(kl.2) 4-Trygonometria

4 Trygonometria
Jedną z funkcji trygonometrycznych omawianych w tym

rozdziale jest funkcja sinus – słowo to po łacinie oznacza
c
zagięcie, zatokę. Jeśli znamy wartość sinusa kąta α (w skró- a
cie sin α) oraz długość przeciwprostokątnej c trójkąta pro-
stokątnego, możemy obliczyć długość przyprostokątnej a α
(rysunek obok), korzystając z równości a = c sin α. b
Na przykład, chcąc się dowiedzieć, na jaką wysokość sięgnie drabina strażacka
o długości 40 m podniesiona pod kątem 65◦ , wykonujemy mnożenie 40·sin 65◦ .
Ponieważ sin 65◦ ≈ 0,9, więc wysokość ta jest równa około 36 m.
Jak duża jest Ziemia

Geometria hiperboliczna
Tunel na wyspie Samos
Zjawisko paralaksy
4. Trygonometria 179
Uczeń:
– podaje twierdzenie Pitagorasa 4.1. Trójkąty prostokątne
i twierdzenie odwrotne do
twierdzenia Pitagorasa oraz Twierdzenie Pitagorasa
wzory na długość przekątnej
kwadratu i wysokość trójkąta W trójkącie prostokątnym suma kwadratów długo-
równobocznego, ści przyprostokątnych jest równa kwadratowi długości c
a
– stosuje twierdzenie Pitago- przeciwprostokątnej.
rasa do wyznaczania długości
odcinków w trójkątach a2 + b2 = c2 b
prostokątnych,
– korzystając z twierdzenia Istnieje wiele dowodów tego twierdzenia (patrz str. 213–214), tu korzystamy
Pitagorasa, wyprowadza
z własności podobieństwa trójkątów.
zależności ogólne, np.
dotyczące długości przekątnej Dowód
kwadratu i wysokości trójkąta Rozpatrzmy trójkąt prostokątny ABC o przyprostokątnych a i b oraz przeciw-
równobocznego,
prostokątnej c. Prowadzimy w nim wysokość CD (rysunek poniżej). Na pod-
– przeprowadza dowód twier-
dzenia Pitagorasa i twierdze- stawie cechy podobieństwa KKK trójkąty: CBD, ACD i ABC są podobne.
nia odwrotnego do twierdze- Z podobieństwa trójkątów ABC i CBD otrzymujemy:
nia Pitagorasa. a x
= B
c a x
c=x+y D β
Komentarz a2 = cx
Warto polecić uczniom, aby Z podobieństwa trójkątów ABC i ACD
zapisali równanie wynikające y a
z twierdzenia Pitagorasa
otrzymujemy:
dla trójkąta o przyprosto- b y α
=
kątnych k i l oraz przeciw- c b
α β
prostokątnej m – dzięki temu b2 = cy A b C
uczniowie oswoją się z innymi
oznaczeniami. Zatem a2 + b2 = cx + cy = c(x + y), ale x + y = c, czyli a2 + b2 = c2 .
Ćwiczenie 1
Ćwiczenie 1 Oblicz długość przeciwprostokątnej trójkąta prostokątnego o przyprostokąt-
a) 50 nych a i b.
b) 3 √ √ √
√ a) a = 30, b = 40 c) a = 2 2 − 1, b = 2 2 + 1 e) a = b = 2 2
c) 3 2 √ √ √ √ √ 1
d) 4 b) a = 5, b = 2 d) a = 5 − 3, b = 5 + 3 f) a = = 2
b
e) 4
√
f) 17 Ćwiczenie 2
2
Oblicz x.
√ √
a) √ 13 41 b) x
5
61
2 h
6 x 3 y
Ćwiczenie 2
√ √
a) h2 = (2 13)2 − 62 b) y 2 = ( 61)2 − 52 = 36
√
h2 = ( 41)2 − x2 y=6
52 − 36 = 41 − x2 x2 = (3 + y)2 + 52 = 106
√
x=5 x = 106
Dowody twierdzenia Pitagorasa
dlanauczyciela.pl Kartkówka 4.1
180 4. Trygonometria
Aby sprawdzić, czy dany trójkąt jest prostokątny, można wykorzystać poniższe
twierdzenie.
Twierdzenie odwrotne do twierdzenia Pitagorasa
Jeżeli suma kwadratów długości dwóch boków trójkąta jest równa kwa-
dratowi długości trzeciego boku, to trójkąt ten jest prostokątny.
Dowód Komentarz
Rozpatrzmy trójkąt T o bokach długości a, b, c takich, że a2 + b2 = c2 , oraz Podczas wspólnej analizy
dowodu warto polecić uczniom
trójkąt prostokątny T1 o przyprostokątnych długości a i b.
wykonanie odpowiednich
Z twierdzenia Pitagorasa wynika, że przeciwprostokątna c1 trójkąta T1 spełnia rysunków pomocniczych.
warunek c21 = a2 + b2 . Zatem c1 = c.
Oznacza to, że trójkąty T i T1 są przystające na podstawie cechy przystawania
BBB. Zatem trójkąt T jest trójkątem prostokątnym.
Ćwiczenie 3 Ćwiczenie 3
Sprawdź, czy trójkąt o danych bokach jest trójkątem prostokątnym. a), c), d) jest
9 6 3 b) nie jest
a) 3, 4, 5 b) 5, 9, 11 c) 9, 40, 41 d) , ,
10 5 2
Szczególne znaczenie mają dwa trójkąty prostokątne. Jeden z nich to trójkąt

będący połową kwadratu, czyli trójkąt o kątach 45◦ , 45◦ , 90◦ .
D C
√
Przekątna kwadratu o boku długości a jest równa a 2.
a √
2
a
Ćwiczenie 4 A a B
Ćwiczenie 4
a) Uzasadnij podane wyżej twierdzenie. a) Na mocy twierdzenia Pitago-
d2 = a2 + a2 , zatem
rasa: √
b) Oblicz obwód trójkąta prostokątnego równoramiennego, którego pole jest d = a 2.
równe 72 cm2 . √
b) 12(2 + 2) cm
Drugi ważny trójkąt prostokątny to trójkąt będący połową trójkąta równo-
bocznego, czyli trójkąt o kątach 30◦ , 60◦ , 90◦ .
C
Wysokość trójkąta
√
równobocznego o boku długości a
a 3
jest równa . a a
2 h
Ćwiczenie 5
A 1 D 1 B
a) Uzasadnij podane wyżej twierdzenie. 2a 2a
b) Oblicz obwód trójkąta równobocznego, którego wysokość jest równa 6 cm.
Ćwiczenie 5
a) Na mocy twierdzenia Pitagorasa:
h2 = a2 − 14 a2
√
3
zatem h = a 2
.
√
b) 12 3 cm
4.1. Trójkąty prostokątne 181

√
a) 2( 2 + 1) Oblicz obwód trójkąta ABC.
√
b) 6( 2 + 2) a) C b) C c) C
√
c) 8( 2 + 1)
Ćwiczenie 7
√ √ √ 8
a) 3 2 + 6 2 6
√
b) 2( 3 + 3)
√ 45◦ 45◦
c) 3( 3 + 1)
A B A 6 B A B
Odpowiedzi do zadań
Ćwiczenie 7
1. a) Długości
√ boków trójkąta: Oblicz obwód trójkąta ABC.
a, a, a 2
√ √ a) C b) C c) C
2a + a 2 = 6(1 + 2)
√ √
a=3 2 √ 2 2 60◦ 4
2
Pole: P = 12 a2 = 9
30◦
b) Niech a będzie długością A B A B A 3 B
przyprostokątnej, wówczas:
√ √ Zadania
a 2 = a+1+ 2
√
a=3+2 2
√ 1. Oblicz pole równoramiennego trójkąta prostokątnego, którego:
Pole: P = 12 a2 = 17
2
+6 2 √
a) obwód jest równy 6(1 + 2),
2. Jest to trójkąt o kątach √
ostrych 30◦ i 60◦ , stąd: b) przeciwprostokątna jest o 1 + 2 dłuższa od przyprostokątnej.
√ √
x 3 − x = 12 − 4 3, 2. Jeden z kątów ostrych trójkąta prostokątnego jest dwukrotnie większy od
√
czyli x = 4 3.
√ √ drugiego kąta. Oblicz pole tego trójkąta, jeśli
√ wiadomo, że różnica długości
Zatem P = 12 x2 3 = 24 3. jego przyprostokątnych jest równa 12 − 4 3.
√ √ √
3. a) h 3 = 2 6, czyli h = 2 2
√ 3. Oblicz x i y.
x=h=2 2
√ a) b)
y=x 2=4 ◦
√ y 45◦ 60
b) y = 4 2 y
√ h
x+4 =4 3
√ 30◦ 45◦
x = 4( 3 − 1) x √ x
2 6 4
5. Długość √krótszej przyprosto-
4. a) Najdłuższy bok trójkąta równoramiennego ma długość 15 cm, a jeden
kątnej: 6 3
Niech x, y > 0 będą długo-
z jego kątów ma miarę 120◦ . Oblicz obwód tego trójkąta.
ściami środkowych. Wówczas: b) Kąty ostre trójkąta mają miary 30◦ i 45◦ , a wysokość opuszczona na
√ 2
6 3 + 92 = x2 najdłuższy bok jest równa 3 cm. Oblicz obwód tego trójkąta.
√
x = 3 21 5. W trójkącie prostokątnym jeden z kątów ostrych ma miarę 60◦ , a dłuższa
√ 2
3 3 + 182 = y 2 przyprostokątna ma długość 18. Oblicz długości środkowych poprowadzo-
√
y = 3 39 nych z wierzchołków kątów ostrych tego trójkąta.
4. a) Przyjmijmy oznaczenia jak na b) Przyjmijmy oznaczenia jak na rysunku.

rysunku.
c b
b 60◦ 60◦ b 3
◦
30 45◦
d a
a a √ √
√ a = 3 cm, b = a 2 = 3 2 cm,
2a = 15 cm oraz a = b 23 ,
zatem: √ √
√ c = 2 · 3 = 6 [cm], d = c 23 = 3 3 cm
b = √23 a = 5 3 cm √ √
√ Ob = 3(3 + 2 + 3) cm
Ob = 2a + 2b = 5(3 + 2 3) cm
√
6. Oblicz obwód trójkąta ABC. 6. a) x + 2 = x 2
√
a) b) c) x=2 2+2
C C
B C √
30◦ Ob = 2 3 2 + 4
◦
2
60 b) x = 2(6 − x)
+ x 6−x x x
x
x=4
√
A x B A A B Ob = 2 3 + 3
x+1 √
√ c) x + 1 = x 3
√
7. a) Oblicz wysokość rombu o kącie ostrym 60◦ i obwodzie 32 3 cm. x= 3+1
√ √
2
b) Oblicz obwód rombu o kącie ostrym 45◦ i wysokości 10 2 cm. Ob = 2 3 + 3
√ D 7. a) 12 cm
8. Dany jest trójkąt ABC, w którym |AB| = 4 3 cm,
b) 80 cm
|AC| = |BC| = 4 cm. Punkt P jest środkiem odcin-
8. |P C| = 2 cm
ka AB. Oblicz wysokości trójkąta AP C. E √
|P A| = 2 3 cm
√
9. Oblicz obwód trójkąta ACD (rysunek obok), jeśli |P Q| = 3 cm

wiadomo, że krótsza 9. |BC| = |EC|2 − |BE|2 = 2
√ przekątna trapezu BCDE ma 45◦ √
długość równą 12 41. A 2,5 B C Ob = 4,5(2 + 2)
10. Jest to trójkąt o kątach os-
10. Oblicz pole trójkąta prostokątnego, którego jeden trych 30◦ i 60◦ .
z kątów ostrych jest dwa razy większy od drugiego C
C
kąta, a suma długości jego przeciwprostokątnej D
√ √ i dłuż- 60◦
szej przyprostokątnej jest równa 2 6 + 6 2. 30◦ a
11. Oblicz obwód trójkąta ABD (rysunek √ obok), 60 ◦
30◦
jeśli pole trójkąta BCD jest równe 3 3. A B A B
12. Wysokość trójkąta ABC opuszczona z wierzchołka C ma długość 4. Oblicz Jeżeli |AC| = a, to
√
|CB| = 2a, |AB| = a 3.
obwód tego trójkąta.
a) b) C Z warunków zadania:
C √ √ √
a 3 + 2a = 2 6 + 6 2
√ √
a = 2(3 2 − 6)
2 √ √ √
4 4 13 1
P = 2 · a · a 3 = 24(2 3 − 3)
√
x 10 − x 11. |BD| = |CD| 3
x √ 2
A 10 B A 3 B 3 3 = 12 |BD| · |CD| = |BD|
√
2 3
√
13. a) Dany jest trójkąt prostokątny o przyprostokątnych długości 6 cm i 8 cm. |BD| = 3 2
√ √ √ √
Oblicz długości środkowych poprowadzonych z wierzchołków kątów ostrych Ob = 3 2 · 3 + 3 2 + 6 2 =
√ √
tego trójkąta. =3 6+3 2
b) Jeden z kątów ostrych trójkąta prostokątnego ma miarę 60◦ , a jego
przeciwprostokątna ma długość 12 cm. Oblicz długości środkowych po-
prowadzonych z wierzchołków kątów ostrych tego trójkąta.
√ √
12. a) |AC|2 = x2 + 16 13. a) 73 cm, 2 13 cm
|BC|2 = (10 − x)2 + 16 b) C
|AC|2 + |BC|2 = |AB|2
x2 − 10x + 16 = 0, 0 < x < 5 60◦
x=2 D
√ √ √
Ob = 2 5 + 4 5 + 10 = 2(5 + 3 5)
b) 16 + (x + 3)2 = 52, x > 0
(x + 3)2 = 36 A E B
√
x=3 |AB| = 6 3 cm, |AC| = 6 cm
√ √
|AC| = 5 2
√ √ |BD| = 6 3 + 32 = 3 13 [cm]
Ob = 8 + 2 13 = 2(4 + 13) √ 2 √
|CE| = 62 + 3 3 = 3 7 [cm]
4.1. Trójkąty prostokątne 183

14. Niech x, y > 0 będą przypro- 14. a) Obwód trójkąta prostokątnego jest równy 30 cm, a jego najdłuższy bok
stokątnymi trójkąta.
ma długość 13 cm. Oblicz długości pozostałych boków tego trójkąta.
a) x + y + 13 = 30,
czyli y = 17 − x
b) Przeciwprostokątna trójkąta prostokątnego ma długość 2 cm. Długość
2 2 2 jednej z przyprostokątnych jest średnią arytmetyczną długości przeciwpro-
x + (17 − x) = 13
stokątnej i drugiej przyprostokątnej. Oblicz obwód tego trójkąta.
x = 5 lub x = 12
√
Przyprostokątne trójkąta: 15. Obwód rombu jest równy 4 41 cm, a jedna z jego przekątnych jest o 2 cm
5 cm, 12 cm
dłuższa od drugiej. Oblicz długości tych przekątnych.
x+2
b) y = 2
(x+2)2 16. Przyprostokątne trójkąta prostokątne-
x2 + 4
=4
go mają długości 8 cm i 15 cm. Boki
x = 1,2 c
y = 1,6
trójkąta są średnicami półokręgów, a
które wyznaczają księżyce Hipokra-
Ob = 4,8 cm
tesa (rysunek obok). Oblicz sumę pól
15. x, x+2 – długości przekątnych
rombu tych księżyców i porównaj ją z polem b
√ trójkąta.
Długość boku rombu: 41
x 2 x+2 2
2
+ 2 = 41
Księżyce Hipokratesa (Hipokrates z Chios,
x=8 grecki matematyk z V wieku p.n.e.)
Długości przekątnych:
8 cm, 10 cm
17. a) Z kwadratu o boku 1 odcięto na rogach trójkąty tak, że otrzymano
ośmiokąt foremny. Oblicz obwód tego ośmiokąta.
b) Z kwadratu odcięto na rogach trójkąty tak, że otrzymano ośmiokąt
foremny o boku 1. Oblicz obwód tego kwadratu.
Czy wiesz, że. . .

Liczby naturalne a, b, c wyrażające długości boków trójkąta prostokątnego
nazywamy trójkami pitagorejskimi. Są nimi na przykład:
3, 4, 5, bo 32 + 42 = 52 , również 6, 8, 10 czy 9, 12, 15
2 2 2
5, 12, 13, bo 5 + 12 = 13 , również 10, 24, 26
2 2 2
7, 24, 25, bo 7 + 24 = 25 , również 14, 48, 50
18. a2 + b2 =
= (x2 − y 2 )2 + (2xy)2 = Wszystkie trójki pitagorejskie możemy otrzymać, korzystając ze wzorów:
4 2 2 4 2 2
= x − 2x y + y + 4x y = a = x2 − y 2 , b = 2xy, c = x2 + y 2 , gdzie x > y oraz x, y ∈ N+
4 2 2 4
= x + 2x y + y = lub biorąc wielokrotności otrzymanych liczb.
= (x2 + y 2 )2 = c2
a) 7, 24, 25
18. Wykaż, że jeśli a, b, c są określone powyższymi wzorami, to a2 + b2 = c2 .
b) 20, 21, 29
c) 12, 35, 37 Korzystając z tych wzorów, znajdź trójki pitagorejskie dla:
d) 5, 12, 13 a) x = 4, y = 3, b) x = 5, y = 2, c) x = 6, y = 1, d) x = 3, y = 2.
16. Suma pól półksiężyców:

a 2 b 2 c 2
P = P + 12 π 2
+ 12 π 2
− 12 π 2
=
2
= P + 18 π a + b2 − c = P = 12 ab = 60 cm2
2
Suma pól półksiężyców jest równa polu trójkąta.

17. a) Na rogach odcinamy trójkąty prostokątne równoramienne o ramieniu x, gdzie
0 < x < 12 . Wtedy długość boku ośmiokąta możemy wyrazić na dwa sposoby:
√ √
x 2 = 1 − 2x, czyli x = 1 − 22 .
√ √ √
Wówczas bok ośmiokąta: x 2 = 2 − 1, a jego obwód: 8( 2 − 1).
b) Na rogach odcinamy trójkąty prostokątne równoramienne o ramieniu x, gdzie
√ √
0 < x < 12 . Wtedy x 2 = 1, czyli x = 22 .
√ √
Wówczas bok kwadratu: 2x + 1 = 2 + 1, a jego obwód: 4( 2 + 1).
Uczeń:
4.2. Funkcje trygonometryczne kąta ostrego – podaje definicje funkcji trygo-
nometrycznych kąta ostrego
Stosunki długości boków trójkąta prostokątnego są tak powszechnie stoso- w trójkącie prostokątnym,
wane, że otrzymały własne nazwy. – podaje wartości funkcji trygo-
nometrycznych kątów 30◦ ,
Definicja 45◦ , 60◦ ,
B – oblicza wartości funkcji trygo-
Stosunek długości przyprostokątnej leżącej naprzeciwko
nometrycznych kąta ostrego
kąta do długości przeciwprostokątnej nazywamy c a w trójkącie prostokątnym
sinusem tego kąta. o danych długościach boków,
sin α =
a α – oblicza wartości funkcji trygo-
c A b C nometrycznych kątów ostrych
Stosunek długości przyprostokątnej leżącej przy kącie do długości przeciw- w bardziej złożonych sytu-
prostokątnej nazywamy cosinusem tego kąta. acjach,
b – uzasadnia proste zależności,
cos α =
c korzystając z własności
Stosunek długości przyprostokątnej leżącej naprzeciwko kąta do długości funkcji trygonometrycznych.
przyprostokątnej leżącej przy tym kącie nazywamy tangensem tego kąta. Komentarz
a Warto polecić uczniom, aby
tg α = zapisali definicje funkcji trygo-
b
nometrycznych dla trójkąta
Stosunek długości przyprostokątnej leżącej przy kącie do długości przypro-
o przyprostokątnych k i l oraz
stokątnej leżącej naprzeciwko tego kąta nazywamy cotangensem tego kąta. przeciwprostokątnej m – dzięki
b
ctg α = temu uczniowie oswoją się
a
z innymi oznaczeniami.
Stosunki te nazywamy funkcjami trygonometrycznymi kąta ostrego α.
Zwróć uwagę, że stosunki te nie zależą od B2

wielkości rozpatrywanego trójkąta, a jedynie B1
od kąta α. Z podobieństwa trójkątów: AB1 C1 ,
AB2 C2 wynikają równości:
|B1 C1 | |B2 C2 | α
sin α = =
|AB1 | |AB2 | A C1 C2
Uzasadnij, że dla dowolnego kąta ostrego α zachodzą nierówności: a > 0, b > 0, c > 0 oraz
sin α < 1 i cos α < 1 a<cib<c
a c
sin α = c
< c
=1
Przykład 1 cos α = b
c
< c
c
=1
Oblicz wartości funkcji trygonometrycznych kąta 45◦ .
√
2
√ 1
sin 45◦ = √1 = 2
tg 45◦ = 1
=1
2 2 1
√
√1 2 1 45◦
cos 45◦ = 2
= 2
ctg 45◦ = 1
=1 1
Jednostki miar kątów
4.2. Funkcje trygonometryczne kąta ostrego 185

Przykład 2
Oblicz wartości funkcji trygonometrycznych kąta 30◦ .
1 1 √
1 3 1
sin 30◦ = 2
= tg 30◦ = √2 = 1
1 2 3 3 2
2
√ √ √
◦
3
3 3 √ 30◦
Ćwiczenie√ 2 cos 30 = 2
= ctg 30◦ = 2
1 = 3 √
1 2 2 3
sin 60◦ = 23 , cos 60◦ = 12 , 2
√ √
tg 60◦ = 3, ctg 60◦ = 33
Ćwiczenie 2
Komentarz Oblicz wartości funkcji trygonometrycznych kąta 60◦ .
Po tym ćwiczeniu warto zapro-
ponować uczniom konkurs na Przykład 3
odgadywanie miary kąta α.
Nauczyciel podaje wartości Na rysunku przedstawiono trójkąt prostokątny o bokach 3, 4, 5.
funkcji trygonometrycznych, Oblicz wartości funkcji trygonometrycznych kąta α.
5
a uczniowie podają miary 3
kątów. Wygrywa uczeń, który
sin α = 35 = 0,6 tg α = 34 = 0,75
poda miarę kąta z największą cos α = 4
= 0,8 ctg α = 4
= 1,(3) α
5 3
dokładnością. 4
5
a) sin α = cos β = 13 , Oblicz wartości funkcji trygonometrycznych kątów ostrych trójkąta prostokąt-
12
cos α = sin β = 13 , nego o bokach a, b, c.
tg α = ctg β = 125
, √
12
a) a = 5, b = 12, c = 13 b) a = 8, b = 15, c = 17 c) a = 1, b = 2 2, c = 3
ctg α = tg β = 5
8
b) sin α = cos β = 17 , Dla kątów ostrych α i β z nierówności α < β C2
15
cos α = sin β = 17 , wynika nierówność sin α < sin β. Aby to uzasad-
8
tg α = ctg β = 15 , nić, rozpatrzmy trójkąty OB1 C1 i OB2 C2 (rysu-
15
ctg α = tg β = 8 nek obok). Punkty C1 i C2 leżą na łuku okręgu
c) sin α = cos β = 13 , 1 C1
√
o środku w punkcie O i promieniu 1.
cos α = sin β = 2 3 2 ,
√ Zauważ, że sin α = |B1 C1 |, sin β = |B2 C2 | oraz
tg α = ctg β = 42 , β
√ |B1 C1 | < |B2 C2 |, zatem sin α < sin β. α
ctg α = tg β = 2 2 O B2 B1
Ćwiczenie 4
Ćwiczenie 4
Zauważmy, że cos α = |OB1 |, Uzasadnij, że jeśli α < β < 90◦ , to cos α > cos β.
cos β = |OB2 | oraz
|OB1 | > |OB2 |, Zadania
zatem cos α > cos β.
1. Oblicz wartości funkcji trygonometrycznych kątów ostrych trójkąta pro-
stokątnego o bokach długości:
√ √ √
a) 6, 8, 10, c) 1, 4, 17, e) 5, 2 5, 5,
√ √ √
b) 7, 24, 25, d) 1, 4, 15, f) 2, 6, 2.
√
1. a) sin α = cos β = 35 , cos α = sin β = 45 , e) sin α = cos β = 5
5
,
√
tg α = ctg β = 34 , ctg α = tg β = 43 2 5
cos α = sin β = 5 ,
7 24
b) sin α = cos β = 25 , cos α = sin β = 25
, tg α = ctg β = 12 ,
tg α = ctg β = 24 , ctg α = tg β = 24
7
7 ctg α = tg β = 2
√ √
17 3
c) sin α = cos β =√ 17 , f ) sin α = cos β = 3
,
√
4 17 6
cos α = sin β = 17 , cos α = sin β = 3
,
√
tg α = ctg β = 14 , ctg α = tg β = 4 tg α = ctg β = 2
,
2
1
√
15
√
d) sin α = cos β = 4
,
cos α = sin β = 4
, ctg α = tg β = 2
15
√ √
tg α = ctg β = 15 , ctg α = tg β = 15
2. Przerysuj tabelę do zeszytu 3. α
Czy wiesz, że. . . β
i ją uzupełnij.
Skrót sin pochodzi od łacińskiego słowa 1
α 30◦ 45◦ 60◦ sinus – zagięcie, zatoka;
1
√
2
√
3 cos to skrót od complementi sinus, czyli α β
sin α 2 sinus dopełnienia;
√ √2 2
2
3 2 1
cos α 2 tg – skrót słowa tangens oznaczającego Przekątna prostokąta ma dłu-
√2 2
√ √
tg α 3 styczną. gość 5.
3
1 3 √
sin α = cos β = 55 ,
√
3. Przekątna prostokąta o bokach długości 1 i 2 dzieli go na dwa trójkąty. cos α = sin β = 2 5 5 ,
Oblicz wartości funkcji trygonometrycznych kątów ostrych tych trójkątów. tg α = ctg β = 12 ,
ctg α = tg β = 2
4. Dla trójkąta przedstawionego na rysunku obok oblicz: β 4. a) Na mocy twierdzenia Pita-
a) długości przyprostokątnych, 26 x gorasa:
b) wartości: sin α, cos α, tg α, ctg α (x + 14)2 + x2 = 262
α x2 + 14x − 240 = 0
oraz sin β, cos β, tg β, ctg β. x + 14 √
Δ = 1156, Δ = 34
5. Oblicz wartości funkcji trygonometrycznych kątów ostrych trójkąta prosto- x = −14−34 < 0 lub
2
kątnego, którego jedna przyprostokątna jest trzy razy dłuższa od drugiej x= −14+34
= 10
2
przyprostokątnej. Zatem długości przyprosto-
6. Dany jest równoległobok (niebędący prostokątem) o bokach długości 9 i 10. kątnych wynoszą: 10, 24.
5
Jedna z przekątnych dzieli ten równoległobok na dwa trójkąty prostokątne. b) sin α = cos β = 13 ,
12
Oblicz wartości funkcji trygonometrycznych kątów ostrych tych trójkątów. cos α = sin β = 13 ,
5
tg α = ctg β = 12 ,
7. Podstawy trapezu równoramiennego mają długości 6 i 10, a wysokość jest ctg α = tg β = 125
równa 5. Oblicz wartości funkcji trygonometrycznych kąta zawartego mię- 5. √
β a 1
dzy dłuższą podstawą trapezu a jego: a) przekątną, b) ramieniem. a
0
8. Dane są okrąg o środku O i promieniu 1 oraz A α

trójkąt prostokątny AOC (rysunek obok). Wskaż B 3a√
10
odcinek, którego długość jest równa: sin α = cos β = 10 ,
√
a) sin α, b) cos α, c) tg α, d) ctg α. cos α = sin β = 3 1010 ,
α
C O tg α = ctg β = 13 ,
D
9. Uzasadnij, że na rysunku obok: ctg α = tg β = 3
1 1
a) |CO| = , b) |AO| = . 6. sin α = cos β = 9
,
cos α sin α 10
√
F 19
cos α = sin β = 10 ,
√
Rozpatruje się również funkcje trygonometryczne kąta ostrego tg α = ctg β = 9 1919 ,
√
w trójkącie prostokątnym: ctg α = tg β = 919
c 1 c
cosecans kąta α: cosec α = = a
a sin α
c 1 α
secans kąta α: sec α = =
b cos α
b
√ √
5 89 8 89
7. a) sin α = 89
, cos α = 89
, tg α = 58 , ctg α = 8
5
√ √
5 29 2 29 5 2
b) sin β = 29
, cos β = 29
, tg β = 2
, ctg β = 5
8. a) BD i DF b) DO c) BC d) AB
|BO| 1 1
9. a) W trójkącie CBO: cos α = |CO|
= |CO|
, czyli |CO| = cos α
.
◦
)BCO = 90 − α, zatem <
b) Zauważmy, że: < )CAO = α.
|BO| 1 1
W trójkącie ABO: sin α = |AO|
= |AO|
, czyli |AO| = sin α
.
4.2. Funkcje trygonometryczne kąta ostrego 187

Uczeń:
– odczytuje z tablic wartości 4.3. Trygonometria – zastosowania
funkcji trygonometrycznych
danego kąta ostrego lub miarę
kąta na podstawie wartości
Funkcje trygonometryczne wykorzystuje się w wielu sytuacjach praktycznych.
funkcji trygonometrycznej, Ich przybliżone wartości odczytamy z tablic wartości funkcji trygonometrycz-
– wykorzystuje funkcje trygono- nych na str. 384. Możemy też skorzystać z odpowiedniego kalkulatora.
metryczne do rozwiązywania
zadań praktycznych. Przykład 1
Komentarz Wierzchołek latarni morskiej znajduje się 25 m nad poziomem morza i widać
Rozwiązując trójkąty go z jachtu pod kątem α = 5◦ . Jaka jest odległość jachtu od podnóża skarpy,
prostokątne, korzystamy w tym na której stoi latarnia?
podręczniku z tablic wartości
25 m
funkcji trygonometrycznych
umieszczonych na końcu. Jeżeli α
jest taka potrzeba, długości d
boków zaokrąglamy do dwóch Do wyznaczenia szukanej wartości d wykorzystamy odczytaną z tablic przy-
miejsc po przecinku. Należy
bliżoną wartość tg 5◦ ≈ 0,0875.
pamiętać, że przybliżone wyniki
25 25 25
mogą się różnić w zależności tg α = , czyli d= ≈ ≈ 286 [m]
od tego, czy w obliczeniach d tg α 0,0875
korzystamy z funkcji trygono-
metrycznych, czy z twierdzenia Ćwiczenie 1
Pitagorasa. Oblicz wysokość budynku, którego cień ma długość x
Ćwiczenie 1
w momencie, gdy promienie słoneczne tworzą z powierzch-
h – wysokość budynku nią ziemi kąt α.
α
a) h5 = tg 58◦ ≈ 1,6003, a) x = 5 m, α = 58◦ b) x = 12 m, α = 39◦ x
czyli h ≈ 8 m
h
b) 12 = tg 39◦ ≈ 0,8098, Przykład 2
czyli h ≈ 9,72 m Obserwator widzi czubek drzewa odległego
o d = 65 m pod kątem α = 29◦ (oczy ma x
na wysokości 1,5 m nad ziemią). Jak wysokie α
d
jest drzewo?
x
tg 29◦ =
65
Z tablic odczytujemy: tg 29◦ ≈ 0,5543, czyli x ≈ 65 · 0,5543 ≈ 36 [m].

Wysokość drzewa jest więc równa około 36 + 1,5 = 37,5 [m].
Ćwiczenie 2
Przyjmij jak w przykładzie 2., że obserwator ma oczy na wysokości 150 cm
nad ziemią, i oblicz wysokość drzewa, jeśli:
a) α = 40◦ , d = 22 m, b) α = 14◦ , d = 100 m.
Ćwiczenie 2
Przyjmujemy oznaczenia jak na rysunku w przykładzie 2.
a) x
22
= tg 40◦ ≈ 0,8391, czyli x ≈ 18,46 m
Zastosowanie trygonometrii Wysokość drzewa: h ≈ 18,46 + 1,5 = 19,96 [m]
– wyznaczanie wysokości b) x
100
= tg 14◦ ≈ 0,2493, czyli x ≈ 24,93 m
obiektów
Wysokość drzewa: h ≈ 24,93 + 1,5 = 26,43 [m]
Zastosowanie trygonometrii –
wyznaczanie położenia statku
Znajomość wartości funkcji trygonometrycznych może posłużyć do znajdowa- Ćwiczenie 3
nia miar kątów ostrych trójkąta prostokątnego. a)
Przykład 3
m
Drabinę długości 5 m oparto o ścianę budynku tak, że dotyka 5 m 4,8 m 5,5 m
6,5
jej na wysokości 4,8 m. Jaki kąt tworzy drabina z ziemią?
4,8
sin α = 5
= 0,96. Z tabeli odczytujemy: α ≈ 74◦ .
α α
Ćwiczenie 3 5,5
sin α = 6,5
≈ 0,8462
Jaki kąt tworzy z ziemią drabina o długości:
α ≈ 58◦
a) 6,5 m, jeśli oparta o ścianę budynku sięga na wysokość 5,5 m,
b)
b) 4,5 m, jeśli jej koniec opierający się o ziemię jest odległy o 1 m od ściany
budynku?
4,5 m
Zadania
α
1. Naciągnięty sznurek długości 20 m, na którego końcu zamocowany jest 1m
latawiec, tworzy z poziomem kąt 70◦ . Jak wysoko nad ziemią znajduje się cos α = 1
4,5
≈ 0,2222
latawiec? α ≈ 77◦
2. O ile wyżej sięgnie sześciometrowa drabina ustawiona pod kątem 73◦ do Odpowiedzi do zadań
poziomu ziemi od takiej samej drabiny ustawionej pod kątem 53◦ ? 1. Oznaczmy wysokość, na jakiej
znajduje się latawiec, przez h.
3. Aby obliczyć wysokość drzewa, uczeń ustawił się tak, że koniec jego cienia
pokrywał się z końcem cienia drzewa. Wiadomo,
że uczeń ma 180 cm wzrostu, |BC| = 18 m,
a promienie słoneczne padają pod
20 m
h
kątem 31◦ do powierzchni
ziemi. Jaka jest wysokość
drzewa? A B C
70◦
4. Drabina wozu strażackiego może być rozsunięta na długość 20 m i podnie- h
= sin 70◦
20
siona pod kątem 72◦ . Na jaką wysokość sięgnie drabina, jeśli jest zamoco- h ≈ 20 · 0,9397 ≈ 18,79 [m]
wana 2,4 m nad ziemią?
2. 6 sin 73◦ − 6 sin 53◦ ≈ 0,95 [m]
5. a) Jaki kąt z powierzchnią ziemi tworzą promienie słoneczne, jeśli drzewo 3. Oznaczmy wysokość drzewa
o wysokości 20 m rzuca cień długości 17 m? przez h.
ctg 31◦ = |AB|
1,8
b) Drabinę oparto o ścianę tak, że dotyka jej na wysokości 3,6 m i tworzy zatem:
z ziemią kąt 54◦ . Jaki kąt będzie tworzyła z ziemią ta drabina, jeśli zostanie |AB| ≈ 1,8 · 1,6643 ≈ 3 [m]
oparta o ścianę na wysokości 4 m? |AC| ≈ 3 + 18 = 21 [m]
tg 31◦ ≈ h
21
4. Oznaczmy wysokość, na jaką 5. a)
zatem:
sięgnie drabina, przez h.
h ≈ 21 · 0,6009 ≈ 12,62 [m]
x
20
= sin 72◦ ≈ 0,9511
20 m
czyli x ≈ 19,02 m.
20 m
x
Zatem h ≈ 19,02 + 2,4 = α
= 21,42 [m]. 17 m
20
tg α = 17
≈ 1,1765
72◦
α ≈ 50◦
b) około 64◦
4.3. Trygonometria - zastosowania 189

6. a) około 12,59 m 6. Oblicz wysokość drzewa.
b) około 8,81 m a) α = 15◦ , β = 25◦ , b) α = 10◦ , β = 28◦ ,
7. Przyjmijmy oznaczenia jak na |AB| = 20 m |AB| = 40 m B
rysunku, wówczas:
tg 30◦ = 50
|CA| α
zatem:
50
α β β
|CA| ≈ 0,5774
≈ 86,6 A B A
tg 10◦ = 50
|AB|+|CA| 7. Pilot lecący samolotem na wysokości 50 m widzi początek pasa startowego
zatem:
50
pod kątem α = 30◦ , a jego koniec pod kątem β = 10◦ . Samolot nadlatuje
|AB| + |CA| ≈ 0,1763
≈
wzdłuż pasa startowego. Jaka jest długość tego pasa?
≈ 283,6 D
|AB| ≈ 283,6 − 86,6 =
= 197
α β
Długość pasa startowego wy- C A B
nosi około 197 m.
8.
8. Samolot zbliżający się do lotniska leci na wysokości 2400 m. Do lądowania
musi schodzić pod kątem 4◦ . Jak daleko od początku pasa startowego
2400
powinien rozpocząć ten manewr?

4◦
x 9. Startujący samolot wznosi się pod kątem 15◦ z prędkością 80 m/s. Jaką
tg 4◦ = 2400
x wysokość osiągnie samolot po 2 minutach od momentu oderwania się od
zatem:
2400
ziemi?
x≈ 0,0699
≈ 34334,8
10. Dwaj obserwatorzy stojący w punk-
Powinien rozpocząć ten ma- tach A i B (rysunek obok) w odle-
newr około 34,33 km od po-
czątku pasa startowego. głości 400 m od siebie widzą nadla- α β
9.
tujący wzdłuż kierunku AB samolot A B
s pod kątami α = 20◦ i β = 8◦ . Na jakiej wysokości leci samolot?
h
15◦ 11. a) Wierzchołek komina widać z punktu A pod kątem 26◦ , a z punktu B
Obliczamy drogę, jaką pokona pod kątem 40◦ . Podstawa komina oraz punkty A i B leżą na jednej prostej.
samolot: v = st , czyli Komin ma wysokość 20 m. Jaka jest odległość między punktami A i B
s = 80 · 120 = 9600 (pomiń grubość komina)? Rozpatrz dwa przypadki.
Obliczamy wysokość, jaką b) Wierzchołek komina jest widoczny z powierzchni ziemi pod kątem 42◦ ,
osiągnie samolot:
a po przejściu 50 m w kierunku komina – pod kątem 61◦ . Oblicz wysokość
h
= sin 15◦ ≈ 0,2588, czyli
s komina.
h ≈ 2484,48 m
10. około 91,53 m 12. Obserwator stojący na szczycie latarni morskiej na wysokości a metrów
12.
nad poziomem morza zobaczył pod kątem α do poziomu łódź płynącą
w kierunku latarni. Po pewnym czasie znów spojrzał w tym kierunku i zo-
a baczył tę samą łódź pod kątem β wciąż płynącą w kierunku latarni. Wy-
β α każ, że odległość, jaką łódź przepłynęła między kolejnymi obserwacjami,
O B A była równa a(ctg α − ctg β).
Przyjmijmy oznaczenia jak
na rysunku. 11. a) Podstawę komina oznaczmy przez O. 2◦ Punkty A i B znajdują się po przeciw-
|AO| nych stronach komina.
a
= ctg α, czyli 1◦ Punkty A i B znajdują się po tej sa-
|AO| = a · ctg α mej stronie komina.
|BO|
a
= ctg β, czyli 20 m
|BO| = a · ctg β 20 m 40◦ 26◦
|AB| = |AO| − |BO| = ◦ ◦
40 26 B O A
= a · ctg α + a · ctg β =
= a(ctg α − ctg β), O B A Jak w przypadku 1◦ mamy |OB| ≈ 23,84 m.
co należało wykazać.
20
|OB|
= tg 40◦ ≈ 0,8391 20
= tg 26◦ ≈ 0,4877, czyli |OA| ≈ 41 m
|OA|
zatem |OB| ≈ 23,84 m Stąd |AB| = |OA| + |OB| ≈ 64,84 m.
20
|OB|+|AB|
= tg 26◦ ≈ 0,4877
b) około 89,88 m
czyli |AB| ≈ 17,17 m
Uczeń:
4.4. Rozwiązywanie trójkątów – rozwiązuje trójkąty
prostokątne,
prostokątnych – wykorzystuje funkcje trygo-
nometryczne do wyzna-
Rozwiązaniem trójkąta nazywamy wyznaczenie długości jego trzech boków czania związków miarowych
w czworokątach i prostopa-
i wyznaczenie miar jego trzech kątów. dłościanach.
Aby rozwiązać trójkąt prostokątny, wystarczy znać:
długości dowolnych dwóch długość dowolnego boku i miarę
lub
boków jednego z kątów ostrych.
Przykład 1
Rozwiąż trójkąt prostokątny, mając dane długości jego przyprostokątnych:
4 cm i 10 cm. Ćwiczenie 1
a)
Długość przeciwprostokątnej obliczamy z twierdzenia Pitagorasa. A
√ √ √ α
β
c = 102 + 42 = 116 = 2 29 [cm] 10 a
c
4 4 cm
tg β = 10 = 0,4. Z tablic (str. 384) odczytujemy:
β α
β ≈ 22◦ i stąd α = 90◦ − β ≈ 68◦ .
B 10 cm C 9
√ √
Przykład 2 a= 102 − 92 = 19 [cm]
A cos α = 9
, czyli α ≈ 26◦ ,
Rozwiąż trójkąt prostokątny, którego przyprostokątna 10
leżąca naprzeciwko kąta 50◦ ma długość 8 cm. β ≈ 90◦ − 26◦ = 64◦

α
b)
α = 90◦ − 50◦ = 40◦ c
8 cm β
8
= sin 50◦ ≈ 0,766, stąd c ≈ 10,44 cm. c
c 5
8 ◦
= tg 50 ≈ 1,1918, stąd a ≈ 6,71 cm. 50◦ α
a a
B C 13
√ √
Ćwiczenie 1 c= 52 + 132 = 194 [cm]
5
Rozwiąż trójkąt prostokątny, o którym wiadomo, że: tg α = 13
≈ 0,3846, czyli
a) dwa jego dłuższe boki mają długości 9 cm i 10 cm, α ≈ 21 , β ≈ 90◦ − 21◦ = 69◦
◦
b) długości przyprostokątnych są równe 5 cm i 13 cm, c) β = 53◦

c) przeciwprostokątna ma długość 15 cm, a jeden z kątów ma miarę 37◦ , β
d) długość przyprostokątnej leżącej naprzeciwko kąta 54◦ jest równa 8 cm.
15 a
Jeśli potrzebna jest większa dokładność, to miarę kąta możemy podawać
w stopniach i minutach, a nawet w sekundach.
1 1◦ = 60 37◦
1 minuta (oznaczana 1 ) jest równa 60 stopnia.
1
1 = 60 b
1 sekunda (oznaczana 1 ) jest równa 60 minuty. a = 15 sin 37◦ ≈ 9,03 [cm],
1◦ = 3600
Na przykład 24,5◦ = 24◦ 30 . b = 15 sin 53◦ ≈ 11,98 [cm]
d) β = 36◦
c
8
54◦
b
8
c= ≈ 9,89 [cm],
sin 54◦
√
b ≈ (9,9)2 − 82 = 34,01 ≈ 5,81 [cm]
4.4. Rozwiązywanie trójkątów prostokątnych 191

Ćwiczenie 2 Przykład 3
a) 3◦ 36 b) 2 24 c) 9 Wyraź w minutach i sekundach 1
kąta 45◦ .
1000
d) 7 12 e) 25 12 45◦ 45
= · 3600 = 162 = 120 + 42 = 2 42
Ćwiczenie 3 1000 1000
|AB|
10
= sin 55◦ ≈ 0,8192, Ćwiczenie 2
czyli |AB| ≈ 8,192 1
Wyraź w stopniach, minutach i sekundach 100
kąta:
|AC| ◦
10
= cos 55 ≈ 0,5736, a) 360◦ , b) 4◦ , c) 15◦ , d) 12◦ , e) 42◦ .
czyli |AC| ≈ 5,736
a) B Przykład 4
C
Dany jest trójkąt prostokątny ABC (rysunek obok). Od-
cinek AD jest zawarty w dwusiecznej kąta BAC. Oblicz
miary kątów trójkąta ADC, jeśli |AB| = 8, |BC| = 6.
D
6
tg <
) BAC = 8
) BAC ≈ 37◦
= 0,75, czyli <
D 1
) CAD ≈
Zatem: < 2
· 37◦ = 18◦ 30
A B
δ ) ACD ≈ 90◦ − 37◦ = 53◦
<
δ
) ADC ≈ 180◦ − 18◦ 30 − 53◦ = 108◦ 30
<
C A
|AC|
δ = 27,5◦ , |CD|
= cos 27,5◦ Ćwiczenie 3
5,736
|CD| ≈ = 6,47
0,887 W trójkącie prostokątnym ABC o kącie prostym przy wierzchołku A kąt BCA
◦ ◦ ◦
Kąty: 27 30 , 35 , 117 30 ma miarę 55◦ , a |CB| = 10. Oblicz długość odcinka CD oraz miary kątów trój-
b) B kąta BCD, jeśli punkt D należy do boku AB oraz odcinek CD jest:
a) zawarty w dwusiecznej kąta BCA, b) środkową trójkąta ABC.
Zadania
D D C
1. W trapezie prostokątnym ABCD (rysunek obok) kąt
ADB ma miarę 43◦ 46 25 , a kąt ABC – miarę 73◦ 42 10 . P
a) Wyznacz miary kątów trójkąta BCD.
C A
b) Wyznacz miary kątów trójkąta ABP , jeśli punkt P
leży na dwusiecznej kąta ABC. A B
|CD|
=
2
= |AC|2 + 12 |AB| ≈ 7,05 2. Rozwiąż trójkąt prostokątny o podanych długościach przyprostokątnych.
tg <
)ADC = |AC|
1 |AB| ≈ 1,4 a) 4 cm, 6 cm b) 1 cm, 7 cm c) 8 cm, 10 cm
2
◦
<)ADC ≈ 54 , 3. Dany jest trójkąt prostokątny ABC o kącie prostym przy wierzchołku C.
)BDC ≈ 126◦
czyli < Rozwiąż ten trójkąt, jeśli wiadomo, że:
Kąty: 35◦ , około 126◦ , około 19◦
) CAB = 34◦ , |CB| = 6,
a) < ) CBA = 66◦ , |AB| = 10.
b) <
4. Oblicz obwód i pole trójkąta równoramiennego o ramieniu długości 4 i ką-

cie przy podstawie 37◦ .
)BCD = 106◦ 17 50
1. a) < )ABC = 56◦
3. a) <
<)DBC = 27◦ 28 35 |AC| = 6 ctg 34◦ ≈ 8,9
<)BDC = 46◦ 13 35 |AB| = sin634◦ ≈ 10,73
b) <)P AB = 90◦ )BAC = 24◦
b) <
<)ABP = 36◦ 51 5 |AC| = 10 sin 66◦ ≈ 9,14
<)BP A = 53◦ 8 55
√ |BC| = 10 cos 66◦ ≈ 4,07
2. a) 2 13 cm, około: 34◦ , 56◦
√ 4. Długość podstawy: a = 2 · 4 cos 37◦ ≈ 6,3888
b) 5 2 cm, około: 8◦ , 82◦
√ Wysokość: h = 4 sin 37◦ ≈ 2,4072
c) 2 41 cm, około: 39◦ , 51◦
Ob ≈ 14,39, P ≈ 7,69
5. a) Trapez równoramienny ma podstawy długości 6 dm i 10 dm, a jego 5. a) 6
obwód jest równy 32 dm. Oblicz miary kątów tego trapezu.
b) Trapez równoramienny ma podstawy długości 4 cm i 8 cm oraz wyso- c c
kość 8 cm. Oblicz miarę kąta, jaki przekątna trapezu tworzy z jego pod-
stawą.
α
c) W trapezie równoramiennym przekątna o długości 13 cm tworzy z ra- x 10
mieniem kąt prosty. Oblicz miary kątów trapezu, jeśli jego wysokość jest
Obliczamy długość
równa 5 cm. ramienia c: 6 + 10 + 2c = 32,
D 15 C
zatem c = 8 dm.
6. Oblicz długości boków AB i AD trapezu prosto-
10
x 2
cos α = = 8
= 0,25,
kątnego ABCD oraz miarę kąta DCA (rysunek c
54 ◦ zatem α ≈ 75 30 . ◦
obok).
A B Drugi kąt trapezu ma miarę
7. a) Przekątne deltoidu mają długości 20 cm i 30 cm. Punkt przecięcia prze- około: 180◦ −75◦ 30 = 104◦ 30 .
kątnych dzieli dłuższą z nich w stosunku 2 : 1. Oblicz miary kątów deltoidu. b) tg α = 8
6
≈ 1,333, α ≈ 53◦
b) Obwód równoległoboku jest równy 90, a wysokość opuszczona na bok c) D C

długości 30 jest równa 10. Oblicz miary kątów tego równoległoboku.
c c
5
8. Wyznacz kąty rombu, jeśli wysokość poprowadzona C
α
do jego boku podzieliła go w stosunku 1 : 3. a
A B
1 1
9. W trójkącie równobocznym ABC o boku długości 12 PABD = 2
· 5a = 2
· 13c
5
na boku CB obrano taki punkt D, że 3|DB| = |CD| D czyli c
a
= 13
= cos α,
(rysunek obok). Oblicz długość odcinka ED. Rozwiąż zatem α ≈ 67◦ .
trójkąt ABD. A EB Drugi kąt trapezu ma miarę
około: 180◦ − 67◦ = 113◦ .
C
10. Środkowe poprowadzone z wierzchołków A i B trój- 6. |AB| ≈ 20,88, |AD| ≈ 8,09,
kąta prostokątnego równoramiennego ABC o ramie- <)DCA ≈ 28◦
niu długości 6 cm przecinają się w punkcie P (rysu- P 7. a) 90◦ , około 53◦ ,
nek obok). Rozwiąż trójkąt ABP . około 108◦ 30 , około 108◦ 30
A B
b) około: 42◦ , 138◦
11. Dany jest prostopadłościan o krawędziach podstawy 8. około: 75◦ 30 , 104◦ 30 lub
długości 1 i 3 oraz wysokości 2 (rysunek obok). Ob- około: 41◦ , 139◦
licz miarę kąta zawartego między przekątną podstawy )DAE, |BD| = 3.
9. Niech α = <
a przekątną prostopadłościanu. |ED|
D C sin <
)DBE = |BD|
√
A B czyli |ED| = 3 3
.
12. Dany jest sześcian o krawędzi a (rysunek obok). Wy- 2
znacz obwód i miary kątów ostrych trójkąta: |EB| = 3 sin 30◦ = 3

2
czyli |AE| = 10 12 .
a) BDD ,
Wówczas:
D C √
b) DD O, gdzie O jest środkiem odcinka BD. |AD|2 = (10 12 )2 + ( 3 2 3 )2 =
A B √
= (3 13)2
√ √ √
10. C |AE| = |BD| = 62 + 32 = 3 5 [cm], |AD| = 3 13
√
|AP | = |BP | = 2 5 cm Zatem boki trójkąta √ABD
3 3
Zatem boki trójkąta ABP mają długości:
D E √ √ √ mają długości: 12, 3, 3 13.
√
2 5 cm, 2 5 cm, 6 2 cm. 3 3 √
3
3 3 tg α = |CE| = 12 tg α = 10 1
2
= 7
≈ 0,2474
α P |AC| 2
◦
√
◦
zatem α ≈ 26 30 i stąd: czyli α ≈ 14 .
A 6 2 B <)P AB = < )P BA ≈ 45◦ − 26◦ 30 = 18◦ 30 Zatem kąty trójkąta ABD
Zatem kąty trójkąta ABP mają miary około: mają miary: 60◦ , około 14◦ ,
18◦ 30 , 18◦ 30 , 143◦ . około 106◦ .
11. około 32◦
√ √
12. a) Ob = (1 + √ 2+ √3)a, kąty: około 35◦ , około 55◦
b) Ob = a2 (1 + 2 + 6), kąty: około 35◦ , około 55◦
4.4. Rozwiązywanie trójkątów prostokątnych 193

Uczeń:
– podaje związki między 4.5. Związki między funkcjami
funkcjami trygonometrycz-
nymi tego samego kąta oraz trygonometrycznymi
między funkcjami trygonome-
trycznymi kątów α i 90◦ − α, Tożsamością trygonometryczną nazywamy równość prawdziwą dla wszystkich
– wyznacza wartości pozo- wartości kąta, dla których jest określona.
stałych funkcji trygonome-
trycznych, gdy dana jest Podstawowe tożsamości trygonometryczne
jedna z nich,
Dla dowolnego kąta ostrego α prawdziwe są poniższe zależności.
– sprawdza, czy istnieje kąt cos α
ostry spełniający podane 1. sin2 α + cos2 α = 1 3. ctg α =
sin α
zależności, sin α 1
– stosuje poznane związki do 2. tg α = 4. ctg α =
cos α tg α
upraszczania wyrażeń zawie-
rających funkcje trygonome- Uwaga. Zapis sin2 α oznacza (sin α)2 , analogicznie cos2 α = (cos α)2 .
tryczne,
– uzasadnia związki między Tożsamość sin2 α + cos2 α = 1 nazywamy jedynką trygonometryczną. B
funkcjami trygonome-
trycznymi. Dowód jedynki trygonometrycznej c a
Przy oznaczeniach takich, jak na rysunku obok:
a b
α
sin α = i cos α = A b C
c c
2 2
2 2 a b a2 b2 a2 +b2 c2
sin α + cos α = + = + = = =1
c c c2 c2 c2 c2
Zauważ, że w przedstawionym dowodzie korzystamy z twierdzenia Pitagorasa.
sin α
a) cos α
= ac : b
c
= a
b
= tg α Udowodnij tożsamość trygonometryczną.
b) cos α
= cb : a
= b
= ctg α sin α cos α 1
sin α c a a) tg α = b) ctg α = c) ctg α =
cos α sin α tg α
1
c) tg α
= a1 = b
a
= ctg α
b
Jeżeli dana jest wartość jednej funkcji trygonometrycznej, to – korzystając
z tożsamości podanych w ramce – można wyznaczyć wartości pozostałych
funkcji trygonometrycznych.
Przykład 1
3
Oblicz cos α, jeśli sin α = 5
oraz α jest kątem ostrym.
Wartość cos α obliczymy, korzystając z jedynki trygonometrycznej:
2
3
+ cos2 α = 1
5
16
cos2 α =
25
4 Wartości funkcji trygonometrycznych
cos α =
5 kąta ostrego są dodatnie.
Przykład 2 Ćwiczenie 2
Oblicz wartości pozostałych funkcji trygonometrycznych kąta ostrego α, jeśli a) cos α = 35 , tg α = 43 , ctg α = 3
4
5 5
cos α = 13 . b) sin α = 13
, tg α = 12
,
ctg α = 12
5
Wartość sin α obliczymy, korzystając z jedynki trygonometrycznej: √
15
√
2 c) sin α = 4
, tg α = 15,
sin2 α + 13 = 1 √
15
ctg α = 15
8
sin2 α = d) cos α
√ √
= 1217 2 , tg α = 242 ,
9
√ √
2 2 Wartości funkcji trygonometrycznych ctg α = 12 2
sin α =
3 kąta ostrego są dodatnie.
Obliczamy wartości tg α i ctg α:
√ Ćwiczenie 3
sin α 2 2 √
3 a)
tg α = = 1 =2 2
cos α 3
√ √
1 1 2
ctg α = = √ = 5
tg α 2 2 4 2
Ćwiczenie 2 α
Oblicz wartości pozostałych funkcji trygonometrycznych kąta ostrego α, jeśli: √
1
√
12 2 5 5
a) sin α = 0,8, b) cos α = 13
, c) cos α = 14 , d) sin α = 1
17
. sin α = 5
, cos α = 5
,
1
ctg α = 2
Aby obliczyć wartości funkcji trygonometrycznych, możemy wykorzystać od- b)
powiedni trójkąt prostokątny. √
6 √
2
Przykład 3 α
7 2
Oblicz: sin α, cos α, ctg α, jeśli tg α = 24
oraz α jest kątem ostrym. √ √
3 6
sin α = 3
, cos α = 3
,
Rysujemy trójkąt prostokątny o przyprostokątnych B √
ctg α = 2
a = 7 i b = 24. Długość przeciwprostokątnej
c c)
obliczamy, korzystając z twierdzenia a
Pitagorasa: α
√ A b C 29
2 2
c = 7 + 24 = 25 21
Zatem:
7 24 24 α
sin α = , cos α = , ctg α =
25 25 7 20
21 20
Ćwiczenie 3 sin α = 29
, cos α = 29
,
20
Oblicz wartości pozostałych funkcji trygonometrycznych kąta ostrego α, jeśli: ctg α = 21
√ √
2 21 d)
a) tg α = 2, b) tg α = , c) tg α = , d) ctg α = 2. √
2 20
3
1
Ćwiczenie 4
α
Narysuj odpowiedni trójkąt prostokątny i oblicz wartości pozostałych funkcji √
√ 2 √
trygonometrycznych kąta ostrego α, jeśli:
√ √ sin α = 33 , cos α = 3
6
,
2 2 5 5 √
a) sin α = , b) sin α = , c) cos α = , d) cos α = . tg α = 2
3 3 5 6 2
Ćwiczenie 4
√
a) Trójkąt o bokach długości: 2, 5, 3
√ √ √
5 2 5
cos α = 3
, ctg α = 25
tg α = 5
,
√ √
b) Trójkąt o bokach długości: 2, 7, 3
√ √ √
7 14
cos α = 3
, ctg α = 214
tg α = 7
,
√ √
c) Trójkąt o bokach długości: 5, 2 5, 5
√
2 5 1
sin α = 5
, tg α = 2, ctg α = 2
√
d) Trójkąt o bokach długości: 11, 5, 6
√ √ √
11 11 5 11
sin α = 6
, tg α = 5
, ctg α = 11
4.5. Związki między funkcjami trygonometrycznymi 195

Rozważmy trójkąt prostokątny ABC (rysunek obok). B
β
W tym trójkącie β = 90◦ − α. Zauważmy, że: a
c
◦ b
sin β = sin(90 − α) =
Odpowiedzi do zadań c α
3 3 i jednocześnie cos α =
b
, ◦
zatem sin(90 − α) = cos α. C b A
1. a) sin α = 5
, tg α = 4
, c
ctg α = 43
b) sin α = 12
, tg α = 12
,
Twierdzenie
13 5
5
ctg α = 12 Dla dowolnego kąta ostrego α zachodzą równości:
√ √
c) cos α = 2 3 2 , tg α = 2
, 1. sin(90◦ − α) = cos α 3. tg(90◦ − α) = ctg α
√ 4
ctg α = 2 2
√ √
d) cos α √
= 21
, tg α = 2 21
, 2. cos(90◦ − α) = sin α 4. ctg(90◦ − α) = tg α
5 21
ctg α = 221
√
6 6 13
e) sin α =
√ 7
, tg α = 13
, Ćwiczenie 5
13
ctg α = 6 Uzasadnij podane wyżej tożsamości trygonometryczne: 2., 3. i 4. Oblicz war-
√ √
3 13 2 13
f ) sin α = 13
, cos α = 13
, tości funkcji trygonometrycznych kąta ostrego α, jeśli wiadomo, że:
ctg α = 23 3
√
3
12 5 a) sin(90◦ − α) = 10
, b) cos(90◦ − α) = 2
, c) ctg(90◦ − α) = 25 .
g) sin α = 13
, cos α = 13
,
5
ctg α = 12
√ √
5 41 4 41
h) sin α = 41
, cos α = 41
,
Zadania
tg α = 54
√
3 10
2. a) sin α = 10 1. Oblicz wartości pozostałych funkcji trygonometrycznych kąta ostrego α,
√
2 5
b) cos α = 5
jeśli wiadomo, że:
√
3. a) tak
√ 2 a) cos α = 0,8, c) sin α = 13 , e) cos α = 13
7
, g) tg α = 2 52 ,
2 2
1 2 8 1
5
3
+ 3
= 9
+ 9
=1 b) cos α = 13
, d) sin α = 0,4, f) tg α = 32 , h) ctg α = 45 .
b) nie
2 2. a) Oblicz sinus kąta ostrego α, jeśli wiadomo, że jest on trzy razy większy
sin2 α + 15 = 1
√ od cosinusa tego kąta.
sin α = 2 5 6
sin α
√ √
2 6 b) Oblicz cosinus kąta ostrego α, jeśli wiadomo, że jest on dwa razy większy
tg α = cos α
= 2 6 = 5
od sinusa tego kąta.
c) nie
√ 2
10
5
+ cos2 α = 1 3. Czy istnieje kąt ostry α spełniający podane zależności?
√ √ √
2 2 1 4 10
cos α = 515 a) sin α = 3
i cos α = 3
c) tg α = 5
i sin α = 5
sin α
√
6 4
√ √ √
tg α = cos α
= 3
= 5 b) tg α = 2 6
i cos α = 1
d) tg α = 5 − 2 i ctg α = 5 + 2
5 5
d) tak √
ctg α = 1
= √1 · √5+2 = 4. Oblicz długości przyprostokątnych trójkąta prostokątnego, jeśli wiadomo,
tg α 5−2 5+2
√ że α jest jednym z kątów ostrych tego trójkąta oraz:
= 5+2
√ √
4. a) 2 5 cm, 4 5 cm a) tg α = 12 , a długość przeciwprostokątnej równa jest 10 cm,
√ √
b) 6 13 cm, 9 13 cm b) tg α = 32 , a długość przeciwprostokątnej równa jest 39 cm.
Ćwiczenie 5
Uzasadnienie tożsamości trygonometrycznych: β = 90◦ − α β
◦
2. cos(90 − α) = a
c
= sin α
c
3. tg(90◦ − α) = b
a
= ctg α a
◦
4. ctg(90 − α) = a
b
= tg α
√ √ √ α
3 91
a) cos α = 10
, sin α = tg α = 391 , ctg α = 3 9191
10
, b
√
3
√ √
b) sin α = 2
, cos α = 12 , tg α = 3, ctg α = 33
√ √
c) tg α = 25 , ctg α = 52 , sin α = 2 29
29
, cos α = 5 29
29
5. Czy istnieje kąt ostry α spełniający podane zależności? 5. a) tak b) nie c) tak d) tak
√ √ √
3 1 7. a) m2 b) 1 − 2m2
a) sin α = 2
i sin(90◦ − α) = 2
c) cos α = 55 i cos(90◦ − α) = 2 5 5 √
√ √ c) 1 + 2m 1 − m2
2 3 √
b) sin α = 5
i sin(90◦ − α) = 5
d) tg α = 2 i tg(90◦ − α) = 22 d) m + 1 − m2
sin2 α
√
2 5 8. 1 + tg2 α = 1 + cos2 α
=
6. Kąt α jest kątem ostrym oraz tg α = 5
. Oblicz wartość wyrażenia. 2 α+sin2 α
6 sin α − 8 cos2 α sin4 α − 2 sin2 α + 1

= cos cos 2α = cos12 α
√ √
a) b) sin α = 55 , cos α = 2 5 5 ,
sin2 α 1 − sin2 α a)
7. Kąt α jest kątem ostrym oraz cos α = m. Wyznacz wartość wyrażenia. ctg α = 2
√ √
2 13 3 13
2
b) sin α = , cos α = ,
a) (1 − sin α)(1 + sin α) c) (sin α + cos α) 13 13
ctg α = 32
b) (sin α − cos α)(sin α + cos α) d) cos α tg α + sin α ctg α c) sin α =
√
30
, cos α =
√
6
,
√ 6 6
8. Uzasadnij tożsamość podaną w ramce obok. Ko- 5
ctg α = 5
1
rzystając z niej, oblicz wartości pozostałych funk- 1 + tg2 α = 9. 1 + ctg2 α = 1 + cos2 α
cos2 α sin2 α
=
cji trygonometrycznych kąta ostrego α, jeśli: sin2 α+cos2 α 1
√ = sin2 α
= sin2 α
a) tg α = 12 , b) tg α = 23 , c) tg α = 5. √
7 2
√
2
a) sin α = 10
, cos α = 10
,
9. Uzasadnij tożsamość podaną w ramce obok. Ko- tg α = 7
√ √
1 10 3 10
rzystając z niej, oblicz wartości pozostałych funk- 1 + ctg2 α = b) sin α = 10
, cos α = 10
,
sin2 α
cji trygonometrycznych kąta ostrego α, jeśli: tg α = 13
21 20
c) sin α = , cos α = ,
a) ctg α = 17 , b) ctg α = 3, c) ctg α = 20
. 29 29
21 tg α = 21
20
10. Kąt α jest kątem ostrym i sin α + cos α = 1,4. Oblicz wartość wyrażenia. 11. a) (1 + cos α)(1 − cos α) =
= 1 − cos2 α = sin2 α
a) sin α · cos α b) sin α − cos α c) sin3 α − cos3 α
b) (1 + sin α)(1 − sin α) =
11. Wykaż, że dla kąta ostrego α podana równość jest tożsamością. = 1 − sin2 α = cos2 α
1−2 cos2 α
a) (1 + cos α)(1 − cos α) = sin2 α d) cos4 α − sin4 α = cos2 α − sin2 α c) sin α+cos α
=
sin2 α+cos2 α−2 cos2 α
b) (1 + sin α)(1 − sin α) = cos2 α e) cos4 α + sin4 α = 1 − 2 sin2 α cos2 α = sin α+cos α
=
sin2 α−cos2 α
1 − 2 cos2 α sin4 α − sin2 α = sin α+cos α
=
c) = sin α − cos α f) =1 (sin α−cos α)(sin α+cos α)
sin α + cos α cos4 α − cos2 α = sin α+cos α
=
= sin α − cos α
Czy wiesz, że. . . d) cos4 α − sin4 α =
Do oznaczania kątów zwykle używamy liter alfabetu greckiego. = (cos2 α + sin2 α)·
·(cos2 α − sin2 α) =
A α alfa H η eta N ν ni T τ tau = cos2 α − sin2 α
B β beta Θ θ teta Ξ ξ ksi Υ υ ypsilon e) cos4 α + sin4 α =
Γ γ gamma I ι jota O o omikron Φ φ fi = (cos2 α + sin2 α)2 − 2 sin2 α·
Δ δ delta K κ kappa Π π pi X χ chi · cos2 α = 1 − 2 sin2 α cos2 α
sin4 α−sin2 α
E ε epsilon Λ λ lambda P ρ ro Ψ ψ psi f) cos4 α−cos2 α
=
sin2 α( sin2 α−1)
Z ζ dzeta M μ mi Σ σ sigma Ω ω omega = cos2 α( cos2 α−1)
=
sin2 α(− cos2 α)
= cos2 α(− sin2 α)
=1
6. √ √
c= 52 + (2 5)2 = 3 5
√ √ √
2√5
sin α = 3 5
= 23 , cos α = 5
√
3 5
= 3
5
, ctg α = 2
5
c √
2 5
6 sin α−8 cos2
a) sin2 α
α
= 6
sin α
− 8 ctg2 α = −1
sin4 α−2 sin2 α+1 (1−sin2 α)2
b) 1−sin2 α
= 1−sin2 α
= 1 − sin2 α = cos2 α = 5
9
α
5
10. a) (sin α + cos α)2 = sin2 α + cos2 α + 2 sin α · cos α
1,42 = 1 + 2 sin α · cos α, sin α · cos α = 0,48
b) (sin α − cos α)2 = sin2 α + cos2 α − 2 sin α · cos α = 1 − 0,96 = 0,04
sin α − cos α = −0,2 lub sin α − cos α = 0,2
c) sin3 α− cos3 α = (sin α − cos α)(sin2 α + sin α · cos α + cos2 α)
sin3 α− cos3 α = −0,296 lub sin3 α− cos3 α = 0,296
4.5. Związki między funkcjami trygonometrycznymi 197

Trygonometria i astronomia
Odległości dzielące nas od stosunkowo bliskich gwiazd można obliczyć
na podstawie obserwacji zmiany ich położenia na tle odległych gwiazd.
Astronomowie w tym celu wyznaczają kąt, zwany kątem paralaksy.
Ma on miarę rzędu setnych części sekundy.
odległe gwiazdy
gwiazda widziana gwiazda widziana

z Ziemi w grudniu z Ziemi w czerwcu
położenie gwiazdy wyznaczone

na podstawie obserwacji wykonanych
w czerwcu i grudniu
kąt paralaksy Ȫ
położenie Ziemi r r położenie Ziemi

w czerwcu w grudniu
Słońce
Do wyznaczenia kąta paralaksy możemy wykorzystać obserwacje wykonane w czerwcu

i grudniu, gdy Ziemia znajduje się w dwóch przeciwległych położeniach na swojej orbicie
wokół Słońca (patrz rysunek). Oznaczmy przez r średnią odległość Ziemi od Słońca, równą
w przybliżeniu 150 mln km (wielkość ta została nazwana jednostką astronomiczną).
Odległość x obliczamy, korzystając ze wzoru tg Ȫ = xr , gdzie Ȫ – kąt paralaksy.
1 Oblicz odległość od Słońca najbliższej nam gwiazdy spoza Układu

150 000 000
x= r
tg α
≈ 0,00000373
≈ Słonecznego – Proximy Centauri, dla której kąt paralaksy Ȫ = 0,77”.
≈ 40214477211796 [km] Przyjmij tg 0,77” ≈ 0,00000373.
Uczeń:
4.6. Funkcje trygonometryczne – określa znak funkcji trygono-
kąta wypukłego metrycznej kąta rozwartego,

– oblicza wartości funkcji trygo-
nometrycznych kąta, gdy
W tej i kolejnych lekcjach będziemy rozpatrywać kąty umieszczone w ukła- dane są współrzędne punktu
dzie współrzędnych w ten sposób, że początek układu jest wierzchołkiem kąta, leżącego na jego końcowym
a jedno z ramion kąta, zwane jego ramieniem początkowym, zawiera się w do- ramieniu; przedstawia ten kąt
datniej półosi OX. Drugie ramię będziemy nazywać ramieniem końcowym. na rysunku,
Kąt odłożony jest od ramienia początkowego do końcowego w kierunku prze- – stosuje wzory:
sin(180◦ − α) = sin α,
ciwnym do ruchu wskazówek zegara.
cos(180◦ − α) = − cos α,
Figurę nazwamy wypukłą, gdy odcinek łączący dowolne dwa punkty należące tg(180◦ − α) = − tg α,
do tej figury jest w niej zawarty. W tym rozdziale rozpatrujemy kąty wy- ctg(180◦ − α) = − ctg α
pukłe, których miary należą do przedziału 0◦ ; 180◦ . Przypominamy, że kąt do obliczania wartości
nazywamy rozwartym, gdy jego miara należy do przedziału (90◦ ; 180◦ ). wyrażenia,
Y Y Y – oblicza wartości funkcji
trygonometrycznych kątów
rozwartych, korzystając
60◦ 120◦ 150◦
z tablic wartości funkcji
O X O X O X trygonometrycznych,
Ćwiczenie 1 – zaznacza w układzie współ-
rzędnych kąt, gdy dana jest
Jaka jest miara kąta, do którego ramienia końcowego należy punkt P ? Podaj
wartość jego funkcji trygono-
współrzędne innego punktu należącego do ramienia końcowego tego kąta. metrycznej.
a) Y b) Y P (0, 2) c) Y
P (2, 2) P (−2, 2) Ćwiczenie 1
α a) 45◦ , np. (1, 1)
α α
b) 90◦ , np. (0, 1)
O X O X O X
c) 135◦ , np. (−1, 1)
Przykład 1
Dany jest trójkąt P OA, gdzie P (3, 2) i A(3, 0). Oblicz długość odcinka OP
i wartości funkcji trygonometrycznych kąta P OA.
Rysujemy trójkąt prostokątny P OA (rysunek obok). Y
P (3, 2)
Oznaczmy miarę kąta P OA przez α.
Ponieważ |OA| = 3, |AP | = 2, z twierdzenia Pitago- 1
rasa otrzymujemy: α
√ √ O 1 A X
|OP | = 22 + 32 = 13
√ √
Zatem sin α = √2 = 2 13
, cos α = √3 = 3 13
, tg α = 2
i ctg α = 32 .
13 13 13 13 3
Ćwiczenie 2
Oblicz długość odcinka OP i wartości funkcji trygonometrycznych kąta P OA.
√ √
a) P (3, 4), A(3, 0) b) P (6, 8), A(6, 0) c) P ( 3, 1), A( 3, 0)
Ćwiczenie 2
a) |OP | = 5, sin α = 45 , cos α = 35 , tg α = 43 , ctg α = 3
4
Wzory redukcyjne
b) |OP | = 10, sin α = 45 , cos α = 35 , tg α = 43 , ctg α = 3
4 Funkcje trygonometryczne kąta
√ √ √
c) |OP | = 2, sin α = 12 , cos α = 2
3
, tg α = 3
3
, ctg α = 3 w układzie współrzędnych (1)
Funkcje trygonometryczne kąta
w układzie współrzędnych (2)
Funkcje trygonometryczne kąta
w układzie współrzędnych (3)
4.6. Funkcje trygonometryczne kąta wypukłego 199

Niech P (x, y) będzie dowolnym punktem, różnym od początku układu współ-
rzędnych, leżącym na ramieniu końcowym kąta ostrego α. Wtedy:
y y
sin α = , tg α = Y
r x
y P
x x
cos α = , ctg α = r
r y
√
gdzie r = |OP | = x2 + y 2 α
O x X
Podane wyżej wzory służą również do zdefiniowania funkcji trygonometrycz-
nych dowolnego kąta α ∈ 0◦ ; 180◦ .
Niech P (x, y) będzie dowolnym punktem, różnym od początku układu

współrzędnych, leżącym na ramieniu końcowym kąta α ∈ 0◦ ; 180◦ . Wtedy:
y x √
sin α = , cos α = , gdzie r = x2 + y 2 , P Y
r r y
y
tg α = (x = 0, czyli α = 90◦ ), r
x
x α
ctg α = (y = 0, czyli α = 0◦ i α = 180◦ ). x O
y X
Przykład 2 Y
Do ramienia końcowego kąta α należy punkt P (−3, 4). P
Oblicz wartości funkcji trygonometrycznych tego kąta.
tg α = xy = − 43 , ctg α = xy = − 34
√
r = (−3)2 + 42 = 25 = 5, zatem sin α = 45 , cos α = − 35 . α
O 1X
a) sin α = 35 , cos α = − 45 , Do ramienia końcowego kąta α należą punkty P i Q. Przedstaw ten kąt na ry-
tg α = − 34 , ctg α = − 43 sunku i oblicz wartości jego funkcji trygonometrycznych, korzystając ze współ-
√ √
b) sin α = 3 1010 , cos α = − 10
, rzędnych wybranego punktu.
10
tg α = −3, ctg α = − 13 a) P (−4, 3), Q(−8, 6) b) P − 12 , 32 , Q(−2, 6)
Dla α ∈ (0◦ ; 90◦ ) zachodzą nierówności:

sin α > 0, cos α > 0, tg α > 0, ctg α > 0
Dla α ∈ (90◦ ; 180◦ ) zachodzą nierówności:
sin α > 0, cos α < 0, tg α < 0, ctg α < 0
Ćwiczenie 4
Wybierz dowolny punkt na ramieniu końcowym kąta α i oblicz wartości tych
Komentarz
Należy polecić uczniom, aby funkcji trygonometrycznych kąta α, które są dla niego określone.
wykonali ćwiczenie 4. a) α = 0◦ b) α = 90◦ c) α = 180◦
Ćwiczenie 4
a) sin 0◦ = 0, cos 0◦ = 1, tg 0◦ = 0
b) sin 90◦ = 1, cos 90◦ = 0, ctg 90◦ = 0
c) sin 180◦ = 0, cos 180◦ = −1, tg 180◦ = 0
Rozpatrzmy punkt P (x, y) należący do ramienia końcowego kąta α oraz punkt
P1 (−x, y) należący do ramienia końcowego kąta 180◦ − α (rysunek poniżej).
Zauważmy, że |OP1 | = |OP | = r, zatem:
y
sin(180◦ − α) = = sin α
r Y
−x
cos(180◦ − α) = = − cos α
r P1 (−x, y) P (x, y)
y
tg(180◦ − α) = = − tg α r 180◦ − α r
−x
−x
α
ctg(180◦ − α) = = − ctg α O X
y
Przykład 3
Oblicz wartości funkcji trygonometrycznych kątów α i 180◦ − α, jeżeli punkt
P (4, 3) należy do ramienia końcowego kąta α, a punkt P1 (−4, 3) – do ramienia
końcowego kąta 180◦ − α.
|OP1 | = |OP | = 5, zatem:
Y
sin α = 35 , sin(180◦ − α) = 3
5 P1 (−4, 3) P (4, 3)
4
cos α = 5
, ◦
cos(180 − α) = − 45
180◦ − α
3
tg α = 4
, ◦
tg(180 − α) = − 34 1
α
ctg α = 43 , ctg(180◦ − α) = − 43 O 1 X
Ćwiczenie 5
Ćwiczenie 5 P (4, 2), P1 (−4, 2)
Narysuj w układzie współrzędnych kąt α, do którego ramienia końcowego
Y
należy punkt P (4, 2), oraz kąt 180◦ − α. Oblicz wartości funkcji trygonome-
trycznych kątów α i 180◦ − α.
P1 P
180◦ − α
Dla α ∈ 0◦ ; 180◦ zachodzą wzory: 1
α
sin(180◦ − α) = sin α tg(180◦ − α) = − tg α, gdzie α = 90◦ O 1 X
◦
cos(180 − α) = − cos α ◦
ctg(180 −α) = − ctg α, gdzie α = 0 i α = 180 ◦ ◦ √
r=2 5
√
5
sin α = 5
√
2 5
Przykład 4 cos α = 5
Oblicz wartości funkcji trygonometrycznych kąta 120◦ . tg α = 1
2
√
sin 120◦ = sin(180◦ − 60◦ ) = sin 60◦ = 3 ctg α = 2
2 √
sin(180◦ − α) = 5
5
◦ ◦ ◦
cos 120 = cos(180 − 60 ) = − cos 60 = ◦
− 12 √
√ cos(180◦ − α) = − 2 5 5
tg 120◦ = tg(180◦ − 60◦ ) = − tg 60◦ = − 3 tg(180◦ − α) = − 12
√
ctg 120◦ = ctg(180◦ − 60◦ ) = − ctg 60◦ = − 33 ctg(180◦ − α) = −2

Ćwiczenie 6 √ Ćwiczenie 6
a) sin 135◦ = 2
2
, Oblicz wartości funkcji trygonometrycznych kąta: a) α = 135◦ , b) α = 150◦ .
√
cos 135◦ = − 2
2
,
tg 135 = −1, ctg 135◦ = −1
◦
Dla α ∈ 0◦ ; 180◦ prawdziwe są zależności:
√
cos α
b) sin 150◦ = 12 , cos 150◦ = − 23 , sin2 α + cos2 α = 1 ctg α = , gdzie α = 0◦ , 180◦
√ √ sin α
tg 150◦ = − 33 , ctg 150◦ = − 3 sin α 1
= tg α, gdzie α = 90◦ ctg α = , gdzie α = 0◦ , 90◦ , 180◦
cos α tg α
Ćwiczenie 7
Niech punkt P (x, y) leży na ra-
mieniu końcowym wypukłego ką- Ćwiczenie 7
ta α oraz x2 + y 2 = r 2 .
Uzasadnij podane wyżej twierdzenie.
sin2 α + cos2 α = ( yr )2 + ( xr )2 =
y 2 +x2 r2
= r2
= r2
=1 Przykład 5
sin α
=
y
r
= y
= tg α Oblicz cos α, jeśli α ∈ (90◦ ; 180◦ ) i sin α = 14 .
cos α x
r x 1 2 Korzystamy z jedynki
cos α
=
x
r
y = x
= ctg α 4
+ cos2 α = 1 trygonometrycznej.
sin α r y √ √
15 15 15
ctg α = x
y
= 1
y = 1
tg α
cos2 α = 16
, stąd cos α = 4
lub cos α = − 4
x √
15
Ćwiczenie 8 Dla α ∈ (90◦ ; 180◦ ) cosinus jest ujemny, więc ostatecznie cos α = − 4
.
a) cos2 α = 16
25
, cos α = − 45
√ Ćwiczenie 8
b) cos2 α = 59 , cos α = − 3
5
Oblicz cos2 α i cos α, jeśli α ∈ (90◦ ; 180◦ ) oraz:
√ √
c) cos2 α = 45 , cos α = − 255 a) sin α = 35 , b) sin α = 23 , c) sin α = 5
.
5
Ćwiczenie 9
a) sin2 α = 25
9
, sin α = 3 Ćwiczenie 9
5
√ Oblicz sin2 α i sin α, jeśli α ∈ (90◦ ; 180◦ ) oraz:
b) sin2 α = 8
9
, sin α = 2 2
3
√
2 9
√
3 10
a) cos α = − 45 , b) cos α = − 13 , c) cos α = − 10
10
.
c) sin α = 10
, sin α = 10
Odpowiedzi do zadań Zadania

√
1. a) sin <
)AOP = 4 1717 , 1. Oblicz wartości funkcji trygonometrycznych Y
√
17
cos <
)AOP = − 17 , podanego kąta (rysunek obok). R P
)AOP = −4,
tg < a) <
) AOP b) <
) AOQ c) <
) AOR
)AOP = − 14
ctg <
√
b) sin <
)AOQ = 5
, 2. Punkt P należy do ramienia końcowego ką-
5
√ Q
2 5
)AOQ = − 5 ,
cos < ta α, a punkt Q – do ramienia końcowego 1
kąta β. Oblicz sin α − sin β. A
)AOQ = − 12 ,
tg < O 1 X
)AOQ = −2
ctg < a) P (−2, 4), Q(4, 2) b) P (−9, 3), Q(2, 6)
√
5 41
c) sin <
)AOR = ,
√41 3. Punkt P należy do ramienia końcowego kąta α, a punkt Q – do ramienia
4 41
)AOR = − 41 ,
cos < końcowego kąta β. Oblicz cos α + cos β.
)AOR = − 54 ,
tg < √ √
a) P (3, 1), Q(−1, 12 ) b) P (−2, 4), Q(−4, 2) c) P (−2, 2), Q( 22 , 1)
)AOR = − 45
ctg <
√ √ √
2 5
2. a) sin α − sin β = 5
− 55 = 55
√ √ √
10
b) sin α − sin β = 10 − 3 1010 = − 510
√ √ √ √
3. a) cos α + cos β = 3 1010 + (− 2 5 5 ) = 3 10−4
10
5
√ √ √
b) cos α + cos β = − 55 + (− 2 5 5 ) = − 3 5 5
√ √ √ √
c) cos α + cos β = − 36 + 33 = 3−3 6
√
4. Oblicz. 4. a)
√
3
◦ ◦ ◦ ◦ ◦ ◦ 2
a) sin 120 + sin 60 b) sin 135 · sin 150 c) 4 cos 150 − 3 tg 135 b) 4
√
c) 3 − 2 3
5. Oblicz.
sin 120◦ − cos 150◦ tg 150◦ − tg 120◦ cos 135◦ + cos 150◦
a) c) e)
3 tg 150◦ cos 120◦ sin 120◦ +sin 135◦
tg 120◦ − cos 30◦ tg 135◦ + cos 45◦ tg 120◦ − cos 30◦
b) d) f)
sin 120◦ sin 45◦ · cos 135◦ cos 150◦ + cos 60◦
6. Przeczytaj podany w ramce przykład. 6. a) sin 105◦ = sin 75◦ ≈ 0,9659

b) sin 165◦ = sin 15◦ ≈ 0,2588
Korzystając z tablic wartości funkcji trygonometrycznych (str. 384), c) cos 130◦ = − cos 50◦ ≈
oblicz przybliżone wartości sin 125◦ i cos 168◦ . ≈ −0,6428
d) cos 175◦ = − cos 5◦ ≈
sin 125◦ = sin(180◦ − 55◦ ) = sin 55◦ ≈ 0,8192
≈ −0,9962
cos 168◦ = cos(180◦ − 12◦ ) = − cos 12◦ ≈ −0,9781 e) tg 142◦ = − tg 38◦ ≈
≈ −0,7813
Korzystając z tablic wartości funkcji trygonometrycznych, oblicz przybli- f ) tg 163 = − tg 17◦ ≈
◦
żoną wartość: ≈ −0,3057

a) sin 105◦ , b) sin 165◦ , c) cos 130◦ , d) cos 175◦ , e) tg 142◦ , f) tg 163◦ .
√
7. Oblicz: sin2 α, sin α i tg α, jeśli α jest kątem rozwartym oraz: 7. a) sin2 α = 15 , sin α = 415 ,
√ √ 16
a) cos α = − 14 , b) cos α = − 23 , c) cos α = − 5
. tg α = − 15 √
5
b) sin2 α √
= 59 , sin α = 35 ,
8. Oblicz: cos2 α, cos α i tg α, jeśli α jest kątem rozwartym oraz: tg α = − 25
√ √
5
a) sin α = 13 , b) sin α = 34 , c) sin α = 3
. c) sin2 α = 45 , sin α = 2 5 5 ,
tg α = −2
√
9. Przeczytaj podany w ramce przykład.
8. a) cos2 α √= 89 , cos α = − 2 3 2 ,
tg α = − 42
Narysuj w układzie współrzędnych kąt α ∈ 0◦ ; 180◦ , taki że √
tg α = − 32 . Oblicz sin α i cos α. b) cos2 α =√ 16

7
, cos α = − 47 ,
3 7
tg α = − 7
Wiemy, że tg α = yx , więc np. punkt P (−2, 3) należy do ramienia koń- c) cos2 α √= 49 , cos α = − 23 ,
cowego kąta α. Zaznaczamy ten punkt w układzie współrzędnych i ry- tg α = − 25
√
sujemy ramię końcowe kąta α. 9. a) sin α = 2√1313 ,
√ Y
r = |OP | = (−2)2 + 32 = 13, cos α = − 3 1313
P (−2, 3) 5
√ b) sin α = , cos α = − 12
stąd sin α = y
= √3 = 3 13
, 13 13
r 13 13 12 5
√
1 c) sin α = 13
, cos α = − 13
−2
α
cos α = x
r
= √
13
= − 2 1313 . O 1X
Narysuj w układzie współrzędnych odpowiedni kąt α ∈ 0◦ ; 180◦ oraz

oblicz sin α i cos α, jeśli:
a) tg α = − 23 , 5
b) tg α = − 12 , c) tg α = − 12
5
.
√ √
3 3
sin 60◦ +cos 30◦ 2 +√ 2
5. a) −3 tg 30◦
= 3
= −1
−3· 3
√ √
3
− tg 60◦ −cos 30◦ − 3− 2
b) sin 60◦
= √
3
= −3
√ 2 √
− tg 30◦ +tg 60◦
3
− 3 + 3 √
c) − cos 60◦
= −1 = − 43 3
2
√
− tg 45◦ +cos 45◦ −1+ 22 √
d) ◦ ◦ = √ √ =2− 2
sin 45 ·(− cos 45 ) 2 2
2 · − 2
√ √
◦ ◦ 2 3
− cos 45 −cos 30 − −
e) sin 60◦ +sin 45◦
= √32 √22 = −1
2 + 2
√
− tg 60◦ −cos 30◦
√
− 3− 2
3 √
f) − cos 30◦ +cos 60◦
= √
3
= 32 (3 + 3)
− 2 +1 2

Warto wiedzieć
Współczynnik kierunkowy prostej

a>0 a<0
Y Y
y=
b
+
y=
P (x, y) P (x, y)
ax
ax
ax
y=
+
b
α α α α
O X O X
ax
y=
Niech punkt P (x, y) należy do prostej y = ax, gdzie a = 0, i leży w I lub II
ćwiartce układu współrzędnych. Wówczas zgodnie z definicją funkcji tangens:
y
x
= tg α, czyli y = tg α · x
Zauważ też, że dla dowolnego współczynnika b prosta y = ax + b tworzy
z osią OX taki sam kąt jak prosta y = ax. Wynika stąd poniższe twierdzenie.
Współczynnik kierunkowy a prostej y = ax + b, gdzie a = 0, jest równy

tangensowi kąta α, jaki ta prosta tworzy z osią OX:
a = tg α
1. a) 30◦ 1. Wyznacz miarę kąta, który dana prosta tworzy z osią OX.
b) 60◦
√ √
a) y = 33 x b) y = 3x c) y + x = 0
c) 135◦
√
2. a) tg α = − 3, 2. Przeczytaj podany w ramce przykład.
czyli α = 120◦
tg β = 1, czyli β = 45◦ Wyznacz miarę kąta między prostymi: Y
√ √
α − β = 75◦ y = − 33 x i y = − 3x
√
b) tg α = 33 , czyli α = 30◦ √
tg β = −1, czyli β = 135◦ Prosta y = − 33 x√ tworzy z osią OX kąt α
β
β − α = 105◦ taki, że tg α = − 33 , czyli α = 150◦ .
√ α
Prosta y = − 3x√tworzy z osią OX kąt β O y=
√ X
−
taki, że tg β = − 3, czyli β = 120◦ . 3
y=
3 x
−
Kąt między tymi prostymi jest więc równy:

√ 3x
α − β = 150◦ − 120◦ = 30◦
Wyznacz miarę kąta między prostymi:

√ √
3
a) y = − 3x i y = x, b) y = 3
x + 1 i y = −x + 2.
Uczeń:
4.7. Pole trójkąta – podaje różne wzory na pole
trójkąta,
– oblicza pole trójkąta,
Pole trójkąta jest równe połowie iloczynu dłu- dobierając odpowiedni wzór,
gości boku i wysokości opuszczonej na ten bok. c b – wykorzystuje umiejętność
h
1 wyznaczania pól trójkątów
P = ah
2 do obliczania pól innych
a wielokątów,
– dowodzi zależności w trój-
Ćwiczenie 1 kątach z zastosowaniem
Oblicz pole trójkąta równoramiennego o obwodzie równym 28 cm, jeśli: trygonometrii,
a) jego ramię jest o 4 cm krótsze od podstawy, – wyprowadza wzór:
P = 12 ab sin γ
b) cosinus kąta przy podstawie jest równy 25 . – wykorzystuje poznane wzory
na pole trójkąta do rozwią-
B zywania zadań.
Pole trójkąta prostokątnego jest równe połowie
iloczynu długości jego przyprostokątnych. c a
Ćwiczenie 1
1 Niech a oznacza długość podsta-
P = ab wy, b – długość ramienia trójką-
2 A
b C ta. Wówczas a + 2b = 28.
a) a = b + 4
Ćwiczenie 2 a = 12,
b = 8 √
Oblicz pole trójkąta prostokątnego o przeciwprostokątnej długości 26 cm, jeśli: 2
h = b2 − a2 = 2 7 [cm]
a) sinus jednego z jego kątów ostrych jest równy 5
, √
13 P = 12 7 cm2
1a
b) tangens jednego z jego kątów ostrych jest równy 2,4, b) 2b = 25
√
c) jego kąty ostre α i β spełniają warunek sin α + cos β = 3. a = 8,
b = 10
2 √
h = b2 − a2 = 2 21 [cm]
Ćwiczenie 3 √
P = 8 21 cm2
a) Oblicz obwód trójkąta prostokątnego równoramiennego o polu 4,5 cm2 .
Ćwiczenie 2
b) Oblicz
√ pole trójkąta prostokątnego równoramiennego o obwodzie równym a), b) P = 120 cm2
(30 + 15 2) cm. √
c) P = 169
2
3 cm2
Pole trójkąta równobocznego Niech a oznacza długość ramie-
a) Udowodnij podany obok wzór. nia trójkąta. Wówczas:
o boku a wyraża się wzorem:
b) Oblicz pole trójkąta√równobocznego √
a2 3 a) P = 12 · a2 = 4,5 cm2 ,
o obwodzie równym 30 3 cm. P =
4 czyli a = 3 cm
√ √
Ob = 2a + a 2 = 3(2 + 2) cm
Ćwiczenie 5 √ √
b) Ob = 2a+a 2 = a(2+ 2) =
a) Oblicz pole trójkąta równobocznego, którego wysokość jest równa 4 cm. √
√ = 15(2 + 2) cm
b) Oblicz obwód trójkąta równobocznego o polu równym 108 3 cm2 . a = 15 cm
P = 1
2
· a2 = 112,5 cm2
Ćwiczenie 4
a) Korzystamy z twierdzenia Pitagorasa
i otrzymujemy:
√
h2 = a2 − 14 a2 = 34 a2 , czyli h = 2
3
a.
√ h a
a2 3
Zatem pole: P = 12 ah = 4
.
√
b) Bok trójkąta jest
√ równy 10 3 cm,
czyli pole: P = 75 3 cm2 . a a
2 2
Ćwiczenie 5
√ dlanauczyciela.pl Kartkówka 4.7
a) P = 16
3
3 cm2
√
b) Ob = 36 3 cm
4.7. Pole trójkąta 205

Twierdzenie
Pole trójkąta jest równe połowie iloczynu długości dwóch
jego boków i sinusa kąta zawartego między nimi. b
1 α
P = ab sin α
2 a
Dowód
Możliwe są trzy przypadki ze względu na kąt α zawarty między bokami a i b
trójkąta. Rozpatrzmy dwa z nich (przypadek trzeci – patrz ćwiczenie 6.).
1◦ Kąt α jest kątem ostrym (rysunek obok).
Niech h będzie wysokością opuszczoną na bok a. b h
h
Wówczas b
= sin α, więc h = b sin α.
α
Zatem P = 12 ah = 12 ab sin α. a
2◦ Kąt α jest kątem rozwartym (rysunek obok).

Niech h będzie wysokością opuszczoną na przedłuże-
nie boku a. h b
Wówczas h
b
= sin(180◦ − α), więc h = b sin(180◦ − α). α
a
Zatem P = 12 ah = 12 ab sin(180◦ − α).
Korzystamy ze wzoru sin(180◦ − α) = sin α i otrzymujemy P = 12 ab sin α.
Dla α = 90◦ mamy sin α = 1, Uzasadnij prawdziwość wzoru na pole trójkąta P = 12 ab sin α w przypadku,
czyli P = 12 ab sin α = 12 ab. gdy kąt α zawarty między bokami a i b jest kątem prostym.
a) P = 12 · 6 · 10 · sin 30◦ = 15 Oblicz pole trójkąta ABC, gdy:
b) sin 120◦ = sin 60◦ ) ABC = 30◦ ,
a) |AB| = 6, |BC| = 10 i <
√
P = 12 · 10 · 12 sin 60◦ = 30 3
b) |AB| = 10, |AC| = 12 i <) CAB = 120◦ ,
)BAC = 180◦ − 135◦ = 45◦
c) < √ √
√ √ √ c) |AB| = 4 3, |AC| = 3, < ) ABC = 35◦ i <
) ACB = 100◦ ,
P = 12 · 4 3 · 3 sin 45◦ = 3 2 √
d) |AB| = |AC| = 3 2 i < ) ABC = 15◦ .
d) <)BAC = 180◦ − 2 · 15◦ = 150◦
sin 150◦ = sin 30◦
√ √ Ćwiczenie 8
P = 12 · 3 2 · 3 2 sin 30◦ = 4,5
W trójkącie ABC o polu 12 cm2 bok AB ma długość 4 cm. Oblicz długość
boku AC, jeśli wiadomo, że kąt CAB ma miarę:
a) 30◦ , b) 45◦ , c) 120◦ .
Ćwiczenie 8
a) 12 cm
√
b) 6 2 cm
√
c) 4 3 cm
Zadania Odpowiedzi do zadań
1. a) P = 1
2
· 5 · 7 · sin(180◦ +
√
) CAB = 120◦ .
1. a) Oblicz pole trójkąta ABC, gdy |AB| = 7, |AC| = 5 i < −120◦ ) = 35
2
sin 60◦ = 35 3
4
b) Oblicz pole trójkąta równoramiennego, którego ramię ma długość 8 cm, b) Kąt między ramionami ma
miarę:
a kąt przy podstawie ma miarę 22◦ 30 .
180◦ − 2 · 22◦ 30 = 135◦
2. Obwód trójkąta równoramiennego ABC (rysunek obok) Zatem pole:
√ C
jest równy (12 + 8 3) cm. Punkt P jest środkiem P = 1
2
· 82 sin(180◦ − 135◦ ) =
120◦ √
boku BC, a punkt R dzieli bok AB w stosun- P = 32 sin 45◦ = 16 2 [cm2 ]
√ √
ku 3 : 2. Oblicz pole trójkąta: 3. a) 6(2 2 + 10) cm
a) AP C, b) ARC, c) P RB. A R B b) 30◦ , 30◦ , 120◦ ,
√
Ob = 4(2 3 + 3) cm
3. a) Podstawa trójkąta równoramiennego jest cztery razy dłuższa od wyso- 4. P = 24 cm2 ,
√ √
kości opuszczonej na tę podstawę. Oblicz obwód tego trójkąta, jeśli wia- Ob = 4( 2 + 2 5) cm
√
domo, że jego pole jest równe 36 cm2 . 5. a) 6 2
√ √
b) W trójkącie równoramiennym o polu 12 3 cm2 stosunek √wysokości b) P1 = 36( 3 − 1),
√
opuszczonej na podstawę do długości tej podstawy jest równy 63 . Oblicz P2 = 36(3 − 3)
miary kątów tego trójkąta oraz jego obwód. D C 6. Niech a oznacza długość pod-
stawy, b – długość ramienia
4. W kwadracie ABCD o boku 8 cm punkty E i F trójkąta. Wówczas:
3
są środkami odpowiednio boków AD i AB (rysunek b
a+2b
= 10 , czyli b = 34 a
E √
obok). Oblicz pole trójkąta EF C oraz jego obwód. h = ( 34 a)2 − ( 21 a)2 = 45 a
√ √
5. Ramię trójkąta równoramiennego ma długość 12 P = 12 a · 45 a = 8 5,
i tworzy z podstawą kąt o mierze 45◦ . A F B czyli a = 8, b = 6
a) Oblicz wysokość tego trójkąta poprowadzoną do podstawy. 7. |BD| = |BC| =
√
b) Z wierzchołka tego trójkąta poprowadzono do podstawy odcinek dzie- = 102 − (5 3)2 = 5
lący kąt między ramionami w stosunku 2 : 1. Oblicz pola powstałych trój- Trójkąt ABC jest trójkątem
kątów. o kątach 30◦ , 60◦ , 90◦ , gdzie
<)BAC = 30◦ i < )ABC = 60◦ .
6. Stosunek długości ramienia trójkąta równoramiennego
√ do jego obwodu Stąd:
wynosi 0,3. Pole trójkąta jest równe 8 5. Oblicz długości boków tego <)CBD = 180◦ − 60◦ = 120◦
trójkąta. oraz < )BDC = 30◦ .
)BCD = <
C
Zauważmy, że
√3 <)BDC = < )BAC = 30◦ , czy-
7. Oblicz obwód i pole trójkąta BCD 5
li trójkąt ADC jest równora-
√
(rysunek obok), jeśli wiadomo, że
mienny, zatem |CD| = 5 3.
|BC| = |BD|.
A 10 B D Obwód trójkąta BCD:
√
Ob = 5(2 + 3)
8. Rozpatrzmy trójkąty o dwóch danych bokach a i b. Jaka powinna być
miara kąta między tymi bokami, aby pole trójkąta było największe? Pole trójkąta BCD:
√
P = 12 · 52 sin 120◦ = 25
4
3
2. Wyznaczamy potrzebne długości: 8. P = 1
ab sin α
C √ √ 2
|DB| = 2,5x = h 3, czyli |AB| = 2 3h Największa wartość sin α = 1
P oraz |AC| = |BC| = 2h, zatem: jest osiągnięta dla kąta
√ √ α = 90◦ .
2 3h + 4h = 12 + 8 3
30◦ √
h = 2 3 cm
A D R B √
|AC| = |BC| = 4 3 cm, |AB| = 12 cm,
|AR| = 3x, |RB| = 2x, |CD| = h |AR| = 36 cm, |RB| = 24 cm
5 5
√ √
a) PAP C = 2 · 4 3 · 2 3 sin(180◦ − 120◦ ) =
1
√
= 12 sin 60◦ = 6 3 [cm2 ]
√ √
b) PARC = 12 · 4 3 · 365
sin 30◦ = 36
5
3 [cm2 ]
√ √
c) PP RB = 12 · 24
5
· 2 3 sin 30◦ = 125
3 [cm2 ]
4.7. Pole trójkąta 207

Czy wiesz, że. . .
9. a) 6, tak
√ Jeżeli dane są długości boków a, b, c trójkąta, to można obliczyć jego pole,
b) 4 6, nie korzystając ze wzoru Herona (Heron z Aleksandrii, I wiek n.e.):
c) 12, tak
√ P = p(p − a)(p − b)(p − c)
d) 3 15, nie
a+b+c
e) 36, tak gdzie p = jest połową obwodu trójkąta.
2
f) 42, tak
10. 1
·x·2x·sin 120◦ = x2 sin 60◦ =
Trójkątami Herona nazywamy trójkąty, których 5 5
2 3
√
x2 3 2
√
3
długości boków oraz pole wyrażają się liczbami
= 2
=2· x
4 4 4
naturalnymi.
11. Niech b będzie długością ra-
mienia. Kąt między ramiona- Przykładem trójkąta Herona jest trójkąt o bokach
mi jest równy 150◦ . 5, 5, 8 (który powstał przez złączenie dwóch trój- 15 12
13
b b kątów prostokątnych o bokach 3, 4, 5) oraz trójkąt
h 15◦
o bokach 4, 13, 15 (który powstał przez odcięcie
a z trójkąta prostokątnego o bokach 9, 12, 15 trój-
Obliczamy pole trójkąta na kąta prostokątnego o bokach 5, 12, 13). 4 5
dwa sposoby:
P = 12 b2 sin(180◦ − 150◦ ) = 9. Oblicz pole trójkąta o podanych bokach, korzystając ze wzoru Herona.
b2
= 12 b2 sin 30◦ = 4
Czy trójkąt ten jest trójkątem Herona?
P = 12 ah a) 3, 4, 5 c) 5, 5, 6 e) 9, 10, 17
2
Zatem b = 2ah, czyli: b) 4, 5, 7 d) 4, 6, 8 f) 7, 15, 20
√
b = 2ah
12. Przyjmijmy oznaczenia jak na 10. Dany jest trójkąt, w którym kąt między bokami o długościach x i 2x ma
rysunku. miarę 120◦ . Uzasadnij, że pole tego trójkąta jest dwukrotnie większe od
γ pola trójkąta równobocznego o boku długości x.
b a
11. Dany jest trójkąt równoramienny o podstawie równej a i kącie przy podsta-
α β
c wie 15◦ . Uzasadnij, że jeśli wysokość√opuszczona na podstawę jest równa h,
Wówczas: to ramię tego trójkąta ma długość 2ah.
P = 12 ab sin γ, czyli b = 2P
a sin γ
12. Miary kątów trójkąta wynoszą odpowiednio: α, β, γ, a jego pole jest
P = 12 ac sin β, czyli c = 2P
a sin β równe P . Wykaż, że:
2P b sin α b sin α
= 2P sin β
= sin β
= 2P sin α
a=
= 2P sin α sin β sin γ
a sin γ sin β
P = 12 bc sin α = gdzie a jest długością boku leżącego naprzeciw kąta α.

2P 2 sin α
C
= 12 · a 2P · 2P =
sin γ a sin β a2 sin γ sin β 13. Pole trójkąta ABC jest równe 21 (rysunek obok). P
Stąd a2 = sin
2P sin α
, Oblicz pole trójkąta, którego boki są zawarte w pro- Q
γ sin β
2P sin α
czyli a = sin β sin γ , stych: AP , BQ i CR, jeśli |RB| = 13 |AB|,
co należało wykazać. |P C| = 13 |BC| oraz |QA| = 13 |CA|. A R B
13. Przyjmijmy oznaczenia jak na rysunku. Niech PABC = S.

C
Trójkąty ARC i RCB mają wspólną wysokość
oraz |AR| = 2|RB|. Zatem PARC = 2PRCB , P
skąd PRCB = 13 S. G
Analogicznie PAQB = PAP C = 13 S. Q
Niech x = PP CG . Wówczas PBP G = 2x. E
PARG = 2PRBG = 2( 13 S − 3x) = 23 S − 6x F
A R B
PARG = PARC − (PAP C − PP CG ) =
= 23 S − ( 13 S − x) = 13 S + x
2
Zatem 3
S − 6x = 13 S + x, czyli x = 1
21
S.
Analogicznie PRF B = PAEQ = x.
Zatem PEF G = S− 13 S−( 13 S−x)−( 31 S−2x) = 3x = 17 S = 3.
Uczeń:
4.8. Pole czworokąta – rozróżnia czworokąty oraz zna
ich własności,
Aby obliczyć pole dowolnego czworokąta, możemy podzielić go na dwa trój- – podaje wzory na pola: równo-
kąty, a następnie obliczyć pola tych trójkątów i je dodać. Do obliczania pól ległoboku, rombu, trapezu,
szczególnych czworokątów, takich jak równoległobok, romb i trapez, możemy – oblicza pola czworokątów,
stosować odpowiednie wzory. – wykorzystuje funkcje trygo-
nometryczne do wyznaczania
Równoległobokiem nazywamy czworokąt mający dwie pary boków równole- związków miarowych w czwo-
głych. rokątach,
– uzasadnia związki miarowe
Pole równoległoboku jest równe iloczynowi dłu- w czworokątach.
b
gości boku i wysokości opuszczonej na ten bok. h h Ćwiczenie 1 b
P = a·h α
a
ha
a a
hb
Ćwiczenie 1
60◦
Boki równoległoboku mają długości 6 cm i 10 cm, a jego kąt ostry ma mia- b
rę 60◦ . Oblicz wysokości tego równoległoboku i jego pole. Przyjmijmy oznaczenia jak na
rysunku, wówczas:
Ćwiczenie 2 √
ha = b · sin 60◦ = 5 3 cm
Pole równoległoboku o bokach a i b oraz kącie √
Udowodnij podany hb = a · sin 60◦ = 3 3 cm
ostrym α wyraża się wzorem P = ab sin α. √
obok wzór. Pole P = aha = 30 3 cm2
Ćwiczenie 2
Ćwiczenie 3 h
b
= sin α, zatem h = b sin α,
Oblicz pole równoległoboku, którego boki mają długości 8 i 12, a kąt: czyli pole P = ah = ab sin α.
a) ostry ma miarę 45◦ , b) rozwarty jest pięć razy większy od kąta ostrego. Ćwiczenie 3
√
Ćwiczenie 4 a) P = 8 · 12 · sin 45◦ = 48 2
b) Kąt ostry α spełnia warunek
a) Uzasadnij, że przekątne równoległoboku dzielą go na cztery trójkąty o rów-
180◦ − α = 5α, czyli α = 30◦ .
nych polach.
P = 8 · 12 · sin 30◦ = 48
b) Oblicz pole równoległoboku, którego przekątne mają długości 5 cm i 10 cm
Ćwiczenie 5
oraz przecinają się pod kątem 30◦ . Korzystamy z tego, że przekątne
rombu przecinają się pod kątem
Rombem nazywamy czworokąt mający wszystkie boki równe. prostym.
Aby obliczyć pole rombu, możemy zastosować wzór na pole równoległoboku
lub skorzystać z tego, że przekątne rombu przecinają się pod kątem prostym, d1
1
1
2
d2
2
a ich punkt przecięcia dzieli je na połowy.
a
Ćwiczenie 5
1
1 d1
2
d2
Udowodnij podany Pole rombu o przekątnych długości d1 , d2 wyra- 2
obok wzór. ża się wzorem P = 12 d1 d2 .

a
Ćwiczenie 4 P = 4( 12 · ( 12 d1 ) · ( 21 d2 )) = d1 d2
2
1
a) Oznaczmy przekątne równoległoboku przez c i d. P1 = 2
c
2
· · d2 sin α = P3
P2 = 1
2
· 2 · d2 sin(180◦ − (180◦ +
c
P4
−α)) = 12 · 2c · d2 sin α = P4
β Zatem P1 = P2 = P3 = P4 .
P1 α α P3
β
b) P = 4( 12 · 2,5 · 5 sin 30◦ ) =
P2 = 12,5 [cm2 ]
β = 180◦ − α dlanauczyciela.pl Kartkówka 4.8
4.8. Pole czworokąta 209

Ćwiczenie 7 Przykład 1
a) 6 Ile jest równa wysokość rombu o przekątnych długości 6 cm i 8 cm?
9
Długość boku rombu obliczamy z twierdzenia D C
x h Pitagorasa: a2 = 32 + 42 , czyli a = 5 cm. 3 4
Pole rombu: P = 12 d1 d2 = 1
2
· 6 · 8 = 24 [cm2 ].
2 8 P a
√ √ Ale jednocześnie P = ah, czyli h = a
, zatem: 4 3
h= 92 − 82 =
17 24
1
√ √ h= = 4,8 [cm]
P = + 10) · 17 = 8 17
(6 5 A a B
2
√ √
x = 22 + ( 17)2 = 21 Ćwiczenie 6
√
Ob = 2(8 + 21) Oblicz pole i wysokość rombu o boku:
b) 5 a) 13 cm i dłuższej przekątnej równej 24 cm,
b) 6 cm i kącie ostrym α takim, że cos α = 13 .
√ Trapezem nazywamy czworokąt mający co najmniej jedną parę boków rów-

7 7
3 5 noległych.
Pole trapezu o podstawach długości a, b b

x 5 x i wysokości h wyraża się wzorem: h
√ a+b
x = 72 − (3 5)2 = 2 P = ·h
2 a
√
P = 21 5, Ob = 28
√
c) 3 3 Uzasadnienie wzoru na pole trapezu
x 60◦
h
x Pole trapezu ABCD jest równe sumie pól trójką-
√ √ √ tów ABD i BCD. Trójkąty te mają taką samą wy- D b C
2 3 3 3 2 3
sokość h, a ich pola są równe:
h = 2, x = 4 1 1 h
√ √ PABD = ah, PBCD = bh
P = 10 3, Ob = 2(5 3 + 4) 2 2
Zatem pole trapezu P = 12 ah + 12 bh = 12 (a + b)h. A a B
d) x
Ćwiczenie 7
Oblicz pole i obwód trapezu równoramiennego, jeśli wiadomo, że:
y √ 9 y
3 5 a) jego podstawy mają długości 10 i 6, a przekątna ma długość 9,
√
b) jego ramię ma długość 7, krótsza podstawa 5, a wysokość jest równa 3 5,
√ √
c) jego krótsza podstawa ma długość 3 3, dłuższa podstawa 7 3, a miara
x 2x kąta rozwartego wynosi 150◦ ,
√
2x = 92 − (3 5)2 = 6, d) jedna z jego podstaw jest trzy
√ razy dłuższa od drugiej, przekątna ma dłu-
czyli x = 3 gość 9, a wysokość jest równa 3 5.
√ √
y = 32 + (3 5)2 = 3 6 Ćwiczenie 6
√ √
P = 18 5, Ob = 6( 6 + 2) a) Krótsza przekątna ma długość 10 cm.
P = 1
2
· 10 · 24 = 120 [cm2 ]
P 120
h= a
= 13
cm
√ √
b) sin α = 1 − cos2 α = 1 − 19 = 2 2
3
√ √
P = 6 · 6 · 2 3 2 = 24 2 [cm2 ]
√ √
h = a sin α = 6 · 2 3 2 = 4 2 [cm]
Zadania Odpowiedzi do zadań
1. a) 18 cm2
1. a) Oblicz pole równoległoboku, w którym kąt rozwarty ma miarę 150◦ , b) 1 cm, 2 cm
a boki mają długości 4 cm i 9 cm. 3. a) D C
2
b) Pole równoległoboku wynosi 8 cm , a jego obwód 24 cm. Oblicz wyso- O
α
kości tego równoległoboku, jeśli sinus jego kąta ostrego jest równy 0,25. E
A B
2. a) Wykaż, że jeśli przekątne równoległoboku o długościach p i q przecinają Z założeń zadania:
się pod kątem α, to pole równoległoboku wyraża się wzorem:
|DB| = x, |AC| = 3x
P = 12 pq sin α gdzie x > 0, zatem:
b) Przekątne równoległoboku o długościach 6 cm i 10 cm tworzą z jednym P = 12 x · 3x · sin α =
√ √
z boków odpowiednio kąty 12◦ i 33◦ . Oblicz pole tego równoległoboku. = x2 2 = 16 2
√ czyli x = 4 cm. Wówczas:
3. Przekątne równoległoboku o √polu równym 16 2 cm2 przecinają się pod |DE|
√
2 2
= sin α =
kątem, którego sinus wynosi 2 3 2 . Jedna z przekątnych tego równoległoboku 2
√
3
4 2
jest trzykrotnie dłuższa od drugiej. zatem: |DE| = cm 3
√ 2
a) Uzasadnij, że krótsze boki tego równoległoboku są prostopadłe do jed- |EO| = 22 − 4 3 2 =
nej z jego przekątnych. 2
= 3
[cm]
b) Oblicz obwód tego równoległoboku.
czyli |AE| = 5 13 cm.
4. a) Przekątne rombu mają długości 12 cm i 16 cm, a jego kąt ostry ma Obliczamy bok równoległobo-
2 √ 2
miarę α. Oblicz sin α. ku: |AD|2 = 5 13 + 4 3 2 .
√
b) Pole rombu o obwodzie równym 48 cm wynosi 108 cm2 . Oblicz wysokość Stąd |AD| = 4 2 cm.
tego rombu. Zauważmy, że:
|AD|2 + |DO|2 =
5. W prostokącie o przekątnej długości 12 cm połączono √ odcinkami środki √ 2
sąsiednich boków. Otrzymany romb ma pole równe 12 3 cm2 . Oblicz war- = 4 2 + 22 = 36 = |AO|2
tości funkcji trygonometrycznych kąta ostrego tego rombu. zatem na mocy twierdzenia
odwrotnego do twierdzenia
6. W trapezie prostokątnym o polu 90 cm2 i kącie ostrym 45◦ dłuższa prze- Pitagorasa trójkąt ADO jest
kątna tworzy z podstawami kąt α taki, że tg α = 13 . Oblicz obwód tego prostokątny, czyli:
<) ADB = 90◦ oraz
trapezu. <) DBC = 90◦ (jako kąt na-
D C
7. W trapezie √
prostokątnym (rysunek obok) sinus kąta DAB przemianległy z kątem ADB).
√ √
jest równy 35 , a boki AD i AB mają odpowiednio b) 8( 2 + 3) cm
długości 10 cm i 14 cm. Oblicz pole tego trapezu. 4. a) 0,96 b) 9 cm
A B √ √
3
5. sin α = , cos α = 36 ,
8. a) Oblicz pole trapezu równoramiennego, którego kąt ostry ma miarę 30◦ , √3
2
√
tg α = 2
, ctg α = 2
a podstawy mają długości 4 cm i 10 cm. √
6. 6(6 + 2) cm
b) Trapez równoramienny o podstawach długości 2 cm i 4 cm ma pole √
równe 18 cm2 . Oblicz sinus kąta, pod jakim przecinają się przekątne tego 7. 320
9
5 cm2
√
trapezu. 8. a) 7 3 cm2 b) 0,8
2. a) W ćwiczeniu 4a) uzasadniliśmy, że: D C

PAOD = PBOC = PDOC = PAOB 1
p
2
zatem:
P = 4 · 12 · 12 p · 12 q sin α = 12 pq sin α α O
b) Kąt ostry między przekątnymi ma miarę: 1
2
q
12◦ + 33◦ = 45◦
A B
zatem:
√
P = 12 · 6 · 10 sin 45◦ = 15 2 [cm2 ]
4.8. Pole czworokąta 211

D
9. a) P = PACD + PACB = 9. a) Na rysunku obok przedstawiono deltoid
1 1 1
= · d
2 2 2
· d1 + 2
· 12 d2 · d1 = o przekątnych d1 i d2 . Uzasadnij, że jego pole
1 d2
= d d .
2 1 2 wyraża się wzorem: d1
A C
b) 21 P = 12 d1 d2
√
10. 161 m siatki, P1 = 188 m2 , b) Krótsza przekątna deltoidu o bokach 3 2
P2 = 512 m2 i 5 ma długość 6. Oblicz pole tego deltoidu.
12. Przyjmijmy oznaczenia jak na B
rysunku. 10. Działkę budowlaną w kształcie trapezu o bokach długości: 50 m, 25 m,
D b C 20 m i 25 m podzielono linią równoległą do podstaw tak, że obwody każdej
E F z nowo powstałych działek są równe. Ile metrów bieżących siatki potrzeba
do ogrodzenia obu działek (siatka między działkami jest wspólna), jeżeli
A K a L B będą one miały furtki o szerokości 1,5 m? Oblicz pola powierzchni tych
Po „usunięciu” prostokąta działek.
KLCD otrzymujemy trójkąt,
którego bok A1 B1 ma długość 11. Przekątne AC i BD trapezu ABCD o podstawach AB i CD przecinają
a − b. się w punkcie E.
C1
a) Wykaż, że pole trójkąta AED jest równe polu trójkąta BEC.
E1 F1
b) Oblicz pole trapezu, jeśli wiadomo, że |AB| = 12, |CD| = 3, a pole
A1 K1 B1 trójkąta BEC jest równe 245
.
Trójkąt E1 F1 C1 jest podob- c) Pole trójkąta ABE jest równe S1 , a pole trójkąta DEC jest równe S2 .
√
ny do trójkąta A1 B1 C1 (cecha Wykaż, że pole trapezu ABCD jest równe S1 + S2 + 2 S1 S2 .
BKB) w skali 1:2, zatem:
D b C
|E1 F1 | = 12 |A1 B1 | = 12 (a − b) 12. Udowodnij, że odcinek łączący środki ramion
Stąd: AD i BC trapezu ABCD (rysunek obok) ma
|EF | = 12 (a − b) + b = a+b
2
długość a+b .
2 A a B
2
13. a = 12,5 cm, P = 24 cm 13. Ramiona trapezu mają długości 3 cm i 4 cm, krótsza podstawa ma długość
√
14. 24 5 cm2 7,5 cm, a odcinek łączący środki ramion – 10 cm. Oblicz długość dłuższej
15. Kąty: 60◦ , 120◦ podstawy tego trapezu i jego pole.
√ √
Ramiona: 23 4 3 S
√ √ √ √ 14. Ramiona trapezu mają długości 7 cm i 9 cm. Odcinek łączący środki ra-
Podstawy: 23 4 3 S 4 4
3 S
√
3
mion dzieli trapez na dwie części, których stosunek pól jest równy 35 . Oblicz
16. 10 34 ≈ 58,3 [m] pole trapezu, jeśli wiadomo, że suma długości jego podstaw wynosi 16 cm.
15. Przekątne trapezu równoramiennego o polu S zawierają się w dwusiecz-

nych jego kątów ostrych. Jedna z podstaw jest dwa razy dłuższa od drugiej.
Komentarz
Oblicz miary kątów i długości boków tego trapezu.
Warto zwrócić uwagę uczniów
na zadanie 11 i rozwiązać je 16. Działkę budowlaną w kształcie trapezu równoramiennego o bokach długo-
na dwa sposoby. Drugi sposób
został przedstawiony w klasie 1
ści: 50 m, 20 m, 50 m, 80 m podzielono na dwie części o równych polach
(zad. 14a, str. 273, zad. 13, powierzchni płotem równoległym do podstaw trapezu. Jaka jest długość
str. 278). płotu rozdzielającego te części?
11. a) Zauważmy, że < )EAB = < )ECD i <)EBA = <)EDC (kąty naprzemianległe) oraz
<)AEB = < )DEC (kąty wierzchołkowe). Na mocy cechy KKK ABE ∼ CDE,
ich skalę podobieństwa oznaczmy przez k. D C
Wówczas PAED = 12 kx · y · sin α y x
1
oraz PBCE = 2 ky · x · sin α. α α
E
Zatem PAED = PBCE . ky
kx
b) P = 30
√ √ A B
c) S
S2
1
= k2 , czyli √SS
1
= k, stąd S1 S2 = kS2
2
S2 = 12 xy sin(180◦ − α) = 12 xy sin α
√
PAED = PBCE = 12 kxy sin α = kS2 = S1 S2
Pole trapezu ABCD: √
P = PABE + PDEC + PAED + PBCE = S1 + S2 + 2 S1 S2
4.9. Zagadnienia uzupełniające
Dowody twierdzenia Pitagorasa
Znanych jest wiele dowodów twierdzenia Pitagorasa. Autorem pierwszego

z przedstawionych poniżej dowodów jest 20. prezydent Stanów Zjednoczo-
nych James Abram Garfield [czyt. dżejms abram garfild] (1831–1881).
Dowód 1
Rozpatrzmy trójkąt prostokątny ABC o przyprostokątnych a i b oraz prze-
ciwprostokątnej c. Rysujemy trapez prostokątny ABDE o podstawach a
i b oraz wysokości a + b (rysunek obok). Kąt ACE jest
E a D
kątem prostym (uzasadnij). Pole P trapezu jest sumą pól Uzasadnienie
trójkątów ABC, CDE i ACE: Na mocy cechy BBB
P = 12 ab + 12 ab + 12 c2 ABC ≡ CDE, stąd
b <
)BAC = < )DCE = α oraz
Korzystamy teraz ze wzoru na pole trapezu: c <
)ACB = < )CED = β, ponadto
P = 12 (a + b)(a + b) α + β = 180◦ − 90◦ = 90◦ .
i otrzymujemy równość: <
)ACE =
C
c = 180◦ − <
)DCE − < )ACB =
(a + b)2 = 2ab + c2 a
= 180◦ − α − β =
Zatem a2 + b2 = c2 . A b B = 180◦ − (α + β) =
= 180◦ − 90◦ = 90◦
Dowód 2
Rozpatrzmy trójkąt prostokątny o przyprostokątnych a i b oraz przeciw-
prostokątnej c. Rysujemy kwadrat o boku a + b i wewnątrz niego kwadrat
o boku c (rysunek poniżej).
a b
Duży kwadrat ma bok równy a + b, więc jego pole:
a
P = (a + b)2 c
b c
Pole dużego kwadratu jest równe sumie pola ma-
łego kwadratu i pól czterech trójkątów: c
b
c
P = c2 + 4 · 12 a · b a
Zatem a2 + 2ab + b2 = c2 + 2ab, czyli a2 + b2 = c2 . b a
a b a
1. Udowodnij twierdzenie Pita-
c a a
gorasa, korzystając z przed- b c
stawionych obok rysunków.
c
c b b
a
b a b
1. Oba rysunki przedstawiają kwadrat o boku długości a + b.
Obliczamy pole tego kwadratu:
z pierwszego rysunku: c2 + 4 · 12 ab,
z drugiego rysunku: a2 + b2 + 4 · 12 ab.
Zatem c2 + 4 · 12 ab = a2 + b2 + 4 · 12 ab, czyli c2 = a2 + b2 .
4.9. Zagadnienia uzupełniające 213

c
2. a) Niech PT , PK – pola od- 2. a) Udowodnij twierdzenie Pitagorasa, wyznaczając pole
b a b
powiednio trójkąta i małego dużego kwadratu przedstawionego na rysunku obok.
kwadratu. a c
b) Przyjmij, że bok dużego kwadratu ma długość 8, c a
Pole dużego kwadratu: a−
a bok małego – długość 2. Oblicz długości przyprosto- b
P = c2 a b
b
P = 4PT + PK = kątnych a i b.
c
= 4 · 12 ab + (a − b)2 =
= 2ab + a2 − 2ab + b2 =
Dowód 3
Rozpatrzmy dwa kwadraty o bokach a i b po-
= a 2 + b2
łożone jak na rysunku obok. Suma ich pól jest
Zatem a2 + b2 = c2 .
równa a2 + b2 . a
b) Z założeń zadania:
Trójkąty prostokątne o przyprostokątnych a
c = 8, czyli c2 = a2 + b2 = 64. b
Ponadto a − b = 2. i b oraz przeciwprostokątnej c są przystające
(2 + b)2 + b2 = 64 (rysunek poniżej).
c
a=2+b P Niebieski trójkąt
b2 + 2b − 30 = 0 obracamy wokół P a
√ √ c
Δ = 124, Δ = 2 31 punktu P , a żółty –
√ a c
wokół punktu Q, aż
b = −2−22 31 < 0 Q
√ √ otrzymamy kwadrat c b
lub b = −2+2
2
31
= 31 − 1 c Q
b o boku c.
Zatem: c
√ √ b a Zatem a2 + b2 = c2 .
a = 31 + 1, b = 31 − 1.
Twierdzenie Pitagorasa można sformułować następująco:
Pole kwadratu zbudowanego na przeciwprostokątnej trójkąta prostokąt-
nego jest równe sumie pól kwadratów zbudowanych na jego przyprosto-
kątnych.
Szkic dowodu 4 D
Trójkąty F AC i BAE są przystające. P
Pole trójkąta F AC jest równe połowie pola
kwadratu AF GB. E
Pole trójkąta BAE jest równe połowie pola C
prostokąta AEP R. I
R
Pole kwadratu AF GB jest równe polu pro-
stokąta AEP R. A H
B
Pole kwadratu CBHI jest równe polu pro-
stokąta DCRP .
Przedstawione powyżej rozumowanie pochodzi
z I księgi „Elementów” Euklidesa. F G
3. Podaj uzasadnienia kolejnych etapów szkicu dowodu 4.
3. |F A| = |BA| (boki kwadratu F ABG), |AC| = |AE| (boki kwadratu AEDC),

)F AC = 90◦ + <
< )CAB =< )BAE
Zatem na mocy cechy BKB: F AC ≡ BAE.
Wysokość trójkąta F AC opuszczona z wierzchołka C jest równa długości
boku AB.
PF AC = 12 |F A| · |AB| = 12 PAF GB
Wysokość trójkąta BAE opuszczona z wierzchołka B jest równa długości
boku EP .
PBAE = 12 |AE| · |EP | = 12 PAEP R
F AC ≡ BAE, czyli PF AC = PBAE , zatem PAF GB = PAEP R .
Analogicznie ICA ≡ BCD, PICA = 12 PCBHI oraz PBCD = 12 PDCRP ,
czyli PCBHI = PDCRP .
Odcinki w trapezie
Twierdzenie
Dany jest trapez o podstawach a i b. Odcinek łączący ramiona tego
trapezu, równoległy do jego podstaw oraz przechodzący przez punkt
przecięcia jego przekątnych, ma długość równą średniej harmonicznej
2ab
długości podstaw: .
a+b
Szkic dowodu
Trójkąty ABP i CDP są podobne, więc hh12 = ab .
Z podobieństwa trójkątów GDP i ADB: D b C
a h1 +h2 h1 a a+b h2
|GP |
= h2
= h2
+1= b
+1= b
G H
Stąd |GP | ab
= a+b . P
P HC ∼ ABC, zatem analogicznie: h1
a
|P H|
= a+b
b
, czyli |P H| = ab
a+b
.
2ab A a B
Stąd |GH| = |GP | + |P H| = a+b
.
Twierdzenie
Dany jest trapez o podstawach a i b. Odcinek równoległy do podstaw
tego trapezu, dzielący go na dwa trapezy o równych polach,ma dłu-
a2 +b2
gość równą średniej kwadratowej długości podstaw trapezu: .
2
Szkic dowodu
a+b
D b C
Pole trapezu ABCD: P = 2
(h1 + h2 ).
Odcinek EF jest równoległy do podstaw trapezu h2
ABCD i dzieli go na dwa trapezy o równych E F
x
polach, zatem: a+x
2
· h1 = P2 , więc h1 = a+x
P
oraz h1
b+x
2
· h2 = P
2
, więc h2 = P
b+x
.
A a B
Stąd otrzymujemy:
2(a+x)(b+x)
P = a+b
2
P
a+x
+ P
b+x
/· P
2(a + x)(b + x) = (a + b)(b + x + a + x)

2 2
Z ostatniego równania wyznaczamy x = a +b 2
.
4. Uzupełnij powyższe szkice dowodów o niezbędne uzasadnienia.
4. ABP ∼ CDP na mocy cechy KKK:

<
)AP B = <
)CP D (kąty wierzchołkowe),
<
)ABP = <)CDP oraz < )BAP = < )DCP (kąty naprzemianległe)
GDP ∼ ADB na mocy cechy KKK:
<
)ADB = <
)GDP (ten sam kąt),
<
)DAB = <
)DGP oraz <)DBA = < )DP G (kąty odpowiadające)
P HC ∼ ABC na mocy cechy KKK:
<
)ACB = <)P CH (ten sam kąt),
<
)CAB = <)CP H oraz <)CBA = < )CHP (kąty odpowiadające)
4.9. Zagadnienia uzupełniające 215

1. Przyjmijmy oznaczenia jak na Zestawy powtórzeniowe
rysunku.
y
Zestaw I
10 1. Przekątna prostokąta ma długość 10, a obwód każdego z trójkątów po-

x
wstałych przez podział prostokąta przekątną jest równy 24. Oblicz pole
prostokąta. C
I sposób 6
2. Oblicz wartości funkcji trygonometrycznych 4
x + y = 14 kątów α i β trójkąta ABC (rysunek obok). α β
x2 + y 2 = 100 A 6 D B
czyli x = 6, y = 8.
3. a) Obwód trójkąta prostokątnego jest równy 60, a tangens jednego z jego
Zatem pole P = 48.
kątów ostrych wynosi 2,4. Oblicz długości boków tego trójkąta.
II sposób √
b) Pole trójkąta prostokątnego jest równe 4 2, a sinus jednego z jego
P = xy = 12 (x + y)2 +
kątów ostrych jest równy 13 . Oblicz obwód tego trójkąta.
− 12 (x2 + y 2 )
c) Przeciwprostokątna trójkąta prostokątnego ma długość 16. Wiadomo,
P = 12 142 − 102 = 48
√ √ że dla jego kątów ostrych α i β zachodzi równość sin α cos β = 18 . Oblicz
2. |AC| = 2√ 13, |BD| = 2√ 5
pole tego trójkąta.
sin α = 2 1313 , cos α = 3 1313 ,
tg α = 23 , ctg α = 32√, 4. Oblicz wartości funkcji trygonometrycznych kątów ostrych trójkąta ABC.
sin β = 23√, cos β = 35√,
a) A(0, 0), B(3, 0), C(0, 2) c) A(−6, 1), B(6, −4), C(6, 1)
tg β = 2 5 5 , ctg β = 25
3. a) 10, 24, 26
b) A(0, 0), B(6, 0), C(6, 4) d) A(−1, −5), B(4, 5), C(−4, 1)
√
b) 4( 2 + 2) 5. Oblicz wartości pozostałych funkcji trygonometrycznych kąta ostrego α,
√
c) 16 7 jeśli wiadomo, że:
√
4. a) sin β = cos γ = 2 13
, a) sin α = 0,1, c) cos α = 16 , e) tg α = 8
, g) ctg α = 12 ,
√ 13 15
√ √
cos β = sin γ = 3 1313 , b) cos α = 0,9, d) sin α = 3
, f) tg α = 5, h) ctg α = 11
.
3 5
tg β = ctg γ = 23 ,
6. Rozwiąż trójkąt równoramienny ABC o podstawie AB, jeśli:
ctg β = tg γ = 32
√
b) sin α = cos γ = 2 1313 ,
) ACB = 40◦ , a wysokość CD trójkąta ma 6 cm,
a) <
√
cos α = sin γ = 3 1313 , b) jego obwód jest równy 34 cm, a wysokość CD ma 13 cm,
tg α = ctg γ = 23 , c) jego pole jest równe 12 cm2 , a <
) CAB = 40◦ .
ctg α = tg γ = 32 7. a) Na płaskim terenie stoi 70-metrowa wieża. Obserwator widzi jej wierz-
5
c) sin α = cos β = 13
, chołek pod kątem 12◦ do poziomu. Jaka jest odległość obserwatora od
12
cos α = sin β = 13
, podstawy wieży? Pomiń wzrost obserwatora.
5
tg α = ctg β = 12
, b) Linę podtrzymującą maszt przymocowano do niego na wysokości 110 m
12
ctg α = tg β = 5 nad ziemią i zakotwiczono w ziemi w odległości 40 m od podstawy masztu.
d) sin α = cos β = 45 , Oblicz miarę kąta, jaki lina tworzy z poziomem.
cos α = sin β = 35 , √ √ √
5. a) cos α = 3 11
, tg α = 33 11
, ctg α = 3 11 6. a) α = β = 70◦ ,
10
tg α = ctg β = 43 , √
19
√ √
a = b ≈ 6,39 cm, c ≈ 4,37 cm
3
b) sin α = 10
, tg α = 919 , ctg α = 9 1919
ctg α = tg β = 4
√
35
√ √
35 b) a = b = 229 cm, c = 120
cm,
c) sin α = , tg α = 35, ctg α = 35 17 17
6
√
6
√ √ α = β ≈ 75◦ , γ ≈ 30◦
d) cos α = 3
, tg α = 22 , ctg α = 2
8
c) a = b ≈ 4,94 cm, c ≈ 7,56 cm,
e) sin α = , cos α = 15 , ctg α = 15
17
√
17
√
8
√ β = 40◦ , γ = 100◦
30
f ) sin α = 6
, cos α = 66 , ctg α = 55
√ √ 7. a) około 329,26 m
2 5
g) sin α = , cos α = 55 , tg α = 2
√
5
√ b) około 70◦
5 146
h) sin α = 146
, cos α = 11146 146
, tg α = 115
8. Z punktu obserwacyjnego O znajdu- O 8. |BC| = |AC| − |AB| =
jącego się na wysokości 4,5 m nad = tg4,5
18◦
− tg4,5
32◦
≈ 6,65 [m]
ziemią widać brzegi rzeki pod kątami 9. a) x = 500 sin 5◦ ≈ 43,6 [m]
α = 32◦ i β = 18◦ (rysunek obok). α β b) 0,13 = sin 5◦
s
Oblicz szerokość rzeki w tym miejscu. A B C s ≈ 1,49 [km]
t = vs ≈ 1,49 ≈ 0,33 [h],
9. Turysta idzie prostą drogą wznoszącą się pod kątem 5◦ . 4,5
czyli około 20 minut
a) Jaką różnicę poziomów pokona po przejściu 0,5 km? 10. |SC|
= tg 50◦ ,
|BC|
b) Jak długo musiałby iść tą drogą z prędkością 4,5 km/h, aby pokonać stąd |BC| = |SC|
tg 50◦
różnicę poziomów równą 130 m? |SC| ◦
S 800+|BC|
= tg 29 ,
10. Z punktów A i B odległych od siebie o 800 m widać stąd |SC| =
|SC| tg 29◦
szczyt góry S pod kątami α = 29◦ i β = 50◦ (rysunek = 800 tg 29◦ + tg 50◦
obok). Oblicz wysokość SC tej góry. 800 tg 29◦ tg 50◦
α β |SC| = tg 50◦ −tg 29◦
≈
A B C ≈ 829 [m]
Zestaw II Zestaw II
◦
√ C
1. W trójkącie ABC kąt ACB ma miarę 75 , bok AC ma długość 4 3 cm, 1.
a wysokość opuszczona z wierzchołka C jest równa 6 cm. Oblicz pole tego
trójkąta.
3
4 √
6
2. Dany jest trójkąt równoramienny o ramieniu długości 6 cm i kącie przy
podstawie 30◦ . Oblicz odległości punktu przecięcia prostych zawierających
wysokości tego trójkąta od jego wierzchołków. A D B
√
3. Przeczytaj informację w ramce, a następnie rozwiąż zadanie. |AD| = (4 3)2 − 62 =
√
= 2 3 [cm]
Punkt w trójkącie, dla którego suma jego odległości od wierzchołków ADC jest trójkątem 30◦ ,
trójkąta jest najmniejsza, nosi nazwę punktu Fermata (punktu Torri- 60◦ , 90◦ o kącie 30◦ w wierz-
chołku C, co oznacza, że
cellego). Można wykazać, że:
BDC jest trójkątem pro-
jeśli któryś z kątów trójkąta ma miarę 120◦ lub większą, to punktem stokątnym równoramiennym.
Fermata jest wierzchołek tego kąta; Stąd |DB| = 6 cm.
jeśli wszystkie kąty trójkąta mają miary mniejsze od 120◦ , to punkt Zatem: √
P = 12 (2 3 + 6) · 6 =
Fermata leży wewnątrz trójkąta i każdy z boków trójkąta widać z tego √
punktu pod kątem 120◦ . = 6( 3 + 3) [cm2 ]
√ √
2. 6 cm, 6 3 cm, 6 3 cm
Dany jest trójkąt prostokątny równoramienny ABC o przeciwprostokątnej
długości 2. Niech punkt P będzie takim punktem tego trójkąta, że suma
jego odległości od wierzchołków
√ trójkąta jest najmniejsza. Wykaż, że su-
ma ta jest równa 1 + 3.
)BP C = 120◦ .
3. Niech P ∈ AD będzie położony tak, że < C C
◦
Wówczas <)BP A = 120 oraz < )CP A = 120◦ .
Rozpatrzmy punkt P1 leżący wewnątrz trójkąta ABP : 1 1
)ABP1 <<
< )ABP oraz < )BAP1 << )BAP ,
)BP1 A > 120◦ .
więc < √ D √ D
2 2
Analogicznie dla punktu P2 .
Trójkąty BP D i CP D są przystające 60◦ P2
◦ 1 1
120◦ 60
i mają miary 30◦ ,√60◦ , 90◦ . √ P P
ctg 60◦ = |P1D| = 33 , więc |P D| = 33 P1
√
2 3
√ √
|BP | = |CP | = 3 √
A 2 B A 2 B
|AP | = 1 − |P D| = 1 − 33 √
3
√
2 3
√
2 3
√
Zatem |AP | + |BP | + |CP | = 1 − 3
+ 3
+ 3
=1+ 3, co należało wykazać.
Zestawy powtórzeniowe 217

√
4. a) Ob =
√ 2(11 + 3 3)√cm, 4. Dany jest trapez prostokątny o kącie ostrym α, dłuższej podstawie a, krót-
d1 = 4 7 cm, d2 = 2 43 cm szej podstawie b i wysokości h. Oblicz obwód i długości przekątnych tego
√
b) Ob = 4(8 + 3) cm, trapezu, jeśli:
√ √
d1 = 2 29 cm, a) α = 60◦ , a = 8 cm, h = 6 3 cm, b) α = 30◦ , b = 10 cm, h = 4 cm.
√
d2 = 2 41 + 20 3 cm
√
5. sin <
)P AD = 10
10
, 5. Przekątne trapezu równoramiennego ABCD przecinają się pod kątem
√
3 10
)P AD = 10 ,
cos < prostym w punkcie P . Podstawy trapezu mają długości: |AB| = 12 cm
)P AD = 13 ,
tg < i |CD| = 4 cm. Wyznacz wartości funkcji trygonometrycznych kąta P AD.
ctg <
)P AD = 3
√ 6. Podstawy trapezu mają długości 10 i 4, a jego ramiona tworzą z dłuższą
6. 21(3 − 3)
podstawą kąty 45◦ i 60◦ . Oblicz pole tego trapezu.
7. D C
α
7. W trapezie równoramiennym przekątna o długości 10 cm tworzy z jednym
30 ◦ z ramion kąt 90◦ , a z drugim – kąt 30◦ . Oblicz obwód tego trapezu.
8. Narysuj w układzie współrzędnych kąt α, do którego ramienia końcowego

A B należy punkt P . Oblicz wartości funkcji trygonometrycznych tego kąta.
Przyjmijmy: <)CDB = α,
wówczas < )DBA = α oraz a) P (1, 4) b) P (−1, 4) c) P (−3, 2) d) P (−2, 3)
<)DAB = 30◦ + α, czyli
α = 30◦ . 9. Uzasadnij, że nie istnieje kąt α ∈ 0◦ ; 180◦ spełniający podane równanie.
√ √ √
Stąd: √ a) 13 cos α + 14 = 12 cos α b) 5 sin α = 5 − 5 c) 3 cos α + 3 = 6
|AD| = |BC| = 103 3 cm
√
20 3 10. Oblicz.
|AB| = 3
cm
Trójkąt DBC jest równora-
a) sin 30◦ (cos 0◦ − 2 cos 135◦ ) e) cos 135◦ · sin 90◦ − sin 135◦ · cos 90◦
mienny, czyli:
√
b) (cos 30◦ + cos 150◦ ) · tg 75◦ f) sin 15◦ · (tg 135◦ + 1) + cos2 0◦
|DC| = 103 3 cm sin 150◦ − 2 sin 30◦ tg 60◦
√ c) − tg 135◦ g) + sin2 180◦
cos 45◦ sin 30◦ − cos 150◦
Zatem Ob = 503 3 cm.
sin 45◦ + cos 150◦ tg 120 + tg 150◦
◦
√ √
d) · cos 180◦ h) : sin 90◦
8. a) sin α = 4 1717 , cos α = 1717
, tg 45◦ sin 60◦
1
tg α = 4, ctg α = 4
√ 11. Uzasadnij, że podane wyrażenie przyjmuje wartość 1.
b) sin α = 4 1717 ,
√
17 a) sin2 37◦ + sin2 53◦ c) sin 20◦ · cos 70◦ + cos2 20◦
cos α = − 17 ,
tg α = −4, ctg α = − 14 b) sin2 18◦ + sin2 72◦ d) sin2 26◦ + sin 64◦ · cos 26◦
√
c) sin α = 2 1313 , Wskazówka. Skorzystaj z zależności cos α = sin(90◦ − α).
√
cos α = − 3 1313 ,
12. Ekierki mające kształt połowy kwadratu o boku 20 cm
tg α = − 23 , ctg α = − 32 y
√ są produkowane z drewnianych listew o szerokości 2 cm
d) sin α = 3 1313 , i grubości 2 mm. Jaka jest objętość drewna zużytego do
√
cos α = − 2 1313 , wyprodukowania 1000 takich ekierek? Pomijamy obję-
tg α = − 32 , ctg α = − 23 tość odpadów. Jaka byłaby objętość drewna zużytego
9. a) 16 cos α = 14 , do wyprodukowania z takich samych listew 1000 ekie-
cos α = 32 1 – sprzeczność x
√ √
rek mających kształt połowy trójkąta równobocznego o boku 24 cm?
b) sin α = 5−√5 5 = 5 55−5 =
√ 11. a) sin2 37◦ + sin2 (90◦ − 37◦ ) = sin2 37◦ + cos2 37◦ = 1
= 5−1 1 – sprzeczność
√
c) cos α√ = 6−3 3 = b) sin2 18◦ + sin2 (90◦ − 18◦ ) = sin2 18◦ + cos2 18◦ = 1
= 2 − 33 1 – sprzeczność c) sin 20◦ · cos(90◦ − 20◦ ) + cos2 20◦ = sin2 20◦ + cos2 20◦ = 1
√
2+1
√
2 d) sin2 26◦ + sin(90◦ − 26◦ ) · cos 26◦ = sin2 26◦ + cos2 26◦ = 1
10. a) b) 0 c) 1 −
√2 √ √ 2
12. 1◦ Pole podstawy ekierki:
3− 2
d) e) − 22 f) 1 √ √
2
√ P = 12 · 202 − 12 (20 − 2 − 2 − 2 2)2 = 68 + 32 2 ≈ 113,255 [cm2 ]
g) 3 − 3 h) − 83
Objętość 1000 ekierek: V = 1000 · P · 0,2 ≈ 22 651 [cm3 ]
√
2◦ x = 2 3, y = tg 215◦
Pole podstawy ekierki:
√ √ √
P = 12 · 12 · 12 3 − 12 (12 − 2 − 2 3)(12 3 − 2 − tg 215◦ ) ≈ 87,717 [cm2 ]
Objętość 1000 ekierek: V = 1000 · P · 0,2 ≈ 17 543 [cm3 ]
Sposób na zadanie
Przykład C
Dany jest trójkąt równoramienny o podstawie długości 4 cm
i ramionach długości 6 cm. Oblicz wysokość tego trójkąta
opuszczoną na jego ramię.
Aby rozwiązać to zadanie, możemy postąpić na różne

sposoby.
P
I sposób
Możemy skorzystać z podobieństwa trójkątów AP B β
|AP | |CD| A D B
i CDB (cecha podobieństwa KKK): = .
|AB| |CB|
√ √ √
Na podstawie twierdzenia Pitagorasa: |CD| = 62 − 22 = 32 = 4 2 [cm],
zatem: √ √
|AB| · |CD| 4·4 2 8 2
|AP | = = = [cm]
|CB| 6 3
II sposób
Kąt β jest kątem ostrym trójkąta CDB:
|DB| 2 1
cos β = = =
|CB| 6 3
2 √
√ 1 8 2 2
Zatem sin β = 1 − cos2 β = 1 − = = .
3 9 3
Kąt β jest również kątem ostrym trójkąta ABP , więc:
√ √
|AP | 2 2 8 2
sin β = , stąd |AP | = |AB| · sin β = 4 · = [cm].
|AB| 3 3
III sposób √ √
Obliczamy wysokość CD trójkąta ABC: |CD| = 62 − 22 = 4 2 [cm].
Pole trójkąta ABC zapisujemy na dwa sposoby:
√ √
P = 12 |AB| · |CD| = 12 · 4 · 4 2 = 8 2 [cm2 ]
P = 12 |BC| · |AP | = 1
2
· 6 · |AP | = 3|AP | [cm2 ]
Porównujemy wyznaczone wyrażenia i otrzymujemy:
√ √
8 2
3|AP | = 8 2, stąd |AP | = cm
3
IV sposób
Oznaczmy |P B| = x, wówczas |P C| = 6 − x. Korzystamy z twierdzenia Pita-
gorasa dla trójkątów AP B oraz AP C i otrzymujemy układ równań:
|AP |2 = 42 − x2
|AP |2 = 62 − (6 − x)2
√
4 8 2
Rozwiązujemy układ równań i otrzymujemy: x = cm i |AP | = cm.
3 3 √
8 2
Odpowiedź: |AP | = cm
3
dlanauczyciela.pl Klasówka 4
Sposób na zadanie 219

Zadania testowe
Rozwiąż zadania i zapisz odpowiedzi w zeszycie. W każdym zadaniu tylko

jedna odpowiedź jest poprawna.
1. Trójkąt prostokątny równora- 1. Trójkąt prostokątny, którego przeciwprostokątna ma długość c, może mieć
mienny o √przyprostokątnych pole równe:
długości c 2 2 .
A. 14 c2 , B. 1 2
3
c, C. 1 2
2
c , D. c2 .
2. D a C 2. Dany jest trapez równoramienny, którego ramiona są tej samej długości co

krótsza podstawa, a dłuższa podstawa jest dwa razy dłuższa od krótszej.
a O a Przekątne tego trapezu przecinają się pod kątem:
A. 90◦ , B. 60◦ , C. 45◦ , D. 30◦ .
A 2a B 3. Jeżeli α jest kątem ostrym oraz sin α = 15 , to cos α jest równy:
√ √
Zauważmy, że:
◦
A. 45 , B. 5
6
, C. 2 6
5
, D. 14 .
<
)DAB = <
)CBA = 60
< )BCD = 120◦
)ADC = < 4. Jeśli α jest kątem ostrym oraz cos α = 13 , to α należy do przedziału:
Trójkąt DCB jest równora- A. (0◦ ; 30◦ ), B. (30◦ ; 45◦ ), C. (45◦ ; 60◦ ), D. (60◦ ; 90◦ ).
mienny, czyli:
< )CBD = 30◦
)CDB = < 5. Jeżeli przeciwprostokątna trójkąta prostokątnego ma długość 50 cm, a si-
Zatem < )DBA = 30 ◦ nus jednego z jego kątów ostrych jest równy 24
25
, to:
)CAB = 30◦ ,
i analogicznie < A. pole tego trójkąta jest równe 300 cm2 ,
)AOB = 120◦ oraz
czyli <
<)COB = 60◦ . B. obwód tego trójkąta jest równy 112 cm,
1
C. cosinus jednego z kątów ostrych tego trójkąta jest równy 25 ,
D. tangens jednego z kątów ostrych tego trójkąta jest równy 25
24
.
√ √ √
6. A. 3 sin α+ 12 = 3· 23 + 12 = 6. Dla α = 60◦ prawdziwa jest równość:
√
= 2 = tg 30◦ A. 3 sin α + 12 = tg 30◦ , C. cos α + cos(90◦ − α) = √1 ,
2
3−1
B. sin α − cos2 α =
√ B. sin2 α − cos2 α = 1, D. 2 sin α + cos α = √2 .
= ( 23 )2 − ( 12 )2 = 12 = 1 3+1
C. cos α + cos(90◦ − α) = 7. Wskaż wyrażenie, którego wartość jest równa 1.

√
1 3 √1
= 2
+ 2
= 3−1
√
A. sin 40◦ − cos 50◦ C. 2 sin2 30◦ − 2 cos2 30◦
D. 2 sin α+cos α =
√
2· 23 + 12 = B. sin 29◦ + cos 61◦ D. sin2 30◦ + cos2 45◦ + 14 tg 45◦
2 3+1 √2
= 2
= 3+1
8. Wskaż wyrażenie, którego wartość jest równa 1.
A. sin 61◦ + cos 151◦ C. sin 151◦ · cos 61◦
B. sin 151◦ − cos 61◦ D. sin 151◦ : cos 61◦
tg 120◦
9. Wartość wyrażenia (sin 150◦ + tg 135◦ ) · jest liczbą przeciwną do
cos 150◦
liczby:
√ √
A. −1, B. 1, C. 3, D. − 3.
7. A. sin 40◦ − cos 50◦ = sin 40◦ − sin 40◦ = 0 = 1

B. sin 29◦ + cos 61◦ = sin 29◦ + sin 29◦ = 2 sin 29◦ = 2 sin 30◦ = 1
√
C. 2 sin2 30◦ − 2 cos2 30◦ = 2(( 12 )2 − ( 2
3 2
) ) = −1 = 1
√
2 ◦ 2 ◦ ◦
D. sin 30 + cos 45 + 1
4
tg 45 = ( 12 )2 + ( 22 )2 + 1
4
=1
8. A. sin(90 − 29 ) + cos(180 − 29 ) = cos 29 − cos 29◦ = 0 = 1
◦ ◦ ◦ ◦ ◦
B. sin(180◦ − 29◦ ) − cos(90◦ − 29◦ ) = sin 29◦ − sin 29◦ = 0 = 1

C. sin(180◦ − 29◦ ) · cos(90◦ − 29◦ ) = sin2 29◦ = 1
sin 29◦
D. sin(180◦ − 29◦ ) : cos(90◦ − 29◦ ) = sin 29◦
=1
tg(180◦ −60◦ ) − tg 60◦
9. (sin(180◦ − 30◦ ) + tg(180◦ − 45◦ )) · cos(180◦ −30◦ )
= (sin 30◦ − tg 45◦ ) · − cos 30◦
= −1
Przed obowiązkową maturą z matematyki
Zadania krótkiej odpowiedzi Odpowiedzi do zadań

1. Długość
√ przeciwprostokątnej:
Zadanie 1 (2 pkt) c = 10 √ √
2
Dany jest trójkąt sin α · sin β = √10 · 2√102 = 25
√ prostokątny
√ o przyprostokąt-
nych długości 2 i 2 2 oraz kątach ostrych α 2. sin α = |OD|
, czyli:
|AO|
i β. Oblicz sin α · sin β. O |OD| = 0,8 · 6 = 4,8

Zadanie 2 (2 pkt) |AD| = 62 − 4,82 = 3,6
|AB| = 2|AD| = 7,2
Dany jest okrąg o środku O i promieniu 6 (ry-
sunek obok). Oblicz długość cięciwy AB, jeśli α 3. C
sin α = 0,8. A D B
3
Zadanie 3 (2 pkt) 8
D
Punkt P jest spodkiem wysokości trójkąta ABC opuszczonej z wierzchołka C. 3
Oblicz długości odcinków AP i BP , jeśli |BC| = 6 i |AB| = |AC| = 8.
A P B
Zadanie 4 (2 pkt) √ √
|AD| = 82 − 32 = 55
Oblicz cosinus kąta rozwartego, jeśli kwadrat odwrotności sinusa tego kąta √
PABC = 12 ·6· 55 = 12 ·8·|P C|,
jest równy 5. √
3 55
czyli |P C| = 4
√ 2
3 55
|BP | = 62 − 4
=
Zadania rozszerzonej odpowiedzi C
= 2,25
,5
x − 2,5
Zadanie 5 (4 pkt) +0 |AP | = 5,75
2x 1 2
Oblicz obwód trójkąta ABC (rysunek obok) oraz 4. sin α
= 5, czyli sin2 α = 1
5
2
wartości funkcji trygonometrycznych kąta α. α cos α = 1 − 15 = 45
A 2x B i α ∈ (90◦ ; 180◦ ),
√
Zadanie 6 (4 pkt) stąd cos α = − 2 5 5
Długości boków trójkąta prostokątnego o kątach ostrych α i β są kolejnymi
5. (2x + 0,5)2 = (x − 2,5)2 +
liczbami parzystymi. Oblicz wartość wyrażenia (sin α + sin β)2 . +(2x)2 i x > 2,5
Zadanie 7 (4 pkt) x2 − 7x + 6 = 0 i x > 2,5,
√ czyli x = 6
Dany jest trapez o podstawach długości 4 cm i (7 + 3 3) cm oraz wysokości
Ob = 5x − 2 = 28,
3 cm. Jego kąty ostre przylegają do dłuższej podstawy, a jeden z nich ma 3,5 7
sin α = 12,5 = 25 ,
miarę równą 45◦ . Oblicz iloczyn cosi- E 12
cos α = = 24 ,
nusów kątów rozwartych tego trapezu. 12,5 25
3,5 7
tg α = 12 = 24 ,
Zadanie 8 (4 pkt) C ctg α = 24
7
Aby obliczyć szerokość rzeki (długość 6. Długości boków: 2n, 2n + 2,

β 2n + 4, gdzie n > 0
odcinka CE na rysunku obok), doko-
(2n)2 + (2n + 2)2 =
nano pomiarów w terenie: α = 32◦ , = (2n + 4)2 , gdzie n > 0
β = 8◦ , |AC| = 120 m. Oblicz szero- α Stąd n = 3 oraz długości
kość rzeki. A B boków trójkąta: 6, 8, 10
(sin α + sin β)2 =
7. 4 |BC|
= sin 32◦ , czyli |BC| = 120 · sin 32◦ 2
8. 120 = 35 + 45 = 49
25
|AB|
120
= cos 32◦ , czyli |AB| = 120 · cos 32◦
3 3 |BE|
= tg 40◦ ,
45◦ β |AB|
√ czyli |BE| = 120 · cos 32◦ · tg 40◦
3 √
4 3 3
tg β = 33 , zatem β = 30◦ |CE| = |BE| − |BC| =
cos(180◦ − 45◦ ) · cos(180◦ − 30◦ ) = = 120 · (cos 32◦ · tg 40◦ − sin 32◦ ) ≈
√ √ √
≈ 120 · (0,848 · 0,8391− 0,5299) ≈ 21,8 [m]
= − cos 45◦ ·(− cos 30◦ ) = 2
2
· 23 = 4
6
Przed obowiązkową maturą z matematyki 221

Przed maturą z matematyki na poziomie rozszerzonym
Odpowiedzi do zadań W zadaniach 1–3 odpowiedź ma postać trzycyfrowego kodu.

√
1. cos α = 1 − sin2 α = 415
1+cos β = 1+cos(180◦ −α) = Zadanie 1 (2 pkt)
√
= 1−cos α = 1− 15
≈ 0,0318 Kąty α i β spełniają warunki: α < β i α + β = 180◦ . Oblicz wartość wyrażenia
4
Należy zakodować: 031. 1 + cos β, jeśli sin α = 14 . Zakoduj trzy pierwsze cyfry po przecinku rozwinięcia
2. (x − 3)2 = 0, czyli x = 3 dziesiętnego otrzymanego wyniku.
(2y − 1)2 = 0, czyli y = 12
√ Zadanie 2 (2 pkt)
r = 32 + ( 12 )2 = 237
1 √
Współrzędne punktu P (x, y), który leży na ramieniu końcowym kąta α, speł-
37
sin α = √2
37
= 37
≈ 0,1644 niają warunki: x2 − 6x + 9 = 0, 4y 2 − 4y + 1 = 0. Oblicz sin α. Zakoduj trzy
2
Należy zakodować: 164. pierwsze cyfry po przecinku rozwinięcia dziesiętnego otrzymanego wyniku.
sin 22◦ 30
3. tg 22◦ 30 = cos 22◦ 30
=
◦ √ Zadanie 3 (2 pkt) √
= √ sin 22 30
= 2− 1
1−sin2 22◦ 30 Oblicz sin 22◦ 30 , jeśli wiadomo, że tg 22◦ 30 = 2 − 1. Zakoduj trzy pierwsze
√
sin 22◦ 30 = ( 2 − 1)· cyfry po przecinku rozwinięcia dziesiętnego otrzymanej liczby.

· 1 − sin2 22◦ 30
√
sin2 22◦ 30 = (3 − 2 2)· Zadanie 4 (4 pkt)
·(1 − sin2 22◦ 30 ) Dany jest trapez ABCD, w którym |BC| = |CD| = |DA| = 5, |AB| = 11,
√ √
sin2 22◦ 30 = 3−2 √2 = 2− 2
4
punkt M jest środkiem boku AD, a P – punktem przecięcia prostych CM
√4−2√2 i AB. Oblicz pole i obwód trójkąta AP M .
◦ 2− 2
sin 22 30 = 2
≈ 0,3827
Należy zakodować: 382. Zadanie 5 (5 pkt)
√
5. a) 18(2 + 3) Kąt BAC ma miarę 30◦ , a kąt CAD – miarę 45◦ (rysunek poniżej).
√ √
b) cos 15◦ = 6+ 2
4 A
6. Niech a oznacza długość bo-
ku rombu, a d1 , d2 oznaczają
długości przekątnych.
P = a2 sin 30◦ = 12 a2 ,
D
czyli a2 = 2P B C
P = 1 d1 d2 , czyli d1 d2 = 2P
1 22 1 2 a) Oblicz pole trójkąta ABD, jeśli |AB| = 6.
d + 2 d2 = a 2 / · 4 √ √
2 1 6− 2
d1 + d2 = 4a2 = 8P
2 2 b) Wykaż, że sin 15◦ = , i oblicz cos 15◦ .
4
(d1 + d2 )2 = d21 + d22 + 2d1 d2 =
= 8P + 4P = 12P
Zadanie 6 (4 pkt)
√ ma miarę 30◦ . Wykaż, że suma długości
Pole rombu jest równe P , a kąt ostry √
Zatem d1 + d2 = 2 3P .
7. a) Niech a, b, oznaczają dłu- przekątnych tego rombu jest równa 2 3P .
gości boków trójkąta, ha , hb ,
– wysokości opuszczone na te Zadanie 7 (5 pkt)
boki. a) Wykaż, że długości dwóch dowolnych boków trójkąta są odwrotnie propor-
P = 12 aha = 12 bhb , cjonalne do wysokości opuszczonych na te boki.
czyli aha = bhb = 2P b) Oblicz wysokości trójkąta o bokach długości: 4, 5 i 7.
Iloczyn boku i wysokości
opuszczonej na ten bok jest
dla danego trójkąta stały, za- 4. D 5 C
tem wielkości te są odwrotnie
proporcjonalne. M 5
√ h h
b) Ze wzoru Herona P =4 6 h1
√ P
P = 12 · 4ha = 4 6,
√ 5 A 3 3 B
czyli ha = 2 6
√ √ Z warunków zadania |AM | = |M D| = 2,5.
5hb = 4 · 2 6, czyli hb = 8 5 6 <)P M A = < )CM D jako kąty wierzchołkowe oraz <
)P AM = < )CDM jako kąty na-
√ √
7hc = 4 · 2 6, czyli hc = 8 7 6 przemianległe, zatem na mocy cechy KBK trójkąty P AM i CDM są przystające,
czyli |P A| = |DC| = 5.
√ √
Wysokość trapezu h = 4, zatem |P C| = 185 oraz |P M | = |M C| = 12 185.
Obliczamy wysokość h1 : h1
h
= |P M|
|P C|
, czyli h1 = 2.
1
√
Zatem: ObAP M = 7,5 + 2 185, PAP M = 5.

(kl.2) 4-Trygonometria

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

(kl.2) 4-Trygonometria

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

4 Trygonometria

Jedną z funkcji trygonometrycznych omawianych w tym

Jak duża jest Ziemia

Dowody twierdzenia Pitagorasa

dlanauczyciela.pl Kartkówka 4.1

Szczególne znaczenie mają dwa trójkąty prostokątne. Jeden z nich to trójkąt

b) Oblicz obwód trójkąta równobocznego, którego wysokość jest równa 6 cm.

4.1. Trójkąty prostokątne 181

4. a) Przyjmijmy oznaczenia jak na b) Przyjmijmy oznaczenia jak na rysunku.

4.1. Trójkąty prostokątne 183

Czy wiesz, że. . .

16. Suma pól półksiężyców:

Suma pól półksiężyców jest równa polu trójkąta.

Zwróć uwagę, że stosunki te nie zależą od B2

Jednostki miar kątów

dlanauczyciela.pl Kartkówka 4.2

4.2. Funkcje trygonometryczne kąta ostrego 185

8. Dane są okrąg o środku O i promieniu 1 oraz A α

4.2. Funkcje trygonometryczne kąta ostrego 187

Z tablic odczytujemy: tg 29◦ ≈ 0,5543, czyli x ≈ 65 · 0,5543 ≈ 36 [m].

dlanauczyciela.pl Kartkówka 4.3

4.3. Trygonometria - zastosowania 189

powinien rozpocząć ten manewr?

leżąca naprzeciwko kąta 50◦ ma długość 8 cm. β ≈ 90◦ − 26◦ = 64◦

b) długości przyprostokątnych są równe 5 cm i 13 cm, c) β = 53◦

4.4. Rozwiązywanie trójkątów prostokątnych 191

4. Oblicz obwód i pole trójkąta równoramiennego o ramieniu długości 4 i ką-

b) Obwód równoległoboku jest równy 90, a wysokość opuszczona na bok c) D C

znacz obwód i miary kątów ostrych trójkąta: |EB| = 3 sin 30◦ = 3

4.4. Rozwiązywanie trójkątów prostokątnych 193

Zauważ, że w przedstawionym dowodzie korzystamy z twierdzenia Pitagorasa.

dlanauczyciela.pl Kartkówka 4.5

4.5. Związki między funkcjami trygonometrycznymi 195

6 sin α − 8 cos2 α sin4 α − 2 sin2 α + 1

4.5. Związki między funkcjami trygonometrycznymi 197

gwiazda widziana gwiazda widziana

położenie gwiazdy wyznaczone

położenie Ziemi r r położenie Ziemi

Do wyznaczenia kąta paralaksy możemy wykorzystać obserwacje wykonane w czerwcu

1 Oblicz odległość od Słońca najbliższej nam gwiazdy spoza Układu

kąta wypukłego metrycznej kąta rozwartego,

dlanauczyciela.pl Kartkówka 4.6

4.6. Funkcje trygonometryczne kąta wypukłego 199

Niech P (x, y) będzie dowolnym punktem, różnym od początku układu

Dla α ∈ (0◦ ; 90◦ ) zachodzą nierówności:

4.6. Funkcje trygonometryczne kąta wypukłego 201

Odpowiedzi do zadań Zadania

6. Przeczytaj podany w ramce przykład. 6. a) sin 105◦ = sin 75◦ ≈ 0,9659

żoną wartość: ≈ −0,3057

tg α = − 32 . Oblicz sin α i cos α. b) cos2 α =√ 16

Narysuj w układzie współrzędnych odpowiedni kąt α ∈ 0◦ ; 180◦ oraz

4.6. Funkcje trygonometryczne kąta wypukłego 203

Współczynnik kierunkowy prostej

Współczynnik kierunkowy a prostej y = ax + b, gdzie a = 0, jest równy

Kąt między tymi prostymi jest więc równy:

α − β = 150◦ − 120◦ = 30◦

Wyznacz miarę kąta między prostymi:

4.7. Pole trójkąta 205

2◦ Kąt α jest kątem rozwartym (rysunek obok).

4.7. Pole trójkąta 207

P = 12 bc sin α = gdzie a jest długością boku leżącego naprzeciw kąta α.

13. Przyjmijmy oznaczenia jak na rysunku. Niech PABC = S.

Udowodnij podany Pole rombu o przekątnych długości d1 , d2 wyra- 2

Narysuj w układzie współrzędnych odpowiedni kąt α ∈ 0◦ ; 180◦ oraz

13. Przyjmijmy oznaczenia jak na rysunku. Niech PABC = S.

4. ABP ∼ CDP na mocy cechy KKK: