwnie
z podanego niej rozumowania:
Z rys. 9.15 widzimy, e w opisywanej sytuacji ktami trjkta ABC utworzonego
przez punkty znane, s pomierzone kty i , natomiast trzeci kt tego trjkta moemy
atwo obliczy ze wsprzdnych punktw A, B, C , a wic:
+ + = 180
Jednoczenie z sumy ktw czworokta ABCP wynika zwizek:
+ + + + = 360
a zatem: + = 180 lub
2
1
( + ) = 90
czyli sin = sin (180

)= sin
Zgodnie z wzorem (9.32 a) tangens pomocniczego kta , rwny ilorazowi
sinusw sin

:

sin , bdzie w tym przypadku rwny jednoci, a std = 45. W tej
sytuacji prawa strona wzoru (9.33) stanie si symbolem nieoznaczonym, poniewa:
) 45 ( tg
2
tg
2
tg


+
=

= tg 90 tg 0 = +0
Gdy punkt P znajduje si w pobliu okrgu niebezpiecznego, wtedy suma poowy
ktw pomocniczych , jest bliska 90, wic okrelenie wartoci tg
2
1
( + ) jest bardzo
niedokadne.
Spord wielu rozwiza pojedynczego wcicia wstecz najczciej w praktyce
stosowany jest si wygodny i szybki sposb oparty na wzorach Hausbrandta, ktry
wykorzystujc znane symbole zmodyfikowa metod Delambre'a. Rachunek rozpoczyna si
od obliczenia przyrostw wsprzdnych na bokach utworzonych przez punkty znane: x
AB
, y
AB
, x
AC
, y
AC
oraz cotangensw ktw:
1
,
2
(rys. 9.13). Wartoci te wstawiamy do
wzoru (9.36). Jego zasadniczym elementem jest forma rachunkowa zoona F, skada si
z dwch form rachunkowych prostych: f , g.
1 ctg 1 ctg
2 1

A A
+ +
A A

o o
AC AC AB AB
y x y x
g f F
(9.36)
Z formy F obliczamy wartoci nastpujcych funkcji: f
1
, f
2
, F
1
, F
2
oraz F
0
=
2
1
F
F
.
Nastpnie zestawiamy kolejn form rachunkow:
1
0
2 1
+

F
f f

i obliczamy z niej
warto funkcji wzgldnej kwadratowej
[1]
, rwn przyrostowi x
AP
.
x
AP
=
[1]
=
] 1 [
0
2 1
1 + F
f f
(9.37)
Drugi przyrost boku AP tj. y
AP
obliczymy wedug zalenoci:
y
AP
= F
0

x
AP
(9.38)
Wyznaczenie przyrostw x
AP ,
y
AP
pozwala na obliczenie wsprzdnych punktu P:
245
pobliu rodka okrgu niebezpiecznego. Nierozwizalno wcicia wstecz, wystpujca w
przypadku, gdy punkty: A,B,C,P

znajduj si na tym samym okrgu, wynika rwnie
z podanego niej rozumowania:
Z rys. 9.15 widzimy, e w opisywanej sytuacji ktami trjkta ABC utworzonego
przez punkty znane, s pomierzone kty i , natomiast trzeci kt tego trjkta moemy
atwo obliczy ze wsprzdnych punktw A, B, C , a wic:
+ + = 180
Jednoczenie z sumy ktw czworokta ABCP wynika zwizek:
+ + + + = 360
a zatem: + = 180 lub
2
1
( + ) = 90
czyli sin = sin (180

)= sin
Zgodnie z wzorem (9.32 a) tangens pomocniczego kta , rwny ilorazowi
sinusw sin

:

sin , bdzie w tym przypadku rwny jednoci, a std = 45. W tej
sytuacji prawa strona wzoru (9.33) stanie si symbolem nieoznaczonym, poniewa:
) 45 ( tg
2
tg
2
tg


+
=

= tg 90 tg 0 = +0
Gdy punkt P znajduje si w pobliu okrgu niebezpiecznego, wtedy suma poowy
ktw pomocniczych , jest bliska 90, wic okrelenie wartoci tg
2
1
( + ) jest bardzo
niedokadne.
Spord wielu rozwiza pojedynczego wcicia wstecz najczciej w praktyce
stosowany jest si wygodny i szybki sposb oparty na wzorach Hausbrandta, ktry
wykorzystujc znane symbole zmodyfikowa metod Delambre'a. Rachunek rozpoczyna si
od obliczenia przyrostw wsprzdnych na bokach utworzonych przez punkty znane: x
AB
, y
AB
, x
AC
, y
AC
oraz cotangensw ktw:
1
,
2
(rys. 9.13). Wartoci te wstawiamy do
wzoru (9.36). Jego zasadniczym elementem jest forma rachunkowa zoona F, skada si
z dwch form rachunkowych prostych: f , g.
1 ctg 1 ctg
2 1

A A
+ +
A A

o o
AC AC AB AB
y x y x
g f F
(9.36)
Z formy F obliczamy wartoci nastpujcych funkcji: f
1
, f
2
, F
1
, F
2
oraz F
0
=
2
1
F
F
.
Nastpnie zestawiamy kolejn form rachunkow:
1
0
2 1
+

F
f f

i obliczamy z niej
warto funkcji wzgldnej kwadratowej
[1]
, rwn przyrostowi x
AP
.
x
AP
=
[1]
=
] 1 [
0
2 1
1 + F
f f
(9.37)
Drugi przyrost boku AP tj. y
AP
obliczymy wedug zalenoci:
y
AP
= F
0

x
AP
(9.38)
Wyznaczenie przyrostw x
AP ,
y
AP
pozwala na obliczenie wsprzdnych punktu P:
245
(9.39

a)
X
P
= X
A
+ x
AP
; Y
P
= Y
A
+ y
AP
Kontrol rachunku stanowi obliczenie ze wsprzdnych co najmniej jednego
z ktw:
1
,
2
lub BPC =| (rys. 9.13).
Uzasadnienie zaproponowanego przez S. Hausbrandta sposobu obliczania wcicia
wstecz jest nastpujce:
Przyrosty wsprzdnych boku PB: Ax
PB
,

Ax
PB
mona zapisa w postaci sum:
Ax
PB
=Ax
PA
+

Ax
AB
oraz Ay
PB
=Ay
PA
+

Ay
AB
Po wprowadzeniu powyszych zalenoci do wzorw na obliczenie ktw o
1
i o
2
ze wsprzdnych otrzymamy rwnania wyraajce tangensy ktw: o
1
, o
2
, ktre nastpnie
pomnoymy obustronnie przez cotangensy tych ktw:
( ) ( )
AB PA AB PA PA PA
AB PA AB PA
AB PA AB PA
PA PA
y x x x y x
x y y x
y y x x
y x
A A A A A A
A A A A
A A A A
A A
o
+ + +

=
+ +
=
2 2
0
1

tg
|ctg o
1

( ) ( )
AC PA AC PA PA PA
AC PA AC PA
AC PA AC PA
PA PA
y x x x y x
x y y x
y y x x
y x
A A A A A A
A A A A
A A A A
A A
o
+ + +

=
+ +
=
2 2
0
2

tg
|ctg o
2
Po uwzgldnieniu, e tg o
1

ctg o
1
= 1 oraz dokonaniu odpowiednich przeksztace i
redukcji, otrzymamy:
Ax
2
PA
+Ay
2
PA
+Ax
PA
Ax
AB
+

Ax
PA

Ay
AB
= (Ax
PA

Ay
AB
Ay
PA

Ax
AB
)ctg o
1
Ax
2
PA
+Ay
2
PA
+Ax
PA
Ax
AC
+

Ax
PA

Ay
AC
= (Ax
PA

Ay
AC
Ay
PA

Ax
AC
)ctg o
2
Nastpnie przenosimy wszystkie wyrazy na lew stron i porzdkujemy zapis
otrzymujc:
( ) ( ) 0 ctg ctg
1 1
2 2
= A + A A + A A A + A + A o o
AB AB PA AB AB PA PA PA
x y y y x x y x
( ) ( ) 0 ctg ctg
2 2
2 2
= A + A A + A A A + A + A o o
AC AC PA AC AC PA PA PA
x y y y x x y x
Jeli do powyszych rwna wprowadzimy wzory na funkcje podanych wczeniej
form rachunkowych: f
1
, f
2
, g
1
, g
2
, to para powyszych rwna przybierze prostsz posta:
Ax
2
PA
+Ay
2
PA
+ f
1
Ax
PA
+ f
2
Ay
PA
= 0
Ax
2
PA
+Ay
2
PA

g
1
Ax
PA

g
2
Ay
PA
= 0
Po odjciu powyszych rwna stronami otrzymamy:
(f
1
+

g
1
)Ax
PA
+ (f
2
+ g
2
)Ay
PA
= 0 , a poniewa f
1
+

g
1

=

F
1
; f
2
+

g
2
=

F
2
oraz
0
2
1
F
F
F
=
,
std: tg A
PA
=
0
F
x
y
PA
PA
=
A
A
, co po przeksztaceniu daje wzr (9.38).
Widoczne jest rwnie, e:
F
0
= tg A
AP
=
0
2 1 2 2
1 1
1 ctg 1 ctg
A A
+ +
A A
=
+
+
o o
AC AC AB AB
y x y x
g f
g f
co w zapisie algebraicznym daje rwno:
tg A
PA
=
AC AC AB AB
AC AC AB AB
y x y x
y x y x
A A A + A
A + A A A
2 1
2 1
ctg ctg
ctg ctg
o o
o o
(9.39)
246
B
(9.39

a)
X
P
= X
A
+ x
AP
; Y
P
= Y
A
+ y
AP
Kontrol rachunku stanowi obliczenie ze wsprzdnych co najmniej jednego
z ktw:
1
,
2
lub BPC =| (rys. 9.13).
Uzasadnienie zaproponowanego przez S. Hausbrandta sposobu obliczania wcicia
wstecz jest nastpujce:
Przyrosty wsprzdnych boku PB: Ax
PB
,

Ax
PB
mona zapisa w postaci sum:
Ax
PB
=Ax
PA
+

Ax
AB
oraz Ay
PB
=Ay
PA
+

Ay
AB
Po wprowadzeniu powyszych zalenoci do wzorw na obliczenie ktw o
1
i o
2
ze wsprzdnych otrzymamy rwnania wyraajce tangensy ktw: o
1
, o
2
, ktre nastpnie
pomnoymy obustronnie przez cotangensy tych ktw:
( ) ( )
AB PA AB PA PA PA
AB PA AB PA
AB PA AB PA
PA PA
y x x x y x
x y y x
y y x x
y x
A A A A A A
A A A A
A A A A
A A
o
+ + +

=
+ +
=
2 2
0
1

tg
|ctg o
1

( ) ( )
AC PA AC PA PA PA
AC PA AC PA
AC PA AC PA
PA PA
y x x x y x
x y y x
y y x x
y x
A A A A A A
A A A A
A A A A
A A
o
+ + +

=
+ +
=
2 2
0
2

tg
|ctg o
2
Po uwzgldnieniu, e tg o
1

ctg o
1
= 1 oraz dokonaniu odpowiednich przeksztace i
redukcji, otrzymamy:
Ax
2
PA
+Ay
2
PA
+Ax
PA
Ax
AB
+

Ax
PA

Ay
AB
= (Ax
PA

Ay
AB
Ay
PA

Ax
AB
)ctg o
1
Ax
2
PA
+Ay
2
PA
+Ax
PA
Ax
AC
+

Ax
PA

Ay
AC
= (Ax
PA

Ay
AC
Ay
PA

Ax
AC
)ctg o
2
Nastpnie przenosimy wszystkie wyrazy na lew stron i porzdkujemy zapis
otrzymujc:
( ) ( ) 0 ctg ctg
1 1
2 2
= A + A A + A A A + A + A o o
AB AB PA AB AB PA PA PA
x y y y x x y x
( ) ( ) 0 ctg ctg
2 2
2 2
= A + A A + A A A + A + A o o
AC AC PA AC AC PA PA PA
x y y y x x y x
Jeli do powyszych rwna wprowadzimy wzory na funkcje podanych wczeniej
form rachunkowych: f
1
, f
2
, g
1
, g
2
, to para powyszych rwna przybierze prostsz posta:
Ax
2
PA
+Ay
2
PA
+ f
1
Ax
PA
+ f
2
Ay
PA
= 0
Ax
2
PA
+Ay
2
PA

g
1
Ax
PA

g
2
Ay
PA
= 0
Po odjciu powyszych rwna stronami otrzymamy:
(f
1
+

g
1
)Ax
PA
+ (f
2
+ g
2
)Ay
PA
= 0 , a poniewa f
1
+

g
1

=

F
1
; f
2
+

g
2
=

F
2
oraz
0
2
1
F
F
F
=
,
std: tg A
PA
=
0
F
x
y
PA
PA
=
A
A
, co po przeksztaceniu daje wzr (9.38).
Widoczne jest rwnie, e:
F
0
= tg A
AP
=
0
2 1 2 2
1 1
1 ctg 1 ctg
A A
+ +
A A
=
+
+
o o
AC AC AB AB
y x y x
g f
g f
co w zapisie algebraicznym daje rwno:
tg A
PA
=
AC AC AB AB
AC AC AB AB
y x y x
y x y x
A A A + A
A + A A A
2 1
2 1
ctg ctg
ctg ctg
o o
o o
(9.39)
246
B

P
A
B
C
Rys. 9.16. Kty pomocnicze
,

b
a

Wzr (9.39) okrelajcy orientacj pku kierunkw wychodzcych z punktu

wcinanego: PA, PB, PC nosi nazw wzoru Delambrea twrcy opisywanego sposobu
rozwizania wcicia wstecz.
Po podstawieniu: Ay
PA
= F
0
Ax
PA
do pierwszego rwnania (9.39 a) otrzymujemy:
Ax
PA
[Ax
PA
(1+F
0
2
)+f
1
f
2
F
0
)] = 0
Jeli zaoymy, e zachowany jest warunek Ax
PA
0, wtedy dla spenienia powyszego
rwnania wyraenie w nawiasie kwadratowym musi by rwne zeru, czyli:
Ax
PA
(1+F
0
2
)+f
1
f
2
F
0
= 0
std:
2
0
0 2 1
1 F
F f f
x
AP
+

= A
, co stanowi algebraiczny zapis wzoru (9.37).
Sposb rozwizania pojedynczego wcicia wstecz zosta te opracowany przez
autora niniejszego podrcznika. Wprowadmy dodatkowe oznaczenia pokazane na rys.
9.16.
Znajomo wsprzdnych punktw A,

B,

C
pozwala na obliczenie na ich podstawie kta
(CBA) oraz wyznaczenie dugoci a = BC, b = AB.
Po wprowadzeniu oznaczenia: o

=

PBA oraz
formuy na pomocniczy kt k
k = + |, (9.40)
i po zastosowaniu twierdzenie sinusw mona
napisa:
a BP
o o o sin ) sin(
=
+
oraz
b BP
| o k sin ) sin(
=

W wyniku podzielenia powyszych rwna stronami,

otrzymamy:
a
b

+
|
o
o k
o o
sin
sin
) sin(
) sin(
(9.41)
Wyraenie uamkowe stanowice praw stron powyszego rwnania jest znan
wielkoci, ktr oznaczymy symbolem K, za sposb jej obliczenia wyraa wzr (9.41a):
K =
b
a

sin
sin
o
|
(9.41

a)
Wyraenie po lewej stronie rwnania (9.41) w wyniku zastosowania wzorw na
sinus sumy i rnicy ktw oraz po podzieleniu licznika i mianownika przez coso przyjmie
posta:
o k k
o o o
o k
o o
tg cos sin
tg cos sin
) sin(
) sin(

+
=

+
= K
,
ktra pozwoli na wartoci tg o :
247

P
A
B
C
Rys. 9.16. Kty pomocnicze
,

b
a

Wzr (9.39) okrelajcy orientacj pku kierunkw wychodzcych z punktu

wcinanego: PA, PB, PC nosi nazw wzoru Delambrea twrcy opisywanego sposobu
rozwizania wcicia wstecz.
Po podstawieniu: Ay
PA
= F
0
Ax
PA
do pierwszego rwnania (9.39 a) otrzymujemy:
Ax
PA
[Ax
PA
(1+F
0
2
)+f
1
f
2
F
0
)] = 0
Jeli zaoymy, e zachowany jest warunek Ax
PA
0, wtedy dla spenienia powyszego
rwnania wyraenie w nawiasie kwadratowym musi by rwne zeru, czyli:
Ax
PA
(1+F
0
2
)+f
1
f
2
F
0
= 0
std:
2
0
0 2 1
1 F
F f f
x
AP
+

= A
, co stanowi algebraiczny zapis wzoru (9.37).
Sposb rozwizania pojedynczego wcicia wstecz zosta te opracowany przez
autora niniejszego podrcznika. Wprowadmy dodatkowe oznaczenia pokazane na rys.
9.16.
Znajomo wsprzdnych punktw A,

B,

C
pozwala na obliczenie na ich podstawie kta
(CBA) oraz wyznaczenie dugoci a = BC, b = AB.
Po wprowadzeniu oznaczenia: o

=

PBA oraz
formuy na pomocniczy kt k
k = + |, (9.40)
i po zastosowaniu twierdzenie sinusw mona
napisa:
a BP
o o o sin ) sin(
=
+
oraz
b BP
| o k sin ) sin(
=

W wyniku podzielenia powyszych rwna stronami,

otrzymamy:
a
b

+
|
o
o k
o o
sin
sin
) sin(
) sin(
(9.41)
Wyraenie uamkowe stanowice praw stron powyszego rwnania jest znan
wielkoci, ktr oznaczymy symbolem K, za sposb jej obliczenia wyraa wzr (9.41a):
K =
b
a

sin
sin
o
|
(9.41

a)
Wyraenie po lewej stronie rwnania (9.41) w wyniku zastosowania wzorw na
sinus sumy i rnicy ktw oraz po podzieleniu licznika i mianownika przez coso przyjmie
posta:
o k k
o o o
o k
o o
tg cos sin
tg cos sin
) sin(
) sin(

+
=

+
= K
,
ktra pozwoli na wartoci tg o :
247

54(B)
X=1395,20
Y=1154,80

93
g
-20
c
-80
cc
154
g
-30
c
-00
cc
53(A) o |

X=1250,10 122 X= 930,50
Y= 980,40 (P) Y=1080,90
68 (C)
tg o
o k
o k
cos cos
sin sin
+

=
K
K
(9.42)
Znajc tgo, a nastpnie kt o, obliczymy wsprzdne punktu P w oparciu
o wcicie w przd:
I obliczenie: A
BP
=A
BA
o ; d
BP
=
) sin(
sin
o o
o
+
a
;
X
P
= X
B
+ d
BP
cos A
BP
; Y
P
= Y
B
+ d
BP
sin A
BP
.
II obliczenie: A
AP
= A
BA
(o+o

) ; d
AP
=
o
o
sin
sin

a
;
X
P
= X
A
+ d
AP
cos A
AP
; Y
P
= Y
A
+ d
AP
sin A
AP
.
Kontrola obliczenia wsprzdnych punktu P polega na obliczeniu ze
wsprzdnych co najmniej jednego danego kta np. APB

, BPC , lub APC.
Nierozwizalno wcicia wstecz, gdy punkty: A,B,C,P znajduj si na tym
samym okrgu, wynika w podanym wyej sposobie z nastpujcych rozwaa:
Z sumy ktw trjkta ABC (rys. 9.15) wynika, e: o + | + = 180, a poniewa z
zaoenia | + = k, a wic: k = 180

o .
Wyraenie K z wzoru (9.41) bdzie rwne jednoci:
K =
1
)] ( 180 sin[
) sin(
) sin(
) sin(
=
+
+
=

+
o o
o o
o k
o o
,
w zwizku z czym tg o okrelony na podstawie wzoru (9.42) wyniesie:
o k
o k
o
cos cos
sin sin
= tg
+

.
Poniewa sin k = sin o oraz cosk =

cos

o, a zatem licznik i mianownik
uamka po prawej stronie powyszego wzoru s rwne zero, za tgo staje si symbolem
nieoznaczonym (0:

0).
Przykad:
Obliczy wsprzdne punktu 122 wyznaczonego za pomoc wcicia wstecz do
punktw: 53, 54, 68.
Korzystajc z opisanego wyej sposobu obliczenia wcicia
wstecz, naley wykona nastpujce czynnoci obliczeniowe:
1. Obliczenie azymutw i dugoci odcinkw AB , BC:
Ax
AB
= +145,10, Ay
AB
= +174,40 ;
d
AB
= a = 226,869 m , A
AB
= 55
g
82
c
19
cc
, A
BA
=255
g
82
c
19
cc
Ax
BC
= -464,70 , Ay
BC
= -73,90 ;
d
BC
= b = 470,539 m , A
BC
= 210
g
03
c
99
cc
.
2. Obliczenie ktw: (

ABC) i k:
=A
BA
A
BC
= 45
g
78
c
20
cc
, k = + | = 200
g
08
c
20
cc
3. Obliczenie wartoci liczbowej wyraenia K wg wzoru (9.41a):
K =
b
a

= =
sin
sin
,
,
o
|
467 863
149 228
3,135

236
4. Obliczenie kta o w oparciu o wzr (9.42):
248
tg o
o k
o k
cos cos
sin sin
+

=
K
K
=

=
0 998353
3 028747
0 329626
,
,
,
; o = 20
g
27
c
06
cc
5. Dwukrotne obliczenie wsprzdnych punktu P na podstawie ktowego wcicia
w przd:
A
BP
= A
BA
o = 235,5513
g
; BP = 223,072 m; A
AP
= A
BA
(o + o ) =

142,3433
g
;
AP=71,429 m.
Ax
BP
= -

198,18 m ; Ay
BP
= -118,20 m . Ax
AP
= -44,08 m ; Ay
AP

=

+56,20 m
P 122 X
P
= 1206,02 m ; Y
P
=

1036,60 m X
P
=

1206,02 m ; Y
P
=

1036,60

m
6. Kontrola rachunku poprzez obliczenie kta APC ze wsprzdnych:
A
PA
= arctg

+
56 20
44 08
,
,
= 342,3429
g
; A
PC
= arctg
+

=
44 30
27552
,
,
189,8509
g

obl.
= A
PC
A
PA
= 247,5080
g
,
dane
= o + | = 247,5080
g

Ocena dokadnoci wcicia wstecz
Metoda analityczna oceny dokadnoci wcicia wstecz opiera si o zwizki
funkcyjne pomidzy szukanymi wsprzdnymi X
P
, Y
P
punktu wcinanego a obserwacjami
ktowymi , , ktre zapisa jako rnice azymutw ramion danego kta:

=

A
PB
A
PA
= A
PC
A
PB
a std
P A
P A
P B
P B
X X
Y Y
X X
Y Y

= tg arc tg arc o
oraz
P B
P B
P C
P C
X X
Y Y
X X
Y Y

= tg arc tg arc |
Zrniczkowanie powyszych wzorw pozwala uzyska dwa rwnania wyraajce
zwizki pomidzy rniczkami ktw d, d a rniczkami niewiadomych dX
P
, dY
P
. Po
rozwizaniu ukadu dwch rwna o dwch niewiadomych: dX
P
, dY
P
oraz zastpieniu
rniczek bdami rednimi, a ponadto zakadajc jednakow dokadno obydwu ktw,
otrzymamy wzr (9.44), w ktrym wystpuj tzw. wspczynniki kierunkowe obliczane dla
boku ij na podstawie wzorw:
ij
ij
ij ij
ij
ij
ij
ij
d
A
y x
x
d
x
a
cos
2 2 2
=
A + A
A
=
A
=
(9.44)
ij
ij
ij ij
ij
ij
ij
ij
d
A
y x
y
d
y
b
sin
2 2 2
=
A + A
A
=
A
=
oraz wyznacznik D obliczany w oparciu o wspczynniki kierunkowe:
) (
) (
PB PC PB PC
PA PB PA PB
a a b b
a a b b
D


=
(9.45)
W oparciu o podane wyej wielkoci mona zapisa wzr na redni bd
pooenia punktu wcitego wstecz jako:
249
(9.43)

P
C
A
B
b
a

Rys. 9.16. Figura bdw wcicia wstecz

e

2 2 2 2
) ( ) ( ) ( ) (

PA PB PA PB PB PC PB PC P
b b a a b b a a
D
m
m

(9.46)
Bdy rednie ktw s z reguy wyraane w mierze stopniowej () lub gradowej
(
cc
), tote wspczynniki kierunkowe obliczone ze wzorw (9.44) naley wwczas
pomnoy przez odpowiedni zamiennik miary ukowej (=206

265 lub
cc
=636

620
cc
).
Metoda analityczno-graficzna oceny dokadnoci wcicia wstecz opiera si na
obliczaniu szerokoci wstg waha za pomoc wzoru (9.29) oraz pola figury bdw
powstaej w wyniku ich przecicia. Przyjmujc oznaczenia podane na rys. 9.16 szerokoci
wstg waha dla ktw i zapiszemy jako:

m
a
d d
e
BP AP

oraz

m
b
d d
e
CP BP

(9.47)
Pole rwnolegoboku bdw wyniesie natomiast:

e e
P
F
sin
4


(9.48)
Na rys. 9.16 wida, e kt utworzony przez osie wyznaczajce obu wstg jest
rwny sumie ktw pomocniczych + . Kade pojedyncze wcicie jest prawidowo
zaprojektowane, jeli kt pomidzy osiami wyznaczajcymi jest zbliony do kta
prostego oraz, gdy szerokoci wstg waha obu elementw wyznaczajcych s
w przyblieniu rwne. Dla wcicia wstecz pierwszy warunek bdzie speniony, jeeli: +
= 270 , natomiast, przy zaoeniu jednakowej dokadnoci obydwu ktw, warunek
drugi mona wyrazi rwnaniem:
b
d d
a
d d
CP BP BP AP

skd:
k
d
d
b
a
CP
AP

Poniewa punkty dane A, B, C zajmuj ustalone pooenie, tote iloraz a

:

b = k
jest wielkoci sta, a zatem dla okrelonych punktw nawizania ustalony jest take
250
iloraz dlugosci skrajnych bokow wcinajacych: d
AP
: d
CP
k . iejscem geometrycznym
punktow spelniajacym warunek stalosci stosunku dlugosci bokow AP:CP jest tzw. okrg
Apolonius:a o promieniu r, ktorego dlugosc mozna obliczyc ze wzoru:
1
2

k
d k
r
AC
(9.49)
W lewoskrtnym ukladzie wspolrzdnych prostokatnych o poczatku w punkcie
stalym A i osi v skierowanej wzdluz prostej AC wspolrzdne srodka tego okrgu
wyniosa: x ; v
1
2

k
d k
AC
iloraz dugoci skrajnych bokw wcinajcych: d
AP
: d
CP
= k . Miejscem geometrycznym
punktw speniajcym warunek staoci stosunku dugoci bokw AP:CP jest tzw. okrg
Apoloniusza o promieniu r, ktrego dugo mona obliczy ze wzoru:
1
2

k
d k
r
AC
(9.49)
W lewoskrtnym ukadzie wsprzdnych prostoktnych o pocztku w punkcie
staym A i osi Oy skierowanej wzdu prostej AC wsprzdne rodka tego okrgu
wynios: x = 0 ; y =
1
2

k
d k
AC
Z kolei warunek pierwszy speni te punkty P, z ktrych odcinek AC jest
widoczny pod ktem + = 270 , a wic ich miejscem geometrycznym jest inny okrg
o ciciwie AC i jej kcie rodkowym 2( + ).Wynika to ze znanego twierdzenia, e kt
wpisany w okrg jest rwny poowie kta rodkowego opartego na tej samej ciciwie.
Konstrukcja okrgu Apoloniusza i znalezienie pooenia jego rodka obejmuje nastpujce
czynnoci graficzne:
wystawienie prostopadych do odcinka AC na jego kocach,
odoenie od obu prostopadych jednakowych ktw (+) i wykrelenie ich
ramion,
zaznaczenie rodka okrgu O
1
w punkcie przecicia si ramion i wykrelenie go
poprzez opisanie ciciwy AC.
Dla wcicia wstecz wykonanego z punktu przecicia obu okrgw figura bdw
jest kwadratem, za pole tej figury osiga minimum w stosunku do innych moliwych
pooe punktu P. Najkorzystniejszy przypadek wcicia wstecz wystpuje wtedy, gdy
punkty dane tworz trjkt rwnoboczny, za punkt szukany znajduje si w rodku jego
cikoci. Dugoci celowych d s wtedy jednakowe. Do wstpnych i przyblionych analiz
dokadnoci mona wykorzystywa wzr:
m
P

[cm]
= 0,14m

[cc]
d
[km]
*
(9.50)
9.7. Zadanie Hansena
Do rwnoczesnego wyznaczenia
wsprzdnych dwch lub wikszej liczby
punktw powinno si stosowa sieci
nawizane, podlegajce wyrwnaniu, a wic
zawierajce spostrzeenia nadliczbowe.
W ramach osnowy pomiarowej zakadanej
podczas zdj szczegw, w trudnych
warunkach terenowych, dopuszcza si
okrelenie pooenia punktw za pomoc
konstrukcji jednoznacznie wyznaczalnych,
ktre nie zapewniaj jednak kontroli poprawnoci wynikw pomiarw i z tego powodu
powinny by stosowane wyjtkowo. Zgodnie z instrukcj G-4 ( 26) konieczne jest przy
tym przestrzeganie wymogu duej starannoci obserwacji oraz pomiaru przynajmniej
jednego elementu sprawdzajcego. Typowym zastosowaniem tego rodzaju zada moe by
*
Powyszy wzr zosta zamieszczony w ksice: T. Michalski ; Triangulacja szczegowa ; PPWK Warszawa
1975.
251
A
B

P
Q

B
P
d
B
d
P
Rys. 9.17. Wyznaczenie pooenia dwch
punktw cigiem wiszcym