Matematyka 2

2
g
y mó ŚCI
2 e
Sp ELO
WI
a w IO
łni LETN
Seria MATeMAtyka w spójny i przystępny sposób wprowadza uczniów
Podręcznik dla szkół ponadgimnazjalnych

w zagadnienia matematyczne. Umożliwia przeprowadzanie ciekawych lekcji
w szkole, jednocześnie pozwalając na efektywną samodzielną naukę w domu.
Przejrzyste wprowadzenia nowych treści,

rozwiązane przykłady, proste ćwiczenia
i ułożone zgodnie ze wzrastającym
stopniem trudności zadania tworzą
czytelny układ, który ułatwia
pracę uczniów na lekcjach i w domu.
Wojciech Babiański
Lech Chańko
MATeMAtyka Joanna Czarnowska

Grzegorz Janocha
ZAKRES ROZSZERZONY
Ciekawe infografiki i dodatkowe tematy
na wyróżnionych kolorem stronach
urozmaicają pracę na lekcji i zachęcają
uczniów do samodzielnych poszukiwań.
Dodatek o wykorzystaniu kalkulatora
graficznego umożliwia pracę z tym
ważnym narzędziem.
Zdobytą wiedzę utrwalamy

i pogłębiamy! Zakres rozszerzony
Każdy dział podręcznika kończy się
trzema zestawami powtórzeniowymi, MATeMAtyka Podręcznik dla szkół ponadgimnazjalnych
dzięki którym uczniowie mogą utrwalić
zdobyte wcześniej wiadomości.
Dodatkowo dla uczniów chcących
pogłębić swoją wiedzę zostały
przygotowane ciekawe zagadnienia
uzupełniające.
www.nowaera.pl matematyka@nowaera.pl
infolinia: 801 88 10 10, 58 721 48 00

2
Wojciech Babiański
Lech Chańko
MATeMAtyka Joanna Czarnowska

Grzegorz Janocha
Zakres rozszerzony
Podręcznik dla szkół ponadgimnazjalnych
MATeMAtyka
Podręcznik dopuszczony do użytku szkolnego przez ministra właściwego do spraw oświaty
i wychowania i wpisany do wykazu podręczników przeznaczonych do kształcenia ogólnego
do nauczania matematyki na IV etapie edukacyjnym, na podstawie opinii rzeczoznawcy:
dr. hab. Edwarda Tutaja.
Etap edukacyjny: IV. Zakres rozszerzony. Typ szkoły: ponadgimnazjalny.
Rok dopuszczenia: 2015
Nr ewidencyjny w wykazie: 360/2/2013/2015
Podręcznik został opracowany na podstawie „Programu nauczania matematyki w liceum ogólnokształcącym

i technikum” autorstwa Doroty Ponczek.
Nabyta przez Ciebie publikacja jest dziełem twórcy i wydawcy. Prosimy o przestrzeganie praw, jakie
im przysługują. Zawartość publikacji możesz udostępnić nieodpłatnie osobom bliskim lub osobiście
znanym, ale nie umieszczaj jej w internecie. Jeśli cytujesz jej fragmenty, to nie zmieniaj ich treści
i koniecznie zaznacz, czyje to dzieło. Możesz skopiować część publikacji jedynie na własny użytek.
Szanujmy cudzą własność i prawo.
Więcej na www.legalnakultura.pl
© Copyright by Nowa Era Sp. z o.o. 2016

ISBN 978-83-267-2581-4
Warszawa 2016
Nabyta przez Ciebie publikacja jest dziełem twórcy i wydawcy. Prosimy o przestrzeganie praw, jakie
im przysługują.
Opracowanie Zawartośći publikacji
redakcyjne redakcjamożesz udostępnićKatarzyna
merytoryczna: nieodpłatnieRadzimińska,
osobom bliskimKrystyna
lub osobiście
Rugień
znanym, ale nie umieszczaj jej w internecie. Jeśli cytujesz jej fragmenty, to nie zmieniaj ich treści
Konsultacje merytoryczne: Jan Baranowski, Jacek Klisowski, Barbara Sasim-Leciejewska, Anna Wojtyra
i koniecznie zaznacz, czyje to dzieło. Możesz skopiować część publikacji jedynie na własny użytek.
Redakcja językowa: Agnieszka Grzegółka-Maciejewska, SzanujmyMagdalena Pabich
cudzą własność i prawo.
Korekta językowa: Anna Palusińska Więcej na www.legalnakultura.pl
Projekt graficzny okładki: Elżbieta Król
Fotografia na okładce: shutterstock.com/file404
Projekt graficzny podręcznika: Lech Chańko, Ewa Pawińska, Anna Szaniawska
Opracowanie graficzne podręcznika: Lech Chańko
Rysunki: Lech Chańko
Projekt infografik: Enzo Di Giacomo
Opracowanie rysunków do infografik: Enzo Di Giacomo, Sławomir Życiński
Opracowanie merytoryczne infografik: Urszula Cielniak
Fotoedycja: Beata Chromik, Ewa Szymańska
Skład systemem TEX: Dorota Chańko
Nowa Era Sp. z o.o.

Al. Jerozolimskie 146D, 02-305 Warszawa
tel.: 22 570 25 80; faks: 22 570 25 81
infolinia: 801 88 10 10 (z telefonów stacjonarnych)
58 721 48 00 (z telefonów komórkowych)
www.nowaera.pl, e-mail: nowaera@nowaera.pl
Druk i oprawa: Toruńskie Zakłady Graficzne ZAPOLEX

Fotografie: Agencja Gazeta/Cezary Aszkiełowicz s. 134; Archiwum NE s. 44 (Abel); Lech Chańko s. 211 (dzieci);
Cordon Art. B.V.- Baarn Holland s. 325; Diomedia/Danita Delimont s. 133, Photo Researchers s. 44 (Cardano);
East News/Dennis MacDonald s. 125; FotoChannels/Corbis — James Montgomery/AWL Images Ltd s. 69,
Michel Coz s. 119; NASA s. 192, 297; shutterstock.com — Alexandra Lande s. 211, Angelo Giampiccolo s. 9,
Christian Kieffer s. 218, digitalsport-photoagency s. 259, Gwoeii s. 227, iva s. 156, Lynsey Allan s. 95,
Maxim Petrichuk s. 111, Nicku s. 21, oriontrail s. 132, remik44992 s. 110 (pociąg), Vasileios Karafillidis s. 362,
Vladimir Melnikov s. 18; Thinkstock/Getty Images – iStockphoto s. 61, 70, 108, 109, 110 (Malbork), 128, 189, 208, 233.
Infografiki: Powierzchnie – shutterstock.com/Joy Brown;

Hiperbola i hiperboloida – shutterstock.com/gary yim (katedra), Kletr (chłodnie);
Obrót a sinusoida – shutterstock.com/Chester Tugwell;
Ciąg Fibonacciego – shutterstock.com/Lionel Deng (słonecznik), East News/SPL (Fibonacci);
Rachunek różniczkowy i całkowy – BE&W/Alamy (Newton), shutterstock.com/Skunk Taxi (Leibniz), East News/SPL(Lagrange);
Problem mostów królewieckich – Flash Press Media/Getty Images/UIG (grafika), BE&W/AKG IMAGES (Królewiec).
Spis treści
1. Wielomiany 9
1.1. Stopień i współczynniki wielomianu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10
1.2. Dodawanie i odejmowanie wielomianów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13
1.3. Mnożenie wielomianów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16
Rozkład trójmianu kwadratowego na czynniki – powtórzenie . . . . . . . . . . . 19
1.4. Rozkład wielomianu na czynniki (1) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 20
Wzory skróconego mnożenia – powtórzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23
*1.5. Rozkład wielomianu na czynniki (2) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24
1.6. Równania wielomianowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 26
*1.7. Dzielenie wielomianów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 30
*1.8. Równość wielomianów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 34
*1.9. Twierdzenie Bézouta . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 36
*1.10. Pierwiastki całkowite i pierwiastki wymierne wielomianu . . . . . . . . . 40
Równania wielomianowe. Wzór Cardano . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 44
*1.11. Pierwiastki wielokrotne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45
*1.12. Wykres wielomianu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 48
*1.13. Nierówności wielomianowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53
*1.14. Wielomiany – zastosowania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 60
1.15. Zagadnienia uzupełniające . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 62
Zestawy powtórzeniowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 65
2. Funkcje wymierne 69
2.1. Proporcjonalność odwrotna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 70
2.2. Wykres funkcji f (x) = xa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 73
2.3. Przesunięcie wykresu funkcji f (x) = xa o wektor . . . . . . . . . . . . . . . . . . 76
*2.4. Funkcja homograficzna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 82
*2.5. Przekształcenia wykresu funkcji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 85
2.6. Mnożenie i dzielenie wyrażeń wymiernych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 89
2.7. Dodawanie i odejmowanie wyrażeń wymiernych . . . . . . . . . . . . . . . . . . 93
2.8. Równania wymierne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 96
*2.9. Nierówności wymierne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 99
*2.10. Funkcje wymierne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 102
*2.11. Równania i nierówności z wartością bezwzględną . . . . . . . . . . . . . . . . 105
Spis treści 5
M2p str. 5 – 31 maja 2016

2.12. Wyrażenia wymierne – zastosowania (1) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 108
2.13. Wyrażenia wymierne – zastosowania (2) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 110
*3. Funkcje trygonometryczne 119

Funkcje trygonometryczne kąta ostrego w trójkącie prostokątnym
– powtórzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 120
*3.1. Funkcje trygonometryczne dowolnego kąta . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 121
*3.2. Kąt obrotu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 125
*3.3. Miara łukowa kąta . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 129
*3.4. Funkcje okresowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 132
*3.5. Wykresy funkcji sinus i cosinus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 135
*3.6. Wykresy funkcji tangens i cotangens . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 140
*3.7. Przesunięcie wykresu funkcji o wektor . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 144
*3.8. Przekształcenia wykresu funkcji (1) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 147
Ruch po okręgu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 156
*3.11. Tożsamości trygonometryczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 160
*3.12. Funkcje trygonometryczne sumy i różnicy kątów . . . . . . . . . . . . . . . . . 164
Wartości funkcji trygonometrycznych kątów: 18◦ , 36◦ , 54◦ , 72◦ . . . . . . . . . . 167
*3.13. Wzory redukcyjne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 168
*3.14. Równania trygonometryczne (1) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 172
*3.15. Równania trygonometryczne (2) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 174
*3.16. Nierówności trygonometryczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 177
*3.17. Zagadnienia uzupełniające . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 180
4. Ciągi 189
4.1. Pojęcie ciągu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 190
4.2. Sposoby określania ciągu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 193
4.3. Ciągi monotoniczne (1) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 197
*4.4. Ciągi określone rekurencyjnie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 201
*4.5. Ciągi monotoniczne (2) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 206
4.6. Ciąg arytmetyczny (1) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 208
6 Spis treści
M2p str. 6 – 31 maja 2016

4.7. Ciąg arytmetyczny (2) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 212
4.8. Suma początkowych wyrazów ciągu arytmetycznego . . . . . . . . . . . . . . 215
4.9. Ciąg geometryczny (1) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 219
4.10. Ciąg geometryczny (2) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 222
4.11. Suma początkowych wyrazów ciągu geometrycznego . . . . . . . . . . . . . 225
*4.12. Ciągi arytmetyczne i ciągi geometryczne – zadania . . . . . . . . . . . . . . . 228
4.13. Procent składany . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 230
*4.14. Granica ciągu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 236
*4.15. Granica niewłaściwa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 239
*4.16. Obliczanie granic ciągów (1) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 241
*4.17. Obliczanie granic ciągów (2) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 244
*4.18. Szereg geometryczny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 247
*5. Rachunek różniczkowy 259

*5.1. Granica funkcji w punkcie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 260
*5.2. Obliczanie granic . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 263
*5.3. Granice jednostronne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 267
*5.4. Granice niewłaściwe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 269
Krzywe płaskie i asymptoty . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 273
*5.5. Granica funkcji w nieskończoności . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 274
*5.6. Ciągłość funkcji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 278
*5.7. Własności funkcji ciągłych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 282
*5.8. Pochodna funkcji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 284
*5.9. Funkcja pochodna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 288
*5.10. Działania na pochodnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 291
*5.11. Interpretacja fizyczna pochodnej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 295
*5.12. Funkcje rosnące i malejące . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 300
*5.13. Ekstrema funkcji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 303
*5.14. Wartość najmniejsza i wartość największa funkcji . . . . . . . . . . . . . . . . 307
*5.15. Zagadnienia optymalizacyjne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 309
*5.16. Szkicowanie wykresu funkcji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 313
*5.17. Zagadnienia uzupełniające . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 316
Spis treści 7
M2p str. 7 – 31 maja 2016

6. Planimetria 325
6.1. Długość okręgu i pole koła . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 326
6.2. Kąty w okręgu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 328
Okrąg opisany na wielokącie (wielokąt wpisany w okrąg) . . . . . . . . . . . . . . . 333
6.3. Okrąg opisany na trójkącie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 334
Okrąg wpisany w wielokąt (wielokąt opisany na okręgu) . . . . . . . . . . . . . . . 337
6.4. Okrąg wpisany w trójkąt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 338
6.5. Czworokąty wypukłe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 341
*6.6. Okrąg opisany na czworokącie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 345
*6.7. Okrąg wpisany w czworokąt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 350
*6.8. Twierdzenie sinusów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 353
*6.9. Twierdzenie cosinusów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 359
Wykorzystanie kalkulatora graficznego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 369
Odpowiedzi do zadań . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 374
Wartości funkcji trygonometrycznych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 416
Żółtym paskiem na marginesie oznaczono materiał realizowany w zakresie

rozszerzonym.
* Tematy obowiązujące w zakresie rozszerzonym oznaczono gwiazdką.
Zadania, których numery oznaczono kolorem niebieskim, nie należą do głów-

nego toku lekcji, są mniej typowe lub trudniejsze.
Zadania, do rozwiązania których należy użyć kalkulatora, są oznaczone odpo-

wiednim symbolem.
8 Spis treści
M2p str. 8 – 31 maja 2016

1 Wielomiany
Omawiane w tym rozdziale funkcje, zwane wielomianami, służą do opisu wielu
zjawisk. Na przykład zależność między oporem wody a prędkością łodzi mo-
torowej można opisać za pomocą wielomianu. Na rysunkach poniżej przedsta-
wiono wykresy przykładowych wielomianów.
Y Y Y
f g h
1 1 1
O 1 X O 1 X O 1 X
f (x) = − 12 x2 + 2x + 1 g(x) = 14 x3 − x h(x) = 15 x4 − 2x2 + 3
M2p str. 9 – 31 maja 2016

1.1. Stopień i współczynniki wielomianu
DEFINICJA
Jednomianem zmiennej rzeczywistej nazywamy funkcję y = axn , gdzie
a ∈ R, n ∈ N.
Liczbę a nazywamy współczynnikiem jednomianu.
Jeśli a = 0, to n nazywamy stopniem jednomianu.
Uwaga. Funkcja stała y = a, gdzie a = 0, jest jednomianem stopnia 0. Funkcja

stała y = 0 jest jednomianem, którego stopnia nie określamy.
Ćwiczenie 1
Czy poniższa funkcja jest jednomianem? Jeśli tak, to podaj jego stopień.
√ √
a) y = −5x7 b) y = x4 c) y = x4 d) y = 6 x e) y = 2x3
Sumę dwóch jednomianów różnych stopni nazywamy dwumianem, np.:

y = x3 + 2x dwumian trzeciego stopnia
4
y = 5x + 1 dwumian czwartego stopnia
Sumę trzech jednomianów różnych stopni nazywamy trójmianem, np.:
y = x2 + 2x + 1 trójmian drugiego stopnia (kwadratowy)
6 2
y = 5x − 2x + 4 trójmian szóstego stopnia
Ogólnie sumę jednomianów nazywamy wielomianem, np.:
y = 6x8 − 9x6 + 2x3 − x2 wielomian ósmego stopnia
Zwróć uwagę na to, że stopniem wielomianu jest najwyższy stopień występu-
jącego w nim jednomianu. Wielomian jest zapisany w sposób uporządkowany,
gdy jednomiany, których jest sumą, są ustawione kolejno – od jednomianu
najwyższego stopnia do jednomianu najniższego stopnia.
DEFINICJA
Funkcję zmiennej rzeczywistej x daną wzorem:
w(x) = an xn + an−1 xn−1 + . . . + a1 x + a0
0, n ∈ N, nazywamy wielomianem stopnia n.
gdzie an =
Liczby: an , an−1 , . . . , a1 , a0 nazywamy współczynnikami wielomianu.
Współczynnik a0 nazywamy wyrazem wolnym.
Funkcję w stale równą zero nazywamy wielomianem zerowym i oznaczamy
w ≡ 0.
Stopień wielomianu w będziemy oznaczać st (w).
10 1. Wielomiany
M2p str. 10 – 31 maja 2016

Uwaga. Wielomianem jest zatem zarówno funkcja liniowa, jak i funkcja kwa-
dratowa.
Ćwiczenie 2
Uporządkuj wielomian w i podaj jego stopień.
a) w(x) = x + x3 + x5 − 1 − x2 − x4 c) w(x) = 3x4 −2+6x−x2 +x7 +2x8
b) w(x) = 2x6 − x3 + 23 x4 − x − 32 x5 d) w(x) = 5 − 12 x + 2x10 − x6 + 3x2
Przykład 1
Wypisz współczynniki wielomianu w(x) = 5x4 − 2x2 + 13 x + 1 i podaj jego
stopień.
a4 = 5, a3 = 0, a2 = −2, a1 = 13 , a0 = 1, stopień wielomianu: st (w) = 4.
Ćwiczenie 3
Wypisz współczynniki wielomianu w i podaj jego stopień.
a) w(x) = −2x5 + x b) w(x) = x4 − 12 x5 + x6 + x2 + 1 c) w(x) = 210
Ćwiczenie 4
Zapisz wielomian czwartego stopnia, dla którego:
a) a4 = a2 = a0 = −3, a3 = a1 = 0, b) an = (−1)n dla n = 0, 1, 2, 3, 4.
Przykład 2
Oblicz wartości wielomianu w(x) = 3x4 − 5x3 − 7 dla: x = 2, x = −2 i x = 0.
w(2) = 3 · 24 − 5 · 23 − 7 = 3 · 16 − 5 · 8 − 7 = 48 − 40 − 7 = 1
w(−2) = 3 · (−2)4 − 5 · (−2)3 − 7 = 3 · 16 − 5 · (−8) − 7 = 48 + 40 − 7 = 81
w(0) = −7
Zauważ, że wartość w(0) jest równa wyrazowi wolnemu wielomianu w.
Ćwiczenie 5
Oblicz wartości wielomianu w dla: x = 0, x = 2 i x = −2.
a) w(x) = 2x3 − x2 + x − 4 c) w(x) = x5 − x2 + 3x − 2
b) w(x) = x4 + 2x3 − 6x + 1 d) w(x) = −x6 + 2x3 − x + 3
Ćwiczenie 6
Oblicz wartości wielomianu w dla: x = − 12 i x = 32 .
1
a) w(x) = −4x3 − 2x2 − 6x + 3 b) w(x) = 32x4 − 8x3 − 2x + 2
1.1. Stopień i współczynniki wielomianu 11
M2p str. 11 – 31 maja 2016

ZADANIA
1. Dane są wielomiany: u(x) = 2x3 − 6x2 + 0,1x4 , v(x) = −6x2 + 4 + x3 ,

w(x) = 12 x + 14 x4 − 13 x3 − 16 x5 − 1. Wskaż wśród nich wielomian:
a) stopnia trzeciego, uporządkuj go i podaj współczynniki: a3 , a2 , a1 i a0 ,
b) stopnia piątego, uporządkuj go, podaj współczynniki: a5 , a4 , a3 , a2 , a1
i a0 oraz oblicz ich sumę.
2. Oblicz wartości wielomianu w dla: x = 0, x = 12 , x = −2 i x = −3.

a) w(x) = 3x3 + x2 − 2x − 3 c) w(x) = x3 − 4x2 + 3x − 4
b) w(x) = −2x3 + x2 − 5x + 2 d) w(x) = −x4 + 5x3 − 4x − 10
3. Punkty: P (1, a), Q(−1, b), R(2, c), S(3, d) należą do Y

wykresu wielomianu w(x) = x4 − 32 x3 − 11 x2 + 3x + 4. w
2
Wyznacz współrzędne: a, b, c i d. 1
4. Które z punktów: P , Q, R należą do wykresu wielo- O 1 X
mianu u?
a) u(x) = 2x3 − 3x2 − 5x + 1,
P (−2, 7), Q(0, 1), R(2, −5)
b) u(x) = 4x3 − 2x2 + 3x + 12 ,
P (−1, 8 12 ), Q( 12 , 2), R(− 12 , −1)
5. Oblicz współczynnik a wielomianu w, jeśli:

a) w(x) = ax2 + x + 1, w(1) = 3, c) w(x) = x3 + ax2 + 3, w(−4) = 3,
b) w(x) = 3x3 − x2 + a, w(3) = 0, d) w(x) = ax4 + 4x + 2, w(2) = −6.
6. Oblicz współczynniki a, b wielomianu w, jeśli:

a) w(x) = −3x3 + ax2 + bx + 2, w(−1) = 4, w(2) = 20,
b) w(x) = x4 + ax3 + bx2 + 2, w(−3) = 11, w(1) = 7.
7. Podaj wielomian stopnia 4., którego współczynniki: a0 , a1 , a2 , a3 , a4 są

takimi liczbami, że każda następna, zaczynając od a1 , jest dwukrotnie
większa od poprzedniej, a suma wszystkich jest równa 1.
8. Korzystając z tego, że suma współczynników wielomianu w jest równa

w(1), oblicz sumę współczynników wielomianu:
a) w(x) = (x3 − 2x + 7)(2x2 + 11x + 13)(x2 − 1),
b) w(x) = (2x3 − 5x + 2)100 .
12 1. Wielomiany
M2p str. 12 – 31 maja 2016

1.2. Dodawanie i odejmowanie
wielomianów
Suma wielomianów jest wielomianem. Aby ją wyznaczyć, dodajemy występu-
jące w nich jednomiany tego samego stopnia.
Przykład 1
Wyznacz sumę wielomianów:
u(x) = 2x4 + 9x3 − 6x2 + 3x − 5 i w(x) = −3x3 + 2x2 − x
u(x) + w(x) = (2x4 + 9x3 − 6x2 + 3x − 5) + (−3x3 + 2x2 − x) =
= 2x4 + 9x3 − 6x2 + 3x − 5 − 3x3 + 2x2 − x =
= 2x4 + 6x3 − 4x2 + 2x − 5
Ćwiczenie 1
Wyznacz sumę wielomianów u i w. Podaj stopień wielomianu u, wielomianu
w oraz stopień ich sumy.
a) u(x) = 17x4 − 14x2 + 7x − 5, w(x) = 6x3 + 11x2 − 5x + 5
b) u(x) = 9x7 − 13x3 + 10x2 − 2, w(x) = −9x7 + 6x4 − 12x2 + 7
Ćwiczenie 2
Podaj przykłady wielomianów u i w takich, że st (u) = 4, st (w) = 4 oraz:
a) st (u + w) = 4, c) st (u + w) = 2, e) st (u + w) = 0.
b) st (u + w) = 3, d) st (u + w) = 1,
TWIERDZENIE
Jeśli wielomiany: u, w oraz u + w są niezerowe i st (u) st (w), to:

st (u + w) st (w)
Przykład 2
Wyznacz sumę wielomianów u(x) = 8x3 + 5x2 − 7x i w(x) = −8x3 − 5x2 + 7x.
u(x) + w(x) = 8x3 + 5x2 − 7x − 8x3 − 5x2 + 7x = 0
Zatem suma u + w jest wielomianem zerowym.
Ćwiczenie 3
Dany jest wielomian u(x) = an xn + an−1 xn−1 + . . . + a2 x2 + a1 x + a0 . Co
można powiedzieć o współczynnikach wielomianu w, jeśli u + w jest wielomia-
nem zerowym?
1.2. Dodawanie i odejmowanie wielomianów 13
M2p str. 13 – 31 maja 2016

Różnica wielomianów jest wielomianem. Aby ją wyznaczyć, odejmujemy od
jednomianów pierwszego wielomianu jednomiany tego samego stopnia dru-
giego wielomianu.
Przykład 3
Dane są wielomiany u(x) = 6x4 − 3x3 + 2x2 − 3 i w(x) = 4x4 + 2x3 − x2 − 5x.
Wyznacz różnicę u − w.
zmieniamy
u(x) − w(x) = (6x4 − 3x3 + 2x2 − 3) − (4x4 + 2x3 − x2 − 5x) = znaki współ-
= 6x4 − 3x3 + 2x2 − 3 − 4x4 − 2x3 + x2 + 5x = czynników
wielomianu w
= 2x4 − 5x3 + 3x2 + 5x − 3
Ćwiczenie 4
Wyznacz różnicę u − w. Podaj stopnie wielomianów: u, w i u − w.
a) u(x) = 5x9 + 2x8 + 4x4 + 2x + 1, w(x) = −2x8 − 6x4 + 32 x − 1
2
b) u(x) = 34 x6 + 15 x4 − 38 x2 + 1, w(x) = 0,75x6 − 0,2x4 + 0,125x 2
Przykład 4
Dane są wielomiany f (x) = 3x4 − 2x3 − 13 x2 + 1 i g(x) = 5x4 + x3 − 2x2 + 32 x.
Wyznacz wielomian h(x) = 3f (x) − 2g(x).
h(x) = 3(3x4 − 2x3 − 13 x2 + 1) − 2(5x4 + x3 − 2x2 + 32 x) =
= 9x4 − 6x3 − x2 + 3 − 10x4 − 2x3 + 4x2 − 3x =
= −x4 − 8x3 + 3x2 − 3x + 3
Ćwiczenie 5
Wyznacz wielomian h(x) = 3f (x) − 4g(x). Oblicz h(−1).
a) f (x) = −2x6 + 4x3 − 8x + 5, g(x) = x6 − 2x4 + 3x3 − 6x + 2
b) f (x) = 2x5 − 6x4 − x2 + 4x, g(x) = 1,5x5 − x4 + 3x2 + 3x − 1
Ćwiczenie 6
Y
Na rysunku obok przedstawiono wykresy
wielomianów f (x) = x3 − 2x2 + x + 1 oraz
g(x) = x4 − 3x3 + 2x2 − 1.
f g
a) Czy punkt P (1, −2) należy do wykresu 1
wielomianu u(x) = 2f (x) + 4g(x)?
b) Niech w(x) = 2f (x) − 3g(x). Dla jakiej O 1 X
wartości współrzędnej a punkt Q(0, a) na-
leży do wykresu wielomianu w?
14 1. Wielomiany
M2p str. 14 – 31 maja 2016

ZADANIA
1. Wyznacz sumę f + g oraz różnicę f − g wielomianów f i g.
a) f (x) = 34 x6 − 2x4 + 54 x2 + 4, g(x) = 14 x6 + 2x4 + x3 − 14 x2 − 2x + 2
b) f (x) = −2x2 + 4x − x6 + 2, g(x) = −5x + 3x2 + x6 − 3x5
c) f (x) = 3x4 + 2x7 − 5 + 4x, g(x) = −3x + x5 − 2x7 + 2
2. Wyznacz wielomiany w(x) = 2f (x) − 3g(x) oraz u(x) = 12 g(x) − 13 f (x).
Podaj stopień oraz sumę współczynników każdego z tych wielomianów.
x2
a) f (x) = x5 + 12 x2 + 3, g(x) = −2x4 + 3
+2
b) f (x) = 3x5 + 6x3 − 9x, g(x) = 2x5 + 4x3 − 4x2
3. Dane są wielomiany u i w oraz f (x) = u(x)+2w(x), g(x) = 2u(x)−3w(x).
Oblicz:
a) f (5) i g(5), gdy u(5) = 7 i w(5) = −2,
b) f (−3) i g(−3), gdy u(−3) = −4 i w(−3) = −6,

c) u − 12 i w − 12 , gdy f − 12 = −9 i g − 12 = 13.
4. Co można powiedzieć o stopniu sumy wielomianów p i q, jeśli:
a) st (p) = 5, st (q) = 4, c) st (p) = m, st (q) = n?
b) st (p) = 5, st (q) = 5,
5. Określ stopień wielomianu u + w w zależności od parametru a.
a) u(x) = 2x4 − 3x + 6, w(x) = ax6 + 5x2 + 4
b) u(x) = 3x6 − ax5 + 2x2 − x, w(x) = −3x6 − 6x5 − 2x2 + 9
c) u(x) = (a + 1)x3 − x2 + 4x, w(x) = (a2 − 1)x4 + x2 + 3
6. Określ stopień wielomianu u + w w zależności od parametrów a i b.
a) u(x) = ax3 + x2 − 6, w(x) = bx5 + 7x3 + x + 2
b) u(x) = ax7 + 3x2 + 4, w(x) = 3x7 − bx2 − 5x + 6
c) u(x) = (a + 1)x4 − bx3 + 2x2 + 1, Y
w(x) = (−1 − b)x4 − 4x3 − 2x2 + 9x g f
7. Na rysunku obok przedstawiono wykresy 1
wielomianów f (x) = x, g(x) = x2 oraz
wielomianu h(x) = p · f (x) + q · g(x). O 1 X
a) Oblicz wartości p i q.
b) Naszkicuj wykres wielomianu: h
k(x) = 2h(x) + 4g(x)
1.2. Dodawanie i odejmowanie wielomianów 15
M2p str. 15 – 31 maja 2016

1.3. Mnożenie wielomianów
Iloczyn wielomianów jest wielomianem. Aby go wyznaczyć, mnożymy każdy
wyraz pierwszego wielomianu przez każdy wyraz drugiego.
Przykład 1
Wyznacz iloczyn wielomianów u(x) = 2x − 3 i v(x) = x2 − 2x + 2.
u(x) · v(x) = (2x − 3) · (x2 − 2x + 2) = 2x(x2 − 2x + 2) − 3(x2 − 2x + 2) =

= 2x3 − 4x2 + 4x − 3x2 + 6x − 6 =
= 2x3 − 7x2 + 10x − 6
W wyniku pomnożenia wielomianu stopnia pierwszego przez wielomian stop-
nia drugiego otrzymaliśmy wielomian stopnia trzeciego.
TWIERDZENIE
Iloczyn wielomianów stopnia m i stopnia n jest wielomianem stopnia m+n.
st (w · v) = st (w) + st (v)
Ćwiczenie 1
Wyznacz iloczyn wielomianów u i w. Podaj stopień otrzymanego wielomianu.
a) u(x) = x3 , w(x) = x4 + 2x2 − x − 1 c) u(x) = x − 1, w(x) = x2 + x + 1
b) u(x) = x2 − 1, w(x) = x5 − x + 1 d) u(x) = 5−3x+x2 , w(x) = x2 −1
Przykład 2
Wyznacz wielomian zmiennej x opisujący objętość pro-
stopadłościanu przedstawionego na rysunku obok. Podaj
2x + 3
dziedzinę tej funkcji.

Objętość tego prostopadłościanu wyraża się wzorem: 4
⎧ 2x − 1 x+
⎨ 2x − 1 > 0
⎪
1
V (x) = (2x − 1)(x + 4)(2x + 3) dla x+4>0 czyli x > 2
⎪
⎩
2x + 3 > 0
V (x) = (2x − 1)(x + 4)(2x + 3) = (2x2 + 8x − x − 4)(2x + 3) =
= (2x2 + 7x − 4)(2x + 3) = 4x3 + 6x2 + 14x2 + 21x − 8x − 12
Wielomian V (x) = 4x3 + 20x2 + 13x − 12 opisuje objętość prostopadłościanu
dla x > 12 .
16 1. Wielomiany
M2p str. 16 – 31 maja 2016

Ćwiczenie 2
Wyznacz wielomian zmiennej x opisujący objętość prostopadłościanu o kra-
wędziach: a, b, c. Podaj dziedzinę tej funkcji.
a) a = x − 1, b = x + 1, c = x c) a = 2x + 1, b = 12 x + 1, c = 2x − 1
b) a = x + 1, b = x + 2, c = x + 3 d) a = x + 3, b = x + 3, c = x2 − 9
ZADANIA
1. Wyznacz iloczyn. Podaj współczynnik przy najwyższej potędze oraz wyraz

wolny otrzymanego wielomianu.
a) 2x2 (x3 − 3x2 + 7x + 2) d) (6 − 3x2 − 2x3 )(x3 − 4)

b) (x + 2)(4x2 − 3x + 4) e) 2x3 + 12 x + 1 x2 − x − 14
√ √
c) x2 − 12 (2x4 − x + 1) f) (2 − 2x2 − x4 )( 2 + x + 4x2 )
2. Podaj stopień, współczynnik przy najwyższej potędze oraz wyraz wolny

wielomianu w bez wykonywania mnożenia.
a) w(x) = (x − 1)(1 − x + x2 ) d) w(x) = (x − 1)(x − 2)(x − 3)
2
b) w(x) = (1 − x)(2x − x + 3) e) w(x) = (1 − 2x)(1 + x)(3x2 + 2)
c) w(x) = (1 − x2 )(1 − x2 + 4x3 ) f) w(x) = (4x2 + 1)(1 − x2 )(6 − 3x)
3. Wyznacz wielomian v(x) = [w(x)]2 i podaj jego stopień.

√ √
a) w(x) = x3 − 4x2 + 3 b) w(x) = 2 x2 + x − 2 2
4. Wyznacz wielomiany f (x) = u(x) · w(x) oraz g(x) = [u(x)]2 − w(x).

a) u(x) = x2 + 3x − 1, w(x) = x4 − 6x3 − 2x2
b) u(x) = x4 − x2 + 1, w(x) = −6x3 + 2x2 − 1
c) u(x) = x3 − x2 + x + 1, w(x) = 3x2 − 2x + 1
5. Wyznacz wielomian zmiennej x opisujący pole powierzchni całkowitej pro-

stopadłościanu o krawędziach: a, b, c. Podaj dziedzinę tej funkcji.
a) a = x + 1, b = x + 2, c = 2x − 4 b) a = x2 + 4, b = x + 2, c = x2 − 1
6. Dla jakich wartości parametrów m i n wielomiany u i w mają te same

współczynniki przy odpowiednich potęgach?
a) u(x) = (x2 − 3x + 1)(x2 + 4x), w(x) = x4 + mx3 + nx2 + 4x
b) u(x) = (4 + x2 − 2x4 )(2x2 − x + 1),
w(x) = −4x6 + 2x5 + mx4 − x3 + nx2 − 4x + 4
c) u(x) = (x3 + 2x)(x2 − 2x4 ), w(x) = (m + 1)x7 + (2n − 1)x5 + 2x3
1.3. Mnożenie wielomianów 17
M2p str. 17 – 31 maja 2016

Oprócz wielomianów jednej zmiennej rozpatruje się również wielomiany
wielu zmiennych, np.:
u(x, y) = 3x4 y 2 − 7x2 y 3 − xy − 2y 4 jest wielomianem dwóch zmiennych,
w(x, y, z) = 9xy 2 z + 4x2 y 3 z 3 + x5 + 6yz jest
wielomianem trzech zmiennych,
P (x, y, z) = 2xy + 2xz + 2yz jest wielomianem
trzech zmiennych opisującym pole powierzchni z
całkowitej prostopadłościanu o krawędziach dłu-
gości: x, y, z. Objętość tego prostopadłościanu
y
opisuje wielomian V (x, y, z) = xyz. x
7. Oblicz wartość wielomianu w dla podanych argumentów x i y.

a) w(x, y) = 13 x2 y 3 − 3xy 2 + x3 y, x = −2, y = 3
b) w(x, y) = x5 − 14 x2 y 3 − 18 xy 2 − 1
16
xy 4 , x = 2, y = −4
8. Dla której trójki liczb, P czy Q, wartość wielomianu w jest większa?

⎧ ⎧
a) w(x, y, z) = 2x2 yz − 4xyz 2 + 5xy 2 − 6z ⎪
⎨ x = 1 ⎨ x = −1
⎪
b) w(x, y, z) = 2x6 y 3 + x5 y 2 z − 3xy 3 z 5 + x P y = −1 Q y = 1
1 5 1 2 5 2 4
⎪
⎩ ⎪
⎩
c) w(x, y, z) = 3 yz − 2 xyz + 6 x y z + 1 z=1 z = −1
9. Wyznacz iloczyn.
a) (2x2 y + 3xy 2 )(x − y − 4) c) (x + y)(x2 + y 2 )(x3 + y 3 )
√ √ √
b) (x + y)(x − 2y)(x − xy + y 2 ) d) 2 x − 3 y 2x2 + 6 xy + 3y 2
10. Wyznacz iloczyn.

a) (x − 2y)(y − 2z)(z − 2x)
b) (x + y + z)(x − y − z)
c) (2x − y)(3y + 2z)(2x + y)(3y − 2z)
d) (x + xy + xyz)(1 + x − yz)
11. Wyznacz wielomian opisujący różnicę

pola powierzchni całkowitej prostopa-
dłościanu o krawędziach: x + 1, y + 1,
z+1 i pola powierzchni całkowitej pro-
stopadłościanu o krawędziach: x, y, z.
18 1. Wielomiany
M2p str. 18 – 31 maja 2016

Rozkład trójmianu kwadratowego na czynniki – powtórzenie
1. Rozłóż trójmian kwadratowy na czynniki.
a) 3x2 + x c) 9x2 − 25 e) x2 − 2 g) −4x2 + 36
1 2
b) 3x − 19 x d) 16x2 − 81
4 f) 2x2 − 9 h) −64x2 + 0,25
2. Przedstaw trójmian kwadratowy w postaci kwadratu sumy lub kwa-

dratu różnicy.
√
a) 4x2 + 4x + 1 c) 9x2 − 12x + 4 e) x2 − 2 2x + 2
√
b) x2 − 13 x + 36
1
d) 94 x2 + 3x + 1 f) 2x2 + 2 6x + 3
Dany jest trójmian kwadratowy y = ax2 + bx + c.

Jeśli Δ > 0, to trójmian można przedstawić
√ w postaci
√ iloczynowej
y = a(x − x1 )(x − x2 ), gdzie x1 = −b−
2a
Δ
, x2 = −b+ Δ
2a .
Jeśli Δ = 0, to trójmian można przedstawić w postaci iloczynowej
y = a(x − x0 )2 , gdzie x0 = −b
2a
.
Jeśli Δ < 0, to trójmianu nie można przedstawić w postaci iloczy-
nowej.
3. Oblicz pierwiastki trójmianu kwadratowego. Przedstaw trójmian

w postaci iloczynowej.
a) y = x2 − 8x + 15 d) y = 2x2 − 9x − 5 g) y = 2x2 + 5x + 3
b) y = x2 − 6x + 8 e) y = −3x2 + x + 2 h) y = −x2 + 6x − 5
c) y = x2 + 10x + 21 f) y = 8x2 + 14x + 3 i) y = − 16 x2 + 2x − 6
4. Przedstaw trójmian kwadratowy w postaci iloczynowej, jeżeli jest to

możliwe.
a) y = x2 − 6x − 7 d) y = 2x2 − 5x − 3 g) y = x2 − 3x − 3
b) y = x2 − 4x − 5 e) y = 3x2 + 11x − 4 h) y = −2x2 + x − 2
c) y = −x2 + 3x − 6 f) y = 14 x2 + 2x + 4 i) y = −4x2 +13x−3
5. Oblicz współczynniki b i c trójmianu kwadratowego y = x2 + bx + c,

którego pierwiastkami są:
√ √
a) 2, 5, b) −3, −9, c) 12 , 4, d) − 13 , 14 , e) −2 2, 2.
6. Uzasadnij, że jeśli liczby p i q są dodatnie, to trójmianu kwadratowego

y = px2 + q nie można przedstawić w postaci iloczynowej.
Rozkład trójmianu kwadratowego na czynniki – powtórzenie 19
M2p str. 19 – 31 maja 2016

1.4. Rozkład wielomianu na czynniki (1)
Przykład 1
Rozłóż wielomian w(x) = 12x5 − 8x4 na czynniki.
w(x) = 12x5 − 8x4 = 4x4 (3x − 2) wyłączamy 4x4 przed nawias
Zauważ, że wielomian w można rozłożyć na czynniki liniowe (stopnia pierw-
szego), ponieważ można go zapisać jako w(x) = 4 · x · x · x · x · (3x − 2).
Przykład 2
Rozłóż wielomian w na czynniki.
a) w(x) = x6 − 6x5 + 9x4 = x4 (x2 − 6x + 9) = wyłączamy x4 przed nawias
= x4 (x − 3)2 korzystamy ze wzoru (a − b)2 = a2 − 2ab + b2
b) w(x) = x5 − 16x = x(x4 − 16) = wyłączamy x przed nawias

2 2
= x(x − 4)(x + 4) = dwukrotnie korzystamy ze wzoru
= x(x − 2)(x + 2)(x2 + 4) a2 − b2 = (a − b)(a + b)
Zauważ, że czynnika x2 + 4 nie można rozłożyć na czynniki liniowe.

c) w(x) = 6x5 − x4 + x3 = x3 (6x2 − x + 1) wyłączamy x3 przed nawias
Czynnik 6x2 − x + 1 jest wielomianem stopnia drugiego, którego nie można

rozłożyć na czynniki liniowe, gdyż Δ = −23 < 0.
TWIERDZENIE
Każdy wielomian można przedstawić jako iloczyn czynników stopnia co
najwyżej drugiego.
Powyższe twierdzenie nazywane jest podstawowym twierdzeniem algebry.

Rozkład wielomianu zawsze istnieje, natomiast nie zawsze potrafimy go wy-
znaczyć. W przykładach 1. i 2. pokazano, jak w niektórych przypadkach można
rozłożyć wielomian na czynniki.
Ćwiczenie 1
a) w(x) = x4 − 7x3 e) w(x) = 6x3 + 12x2 + 6x
b) w(x) = 18x3 + 30x2 f) w(x) = −3x4 + 12x3 − 12x2
c) w(x) = −2x5 − 8x4 g) w(x) = −27x6 + 18x5 − 3x4
d) w(x) = −54x3 + 36x2 h) w(x) = 14 x5 + x3 + x
20 1. Wielomiany
M2p str. 20 – 31 maja 2016

Ćwiczenie 2
Rozłóż wielomian w na czynniki. Jeżeli w rozkładzie pojawi się czynnik stopnia
drugiego, uzasadnij, że nie da się go rozłożyć na czynniki liniowe.
a) w(x) = 3x4 + 12x2 e) w(x) = 7x11 − 5x10 + x9
b) w(x) = 14 x6 + 34 x4 f) w(x) = 14 x6 + x5 + 2x4
c) w(x) = −6x5 − 42x3 g) w(x) = −4x4 + 3x3 − 7x2
√ √ √ √ √
d) w(x) = − 2 x7 − 6 x5 h) w(x) = 3 2 x5 − 2 3 x4 + 6 x3
Przykład 3
Rozłóż wielomian w(x) = 4x5 + 3x4 − x3 na czynniki.
w(x) = x3 (4x2 + 3x − 1) wyłączamy x3 przed nawias
Obliczamy pierwiastki trójmianu kwadratowego 4x2 + 3x − 1:

Δ = 32 − 4 · (−1) · 4 = 25
√ √
−b − Δ −3 − 5 −b + Δ −3 + 5 1
x1 = = = −1, x2 = = =
2a 8 2a 8 4
Zatem trójmian możemy zapisać w postaci iloczynowej:
4x2 + 3x − 1 = 4(x + 1)(x − 14 )
czyli wielomian w można przedstawić w postaci iloczynu czynników liniowych:
w(x) = 4x3 (x + 1)(x − 14 )
Ćwiczenie 3
a) w(x) = x4 − 2x3 − 3x2 d) w(x) = 20x5 + 14x4 + 2x3
b) w(x) = 2x5 − x4 − x3 e) w(x) = x4 − 3x3 + 54 x2
c) w(x) = −2x3 − x2 + 6x f) w(x) = 2x5 − 4x4 + x3
W 1799 roku Carl Friedrich Gauss (1777–1855) po-

dał dowód podstawowego twierdzenia algebry. Ze
względu na swe wybitne osiągnięcia Gauss zyskał
przydomek „princeps mathematicorum” (książę
matematyków). Jako dziewiętnastoletni student
Gauss odkrył metodę konstrukcji (za pomocą cyr-
kla i linijki) siedemnastokąta foremnego. Życzył
sobie, by został on wyryty na jego nagrobku.
1.4. Rozkład wielomianu na czynniki (1) 21
M2p str. 21 – 31 maja 2016

ZADANIA
1. Rozłóż wielomian w na czynniki.

a) w(x) = 4x3 − 19 x b) w(x) = 16x5 − 4x3 c) w(x) = 2x4 − 6x2
2. Wyłącz przed nawias wskazany czynnik. Sprawdź, czy otrzymany w na-

wiasie trójmian kwadratowy można rozłożyć na czynniki liniowe. Jeśli tak,
to podaj rozkład wielomianu w na czynniki liniowe.
a) w(x) = x5 − 2x4 + 5x3 , x3 d) w(x) = 6x4 + 3x3 − 3x2 , 3x2
b) w(x) = x4 − x3 − 6x2 , x2 e) w(x) = 6x3 − 15x2 + 9x, 3x
c) w(x) = 2x6 − 4x5 + 2x4 , 2x4 f) w(x) = 34 x5 − 54 x4 − 12 x3 , 1 3
4
x

a) w(x) = x4 − 5x3 + 6x2 g) w(x) = (x2 − 3x + 2)(x2 − 2x − 3)
b) w(x) = 2x3 − 9x2 − 5x h) w(x) = (x2 − 3x − 4)(x2 + 5x + 4)
c) w(x) = −6x5 + 5x4 − x3 i) w(x) = (2x2 − 5x − 3)(2x2 − 7x + 3)
d) w(x) = x4 + 3x3 + 4x2 j) w(x) = (x3 + x2 − 2x)(x3 + 2x2 − 15x)
√
e) w(x) = x3 + 2 x2 + x k) w(x) = (x4 +x3 −6x2 )(x5 +2x4 +3x3 )
f) w(x) = − 13 x5 + 83 x4 + 3x3 l) w(x) = (x3 − 3x2 + 2x)(x2 + 4x + 1)
4. Sumę kwadratów kolejnych liczb naturalnych można wyrazić wzorem:

12 + 22 + 32 + . . . + n2 = 13 n3 + 12 n2 + 16 n
a) Rozłóż wielomian S(n) = 13 n3 + 12 n2 + 16 n na czynniki.
b) Sprawdź prawdziwość wzoru dla n = 4 i n = 5.
5. Sumę sześcianów kolejnych liczb naturalnych można wyrazić wzorem:

13 + 23 + 33 + . . . + n3 = 14 n4 + 12 n3 + 14 n2
a) Rozłóż wielomian S(n) = 14 n4 + 12 n3 + 14 n2 na czynniki.
b) Oblicz sumę: 13 + 23 + 33 + 43 + 53 + 63 + 73 + 83 + 93 + 103 .
22 1. Wielomiany
M2p str. 22 – 31 maja 2016

Wzory skróconego mnożenia – powtórzenie
Sześcian sumy: (a + b)3 = a3 + 3a2 b + 3ab2 + b3

Sześcian różnicy: (a − b)3 = a3 − 3a2 b + 3ab2 − b3
Suma sześcianów: a3 + b3 = (a + b)(a2 − ab + b2 )
Różnica sześcianów: a3 − b3 = (a − b)(a2 + ab + b2 )
1. Zapisz w postaci sumy algebraicznej.

3
a) (x + 1)3 c) (x + 4)3 e) (3x + 1)3 g) 2x + 12
3
b) (x − 2)3 d) (x − 3)3 f) (3x − 2)3 h) 1 − 12 x
a) (x + 1)(x2 − x + 1) c) (x4 − 5x2 + 25)(x2 + 5)
b) (x − 2)(x2 + 2x + 4) d) (x2 − 6)(x4 + 6x2 + 36)

√ √
a) ( 2 − x)( 2 + x)(x2 + 2x + 4) c) x − 12 x + 12 x4 + 14 x2 + 1
b) (x2 − 2x + 1)(x + 1)(x3 − 1) d) (2x + 1)2(4x2 − 2x + 1)2
4. Zapisz w postaci sumy al-

(a−1)(1 +a+a2 +. . . +an−1 ) = an −1
gebraicznej.
a) (x4 + x3 + x2 + x + 1)(x − 1) b) (2x − 1)(8x3 + 4x2 + 2x + 1)
5. Oblicz wartość wielomianu w dla podanego argumentu x.
√ √ √
a) w(x) = (x + 3)(x − 3)(x4 + 3x2 + 9), x = 3 9

1
b) w(x) = (2x − 1)(2x + 1)(16x4 + 4x2 + 1), x = 6 32
6. Oblicz objętość sześcianu o krawędzi a.

√ √ √ √
a) a = 2 − 1 b) a = 2 + 3 c) a = 6− 3
7. Wyznacz wielomian V zmiennej x opisujący objętość
ostrosłupa prawidłowego czworokątnego o krawędzi
podstawy a i wysokości h. Podaj dziedzinę
funkcji V . Dla jakiej wartości x zachodzi h
równość V (x) = 256?
√
a) a = 3(x + 1), h = x2 + 2x + 1 a
2
b) a = x + 3, h = 3(x − 6x + 9) a
Wzory skróconego mnożenia – powtórzenie 23
M2p str. 23 – 31 maja 2016

*1.5. Rozkład wielomianu na czynniki (2)
Przykład 1
Rozłóż wielomian u(x) = x5 − 8x3 + 16x na czynniki.
u(x) = x5 − 8x3 + 16x = x(x4 − 8x2 + 16) =
= x(x2 − 4)2 = korzystamy ze wzoru na kwadrat różnicy
2 korzystamy ze wzoru na różnicę kwadratów
= x[(x − 2)(x + 2)] =
= x(x − 2)2 (x + 2)2
Ćwiczenie 1
a) w(x) = 2x6 + 12x4 + 18x2 b) w(x) = −2x5 + 20x3 − 50x
Przykład 2
Rozłóż wielomian w(x) = x7 + 8x4 na czynniki.
w(x) = x7 + 8x4 = x4 (x3 + 8) = korzystamy ze wzoru
= x4 (x + 2)(x2 − 2x + 4) na sumę sześcianów
Czynnik x2 − 2x + 4 jest nierozkładalny, gdyż Δ = 4 − 16 < 0.
Ćwiczenie 2
a) w(x) = 2x5 + 2x2 c) w(x) = 8x4 − x e) w(x) = 8x6 − 27x3
b) w(x) = −x6 − 8x3 d) w(x) = x2 − 0,001x5 f) w(x) = 0,054x4 + 2x
W pewnych przypadkach wielomian możemy rozłożyć na czynniki, grupując

odpowiednio jego wyrazy.
Przykład 3
Rozłóż wielomian u na czynniki.
a) u(x) = x3 − 4x2 + x − 4
u(x) = x3 − 4x2 + x − 4 = x2 (x − 4) + (x − 4) = (x2 + 1)(x − 4)
b) u(x) = 7x3 + 2x2 − 14x − 4
u(x) = 7x3 + 2x2 − 14x − 4 = x2 (7x + 2) − 2(7x + 2) = (x2 − 2)(7x + 2) =
√ √
= x − 2 x + 2 (7x + 2)
24 1. Wielomiany
M2p str. 24 – 31 maja 2016

Przykład 4
Rozłóż wielomian w(x) = 4x5 − 2x4 − 16x3 + 8x2 na czynniki, grupując jego
wyrazy.
w(x) = 4x5 − 2x4 − 16x3 + 8x2 = 2x4 (2x − 1) − 8x2 (2x − 1) =
= (2x4 − 8x2 )(2x − 1) = 2x2 (x2 − 4)(2x − 1) = 2x2 (x − 2)(x + 2)(2x − 1)
Ćwiczenie 3
Rozłóż wielomian u na czynniki, grupując jego wyrazy.
a) u(x) = x3 + 5x2 + x + 5 e) u(x) = x3 + 4x2 − 25x − 100
√ √
b) u(x) = x3 + 3x2 − x − 3 f) u(x) = 5x3 − x2 − 5x + 1
c) u(x) = 4x3 + x2 − 16x − 4 g) u(x) = 8x5 + 16x3 − x2 − 2
√ √ √
d) u(x) = x4 + 3x3 + x2 + 3x h) u(x) = x3 − 2x2 + 3x − 6
ZADANIA

a) w(x) = −12x5 + 12x3 − 3x c) w(x) = −x4 − 64x
b) w(x) = x6 − 18x4 + 81x2 d) w(x) = 125x8 − x5
2. Rozłóż wielomian w na czynniki, grupując jego wyrazy.

a) w(x) = x4 + 2x3 − 8x − 16 e) w(x) = 12 x3 − 16 x2 − 3x + 1
b) w(x) = 14x3 − 7x2 + 4x − 2 f) w(x) = 23 x3 − 3x2 − 6x + 27
√ √
c) w(x) = 2x3 − 6x2 + 5x − 15 g) w(x) = x3 − 2 x2 + 2 x − 2
d) w(x) = x4 − 3x3 + x − 3 h) w(x) = x5 + x4 − 2x3 − 2x2 + x + 1

a) w(x) = (20x3 − 28x2 + 8x)(x4 + 6x3 + 2x2 + 12x)

b) w(x) = − 14 x4 − 2x3 − 4x2 (x3 − 7x2 − 4x + 28)
c) w(x) = (7x4 + 14x3 − 21x2 )(x5 − 4x3 − x2 + 4)

d) w(x) = 3x4 − 2x3 + 13 x2 (x6 − 1)
4. Przeczytaj podany w ramce

Przykład
przykład, a następnie rozłóż
w(x) = x4 + 4 = (x4 + 4x2 + 4) − 4x2 =
wielomian w na czynniki.
= (x2 + 2)2 − (2x)2 =
a) w(x) = x4 + 1
= (x2 − 2x + 2)(x2 + 2x + 2)
4
b) w(x) = 4x + 9
1.5. Rozkład wielomianu na czynniki (2) 25
M2p str. 25 – 31 maja 2016

1.6. Równania wielomianowe
Rozkład wielomianu w na czynniki może być wykorzystany do wyznaczenia
jego pierwiastków, tj. takich argumentów x, dla których spełnione jest rów-
nanie w(x) = 0.
Przykład 1
Wyznacz pierwiastki wielomianu w(x) = 14 x3 − x2 .
Aby wyznaczyć pierwiastki wielomianu w, rozwiązujemy równanie:
1 3
4
x − x2 = 0
1 2 a · b = 0 wtedy
4 x (x − 4) = 0
i tylko wtedy, gdy
x2 = 0 lub x − 4 = 0
a = 0 lub b = 0.
x = 0 lub x = 4
Pierwiastkami wielomianu w są liczby 0 i 4.
Przykład 2
Rozwiąż równanie x3 − 6x2 + 9x = 0.
x(x2 − 6x + 9) = 0
x(x − 3)2 = 0 korzystamy ze wzoru na kwadrat różnicy
x = 0 lub x = 3
Rozwiązaniami równania są liczby 0 i 3.
Ćwiczenie 1
Rozwiąż równanie.
1 3
a) 6x4 + 2x3 = 0 c) x6 + x = x + 2x4 e) 6x + 2x2 + 6x = 0
x4 − 4x3 x5 − 6x3
b) −x5 + 4x3 = 0 d) = f) −4x4 + 4x3 − x2 = 0
2 3
Przykład 3
Rozwiąż równanie x5 − 2x4 − 15x3 = 0.
x3 (x2 − 2x − 15) = 0
x = 0 lub x2 − 2x − 15 = 0
Rozwiązujemy równanie kwadratowe:
Δ = 4 + 60 = 64 = 82
2−8 2+8
x1 = = −3, x2 = =5
2 2
Zatem równanie ma trzy rozwiązania: 0, −3 i 5.
26 1. Wielomiany
M2p str. 26 – 31 maja 2016

Przykład 4
Rozwiąż równanie 5x3 + 4x2 + 4x = 0.
x(5x2 + 4x + 4) = 0
x = 0 lub 5x2 + 4x + 4 = 0 Δ = 16 − 80 = −64 < 0
Równanie kwadratowe jest sprzeczne (Δ < 0), zatem jedynym rozwiązaniem
wyjściowego równania jest liczba 0.
Ćwiczenie 2
a) x3 − 7x2 + 12x = 0 c) 3x3 + 4x2 + x = 0 e) 2x2 − 3x = x − x3
b) −2x4 + 9x3 + 5x2 = 0 d) 4x5 − 3x4 + 2x3 = 0 f) 2x6 − x5 = x5 + x4
Przykład 5
Y w
Wyznacz punkty wspólne wykresu wielo-
1 4
mianu w(x) = 16 x + 18 x3 − 12 x2 i osi OX.
Rozwiązujemy równanie: 1
1 4
16
x + 18 x3 − 12 x2 =0
1 2 2
O 1 X
16 x (x + 2x − 8) =0
2
x = 0 lub x + 2x − 8 = 0
Δ = 4 + 32 = 36 = 62
1 4
−2−6 −2+6 w(x) = x + 18 x3 − 12 x2
x1 = 2
= −4, x2 = 2
=2 16
Pierwiastki równania w(x) = 0 to
Szukane punkty: (−4, 0), (0, 0) i (2, 0). miejsca zerowe wielomianu w.
Ćwiczenie 3
Dane są wielomiany: u(x) = 14 x3 − 14 x2 − 32 x, v(x) = 12
1 3 1 2
x − 12 x − x oraz
1 3 1 2
w(x) = 8 x + 4 x − x. Rozwiąż odpowiednie równania i podaj pierwiastki
tych wielomianów. Dopasuj poniższe wykresy do wielomianów: u, v, w.
A B C
Y Y Y
1 1 1
O 1 X O 1 X O 1 X
1.6. Równania wielomianowe 27
M2p str. 27 – 31 maja 2016

Przykład 6
Wyznacz pierwiastki wielomianu w(x) = x3 − x2 − 9x + 9.
Rozkładamy wielomian na czynniki metodą grupowania wyrazów:
w(x) = x3 − x2 − 9x + 9 = x2 (x − 1) − 9(x − 1) = (x2 − 9)(x − 1) =
= (x − 3)(x + 3)(x − 1)
Aby wyznaczyć pierwiastki wielomianu, rozwiązujemy równanie:
(x − 3)(x + 3)(x − 1) = 0
x − 3 = 0 lub x + 3 = 0 lub x − 1 = 0
Zatem pierwiastkami wielomianu w są liczby: −3, 1 i 3.
Ćwiczenie 4
a) x3 − 9x2 + 2x − 18 = 0 d) 3x4 − 5x3 − 6x2 + 10x = 0
b) 2x3 + x2 − 8x − 4 = 0 e) x5 − 4x3 − 8x2 + 32 = 0
√ √
c) x5 + 5x4 + x3 + 5x2 = 0 f) x3 − 3 2x2 + 2x − 6 = 0
ZADANIA
1. Rozwiąż równanie.
a) 2x3 = 4x2 c) x4 = −27x3 e) x5 − 16x = 0
b) x5 = 9x3 d) x5 = 8x2 f) x6 − 25x2 = 0
a) x5 − 2x3 + x = 0 e) 2x5 = 2x4 + 12x3 i) x3 + 4x = −5x2
b) x3 + 3x2 + 2x = 0 f) 10x4 + x3 = 2x2 j) − 12 x4 + x3 = 12 x2
x7 +3x6
c) x4 = 4x3 + 5x2 g) 9x6 + 6x5 + x4 = 0 k) 3x5 =
6
20x7 +x3 x7 −2x5
d) 6x3 + 9x2 = 3x4 h) x5 + 4x4 = 12x3 l) =
8 2
a) x3 − 3x2 = 12 − 4x d) 1 − x3 = x2 − x g) x3 = 12 x2 + 2x − 1
x3
b) 2x3 + 3 = x2 + 6x e) x4 − 8x = 8 − x3 h) + 34 x2 = 3 + 2x
2
1
c) x4 + 9x3 = x + 9 f) x4 + 4x3 = x + 4 i) 4
− 12 x = 12 x2 − x3
a) x3 − 5x − 4 = 0 b) x3 − 3x + 2 = 0 c) x4 − 7x2 + 6x = 0
Wskazówka. W podpunkcie a) zapisz −5x jako −x − 4x.
28 1. Wielomiany
M2p str. 28 – 31 maja 2016

5. Na rysunku obok przedstawiono wykres wielomianu Y
w(x) = x3 − 3x2 − 2x + 9 i prostą l: y = 2x − 3. Wy- w
znacz punkty, w których prosta l przecina wykres
wielomianu w. l
6. Wyznacz punkty wspólne wykresu wielomianu w

i prostej l. O X
1 3
a) w(x) = 3x + x + 2, l: y = 4x + 2
b) w(x) = 4x − x2 − 5x + 3, l: y = 3x + 1
3
c) w(x) = x5 − 4x4 + 3x3 + x2 , l: y = 4x − 3
7. Wyznacz punkty wspólne wykresów wielomianów u i w.

a) Y b) Y c) Y
O X
u
u
O X
u
O X
w w
w
u(x) = −x3 + x2 + 2x − 3 u(x) = 16 x3 + x2 − 2x − 3 u(x) = 18 x4 − x2 + x − 3

w(x) = −x2 + 2x − 3 w(x) = − 31 x3 + 12 x2 +x−3 w(x) = − 18 x4 − 12 x2 +x−1
8. Podaj przykład wielomianu√ czwartego

√ stopnia, którego jedynymi pier-
wiastkami są liczby: a) − 2 i 2, b) 1, 2, 3.
9. Podaj przykład wielomianu stopnia n, którego jedynymi pierwiastkami są

liczby −2 i 3, a wyraz wolny jest równy 1.
a) n = 2 b) n = 4 c) n = 6
10. Podaj wzór i dziedzinę funkcji opisującej obję-
tość prostopadłościanu przedstawionego na ry- x
sunku obok. Dla jakiej wartości x objętość tego
1
prostopadłościanu jest równa 12? x+4 x−
11. Dany jest prostopadłościan o krawędziach: x cm, (x − 3) cm, (x + 5) cm

i objętości 30 cm3 . Uzasadnij, że suma długości wszystkich krawędzi tego
prostopadłościanu jest mniejsza od 56 cm.
12. Dany jest prostopadłościan o krawędziach: x m, (x + 1) m, (4x − 3) m

i objętości 0,75 m3 . Która ściana tego prostopadłościanu ma najmniejsze
pole? Oblicz to pole.
1.6. Równania wielomianowe 29
M2p str. 29 – 31 maja 2016

*1.7. Dzielenie wielomianów
Przypomnijmy, że podzielenie liczby a przez liczbę b, różną od zera, polega
na znalezieniu takiej liczby c, że a = c · b. Na przykład 72 : 9 = 8, ponieważ
72 = 8 · 9. Podobnie mówimy, że wielomian w jest podzielny przez wielomian
q ≡ 0, jeśli istnieje wielomian p taki, że w = p · q.
Przykład 1
(x3 + 5x2 + 6x) : (x + 3) = x2 + 2x, ponieważ:
x3 + 5x2 + 6x = (x2 + 2x) · (x + 3)
Dzielenie wielomianów wykonujemy podobnie jak

dzielenie liczb naturalnych. Dzielenie liczb
naturalnych
Przykład 2
7319 : 13 = 563
Wykonaj dzielenie (3x2 − x − 4) : (x + 1). Sprawdź − 65
otrzymany wynik. 81
(3x2 − x − 4) : (x + 1) = 3x − 4 − 78
3x2 + 3x 39
−4x − 4 − 39
−4x − 4 0
0
Poniżej wyjaśniamy, jak wyglądały kolejne kroki przy wykonywaniu tego dzielenia.
(3x2 − x − 4) : (x + 1) = 3x dzielimy 3x2 przez pierwszy wyraz dzielnika
3x2 + 3x mnożymy 3x przez dzielnik x + 1
−4x − 4 odejmujemy
(3x2 − x − 4) : (x + 1) = 3x − 4 dzielimy −4x przez pierwszy wyraz dzielnika

3x2 + 3x
−4x − 4 mnożymy −4 przez dzielnik x + 1
−4x − 4 odejmujemy
0 otrzymaliśmy resztę równą 0
Sprawdzenie: (3x − 4)(x + 1) = 3x2 + 3x − 4x − 4 = 3x2 − x − 4.
Ćwiczenie 1
Wykonaj dzielenie wielomianów. Sprawdź otrzymany wynik.
a) (x2 − 6x + 8) : (x − 4) c) (x3 − 3x2 + 3x − 1) : (x − 1)
b) (9x2 + 3x − 12) : (x − 1) d) (2x4 + 5x3 + x2 − 2x) : (x + 2)
30 1. Wielomiany
M2p str. 30 – 31 maja 2016

Tak jak iloraz liczb naturalnych nie zawsze jest liczbą naturalną, tak nie zawsze
istnieje wielomian p taki, że w : q = p. Wykonujemy wówczas dzielenie z resztą.
Przykład 3 Dzielenie liczb

Wykonaj dzielenie (5x2 + 13x + 11) : (x + 2). Sprawdź naturalnych
otrzymany wynik. 752 : 9 = 83
− 72
(5x2 + 13x + 11) : (x + 2) = 5x + 3
32
5x2 + 10x
− 27
3x + 11
5
3x + 6
752 = 83 · 9 + 5
5
W wyniku dzielenia otrzymaliśmy iloraz równy 5x + 3 oraz resztę równą 5, co
oznacza, że: 5x2 + 13x + 11 = (5x + 3)(x + 2) + 5.
Sprawdzenie: (5x + 3)(x + 2) + 5 = 5x2 + 10x + 3x + 6 + 5 = 5x2 + 13x + 11.
Przykład 4
Wykonaj dzielenie (2x3 − x2 − 2x − 5) : (2x − 3). Sprawdź otrzymany wynik.
1
(2x3 − x2 − 2x − 5) : (2x − 3) = x2 + x + 2
2x3 − 3x2
2x2 − 2x − 5
2x2 − 3x
x−5
x − 1 12
−3 12 otrzymaliśmy resztę równą −3 12
Sprawdzenie:
2
x + x + 12 · (2x − 3) − 3 12 = 2x3 − 3x2 + 2x2 − 3x + x − 1 12 − 3 12 =
= 2x3 − x2 − 2x − 5
Ćwiczenie 2
Wykonaj dzielenie wielomianów. Sprawdź otrzymany wynik.
a) (x2 − 8x + 19) : (x − 5) c) (x3 + 7x2 + 7x − 16) : (x + 4)
b) (4x2 + 6x + 7) : (2x + 1) d) (3x4 + 2x3 − 7x2 − 4x) : (3x − 1)
Zwróćmy uwagę, że wykonując dzielenie wielomianu w przez dwumian ax + b,

otrzymujemy jako iloraz pewien wielomian p oraz resztę r, która jest liczbą.
1.7. Dzielenie wielomianów 31
M2p str. 31 – 31 maja 2016

Ćwiczenie 3
Zapisz wielomian w w postaci w(x) = p(x)q(x) + r, gdzie wielomian p jest
ilorazem, a r – resztą z dzielenia wielomianu w przez dwumian q.
a) w(x) = x3 − 2x2 + x, q(x) = x − 2
b) w(x) = −2x3 + 3x2 + 4, q(x) = x + 3
c) w(x) = x4 + x3 − 3x2 + x, q(x) = x − 1
d) w(x) = 3x4 − x2 + 9x − 1, q(x) = x + 2
Jeśli reszta z dzielenia wielomianu w przez dwumian q jest równa zeru, to
mówimy, że wielomian w jest podzielny przez dwumian q.
ZADANIA
1. Wykonaj dzielenie wielomianu w przez dwumian q. Czy wielomian w jest

podzielny przez dwumian q?
a) w(x) = 2x2 − 5x − 12, q(x) = x − 4
b) w(x) = x3 − 2x2 + 3x − 4, q(x) = x + 2
c) w(x) = −2x4 + 3x2 + 6, q(x) = x − 3
d) w(x) = 4x3 + 8x2 + 4x − 9, q(x) = x + 3
e) w(x) = 2x3 − x2 + 3x − 4, q(x) = x − 1
2. Wykonaj dzielenie wielomianu w przez dwumian q. Zapisz wielomian w

w postaci w(x) = p(x)q(x) + r.
a) w(x) = 2x3 + x2 + x − 1, q(x) = x − 4
b) w(x) = x3 + 3x + 7, q(x) = x + 3
c) w(x) = 3x4 − x2 , q(x) = x − 1
d) w(x) = x3 + 8x2 + 11x − 4, q(x) = x + 6
1
e) w(x) = 2x3 + 7x2 + 3x − 2, q(x) = x + 2
1
f) w(x) = 12x3 + x2 − x + 3, q(x) = x − 4
3. Wykonaj dzielenie wielomianu w przez dwumian q. Zapisz wielomian w

w postaci w(x) = p(x)q(x) + r.
a) w(x) = 4x3 + 8x2 + 4x − 9, q(x) = 2x + 1
b) w(x) = 3x3 + 5x2 − 2x + 7, q(x) = 3x − 1
c) w(x) = 6x3 + 5x2 − 4x − 1, q(x) = 3x + 4
d) w(x) = x3 + 4x2 − 11x + 2, q(x) = 12 x + 3
32 1. Wielomiany
M2p str. 32 – 31 maja 2016

4. Sprawdź, czy dzielenie zostało wykonane poprawnie.
? −2x2 − 3x + 3
a) (−2x3 + 3x2 + 12x − 9) : (x − 3) =
? −3x2 − 2x + 2
b) (−3x3 + 7x2 + 6x − 6) : (x − 3) =
? 3x3 − 2x2 + 1
c) (3x4 − 8x3 + 4x2 + 2x − 2) : (x − 2) =
? 2x3 − 4x + 8
d) (2x4 − x3 − 4x2 + 4x − 4) : (x − 12 ) =
Dla dowolnych wielomianów w i q, gdzie q nie jest wielomianem zerowym,

możemy wykonać dzielenie wielomianu w przez wielomian q. Jako iloraz
otrzymujemy pewien wielomian p oraz resztę r. Reszta r albo jest wielo-
mianem zerowym, albo zachodzi zależność: st (r) < st (q).
Mówi o tym poniższe twierdzenie.
Dla danych wielomianów w i q, gdzie q ≡ 0, istnieją wielomiany p i r

takie, że:
w = p·q+r
oraz r ≡ 0 lub st (r) < st (q).
Przykład
Wykonaj dzielenie (2x3 + 8x − 1) : (x2 + x + 3).
(2x3 + 0x2 + 8x − 1) : (x2 + x + 3) = 2x − 2
2x3 + 2x2 + 6x
−2x2 + 2x − 1
−2x2 − 2x − 6
4x + 5
Otrzymaliśmy resztę r(x) = 4x + 5, czyli zachodzi następująca równość:
2x3 + 8x − 1 = (2x − 2)(x2 + x + 3) + (4x + 5)
Zauważmy, że reszta jest wielomianem stopnia pierwszego.
5. Wykonaj dzielenie wielomianu w przez wielomian q. Zapisz wielomian w

w postaci w(x) = p(x)q(x) + r(x).
a) w(x) = −3x3 − x2 + 3x − 4, q(x) = x2 − 4
b) w(x) = 2x4 − 3x3 − 5x + 2, q(x) = x2 + x
c) w(x) = x3 + 6, q(x) = x2 + x + 1
d) w(x) = 4x4 − 2x + 3, q(x) = x2 − 1
e) w(x) = x4 + 6x3 − 2, q(x) = 2x2 + 1
1.7. Dzielenie wielomianów 33
M2p str. 33 – 31 maja 2016

*1.8. Równość wielomianów
Dwa wielomiany są równe, gdy są zerowe lub gdy mają ten sam stopień i mają
równe współczynniki przy tych samych potęgach zmiennej.
Ćwiczenie 1
Czy istnieje taka wartość parametru a, że wielomian w(x) = 3ax2 − x + 2a2
jest równy wielomianowi u?
a) u(x) = 6x2 − x + 8 b) u(x) = 3x2 − x + 1 c) u(x) = −9x2 − x + 18
Przykład 1
Dla jakiej wartości parametru m prawdziwa jest poniższa równość?
(3x3 + 8x2 − 5x − 6) : (x + m) = 3x2 − x − 2
Chcemy sprawdzić, dla jakiej wartości m zachodzi równość wielomianów:
3x3 + 8x2 − 5x − 6 = (3x2 − x − 2)(x + m)
Wykonujemy mnożenie:
(3x2 − x − 2)(x + m) = 3x3 + 3mx2 − x2 − mx − 2x − 2m =
= 3x3 + (3m − 1)x2 − (m + 2)x − 2m
Aby wielomiany: 3x3 + 8x2 − 5x − 6 oraz 3x3 + (3m − 1)x2 − (m + 2)x − 2m
były równe, spełnione muszą być równości:
3m − 1 = 8 współczynniki przy x2 muszą być równe
−m − 2 = −5 współczynniki przy x muszą być równe
−2m = −6 wyrazy wolne muszą być równe

Wszystkie trzy równości są jednocześnie prawdziwe dla m = 3.
Przykład 2
Wyznacz wartość parametru a tak, aby iloczyn wielomianów f (x) = ax − 4
i g(x) = ax − 1 był równy wielomianowi h(x) = 9x2 + 15x + 4.
Wyznaczamy iloczyn f · g:
f (x) · g(x) = (ax − 4)(ax − 1) = a2 x2 − ax − 4ax + 4 = a2 x2 − 5ax + 4
Aby wielomiany f (x) · g(x) = a2 x2 − 5ax + 4 oraz h(x) = 9x2 + 15x + 4 były
równe, muszą być równe współczynniki przy tych samych potęgach, czyli:
a2 = 9, stąd a = −3 lub a = 3
−5a = 15, stąd a = −3
Obie równości są jednocześnie spełnione dla a = −3.
34 1. Wielomiany
M2p str. 34 – 31 maja 2016

Ćwiczenie 2
Dla jakiej wartości parametru m prawdziwa jest równość:
a) (x4 − 2x2 − 5x + 2) : (x − m) = x3 + 2x2 + 2x − 1,
b) (x3 − 2x2 − 23x + 60) : (x − m) = x2 + 2x − 15?
Ćwiczenie 3
Dla jakiej wartości parametru m iloczyn wielomianów f i g jest równy wielo-
mianowi h?
a) f (x) = x − m, g(x) = x + 7, h(x) = x2 + 4x − 21
b) f (x) = 12 mx − 2, g(x) = x + 2m + 1, h(x) = x2 + 3x − 10
c) f (x) = mx + 1, g(x) = x − 2m, h(x) = 2x2 − 3x + 1
ZADANIA
1. Dla jakiej wartości parametru a prawdziwa jest równość:

a) x3 − x2 − x − 15 = (x2 + ax + 5)(x − 3),
b) x3 + x2 − 17x − 20 = (x2 + ax − 5)(x + 4),
c) 2x3 − 4x2 − 7x + 18 = (2x2 + ax + 9)(x + 2)?
2. Dla jakich wartości parametrów a i b wielomian u · v − w jest wielomianem

zerowym?
a) u(x) = −x + 4, v(x) = 2x2 + ax + b, w(x) = −2x3 + 6x2 + 5x + 12
b) u(x) = 2ax + b, v(x) = x2 − x, w(x) = x3 − 6x2 + 5x
3. Dla jakich wartości parametrów a i b prawdziwa jest równość:

a) −x4 + 5x3 − x2 + 8x − 15 = (−x3 + ax2 + bx + 3)(x − 5),
b) 2x4 − x3 + 2x2 − 3 = (2x3 + ax2 + bx + 3)(x − 1),
c) 2x4 − 3x3 + 7x + 3 = (2x3 + ax2 + bx + 6)(x + 12 )?
4. Przedstaw wielomian w jako iloczyn dwóch trójmianów kwadratowych

o współczynnikach całkowitych.
a) w(x) = x4 + 2x3 + x2 − 1
b) w(x) = x4 + x3 − 6x2 − 5x − 1
* c) w(x) = x4 − 3x2 + 4x − 3
* d) w(x) = x4 + x3 − 6x2 − 11x − 5
1.8. Równość wielomianów 35
M2p str. 35 – 31 maja 2016

*1.9. Twierdzenie Bézouta
Wykonując dzielenie wielomianu w przez dwumian x − a, otrzymujemy ilo-
raz p oraz resztę r. Czasami interesuje nas tylko reszta z dzielenia – wówczas
możemy postąpić jak w poniższym przykładzie.
Przykład 1
Oblicz resztę z dzielenia wielomianu w(x) = 18 x3 + x2 − 3x − 5 przez dwumian
x − 4.
Wielomian w zapisujemy w postaci w(x) = p(x)(x − 4) + r. Dla x = 4:
w(4) = p(4)(4 − 4) + r = 0 + r = r
Obliczamy resztę z dzielenia wielomianu w przez x − 4:
1
r = w(4) = 8 · 43 + 42 − 3 · 4 − 5 = 8 + 16 − 12 − 5 = 7
TWIERDZENIE O RESZCIE
Jeśli r jest resztą z dzielenia wielomianu w przez dwumian x − a, to
r = w(a).
Ćwiczenie 1
Udowodnij twierdzenie o reszcie, korzystając z tego, że wielomian w można
przedstawić w postaci w(x) = p(x)(x − a) + r.
Przykład 2
Oblicz resztę z dzielenia wielomianu w(x) = 2x3 + 3x2 − x + 5 przez dwumian
x + 2, nie wykonując dzielenia.
r = w(−2) = 2 · (−2)3 + 3 · (−2)2 − (−2) + 5 = −16 + 12 + 2 + 5 = 3
Ćwiczenie 2
Oblicz resztę z dzielenia wielomianu w przez dwumian q, nie wykonując dzie-
lenia.
a) w(x) = x3 − 2x2 − 2x − 3, q(x) = x − 3
1
b) w(x) = 4x3 − 4x2 − x + 1, q(x) = x − 2
c) w(x) = x5 + x4 + x3 + x + 1, q(x) = x + 1
d) w(x) = x5 + x4 − x3 − x + 6, q(x) = x + 2
36 1. Wielomiany
M2p str. 36 – 31 maja 2016

Rozważmy przypadek, gdy reszta z dzielenia wielomianu w przez dwumian
x − a jest równa zeru, czyli gdy wielomian w jest podzielny przez dwumian
x − a. Mówi o tym poniższe twierdzenie.
TWIERDZENIE BÉZOUTA
Liczba a jest pierwiastkiem wielomianu w wtedy i tylko wtedy, gdy wielo-
mian w jest podzielny przez dwumian x − a.
Zwrot „wtedy i tylko wtedy, gdy” w twierdzeniu Bézouta [czyt. bezu] oznacza, że
jednocześnie prawdziwe są dwa zdania:
Jeżeli liczba a jest pierwiastkiem wielomianu w, to wielomian w jest podzielny przez
dwumian x − a.
Jeżeli wielomian w jest podzielny przez dwumian x − a, to liczba a jest pierwiastkiem
wielomianu w.
Dowód
Załóżmy, że liczba a jest pierwiastkiem wielomianu w, czyli w(a) = 0. Jeśli podzielimy
wielomian w przez dwumian x − a, to otrzymamy wielomian p i resztę r:
w(x) = p(x)(x − a) + r
Podstawiamy x = a:
w(a) = p(a)(a − a) + r = r
Ale w(a) = 0, więc r = 0, co oznacza, że wielomian w jest podzielny przez x − a.
Załóżmy teraz, że wielomian w jest podzielny przez dwumian x − a, czyli istnieje taki
wielomian p, że w(x) = p(x)(x − a). Wówczas w(a) = p(a)(a − a) = 0, czyli a jest
pierwiastkiem wielomianu w.
Przykład 3
Który z wielomianów: w(x) = x3 +2x2 −3x−10 czy u(x) = x3 −5x2 +2x−6,
jest podzielny przez dwumian x − 2?
w(2) = 23 + 2 · 22 − 3 · 2 − 10 = 8 + 8 − 6 − 10 = 0, zatem wielomian w jest
podzielny przez dwumian x − 2.
u(2) = 23 − 5 · 22 + 2 · 2 − 6 = 8 − 20 + 4 − 6 = −14 = 0, zatem wielomian u
nie jest podzielny przez dwumian x − 2.
Ćwiczenie 3
Sprawdź, czy wielomian w jest podzielny przez dwumian q.
a) w(x) = x4 − 2x3 + 3x2 − 3x + 1, q(x) = x − 1
b) w(x) = 2x4 − 3x3 + 6x2 + 2x − 9, q(x) = x + 1
c) w(x) = −x4 + x3 + 3x2 + 11, q(x) = x − 3
d) w(x) = x4 + 8x2 + 2x + 16, q(x) = x + 2
1.9. Twierdzenie Bézouta 37
M2p str. 37 – 31 maja 2016

W pewnych przypadkach znajomość jednego z pierwiastków wielomianu umoż-
liwia znalezienie pozostałych pierwiastków.
Przykład 4
Liczba 2 jest pierwiastkiem wielomianu w(x) = x3 − 4x2 + x + 6. Wyznacz
jego pozostałe pierwiastki.
Liczba 2 jest pierwiastkiem wielomianu w, więc na podstawie twierdzenia
Bézouta wielomian ten można przedstawić w postaci:
x3 − 4x2 + x + 6 = p(x)(x − 2)
Wielomian p znajdujemy, wykonując dzielenie:
(x3 − 4x2 + x + 6) : (x − 2) = x2 − 2x − 3
x3 − 2x2
−2x2 + x + 6
−2x2 + 4x
−3x + 6
−3x + 6
0
3 2 2
Zatem x − 4x + x + 6 = (x − 2x − 3)(x − 2).
Pozostałymi pierwiastkami wielomianu w są pierwiastki trójmianu kwadrato-
wego x2 − 2x − 3. Są to liczby −1 i 3.
Jeśli liczba a jest pierwiastkiem wie-
lomianu trzeciego stopnia w, to po-
Ćwiczenie 4
zostałe pierwiastki tego wielomianu
Liczba a jest pierwiastkiem wielomianu (jeżeli istnieją) możemy wyznaczyć
w. Wyznacz jego pozostałe pierwiastki. w następujący sposób:
Rozłóż wielomian w na czynniki. 1. Dzielimy wielomian w przez dwu-
mian x − a.
a) w(x) = x3 + 5x2 + 2x − 8, a = −4
2. Otrzymany iloraz jest trójmianem
b) w(x) = x3 + 2x2 − 2x − 1, a = 1 kwadratowym, którego pierwiastki,
c) w(x) = x3 − x2 − 10x − 8, a = −2 o ile istnieją, są pozostałymi pier-
wiastkami wielomianu w. Wyznacza-
d) w(x) = x3 − 4x2 − 3x + 18, a = 3 my te pierwiastki.
ZADANIA
1. Oblicz resztę z dzielenia wielomianu w przez dwumian q, nie wykonując
dzielenia.
a) w(x) = −3x3 + 11x2 + 8x − 6, q(x) = x + 1
b) w(x) = −2x4 + 10x2 + x − 8, q(x) = x − 2
1
c) w(x) = 8x3 + 4x2 + 4x − 4, q(x) = x − 2
38 1. Wielomiany
M2p str. 38 – 31 maja 2016

2. Liczba a jest pierwiastkiem wielomianu w. Wyznacz jego pozostałe pier-
wiastki. Rozłóż wielomian w na czynniki.
a) w(x) = x3 − 6x2 − 9x + 14, a = 1
b) w(x) = 2x3 + 9x2 + 13x + 6, a = −2
c) w(x) = x3 + 2x2 − 11x + 20, a = −5
3. Sprawdź, która z liczb: −1, 1 czy 2 jest pierwiastkiem wielomianu w. Wy-

znacz pozostałe pierwiastki tego wielomianu.
a) w(x) = x3 − x2 − 5x + 6 c) w(x) = 2x3 − x2 − 5x + 4
b) w(x) = 2x3 + 7x2 + 2x − 3 d) w(x) = −x3 + 12 x2 + 4x − 2
4. Dla jakich wartości parametru m wielomian w jest podzielny przez q?

a) w(x) = x3 + 5x2 + mx + 3, q(x) = x + 3
b) w(x) = −2x3 + m2 x2 + x − 6, q(x) = x − 2
c) w(x) = m2 x3 + mx2 + x + 7, q(x) = x + 1
5. Sprawdź, nie wykonując dzielenia, czy wielomian w jest podzielny przez

wielomian u.
a) w(x) = x4 + x3 − 4x2 + 5x − 3, u(x) = (x − 1)(x + 3)
b) w(x) = 7x3 − 6x2 + 3x + 1, u(x) = 2x2 + x − 1
c) w(x) = 4x4 + x3 − 19x2 − 4x + 12, u(x) = (x + 1)(x + 2)(x − 2)
Jeśli q jest wielomianem drugiego stopnia, to wielomian w można przedsta-

wić w postaci w(x) = p(x)q(x) + ax + b, gdzie ax + b jest resztą z dzielenia
wielomianu w przez wielomian q.
6. Wyznacz resztę z dzielenia wielomianu w przez:

a) (x − 3)(x + 2), jeżeli reszta z dzielenia wielomianu w przez dwumian
x − 3 wynosi 7, a przez dwumian x + 2 wynosi −3,
b) x2 − 3x + 2, jeżeli reszta z dzielenia wielomianu w przez dwumian x − 1
wynosi −1, a przez dwumian x − 2 wynosi 3.
7. Oblicz resztę z dzielenia wielomianu w przez wielomian u, nie wykonując

dzielenia.
a) w(x) = x7 − 33x + 11, u(x) = (x + 1)(x − 2)
b) w(x) = x99 − 1, u(x) = x2 − 1
c) w(x) = x5 − x3 + x2 − 1, u(x) = (x − 1)(x + 1)(x + 2)
1.9. Twierdzenie Bézouta 39
M2p str. 39 – 31 maja 2016

*1.10. Pierwiastki całkowite i pierwiastki
wymierne wielomianu
Aby znaleźć pierwiastki całkowite równania o współczynnikach całkowitych,
możemy skorzystać z twierdzenia o pierwiastkach całkowitych wielomianu.
TWIERDZENIE O PIERWIASTKACH CAŁKOWITYCH
Jeżeli wielomian w(x) = an xn +an−1 xn−1 +. . .+a1 x+a0 (a0 = 0) o współ-

czynnikach całkowitych ma pierwiastek całkowity, to jest on dzielnikiem
wyrazu wolnego a0 .
Dowód
Załóżmy, że a0 , a1 , . . . , an ∈ C, a0 = 0 oraz liczba całkowita x1 jest pierwiastkiem
wielomianu w(x) = an xn + an−1 xn−1 + . . . + a1 x + a0 . Wówczas:
an xn1 + an−1 x1n−1 + . . . + a1 x1 + a0 = 0
a0 = −an xn1 − an−1 x1n−1 − . . . − a1 x1 = x1 (−an x1n−1 − an−1 x1n−2 − . . . − a1 )
Liczba −an x1n−1 − an−1 x1n−2 − . . . − a1 jest całkowita, więc x1 jest dzielnikiem a0 .
Przykład 1
Znajdź pierwiastki całkowite wielomianu w(x) = 2x3 + 3x2 − 8x + 3.
Zgodnie z twierdzeniem, pierwiastków całkowitych wielomianu w szukamy
wśród dzielników wyrazu wolnego a0 = 3, czyli wśród liczb: −1, 1, −3 i 3.
w(−1) = −2 + 3 + 8 + 3 = 0 liczba −1 nie jest pierwiastkiem wielomianu w
w(1) = 2 + 3 − 8 + 3 = 0 liczba 1 jest pierwiastkiem wielomianu w
w(−3) = −54 + 27 + 24 + 3 = 0 liczba −3 jest pierwiastkiem wielomianu w
w(3) = 54 + 27 − 24 + 3 = 0 liczba 3 nie jest pierwiastkiem wielomianu w
Zatem jedynymi pierwiastkami całkowitymi wielomianu w są liczby 1 i −3.
Wielomian w z przykładu 1. ma jeszcze jeden pierwiastek niebędący liczbą całkowitą.
Jest nim liczba 12 .
Ćwiczenie 1
Wypisz wszystkie dzielniki całkowite wyrazu wolnego wielomianu w i sprawdź,
które z nich są jego pierwiastkami.
a) w(x) = 2x3 − 3x2 + 4x − 3 c) w(x) = x3 − 2x2 − 5x + 6
b) w(x) = 3x3 + 10x2 − 9x − 4 d) w(x) = x4 − 7x2 + 10
40 1. Wielomiany
M2p str. 40 – 31 maja 2016

Przykład 2
Rozwiąż równanie 5x3 − 8x2 − 5x + 2 = 0.
Dzielnikami wyrazu wolnego a0 = 2 są liczby: −1, 1, −2, 2. Obliczamy wartości
wielomianu dla tych liczb:
w(−1) = −6 = 0, w(1) = −6 = 0, w(−2) = −60 = 0, w(2) = 0
Zatem liczba 2 jest jedynym pierwiastkiem całkowitym równania.
Wykonujemy dzielenie:
(5x3 − 8x2 − 5x + 2) : (x − 2) = 5x2 + 2x − 1
i wyznaczamy pierwiastki trójmianu kwadratowego 5x2 + 2x − 1:
√ √
−1− 6 −1+ 6
x1 = , x2 =
5 5
które są pozostałymi pierwiastkami równania.
Ćwiczenie 2
Rozwiąż równanie. Znajdź najpierw pierwiastki całkowite.
a) x3 − 6x2 + 9x − 4 = 0 c) x3 + 6x2 + 10x + 3 = 0
b) 3x3 + 3x2 − 5x + 2 = 0 d) 4x3 + 16x2 + 13x + 3 = 0
Przykład 3
Rozwiąż równanie x4 + 2x3 − 6x2 − 6x + 9 = 0.
Wyraz wolny a0 = 9 ma następujące dzielniki: −1, 1, −3, 3, −9, 9. Stwier-
dzamy, że liczba 1 jest pierwiastkiem całkowitym tego równania. Zatem wie-
lomian x4 + 2x3 − 6x2 − 6x + 9 jest podzielny przez x − 1:
(x4 + 2x3 − 6x2 − 6x + 9) : (x − 1) = x3 + 3x2 − 3x − 9
Otrzymany wielomian rozkładamy na czynniki, grupując wyrazy:
x3 + 3x2 − 3x − 9 = x2 (x + 3) − 3(x + 3) = (x2 − 3)(x + 3) =
√ √
= (x − 3)(x + 3)(x + 3)
Stąd: √ √
x4 + 2x3 − 6x2 − 6x + 9 = (x − 1)(x −
3)(x + 3)(x + 3)
√ √
a zatem rozwiązaniami równania są liczby: −3, − 3, 1 i 3.
Ćwiczenie 3
a) x4 − 4x3 + 8x2 − 20x + 15 = 0 d) x4 − x3 − 7x2 + 13x − 6 = 0
b) x4 + x3 − 11x2 − 9x + 18 = 0 e) x4 − 4x3 + 6x2 − 4x + 1 = 0
c) 2x4 − 8x3 − 9x2 − 4x − 5 = 0 f) x4 + 3x3 − 5x2 − 12x + 4 = 0
1.10. Pierwiastki całkowite i pierwiastki wymierne wielomianu 41
M2p str. 41 – 31 maja 2016

Poniższe twierdzenie pozwala wyznaczyć pierwiastki wymierne wielomianu
o współczynnikach całkowitych.
TWIERDZENIE O PIERWIASTKACH WYMIERNYCH
Jeżeli wielomian w(x) = an xn +an−1 xn−1 +. . . +a1 x+a0 (an = 0, a0 = 0)

o współczynnikach całkowitych ma pierwiastek wymierny x = pq i p, q są
liczbami całkowitymi względnie pierwszymi, to p jest dzielnikiem wyrazu
wolnego a0 , a q jest dzielnikiem an .
Ćwiczenie 4
Współczynniki wielomianu w są liczbami całkowitymi. Które z podanych liczb
nie mogą być pierwiastkami wielomianu w?
a) −4, −2, −1, − 12 , − 14 , 0, 14 , 12 , 1, 2, 4; w(x) = −4x6 + . . . − 1
b) −4, −2, −1, − 12 , − 14 , 0, 14 , 12 , 1, 2, 4; w(x) = 4x7 + . . . − 2
c) −3, −2, − 32 , −1, − 23 , − 12 , 0, 12 , 23 , 1, 32 , 2, 3; w(x) = 2x5 + . . . + 3
Ćwiczenie 5
a) 2x3 + 3x2 + 3x + 1 = 0 c) 2x3 + 9x2 + x − 3 = 0
b) 2x3 + x2 + 3x − 2 = 0 d) 9x4 + 9x3 + 11x2 + 9x + 2 = 0
ZADANIA
a) x3 + 3x2 − 9x + 5 = 0 e) 3x3 + 11x2 − 3x + 4 = 0
b) x3 − 7x − 6 = 0 f) 5x2 − 2x = 1 − 6x3
c) 2x3 + 9x2 + 10x + 3 = 0 g) x3 − 6 = 4x2 − 5x
d) 2x3 − 3x2 − 3x + 4 = 0 h) −3x3 + 15x2 − 20x + 6 = 0
a) 2x4 − 7x3 + 2x2 + 3x = 0 d) 3x4 + 5x3 − x2 − 5x − 2 = 0
b) x4 + x2 − 6x + 4 = 0 e) x4 + 2x3 − 8x2 − 19x − 6 = 0
c) 2x4 − 6x3 + 5x2 − 3x + 2 = 0 f) 4x4 + 12x3 + 13x2 + 6x + 1 = 0
a) 2x3 + x2 + x = 1 c) −4x + 4 = 3x3 + x2
b) 3x3 − x = 1 − 7x2 d) 2x4 + 5x3 = 8x2 + 5x
42 1. Wielomiany
M2p str. 42 – 31 maja 2016

a) x3 − 32 x2 − 12 x − 1 = 0 c) 1 4
4x + 12 x3 − 14 x2 = x + 1
2
3 2
x +x
b) 15
= 13 x − 1
5
d) 2x −5x3 −3x2 = (3x−9)(2x2 +x)
4
5. Dwa wierzchołki prostokąta (rysunek obok) leżą na osi Y

y = 6 − x2
OX, a dwa pozostałe – nad osią OX i należą do paraboli
o równaniu y = 6 − x2 .
a) Podaj wzór wielomianu opisującego pole tego
prostokąta w zależności od t. Jaka jest dziedzina
tej funkcji?
b) Dla jakiej wartości t pole tego prostokąta
−t O t X
jest równe 8?
6. Dwa wierzchołki prostokąta leżą na osi OX, dwa pozostałe należą do pa-
raboli y = 12 x2 + 2. Wyznacz współrzędne wierzchołków tego prostokąta,
jeżeli jego pole jest równe 39.
7. Na rysunku obok przedstawiono trójkąt rów- Y y = x2 + 1
noramienny o podstawie AB i wierzchołkach
A(0, 0), B(x0 , 0), gdzie x0 > 0, oraz wierz-
C
chołku C należącym do paraboli y = x2 + 1.
a) Podaj wzór wielomianu opisującego pole
tego trójkąta w zależności od x0 . Jaka jest
dziedzina tej funkcji?
b) Wyznacz współrzędne wierzchołków B i C
tego trójkąta, jeśli jego pole jest równe 10. A B X
8. Dany jest trójkąt prostokątny ABC o wierzchołkach A(x0 , 0) i B(−x0 , 0),

gdzie x0 > 0, które są końcami jednej z przyprostokątnych. Wierzchołek
C należy do paraboli y = 12 x2 + 2. Oblicz obwód tego trójkąta, jeśli jego
pole jest równe 8.
8 dm
9. Fragment drewnianej konstrukcji (rysunek obok)
został wyprodukowany z belek, których przekrój
jest kwadratem o boku x.
a) Wyraź objętość tej konstrukcji jako funkcję
dm
x
6
zmiennej x. Podaj dziedzinę tej funkcji. x

b) Wyznacz x, jeśli objętość bryły, którą tworzy ta konstrukcja, jest równa
24 dm3 .
c) Wyznacz pole powierzchni całkowitej bryły, którą tworzy ta konstruk-
cja, jeśli jej objętość jest równa 80 dm3 .
1.10. Pierwiastki całkowite i pierwiastki wymierne wielomianu 43
M2p str. 43 – 31 maja 2016

Równania wielomianowe. Wzór Cardano
Istnieją wzory pozwalające rozwiązać dowolne równania
wielomianowe stopnia trzeciego i czwartego. Odkryli je
Włosi: Niccolò Fontana, zwany także Tartaglia [czyt. tar-
talja] (1499 lub 1500–1557), Girolamo Cardano (1501–1576,
rycina obok) i Lodovico Ferrari (1522–1565). W 1545 ro-
ku Cardano [czyt. kardano] opublikował wzory pozwalające
rozwiązać dowolne równanie postaci x3 + ax = b.
1. Rozwiąż równanie x3 + x = 2, korzystając:

a) z twierdzenia o pierwiastkach całkowitych,
b) z podanego niżej wzoru Cardano dla równania x3 + ax = b.
3 b b 2 a 3 3 b b 2 a 3
x= + + − − + +
2 2 3 2 2 3
2. Rozwiąż równanie, korzystając ze wzoru Cardano.

a) x3 − 2x − 21 = 0 b) x3 + 6x − 20 = 0
* 3. Przeczytaj informację w ramce.
Równanie postaci:
x3 + a2 x2 + a1 x + a0 = 0
a2
można sprowadzić do postaci y 3 + ay = b, podstawiając x = y − 3 .
a) Wyznacz pierwiastek równania x3 − 6x2 + 18x − 18 = 0, korzystając

z powyższej informacji i wzoru Cardano (z zadania 1.).
b) Uzasadnij, że istnieją: pierwiastek x1 równania x3 + 3x2 + 9x + 9 = 0
oraz pierwiastek x2 równania x3 − 3x2 + 9x − 5 = 0 takie, że spełniony
jest warunek x2 − x1 = 2.
Nie istnieje ogólna metoda znajdowania pierwiastków

wielomianów stopnia n 5. W 1803 roku ukazała się
praca Włocha Paola Ruffiniego (1765–1822), w której
dowodził on nieistnienia takiej metody dla wielomia-
nów stopnia piątego. Dowód dla wielomianów stopnia
n 5 przedstawił w 1824 roku Norweg Niels Henrik
Abel (1802–1829, rycina obok).
44 1. Wielomiany
M2p str. 44 – 31 maja 2016

*1.11. Pierwiastki wielokrotne
Przykład 1
Wyznacz pierwiastki wielomianu w(x) = x3 − 8x2 + 16x.
w(x) = x(x2 − 8x + 16) = x(x − 4)2
Zatem pierwiastkami wielomianu w są liczby 0 i 4.
W rozkładzie na czynniki wielomianu w(x) = x3 − 8x2 + 16x czynnik x − 4

występuje dwa razy. Dlatego liczbę 4 nazywamy pierwiastkiem dwukrotnym
(podwójnym) wielomianu w. Liczba 0 jest pierwiastkiem jednokrotnym
(pojedynczym) tego wielomianu.
DEFINICJA
Jeżeli w rozkładzie wielomianu w na czynniki występuje czynnik (x − a)k

i nie występuje czynnik (x − a)k+1, gdzie k ∈ N+ , to liczbę a nazywamy
pierwiastkiem k-krotnym wielomianu w.
Przykład 2
Podaj pierwiastki wielomianu w i określ krotność każdego z nich.
a) w(x) = x3 (x + 2)(x − 3)2
pierwiastki: 0 −2 3
krotność: trzykrotny jednokrotny dwukrotny
b) w(x) = x2 (x2 − 9)(x + 3)3 =
= x2 (x − 3)(x + 3)(x + 3)3 = x2 (x − 3)(x + 3)4
pierwiastki: 0 3 −3
krotność: dwukrotny jednokrotny czterokrotny
Ćwiczenie 1
Czy liczba 2 jest pierwiastkiem dwukrotnym wielomianu w?
a) w(x) = (x − 2)(x2 − 4) b) w(x) = (x − 2)2 (x2 − x − 2)
Ćwiczenie 2
Podaj pierwiastki wielomianu w oraz określ krotność każdego z nich.
2
a) w(x) = x4 x + 32 (x − 1) c) w(x) = (x − 4)3 (x2 − 16)
b) w(x) = −3x(x2 + 1)(x2 + 2) d) w(x) = 7x(x − 2)(5x + 3)(x2 − 4)2
1.11. Pierwiastki wielokrotne 45
M2p str. 45 – 31 maja 2016

Możemy mówić również o pierwiastkach jednokrotnych lub wielokrotnych rów-
nania wielomianowego w(x) = 0.
Przykład 3
Rozwiąż równanie 4x3 −7x2 +2x+1 = 0. Podaj krotność każdego pierwiastka.
Pierwiastków całkowitych wielomianu w(x) = 4x3 − 7x2 + 2x + 1 szukamy
wśród dzielników jego wyrazu wolnego: w(−1) = −4 − 7 − 2 + 1 = 0,
w(1) = 4 − 7 + 2 + 1 = 0, czyli liczba 1 jest pierwiastkiem.
Wykonujemy dzielenie:
(4x3 − 7x2 + 2x + 1) : (x − 1) = 4x2 − 3x − 1
4x3 − 4x2
− 3x2 + 2x + 1
− 3x2 + 3x
−x + 1
−x + 1
0
Wyznaczamy pierwiastki trójmianu kwadratowego 4x2 − 3x − 1:
3−5
Δ = 9 + 16 = 25, x1 = 8
= − 14 , x2 = 3+5
8
=1
Zatem pierwiastkami równania 4x3 − 7x2 + 2x + 1 = 0 są liczby − 14 i 1.
Równanie można zapisać w postaci 4(x − 1)2(x + 14 ) = 0, więc liczba 1 jest
pierwiastkiem dwukrotnym, a liczba − 14 – pierwiastkiem jednokrotnym.
Ćwiczenie 3
Rozwiąż równanie. Podaj krotność każdego pierwiastka.
a) x3 + 5x2 + 7x + 3 = 0 c) x4 − 6x3 + 9x2 − 4x = 0
b) x3 + x2 − 8x − 12 = 0 d) x4 − 6x3 + 13x2 − 12x + 4 = 0
TWIERDZENIE
Wielomian stopnia n ma co najwyżej n pierwiastków.
Powyższe twierdzenie jest prostym wnioskiem z twierdzenia Bézouta.
Ćwiczenie 4
Dla wielomianu w podano jego pierwiastki całkowite wraz z krotnością każ-
dego z nich. Czy wielomian ten może mieć jeszcze inne pierwiastki?
a) w(x) = 12 x3 − 72 x + 3, pierwiastki jednokrotne: 1, 2, −3
b) w(x) = 2x3 − x2 − 13x − 6, pierwiastki jednokrotne: −2, 3
46 1. Wielomiany
M2p str. 46 – 31 maja 2016

ZADANIA
1. Rozwiąż równanie. Podaj krotność każdego pierwiastka.

a) (2x + 1)(x2 + x − 6) = 0 e) (x2 − 9)(x + 3)2 = 0
b) (x + 1)2(2x − 4) = 0 f) (x2 − x − 6)(x2 + x − 1) = 0
c) (5 − x)(x2 − 7x + 10) = 0 g) (x2 − 4)2(x4 + 3x3 − 10x2 ) = 0
d) (x2 + 2x − 3)(x − 1)3 = 0 h) (x3 +x2 −12x)(x4 −5x3 +6x2 ) = 0
2. Uzasadnij, że równanie nie ma pierwiastków wielokrotnych.

a) x3 − 5x2 − 2x + 24 = 0 c) 2x3 + 8x2 + 9x + 2 = 0
b) 3x3 + x2 − 12x − 4 = 0 d) x3 + 6x2 + 8x + 15 = 0
3. Rozwiąż równanie. Podaj krotność każdego pierwiastka.

a) x3 − 3x2 − 4x = 0 d) x4 − 4x2 + 4 = 0 g) x3 + 3x2 − 4x = 0
b) x5 − 6x4 + 9x3 = 0 e) x4 + 4x3 + 5x2 = 0 h) 3x4 − 2x3 + x2 = 0
c) x4 − 2x2 + 1 = 0 f) x5 + 4x4 + 4x3 = 0 i) x7 − 16x3 = 0
4. Liczba x0 jest dwukrotnym pierwiastkiem wielomianu w. Wyznacz pozo-

stałe pierwiastki tego wielomianu.
a) w(x) = 3x3 − 11x2 + 8x + 4, x0 = 2
b) w(x) = x4 + 2x3 − 2x2 − 6x − 3, x0 = −1
1
c) w(x) = −12x3 + 16x2 − 7x + 1, x0 = 2
5. Podaj przykład wielomianu, którego jedynymi pierwiastkami są liczby: −3,

2, 4 i którego stopień jest równy: a) 3, b) 4, c) 6.
6. Podaj przykład wielomianu o wyrazie wolnym a0 = 2, który ma tylko

jeden pierwiastek dwukrotny równy 3 i którego stopień jest równy:
a) 2, b) 4, c) 6.
7. Dla jakich wartości parametru a liczba x0 jest dwukrotnym pierwiastkiem

wielomianu w?
a) w(x) = (x + 3)(x2 + ax + 6), x0 = −3
b) w(x) = (2x2 − 7x − 4)(x2 − 4a2 ), x0 = 4
8. Dla jakich wartości parametrów a, b liczba x0 jest dwukrotnym pierwiast-

kiem wielomianu w?
a) w(x) = 6x4 + 8x3 − 8x2 + ax + b, x0 = −1
b) w(x) = x4 − 3x3 + ax2 + bx + 4, x0 = 2
1.11. Pierwiastki wielokrotne 47
M2p str. 47 – 31 maja 2016

*1.12. Wykres wielomianu
Wykresem wielomianu stopnia pierwszego, w(x) = ax + b, jest prosta, a wy-
kresem wielomianu stopnia drugiego, w(x) = ax2 + bx + c, jest parabola.
Dokładne narysowanie wykresu wielomianu wyższego stopnia, bez korzysta-
nia z kalkulatora graficznego lub komputera, może okazać się bardzo praco-
chłonne. Można natomiast sprawnie naszkicować przybliżony kształt wykresu,
gdy znamy pierwiastki wielomianu.
Poniżej przedstawiono wykresy kilku wielomianów trzeciego stopnia.

Wykresy wielomianów o dodatnim współczynniku przy najwyższej potędze.
Y Y Y
1 1 1
O 1 X O 1 X O 1 X
y = x(x + 1)(x − 2) y = x(x − 2)2 y = 32 (x + 1)2 (x − 1)

Wykresy wielomianów o ujemnym współczynniku przy najwyższej potędze.
Y Y Y
1 1 1
O 1 X O 1 X O 1 X
y = −x(x + 1)(x − 2) y = −x(x − 2)2 y = − 23 (x + 1)2 (x − 1)
Zauważ, że wartość wielomianu w pierwiastkach jednokrotnych zmienia się

z dodatniej na ujemną lub odwrotnie. Mówimy, że wielomian zmienia znak.
Natomiast w pierwiastkach dwukrotnych wielomian nie zmienia znaku.
Znak wielomianu w przedziale (a; ∞), gdzie a jest największym pierwiast-

kiem, jest taki sam jak znak współczynnika przy najwyższej potędze.
Wielomian zmienia znak tylko w pierwiastkach krotności nieparzystej.
48 1. Wielomiany
M2p str. 48 – 31 maja 2016

Przykład 1
Naszkicuj wykres wielomianu w(x) = −x(x + 2)(x − 2).
Wielomian w ma tylko pierwiastki jednokrot-
Y
ne: −2, 0 i 2, co oznacza, że zmienia on znak w
w każdym z tych pierwiastków.
−2 O 2 X
Współczynnik przy najwyższej potędze jest
ujemny, więc wielomian w przedziale (2; ∞)
przyjmuje wartości ujemne.
Przykład 2
Naszkicuj wykres wielomianu w(x) = 12 (x − 3)2 (x + 3).
Y
Pierwiastkami wielomianu w są liczby:
−3 – pierwiastek jednokrotny – wielomian
zmienia znak, w
3 – pierwiastek dwukrotny – wielomian
nie zmienia znaku.
−3 O 3 X
Współczynnik przy najwyższej potędze jest
dodatni, więc wielomian w przedziale (3; ∞)
przyjmuje wartości dodatnie.
Ćwiczenie 1
Naszkicuj wykres wielomianu w.
a) w(x) = (x − 3)(x − 1)(x + 2) d) w(x) = −x(x2 + 2x + 1)
b) w(x) = x(x + 3)2 e) w(x) = (1 − x)(x2 + 4x − 5)
c) w(x) = x2 (x − 1) f) w(x) = (2 − x)(x2 + 6x + 9)
Poniżej przedstawiono wykresy kilku wielomianów czwartego stopnia o dodat-

nim współczynniku przy najwyższej potędze.
Y Y Y
1 1 1
O 1 X O 1 X O 1 X
y = x(x + 2)(x + 1)(x − 1) y = 32 x(x − 1)(x + 2)2 y = x2 (x − 2)2
1.12. Wykres wielomianu 49
M2p str. 49 – 31 maja 2016

Poniżej przedstawiono wykresy kilku wielomianów czwartego stopnia o ujem-
nym współczynniku przy najwyższej potędze.
Y Y Y
1 1 1
O 1 X O 1 X O 1 X
y = −x(x + 2)(x + 1)(x − 1) y = − 23 x(x − 1)(x + 2)2 y = −x2 (x − 2)2
Ćwiczenie 2
Poniżej przedstawiono szkice wykresów wielomianów czwartego stopnia, dla
których współczynnik przy najwyższej potędze jest dodatni (a4 > 0).
A Y B Y C Y
O
−1 1 3 X O 1 3 X −1 O 4 X
Dobierz szkic wykresu do każdego z podanych wielomianów:

u(x) = x(x−1)2(x−3), v(x) = (x+1)2(x−4)2, w(x) = x(x+1)(x−1)(x−3).
Ćwiczenie 3
Podaj wzór wielomianu czwartego stopnia o współczynniku a4 = −1, którego
szkic wykresu przedstawiono poniżej.
a) Y b) Y c) Y
−2 O 2 X −2 −1 O 1 2 X −2 O 1 X
50 1. Wielomiany
M2p str. 50 – 31 maja 2016

Ćwiczenie 4
a) w(x) = (x + 3)(x + 1)(x − 2)2 c) w(x) = −(x + 2)(x − 1)(2x2 − 8)
b) w(x) = 2x2 (x − 3)2 d) w(x) = −3x2 (x + 4)(x − 1)
Przykład 3
Naszkicuj wykres wielomianu u(x) = 4x2 (x + 3)2 (x + 1)(x − 2)3 .
Stopień wielomianu: 8
Krotność pierwiastków wielomianu: x1 = 0, x2 = −3, x3 = −1, x4 = 2.
dwukrotny dwukrotny jednokrotny trzykrotny
W pierwiastkach o parzystej krotno- Y u
ści (−3 i 0) wielomian nie zmienia
znaku.
Współczynnik przy najwyższej po- O
tędze jest dodatni, więc wielomian u −3 −1 2 X
w przedziale (2; ∞) przyjmuje war-
tości dodatnie.
Ćwiczenie 5
a) w(x) = (x − 3)(2x + 1)2 (x + 1)3 c) w(x) = −3(x − 5)(x + 1)2 (x − 2)2
b) w(x) = 14 (x − 3)(x + 4)2 (x2 − 9) d) w(x) = −5(x − 1)2(x + 3)2(1 − x2 )
ZADANIA
1. Naszkicuj wykres wielomianu w.
a) w(x) = −(x + 3)(1 + x)(2 − x) c) w(x) = (3 − x)2 (4 − x2 )
b) w(x) = − 12 (x + 3)(−x − 2)2 d) w(x) = 3(x − 4)(x + 2)2 (x + 3)
2. Podaj wzór wielomianu czwartego stopnia o współczynniku a4 = 1, któ-
rego szkic wykresu przedstawiono poniżej.
a) Y b) Y c) Y
O
−3 −1 O 2 X −1 2 X −2 O 2 X
1.12. Wykres wielomianu 51
M2p str. 51 – 31 maja 2016

3. Podaj wzór wielomianu piątego stopnia o współczynniku a5 = −1, którego
szkic wykresu przedstawiono poniżej.
a) Y b) Y c) Y
O O
−3 −2 −1 1X −3 −2 −1 O 1 X −4 −2 X
4. Naszkicuj wykres wielomianu w. Dla jakich argumentów wielomian ten

przyjmuje wartości ujemne?
a) w(x) = (x − 4)2 (x + 3) c) w(x) = (x2 + 6x + 9)2
b) w(x) = (x2 − 5)(x + 2) d) w(x) = −3(x2 − 4)(x − 2)2
5. Naszkicuj wykres wielomianu w. Dla jakich argumentów wielomian ten

przyjmuje wartości nieujemne?
a) w(x) = (x − 2)(x − 3)3(x − 4)4 c) w(x) = 2x(x + 2)(x2 − 4)(3 − x)3
b) w(x) = −x2 (x + 1)2 (x + 2)2 d) w(x) = −7(x2 + 3)(3 − x2)(3 − x)2
6. Dany jest wykres wielomianu w trzeciego stopnia. Naszkicuj wykres wie-

lomianu v(x) = w(−x) i zapisz jego wzór w postaci:
v(x) = a3 x3 + a2 x2 + a1 x + a0
a) b) c)
Y Y Y
w w w
1 1 1
O 1 X O 1 X O 1 X
52 1. Wielomiany
M2p str. 52 – 31 maja 2016

*1.13. Nierówności wielomianowe
Przykład 1
Na rysunku obok przedstawiono szkic wy- Y
kresu wielomianu:
w(x) = x(x + 4)2(x − 2) ++ +++++ – – – +++
−4 O 2 X
Rozwiąż nierówność x(x + 4)2(x − 2) > 0.
Z rysunku odczytujemy, że wielomian w przyjmuje wartości dodatnie dla:
x ∈ (−∞; −4) ∪ (−4; 0) ∪ (2; ∞)
Ćwiczenie 1 Y
Rozwiąż nierówność, korzystając ze szkicu +++ – – – – – +++ – – –
wykresu wielomianu: −2 O 1 3 X
w(x) = − 14 (x + 2)(x − 1)(x − 3)

a) − 14 (x + 2)(x − 1)(x − 3) > 0 b) − 14 (x + 2)(x − 1)(x − 3) 0
Ćwiczenie 2 Y
Rozwiąż nierówność, korzystając ze szkicu + + + + + + – – – – – +++
wykresu wielomianu: −1 O 1 4 X
w(x) = (x + 1)2 (x − 1)(x − 4)

a) (x + 1)2 (x − 1)(x − 4) 0 b) (x + 1)2 (x − 1)(x − 4) < 0
Ćwiczenie 3 Y
Rozwiąż nierówność, korzystając ze szkicu ++++ ++ – – – – – – – –

wykresu wielomianu: −3 −1 O 2 X
w(x) = −(x + 3)2 (x + 1)(x − 2)2

a) −(x + 3)2 (x + 1)(x − 2)2 > 0 c) −(x + 3)2 (x + 1)(x − 2)2 0
b) −(x + 3)2 (x + 1)(x − 2)2 < 0 d) −(x + 3)2 (x + 1)(x − 2)2 0
Ćwiczenie 4
Naszkicuj wykres odpowiedniego wielomianu i rozwiąż nierówność.
a) 3(x − 5)(x + 2)(x + 4) < 0 c) −2(x − 5)(x + 2)2 (x + 4) < 0
4
b) 5 (x + 3)2 (x − 2) 0 d) − 12 (x − 5)2 (x + 2)2 0
1.13. Nierówności wielomianowe 53
M2p str. 53 – 31 maja 2016

Przykład 2
Rozwiąż nierówność x3 − 4x > 0.
Rozkładamy wielomian w(x) = x3 − 4x na czynniki:
w(x) = x3 − 4x = x(x2 − 4) =
Y
= x(x − 2)(x + 2)
Pierwiastkami wielomianu w są liczby: 0, 2
– – – +++++ – – – – – +++
oraz −2. Szkicujemy wykres wielomianu w O
−2 2 X
i odczytujemy zbiór rozwiązań nierówności:
x ∈ (−2; 0) ∪ (2; ∞)
Przykład 3
Rozwiąż nierówność −x4 + x3 + 6x2 0.
Rozkładamy wielomian w(x) = −x4 + x3 + 6x2 na czynniki:
w(x) = −x4 + x3 + 6x2 =
pierwiastkami trójmianu
= −x2 (x2 − x − 6) = x2 − x − 6 są liczby −2 i 3
= −x2 (x + 2)(x − 3)
Pierwiastkami wielomianu w są liczby: 0 (pierwia- Y
stek dwukrotny), −2, 3. Szkicujemy wykres wielo-
mianu w i odczytujemy zbiór rozwiązań nierówno-
ści: – – +++ +++++ – –
−2 O 3 X
x ∈ (−∞; −2 ∪ {0} ∪ 3; ∞)
Ćwiczenie 5
Rozwiąż nierówność.
a) −x3 + 2x2 − x < 0 c) x3 − x2 − x + 1 0 e) 2x3 + x2 − 8x − 4 > 0
b) −x3 + x2 + 6x 0 d) −x4 +10x3 +11x2 > 0 f) 3x3 −2x2 −6x+4 0
Przykład 4
Rozwiąż nierówność x(x + 2)(x2 + x + 3) < 0.
Trójmian x2 + x + 3 jest zawsze dodatni. Zatem możemy obie strony nierów-
ności podzielić przez ten trójmian. Otrzymujemy nierówność x(x + 2) < 0,
której zbiorem rozwiązań jest przedział (−2; 0).
Ćwiczenie 6
a) (x2 + 3x + 4)(x2 + 3x − 4) > 0 b) x3 − 3x2 + x − 3 0
54 1. Wielomiany
M2p str. 54 – 31 maja 2016

Przykład 5
Rozwiąż nierówność x3 − 6x2 + 8x − 3 0.
Szukamy pierwiastków całkowitych wielomianu:
w(x) = x3 − 6x2 + 8x − 3
wśród dzielników jego wyrazu wolnego, czyli wśród liczb: 1, −1, 3, −3.
w(1) = 0, więc 1 jest pierwiastkiem wielomianu w. Wykonujemy dzielenie:
(x3 − 6x2 + 8x − 3) : (x − 1) = x2 − 5x + 3
Obliczamy wyróżnik i pierwiastki trójmianu kwadratowego x2 − 5x + 3:
√ √
5− 13 5+ 13
Δ = 25 − 12 = 13, x1 = , x2 =
2 2
Szkicujemy wykres wielomianu w i odczytujemy Y
– – ++ – – – – – – ++
zbiór rozwiązań nierówności: √ √
√ √ O 5− 13 1 5+ 13 X
2 2
x ∈ −∞; 5−2 13 ∪ 1; 5+2 13
Ćwiczenie 7
Wyznacz pierwiastki wielomianu w, a następnie rozwiąż nierówność w(x) 0.
a) w(x) = x3 + 3x2 + x − 1 c) w(x) = x3 − 2x2 − 2x − 3
b) w(x) = x3 + 8x2 + 17x + 4 d) w(x) = −x4 + 2x3 − 4x2 + 8x
ZADANIA
1. Rozwiąż nierówność.
a) (x2 + 2x + 1)(x2 − 4) > 0 g) x4 − x3 − 2x − 4 0
b) (x2 + x − 2)(2x2 − 3x + 1) > 0 h) 4x3 + 12x2 − x − 3 > 0
c) x4 < 8x i) x3 + 6x2 + 6x > −5
d) x4 8x2 j) −x3 + 2x2 + 4x > 3
e) −x3 + 2x2 + 4x 0 k) x3 − 6x2 + 12x 8
f) x4 − x2 + 24 12(x2 − 1) l) 2x3 − 3x2 − 10x + 15 0
2. Wyznacz dziedzinę funkcji f .

√ √ √
a) f (x) = x3 − 4x2 c) f (x) = x3 + x2 − x3 − 16x
√
b) f (x) = √ 6 d) f (x) = x3 − 7x2 + 12x + √x41−16
x3 −4x
3. Wyznacz zbiory A ∩ B i A \ B.
a) A = {x ∈ R : x3 − 4x > 0}, B = {x ∈ R : x3 − x2 − 9x + 9 0}
b) A = {x ∈ R : x4 − 16x2 < 0}, B = {x ∈ R : x4 − 5x2 + 4 0}
M2p str. 55 – 31 maja 2016

4. Rozwiąż nierówność f (x) > g(x).
a) f (x) = x3 − 4x, g(x) = 4x3 + 8x2
b) f (x) = x4 + x3 , g(x) = 3x − x2
c) f (x) = 2x3 − 4x2 + 3x, g(x) = x2
5. Rozwiąż nierówność, korzystając z zamieszczonych poniżej wykresów.

a) x4 x2 b) x5 x3
Y Y
y = x4 y = x5
1 1
y = x2 y = x3
O 1 X O 1 X
6. Naszkicuj w jednym układzie współrzędnych wykresy funkcji f i g, a na-

stępnie odczytaj zbiór rozwiązań nierówności f (x) g(x).
a) f (x) = x3 , g(x) = x b) f (x) = x3 , g(x) = x2
7. Dla jakiej wartości parametru m liczba a jest miejscem zerowym funkcji f ?

Rozwiąż nierówność f (x) 0 dla wyznaczonej wartości m.
a) f (x) = x3 − x2 + mx + 4, a = 1
b) f (x) = x3 + 3x2 + mx − 4, a = −2
c) f (x) = (2 − 3m)x3 − 2x2 + x − 2, a = −1
d) f (x) = x3 + (m2 − 4)x2 − 7x − 6, a = 3
Y
8. Na rysunku obok przedstawiono wykres
wielomianu u czwartego stopnia oraz wy- w 1
kres trójmianu w. Odczytaj z rysunku
zbiór rozwiązań nierówności. O 1 X
a) u(x) − w(x) < 0
b) u(x) · w(x) > 0
c) u(x) · w(x) 0
u
56 1. Wielomiany
M2p str. 56 – 31 maja 2016

Nierówności wielomianowe można również rozwiązywać, tworząc tak zwa-
ną siatkę znaków. W tym celu należy doprowadzić nierówność do postaci,
w której po jednej stronie znajdzie się wielomian rozłożony na czynniki,
a po drugiej stronie – zero. Na przykład:
(x + 4)(x − 1)(x − 3) < 0
Następnie należy określić znaki czynników w przedziałach wyznaczonych
przez pierwiastki wielomianu.
x < −4 −4 −4 < x < 1 1 1<x<3 3 x>3
x+4 − 0 + + + + +
x−1 − − − 0 + + +
x−3 − − − − − 0 +
iloczyn − 0 + 0 − 0 +
Z ostatniego wiersza tabeli odczytujemy, że nierówność zachodzi dla:

x ∈ (−∞; −4) ∪ (1; 3)
9. Rozwiąż nierówność, korzystając z siatki znaków.

a) x(2x + 1)(x + 6) < 0 e) x3 + 3x2 − 4 > 0
b) (2 − 3x)(x2 − 2) 0 f) x3 + 3x2 − 9x − 27 0
c) (x2 − 4)(x − 3)2 > 0 g) x3 − 7x − 6 < 0
d) x4 − 5x3 + 4x2 0 h) (x2 − 4)(x2 + x − 12) 0
10. Aby rozwiązać nierówność (x+2)(x+1)(x−3) 0, uczeń sporządził siatkę

znaków. Trzy znaki w tabeli wpisane są błędnie. Wskaż błędy i podaj zbiór
rozwiązań nierówności.
x < −2 −2 −2 < x < −1 −1 −1 < x < 3 3 x>3

x+2 − 0 + + − + +
x+1 − − − 0 + + +
x−3 − − − − − 0 +
iloczyn + 0 + 0 + 0 +
M2p str. 57 – 31 maja 2016

Powierzchnie Z
Funkcja ƒ dwóch zmiennych

to funkcja, której argumentami
są pary liczb rzeczywistych
(x, y), a wartościami − liczby
rzeczywiste z.
Wykres funkcji ƒ dwóch zmiennych

o równaniu z = ƒ(x,y) jest powierzchnią Y
trójwymiarową.
Wielomiany
Funkcja dwóch zmiennych może być X
wielomianem. Na rysunku przedstawiono
fragment wykresu funkcji określonej
równaniem:
ƒ(x,y) = x 2 + y 2 Zwróć uwagę, że przekrój tej paraboloidy
płaszczyzną OXZ jest parabolą o równaniu
Taka powierzchnia nosi nazwę paraboloidy z = x2, a przekrój płaszczyzną OYZ
obrotowej. – parabolą o równaniu z = y2.
Oto inne przykłady powierzchni, które w odpowiednio dobranym układzie współrzędnych można
opisać za pomocą wielomianu dwóch zmiennych.
ƒ(x,y) = xy 3 – x 3y ƒ(x,y) = x 4y 2 – 10x 2y 2 – y 2

Róg Gabriela
Jeżeli fragment hiperboli y = 1x dla x ⩾ 1 obrócimy wokół osi OX, otrzymamy powierzchnię
o szczególnej własności: objętość bryły ograniczonej tą powierzchnią oraz
płaszczyzną x = 1 jest skończona i równa π,, ale pole powierzchni tej bryły
jest nieskończone.
y 2 + z 2 = ( 1x )
2
Nazwa „róg Gabriela” nawiązuje

do instrumentu, z którym
często przedstawia się
archanioła Gabriela.
Sfera
Na rysunku przedstawiono sferę (powierzchnię kuli)
o środku (0, 0, 0) i promieniu 1, daną równaniem:
x2 + y2 + z2 = 1
Zwróć uwagę, że nie jest ona Z
wykresem funkcji (dlaczego?).
Natomiast górna półsfera
o równaniu:
z = √ 1 – x2 – y2
i dolna półsfera
o równaniu: X
z = – √ 1 – x2 – y2
są wykresami funkcji
dwóch zmiennych.
*1.14. Wielomiany – zastosowania
Ćwiczenie 1
Dany jest prostopadłościan o krawędziach długości 5 cm, 6 cm i 8 cm. Każdą
jego krawędź zwiększono o x cm. Wyznacz x, jeśli wiadomo, że objętość pro-
stopadłościanu wzrosła o 320 cm3 .
Ćwiczenie 2
Z prostokątnego arkusza kartonu o wymiarach
x x
30 cm na 40 cm wycięto w narożnikach kwa-
x x
draty o bokach długości x cm, a następnie skle-
jono i otrzymano otwarte pudełko.
x x
a) Wyznacz wielomian V zmiennej x opisujący
x x
objętość otrzymanego pudełka. Określ dziedzinę
tej funkcji. Y
b) Na rysunku obok przedstawiono wykres wie- 4000
lomianu y = V (x). Na podstawie tego wykresu 3000
podaj przybliżone wymiary pudełka o najwięk-
2000
szej objętości.
1000
c) Sprawdź, czy spełniona jest nierówność:
V (10) > V (2,5) O 5 10 15 20 X
Ćwiczenie 3
Z kwadratowego arkusza kartonu o boku 12 dm wycięto w narożnikach kwa-
draty o bokach x dm, a następnie sklejono i otrzymano otwarte pudełko.
a) Wyznacz wielomian V zmiennej x opisujący objętość
x x
otrzymanego pudełka. Określ dziedzinę tej funkcji.
x x
b) Przerysuj poniższą tabelę do zeszytu i ją uzupełnij.
x 1 2 3 4 5
x x
V (x) 100 ? ? ? 20 x x
Ćwiczenie 4 Y
Na rysunku obok przedstawiono wykres funkcji 120
y = V (x) z ćwiczenia 3.
64
a) Odczytaj z wykresu przybliżone rozwiązanie 40
nierówności V (x) 64 dla x ∈ (0; 6).
O 1 2 3 4 5 6 X
b) Rozwiąż nierówność V (x) 64 dla x ∈ (0; 6).
60 1. Wielomiany
M2p str. 60 – 31 maja 2016

ZADANIA
1. W prostopadłościanie, którego podstawą jest kwadrat o boku x dm, suma
długości wszystkich krawędzi jest równa 40 dm.
a) Wyznacz wielomian zmiennej x opisujący objętość tego prostopadło-
ścianu. Określ dziedzinę tej funkcji.
b) Dla jakich wartości x objętość tego prosto-
(x − 0,5) dm 0,5 dm
padłościanu jest większa od 36 dm3 ?
2. Do akwarium (rysunek obok) wlano wodę do
wysokości (x−0,5) dm. Podaj wymiary akwa-
rium, jeśli wiadomo, że wlano do niego 112 l
dm
wody.
x
2x dm
3. Podstawą domku dla lalek jest prostokąt o ob-
wodzie 32 dm (rysunek obok). Wysokość domku
w najwyższym punkcie wynosi 5 dm.
a) Wyraź objętość domku V jako funkcję zmien- x
nej x. Określ dziedzinę tej funkcji. 2x
b) Dla jakiej wartości x objętość domku jest równa 240 dm3 ?
Y
300
200
y = V (x)
100
X
O 1 8
4. Wyznacz wielomian V zmiennej x opisujący objętość prostopadłościennego

klocka o wymiarach 2x cm × 2x cm × (7 − x) cm. Określ dziedzinę tej
funkcji.
a) Przerysuj poniższą tabelę do zeszytu i ją uzupełnij.
Y
1 3 5
x 2 1 2 2 2 200
V (x) ? ? ? ? ?
100
b) Oblicz pole powierzchni całkowitej y = V (x)
tego klocka, jeśli wiadomo, że jego ob-
O 1 7 X
jętość jest równa 0,2 dm3 .
1.14. Wielomiany – zastosowania 61
M2p str. 61 – 31 maja 2016

1.15. Zagadnienia uzupełniające
Metody przybliżone rozwiązywania równań wielomianowych
Dokładne rozwiązanie równań wielomianowych może być bardzo skompli-

kowane lub (w przypadku równań stopnia wyższego niż czwarty) niemoż-
liwe. W praktyce często stosuje się metody przybliżone.
TWIERDZENIE
Jeśli dla wielomianu w oraz liczb x1 < x2 liczby w(x1 ) i w(x2 ) są

różnych znaków, to wielomian ten ma pierwiastek x0 ∈ (x1 ; x2 ).
Wykres wielomianu w(x) = x3 − 6x2 + 11x − 4 (rysunek Y

obok) otrzymano na podstawie tabeli.
1 3 5 7 w
x 0 2 1 2 2 2 3 2
1 19 13 31 1
w(x) −4 8 2 8 2 8 2 8
O 1 X
Z wykresu odczytujemy, że wielomian ten ma pierwia-
stek x0 ∈ (0; 12 ). Aby otrzymać wartość pierwiastka z lep-
szym przybliżeniem, sporządzamy tabelę:
x 0,25 0,3 0,35 0,4 0,45 0,5
Y
w(x) −1,609 −1,213 −0,842 −0,496 −0,174 0,125 0,5
Wartości wielomianu w tabeli są przybliżone. O 0,1 X

w(0,45) < 0 oraz w(0,5) > 0, więc istnieje pierwiastek −1
x0 ∈ (0,45; 0,5). Przyjmując x0 za środek tego prze-
działu, otrzymujemy x0 ≈ 0,475 z dokładnością do 0,025.
1. Dany jest wielomian w(x) = −2x3 + 3x2 + 1.

a) Przerysuj poniższą tabelę do zeszytu i ją uzupełnij, a następnie naszki-
cuj wykres wielomianu w dla x ∈ −1; 2.
x −1 − 12 0 1
2 1 1 21 2
w(x) ? ? ? ? ? ? ?
b) Oblicz wartości wielomianu w dla x ∈ {1,6; 1,7; 1,8} i na tej podstawie

podaj jego pierwiastek z dokładnością do 0,05.
62 1. Wielomiany
M2p str. 62 – 31 maja 2016

Rozpatrzmy wielomian w(x) = x3 − 2x2 − x + 1.
Dla x = 0 mamy w(0) = 1 > 0, a dla x = 1 mamy
w(1) = −1 < 0. Oznacza to, że wielomian w ma pier- 0 1
wiastek x0 ∈ (0; 1).
Obliczamy w( 12 ) = 0,125. Mamy w( 12 ) > 0 i w(1) < 0, 0 1 1
więc istnieje pierwiastek x0 ∈ ( 12 ; 1). 2
Obliczamy w( 34 ) ≈ −0,4531. Mamy w( 12 ) > 0 oraz 1 3

0 1
w( 34 ) < 0, więc istnieje pierwiastek x0 ∈ 12 ; 34 . 2 4
Przyjmując x0 za środek przedziału 12 ; 34 , otrzymu- 1 5 3

0 1
jemy x0 ≈ 58 z dokładnością do 0,125. 2 8 4
Powyższa metoda, zwana metodą bisekcji, pozwala wyznaczyć pierwia-

stek wielomianu z dowolną dokładnością (patrz własność Darboux [czyt.
darbu], s. 282).
2. Dla wielomianu w(x) = x3 − 4x2 + 3x + 1 zachodzą nierówności w(1) > 0,

w(2) < 0 (sprawdź). Zatem istnieje pierwiastek x0 ∈ (1; 2). Stosując me-
todę bisekcji, wyznacz x0 z dokładnością do 0,05.
Aby wyznaczyć przybliżone rozwiązanie rów-

nania wielomianowego, można skorzystać
z kalkulatora graficznego. Na rysunku obok
przedstawiono wykres wielomianu:
w(x) = x3 − 4x2 + 3x + 2,05
otrzymany na ekranie kalkulatora graficz-
nego. Jednym z pierwiastków tego wielo-
mianu jest liczba x1 ∈ (−1; 0).
W celu sprawdzenia, czy wielomian w ma jeszcze inne pierwiastki, można
powiększyć fragment wykresu. Na rysunkach poniżej przedstawiono dwa
kolejne powiększenia. Pozwalają one wyznaczyć przybliżenia dwóch pozo-
stałych pierwiastków wielomianu w: x2 ≈ 2,06 i x3 ≈ 2,36.
x = 2,364612, y = −0,000256
1.15. Zagadnienia uzupełniające 63
M2p str. 63 – 31 maja 2016

Schemat Hornera
Schemat Hornera (William Horner, angielski matematyk, żył w latach

1786 –1837) pozwala na szybkie wykonywanie dzielenia wielomianu przez
dwumian postaci x − a.
Podzielmy najpierw w tradycyjny sposób wielomian 5x3 − 7x2 + 3x − 3
przez dwumian x − 2:
(5x3 − 7x2 + 3x − 3) : (x − 2) = 5x2 + 3x + 9
5x3 − 10x2
3x2 + 3x − 3
3x2 − 6x
9x − 3
9x − 18
15
Wykonujemy teraz to samo dzielenie, korzystając ze schematu Hornera.
Zwróć uwagę na liczby zaznaczone tymi samymi kolorami.
Przygotowujemy i wykonujemy
schemat: 2 5 −7 3 −3 działania: 2 5 −7 3 −3
+ + +
10 6 18
·2
·2
·2
5 5 3 9 15
2
Ze schematu odczytujemy iloraz 5x + 3x + 9 i resztę 15.
3. Wykonaj w sposób tradycyjny dzielenie (3x4 − 10x3 − 29x + 2) : (x − 4).

Porównaj zapis tego dzielenia z podanym niżej zapisem dzielenia wyko-
rzystującym schemat Hornera.
zwróć uwagę na
4 3 −10 0 −29 2 współczynnik 0 przy x2
12 8 32 12
3 2 8 3 14
Iloraz jest równy 3x3 + 2x2 + 8x + 3, a reszta 14.
4. Wykonaj dzielenie wielomianów, korzystając ze schematu Hornera.

a) (6x3 + 3x2 + 10x + 9) : (x − 3) d) (x3 − 6x2 + 8x − 15) : (x − 4)
b) (x4 − 6x3 + 6x2 + 7x − 8) : (x − 2) e) (8x3 + 27) : (x + 2)
c) (2x3 + 4x2 − 10x − 9) : (x + 2) f) (x3 + 27) : (x + 3)
64 1. Wielomiany
M2p str. 64 – 31 maja 2016

Zestawy powtórzeniowe
Zestaw I
1. Dane są wielomiany w(x) = x3 − 1 i p(x) = 2x2 + 4x + 1. Wyznacz

wielomian u i podaj jego stopień.
x4
a) u(x) = 2w(x) + (1 − x)p(x) b) u(x) = [w(x)]2 − 2
p(x)

a) w(x) = 3x4 − 3x2 d) w(x) = 5x5 − 10x3 + 5x
b) w(x) = 2x3 + 4x2 + 2x e) w(x) = −3x5 + 30x3 − 75x
c) w(x) = x6 + 7x5 + 6x4 f) w(x) = 32x6 − 16x4 + 2x2
3. Oblicz współczynniki p i q wielomianu w, jeśli w(−1) = 4 i w(0) = 3.

q
a) w(x) = x3 + (p − q)x2 − 4x + 2
b) w(x) = −px3 + 3x2 + p − 6q
a) 5x2 + 2x4 + x3 = 0 d) 20x6 + x5 = x4
b) −2x3 − 6x2 + 8x = 0 e) 4x5 + x3 = 4x4
c) x5 − 7x4 + 12x3 = 0 f) x4 = 2x6 + x5
5. Dla jakich wartości parametru m liczba a jest pierwiastkiem wielomianu w?

a) w(x) = x3 + (2m − 1)x2 − 3x + 7, a = 2
b) w(x) = −x3 + mx2 − mx + 5, a = 3
c) w(x) = x3 + 3x2 + (m2 − 2m)x + 2, a = −2
6. Rozwiąż
1 3 równanie. Ile pierwiastków tego równania należy do przedziału
−2; 2 ?
a) x3 − 2x2 + x − 2 = 0 e) 81x3 − 9x2 − 9x + 1 = 0
b) x3 + 5x2 − x − 5 = 0 f) x4 + x3 − 8x − 8 = 0
c) 2x3 + x2 − 8x − 4 = 0 g) 8x4 + x3 + 64x + 8 = 0
d) x3 − x2 − 9x + 9 = 0 h) 4x5 − x3 − 4x2 + 1 = 0
7. Rozłóż wielomian w na czynniki i podaj jego pierwiastki.

a) w(x) = x3 − 2x2 − 2x + 4 d) w(x) = 125x3 − 27
b) w(x) = x4 + x3 − 4x2 − 4x e) w(x) = 8x4 + 27x
c) w(x) = 5x3 + x2 − 15x − 3 f) w(x) = −14x3 + 7x
Zestawy powtórzeniowe 65
M2p str. 65 – 31 maja 2016

8. Niech w(n) = n(n+1)(n+2)(n+3)+1.
Iloczyn czterech kolejnych liczb
a) Wykaż, że w(n) = (n(n + 3) + 1)2 . naturalnych powiększony o 1 jest
b) Oblicz: kwadratem liczby naturalnej, np.:
√
7 · 8 · 9 · 10 + 1 1 · 2 · 3 · 4 + 1 = 25 = 52
oraz 2 · 3 · 4 · 5 + 1 = 121 = 112
√
100 · 101 · 102 · 103 + 1 3 · 4 · 5 · 6 + 1 = 361 = 192
Nie korzystaj z kalkulatora.
9. Uzasadnij, że dla każdej liczby naturalnej n liczba:

a) n4 + 2n3 + n2 jest podzielna przez 4,
b) n3 − n jest podzielna przez 6.
Zestaw II
1. Wyznacz iloraz i resztę z dzielenia wielomianu w przez dwumian p.

a) w(x) = x3 + x + 1, p(x) = x − 3
1
b) w(x) = x4 + x2 + 1, p(x) = x + 2
c) w(x) = 2x4 − x3 − x2 − x + 6, p(x) = x − 1
2. Przedstaw wielomian w w postaci w(x) = (x + 2)p(x) + r.

a) w(x) = x3 + 2x c) w(x) = 4x4 + 8x3 − x2 − 2x
b) w(x) = x3 + 2x2 + x + 1 d) w(x) = x3 + 3x2 − 9x − 2
3. Oblicz resztę z dzielenia wielomianu w przez dwumian q.

a) w(x) = 7x4 − x3 + 1, q(x) = x − 1
b) w(x) = 2x3 + 6x2 − 8, q(x) = x + 2
c) w(x) = −x5 + 3x2 + 10x, q(x) = x − 2
4. Liczba a jest pierwiastkiem równania. Wyznacz jego pozostałe pierwiastki.

a) x3 − 5x2 − 2x + 24 = 0, a = −2 c) x3 + 3x2 − 3x − 1 = 0, a = 1
b) x3 − 2x2 − 9x + 4 = 0, a = 4 d) x4 − 6x2 + 9x = 0, a = −3

a) w(x) = x3 + x − 2 e) w(x) = x3 − 4x − 15
b) w(x) = 2x3 − x2 − 1 f) w(x) = x3 + 2x2 − 7x + 4
c) w(x) = x3 + x2 − x − 1 g) w(x) = x3 + 2x2 − 11x − 12
d) w(x) = x3 + 2x2 − 11x + 6 h) w(x) = x4 + 6x3 + 11x2 + 6x
66 1. Wielomiany
M2p str. 66 – 31 maja 2016

a) x3 − 6x2 + 11x − 6 = 0 c) x3 + 5x2 + 8x + 6 = 0
b) x3 − 6x2 − 5x − 14 = 0 d) x3 − x2 − 3x − 9 = 0
a) 9x4 − 6x2 + 1 = 0 d) x5 − 2x4 − 6x3 + 12x2 = 18 − 9x
b) x4 − 5x2 + 4 = 0 e) 4x4 + 4x3 − 9x2 = x − 2
c) x4 + x3 + x2 − 3x = 0 f) 24x3 − 26x2 + 9x − 1 = 0
8. Dla jakich wartości parametru a wielomian w jest podzielny przez dwu-
mian q?
a) w(x) = (a + 1)x3 − x + a3 , q(x) = x − 1
b) w(x) = x3 − 6x − 3a, q(x) = x − a
9. Wyznacz wartość parametru a, dla której reszta z dzielenia wielomianu
w(x) = x3 + ax − 3 przez dwumian:
a) x − 1 jest równa 4, b) x + 2 jest równa 5.
10. Dla jakiej wartości parametru a wielomiany u i w są równe?
a) u(x) = (ax − 1)(ax + 2), w(x) = 9x2 − 3x − 2
b) u(x) = (x2 − a)(ax + 1), w(x) = 2x3 + x2 − 4x − 2
c) u(x) = −x3 + (a3 + a)x + 1, w(x) = ax3 − 2x + a2
a) (x + 1)(x2 − 5x + 6) > 0 d) (x − 3)2 (x2 − 6x + 8) 0
b) (x2 − 1)3 (x2 − 2x + 1) 0 e) (x2 − 1)(7 − x)(1 − x) 0
c) (−x2 + x + 2)(x2 − 4x − 5) 0 f) (6 − x)2 (x − 3)(x + 5) 0
a) x4 + x3 + 8x + 8 < 0 d) (x − 3)(x2 − 4) + 3x2 9x
b) x3 − 2x2 + 2x − 1 > 0 e) (x − 1)3 + 2x2 4x + 1
c) x3 − 6x x − 6 f) 2x3 − 5x2 − x + 6 < 0
13. Wykaż, że jeśli wielomian trzeciego stopnia w(x) = ax3 + bx2 + cx + d
można przedstawić w postaci iloczynu czynników liniowych:
w(x) = a(x − x1 )(x − x2 )(x − x3 )
to zachodzą związki:
c
x1 + x2 + x3 = − b , x1 · x2 · x3 = − d , x1 · x2 + x1 · x3 + x2 · x3 =
a a a
Są to wzory Viète’a [czyt. vjeta] dla wielomianu trzeciego stopnia.
M2p str. 67 – 31 maja 2016

Zestaw III
Rozwiąż zadania i zapisz odpowiedzi w zeszycie. W każdym zadaniu tylko
jedna odpowiedź jest prawidłowa.
1. Jeśli w(x) = 2x2 − 6 i u(x) = −x3 + 4x + 2, to f (2) = 4 dla:

A. f (x) = w(x) + 2u(x), C. f (x) = w(x) · u(x),
B. f (x) = 2w(x) − u(x), D. f (x) = w(x) · (u(x) + 2).
2. Która para punktów należy do wykresu wielomianu w(x) = x3 − x2 + 6?

A. A1 (−1, 4), A2 (1, 4) C. C1 − 12 , 5 58 , C2 12 , 6 18

B. B1 (2, 8), B2 (−2, 6) D. D1 − 32 , 38 , D2 32 , 7 18
√ 3
3. Dany jest wielomian w(x) = (2 − x)3 · 2x − 1 . Współczynnik przy
najwyższej potędze tego wielomianu jest równy:
√ √ √ √
A. −8 2, B. −2 2, C. 2 2, D. 8 2.
√
4. Pierwiastkiem wielomianu w(x) = x3 − 4 + 2 3 x jest liczba:
√ √ √ √
A. − 3, B. 3, C. 1 − 3, D. 1 + 3.
5. Liczby −3, 1 są jedynymi pierwiastkami równania:

A. x3 + 2x2 = 3x, C. (x − 1)2(x2 + 6x + 9) = 0,
B. x3 + 3x2 − x − 3 = 0, D. (x2 − 1)(x + 3)2 = 0.
Y w
6. Na rysunku przedstawiono wykres wielomianu w
trzeciego stopnia. Największa wartość tego wielo- 1
mianu w przedziale −1; 6 wynosi: O 1 3 X
A. 13,5, C. 12,5,
B. 13, D. 12.
7. Ile liczb całkowitych spełnia nierówność (x+1)(x+2)2(x+3)3(x+4)4 < 0?

A. 0 B. 4 C. 7 D. 10
8. Zbiorem rozwiązań nierówności (x2 − 4)(4 − x)2 0 jest:

A. −2; 2, C. −2; 2 ∪ {4},
B. −2; 4, D. (−∞; −2 ∪ 2; ∞).
9. Liczby: x1 , x2 , x3 są pierwiastkami wielomianu 2x3 + bx2 + cx + d = 0.

Wynika stąd, że suma x1 + x2 + x3 jest równa:
A. 2b, B. − 2b , C. 2(b + c + d), D. − (b+c+d)
2 .
68 1. Wielomiany
M2p str. 68 – 31 maja 2016

2 Funkcje wymierne
Superszybkie japońskie pociągi sieci Shinkansen jeżdżą z prędkościami do 300 km/h,

chociaż ich prędkości maksymalne są często dużo większe – powyżej 500 km/h.
Czas potrzebny na przebycie pewnej t[h]

ustalonej odległości jest tym mniejszy, 6
im większa jest prędkość, z jaką się po- 5

ruszamy. Na wykresie obok przedstawio- 4
no zależność między prędkością a cza- 3 t= 360
v
sem potrzebnym do przebycia odległości 2
360 km. Prędkość i czas (potrzebny do 1
przebycia określonej drogi) to wielkości
odwrotnie proporcjonalne. O 30 60 90 120 150 180 v[km/h]
M2p str. 69 – 31 maja 2016

2.1. Proporcjonalność odwrotna
Przykład 1
W tabeli podano, ile kilogramów jabłek
możemy kupić za 10 zł w zależności od
ceny za jeden kilogram.
Cena 2 zł 2,5 zł 4 zł 5 zł
Ilość 5 kg 4 kg 2,5 kg 2 kg
Im wyższa cena, tym mniej kilogramów jabłek możemy kupić. Cena za kilo-
gram i liczba kilogramów (przy stałej kwocie 10 zł) są wielkościami odwrotnie
proporcjonalnymi.
Y
Przykład 2
C1
Rozpatrzmy prostokąty o bokach długo- D1
ści x i y oraz polu równym 6. Między dłu-
gościami boków tych prostokątów zacho-
dzi związek x · y = 6. Możemy to zapisać D2
C2
w postaci: C3
6 D3
y= C4 y= 6
x D4 x
Im większa długość x, tym mniejsza dłu-
gość y. Długości x i y są odwrotnie pro- O B1 B2 B3 B4 X
porcjonalne. Pola prostokątów: OB1 C1 D1 , OB2 C2 D2 ,
OB3 C3 D3 i OB4 C4 D4 są równe 6.
Ćwiczenie 1
Rozpatrzmy prostokąty o bokach długości x i y oraz polu równym 9. Przerysuj
do zeszytu i uzupełnij tabelę, w której podano zależność między x i y. Zaznacz
w układzie współrzędnych punkty (x, y).
x 1 1,5 2 3 4,5 6 9 12
y ? ? ? 3 ? ? ? ?
DEFINICJA
Funkcję postaci y = xa , gdzie a > 0 i x ∈ R+ , nazywamy proporcjonalno-
ścią odwrotną, wielkości x i y – odwrotnie proporcjonalnymi, a liczbę a
– współczynnikiem proporcjonalności.
Wzór proporcjonalności odwrotnej możemy też zapisać w postaci x · y = a.
70 2. Funkcje wymierne
M2p str. 70 – 31 maja 2016

Zależność między czasem t, potrzebnym na pokonanie drogi s, a średnią
prędkością v wyraża się wzorem s = v · t.
t[h]
Przykład 3
Zależność między czasem t, potrzebnym 5
na przebycie drogi 120 km, a średnią 4
prędkością v opisuje wzór t = 120
v . 3
120
2 t= v
v [km/h] 30 40 60 80 90
1
t [h] 4 3 2 1 12 1 31
O 20 40 60 v[km/h]
Ćwiczenie 2
Zależność między czasem t, potrzebnym na pokonanie drogi 180 km, a średnią
prędkością v opisuje wzór t = 180
v
. Przerysuj poniższą tabelę do zeszytu i ją
uzupełnij, a następnie naszkicuj wykres tej zależności.
v [km/h] 30 40 50 60 80 90 120
t [h] ? ? ? ? ? ? ?
ZADANIA
1. Podaj wzór proporcjonalności odwrotnej √ y√= ax , jeśli do
√ jej wykresu
√ √ należy
√
punkt: a) P ( 12 , 13 ), b) P ( 35 , 25), c) P ( 2, 3), d) P ( 7 − 6, 7 + 6).
2. Dla jakich wartości parametru k punkt P należy do wykresu funkcji y = 20 ?
1 1
√ 1 2 x
a) P 1 4 , k b) P k, 2 7 c) P 10k, 2 2 d) P 3 3 , k + 2
3. Wielkości x i y są odwrotnie proporcjonalne. Podaj wzór tej proporcjonal-
ności, a następnie przerysuj do zeszytu i uzupełnij poniższą tabelę.
a)
x 0,5 1 1,5 2 2,5 3 ? ? ?
y ? ? ? ? 2,4 ? 1,5 1 0,5
b)
x 0,5 1 1,5 2 ? 4 ? 6 ?
y ? ? ? ? 5 3,75 3 ? 1,5
4. Czy wielkości x i y są odwrotnie proporcjonalne?

a) b)
x 2,5 4 6 x 2,5 4 5
y 24 15 12 y 6 3,75 3
2.1. Proporcjonalność odwrotna 71
M2p str. 71 – 31 maja 2016

5. Na rysunku obok przedstawiono wykres Y
funkcji f (x) = 60
x , gdzie x > 0. Podaj
6
wszystkie punkty o obu współrzędnych cał- f
5
kowitych należące do wykresu tej funkcji.
4
a
6. Dana jest funkcja f (x) = gdzie x > 0. Ile
x
, 3
punktów o obu współrzędnych całkowitych 2
należy do wykresu funkcji f , jeśli: 1
a) a = 13, b) a = 16, c) a = 36? O 10 30 50 70 X
24
7. Sporządź odpowiednią tabelę i naszkicuj wykres funkcji f (x) = x
, której
dziedziną jest zbiór {2, 3, 4, 6, 8}.
8. Rozważmy n-kąty foremne o obwodzie równym 12. Sporządź odpowiednią

tabelę i naszkicuj wykres funkcji opisującej zależność długości boku n-kąta
od liczby boków dla n 12. Podaj dziedzinę tej funkcji.
9. Instalacja doprowadzająca wodę do basenu składa się z dziewięciu rur

z zaworami o takiej samej przepustowości. Naszkicuj wykres funkcji, która
liczbie odkręconych zaworów przyporządkowuje czas całkowitego napeł-
nienia basenu, wiedząc, że przy czterech odkręconych zaworach będzie on
napełniony w ciągu 4 12 godziny.
10. Czy opisane wielkości są odwrotnie propor- Wielkości x i y nazywamy

cjonalne, czy wprost proporcjonalne? wprost proporcjonalnymi,
a) Długości przyprostokątnych trójkąta pro- gdy y = ax dla pewnej
stokątnego o ustalonym polu P . stałej a > 0.
b) Obwód i promień okręgu.
c) Długości przekątnych rombu o ustalonym polu P .
d) Długość przekątnej kwadratu i jego obwód.
11. Pewien kierowca ma zwyczaj tankowania benzyny za stałą kwotę 60 zł. Na
wykresie pokazano zależność między ceną benzyny a liczbą zatankowanych
litrów paliwa. benzyna [l]
a) O ile więcej litrów benzyny może za-
tankować ten kierowca przy cenie 5 zł 30
za litr niż przy cenie 5,20 zł za litr?
* b) Kilka lat temu benzyna kosztowała 20
x zł za litr. Po wzroście ceny o 10 gro-
szy kierowca ten kupował o jeden litr 10
benzyny mniej. Oblicz x. 2 3 4 cena [zł]
M2p str. 72 – 31 maja 2016

a
2.2. Wykres funkcji f (x ) = x
Funkcja f (x) = x1 jest określona dla x ∈ R \ {0}. Sporządzamy tabelę wartości
funkcji f , a następnie szkicujemy jej wykres.
x −4 −2 −1 − 12 − 14 1
4
1
2
1 2 4
f (x) − 14 − 12 −1 −2 −4 4 2 1 1
2
1
4
Wykres funkcji f (x) = xa , gdzie a = 0, oraz Y

każdą krzywą powstałą z tego wykresu przez
przesunięcie równoległe nazywamy hiperbolą. f (x) = 1
x
Własności funkcji f (x) = x1 :

a) dla x < 0 funkcja f przyjmuje wartości 1
ujemne (f (x) < 0), natomiast dla x > 0
O 1 X
– przyjmuje wartości dodatnie (f (x) > 0),
b) funkcja f nie ma miejsc zerowych,
c) funkcja f jest malejąca w przedziałach
(−∞; 0) i (0; ∞).
1
Uwaga. Zauważ, że funkcja f (x) = x nie jest ma- Hiperbola składa się z dwóch
lejąca w zbiorze (−∞; 0) ∪ (0; ∞). gałęzi.
Zauważmy, że wykres funkcji f (x) = x1 „zbliża się” do prostej poziomej y = 0
i do prostej pionowej x = 0. O takich prostych mówimy, że są asymptotami
wykresu funkcji. Proste poziome nazywamy asymptotami poziomymi, proste
pionowe – asymptotami pionowymi.
Ćwiczenie 1 Y
Na rysunku obok przedstawiono jedną ga- f
łąź hiperboli f (x) = x4 .
A 12 , ?
a) Podaj brakujące współrzędne punktów:
A, B, C, D i E.
b) Sporządź odpowiednią tabelę i naszki-
cuj obie gałęzie tej hiperboli. B( ? , 4)
Ćwiczenie 2 C( ? , 2)
Sporządź odpowiednią tabelę i naszkicuj D( ? , 1) E(8, ? )
wykres funkcji f .
2 3 8 O X
a) f (x) = b) f (x) = c) f (x) =
x x x
a
2.2. Wykres funkcji f (x) = x
73
M2p str. 73 – 31 maja 2016

Ćwiczenie 3 Y
Na rysunku obok przedstawiono wy-
1
kresy funkcji: f (x) = 2x , g(x) = x2 ,
4 6
h(x) = x oraz k(x) = x . 1
a) Dobierz wzór do każdego wykresu.
O 1 X
b) Do których
2 hiperbol
1 należą
punkty:
1
A(2,
23), B 3
, 3 , C 4, 8
, D −4, − 2
,
E − 3 , −6 ?
Aby naszkicować wykres funkcji g(x) = − x1 , można sporządzić odpowied-

nią tabelę wartości funkcji lub odbić symetrycznie względem osi OX wykres
funkcji f (x) = x1 .
Własności funkcji g(x) = − x1 :

Y
a) dla x < 0 funkcja g przyjmuje wartości
dodatnie, natomiast dla x > 0 – przyj- g(x) = − x1
muje wartości ujemne,
b) funkcja g nie ma miejsc zerowych, 1
c) funkcja g jest rosnąca w przedziałach
O 1 X
(−∞; 0) i (0; ∞), ale nie jest funkcją
rosnącą w swojej dziedzinie,
1
d) prosta y = 0 jest asymptotą poziomą, f (x) = x
a prosta x = 0 – asymptotą pionową
wykresu funkcji g.
Ćwiczenie 4
Sporządź odpowiednią tabelę i naszkicuj wykres funkcji f .
2 3 4 0,5
a) f (x) = − b) f (x) = − c) f (x) = − d) f (x) = −
x x x x
Wykres funkcji f (x) = x1 ma dwie osie symetrii Y

y
– są to proste y = x oraz y = −x.

=
=
−
y
x
Punkt O(0, 0) jest środkiem symetrii wykresu 1 f

funkcji f (x) = x1 . O 1 X
Ogólnie, proste y = x i y = −x są osiami syme-
trii, a punkt O(0, 0) jest środkiem symetrii do-
wolnej hiperboli o równaniu y = xa .
M2p str. 74 – 31 maja 2016

ZADANIA
1. Naszkicuj wykres funkcji f . Podaj jej wartość najmniejszą i wartość naj-
większą w przedziale 1; 2.
6 4 1 5
a) f (x) = b) f (x) = − c) f (x) = d) f (x) = −
x x 2x x
4
2. Naszkicuj wykres funkcji f (x) = x, której dziedziną jest zbiór D. Podaj
zbiór wartości tej funkcji.
a) D = 2; 8 b) D = (−2; 0) ∪ (0; 2) c) D = (−∞; −2 ∪ 1; ∞)
3. Dla jakiej wartości współczynnika a punkt P należy do hiperboli bę-
a
dącej wykresem
√ funkcji f (x) = x ? Oblicz wartość funkcji f dla argu-
mentu x = −2 2.

a) P (−1, 8) b) P 12 , −32 c) P −4, 3 12 d) P − 12 , − 12
4. Na rysunku przedstawiono wykres funkcji f (x) = xa . Oblicz a. Znajdź
współrzędne punktu, w którym hiperbola przecina prostą y = −3. Od-
czytaj z wykresu, dla jakich argumentów funkcja f przyjmuje wartości
większe od −3.
a) Y b) Y
f f
1 1
X
O 1 O 1 X
5. Dla jakiej wartości współczynnika a punkt P należy do hiperboli będącej

wykresem funkcji f (x) = xa ? Naszkicuj wykres tej funkcji i podaj wartość
największą i wartość najmniejszą, jakie przyjmuje ona dla argumentów ze
zbioru −4; −1 ∪ 2; 6.
√ √ √ √ √ √ √
a) P 2 2 + 2, 2 − 1 b) P 1 − 5, 1 + 5 c) P 6 − 24, 6
6. Oblicz odległość między punktami przecięcia prostej y = 2x z hiperbolą

2
y= .
x
7. Oblicz a, jeśli wykres funkcji f (x) = xa przecina
√ prostą y = x w punktach
P1 i P2 , a odcinek P1 P2 ma długość: a) 4 2, b) 8.
a
2.2. Wykres funkcji f (x) = x
75
M2p str. 75 – 31 maja 2016

2.3. Przesunięcie wykresu funkcji
f (x ) = ax o wektor
Y
Przykład 1
Wykres funkcji f (x) = x1 + 2 otrzymuje-
my przez przesunięcie hiperboli g(x) = x1 f (x) = 1
x +2
o 2 jednostki w górę, czyli o wektor [0, 2].
1 1
Prosta y = 2 jest asymptotą poziomą wy- g(x) = x
kresu funkcji f , a prosta x = 0 – jego O 1 X

asymptotą pionową. Zbiorem wartości
funkcji f jest (−∞; 2) ∪ (2; ∞).
Ćwiczenie 1
Naszkicuj wykres funkcji f . Podaj zbiór wartości tej funkcji oraz równania
asymptot jej wykresu.
1 4 3
a) f (x) = +3 c) f (x) = −3 e) f (x) = − +1
x x x
1 1 1
b) f (x) = − 1 d) f (x) = − + 2 f) f (x) = − −4
x x 2x
Przykład 2 Y
1
Wykres funkcji f (x) = x−3 otrzymuje- f (x) = 1
x−3
my przez przesunięcie hiperboli g(x) = x1
o 3 jednostki w prawo, czyli o wektor [3, 0]. 1
O 1 X
Dziedziną funkcji f jest zbiór R \ {3}. Pro-
sta x = 3 jest asymptotą pionową wykresu g(x) = 1
x
funkcji f , a prosta y = 0 – jego asymptotą
poziomą.
Wykres funkcji y = f (x − a), gdzie a > 0, otrzymujemy przez przesunięcie

wykresu funkcji y = f (x) o a jednostek w prawo, czyli o wektor [a, 0].
Ćwiczenie 2
Naszkicuj wykres funkcji f . Podaj dziedzinę i przedziały monotoniczności tej
funkcji oraz równania asymptot jej wykresu.
1 2 −1 −2
a) f (x) = b) f (x) = c) f (x) = d) f (x) =
x−2 x−4 x−1 x−2
M2p str. 76 – 31 maja 2016

Przykład 3 1
f (x) = − x+2 Y
1
Wykres funkcji f (x) = − x+2 otrzymuje-
my przez przesunięcie hiperboli g(x) = − x1
o 2 jednostki w lewo, czyli o wektor [−2, 0]. 1
1 X
Dziedziną funkcji f jest zbiór R \ {−2}. O
Asymptotą pionową jej wykresu jest pro-
sta x = −2, a asymptotą poziomą – prosta g(x) = − x1
y = 0.
Wykres funkcji y = f (x + a), gdzie a > 0, otrzymujemy przez przesunięcie

wykresu funkcji y = f (x) o a jednostek w lewo, czyli o wektor [−a, 0].
Ćwiczenie 3
Naszkicuj wykres funkcji f . Podaj dziedzinę tej funkcji i równania asymptot
jej wykresu. Wyznacz punkt przecięcia wykresu z osią OY .
1 3 4 2
a) f (x) = − b) f (x) = c) f (x) = d) f (x) = −
x+1 x+2 x+4 x+3
Przykład 4
1
Wykres funkcji f (x) = x−2 + 1 możemy otrzymać przez przesunięcie wykresu
1
funkcji g(x) = x o wektor [2, 0], a następnie o wektor [0, 1] (lub odwrotnie).
Można też od razu przesunąć wykres funkcji g o wektor [2, 1].
Y Y Y
f
1
h(x) = x−2
1
1 g(x) = x 1 1
O 1 X O 1 X O 1 X
g h
Prosta x = 2 jest asymptotą pionową wykresu funkcji f , a prosta y = 1 jest

asymptotą poziomą.
Wykres funkcji y = f (x − p) + q otrzymujemy przez przesunięcie wykresu

funkcji y = f (x) o wektor [p, q].
a
2.3. Przesunięcie wykresu funkcji f (x) = x
o wektor 77
M2p str. 77 – 31 maja 2016

Ćwiczenie 4
Naszkicuj wykres funkcji f i podaj równania jego asymptot.
1 1 2
a) f (x) = −3 b) f (x) = − +2 c) f (x) = +3
x+2 x−1 x+1
Ćwiczenie 5
Podaj wektor, o jaki należy przesunąć wykres funkcji f , aby otrzymać wykres
funkcji g.
3 3 1 1
a) f (x) = , g(x) = −6 c) f (x) = , g(x) = −3 +
x x−4 2x 2x−4
5 5 1 1
b) f (x) = − , g(x) = 2 − d) f (x) = − , g(x) = 1 +
x x+2 3x 9−3x
Ćwiczenie 6
Podaj wektor, o jaki należy przesunąć wykres funkcji f , aby otrzymać hiper-
bolę, której asymptotami są podane proste.
4 2 5 1
a) f (x) = + 2, x = 3, y = −6 b) f (x) = − − , x = −2, y = −
x x+3 3 2
Ćwiczenie 7
Wykres funkcji f (x) = xa przesunięto o wektor [p, q]. Podaj wzór i równania
asymptot otrzymanej hiperboli.
ZADANIA
1. Naszkicuj wykresy funkcji f i g. Podaj wzór funkcji g, jej dziedzinę, zbiór

wartości i równania asymptot, jeśli wykres funkcji g otrzymujemy przez
przesunięcie wykresu funkcji:
1
a) f (x) = x
o 3 jednostki w dół, c) f (x) = − x2 o 2 jednostki w górę,
4
b) f (x) = x
o 3 jednostki w lewo, d) f (x) = − x1 o 2 jednostki w prawo.
a
2. Na rysunku przedstawiono wykres funkcji
f (x) = x−2 dla pewnego a.
3
Wyznacz wzór funkcji f . Oblicz f 1 4 i f (−4).
a) Y b) Y
P (3, 3)
1 f 1
X
O 1 X O 1
f P (4, −1)
M2p str. 78 – 31 maja 2016

3. Przesuń wykres funkcji f o wektor − →
u . Podaj wzór otrzymanej funkcji, jej
dziedzinę, zbiór wartości i równania asymptot jej wykresu.
1 → 1 →
a) f (x) = , − u = [1, 4] c) f (x) = − , − u = [−1, 3]
x x
2 − 2 −
b) f (x) = , →
u = [−2, −1] d) f (x) = − , →
u = [2, −4]
x x
4. Naszkicuj wykres funkcji f . Podaj liczbę punktów o obu współrzędnych
całkowitych należących do jej wykresu.
4 1
a) f (x) = −3 c) f (x) = − −2
x−1 x+2
2 2
b) f (x) = −1 d) f (x) = +2
x+3 −x+4
5. Wyznacz równanie przedstawionej hiperboli na podstawie informacji po-
danych na rysunku.
a) Y c) Y
x=2
x = −1 P (3, 2 12 )
y=2 y=1 P (4, 56 )

1
O 1 X O 1 X
b) Y d) Y
x=3
1 1
y = −1 O 1 X P (−3, − 43 ) O 1 X
P (1, − 47 ) y = −2
x = −1
6. Wykres funkcji g otrzymano przez przesunięcie wykresu funkcji f (x) = xa

o wektor −
→u . Wyznacz wzór funkcji g, jeśli punkt P należy do jej wykresu.
→
−
a) u = [2, −9], P (6, −8) c) −→u = 3, − 34 , P (−2, −1)
√ √
b) −
→
u = 12 , 5 , P 13 , 1 d) −→u = [− 2, −6], P (1, −3 2)
7. Podaj równania osi symetrii i współrzędne środka symetrii hiperboli o rów-

naniu:
3 2 5 1
a) y = − 6, b) y = + 1, c) y = + 3, d) y = − + 8.
x x−4 x+1 x−7
8. Wykres funkcji f (x) = xa przesunięto o wektor [p, q]. Podaj równania osi
symetrii i współrzędne środka symetrii otrzymanej hiperboli.
a
2.3. Przesunięcie wykresu funkcji f (x) = x
o wektor 79
M2p str. 79 – 31 maja 2016

Hiperbola i hiperboloida
Hiperboloida to powierzchnia zakreślana przez hiperbolę
obracającą się wokół swojej osi symetrii.
Y
Ogólna definicja mówi, że hiperbola to zbiór

tych wszystkich punktów P na płaszczyźnie, P
dla których wartość bezwzględna różnicy r1
odległości od dwóch konkretnych punktów
F1 i F2 , zwanych ogniskami, jest stała: r2
r⃒ 1 – r2 =
⃒ const.
F1 O F2 X
Przedstawioną obok hiperbolę wyraża ogólne

równanie:
x2 y2
– = 1, gdzie a,b ≠ 0
y=
a2 b2
a x
b
– a
b x
y=
Hiperbola w architekturze
Obrotową strukturę hiperboloidy Głównym elementem konstrukcji
jednopowłokowej można jest 16 betonowych łuków
dostrzec w bryle katedry wygiętych w kształt
w Brasílii, stolicy Brazylii. hiperboli.
Obrót hiperboli
Obracając pokazaną na wykresie obok Obracając tę hiperbolę wokół osi OX,
hiperbolę wokół osi OY, otrzymujemy otrzymujemy hiperboloidę dwupowłokową.
hiperboloidę jednopowłokową.
Y Y
X X
Z
Z
Chłodnie kominowe
Kształt hiperboloidy jednopowłokowej, jaki chłodni – 90 m), grubość żelbetowego
nadaje się im najczęściej, pozwala na oszczędne płaszcza w najcieńszych miejscach wynosi
zużycie materiałów konstrukcyjnych. Mimo zaledwie 12−18 cm. Taki kształt zwiększa
znacznych rozmiarów (wysokość chłodni również ich odporność na zginanie.
przekracza zwykle 120 m, a średnica podstawy
*2.4. Funkcja homograficzna
DEFINICJA

Funkcję postaci f (x) = ax+b
cx+d
, gdzie c = 0, określoną dla x ∈ R \ − dc ,
jeżeli nie jest ona funkcją stałą, nazywamy funkcją homograficzną.
Wykresem funkcji homograficznej jest hiperbola – możemy ją otrzymać, prze-

suwając o wektor pewną hiperbolę y = xr .
Przykład 1 Y
x−2
Naszkicuj wykres funkcji f (x) = x−3 .
Dziedziną funkcji f jest zbiór R \ {3}. 1

f (x) = +1
Przekształcamy wzór funkcji: x−3
1
x−2 (x−3)+1 1 O
= =1+ g(x) = 1 1 X
x−3 x−3 x−3 x
Wykres funkcji f otrzymamy przez przesu-
nięcie wykresu funkcji g(x) = x1 o wektor
[3, 1].
Ćwiczenie 1
Określ dziedzinę funkcji f i naszkicuj jej wykres.
−x+1 x+3 x+1
a) f (x) = b) f (x) = c) f (x) =
x x+2 x−1
Przykład 2 Y
x+1
Naszkicuj wykres funkcji f (x) = x+2
.
Dziedziną funkcji f jest zbiór R \ {−2}.
1
f (x) = − x+2 +1
Przekształcamy wzór funkcji: 1
x+1 (x+2)−1 1 1
= =1− =− +1 O 1 X
x+2 x+2 x+2 x+2 g(x) = − x1
Wykres funkcji f otrzymamy przez przesu-
nięcie wykresu funkcji g(x) = − x1 o wektor
[−2, 1].
Ćwiczenie 2
Określ dziedzinę funkcji f i naszkicuj jej wykres.
x+3 x−5 x+1
a) f (x) = b) f (x) = c) f (x) =
x+4 x−4 x+3
M2p str. 82 – 31 maja 2016

DEFINICJA
r
Postać f (x) = x−p + q, dla x ∈ R \ {p}, nazywamy postacią kanoniczną
funkcji homograficznej.
Y
Przykład 3
2x−1
Naszkicuj wykres funkcji f (x) = x−1 .
1
f (x) = +2
Dziedziną funkcji f jest zbiór R \ {1}. x−1
Przekształcamy wzór funkcji: 1

2x−1 2(x−1)+1 1 O 1 X
= =2+ g(x) = 1
x−1 x−1 x−1 x
Wykres funkcji f otrzymamy przez przesunię-

cie wykresu funkcji g(x) = x1 o wektor [1, 2].
Ćwiczenie 3
Podaj, jaką liczbę należy wstawić w miejsce ? , aby otrzymać równość praw-
dziwą.
3x+4 3(x+1)+ ? −2x+5 −2(x−3)+ ? 4x 2(2x−1)+ ?
a) = b) = c) =
x+1 x+1 x−3 x−3 2x−1 2x−1
Ćwiczenie 4
Przedstaw wzór funkcji f w postaci kanonicznej. Naszkicuj wykres funkcji f .
−2x−1 −3x+4
a) f (x) = c) f (x) =
x+1 x−1
2x+5 3x−7
b) f (x) = d) f (x) =
x+3 x−2
ZADANIA
1. Przedstaw wzór funkcji f w postaci kanonicznej.

1
2x+8 4x+6 2 x+2
a) f (x) = c) f (x) = e) f (x) =
x+3 x+2 x+3
−3x+10 −2x+3 4x
b) f (x) = d) f (x) = f) f (x) =
x−3 x−4 2x+1
2. Naszkicuj wykres funkcji f , określ jej dziedzinę i zbiór wartości.

x−3 2x−3 5x+9
a) f (x) = b) f (x) = c) f (x) =
x−4 x−1 2−x
3. Naszkicuj wykres funkcji f . Odczytaj z wykresu, dla jakich argumentów

funkcja przyjmuje wartości dodatnie, a dla jakich ujemne.
x−4 x+2 2x
a) f (x) = b) f (x) = c) f (x) = −
x−5 x+3 x+1
2.4. Funkcja homograficzna 83
M2p str. 83 – 31 maja 2016

4. Naszkicuj wykres funkcji f . Podaj jej przedziały monotoniczności.
3x−11 −2x−5 −3x+8
a) f (x) = c) f (x) = e) f (x) =
x−4 x+2 −x+2
−4x−5 −4x+6 −8x+6
b) f (x) = d) f (x) = f) f (x) =
x+1 x−2 2x−1
5. Podaj przykład funkcji homograficznej f , której dziedziną jest zbiór

R \ {p}, a zbiorem wartości – zbiór R \ {q}.
a) p = 0, q = 1 c) p = 1, q = 4 e) p = 7, q = −3
√ √
b) p = 0, q = −5 d) p = −7, q = 0 f) p = 2, q = 2
6. Podaj równania asymptot wykresu funkcji f .

−6x+9
a) f (x) =
3x+6
Wykres funkcji homograficznej f (x) = ax+b
cx+d
10x+1
ma asymptotę pionową x = − dc i asymptotę
b) f (x) = 1 poziomą y = ac .
2 x−4
7. Określ wartości c, dla których funkcja f jest odpowiednio: funkcją homo-

graficzną, liniową (ale nie stałą), stałą.
1
4x−6 2 x−4 6x
a) f (x) = b) f (x) = c) f (x) =
cx+3 x−c cx−5
8. Czy funkcja f jest funkcją homograficzną? Naszkicuj wykres funkcji f ,

zwróć uwagę na jej dziedzinę.
3x−9 −2x−8 x−2
a) f (x) = b) f (x) = 1 c) f (x) =
x−3 2 x+2
4−2x
9. Przeczytaj podaną w ramce informację.
Funkcję homograficzną można przedstawić w postaci kanonicznej, wy-

konując dzielenie, np.:
3x−10 2
f (x) = = +3
x−4 x−4
bo (3x − 10) : (x − 4) = 3 reszta 2.
r
Wykonaj dzielenie i przedstaw funkcję f w postaci f (x) = x+3
+ q.
1 1 1
4x+9 3 x−5 2−6x
a) f (x) = b) f (x) = c) f (x) =
x+3 x+3 x+3
10. a) Suma dwóch liczb x i y jest równa ich iloczynowi. Podaj wzór funkcji
opisującej zależność y od x i naszkicuj jej wykres.
b) Pole prostokąta o bokach długości x, y jest równe 2(x + y). Podaj wzór
funkcji opisującej zależność długości y od x. Określ dziedzinę tej funkcji
i naszkicuj jej wykres.
M2p str. 84 – 31 maja 2016

*2.5. Przekształcenia wykresu funkcji
Przykład 1
1
Naszkicuj wykres funkcji y = |x|
.
Y Y
Wykres funkcji y = |f (x)|
y= 1 y= 1 otrzymujemy przez odbi-
x |x|
cie symetryczne względem
1 1 osi OX tej części wykresu
O 1 X O 1 X funkcji f , która znajduje
się pod osią OX. Pozo-
stałej części wykresu nie
zmieniamy.
Ćwiczenie 1
Naszkicuj wykresy funkcji: f , g i h. Określ ich dziedziny i zbiory wartości.
2 2 2
a) f (x) = , g(x) = , h(x) = −1
x |x| |x|
1 1 1
b) f (x) = , g(x) = − , h(x) = − +3
|x| |x| |x|
Przykład 2
Naszkicuj
1 wykres funkcji y = x1 − 1. Podaj liczbę rozwiązań równania
− 1 = m w zależności od parametru m.
x
Y Y Y

y= 1
x y= 1
x −1 y = x1 − 1
1 1 1
O 1 X O 1 X O 1 X

Na rysunkach przedstawiono kolejne etapy powstawania wykresu funkcji y = x1 − 1.

Z wykresu funkcji y = x1 − 1 odczytujemy, że równanie x1 − 1 = m:
• nie ma rozwiązań dla m ∈ (−∞; 0),
• ma jedno rozwiązanie dla m = 0 lub m = 1,
• ma dwa rozwiązania dla m ∈ (0; 1) ∪ (1; ∞).
2.5. Przekształcenia wykresu funkcji 85
M2p str. 85 – 31 maja 2016

Ćwiczenie 2
Naszkicuj wykres funkcji f i podaj liczbę rozwiązań równania f (x) = m w za-
leżności od parametru m.

1 1 1
a) f (x) = + 2 b) f (x) = − + 2 c) f (x) = − − 2
x x x
Przykład 3
1
a) Naszkicuj wykres funkcji y = |x−1| . Podaj jej dziedzinę i zbiór wartości.
Y Y Y
1 1 1
y= x
y= |x| y= |x−1|
1 1 1
O 1 X O 1 X O 1 X
1
Zauważ, że wykres funkcji y = |x−1| otrzymujemy, przesuwając wykres funkcji
1 1
y = |x| o wektor [1, 0]. Dziedziną funkcji y = |x−1| jest zbiór R\ {1}, a zbiorem
wartości jest przedział (0; ∞).
1
b) Naszkicuj wykres funkcji y = |x|−1
. Podaj jej dziedzinę i zbiór wartości.
Y Y Szkicując wykres funkcji

1
y= |x|−1 y = f (|x|), korzystamy z te-
go, że:
1 1 dla x 0 (x ∈ Df ) zacho-
O 1 X O 1 X dzi równość f (|x|) = f (x),
1
y= x−1 wykres funkcji y = f (|x|)
jest symetryczny względem
osi OY .
1
Dziedziną funkcji y = |x|−1
jest zbiór R \ {−1, 1}, a jej zbiorem wartości zbiór
(−∞; −1 ∪ (0; ∞).
Ćwiczenie 3
Naszkicuj wykres funkcji f . Podaj jej dziedzinę i zbiór wartości.
1 1 2
a) f (x) = b) f (x) = − +2 c) f (x) = −1
|x+2| |x−3| |x+2|
Ćwiczenie 4
Naszkicuj wykres funkcji f . Podaj jej dziedzinę i zbiór wartości.
1 1 2
a) f (x) = b) f (x) = − +2 c) f (x) = −1
|x|+2 |x|−3 |x|−2
M2p str. 86 – 31 maja 2016

Przykład 4
2
Naszkicuj wykres funkcji y = |x| − 1.
Y Y Y

2 2
−1 2
y= x −1 y= |x| y = |x| − 1
1 1 1
X X
O 1 O 1 O 1 X

2
Na rysunkach przedstawiono kolejne etapy powstawania wykresu funkcji y = |x| − 1.
Ćwiczenie 5
Naszkicuj wykres funkcji f .

1 1 2
a) f (x) = − 4 b) f (x) = − 2 c) f (x) = + 1
|x| |x+3| |x−4|
Przykład 5 Y
Na rysunku obok przedstawiono
wykres f
y=4
4
funkcji f (x) = |x| − 2. Napisz wzór
funkcji y = g(m) opisującej liczbę roz- y=1
1
wiązań równania f (x) = m w zależno-
O 1 X
ści od parametru m. Naszkicuj wykres y = −2
funkcji g.
Z wykresu funkcji f odczytujemy, że równanie f (x) = m:
• nie ma rozwiązań dla m ∈ (−∞; 0),
• ma dwa rozwiązania dla m ∈ {0} ∪ 2; ∞),
• ma cztery rozwiązania dla m ∈ (0; 2).
Y
Zapisujemy wzór funkcji g:
⎧
⎨ 0 dla m ∈ (−∞; 0)
⎪
1
g(m) = 2 dla m ∈ {0} ∪ 2; ∞)
⎪
⎩ O 1 m
4 dla m ∈ (0; 2) Wykres funkcji y = g(m)
Ćwiczenie 6
2
Naszkicuj wykres funkcji f (x) = |x−2| − 1. Napisz wzór funkcji y = g(m)
opisującej liczbę rozwiązań równania f (x) = m w zależności od parametru m.
Naszkicuj wykres funkcji g.
2.5. Przekształcenia wykresu funkcji 87
M2p str. 87 – 31 maja 2016

ZADANIA
1. Podaj dziedzinę i naszkicuj wykres funkcji f . Określ jej zbiór wartości.

1 2 1
a) f (x) = + 1 c) f (x) = − + 3 e) f (x) = −3
x x |x|

2 2 −3
b) f (x) = − 4 d) f (x) = − + 4 f) f (x) = +2
x x |x|
2. Naszkicuj wykres funkcji f . Podaj jej przedziały monotoniczności.

1 x−1 −2
a) f (x) = −4 c) f (x) = e) f (x) = +3
|x+2| x+3 |x−1|

−3 −1−x 1
b) f (x) = d) f (x) = f) f (x) = +1
|x−3| x−1 |3−x|
1 Y
3. Wykres funkcji f (x) = |x| (rysunek obok)
przesunięto i otrzymano wykres funkcji g,
którego asymptotami są proste x = −2 f (x) = 1
|x|
i y = −3.
1
a) Podaj wzór funkcji g. Określ jej dzie-
O 1 X
dzinę i zbiór wartości.
g
b) Naszkicuj wykresy funkcji h(x) = |g(x)|
oraz k(x) = g(|x|).
4. Naszkicuj wykres funkcji f . Dla jakiej wartości parametru m równanie

f (x) = m ma dwa rozwiązania?
2 4 −2
a) f (x) = b) f (x) = c) f (x) =
|x|−2 |x|+2 |x|−1
5. Podaj dziedzinę funkcji f i naszkicuj jej wykres. Napisz wzór funkcji

y = g(m) opisującej liczbę rozwiązań równania f (x) = m w zależności
od parametru m. Naszkicuj wykres funkcji g.

1 2 2
a) f (x) = − 2 b) f (x) = − 1 − 2 c) f (x) = − 2
|x| x x
Y
1
* 6. Na rysunku przedstawiono

wykres funkcji:
2 O 1 X
f (x) = − − 1 + 1
x
Podaj liczbę rozwiązań równania f (x) = |m|
w zależności od parametru m. f
* 7. Podaj liczbę rozwiązań równania f (x) = m2 w zależności od parametru m.

6 3
a) f (x) = b) f (x) = +3
|x|+3 |3−|x||
M2p str. 88 – 31 maja 2016

2.6. Mnożenie i dzielenie
wyrażeń wymiernych
Wyrażeniem wymiernym nazywamy wyrażenie zapisywane w postaci ilorazu
dwóch wielomianów, np.:
6x2 +4 7 x 6x3 +2x2 4x4 −1
, , , ,
2 x x2 −1 x2 −x+1 x100 +1
Dziedziną wyrażenia wymiernego jest zbiór tych wszystkich argumentów, dla
których wyrażenie ma sens liczbowy. Należy zatem pamiętać, że miejsca ze-
rowe mianownika nie należą do dziedziny.
Przykład 1
2x2 −6x+5
Podaj dziedzinę wyrażenia 3x2 −7x
.
3x2 − 7x= 0 dla x = 0 oraz dla x = 73 , więc dziedziną wyrażenia jest zbiór
D = R \ 0, 73 .
Ćwiczenie 1
Podaj dziedzinę wyrażenia. Oblicz jego wartość dla x = −1.
3x5 +2x3 +x 19x4 +8x3 −6 6x−9
a) c) e)
x2 −9 x2 −3x x2 +5x+6
6x2 +3x−7 6x2 −5x+1 4x3 +2x+1
b) d) f)
4x2 −25 2x2 +5x 2x2 −7x+6
Aby uprościć wyrażenie wymierne, rozkładamy wielomiany w liczniku i mia-

nowniku na czynniki. Należy jednak pamiętać, że dziedziną wyrażenia uprosz-
czonego jest dziedzina wyrażenia przed uproszczeniem.
Przykład 2
x3 −2x2
Podaj dziedzinę wyrażenia x2 −4
, a następnie je uprość.
Dziedziną wyrażenia jest zbiór D = R \ {−2, 2}.
x3 −2x2 x2 (x−2) x2
= =
x2 −4 (x+2)(x−2) x+2
Ćwiczenie 2
Podaj dziedzinę wyrażenia, a następnie je uprość.
x2 −9 2x2 +10x x2 −1 x3 −3x2
a) c) e) g)
3−x x2 −25 x4 −x3 x2 −6x+9
3x2 −6x x3 +4x 4−x2 x2 +4x+4
b) d) f) h)
x−2 x2 +4 x2 −2x x4 −16
2.6. Mnożenie i dzielenie wyrażeń wymiernych 89
M2p str. 89 – 31 maja 2016

Przykład 3
4x2 −1 x−3
Wykonaj mnożenie x2 −9 · 2x−1 .
Zakładamy, że x2 − 9 = 0 i 2x − 1 = 0, zatem x ∈ R \ {−3, 12 , 3}.

4x2 −1 x−3 (2x−1)(2x+1)(x−3) 2x+1
· = =
x2 −9 2x−1 (x−3)(x+3)(2x−1) x+3
Ćwiczenie 3
Wykonaj mnożenie, odpowiedź podaj w najprostszej postaci.
4x−12 2x+4 −x2 +5x 4x2 −1 (x−2)2 2+x
a) · c) · e) ·
x+2 2x−6 2x+1 x2 x2 +4x+4 x2 −4
3−x 2x+6 x2 −9 0,5x+1 3x2 −x3 x2 +2x+1
b) · 2 d) · f) · 4 2
x x −9 x2 −4 9−3x 2x−6 x −x
Przykład 4
2 10
Wykonaj dzielenie x+4 : 3x+12 .
Zakładamy, że x + 4 = 0 i 3x + 12 = 0, zatem x ∈ R \ {−4}.

2 10 2 3(x+4) 3
: = · =
x+4 3x+12 x+4 10 5 5
Ćwiczenie 4
Wykonaj dzielenie, odpowiedź podaj w najprostszej postaci.
6 3 −5 10 −6 9
a) : b) : c) :
x−2 4x−8 2x+1 6x+3 3−2x 4x−6
Przykład 5
x2 +2x
a c a d
Wykonaj dzielenie : x+2 : = ·
x2 −1 x2 −x . b d b c
Zakładamy, że x2 − 1 = 0, x + 2 = 0 i x2 − x = 0, dla b = 0, c = 0,
d = 0
zatem x ∈ R \ {−2, −1, 0, 1}.
x2 +2x x+2 x2 +2x x2 −x x(x+2) x(x−1) x2
2 : 2 = 2 · = · =
x −1 x −x x −1 x+2 (x−1)(x+1) x+2 x+1
Ćwiczenie 5
2x−6 x−3 x2 −4 x+2 2x 6x2
a) : b) : 2 c) :
x 4x2 x+1 x −1 x2 −9 x2 −6x+9
Ćwiczenie 6
125−x3 x−5 x3 −1 x2 +x+1 x+4 x2 +4x
a) : b) : c) :
x2 +2x+1 x+1 x−1 x2 +1 x2 −3x+9 x3 +27
M2p str. 90 – 31 maja 2016

ZADANIA
1. Czy liczba 2 należy do dziedziny wyrażenia?

11x2 −5x−3 17x3 −13x+2 9x4 −2x3 +11x−6
a) b) c)
x2 +4x+4 x2 −5x+6 x5 −x4 −10x+4
2. Które spośród liczb: −3, −2, −1, 0, 1, 2, 3 nie należą do dziedziny wyra-
żenia?
16x2 +x+5 x2 +6x+9 x5 −3x4 +x 2x4 −16x3 +9
a) b) c) d)
x3 −9x2 x4 −4x3 +4x2 x2 −x−6 x3 −x2 −2x
3. Podaj dziedzinę wyrażenia, a następnie je uprość. Oblicz wartość tego

wyrażenia dla x = −1, jeśli liczba −1 należy do jego dziedziny.
x6 −7x4 x2 −1 x4 −3x3 −x2 +x6
a) c) e) g)
x3 (x+1)2 x4 −9x2 x4 −2x3 +x2
2x4 +4x3 +2x2 x2 −4 x4 −1 2x2 +12x+18
b) d) f) h)
x3 +x2 x2 −4x+4 x4 +2x2 +1 x2 +5x+6
4. Podaj dziedzinę wyrażenia. Oblicz jego wartość dla x = −1 i x = −2.

2x2 −6x−10 x3 −3x+3 4x2 +8x 4x3 +4x2 +x
a) b) 1 2 c) 1 3 1 d)
x2 +3x 2 x −1 4x −2
2x2 −7x−4
5. Zapisz dziedzinę funkcji f jako sumę przedziałów. Oblicz: f (−3), f (1)

i f (3).
x2 +2x x2 +21 x+0,5
a) f (x) = b) f (x) = c) f (x) =
x2 −4 x2 −3 4x2 −1
6. Podaj dziedzinę funkcji f . Oblicz f (−2).

4x+2 x2 −4
a) f (x) = d) f (x) =
x2 −x−2 x3 +2x2 −4x−8
2x2 +9x+4 x3 +x−2
b) f (x) = e) f (x) =
4x2 −1 x3 −8
x2 +4x x4 −x
c) f (x) = 3 f) f (x) = 3
x +8x2 +16x x −3x2 +2x
7. Na rysunku obok przedstawiono wy- Y
2
−4 f
kres funkcji f (x) = xx3 −9x . Odczytaj
miejsca zerowe tej funkcji. Wyznacz
dziedzinę funkcji h(x) = f (x) · g(x) 1
i uprość jej wzór, gdy: O 1 X
2
x x +3x
a) g(x) = , c) g(x) = ,
x−2 x2 +2x
x2 −9 9x−x3
b) g(x) = , d) g(x) = .
x+2 4x−x3
2.6. Mnożenie i dzielenie wyrażeń wymiernych 91
M2p str. 91 – 31 maja 2016

8. Wyznacz dziedzinę funkcji f i g oraz funkcji h(x) = f (x) · g(x).
6x−5 5x−6
a) f (x) = , g(x) = 3
x3 −4x x −4x2 +4x
5x2 −2x+4 3x2 −2x+5
b) f (x) = , g(x) = 2
x3 −2x2 −x+2 x +x−2
9. Wykonaj mnożenie, odpowiedź podaj w najprostszej postaci.
x−2 3x x2 3x−9 4x2 −16 x2
a) · c) · 4 e) ·
x2 2x−4 3−x x 6−3x 4x+8
3x+4,5 1−x x− 12 (x+1)2 x2 +2x+1 4−x2
b) · d) · f) ·
x−1 x+1,5 x2 −1 2x−1 x2 −4x+4 x2 −1
10. Wykonaj mnożenie, odpowiedź podaj w najprostszej postaci.
x−1 x3 +x2 x2 −4 x4 −9x2 x2 +6x+9 x3 −27
a) · 4 c) · e) ·
x+1 x −1 x3 +3x2 x2 +2x x2 +3x+9 x2 −9
x2 +6x+9 x3 −2x2 x2 −16 1−x2 x3 +3x2 +3x+1 x+2
b) · 2 d) · f) · 2
2x2 −8 x +3x x+1 x+4 x2 +2x+1 x −1
11. Wykonaj dzielenie, odpowiedź podaj w najprostszej postaci.
3 x−1 10x+2 5x+1 x3 2x
a) : c) : e) :
4x 6x x2 x 6x−2 1−3x
2x+4 3−x 6−4x 2x−3 x+1 x2 −1
b) : d) : f) : 2
x−3 x+2 (1−x)2 x−1 (x+2) 2 x −4
12. Uprość wyrażenie.

x2 +2x+1 x2 +8x+16 4x2 −1
x−3 6x−9 x2 +4x+4
a) x+1
b) x3 −16x
c) 4x2 −4x+1
x2 −9 6x−4x2 x2 −4
13. Wyznacz dziedzinę funkcji f i naszkicuj jej wykres.
−2 3x−6 x2 −x
x x x−1
a) f (x) = 1 c) f (x) = x−2 e) f (x) = 1
x x x
6 4x 2x−8
x−1 x+2 x
b) f (x) = 3 d) f (x) = 2 f) f (x) = 2
x−1 x+2 x2
14. Pole prostokąta wyraża się wzorem P = x26−4 ,

Bok a Bok b Pole P
a długość jednego z jego boków jest równa
2
, gdzie x > 2. Wyznacz długość drugiego x+1 1
x−2
x2 +1 x+1 ?
boku tego prostokąta.
x+2 3x+6
15. Dany jest prostokąt o bokach a, b oraz polu P . ? 2 x2 +4
Przerysuj do zeszytu przedstawioną obok ta-
belę i ją uzupełnij. Podaj odpowiednie zało- 4 4x2 +8
x−3 ? x2 −9
żenia.
M2p str. 92 – 31 maja 2016

2.7. Dodawanie i odejmowanie
Przykład 1
−4
Wykonaj dodawanie 2x+1
+ x2 .
Dziedziną wyrażenia jest zbiór R \ {− 12 , 0}.
−4 2 −4x 2(2x+1) wspólnym mianownikiem
+ = + =
2x+1 x (2x+1)x (2x+1)x obu ułamków jest (2x + 1)x
−4x+4x+2 2
= =
(2x+1)x (2x+1)x
Przykład 2
1 1−x
Wykonaj odejmowanie x−3 − x2 −9 .
Dziedziną wyrażenia jest zbiór R \ {−3, 3}.

1 1−x 1 1−x
− 2 = − =
x−3 x −9 x−3 (x−3)(x+3)
wspólnym mianownikiem
x+3 1−x
= − = obu ułamków jest
(x−3)(x+3) (x−3)(x+3)
(x + 3)(x − 3)
x+3−(1−x) 2x+2
= = 2
(x−3)(x+3) x −9
Ćwiczenie 1
Wykonaj dodawanie, odpowiedź podaj w najprostszej postaci.
2 4 x+3 x−4 2 2
a) + c) + e) + 2
x−3 x+3 x+4 x−1 x2 +x x −x
x−5 x x+6 x−2 1 1
b) + d) + f) + 2
x x+2 x2 −9 x+3 x2 −1 x +2x+1
Ćwiczenie 2
Wykonaj odejmowanie, odpowiedź podaj w najprostszej postaci.
2 2 x−1 x 8 x+4
a) − c) − e) −
x x+3 x+4 x+1 x2 −16 x−4
6 −4x 2x 3x x+2
b) −3 d) − f) − −2
x−2 x−4 x+2 x+1 x
2.7. Dodawanie i odejmowanie wyrażeń wymiernych 93
M2p str. 93 – 31 maja 2016

Przykład 3
1 2
Wykonaj odejmowanie x2 +2x − x2 −4 .
Dziedziną wyrażenia jest zbiór R \ {−2, 0, 2}.

1 2 1 2 wspólnym mianownikiem
− = − = obu ułamków jest
x2 +2x x2 −4 x(x+2) (x+2)(x−2)
x(x + 2)(x − 2)
x−2 2x
= − =
x(x+2)(x−2) x(x+2)(x−2)
x−2−2x −(x+2) −1
= = =
x(x+2)(x−2) x(x+2)(x−2) x(x−2)
Ćwiczenie 3
Wykonaj działania, odpowiedź podaj w najprostszej postaci.
3−x 3+x x+1 x+1 x−1
a) − 2 c) − 2 + 2
x2 +4x x −4x x2 −25 x −5x x +5x
6x−1 3−2x 1 2x−4 x+2 x+1
b) + 2 − d) 2 − +
4x2 −1 2x −x 2x+1 x −2x+1 x x−1
ZADANIA
1. Wykonaj działania, odpowiedź podaj w najprostszej postaci.

3 4 3x−6 6x−1 x 2−3x
a) + c) + e) +
x+2 x−3 x−1 2x+2 x+5 3x−1
2 3 3x−1 x−7 2x+1 3−2x
b) − d) − f) −
x−4 x−1 x 2x−4 6−x x+6

x−6 2x−6 3x 1−3x2 x+2 x+3
a) + 2 c) + 2 e) − 2
x−1 x −1 x−1 x −2x+1 x2 x +x
4x 4 2−x x2 +3x+4 x−1 x+1
b) − d) − 2 f) + 2
x2 −4 2+x x+2 x +4x+4 x2 +x x −x

3 x+1 x2 +4 x2 2−x 6
a) + − 2 c) + −
x−2 x+2 x −4 4x2 −9 2x−3 3−2x
4 1−x x−1 2x2 −7 2−3x2
b) − + d) − −x
x2 +6x 2x x+6 2
9x −6x+1 3x−1
4. Uprość wyrażenie. Oblicz jego wartość dla x = −3.

x2 +x−3 x+2 −3x−3 x+1 5−x
a) − −1 b) − +
x2 −6x+9 2x−6 x2 −16 4−x 2x+8
M2p str. 94 – 31 maja 2016

5. Przeczytaj podany w ramce przykład.
Przykład
1 1 1
Wyznacz R1 ze wzoru Rc = R1 + R2 .
R1
1 1
Rc = R1 + R12
1 1
R1 = Rc − R12 R2
1 R2 −Rc Rc jest oporem zastępczym
R1
= Rc ·R2
układu dwóch oporów R1 i R2
Rc ·R2
Zatem R1 = R2 −Rc . połączonych równolegle.
1 1 1
Wyznacz R2 oraz Rc ze wzoru Rc = R1 + R2 .
6. Wyznacz ze wzoru wskazaną zmienną.

a) P = πr 2 + πrl, l e) F = mg − mω 2 R, R
b) P = a+b
2
h, b f) F = mg − mω 2 R, m
1 2 1 1
c) V = 3 πr h, h g) W = GM m r − R , m
4 3 1 1
d) V = 3 πr , r h) W = GM m r − R , r
7. Podstawą prostopadłościanu jest prostokąt o bokach a i b. Wysokość tego

prostopadłościanu jest równa h, jego pole powierzchni całkowitej – P , a ob-
jętość – V . Uzasadnij, że:
P 1 1 1
=2 + +
V a b h
x y
Jeśli x oznacza odległość przedmiotu f
od środka soczewki, y – odległość od B
środka soczewki do obrazu tego przed-
F2 A
miotu, a f – ogniskową soczewki, to:
A F1
1 1 1
+ = B
x y f
8. Chcemy sfotografować ropuchę z od-

ległości 1,8 m. Ogniskowa soczewki
obiektywu naszego aparatu jest równa
9 cm. Jak daleko musi być odsunięta
soczewka obiektywu od powierzchni
matrycy światłoczułej, jeśli chcemy
otrzymać ostre zdjęcie?
2.7. Dodawanie i odejmowanie wyrażeń wymiernych 95
M2p str. 95 – 31 maja 2016

2.8. Równania wymierne
Y
Przykład 1 y=3
2x+2
Rozwiąż równanie 2x−1
= 3. y= 2x+2
2x−1
1 1
Zakładamy, że 2x − 1 = 0, czyli x = 2
.
2x+2 O 1 X
= 3 / · (2x − 1)
2x−1
2x + 2 = 6x − 3
−4x = −5 / : (−4) Hiperbola y = 2x+2 i prosta y = 3
2x−1
5
x= 4
przecinają się dla x = 54 .
5
Liczba 4
spełnia założenie, więc jest rozwiązaniem równania.
Ćwiczenie 1
3x+2 3 7x+6 x−5
a) =5 b) =1 c) = −4 d) −2=0
x −2x+7 1−3x 3x+1
Ćwiczenie 2
2x2 +1 6x x2 +8 −3x2 +2x
a) =3 b) = −1 c) =2 d) = −3
x2 x2 +9 x2 −4 x2 +4
Przykład 2
4x+7 Y
Rozwiąż równanie = x + 3.
3
x+1
+
x
Zakładamy, że x = −1.
=
y
4x+7
= x + 3 / · (x + 1)
x+1
4x + 7 = (x + 3)(x + 1)
4x+7
4x + 7 = x2 + 4x + 3 y= x+1
1
x2 = 4
O 1 X
x = −2 lub x = 2
Liczby −2 i 2 spełniają założenie, więc są Hiperbola y = 4x+7 i prosta y = x+3
x+1
rozwiązaniami równania. przecinają się dla x = −2 oraz x = 2.
Ćwiczenie 3
1 6 2x+4
a) − = x+2 c) =x+5 e) =x−1
x x 2x−1
9 3 3x+3
b) =x d) =x f) =3−x
6−x x+2 x+2
M2p str. 96 – 31 maja 2016

Przykład 3
2 3
Rozwiąż równanie x+1 = x−2 .
Zakładamy, że x + 1 = 0 i x − 2 = 0, czyli x ∈ R \ {−1, 2}.

2 3
= / · (x + 1)(x − 2)
x+1 x−2
2(x − 2) = 3(x + 1)
2x − 4 = 3x + 3
x = −7 liczba −7 spełnia założenia,
więc jest rozwiązaniem równania
Ćwiczenie 4
7 3 x x+2 x+3 6
a) = c) = e) =
x+1 x+5 x−2 x−1 x−3 x−3
−2 4 x−3 x−2 2x x
b) = d) = f) =
x−1 2x+3 2x 2x+1 x−7 x+1
ZADANIA
4 3 x x+2 x+1 x+1
a) = c) = e) =
x 2+x x−1 x x 2x+1
2 1 x−3 x+3 x+1 2
b) − =0 d) = f) − =0
x+2 x−3 x−2 x+2 2x−1 x
2. Znajdź pierwiastki całkowite równania.

x −5 2−2x 6x−4
a) = c) x + 1 = e) = −2x
−3 x+2 x−1 2−3x
5x+3 2x−2 x 2
b) x = d) = f) 6x + 1 =
2x x+2 x−1 x
2 −3 1 x 6 2
a) = 2 c) + =1 e) −1=
5x+10 x −4 1−x x−1 x x−1
2x+5 1 2x 2x 2x+1 3
b) 2 = d) −1= f) 2 − =0
x −1 x+1 2x+3 2x−3 x −9 x−3
4. Które z podanych równań nie mają rozwiązania, a które mają nieskończe-

nie wiele rozwiązań?
3x−3 6x−2 1−4x
A. =2 B. =2 C. = −0,5
x−1 3x−1 8x−2
5. Podaj liczbę rozwiązań równania.
2−2x 6x−4 3−x 2x−6
a) x + 1 = c) = −2 e) =
x−1 2−3x 2x−1 2−4x
2x−2 x x−1 x+1 3x 6x−3
b) = d) = f) x + =
x−2 x−1 x+2 3x+1 x−1 x−1
2.8. Równania wymierne 97
M2p str. 97 – 31 maja 2016

1 1 2 3 14
a) + =2 e) + = 2
1−x2 1+x x+4 x−4 x −16
3−x 5x 3 12 1
b) − =0 f) + 2 + =0
4x2 +4x+1 2x+1 x+2 x −4 2x
2x 1−x x+5 3 36
c) 2 = 2 g) + = 2
x −1 x +2x+1 x−4 x x −4x
2x+1 x−1 x 1 4
d) 2 + =0 h) − = 2
x +6x+9 9−x2 x+2 2−x x −4
Przykład
x+1
Wyznacz współrzędne punktów wspólnych wykresu funkcji y = x−2
i prostej y = x − 3.
Y
Zakładamy, że x−2 = 0, czyli x ∈ R\{2}. y= x+1
x−2
x+1
=x−3
x−2
x + 1 = (x − 2)(x − 3)
1
x + 1 = x2 − 5x + 6
O 1 X
x2 − 6x + 5 = 0 y = x−3
Δ = (−6)2 − 4 · 5 = 16
x1 = 6−4
2
= 1, x2 = 6+42
=5
y1 = 1 − 3 = −2, y2 = 5 − 3 = 2
Zatem punktami wspólnymi hiperboli i prostej są (1, −2) i (5, 2).
2x+2
Wyznacz współrzędne punktów wspólnych hiperboli y = x−1
i prostej:
1
a) y = x + 1, b) y = 2x + 2, c) y = 2
x + 12 .
8. Rozwiąż graficznie i algebraicznie układ równań.

3 −4 −x−1
y= x
y= x−2
y= x+3
a) b) c)
y =x+2 y = −x − 1 y = 2x + 5
Y
9. Na rysunku obok przedstawiono wykresy funk- f
cji f (x) = x2 i g(x) = −x2 + 2x + 1. Wyznacz
punkty przecięcia tych wykresów.
1
10. Rozwiąż algebraicznie i graficznie układ rów-
O 1 X
nań.
x g
y = x+2
y = x2 + 2x
M2p str. 98 – 31 maja 2016

*2.9. Nierówności wymierne
Przykład 1 Y
3
Rozwiąż nierówność x < −1. y= 3
x
Zakładamy, że x = 0. 1
3
< −1 O 1 X
x
3
+1<0 y < −1
x
3+x
<0
x
iloraz dwóch liczb ma taki Zbiór rozwiązań nierówności x3 < −1
(3 + x)x < 0 sam znak jak ich iloczyn można również odczytać z wykresu.
Y
Szkicujemy odpowiednią parabolę i, uwzględniając założe- ++ – – – ++
nie, odczytujemy zbiór rozwiązań nierówności: x ∈ (−3; 0). −3 O X
Uwaga. Nierówność x3 < −1 można również rozwiązać, mnożąc obie strony przez kwa-
drat mianownika (kwadrat wyrażenia różnego od zera jest zawsze dodatni). Otrzy-
mujemy wtedy nierówność 3x < −x2 .
Ćwiczenie 1
Dla dowolnych liczb rzeczywistych a = 0,
4 3
a) >2 c) − 2 b = 0 znak ilorazu ab jest taki sam jak
x 2x
2 3 znak iloczynu a · b.
b) −1 d) − <2
x 4x
Przykład 2 Y
2x−5
Rozwiąż nierówność x−3 3.
Zakładamy, że x = 3. y= 2x−5
x−3
2x−5
−3 0
x−3
2x−5−3(x−3)
0 1
x−3
−x+4 iloraz dwóch liczb ma taki O 1 X
0 sam znak jak ich iloczyn
x−3 y 3
(−x + 4)(x − 3) 0 / · (−1)
(x − 4)(x − 3) 0
Zbiór rozwiązań nierówności 2x−5
x−3
3
x ∈ (−∞; 3 ∪ 4; ∞) można również odczytać z wykresu.
Uwzględniamy założenie i otrzymujemy: x ∈ (−∞; 3) ∪ 4; ∞).
2.9. Nierówności wymierne 99
M2p str. 99 – 31 maja 2016

Ćwiczenie 2
3 2 1−x
a) 1 c) <3 e) −4
x−2 4−x x
2x+7 4x−7 2x−2
b) >3 d) 5 f) >2
x−4 x−2 x+1
ZADANIA
−6x+1 x+5 3x+2
a) <4 c) > −2 e) −1
2x+2 x+7 5x
8x+6 3x+1 3x+6
b) > −5 d) 2 f) > −4
3−x 5−2x 1−2x
2. Odczytaj z wykresu funkcji f zbiory rozwiązań nierówności f (x) > 2 oraz

f (x) −2. Sprawdź odpowiedzi, rozwiązując odpowiednie nierówności.
a) b) c)
Y f (x) = − x6 Y Y
2
f (x) = x
1 1 X 1
O 1 X O 1 O 1 X
2x−6
f (x) = x−5
3. Rozwiąż układ nierówności.

2 3x+1 x+2 x+6
a) 0 4 c) −1 < <3 e) 1
x+2 x+1 x+1 x+3
2 x−1 x+4 3−x
b) −2 <2 d) −1 < <1 f) 0
2x+1 x+1 x−2 x−5
4. Zaznacz na osi liczbowej zbiór rozwiązań nierówności.

x−3 x−1 4−2x 1−x 4−x x−3
a) c) > e)
x−4 x−3 x+1 x 2x−2 1−2x
x+3 x+3 x+3 5−x 4x+2 2x+2
b) d) < f)
x+2 2x+7 1−x x+2 2x−6 2x+3
5. Wyznacz zbiory: A ∪ B, A ∩ B oraz A \ B.

x x−1 x+1
a) A = x ∈ R : <1 ,B= x∈R:
x−1 x−3 x−2

2x+1 4x−1 2x+3
b) A = x ∈ R : 1 ,B= x∈R:
x+1 4x+3 2x−5
M2p str. 100 – 31 maja 2016

x2 +2x+1 2x−5 x 2x+1 2x+3
a) >0 d) g) < 2
x2 −x−2 x2 −16 x+4 2x2 +7x 2x +5x
2x+1 x+3 2x 2x 2x+3
b) 3 0 e) 2 2 h) 2
x +4x2 +4x x −16 x −4x x −1 3x2 +3x
x3 +4x2 x−1 2−x x+1 6x+2
c) 0 f) > 2 i)
x2 +x−12 x2 +2x x +x x−2 x2 −4
7. Na rysunku obok przedstawiono wy- Y
x−2
−2
kres funkcji y = 2x+2
x−1 i proste: y = x − 2,
2x
y=4
y = 2x − 2, y = 4x − 2. Z rysunku mo-
y=
2
−
x
żemy odczytać, że nierówność:
=
y
2x+2
x−2
x−1
jest spełniona dla: 1
x ∈ (−∞; 0 ∪ (1; 5 O 1 X
2x+2
Odczytaj z rysunku zbiór rozwiązań nie- y= x−1
równości:
2x+2 2x+2
a) 2x − 2, b) 4x − 2.
x−1 x−1
8. Rozwiąż algebraicznie i graficznie nierówność.

4 x−1 1
a) x+5 b) x−1 c) x2
x+2 x+1 x
9. Na rysunku obok przedstawiono wykresy Y

−4
funkcji f (x) = x−3 oraz g(x) = 5x+6
x+2
. f
a) Odczytaj z rysunku zbiór rozwiązań

nierówności f (x) g(x), a następnie
rozwiąż ją algebraicznie. g
b) Rozwiąż nierówność:
2 1
f (x)
x O 1 X
c) Rozwiąż nierówność:
4x+3
g(x)
x+1
10. Naszkicuj wykresy funkcji f i g, a następnie odczytaj z rysunku rozwiąza-

nia nierówności f (x) g(x). Rozwiąż tę nierówność algebraicznie.
1 1 3 3
a) f (x) = , g(x) = − + 2 b) f (x) = , g(x) = +4
x x x x−4
2.9. Nierówności wymierne 101
M2p str. 101 – 31 maja 2016

*2.10. Funkcje wymierne
DEFINICJA
v(x)
Funkcję postaci f (x) = w(x) , gdzie v i w są wielomianami (w ≡ 0), nazy-
wamy funkcją wymierną. Dziedziną tej funkcji jest zbiór wszystkich liczb
rzeczywistych x, dla których w(x) = 0.
Ćwiczenie 1
v(x)
Określ dziedzinę funkcji wymiernej f (x) = w(x)
.
a) v(x) = 2x6 − 1, w(x) = 3x2 − 6 c) v(x) = 3x2 −2x+1, w(x) = x4 +1
b) v(x) = x − 1, w(x) = x4 − 16 d) v(x) = x2 −4, w(x) = x3 −2x2 +x
Przykład 1
Określ dziedziny funkcji: f , g i h, a następnie uprość ich wzory.
x2 x
f (x) = , Df = R \ {0, 1}, wzór po uproszczeniu: f (x) =
x(x−1) x−1
x(x+1) x
g(x) = , Dg = R \ {−1, 1}, wzór po uproszczeniu: g(x) =
(x−1)(x+1) x−1
x(x−1) x
h(x) = , Dh = R \ {1}, wzór po uproszczeniu: h(x) =
(x−1)2 x−1
Zwróć uwagę, że funkcje: f , g, h nie są równe, gdyż mają różne dziedziny.
Funkcje f i g o przeciwdziedzinie R są równe, jeśli mają tę samą dzie-

dzinę D oraz dla każdego x ∈ D zachodzi równość f (x) = g(x).
Ćwiczenie 2
Zbadaj, czy funkcje f i g są równe. Naszkicuj ich wykresy.
x2 x−3 x+3
a) f (x) = , g(x) = x c) f (x) = , g(x) =
x x2 −9 (x+3)2
x2 −1 x−1 x+1 2x−1
b) f (x) = , g(x) = d) f (x) = 2 , g(x) = 2
(x+1)2 x+1 x −1 2x −3x+1
Ćwiczenie 3
Wyznacz sumę funkcji wymiernych f i g oraz określ jej dziedzinę.
3 −2
a) f (x) = , g(x) =
x x−4 Suma, różnica, iloczyn i iloraz funkcji
x 1−x wymiernych są funkcjami wymiernymi.
b) f (x) = , g(x) =
2x−1 2x+1
M2p str. 102 – 31 maja 2016

Przykład 2
f x x2 +2x
Wyznacz iloraz g funkcji f (x) = x2 −1 i g(x) = x+1 .
Aby funkcje f , g oraz ich iloraz były określone, muszą być spełnione warunki:
x2 − 1 = 0, x + 1 = 0, x2 + 2x = 0, czyli x ∈ R \ {−2, −1, 0, 1}.
f (x) x x2 +2x x x+1 x x+1 1
= 2 : = 2 · 2 = · =
g(x) x −1 x+1 x −1 x +2x (x−1)(x+1) x(x+2) (x−1)(x+2)
Ćwiczenie 4
f
Wyznacz iloczyn f · g oraz iloraz g funkcji f i g. Określ dziedziny iloczynu
i ilorazu.
x−2 x+2 4x2 −1 x2 −9
a) f (x) = , g(x) = c) f (x) = , g(x) =
2x+4 x+1 x+3 2x+1
4x−2 2x−1 x2 −4 x2 −4x+5
b) f (x) = 2 , g(x) = d) f (x) = 2 , g(x) =
x −4 x+2 x x2 +x
ZADANIA
1. Określ dziedzinę i podaj miejsca zerowe funkcji f .

x2 −1 (4x−1)(x+1)(2x+1)
a) f (x) = c) f (x) =
x2 +2x+1 4x2 −1
x2 −6x+9 x3 −6x2 +5x
b) f (x) = d) f (x) =
x2 −9 x2 −x
2. Funkcja h dana jest za pomocą wzoru h(x) = f (x) + g(x). Określ dzie-
dzinę funkcji h, podaj jej miejsca zerowe i wyznacz zbiór argumentów, dla
których przyjmuje ona wartości nieujemne.
1 1 x x−1
a) f (x) = , g(x) = c) f (x) = , g(x) =
x+1 x−2 2x−1 3x+6
2 4 x2 +x 3−x
b) f (x) = , g(x) = d) f (x) = , g(x) =
3x+1 1−x x2 −4 x+2
3. Odczytaj z rysunku, dla jakich argumentów funkcja f przyjmuje wartości

większe od wartości funkcji g. Rozwiąż nierówność f (x) · g(x) 0.
a) Y b) Y
2x−9 2x−3
g(x) = 2x−2 g(x) = x−4 f (x) = x−2
x−2
1 1
O 1 X O 1 X
x
f (x) = x−1
2.10. Funkcje wymierne 103
M2p str. 103 – 31 maja 2016

4. Podaj przykład funkcji wymiernej, której wykres przecina oś OY w punk-
cie (0, 6) i której dziedziną jest zbiór D.
a) D = R \ {3} b) D = R \ {−2, 1} c) D = R \ {1, 2, 3}
5. Dla jakich wartości parametru k dziedziną funkcji f jest zbiór wszystkich

liczb rzeczywistych?
4x−1 4x−1 4x−1
a) f (x) = b) f (x) = c) f (x) =
x2 −kx+1 x2 −kx+k kx2 +kx+1
6. Poniżej przedstawiono wykresy funkcji:
x2 +x+1 −3x2 −10x+9
f (x) = , g(x) =
x+1 x2 +2x−3
a) Określ dziedziny funkcji f i g. Podaj ich przedziały monotoniczno-
ści oraz argumenty, dla których każda z tych funkcji przyjmuje wartości
mniejsze od −3.
b) Podaj liczbę rozwiązań równania f (x) = m oraz g(x) = m w zależności
od parametru m.
Y Y
g
f
1
O 1 X
1
O 1 X
x3 −4x x3 +2x2 +x+2 x3 +2x2 +3x+6

7. Niech f (x) = 3 2 , g(x) = 3 i h(x) = .
x −2x x +x x3 +3x
a) Określ dziedziny i uprość wzory funkcji. Y
b) Rozwiąż równanie f (x) + g(x) − 2h(x) = 0.
c) Rozwiąż nierówność f (x) · g(x) − h(x) 0. f
8. Na rysunku przedstawiono wykres funkcji:

4x2 −8x+3
f (x) =
x2 −2x
1
a) Podaj liczbę rozwiązań równania f (x) = m
O 1 X
w zależności od parametru m.
b) Podaj liczbę rozwiązań równania f (x) = |m|
M2p str. 104 – 31 maja 2016

*2.11. Równania i nierówności
z wartością bezwzględną
TWIERDZENIE
Jeśli a > 0, to rozwiązaniami równania |x| = a są liczby −a i a.
Przykład 1
2
Rozwiąż równanie |x−1|
= 1.
Zakładamy, że x = 1.
Mnożymy obie strony równania przez |x − 1| i otrzymujemy:
|x − 1| = 2
x − 1 = −2 lub x − 1 = 2
x = −1 lub x = 3
Ćwiczenie 1
3 2 −5 1
a) =1 b) =5 c) =3 d) =0
|x+2| |7x−1| |2x−1| |2x−1|
Przykład 2
Rozwiąż równanie x+1
x−2
= 1.
p |p|
Zakładamy, że x = 2. q = |q| , gdy q = 0
|x+1|
= 1 / · |x − 2|
|x−2|
|x + 1| = |x − 2|
x+1=x−2 lub x + 1 = −(x − 2) |p| = |q| oznacza, że:
1 = −2 lub 2x = 1 p = q lub p = −q
Pierwsze równanie jest sprzeczne, z drugiego otrzymujemy rozwiązanie x = 12 .

Uwaga. Powyższe równanie możemy też rozwiązać, korzystając z tego, że:
x+1 x+1
= −1 lub =1
x−2 x−2
Ćwiczenie 2

2x−1 2x+8 5x−1 5x−3
a) =1 b) =2 c) =4 d) =0
6x+3 −4x−1 x−2 3x−2
2.11. Równania i nierówności z wartością bezwzględną 105
M2p str. 105 – 31 maja 2016

Przykład 3
5
Rozwiąż nierówność |3−x| > 1.
Zakładamy, że x = 3. Ponieważ mianownik jest zawsze dodatni, możemy obie
strony nierówności pomnożyć przez |3 − x|. Otrzymujemy:
|3 − x| < 5
Jeśli a > 0, to |x| < a wtedy
−5 < 3 − x < 5
i tylko wtedy, gdy −a < x < a.
x ∈ (−2; 8)
Uwzględniamy założenie i otrzymujemy rozwiązanie: x ∈ (−2; 3) ∪ (3; 8).
Przykład 4
1
Rozwiąż nierówność |x−2|
< 1.
Zakładamy, że x = 2. Ponieważ mianownik jest zawsze dodatni, możemy obie
strony nierówności pomnożyć przez |x − 2|. Otrzymujemy:
|x − 2| > 1
x − 2 < −1 lub x − 2 > 1 Jeśli a > 0, to |x| > a wtedy
x<1 lub x > 3 i tylko wtedy, gdy:
x < −a lub x > a
Zatem x ∈ (−∞; 1) ∪ (3; ∞).
Ćwiczenie 3

2 7 6 4
a) >1 b) 1 c) −2 1 d) 1 + 3
|x−1| |x+2| |3x+1| x
ZADANIA

7 2 1 x−3 4x+1
a) =2 c) = e) =5 g) =0
|x−1| |6−3x| 2 x+6 6x−1

6 1 2x−3 x−3 1
b) =3 d) = −2 f) =2 h) =
|2x+1| |4x−1| 5−x 6−2x 2
8 2 −2 −3
a) >1 d) <1 g) +1
|2x−6| |x+3| |3x−2| |3x−2|
1 1 −3 1
b) > −3 e) 2 h) > −7
|4x−8| |4−x| |x−2| |2x−4|
8 6 1 1
c) −2 f) 1 i) +3
|4−2x| |1−2x| |2x−1| |3−6x|
M2p str. 106 – 31 maja 2016


2x−3 x−1 1 1
a) 2 d) >1 g)
x−2 x+1 |x+4| |x−2|

3−x x+2 6 1
b) >2 e) 4 h) >
x+1 2x−3 |4−x| |2x+1|

x−1 x+3 2 1
c) 0 f) >0 i)
x+7 x−1 |x−4| |2x+8|
3x
Rozwiąż równanie = 1.
|x−2|
Zakładamy, że x = 2.
3x
1◦ Dla x > 2 mamy = 1, czyli 3x = x − 2.
x−2
Stąd x = −1 – sprzeczne z założeniem, że x > 2.
3x
2◦ Dla x < 2 mamy = 1, czyli 3x = −x + 2.
−x+2
Stąd x = 12 .
x 1 2x
a) =1 b) =x+2 c) = x−2
|2x−1| |x| |x−3|
* 5. Rozwiąż nierówność.
|x−1| |1−x| 2
a) >0 c) <0 e) − 1 < 3
x x |x|

|x| 2 2 1
b) >2 d) − 1 0 f) − 1 >
x+2 |x| |x| 2
* 6. Naszkicuj wykres funkcji f .

x−1 |x|−1 |x−1|
a) f (x) = b) f (x) = c) f (x) =
|x| x x
* 7. Zaznacz zbiór A w układzie współrzędnych.

3
a) A = (x, y) ∈ R2 : |x+1| 1 i |y| 2 Y

1 1
b) A = (x, y) ∈ R2 : |5−x| < |x+1|
* 8. Na rysunku obok przedstawiono zbiór 1

punktów płaszczyzny, których współ-
O 1 X
rzędne (x, y) spełniają nierówność:
a
|y| −1
|x| + 1
Wyznacz współczynnik a.
2.11. Równania i nierówności z wartością bezwzględną 107
M2p str. 107 – 31 maja 2016

2.12. Wyrażenia wymierne
– zastosowania (1)
Przykład 1
Licznik pewnego ułamka jest równy 6. Jeśli licznik tego ułamka zmniejszymy
o 2, a mianownik o 3, to wartość ułamka się nie zmieni. Jaki to ułamek?
Szukany ułamek możemy zapisać w postaci x6 , wówczas „nowy” ułamek będzie
6−2 4
miał postać x−3 , czyli x−3 . Otrzymujemy więc równanie:
6 4
= , gdzie x ∈ R \ {0, 3}
x x−3
6(x − 3) = 4x
x=9
Zatem szukany ułamek to 69 .
Ćwiczenie 1
a) Licznik pewnego ułamka jest równy 10. Jeśli licznik tego ułamka zwięk-
szymy o 20, a mianownik o 30, to wartość ułamka się nie zmieni. Jaki to
ułamek?
b) Dane są dwie liczby dodatnie. Jedna z tych liczb jest o 3 mniejsza od
drugiej, a ich stosunek jest jak 75 do 100. Wyznacz te liczby.
Ćwiczenie 2
a) Ola kupiła cukierki A w cenie x zł/kg i zapła-
ciła 24 zł. Ala kupiła taką samą ilość cukierków B
droższych o 4 zł/kg i zapłaciła 30 zł. Ile kosztuje
kilogram cukierków A, a ile – cukierków B?
b) Cena winogron to obecnie x zł/kg. Tydzień temu,
kiedy winogrona były o 4 zł za kilogram droższe,
Tomek wydał na ich zakup 20 zł. Gdyby obecna cena
spadła o 1 zł/kg, to taką samą ilość winogron można
by kupić za 12 zł. Jaka jest obecna cena winogron?
ZADANIA
1. a) Mama Bartka jest o sześć lat młodsza od jego taty. Stosunek wieku
mamy i taty jest jak 8 do 9. Ile lat ma mama Bartka, a ile jego tata?
b) Magda ma 25 lat, a jej młodsza siostra – 13 lat. Za ile lat stosunek
wieku Magdy i jej siostry będzie równy 32 ?
M2p str. 108 – 31 maja 2016

2. a) Boki prostokąta mają długości x cm i 2x cm. Gdyby jego krótszy bok
wydłużyć o 6 cm, a dłuższy – o 5 cm, to stosunek długości boków byłby
równy 2 : 3. Oblicz obwód tego prostokąta.
b) Dany jest prostokąt o bokach 32 cm i 51 cm. Jego krótszy bok skrócono
o x cm, a dłuższy bok – o 3x cm i otrzymano prostokąt, w którym stosunek
długości boków jest równy 3 : 4. O ile zmniejszył się obwód prostokąta?
Rozpatrz dwa przypadki.
Przykład
Piotrek potrzebuje 4 godzin na pomalowanie płotu wokół domu. Adam
tę samą pracę wykonałby w ciągu 8 godzin. Ile czasu zajęłoby im po-
malowanie płotu, gdyby pracowali razem?
Oznaczmy przez w pracę, którą należy wykonać. Wówczas:
w
4
– praca wykonana przez Piotrka w ciągu godziny,
w
8 – praca wykonana przez Adama w ciągu godziny,
w
4
+ w
8
= 38 w – praca wykonana wspólnie w ciągu godziny.
Z tego wynika, że na wspólne wykonanie pracy chłopcy potrzebowaliby:
w : 38 w = 8
3
= 2 23 [h]
czyli 2 godzin i 40 minut.
Artur potrzebuje 10 godzin na pomalowanie pokoju, a Darek zrobiłby to

w 6 godzin. Ile czasu zajęłoby im pomalowanie pokoju, gdyby pracowali
razem?
4. Dwie koparki, pracując razem, wykonują wykop w ciągu 8 dni. Gdyby

pracowała tylko pierwsza z nich, wykop powstałby w ciągu 12 dni. Ile
czasu zajęłoby wykonanie
wykopu drugiej koparce?
5. Pierwsza koparka wykona-
ła połowę wykopu w cią-
gu 6 godzin, resztę wyko-
pu wykonała druga koparka
w ciągu 9 godzin. Ile czasu
zajęłoby wykonanie wyko-
pu, gdyby jednocześnie pra-
cowały obie koparki?
2.12. Wyrażenia wymierne – zastosowania (1) 109
M2p str. 109 – 31 maja 2016

2.13. Wyrażenia wymierne
– zastosowania (2)
Przykład 1
Dwa samochody wyruszyły jednocześnie
z Malborka. Po pewnym czasie pierw-
szy znajdował się w odległości 320 km,
a drugi – 240 km od tego miasta. Śred-
nia prędkość drugiego samochodu była
o 20 km/h mniejsza od prędkości pierw-
szego. Oblicz średnie prędkości, z jakimi
poruszały się te samochody.
Oznaczmy przez v średnią prędkość pierwszego samochodu. Wówczas:
320 240 korzystamy ze wzoru t = vs , gdzie
= t oznacza czas, s – drogę
v v−20
320(v − 20) = 240v, stąd v = 80
Średnie prędkości samochodów wynosiły odpowiednio 80 km/h i 60 km/h.
Ćwiczenie 1
a) Samochód jadący ze średnią prędkością v pokonał odległość 195 km. Sa-
mochód jadący z prędkością o 20 km/h większą pokonał w tym samym czasie
260 km. Oblicz średnie prędkości obu samochodów.
b) Dwa samochody wyruszyły równocześnie naprzeciw siebie z miast A i B
oddalonych o 350 km. Pierwszy samochód jechał z prędkością o 30 km/h
większą niż drugi. Samochody minęły się, gdy pierwszy z nich pokonał 35 tra-
sy między miastami. Oblicz średnie prędkości obu samochodów.
Ćwiczenie 2
Z miast A i B, oddalonych o 510 km, wyruszyły równocześnie naprzeciw
siebie dwa pociągi. Średnia prędkość pierwszego była o 10 km/h większa niż
prędkość drugiego. Pociągi spotkały się w odległości 270 km od miasta A.
Oblicz średnie prędkości, z jakimi poruszały się te pociągi.
M2p str. 110 – 31 maja 2016

ZADANIA
1. Pociąg miał pokonać trasę między dwoma miastami w czasie określonym

w rozkładzie jazdy. Z powodu awarii został zatrzymany na pół godziny
na stacji pośredniej. Pozostałe 120 km przejechał z prędkością większą
o 20 km/h, nadrabiając powstałe opóźnienie. Oblicz, jaka powinna być
średnia prędkość pociągu zgodnie z rozkładem jazdy.
2. Odległość między miastami A i B wynosi 540 km. Pociąg ekspresowy

pokonuje tę odległość w czasie o trzy godziny krótszym niż pociąg osobowy.
Prędkość ekspresu jest większa od prędkości pociągu osobowego o 30 km/h.
Oblicz średnie prędkości obu pociągów.
3. Trasa rowerowa wokół je-

ziora ma długość 12 km.
Dwóch rowerzystów wyru-
szyło jednocześnie z tego sa-
mego miejsca i okrążało je-
zioro w tym samym kierun-
ku. Średnia prędkość jedne-
go z nich była o 5 km/h
mniejsza niż prędkość dru-
giego. Do ponownego spo-
tkania rowerzystów doszło,
gdy szybszy z nich wykonał
4 okrążenia jeziora, a wol-
niejszy – 3. Oblicz średnie
prędkości obu rowerzystów.
4. Dwaj rowerzyści wyjechali równocześnie na trasę długości 36 km. Prędkość

pierwszego rowerzysty była o 6 km/h większa niż prędkość drugiego, więc
pokonał on trasę w czasie o godzinę krótszym niż drugi. Oblicz średnie
prędkości obu rowerzystów.
5. Ze schronisk A i B wyruszyli jednocześnie naprzeciw siebie dwaj turyści.

Pierwszy, idący ze schroniska A ze średnią prędkością v km/h, dotarł do
schroniska B. W tym samym czasie drugi turysta, idący ze średnią pręd-
kością (v + 1) km/h, pokonał trasę ze schroniska B do A i połowę drogi
powrotnej.
a) Oblicz średnie prędkości, z jakimi poruszali się turyści.
b) Oblicz odległość między schroniskami, jeśli turyści minęli się 4 km od
schroniska A.
2.13. Wyrażenia wymierne – zastosowania (2) 111
M2p str. 111 – 31 maja 2016

Wyrażenia wymierne dwóch zmiennych
1. Uprość wyrażenie i oblicz jego wartość dla x = 2 oraz y = −4.

x+y x3 −x2 y x2 −y 2
a) b) c)
x2 −y 2 yx−y 2 x2 −2xy+y 2
2. Uprość wyrażenie i oblicz jego wartość dla a = −1 i b = 2.

a2 +2ab+b2 a3 −b3 a4 −b4 a−b
a) 2 2 · 2 b) ·
a −b a +ab+b2 a2 +b2 −2ab ab+b2

y+3 x3 x2 −4xy x−4y x3 −y 3 x2 −y 2
a) · 2 c) : e) · 2
x2 y +6y+9 5x 20xy x+y x +xy+y 2
4y 2 −9 6x2 x2 −y 2 4y 2 −4x2 (x+y)3 x2 +y 2
b) · d) : 2 f) ·
4x 3−2y x+2y x +4xy+4y 2 x2 +2xy+y 2 x4 −y 4

1 1 y 2 −1 x2 −1 x y 2xy
a) + c) 3 − 3 e) + − 2 2
x+y x−y xy x y x−y x+y x −y
x y 1 1 1 3t 3t 4ts
b) + d) + 2 + 2 f) − +
x+y x−y xy y x 2t−s 2t+s 4t2 −s2

a2 +ab a a a2 −1 a+1 1
a) − b) a − −
a2 b2 a−b a+b a−1 b b−ab
Zadania z parametrem
6. a) Uzasadnij, że jeśli punkt (x0 , y0 ) należy do wykresu funkcji y = xa , gdzie

a > 0 i x > 0, to prostokąt o wierzchołkach A(0, 0), B(x0 , 0), C(x0 , y0 ),
D(0, y0) ma pole równe a.
b) Oblicz długość przekątnej kwadratu, którego trzy wierzchołki leżą na
osiach układu współrzędnych, a czwarty należy do wykresu funkcji y = ax .
Y
7. Osie układu współrzędnych są osiami syme-
D C
trii kwadratu ABCD (rysunek obok). Wierz-
chołki A i C należą do hiperboli y = xa . Podaj O X
współrzędne wierzchołków kwadratu i oblicz
A B
jego pole dla a = 4 oraz dla a = 3.
M2p str. 112 – 31 maja 2016

Y
8. a) Prosta y = −x + m ma w I ćwiartce
2x+2
układu współrzędnych jeden punkt wspólny y= x−1
z hiperbolą y = 2x+2
x−1
(rysunek obok). Wy- D
C
znacz m oraz oblicz pole trapezu ABCD.
b) Punkty E i F są punktami przecięcia hi- 1
perboli y = 2x+2
x−1 z osiami układu współrzęd-
A 1 B X
nych. Oblicz pole trójkąta CEF .
9. a) Wyznacz równanie prostej y = ax + b (a = 0), Y

której jedynym punktem wspólnym z hiperbolą C2
y = x1 jest punkt (1, 1). Oblicz pole trójkąta ogra-
niczonego osiami układu współrzędnych i tą pro-
C1
stą.
* b) Uzasadnij, że trójkąty ograniczone osiami ukła- O B2 B1 X
du współrzędnych i dowolną prostą mającą jeden Pola trójkątów OB1 C1
punkt wspólny z hiperbolą y = x1 (x > 0) mają i OB2 C2 są równe.
równe pola.
10. Podaj, ile punktów wspólnych ma okrąg o środku w punkcie (0, 0) i danym
promieniu r z hiperbolą y = x1 . Y
√
a) r = 1 b) r = 1,5 c) r = 2
* 11. Dany jest okrąg o środku w punkcie (1, 1)

i promieniu r oraz hiperbola y = x4 . Podaj,
O X
ile punktów wspólnych mają okrąg i hiper- y= 4
x
bola w zależności od r. Na rysunku obok
przedstawiono kilka okręgów o środku (1, 1).
12. Dla jakich wartości parametru m równanie ma dwa rozwiązania o różnych

znakach?
a) mx2 − 2(m − 1)x + m − 2 = 0 c) (m + 1)x2 − 2(m + 2)x + m = 0
b) (m − 1)x2 − 2mx + m + 3 = 0 d) (m + 1)x2 − 4mx + m + 1 = 0
13. Dla jakich wartości parametru k równanie ma dwa różne rozwiązania do-
datnie?
a) (k + 2)x2 − 4x − k + 2 = 0 c) (k + 1)x2 − 3(k − 1)x + 2k − 3 = 0
b) (k − 1)x2 − 2kx − k − 1 = 0 d) (k − 2)x2 − 3(k + 2)x + 6k = 0
M2p str. 113 – 31 maja 2016

Zestaw I
1. Podaj wzór proporcjonalności odwrotnej y = xa , jeśli do jej wykresu na-

leży punkt A. Podaj współrzędne trzech innych punktów należących do
wykresu tej funkcji.
a) A(2, 8) b) A( 12 , 4) 1
c) A(7, 28 ) d) A(27, 19 )
2. Na rysunku przedstawiono wykres funk- Y

f
cji f (x) = xa . Oblicz a.
3
√ √punktów: P (−8, − 4 ),
a) Które spośród
1
Q( 2 , 12), R( 2, 3) należą do wykresu
1
funkcji f ?
O 1 X
b) Odczytaj z wykresu, dla jakich argu-
mentów funkcja f przyjmuje wartości
większe od −3.
c) Rozwiąż nierówność f (x) 4.
3. Naszkicuj wykresy funkcji f i g. Podaj dziedzinę i równania asymptot

wykresu funkcji g.
4 4 1 1
a) f (x) = , g(x) = + 1 c) f (x) = , g(x) =
x x x x−3
3 3 1 1
b) f (x) = − , g(x) = − − 2 d) f (x) = − , g(x) = −
x x x x+2
1
4. O jaki wektor należy przesunąć wykres funkcji g(x) = x
, aby otrzymać
wykres funkcji f ? Naszkicuj ten wykres.
1 1 x
a) f (x) = +3 b) f (x) = +1 c) f (x) =
x+3 x−4 x−1
5. Podaj wzór funkcji, której wykres otrzymamy przez przesunięcie wykresu

funkcji f o wektor −
→
u . Naszkicuj wykres tej funkcji.
2 −→ 1 →
a) f (x) = , u = [−1, 3] b) f (x) = − , − u = [1, −3]
x x
6. Naszkicuj wykresy funkcji: f , g i h. Podaj dziedzinę i zbiór wartości każdej
z tych funkcji.
2 2 2
a) f (x) = , g(x) = , h(x) = +1
x x−1 x−1
3 3 3
b) f (x) = , g(x) = , h(x) = −1
x x+1 x+1
2 2 2
c) f (x) = − , g(x) = − , h(x) = − +3
x x+2 x+2
M2p str. 114 – 31 maja 2016

7. Podaj dziedzinę wyrażenia, a następnie je uprość.
x2 −1 x−3 x2 +3x x+2
a) b) c) d)
x+1 x2 −9 x2 −3x x2 +5x+6
8. Wyznacz podaną zmienną ze wzoru.
a1 a1 −a1 qn E R+r
a) S = ,q b) S = , a1 c) = ,r
1−q 1−q e r
9. Wyznacz ze wzoru zmienną a.

m 2 m 1 2
a) = b) −2− =n c) m m − =2
a b a a a

x x x−2 x−3
a) =2 d) − =x g) + = 2x − 5
x−1 x+2 x−4 x−4
x+1 x x+1 8
b) =1 e) =x−3 h) =
3−x x−4 2 x−5
2x−7 2x+10 x−1 2−x
c) = −5 f) =x−2 i) =
x x+5 x+2 x+1
11. Naszkicuj wykres funkcji f (x) = a−x

x
. Wyznacz współrzędne punktów,
w których wykres funkcji f przecina prostą y = 2 oraz prostą y = x.
a) a = 2 b) a = −1 c) a = 1 d) a = −2
x 3x−4
12. Na rysunkach przedstawiono wykresy funkcji f (x) = x+2
i g(x) = x−2
.
I Y II Y
1
1 O 1 X
O 1 X
a) Dopasuj wzór do wykresu. Podaj miejsca zerowe funkcji f i g.

b) Rozwiąż równania: g(x) = x oraz f (x) = −x.
13. Naszkicuj wykres funkcji f . Rozwiąż równanie f (x) = x.

x−1 x x+1
a) f (x) = c) f (x) = e) f (x) = 2 +
x 1−x x+3
x+3 2x−1 2−x
b) f (x) = d) f (x) = f) f (x) = −
x−1 x+1 1−x
14. Naszkicuj wykres funkcji f i odczytaj rozwiązanie nierówności f (x) > 1.

1
x dla x > 0 − x2 dla x −1
a) f (x) = b) f (x) =
− x1 dla x < 0 2
x+2
dla x > −1
M2p str. 115 – 31 maja 2016

Zestaw II
x−2 x−3 x+5 5 1
a) + = 2x − 5 c) + =
x−5 x−5 x+4 x−2 x+4
x−1 x+2 1 1
b) − =3 d) + =1
x+1 x−2 2x 2(x+2)
x−3 1 x−5 x+1
a) c) >0 e) >1
x+1 2 x−3 x+2
x+2 x2 +1 x2 +1
b) −2 d) <0 f) x
x x−1 x−1
1 (2x−1)2 1 1
a) x − <0 c) 0 e) <
x 2x−1 x−3 x+3
1 x2 −1 x−1 x+5
b) x + 2 d) 2 0 f)
x x −5x+10 x+4 x−6
4. Wyznacz zbiory: A ∪ B, A ∩ B oraz A \ B.

a) A = x ∈ R : x x4 , B = x ∈ R : x−7
x−4 2
2

< 1 , B = x ∈ R : (x−2) (x+1)
2
+1
b) A = x ∈ R : xx+1 x+2
0
5. Wyznacz liczby naturalne x, które spełniają poniższy warunek.

3 1 5 x−10
a) 0 <
8−x x
b)
x−4
>2 c)
x
1
6. Naszkicuj wykres funkcji f . Z wykresu odczytaj, dla jakich wartości para-

metru m równanie f (x) = m ma dwa rozwiązania.

1 x−1 1
a) f (x) = + 2 b) f (x) = c) f (x) = −2
x x+2 |x−1|
7. Naszkicuj wykres funkcji f i podaj liczbę rozwiązań równania f (x) = m2


1 1 1
a) f (x) = b) f (x) = + 1 c) f (x) = −1
x x |x|−1
8. Podaj dziedzinę funkcji f i naszkicuj jej wykres. Napisz wzór funkcji

y = g(m) określającej liczbę rozwiązań równania f (x) = m w zależności
od parametru m. Naszkicuj wykres funkcji g.

1 1 2
a) f (x) = b) f (x) = + 2 c) f (x) = − 1 − 1
|x|−1 |x|−1 x
M2p str. 116 – 31 maja 2016

9. Podaj wzór funkcji homograficznej, której Y
wykres przedstawiono na rysunku obok.
a) O jaki wektor należy przesunąć ten wy-
kres, aby otrzymać wykres funkcji g?
−x−3 1
g(x) =
x+2
O 1 X
b) O jaki wektor należy przesunąć ten wy-
kres, aby osiami symetrii otrzymanej hiper-
boli były proste: y = x − 4 i y = −x − 2?
10. Rozwiąż graficznie równanie f (x) = g(x) i nierówność f (x) g(x).

1 2
a) f (x) = , g(x) = x c) f (x) = , g(x) = |x|
x x−1
1 1 (x−1)2
b) f (x) = , g(x) = |x| d) f (x) = − 1, g(x) =
|x| x x−1
11. Rozwiąż graficznie i algebraicznie równanie f (x) = g(x).

2 4
a) f (x) = − 2, g(x) = 3 * b) f (x) = , g(x) = x − 2
x |x|−2
12. Rozwiąż graficznie równanie f (x) = g(x) i nierówność f (x) g(x).

2x−2 4 x −6−x
a) f (x) = , g(x) = b) f (x) = , g(x) =
x−2 x−2 x+3 x+3
13. Naszkicuj wykres funkcji f (x) = x4 . Dla jakiej wartości parametru m zbiór
(−8; 0) jest zbiorem rozwiązań nierówności x4 < m?
x−m
14. Dla jakich wartości parametru m wykresy funkcji f (x) = x i g(x) = mx
mają dokładnie jeden punkt wspólny?
15. Dla jakich wartości parametru m wykresy funkcji f i g nie mają punktów
wspólnych?
m m
a) f (x) = , g(x) = −mx c) f (x) = , g(x) = (m − 1)x
x x
m m−3
b) f (x) = , g(x) = mx d) f (x) = , g(x) = x + m
x x
16. Dla jakich wartości parametru m nierówność jest prawdziwa dla każdego
x ∈ R?
mx+2 3x2 −2x+1 (m−3)x+3
a)
x2 +1
>0 b)
−x2 +mx−1
<0 * c) −x2 +x−2 > −2
17. Dla jakich wartości parametru m dane proste są równoległe, a dla jakich
prostopadłe?
−m 1−m 1 m+1
a) y = x+3 i y = x b) y = x−5 i y = x
m−1 m+2 1−m2 m−1
M2p str. 117 – 31 maja 2016

Zestaw III
1. Pole prostokąta o bokach 23 x i 1 14 y jest równe 15. Między wielkościami x

i y zachodzi związek:
20 18 12 6
A. y = , B. y = , C. y = , D. y = .
x x x x
2. Punkty P (1, 2) i Q(3, 4) należą do wykresu funkcji:
3x−6 x+1 x−7 2x+6
A. f (x) = , B. f (x) = , C. f (x) = , D. f (x) = .
x−2 x−2 x−4 x+3
−4
3. Liczba 3 jest miejscem zerowym funkcji f (x) = + q dla:
x−p
A. p = −3, q = 0, C. p = 4, q = −3,
B. p = 2, q = −1, D. p = 1, q = 2.
4. Funkcją rosnącą w każdym z przedziałów (−∞; −2) i (−2; ∞) jest funkcja:

√ √
1− 2 2− 3
A. f (x) = , C. f (x) = ,
x+2 x+2
6 1
B. f (x) = , D. f (x) = + 8.
x+2 x+2
5. Liczby −5 i 1 są rozwiązaniami równania:
8−8x 6x+30
A. = x − 3, C. = x + 5,
x−1 x+5
2−6x x+5
B. = x − 3, D. = x + 5.
x+1 x+1
6. Zbiór R \ {1} jest zbiorem wartości funkcji:

1 x+1 x 2x+1
A. f (x) = , B. f (x) = , C. f (x) = , D. f (x) = .
x−1 x+1 x−2 x+2
7. Na rysunku obok przedstawione są wykresy Y
1
funkcji f (x) = 2(x − 2)2 i g(x) = x−2 + 1.
g f
Zbiorem rozwiązań nierówności f (x) g(x)
jest zbiór:
A. (3; ∞), C. (0; 2) ∪ 3; ∞),
1
B. 3; ∞), D. (−∞; 2)∪ 3; ∞).
O 1 X
8. Kajakarz płynie po stojącej wodzie z prędko-
ścią 10 km/h. Płynąc z prądem rzeki, poko-
nuje trasę długości 24 km w czasie o godzinę
krótszym, niż zrobiłby to, płynąc pod prąd. Prąd rzeki ma prędkość:
A. 1 km/h, B. 1,5 km/h, C. 2 km/h, D. 2,5 km/h.
M2p str. 118 – 31 maja 2016

3 Funkcje trygonometryczne
Mont Saint-Michel [czyt. mą sę miszel] w czasie odpływu. Podnoszenie się i opadanie

poziomu oceanów jest zjawiskiem powtarzającym się okresowo.
Omawiane w tym rozdziale funkcje trygonometryczne mogą stanowić

model służący do opisu niektórych zjawisk powtarzających się okresowo. Na
rysunku poniżej przedstawiono wykres jednej z funkcji trygonometrycznych –
funkcji sinus. Wykres ten nazywamy sinusoidą.
Y
1
−3π −2π −π O π 2π 3π X
−1
M2p str. 119 – 31 maja 2016

Funkcje trygonometryczne kąta ostrego w trójkącie
prostokątnym – powtórzenie
Jeśli α jest kątem ostrym trójkąta prostokątnego, to B
sinusem kąta α nazywamy stosunek długości przypro-
stokątnej leżącej naprzeciwko tego kąta do długości c a
przeciwprostokątnej.
a α
sin α =
c A b C
Podobnie możemy zdefiniować cosinus, tangens i cotangens kąta α:
b a b
cos α = , tg α = , ctg α =
c b a
1. Sprawdź wartości podane w tabeli, α 30◦ 45◦ 60◦

korzystając z poniższych rysunków. 1
√
2
√
3
sin α 2 2 2
√ √
3 2 1
cos α 2 2 2
30◦ 1 √ √
√
√ 3
2
1 3 tg α 3 1 3
2 √ √
3
45 ◦ 60◦ ctg α 3 1 3
1 1
2
2. Podaj wartości funkcji trygonometrycznych kątów ostrych trójkąta

prostokątnego o podanych przyprostokątnych.
a) 3, 4 b) 9, 12 c) 5, 12 d) 1, 2
3. W trójkącie prostokątnym dana jest długość przeciwprostokątnej c oraz

sinus kąta ostrego α. Oblicz długości przyprostokątnych.
3
a) c = 10, sin α = 5
b) c = 25, sin α = 0,28
4. W trójkącie prostokątnym dany jest tangens kąta ostrego α oraz dłu-

gość boku a leżącego naprzeciwko kąta α. Oblicz obwód tego trójkąta.
Wyznacz sin α i cos α.
a) tg α = 2,4, a = 10 b) tg α = 13 , a = 2
5. Uzasadnij, że podany związek zachodzi między funkcjami trygonome-

trycznymi kąta ostrego α.
sin α
a) tg α = c) tg α · ctg α = 1
cos α
cos α
b) ctg α = d) sin2 α + cos2 α = 1
sin α
120 3. Funkcje trygonometryczne
M2p str. 120 – 31 maja 2016

*3.1. Funkcje trygonometryczne
dowolnego kąta
Dla uproszczenia obliczeń, kąty umieszcza się często w układzie współrzędnych
w ten sposób, że początek układu jest wierzchołkiem kąta. Jedno z ramion
kąta, zwane jego ramieniem początkowym, zawiera się w dodatniej półosi
OX. Drugie ramię będziemy nazywać ramieniem końcowym. Kąt odłożony
jest od ramienia początkowego do końcowego w kierunku przeciwnym do ruchu
wskazówek zegara.
Y Y Y
60◦ 135◦ 330◦

O X O X O X
Y P (3, 2)
Ćwiczenie 1
Oblicz wartości funkcji trygonometrycznych kąta α, 1
jeśli do jego ramienia końcowego należy punkt (3, 2). α
O 1 X
Ćwiczenie 2
Oblicz wartości funkcji trygonometrycznych kąta α, jeśli do jego ramienia
końcowego należy punkt P .
√ √
a) P (3, 4) b) P (6, 8) c) P ( 3, 1) d) P (3, 3 3)
Jeśli P (x, y) jest dowolnym punktem leżącym na ramieniu końcowym kąta
ostrego α, różnym od początku układu współrzędnych, to:
y y
sin α = , tg α = , x = 0, Y
r x
x x P (x, y)
cos α = , 0,
ctg α = , y =
r y r
y
gdzie r = |OP | = x2 + y 2 . α
O x X
Podane powyżej wzory służą do zdefiniowania funkcji trygonometrycznych
dowolnego kąta α ∈ 0◦ ; 360◦ . Na rysunkach poniżej ramię końcowe kąta leży
odpowiednio w II, III i IV ćwiartce układu współrzędnych.
Y Y Y
P y
r
α x α α x
x O X r O X O r X
P y y P
3.1. Funkcje trygonometryczne dowolnego kąta 121
M2p str. 121 – 31 maja 2016

DEFINICJA
Niech P (x, y) będzie dowolnym punktem leżącym na ramieniu końcowym

kąta α, różnym od początku układu współrzędnych. Wtedy:
sin α = yr , tg α = xy (x = 0), Y
P (x, y)
cos α = xr , ctg α = x
(y = 0), r y
y
α
gdzie r = x + y 2 .
2
O x X
Uwaga. Każdy ze stosunków: yr , xr , xy , xy zależy wyłącznie od położenia ramienia

końcowego kąta, a nie zależy od wyboru punktu P . Nie określamy wartości funkcji
tangens dla 90◦ i 270◦ oraz funkcji cotangens dla 0◦ , 180◦ i 360◦ .
Przykład 1 Y
Oblicz wartości funkcji trygonometrycznych kąta α, jeśli do P
ramienia końcowego tego kąta należy punkt P (−3, 4).
tg α = xy = − 43 , ctg α = xy = − 34
√ α
r = (−3)2 + 42 = 25 = 5, zatem sin α = 45 , cos α = − 35 .
O 1X
Ćwiczenie 3
Oblicz wartości funkcji trygonometrycznych kąta α, jeśli do jego ramienia
końcowego należy punkt P . Przedstaw ten kąt na rysunku.
a) P (−4, 3) b) P (8, −6) c) P (−1, −3) d) P (−2, −6)
Przykład 2
Oblicz wartości funkcji trygonometrycznych kąta 150◦ .
Zauważmy, że 150◦ = 90◦ + 60◦ . Y
Rozpatrzmy trójkąt równoboczny P OA (ry- A
sunek obok) o boku długości 1, wówczas:
√
|OP | = 12 , |P P | = 2
3
P (x, y) P
Zatem punkt P należący do ramienia √końco-
1 60◦
wego kąta 150◦ ma współrzędne − 23 , 12 ,
O X
a stąd:
√
3
√ √
sin 150◦ = 12 , cos 150◦ = − 2
, tg 150◦ = − 33 , ctg 150◦ = − 3
Ćwiczenie 4
Oblicz wartości funkcji trygonometrycznych podanego kąta.
a) 135◦ b) 225◦ c) 210◦
M2p str. 122 – 31 maja 2016

W zależności od tego, w której ćwiartce układu współrzędnych położone jest
ramię końcowe kąta α, wartości: sin α, cos α, tg α i ctg α są dodatnie lub
ujemne.
dla α ∈ (90◦ ; 180◦ ) dla α ∈ (0◦ ; 90◦ )
sin α > 0 sin α > 0
Ćwiczenie 5 cos α < 0 cos α > 0
Uzasadnij, że: tg α < 0 tg α > 0
ctg α < 0 ctg α > 0
a) sin α > 0 dla α ∈ (0◦ ; 180◦ ),
dla α ∈ (180◦ ; 270◦ ) dla α ∈ (270◦ ; 360◦ )
b) cos α > 0 dla α ∈ 0◦ ; 90◦ ) ∪(270◦ ; 360◦ , sin α < 0 sin α < 0
c) tg α > 0 dla α ∈ (0◦ ; 90◦ ) ∪ (180◦ ; 270◦ ), cos α < 0 cos α > 0
tg α > 0 tg α < 0
d) ctg α > 0 dla α ∈ (0◦ ; 90◦ ) ∪(180◦ ; 270◦ ). ctg α > 0 ctg α < 0
ZADANIA
1. Oblicz wartości funkcji trygonometrycznych kąta α, jeśli do jego ramienia

końcowego należy punkt P .
√ √
a) P (5, 12) b) P (−5, −12) c) P ( 3, −1) d) P (− 3, 1)
2. Uzasadnij, że jeśli punkt P (x, y) na-

leży do okręgu jednostkowego o środ- Okrąg o promieniu 1 nazywa-
ku O(0, 0) oraz leży na ramieniu my okręgiem jednostkowym.
kąta α, to: x = cos α, y = sin α.
3. a) Na rysunku obok przedstawiono Y

okrąg jednostkowy z zaznaczonymi √ √ P2 (0, 1)
P3 − 22 , 22 √ √
punktami: P0 , . . . , P7 . Uzasadnij, P1 2
2 , 2
2
1
=
że punkty: P1 , P3 , P5 , P7 należą do P4 (−1, 0) 45◦

r
tego okręgu. O P0 (1, 0) X

√ √
b) Podaj miarę kąta αi , do którego 2 2
√
2
√
2
P7 2 ,− 2
ramienia końcowego należy punkt P5 − 2 ,− 2
P6 (0, −1)
Pi dla i = 0, 1, . . . , 7.
c) Przerysuj poniższą tabelę do zeszytu i ją uzupełnij.
α 0◦ 45◦ 90◦ 135◦ 180◦ 225◦ 270◦ 315◦

sin α ? ? ? ? ? ? ? ?
cos α ? ? ? ? ? ? ? ?
tg α ? ? × ? ? ? × ?
ctg α × ? ? ? × ? ? ?
3.1. Funkcje trygonometryczne dowolnego kąta 123
M2p str. 123 – 31 maja 2016

4. Oblicz.
a) sin2 45◦ + cos2 135◦ b) tg 135◦ − tg 225◦ c) sin 225◦ + cos3 315◦
5. a) Na okręgu jednostkowym, którego śro-

Y P3 (0, 1)
dek leży w początku układu współrzęd- P4 1
√
3
P2 2, 2
nych, zaznaczono dwanaście punktów √
P5 3 1
wyznaczonych przez ramiona końcowe 1 P1 2 , 2
r =◦
kątów, których miary są wielokrotno- 30
P6 O
ściami 30◦ (rysunek obok). Podaj współ- P0 (1, 0) X
rzędne punktów: P4 , . . . , P11 . P7 P11
b) Przerysuj poniższą tabelę do zeszytu P8 P10
i ją uzupełnij, korzystając z rysunku. P9
α 30◦ 60◦ 120◦ 150◦ 210◦ 240◦ 300◦ 330◦

1
sin α ? ? ? 2 ? ? ? ?
√
cos α ? ? ? − 23 ? ? ? ?
√
tg α ? ? ? − 33 ? ? ? ?
√
ctg α ? ? ? − 3 ? ? ? ?
6. Oblicz.
a) sin2 120◦ + cos2 150◦ c) cos 330◦ + tg 120◦ tg 330◦
cos 120◦ tg 150◦ cos2 150◦ tg 210◦ tg 135◦
b) 2 + d)
sin 330 ◦ tg 210◦ sin2 150◦ + cos2 210◦
7. W której ćwiartce układu współrzędnych leży ramię końcowe kąta α, jeśli:
a) sin α > 0 i cos α < 0, c) sin α < 0 i tg α > 0,
b) tg α < 0 i cos α > 0, d) cos α < 0 i sin α cos α > 0?
Y
C B
8. Ośmiokąt foremny umieszczono w ukła-
dzie współrzędnych tak, jak na rysunku D A
obok. α X
O P (1, 0)
a) Oblicz długość boku tego ośmiokąta.
E H
b) Oblicz wartości funkcji trygonome-
trycznych kąta P OA oraz kąta P OC. F G
√ √ √ √
6+ 2 6− 2
9. Punkt P , leży na ramieniu końcowym kąta 15◦ . Oblicz
4 4
sin α i cos α, jeżeli:
a) α = 165◦ , b) α = 195◦ , c) α = 345◦ , d) α = 75◦ .
M2p str. 124 – 31 maja 2016

*3.2. Kąt obrotu
W życiu codziennym często
spotykamy przykłady obro-
tów, np.: obrót koła (ro-
weru, samochodu itp.) czy
obrót wskazówek zegara.
Niech półprosta OA po-
krywa się z dodatnią pół-
osią OX układu współrzęd-
nych. Kątem obrotu AOB nazywamy kąt, o jaki Y
dodatni
należy obrócić półprostą OA wokół punktu O, aby B
kierunek
pokryła się ona z półprostą OB. Półprostą OA obrotu
nazywamy ramieniem początkowym kąta obrotu, O A X
a półprostą OB – ramieniem końcowym. ujemny
kierunek
Uwaga. Zamiast „kąt obrotu” będziemy krótko mówić „kąt”. obrotu
Przyjmujemy, że:
– dodatni kierunek obrotu jest kierunkiem przeciwnym do ruchu wskazówek
zegara,
– ujemny kierunek obrotu jest kierunkiem zgodnym z ruchem wskazówek ze-
gara.
Y Y Y
A1
30◦ A2 150◦ 210◦
O A X O A X O A X
A3
Półprosta OA po obrocie Półprosta OA po obrocie Półprosta OA po obrocie

o 30◦ wokół punktu O po- o 150◦ wokół punktu O po- o 210◦ wokół punktu O po-
kryje się z półprostą OA1 . kryje się z półprostą OA2 . kryje się z półprostą OA3 .
Y Y Y
B3
A A A
O −30 X ◦ B2 O −150◦ X O −210◦ X
B1
Półprosta OA po obrocie Półprosta OA po obrocie Półprosta OA po obrocie

o −30◦ wokół punktu O po- o −150◦ wokół punktu O po- o −210◦ wokół punktu O po-
kryje się z półprostą OB1 . kryje się z półprostą OB2 . kryje się z półprostą OB3 .
3.2. Kąt obrotu 125
M2p str. 125 – 31 maja 2016

Przykład 1
Rozpatrzmy kąt AOB przedstawiony na rysunku obok. Pół- Y
prosta OA pokryje się z półprostą OB nie tylko po obrocie
wokół początku układu współrzędnych o kąt 45◦ , ale również B
po obrocie na przykład o kąty:
360◦ + 45◦ = 405◦ (−1) · 360◦ + 45◦ = −315◦ 45◦
O A X
2 · 360◦ + 45◦ = 765◦ (−2) · 360◦ + 45◦ = −675◦
Y Y Y Y
O X O X O X O X
360◦ + 45◦ 2 · 360◦ + 45◦ (−1) · 360◦ + 45◦ (−2) · 360◦ + 45◦
Ogólnie, aby półprosta OA pokryła się z półprostą OB, należy obrócić ją

wokół początku układu współrzędnych o kąt równy k · 360◦ + 45◦ , gdzie k jest
dowolną liczbą całkowitą.
Kąty o mierze k · 360◦ + 45◦ , gdzie k ∈ C, mają więc wspólne ramię końcowe.
Y
Ćwiczenie 1
B
Podaj, o które z podanych kątów można obrócić półprostą
OA, aby pokryła się ona z półprostą OB (rysunek obok). 30◦
O AX
390◦ , 750◦ , 1100◦ , 1470◦ , −330◦ , −690◦ , −1050◦ , −1400◦
Przykład 2
Zapisz miarę kąta w postaci k · 360◦ + α, gdzie α ∈ 0◦ ; 360◦ ) oraz k ∈ C.
a) 1400◦ = 3 · 360◦ + 320◦ c) −700◦ = −2 · 360◦ + 20◦
b) 730◦ 10 = 2 · 360◦ + 10◦ 10 d) −1080◦ = −3 · 360◦ + 0◦
Ćwiczenie 2
Zapisz miarę kąta w postaci k · 360◦ + α, gdzie α ∈ 0◦ ; 360◦ ) oraz k ∈ C.
a) 850◦ c) −695◦ e) 1439◦30 g) −710◦ 15
b) 1413◦ d) −3590◦ f) −1079◦25 h) 630◦ 20
Podane w poprzednim rozdziale definicje funkcji trygonometrycznych można

uogólnić na dowolny kąt α + k · 360◦ , gdzie α ∈ 0◦ ; 360◦ ) oraz k ∈ C.
M2p str. 126 – 31 maja 2016

Dla kąta α + k · 360◦ takiego, że α ∈ 0◦ ; 360◦ ) i k ∈ C, definiujemy:
sin(α + k · 360◦ ) = sin α
cos(α + k · 360◦ ) = cos α
tg(α + k · 360◦ ) = tg α dla α = 90◦ i α = 270◦
ctg(α + k · 360◦ ) = ctg α dla α = 0◦ i α = 180◦
Y
Przykład 3
Oblicz wartości funkcji trygonometrycznych kąta 420◦ .
60◦
420◦ = 60◦ + 360◦ , zatem: O X
√
3
√
sin 420◦ = sin 60◦ = 2
tg 420◦ = tg 60◦ = 3
√
1 3
cos 420◦ = cos 60◦ = 2
ctg 420◦ = ctg 60◦ = 3
Ramię końcowe kąta 420◦
pokrywa się z ramieniem
Przykład 4 końcowym kąta 60◦ .
1
sin 750◦ = sin(2 · 360◦ + 30◦ ) = sin 30◦ = 2
tg(−1035◦) = tg(−3 · 360◦ + 45◦ ) = tg 45 = 1 ◦
Ćwiczenie 3
Oblicz.
a) sin 405◦ c) sin 1125◦ e) tg 1500◦ g) cos(−690◦ )
b) sin 780◦ d) tg 765◦ f) tg(−330◦ ) h) cos(−1035◦ )
ZADANIA
1. Zaznacz w układzie współrzędnych położenie ramienia końcowego kąta α.

a) α = 315◦ c) α = 570◦ e) α = −2130◦
b) α = −120◦ d) α = −1305◦ f) α = 4260◦
2. Podaj miary kątów, do których ramienia końcowego należy punkt P (1, −1).
√
3. Do końcowego ramienia kąta α należy punkt P (3, 3 3). Wyznacz α, jeśli:
a) α ∈ 0◦ ; 360◦ ), b) α ∈ 1080◦; 1440◦ ), c) α ∈ −360◦; 0◦ ).
√
4. Czy punkt P (− 3, 1) należy do ramienia końcowego kąta α?
a) α = 150◦ c) α = 510◦ e) α = 2310◦
b) α = −210◦ d) α = −930◦ f) α = −1210◦
3.2. Kąt obrotu 127
M2p str. 127 – 31 maja 2016

5. Półprosta OA po obrocie o kąt α pokryła się Y
z półprostą OB (rysunek obok). Wyznacz mia- 1
rę kąta α, jeśli: O
1 AX
◦ ◦ ◦ ◦
a) α ∈ 0 ; 360 ), c) α ∈ 1080 ; 1440 ), B
b) α ∈ 360◦ ; 720◦ ), d) α ∈ −1080◦; −720◦ ).
6. Oblicz.
a) sin(−330◦ ) e) cos 1140◦ i) tg(−720◦ ) m) tg 495◦
b) cos(−675◦ ) f) tg(−660◦ ) j) cos(−1080◦) n) cos 855◦
c) sin 840◦ g) sin 810◦ k) sin 630◦ o) cos(−495◦ )
d) tg(−300◦ ) h) cos 900◦ l) tg(−180◦ ) p) ctg 750◦
7. Wyznacz kąt α taki, że:

1
a) sin α = 2 i α ∈ (360◦; 450◦ ), d) tg α = −1 i α ∈ (360◦ ; 540◦ ),
√
b) sin α = 1
2 i α ∈ (1080◦; 1170◦ ), e) tg α = − 33 i α ∈ (720◦; 900◦ ),
1
√
c) cos α = 2 i α ∈ (720◦; 810◦ ), f) tg α = 3 i α ∈ (−360◦ ; −270◦ ).
8. Podaj, dla jakich kątów α:

a) sin α = 0, b) cos α = 0, c) tg α = 0, d) ctg α = 0.
9. Wskazówka minutowa zegara ma

długość 10 cm. Oblicz, jaką dro-
gę przebędzie punkt na końcu tej
wskazówki w czasie:
a) godziny, c) doby,
b) 250 minut, d) roku.
10. Wskazówka godzinowa zegara jest

o 25% krótsza od wskazówki minu-
towej. Punkt na końcu wskazówki
minutowej przebył drogę 36 cm. Ja-
ką drogę w tym samym czasie prze-
był punkt na końcu wskazówki go-
dzinowej tego zegara?
M2p str. 128 – 31 maja 2016

*3.3. Miara łukowa kąta
Y Y Y Mierzenie kąta w stopniach,
minutach i sekundach zawdzię-
360◦ 180◦ 90◦ czamy starożytnym Babiloń-
O X O X O X czykom. Używali oni sześć-
dziesiątkowego systemu zapisu
liczb.
Kąt pełny Kąt półpełny Kąt prosty
Miarę kąta zwykle podajemy w stopniach. Gdy potrzebna jest większa do-
kładność, posługujemy się minutami oraz sekundami.
Aby podać miarę kąta, można, oprócz miary stopniowej, wykorzystać:

• miarę łukową – jej jednostką jest 1 radian, kąt półpełny to π radianów;
1
• miarę gradusową – jej jednostką jest 1 gradus będący 400 kąta pełnego
(miara używana w geodezji);
• tysiączne artyleryjskie – jej jednostką jest 1 tysiączna artyleryjska będąca
1
1000
radiana (miara używana w wojskowości).
Aby określić miarę łukową kąta α, kreślimy z jego Y

wierzchołka okrąg o dowolnie dobranym promieniu r. B
l
Miarą łukową kąta α nazywamy stosunek długości łu- α
ku l, wyznaczonego przez ten kąt, do długości promie- O r A X
nia r okręgu.
długość łuku l
α= =
długość promienia r
Jednostkę miary łukowej nazywamy radianem, w skrócie piszemy: rad.
Miary łukowe kąta pełnego, półpełnego i prostego są odpowiednio równe:
2πr Y Y Y
– kąt pełny: = 2π
r
π
1
· 2πr 2π π 2
– kąt półpełny: 2 =π O X O X O X
r
1
· 2πr π
– kąt prosty: 4 =
r 2
Y
Ćwiczenie 1 B
π
Podaj miarę łukową kąta AOB, jeśli: l= 4
X
a) r = 4, l = 6, c) r = 54 , l = π
4
(rysunek obok), O r A( 45 , 0)
b) r = 13 , l = 16 , d) r = 23 , l = π.
3.3. Miara łukowa kąta 129
M2p str. 129 – 31 maja 2016

Zauważmy, że miara łukowa kąta nie zależy od dłu- Y
gości promienia okręgu, gdyż rl11 = rl22 (rysunek obok).
l1 l2
Zatem wygodnie jest posługiwać się okręgiem jednost- α
kowym. Możemy więc przyjąć następującą definicję: O r1 r2 X
DEFINICJA
Miara łukowa kąta jest równa długości łuku, jaki ramiona tego kąta wy-
znaczają na okręgu jednostkowym (o środku w wierzchołku kąta).
Kąt ma miarę 1 radiana (1 rad), jeśli łuk wyznaczony przez ten kąt na
okręgu jednostkowym ma długość 1.
Kąt pełny ma miarę łukową 2π radianów, zatem: Y
360◦ 180◦
1 rad = = ≈ 57,3◦ = 57◦ 18
2π π 1 rad X
natomiast: O 1
2π π
1◦ = rad = rad
360 180
Uwaga. Kiedy podajemy miarę łukową kąta, zwyczajowo pomijamy nazwę jednostki.
Zamiast: „kąt o mierze 2π radianów, π2 radianów czy 3 radianów”, mówimy krótko:
„kąt o mierze 2π, π2 , 3”.
Przykład 1 Aby wyznaczyć miarę łukową kąta 120◦ , mo-

żemy również skorzystać z proporcji:
a) Podaj miarę łukową kąta 120◦ . 120◦ x
360◦
= 2π
◦ ◦ π 2
120 = 120 · 180◦
= 3
π Stąd x = 120◦ · 2π
= 23 π
360◦
◦
b) Podaj miarę łukową kąta 1140 .
1 1
1140◦ = 1080◦ + 60◦ = 3 · 360◦ + 3 · 180◦ = 3 · 2π + 3 · π = 6 13 π
Ćwiczenie 2
Podaj miarę łukową kąta.
a) 30◦ b) 45◦ c) 72◦ d) 780◦ e) 11◦ 15
Ćwiczenie 3
Podaj miarę kąta w stopniach.
π 5 4 19 28
a) 12 b) 6π c) 5π d) 10 π e) 15 π
W radianach będziemy również wyrażać miarę kąta obrotu. Niech α1 i α będą

miarami tego samego kąta wyrażonymi odpowiednio w stopniach i w radia-
nach, przy czym α1 ∈ 0◦ ; 360◦ ). Dla dowolnej liczby k ∈ C zamiast k·360◦ +α1
możemy pisać 2kπ + α.
M2p str. 130 – 31 maja 2016

Przykład 2 Wartości funkcji trygonometrycznych kąta α
a) Oblicz cos 9π i kąta 2kπ + α, gdzie k ∈ C, są równe.
4 .
√
2
cos 9π 1 1 1 ◦
4 = cos 2 4 π = cos 2π + 4 π = cos 4 π = cos 45 = 2
b) Oblicz tg − 11
3
π .
√
tg − 11
3 π = tg −4π +
π
3 = tg π3 = tg 60◦ = 3
Ćwiczenie 4 α π π π
6 4 3
Przerysuj do zeszytu przedstawioną obok tabelę i ją
uzupełnij, a następnie oblicz: sin α ? ? ?
√
cos α 3
a) sin 2 13 π, d) sin 17
4
π, g) cos − 15
4
π , 2 ? ?
b) tg 13 h) cos − 11 tg α ? ? ?
6 π, e) sin(−4π), 3 π ,
c) tg 13 f) cos − 32 π , i) sin − 23 ctg α ? ? ?

3 π, 4 π .
ZADANIA
1. Przerysuj poniższą tabelę do zeszytu i ją uzupełnij.
W stopniach 5◦ 10◦ ? 36◦ ? ? ? 225◦ 315◦ ? ?

π 3π 5π 7π 11π 13π
W radianach ? ? 8 ? 10 8 6 ? ? 6 6
2. Na rysunku poniżej przedstawiono dwie miary kątów: stopniową i łukową.

Przerysuj go do zeszytu i uzupełnij puste miejsca.
0◦ 60◦ 120◦ ? ? ? ? 420◦

a)
π 4π
0 3 ? ? 3 ? 2π ?
0◦ ? ? 45◦ ? ? 90◦ 105◦

b)
π π
0 ? 6 ? ? ? 2 ?
3. Podaj miarę łukową kąta.

a) 20◦ b) 315◦ c) 765◦ d) −420◦ e) −1100◦
4. Podaj miarę kąta w stopniach.

3 7 16
a) 4π b) 12 π c) 9 π d) − 94 π e) − 13
3 π
5. Oblicz.
a) sin 94 π b) cos 73 π c) cos 17
4 π d) tg(− 53 π) e) sin(− 15
4 π)
3.3. Miara łukowa kąta 131
M2p str. 131 – 31 maja 2016

*3.4. Funkcje okresowe
Na zdjęciach powyżej przedstawiono kolejne fazy Księżyca: od pełni do nowiu. Pełny cykl
zmian faz Księżyca trwa średnio 29 i pół doby.
pełnia
100%
nów
0%
29,5 59 88,5 czas [doby]
Schematyczny wykres pokazujący, jaki procent tarczy Księżyca jest widoczny z Ziemi w ko-
lejnych dniach cyklu.
DEFINICJA
Funkcję f określoną na zbiorze D nazywamy okresową, jeśli istnieje liczba
T = 0 taka, że dla każdego argumentu x ∈ D i dowolnej liczby całkowitej k:
x + kT ∈ D oraz f (x + kT ) = f (x)
Liczbę T nazywamy okresem funkcji.
Na rysunku poniżej przedstawiono wykres funkcji okresowej. Jej dziedziną jest

zbiór liczb rzeczywistych. Okresem tej funkcji jest dowolna liczba całkowita
różna od zera. Liczba 1 jest najmniejszym
okresem dodatnim tej funkcji. Y
Najmniejszy okres dodatni funkcji (jeśli 1

istnieje) nazywany jest okresem podsta-
wowym albo zasadniczym. O 1 X
Zwróć uwagę, że jeśli T jest okresem funkcji f , to każda liczba k · T , gdzie k jest liczbą
całkowitą różną od zera, też jest okresem tej funkcji.
Ćwiczenie 1 Y
Na rysunku obok przedstawiono wykres funk-
cji okresowej f . Podaj okres podstawowy tej 1 f
funkcji. Ile wynosi f (100), a ile f (100 12 )? O 1 X
M2p str. 132 – 31 maja 2016

Y
Przykład 1
f
Na rysunku obok przedstawiono wykres
funkcji okresowej f o okresie podstawo-
1
wym T = 5. Oblicz f (101) i f (−96).
O 1 X
f (101) = f (20 · 5 + 1) = f (1) = 2
Dla funkcji f mamy:
f (−96) = f (−20 · 5 + 4) = f (4) = 0 f (x) = f (x + 5) = f (x + 2 · 5) = . . .
Ćwiczenie 2
Na rysunku przedstawiono wykres funkcji okresowej f . Odczytaj z wykresu
okres podstawowy tej funkcji. Oblicz: f (−11), f (80 12 ), f (103).
a) Y b) Y
f f
1 1
O 1 X O 1 X
Przypływ i odpływ oceanu – Zatoka Fundy w Kanadzie.
ZADANIA
1. Na rysunku przedstawiono fragment wykresu funkcji okresowej f : R → R

o okresie T = 4. Naszkicuj wykres tej funkcji dla x ∈ −6; 10.
a) Y b) Y c) Y
1 1 1
O 1 X O 1 X O 1 X
3.4. Funkcje okresowe 133
M2p str. 133 – 31 maja 2016

2. Naszkicuj wykres funkcji okresowej f o okresie T = 2, wiedząc, że w prze-
dziale −1; 1) pokrywa się on z wykresem funkcji g.
a) g(x) = |x| b) g(x) = x c) g(x) = 1 − x2 d) g(x) = 32 x3
3. Na rysunku przedstawiono wy- Y

kres funkcji okresowej f : R → R f
o okresie T = 4.
a) Oblicz sumę wszystkich roz-
1
wiązań równania f (x) = 1 nale-
żących do przedziału 0; 20. O 1 X
b) Oblicz sumę wszystkich rozwiązań równania f (x) = 4 należących do
przedziału 0; 400.
4. Uzasadnij, że funkcja stała f (x) = c dla każdego x ∈ R jest funkcją okre-

sową, ale nie istnieje dla niej okres podstawowy.
5. Niech [x] oznacza największą liczbę całkowitą nie większą od x. Naszkicuj

wykres funkcji f (x) = x − [x] i podaj jej okres podstawowy.
Sygnały świetlne wysyłane przez latarnie morskie powtarzają się okresowo.

Charakterystyka światła wysyłanego przez latarnię morską w Gąskach koło
Mielna: światło – 2,5 s, przerwa – 1,2 s, światło – 2,5 s, przerwa – 1,2 s,
światło – 6,4 s, przerwa – 1,2 s (okres – 15 s).
0 15 30 czas [s]
Wartość 1 odpowiada światłu, 0 odpowiada przerwie.
6. Naszkicuj schematyczny wykres

przedstawiający charakterystykę
światła wysyłanego przez latarnię
morską:
a) w Helu: światło – 5 s, przerwa –
5 s (okres wynosi 10 s),
b) w Krynicy Morskiej: światło –
2 s, przerwa – 2 s, światło – 2 s,
przerwa – 6 s (okres wynosi 12 s).
Latarnia morska w Gąskach
M2p str. 134 – 31 maja 2016

*3.5. Wykresy funkcji sinus i cosinus
Funkcje trygonometryczne możemy traktować jako funkcje zmiennej x, gdzie
x jest dowolną liczbą rzeczywistą będącą miarą pewnego kąta, wyrażoną
w radianach. Wówczas dla dowolnego x ∈ R: sin(x + 2π) = sin x oraz
cos(x + 2π) = cos x. Zatem sinus i cosinus są funkcjami okresowymi o okresie
T = 2π. Można wykazać, że jest to ich okres podstawowy.
Dla dowolnego x ∈ R: sin(x + 2kπ) = sin x, gdzie k ∈ C.

Dla dowolnego x ∈ R: cos(x + 2kπ) = cos x, gdzie k ∈ C.
Wykres funkcji sinus

W tabeli podano wartości funkcji f (x) = sin x dla wybranych argumentów
z przedziału 0; 2π.
1 1 1 1 2 3 5 7 5 4 3 5 7 11
x 0 6
π 4
π 3
π 2
π 3
π 4
π 6
π π 6
π 4
π 3
π 2
π 3
π 4
π 6
π 2π
√ √ √ √ √ √ √ √
1 2 3 3 2 1
sin x 0 2 2 2
1 2 2 2
0 − 21 − 22 − 23 −1 − 23 − 22 −2 1
0
Na podstawie tabeli szkicujemy wykres funkcji f (x) = sin x dla x ∈ 0; 2π.

Przybliżone wartości funkcji sinus dla Y1 f
innych argumentów niż podane w ta- 21
2π
beli możemy obliczyć, korzystając O π π π 3π X
6 2 2
z kalkulatora, lub odczytać z tablic
−1
wartości funkcji trygonometrycznych.
Aby otrzymać wykres funkcji f (x) = sin x dla x ∈ R, możemy skorzystać
z okresowości tej funkcji. Wykres funkcji sinus nazywamy sinusoidą.
Y f (x) = sin x
1
X
−2π −π O π π π 3π 2π 3π
6 2 2
−1
Własności funkcji f (x) = sin x:

a) dziedziną jest zbiór liczb rzeczywistych;
b) zbiorem wartości jest przedział −1; 1;
c) jest funkcją okresową o okresie podstawowym T = 2π;
d) wartość najmniejszą −1 przyjmuje dla x = 3π2
+ 2kπ, gdzie k ∈ C;
e) wartość największą 1 przyjmuje dla x = π2 + 2kπ, gdzie k ∈ C;
f) wartość 0 przyjmuje dla x = kπ, gdzie k ∈ C.
3.5. Wykresy funkcji sinus i cosinus 135
M2p str. 135 – 31 maja 2016

Środkiem symetrii wykresu funkcji f (x) = sin x jest każdy punkt o współrzęd-
nych (kπ, 0), gdzie k ∈ C. W szczególności jest nim punkt O(0, 0) – prawdziwa
jest więc poniższa własność. Y f (x) = sin x
1
Dla każdego x ∈ R: −x X
O x π
sin(−x) = − sin x
Ćwiczenie 1 √ √
6+ 2
a) Podaj wartość sin(−75◦ ), jeśli wiadomo, że sin 75◦ = 4 .
√ √
2− 6
b) Podaj wartość sin 15◦ , jeśli wiadomo, że sin(−15◦ ) = 4
.
Osią symetrii wykresu funkcji f (x) = sin x jest każda prosta pionowa określona
równaniem x = π2 + kπ, gdzie k ∈ C.
W szczególności jest nią prosta x = π2 Y
– prawdziwa jest więc poniższa własność. 1 f (x) = sin x
Dla każdego x ∈ R:
X
sin(π − x) = sin x O x π π−x π
2
Przykład 1
a) Podaj te argumenty x ∈ 0; 2π, dla których funkcja f (x) = sin x przyjmuje
wartość 12 . Y
1 f y= 1
Z wykresu funkcji f (x) = sin x odczy- 2
tujemy, że równość sin x = 12 zachodzi π π

O 1 5π 2π X
dla x = π6 oraz dla x = π − π6 = 56 π. 6 6
−1
b) Podaj te argumenty x ∈ 0; 2π, dla których funkcja f (x) = sin x przyjmuje

wartość − 12 .
Y
Z wykresu funkcji f (x) = sin x odczy- 1 f
tujemy, że równość sin x = − 12 zacho- 7π
6
11π
6
dzi dla x = π + π6 = 76 π oraz dla O 1 π 2π X
x = 2π − π6 = 11
6 π. −1 y= − 21
Ćwiczenie 2
Podaj, dla jakich argumentów x ∈ 0; 2π funkcja f (x) = sin x przyjmuje
wartość:
√ √ √ √
3 3 2 2
a) 2 , b) − 2 , c) 2 , d) − 2 .
M2p str. 136 – 31 maja 2016

Wykres funkcji cosinus
Ćwiczenie 3
Przerysuj poniższą tabelę do zeszytu i ją uzupełnij.
1 1 1 1 2 3 5 7 5 4 3 5 7 11
x 0 6
π 4
π 3
π 2
π 3
π 4
π 6
π π 6
π 4
π 3
π 2
π 3
π 4
π 6
π 2π
√ √
1
cos x ? ? ? ? ? − 2 − 22 − 23 ? ? ? ? ? ? ? ? ?
Aby otrzymać wykres funkcji f (x) = cos x dla x ∈ R, możemy skorzystać

z tego, że jest to funkcja okresowa o okresie podstawowym T = 2π.
Wykres funkcji cosinus nazywamy cosinusoidą.
Y
1 f (x) = cos x
X
−2π −π O π π π 3π 2π 3π
6 2 2
−1
Dziedziną funkcji f (x) = cos x jest zbiór liczb rzeczywistych, a jej zbiorem
wartości jest przedział −1; 1.
Ćwiczenie 4
Dla jakich x ∈ R funkcja f (x) = cos x przyjmuje wartość: a) 1, b) 0, c) −1?
Oś OY jest osią symetrii wykresu funkcji f (x) = cos x, prawdziwa jest więc
poniższa własność. Y
1 f (x) = cos x
Dla każdego x ∈ R:
cos(−x) = cos x X
−x O x π
2
Ćwiczenie 5
Podaj równania prostych, które są osiami symetrii wykresu funkcji y = cos x
oraz współrzędne punktów, które są środkami symetrii tego wykresu.
Przykład 2
Podaj te argumenty x ∈ −2π; 2π, dla których funkcja f (x) = cos x przyj-
muje wartość 12 .
Y 1
1 y= f
2
X
−2π −π − π3 O π π 5π 2π
3 3
−1
1

Z wykresu odczytujemy, że cos x = 2 dla x ∈ − 53 π, − π3 , π3 , 53 π .
M2p str. 137 – 31 maja 2016

Ćwiczenie 6
Podaj, dla jakich argumentów x ∈ −3π; 3π funkcja f (x) = cos x przyjmuje
wartość:
√ √ √ √
3 3 2 2
a) 2 , b) − 2 , c) 2 , d) − 2 .
ZADANIA
1. Ile miejsc zerowych ma funkcja f (x) = sin x w podanym przedziale?

a) 0; 2π b) −2π; 2π c) (0; 5π d) (0; 32)
2. Podaj miejsca zerowe funkcji f (x) = cos x należące do przedziału:

a) 0; 2π, b) −2π; 2π, c) − 52 π; 52 π , d) − 92 ; 15
2 .
3. Naszkicuj wykres funkcji f (x) = sin x, gdzie x ∈ −2π; 2π. Korzystając

z wykresu, podaj przedziały, w których funkcja f :
a) przyjmuje wartości dodatnie, b) rośnie, c) maleje.
4. Naszkicuj wykres funkcji f (x) = cos x, gdzie x ∈ −π; 3π. Korzystając

z wykresu, podaj przedziały, w których funkcja f :
a) przyjmuje wartości ujemne, b) rośnie, c) maleje.
5. Ile rozwiązań w podanym przedziale ma poniższe równanie w zależności

od parametru m?
a) sin x = m, 0; 4π c) cos x = m, 0; 4π
b) sin x = m, (−π; 3π) d) cos x = m, (−π; 3π)
6. Oblicz sumę wszystkich rozwiązań równania:

a) sin x = 0,7, które należą do przedziału 0; 6π,
b) cos x = 13 , które należą do przedziału −4π; 4π.
7. Objaśnij sposób otrzymywania sinusoidy, korzystając z rysunku (kątowi x

odpowiada punkt P na okręgu).
Y
P
r
y 2π
x
1 O x π π 3π X
2 2
M2p str. 138 – 31 maja 2016

Y
Funkcję f : Df → R nazywamy parzystą wte- 1 f
dy i tylko wtedy, gdy dla każdej liczby x ∈ Df −x x X
O π
liczba −x również należy do dziedziny funk- 2
cji f oraz zachodzi równość: Funkcja f (x) = cos x, określo-

f (−x) = f (x) na dla x ∈ R, jest parzysta.
Wykres funkcji parzystej jest symetryczny względem osi OY .
Y
Funkcję f : Df → R nazywamy nieparzystą f
1
wtedy i tylko wtedy, gdy dla każdej liczby −x X
O xπ
x ∈ Df liczba −x również należy do dziedziny
funkcji f oraz zachodzi równość: Funkcja f (x) = sin x, określo-
f (−x) = −f (x) na dla x ∈ R, jest nieparzysta.
Wykres funkcji nieparzystej jest symetryczny względem punktu O(0, 0).
8. Zbadaj parzystość funkcji f .

a) f (x) = − sin x e) f (x) = x sin x i) f (x) = cos x + 1
sin x sin x+1
b) f (x) = f) f (x) = x2 sin x j) f (x) =
cos x x
c) f (x) = sin x cos x g) f (x) = x sin2 x k) f (x) = x cos x
2
d) f (x) = sin x h) f (x) = −| sin x| l) f (x) = −x2 cos x
Przybliżone wartości funkcji sinus i cosinus (dla „małych” x) możemy ob-

liczyć, korzystając ze wzorów (gdzie n! = 1 · 2 · 3 · . . . · n):
x3 x5 x3 x5
sin x ≈ x − + =x− +
3! 5! 6 120
x2 x4 x2 x4
cos x ≈ 1 − + =1− +
2! 4! 2 24
1 π 3 1 π 5
Na przykład: sin π4 ≈ π
4 − 6 4 + 120 4 ≈ 0,707.
π π π
9. Przerysuj do zeszytu i uzupełnij tabelę α 10 7 4
przybliżonych wartości funkcji sinus i co-
sin α ? ? 0,707
sinus, korzystając z powyższych wzorów.
cos α ? ? ?
M2p str. 139 – 31 maja 2016

*3.6. Wykresy funkcji tangens i cotangens
Y
Ćwiczenie 1 P (x0 , y0 )
Uzasadnij, korzystając z rysunku obok, że licz- x+π x
ba π jest okresem funkcji y = tg x oraz funkcji O X
y = ctg x. P1 (−x0 , −y0 )
Można wykazać, że π jest okresem podstawowym funkcji tangens i cotangens.
Dla x = π2 + nπ, gdzie n ∈ C: tg(x + kπ) = tg x, gdzie k ∈ C.

Dla x = nπ, gdzie n ∈ C: ctg(x + kπ) = ctg x, gdzie k ∈ C.
Y
Wykres funkcji tangens f
Na rysunku obok przedstawiono wykres funkcji

f (x) = tg x dla x ∈ (− π2 ; π2 ).
x − 13 π − 14 π − 16 π 0 1
6π
1
4π
1
3π
√ √
3
√
3
√ 1
tg x − 3 −1 − 3 0 3 1 3
π
Proste x = − π2 oraz x = π
są asymptotami piono- − 2 − π4 O π
4
π
2
X
2
wymi wykresu funkcji f . −1
Funkcja f (x) = tg x jest określona dla x = π2 + kπ,

gdzie k ∈ C. Aby otrzymać jej wykres, korzystamy
z tego, że jest ona funkcją okresową.
Wykres funkcji tangens nazywamy tangensoidą.
Y
tg x
f (x) =
−3π −2π −π O π π π 3
π 2π 5π 3π 7π X
4 2 2 2 2
M2p str. 140 – 31 maja 2016

Własności funkcji f (x) = tg x:
a) dziedziną jest zbiór D = R \ { π2 + kπ : k ∈ C};
b) zbiorem wartości jest zbiór liczb rzeczywistych;
c) jest funkcją okresową o okresie podstawowym T = π;
d) wartość 0 przyjmuje dla x = kπ, gdzie k ∈ C;
e) rośnie w każdym z przedziałów (− π2 + kπ; π2 + kπ), gdzie k ∈ C;
f) prosta o równaniu x = π2 + kπ, gdzie k ∈ C, jest asymptotą pionową
wykresu funkcji.
Punkt O(0, 0) jest środkiem symetrii wy- Y

kresu funkcji f (x) = tg x, prawdziwa jest f
więc poniższa własność.
π
Dla x = 2
+ kπ, gdzie k ∈ C: tg x
tg(−x) = − tg x 1
−x
O x π X
Ćwiczenie 2 2
Podaj współrzędne środków symetrii wy-
kresu funkcji f (x) = tg x. tg(−x)
Ćwiczenie 3
a) Podaj wartość tg(−x), jeśli tg x = 3.
b) Podaj wartość tg(−x), jeśli tg x = − 23 .
c) Podaj wartość tg x, jeśli tg(−x) = 58 .
Y
f
Przykład 1
Korzystając z wykresu funkcji f (x) = √ tg x,
wyznacz rozwiązanie równania tg x = 3.
√ √
W przedziale (− π2 ; π2 ): tg x = 3 dla x = π3 . y= 3
Na podstawie okresowości funkcji tangens 1

otrzymujemy rozwiązanie równania: π π
O X
π 3 2
x= 3 + kπ, gdzie k ∈ C
Ćwiczenie 4
Korzystając z wykresu funkcji f (x) = tg x,
wyznacz rozwiązanie równania:
√ √
a) tg x = − 3, b) tg x = 33 .
3.6. Wykresy funkcji tangens i cotangens 141
M2p str. 141 – 31 maja 2016

Wykres funkcji cotangens
Na poniższym rysunku przedstawiono wykres funkcji f (x) = ctg x. Jest ona
określona dla x ∈ R \ {kπ : k ∈ C}, a jej okres podstawowy jest równy π.
Wykres funkcji cotangens nazywamy cotangensoidą.
Y f
−3π −2π −π O π π π 3π 2π 5π 3π 7π X
4 2 2 2 2
Ćwiczenie 5
Podaj dziedzinę, zbiór wartości, miejsca zerowe i przedziały monotoniczności
funkcji f (x) = ctg x oraz równania asymptot pionowych jej wykresu.
Ćwiczenie 6 Y
f
Podaj współrzędne środków symetrii wy-
kresu funkcji f (x) = ctg x.
ctg x
1
Dla x = kπ, gdzie k ∈ C:
−x π
ctg(−x) = − ctg x −π O x π X
2
Ćwiczenie 7 ctg(−x)
Oblicz.
a) ctg(− π6 ) b) ctg(− π4 ) c) ctg(− π3 )
ZADANIA
1. Rozwiąż równanie. Podaj najmniejszą liczbę z przedziału (3; ∞) spełnia-
jącą to równanie.
√ √
a) tg x = − 33 c) tg x = −1 e) ctg x = 3
b) tg x = 1 d) tg x = 0 f) ctg x = −1
M2p str. 142 – 31 maja 2016

2. Wyznacz x takie, że:
√ √
3
a) tg x = 3 i x ∈ 2π; 3π, d) ctg x = 3 i x ∈ 3π; 4π,
√
b) tg x = 3 i x ∈ −3π; −2π, e) ctg x = −1 i x ∈ −4π; −3π,
c) tg x = −1 i x ∈ 4π; 5π, f) ctg x = −1 i x ∈ 4π; 5π.
3. Oblicz sumę pierwiastków równania należących do przedziału 0; 4π.

√ √
a) tg x = 0 c) tg x = − 33 e) tg x = − 3 g) ctg x = 1
√
3
b) tg x = 1 d) tg x = −1 f) ctg x = 0 h) ctg x = 3
4. Wyznacz przybliżone rozwiązanie równania należące π

tg 10 ≈ 0,3249
do podanego przedziału. Skorzystaj z zamieszczonych
obok informacji.
tg 3π
10
≈ 1,3764
a) tg x = 0,3249 i x ∈ 2π; 3π
b) tg x = −1,3764 i x ∈ 2π; 3π π
ctg 10 ≈ 3,0777
c) ctg x = 3,0777 i x ∈ −3π; −2π
d) ctg x = −0,7265 i x ∈ −2π; −π ctg 3π
10
≈ 0,7265
π π 3π 5π
5. Wyznacz rozwiązania x 12 8 8 12
równania należące do √ √ √ √ √ √ √ √
6− 2 2− 2 2+ 2 6+ 2
przedziału −π; 2π. sin x
4 2 2 4
Skorzystaj z tabeli. √ √ √ √ √ √ √ √
√ 6+ 2 2+ 2 2− 2 6− 2
cos x
a) tg x = 2 − 3 4 2 2 4
√ √ √ √ √
b) tg x = 2 − 1 tg x 2− 3 2−1 2+1 2+ 3
√
c) ctg x = 2 − 3 √ √ √ √
ctg x 2+ 3 2+1 2−1 2− 3
6. Rozwiąż równanie, korzystając Y

z powyższej tabeli.
√
a) tg x = 1 − 2
√
b) tg x = 3 − 2
√
c) ctg x = −1 − 2
7. Objaśnij sposób otrzymywania

tangensoidy dla x ∈ 0; π2 ), ko- y
x
rzystając z rysunku obok. x π
1 O 2
X
3.6. Wykresy funkcji tangens i cotangens 143
M2p str. 143 – 31 maja 2016

*3.7. Przesunięcie wykresu funkcji o wektor
Przykład 1
Naszkicuj wykres funkcji f i podaj jej zbiór wartości.
a) f (x) = sin(x − π3 ) b) f (x) = sin x + 1
Y Y f
−
→ −
→
v
u
1 f 1
X X
O π 2π O π 2π
−1 −1
Wykres funkcji f otrzymujemy przez prze- Wykres funkcji f otrzymujemy przez prze-
sunięcie wykresu funkcji y = sin x o wektor sunięcie wykresu funkcji y = sin x o wektor
→
−u = [ π3 , 0]. Zbiorem wartości funkcji f jest →
−v = [0, 1]. Zbiorem wartości funkcji f jest
przedział −1; 1. przedział 0; 2.
Ćwiczenie 1
Naszkicuj wykres funkcji f . Podaj jej zbiór wartości oraz okres podstawowy.
a) f (x) = sin(x + π6 ) c) f (x) = sin x − 1 e) f (x) = cos(x + π3 ) − 1
1
b) f (x) = cos(x − π3 ) d) f (x) = cos x + 2 f) f (x) = sin(x − π2 ) + 2
Uwaga. Przesunięcie wykresu funkcji nie zmienia okresu podstawowego tej funkcji.
Przykład 2 Y
Naszkicuj wykres funkcji: −

→ f g
u
f (x) = tg(x + π3 )
i podaj jej dziedzinę.
Wykres funkcji f otrzymujemy 1
przez przesunięcie wykresu funkcji
g(x) = tg x o wektor −→ O π π X
u = [− π3 , 0]. 6 2
Dziedziną funkcji f jest zbiór:

D = R \ 16 π + kπ : k ∈ C
Ćwiczenie 2
Naszkicuj wykres funkcji f i podaj
jej dziedzinę.
π π
a) f (x) = tg x − 6
c) f (x) = tg x + 1 e) f (x) = tg x + 2
−1
b) f (x) = ctg x − π6 d) f (x) = ctg x − 2 f) f (x) = ctg x − π6 +1
M2p str. 144 – 31 maja 2016

Przykład 3
Naszkicuj wykres funkcji f (x) = − sin x.
Wykres funkcji f otrzymujemy, odbijając symetrycznie względem osi OX wy-

kres funkcji g(x) = sin x.
Y f (x) = − sin x
1
X
−2π −π O π 2π 3π
−1
g(x) = sin x
Ćwiczenie 3
Naszkicuj wykres funkcji f i podaj jej miejsca zerowe.

a) f (x) = − sin x − π6 c) f (x) = − sin x + π2 e) f (x) = − cos x − π6

b) f (x) = − sin x + π3 d) f (x) = − cos x − π3 f) f (x) = − cos x + π4
Przykład 4 Y f f1 f2
Naszkicuj wykres funkcji:

f (x) = − tg x + π2
Podaj przedziały, w których funkcja f
1
przyjmuje wartości dodatnie.
Szkicujemy kolejno wykresy − π2 O π π 3π X
funkcji:
π
2 2
f1 (x) = tg x,
f 2 (x)
= tg x + 2 oraz
f (x) = − tg x + π2 .
Funkcja f przyjmuje
wartości dodat-
π
nie w przedziałach kπ; 2 + kπ , gdzie
k ∈ C. Zauważ, że − tg(x + π2 ) = ctg x.
Ćwiczenie 4
Naszkicuj wykres funkcji f . Podaj jej dziedzinę i miejsca zerowe.

a) f (x) = − tg x + π6 b) f (x) = − tg x − π3 c) f (x) = − ctg x − π3
Ćwiczenie 5
Uzasadnij, że podana równość jest prawdziwa. Skorzystaj z wykresów odpo-
wiednich funkcji.

a) sin x + π2 = cos x c) cos x + π2 = − sin x e) tg x − π2 = − ctg x

b) cos x − π2 = sin x d) sin x − π2 = − cos x f) ctg x − π2 = − tg x
3.7. Przesunięcie wykresu funkcji o wektor 145
M2p str. 145 – 31 maja 2016

ZADANIA
1. Naszkicuj wykres funkcji f i podaj jej miejsca zerowe.

π π π
a) f (x) = sin x − 6 c) f (x) = cos x − 6 e) f (x) = − sin x − 3
π π
b) f (x) = sin x + 3
d) f (x) = cos(x + π) f) f (x) = − cos x + 2
2. Naszkicuj wykres funkcji f i podaj jej zbiór wartości.

a) f (x) = sin x + 3 c) f (x) = sin x − 2 e) f (x) = 2 − cos x
b) f (x) = cos x + 2 d) f (x) = − sin x + 1 f) f (x) = − sin x − 3

π π
a) f (x) = sin x − 3
+1 c) f (x) = sin x + 6
−2
π π
b) f (x) = cos x − 6 −2 d) f (x) = − sin x − 2 +1
4. Naszkicuj wykres funkcji f i podaj jej dziedzinę.

π π π
a) f (x) = tg x − 2 c) f (x) = tg x + 6 e) f (x) = ctg x + 6 +1
π 2
b) f (x) = tg x − 3 d) f (x) = ctg x + π3 f) f (x) = tg x − 3π −1
5. Naszkicuj wykres funkcji f .

a) f (x) = − tg x + 1 c) f (x) = tg(−x) − 2
b) f (x) = − ctg x − 1 d) f (x) = 1 + ctg(−x)
6. Naszkicuj wykres funkcji f i podaj równania asymptot.

a) f (x) = 1 − tg x − π
3
c) f (x) = − ctg x + π
3
−1
π π
b) f (x) = tg x + 6
−1 d) f (x) = ctg 6
−x +1
7. Rozwiąż równanie:
√
π 3 π
a) tg x − 3 = 3 , korzystając z wykresu funkcji f (x) = tg x − 3 ,
π
b) tg x + 6 = −1, korzystając z wykresu funkcji f (x) = tg x + π6 .
8. Naszkicuj wykres funkcji f i, korzystając z niego, podaj rozwiązania rów-

nania f (x) = a należące do przedziału −2π; 2π.
√
π 1 π 3
a) f (x) = sin x − 3 , a= 2 c) f (x) = sin x + 6 , a= 2
√ √
2 3
b) f (x) = cos x + π
2
, a= 2
d) f (x) = sin x − π
3
, a= 2
9. Podaj zbiór wartości funkcji f .

a) f (x) = sin x + 4 d) f (x) = − cos x − π
3 g) f (x) = sin2 x + 1
b) f (x) = sin x − 3 e) f (x) = 3 − cos x h) f (x) = 1 − cos2 x
1
c) f (x) = cos x − 3 f) f (x) = −1 − sin x i) f (x) = 2+cos2 x + π
2
M2p str. 146 – 31 maja 2016

*3.8. Przekształcenia wykresu funkcji (1)
Na poniższym rysunku przedstawiono wykresy funkcji: g(x) = 12 sin x (kolor
zielony), f (x) = sin x (kolor czerwony), h(x) = 2 sin x (kolor niebieski).
Y
h(x) = 2 sin x
1
g(x) = 12 sin x X
−2π −π O π π 3π 2π 3π
2 2
−1
f (x) = sin x
Zauważmy, że jeśli do wykresu funkcji f (x) = sin x należy punkt (x0 , y0 ), to do

wykresu funkcji g(x) = 12 sin x należy punkt x0 , 12 y0 , a do wykresu funkcji
h(x) = 2 sin x – punkt (x0 , 2y0 ). Wykres funkcji g jest „ściśnięty” wzdłuż
osi OY , a wykres funkcji h – „rozciągnięty”.
DEFINICJA
Dla funkcji y = a sin x (y = a cos x), a = 0, liczbę |a| nazywamy amplitudą

wykresu funkcji sinus (cosinus).
Ćwiczenie 1
Na rysunku poniżej przedstawiono wykresy funkcji: f , g i h. Dobierz wzór do
każdego wykresu i podaj zbiór wartości każdej funkcji.
a) f (x) = − 12 sin x, g(x) = − sin x, b) f (x) = 12 cos x, g(x) = cos x,
h(x) = −2 sin x h(x) = 2 cos x
Y Y
1 1
X
−π O π π 3π 2π −π O π π 3π 2π X
2 2 2 2
−1 −1
Ćwiczenie 2
Naszkicuj wykres funkcji f , podaj jej zbiór wartości i amplitudę jej wykresu.
3
a) f (x) = 3 sin x c) f (x) = 2 sin x e) f (x) = − 12 cos x
b) f (x) = 4 cos x d) f (x) = −2 cos x f) f (x) = −2,5 sin x
3.8. Przekształcenia wykresu funkcji (1) 147
M2p str. 147 – 31 maja 2016

Y
Przykład 1
1
Naszkicuj wykres funkcji f (x) = 3
tg x.
Szkicujemy wykres funkcji f , korzysta- g
jąc z tego, że jeśli do wykresu funk- 1
cji g(x) = tg x należy punkt (x0 , y0 ),
to do wykresu funkcji f należy punkt f O π
4
π
2
X
x0 , 13 y0 .
Ćwiczenie 3
1
a) f (x) = 2 tg x b) f (x) = 2
ctg x
ZADANIA
1. Naszkicuj w jednym układzie współrzędnych wykresy funkcji: f , g i h.

π π
a) f (x) = 2 sin x, g(x) = 2 sin x − 6
, h(x) = 2 sin x − 6
+1
b) f (x) = 3 cos x, g(x) = 3 cos x + π3 , h(x) = 3 cos x + π3 −1
1 1 1
c) f (x) = 2
sin x, g(x) = 2
sin x + π4 , h(x) = 2
sin x + π4 +2
d) f (x) = 2 cos x, g(x) = 2 cos x − 23 π , h(x) = 2 cos x − 2
3
π −3

π π
a) f (x) = −2 sin x − 3 b) f (x) = −2 cos x − 6 −1

a) f (x) = −2 tg x c) f (x) = 2 tg x + π
6 e) f (x) = − 12 tg x − π
3
b) f (x) = − 12 ctg x d) f (x) = 1
2
tg x − π
3
f) f (x) = −2 ctg x + π6
Y
4. Na rysunku obok przedstawiono wykresy f1
funkcji: f1 (x) = a1 sin x, f2 (x) = a2 sin x,
f3 (x) = a3 sin x. Wyznacz: a1 , a2 , a3 . f2
1
X
5. Naszkicuj wykres funkcji f (x) = a cos x, O π π 3π 2π
2 2
jeśli: a) f (π) = − 32 , b) f (π) = 2. −1
f3
6. Oblicz wartość współczynnika a, jeśli
punkt P należy do wykresu funkcji f .
π
a) f (x) = a sin x, P 6
,3 c) f (x) = a tg x, P − π6 , 1
π 4
b) f (x) = a cos x, P 4,1 d) f (x) = a ctg x, P 3 π, −6
M2p str. 148 – 31 maja 2016

7. Przeczytaj informację w ramce.
Na rysunkach poniżej pokazano, jak z wykresu funkcji y = f (x) można

otrzymać wykres funkcji y = 2f (x) oraz wykres funkcji y = 12 f (x).
Y Y
Q(x0 , 2y0 ) y = 2f (x)
P (x0 , y0 ) y = f (x)
P (x0 , y0 )
R(x0 , 12 y0 )
1 y = f (x) 1 y = 12 f (x)
O 1 X O 1 X
Jeśli do wykresu funkcji y = f (x) należy Jeśli do wykresu funkcji y = f (x) należy
punkt P (x0 , y0 ), to do wykresu funkcji punkt P (x0 , y0 ), to do wykresu funkcji
y = 2f (x) należy punkt Q(x0 , 2y0 ). y = 12 f (x) należy punkt R(x0 , 12 y0 ).
Naszkicuj wykresy funkcji: y = 2f (x) oraz y = 12 f (x).

a) c)
Y Y
f f
1 1
O 1 X O 1 X
b) Y
d) Y f
f
1 1
O 1 X O 1 X
8. Naszkicuj wykresy funkcji: f , g i h.

a) f (x) = x, g(x) = 3f (x), h(x) = 12 f (x)
b) f (x) = x2 , g(x) = 2f (x), h(x) = 14 f (x)
c) f (x) = |x|, g(x) = −2f (x), h(x) = − 13 f (x)
1
d) f (x) = x
+ 2, g(x) = 32 f (x), h(x) = 12 f (x)
9. Czy wykresy funkcji y = f (x) i y = af (x), gdzie a = 1, mają punkty

wspólne?
M2p str. 149 – 31 maja 2016

W tabeli podano wartości funkcji f (x) = sin x i g(x) = sin 2x. Na rysunku
przedstawiono wykresy tych funkcji dla x ∈ 0; π. Y
1 f (x) = sin x
1 1 1 1 2 3 5
x 0 6
π 4
π 3
π 2
π 3
π 4
π 6
π π
√ √ √ √
1 2 3 3 2 1
sin x 0 2 2 2
1 2 2 2
0
O π π π X
1 1 2 4 3 5 4 2
2x 0 3
π 2
π 3
π π 3
π 2
π 3
π 2π
√
3
√
3
√ √ g(x) = sin 2x
sin 2x 0 2
1 2
0 − 23 −1 − 23 0
π
Zauważ, że funkcja f (x) = sin x przyjmuje wartość 1 dla x = 2, natomiast
funkcja g(x) = sin 2x przyjmuje wartość 1 dla x = π4 .
Funkcja f (x) = sin x przyjmuje wartość 0 dla x = kπ, gdzie k ∈ C. Zatem
funkcja g(x) = sin 2x przyjmuje wartość 0 dla x takich, że 2x = kπ, czyli dla
x = k π2 , gdzie k ∈ C. Okres podstawowy funkcji g(x) = sin 2x jest równy π.
Y g(x) = sin 2x
1
X
−2π −π O π π 3π 2π 3π
2 2
−1
f (x) = sin x
Wykres funkcji g jest, w stosunku do wykresu funkcji f , „ściśnięty” wzdłuż osi OX.
Ćwiczenie 1 Y f
1
Na rysunku obok przedstawiono wykres X
O π π 3π 2π
funkcji f (x) = sin 4x. Podaj okres podsta- 2 2
wowy tej funkcji oraz jej miejsca zerowe.
Przykład 1
Wyznacz miejsca zerowe funkcji g(x) = sin 12 x i naszkicuj jej wykres.
Funkcja f (x) = sin x przyjmuje wartość 0 dla x = kπ, gdzie k ∈ C. Zatem
funkcja g(x) = sin 12 x przyjmuje wartość 0 dla x takich, że 12 x = kπ, gdzie
k ∈ C, czyli dla x = 2kπ, gdzie k ∈ C. Okres podstawowy funkcji g(x) = sin 12 x
jest równy 4π.
1
Y g(x) = sin 12 x
X
−2π −π O π π 3π 2π 3π
2 2
−1 f (x) = sin x
Wykres funkcji g jest, w stosunku do wykresu funkcji f , „rozciągnięty” wzdłuż osi OX.
M2p str. 150 – 31 maja 2016

Okres podstawowy funkcji y = sin ax oraz funkcji y = cos ax, gdzie a > 0,
jest równy 2π
a
.
Ćwiczenie 2
Na rysunku przedstawiono wykresy funkcji: f (x) = cos x, g(x) = cos 2x
i h(x) = cos 12 x. Dobierz wzór do każdego wykresu. Podaj okres podstawowy
oraz miejsca zerowe każdej z funkcji: f , g i h.
Y
1
X
−2π −π O π π 3π 2π 3π
2 2
−1
Ćwiczenie 3
Naszkicuj wykres funkcji f i podaj jej okres podstawowy.
a) f (x) = cos 4x b) f (x) = sin 3x c) f (x) = − cos 12 x d) f (x) = − sin 12 x
Przykład 2
π
Naszkicuj wykres funkcji f (x) = 2 sin 2x − 3 .
π
Wzór funkcji zapisujemy w postaci f (x) = 2 sin 2 x − 6 , a następnie szkicu-
jemy kolejno wykresy funkcji:
π π
f1 (x) = sin x, f2 (x) = sin 2x, f3 (x) = sin 2 x − 6
i f (x) = 2 sin 2 x − 6
.
Y
f
f1 f2 f3
1
X
−2π −π O π π 3π 2π 3π
2 2
−1
Ćwiczenie 4
π 1 π π
a) f (x) = 2 cos x − 3
b) f (x) = sin 2
x + 6
c) f (x) = 3 cos 2x − 2
Ćwiczenie 5
Podaj miejsca zerowe funkcji f należące do przedziału 0; 2π.
1
a) f (x) = sin 4x b) f (x) = 2 sin x4 c) f (x) = 2 cos πx
M2p str. 151 – 31 maja 2016

Przykład 3
Naszkicuj wykres funkcji f (x) = tg 2x. Podaj Y
jej okres podstawowy i miejsca zerowe. f
π
Okres podstawowy funkcji f jest równy 2. 1
tg 2x = 0 dla x = k π2 , gdzie k ∈ C.
O π π X
4
Okres podstawowy funkcji y = tg ax oraz

y = ctg ax, gdzie a > 0, jest równy πa .
Ćwiczenie 6
Naszkicuj wykres funkcji f . Podaj jej okres podstawowy i miejsca zerowe.
a) f (x) = tg x2 b) f (x) = tg 3x c) f (x) = ctg x2
ZADANIA
1. Naszkicuj wykres funkcji f . Podaj jej okres podstawowy i zbiór wartości.
a) f (x) = 3 sin 2x c) f (x) = −2 sin 3x e) f (x) = 4 cos 3x
1 x
b) f (x) = 2 cos 2x d) f (x) = 3 cos 2 f) f (x) = 2 sin − x2

π
a) f (x) = cos 2 x − 3 d) f (x) = 2 sin(π − 2x)
π
b) f (x) = sin 2(x − π) e) f (x) = − cos 2
− 3x
π π
c) f (x) = 2 cos 2x − 3
f) f (x) = 3 cos 4x − 4
3. Wyznacz miejsca zerowe funkcji f oraz naszkicuj jej wykres.

a) f (x) = sin πx b) f (x) = cos 2πx c) f (x) = 3 ctg πx
2
4. Naszkicuj wykres funkcji f . Podaj wartość największą i wartość najmniej-

szą tej funkcji.
π
a) f (x) = 2 sin(3x + π) + 1 b) f (x) = 3 cos 2x − 3
−2
5. Poniżej przedstawiono wykres funkcji f (x) = A sin Bx + C, gdzie A, B, C

są pewnymi stałymi. Wyznacz współczynniki: A, B, C.
a) Y b) Y c) Y
1 1
O X O
1
π
2
π
2
Xπ
O X −1 −1
π π 3π 2π
2 2
−1
M2p str. 152 – 31 maja 2016

6. Wyznacz dziedzinę oraz miejsca zerowe funkcji f i funkcji g. Naszkicuj ich
wykresy oraz podaj okresy podstawowe.
a) f (x) = tg x3 , g(x) = tg x
3
− π
6
π
b) f (x) = − ctg 2x, g(x) = − ctg 2 x − 4
c) f (x) = tg − x2 , g(x) = tg π
6
− x
2
d) f (x) = ctg x3 , g(x) = ctg x
3 − π
9
Na rysunkach poniżej pokazano, jak z wykresu funkcji y = f (x) można

otrzymać wykres funkcji y = f (2x) oraz wykres funkcji y = f 12 x .
Y Y
y = f(
y=f
Q
(
2x
x)
R
P
)
y = f (x) 1
1 1 y=f 2
x
O 1 X O 1 X
Jeśli do wykresu funkcji y = f (x) należy Jeśli do wykresu funkcji y = f (x) należy
punkt P (x0 , y0 ), to do wykresu
funkcji
punkt P (x
0 , y0 ), to do wykresu funkcji
y = f (2x) należy punkt Q x20 , y0 . y = f 12 x należy punkt R (2x0 , y0 ).
1
Naszkicuj wykresy funkcji y = f (2x) oraz y = f 2x .
a) Y c) Y
f
f 1
O 1 X
1
O 1 X
b) Y d) Y
f
f
1 1
O 1 X O 1 X
M2p str. 153 – 31 maja 2016

Obrót a sinusoida
Sinusoidę można wyznaczyć, analizując ruch
punktu poruszającego się po okręgu w kierunku
przeciwnym do ruchu wskazówek zegara.
London Eye
londyńskie koło widokowe
Ruch punktu po okręgu
Na rysunku niżej punkt P porusza się Początkowe położenie punktu P oznaczono
ruchem jednostajnym, ze stałą prędkością przez A – jest to jeden z końców poziomej
kątową ω, po okręgu o promieniu r średnicy AB. Wykres przedstawiający
w kierunku przeciwnym do ruchu zmiany odległości punktu P od średnicy AB
wskazówek zegara. w czasie jest sinusoidą.
Y
P r
1
ωt
B A
O 1 t
2
–r
Diabelski młyn
Diabelski młyn to obracające się wielkie w kierunku przeciwnym do ruchu
koło, na którym zamocowane są wagoniki. wskazówek zegara. Wagonik w najniższym
Rozpatrzmy diabelski młyn o średnicy 28 m, położeniu jest zawieszony 2 m nad ziemią,
obracający się ze stałą prędkością kątową ω a jeden pełny obrót koła trwa 4 min.
P h [m]
24
ωt P0
16
h
8
2
0 1 4 t [min]
Przyjmijmy, że w chwili t0 = 0 wagonik nad ziemią. Wysokość h, na której się znalazł

znajdował się w punkcie P0 , czyli 16 m po upływie czasu t (punkt P na rysunku),
opisuje wzór:
h(t) = 14 sin(ωt)+16
Ruch po okręgu
P1
Jeśli ciało poruszające się po okręgu przemieściło się
l
z punktu P do punktu P1 w czasie t, to opisując ten α
ruch, możemy podać zarówno prędkość kątową ω = αt O r P
(stosunek kąta obrotu α do czasu t), jak i prędkość li-
niową v = tl (stosunek długości łuku l do czasu t).
Prędkość kątową ω zwykle podaje się w radianach na sekundę [rad/s]. Miara
łukowa kąta α to stosunek długości łuku l do promienia r (α = rl ), więc
l
otrzymujemy ω = r·t i stąd mamy zależność v = r · ω.
Przykład
Ziemia wykonuje pełny obrót wokół swojej osi
w ciągu 24 godzin, zatem prędkość kątowa jej ruchu
obrotowego jest równa: P
2π π
ω= = [rad/h]
24 12 l
O x
Jeżeli przyjmiemy, że Ziemia jest kulą o promieniu r
6370 km, to punkt na jej równiku porusza się na
skutek ruchu obrotowego z prędkością liniową:
π
v = rω = 6370 · ≈ 1667 [km/h]
12
Dla punktu P leżącego na szerokości geograficznej x prędkość liniowa wyraża
się wzorem vP = v cos x (uzasadnij).
1. Oblicz, z jaką prędkością liniową porusza się punkt leżący na tym samym
równoleżniku co Kraków, którego szerokość geograficzna wynosi 50◦ N.
2. Ile obrotów wykonuje w ciągu sekundy

koło samochodu jadącego z prędkością
60 km/h, jeśli średnica koła jest równa
52 cm? Z jaką prędkością kątową (w ra-
dianach na sekundę) obraca się to koło?
3. Przedni wał walca drogowego ma średni-

cę 2 m. Gdy walec jechał po prostej dro-
dze, jego przedni wał wykonał w ciągu
pół godziny 500 obrotów. Z jaką pręd-
kością poruszał się walec? Z jaką pręd-
kością kątową poruszał się przedni wał?
M2p str. 156 – 31 maja 2016

Przykład 1
Naszkicuj wykres funkcji f (x) = | sin x| i podaj jej okres podstawowy.
Wykres funkcji f (x) = | sin x| otrzymujemy przez odbicie symetryczne wzglę-
dem osi OX tej części wykresu funkcji g(x) = sin x, która znajduje się pod
osią OX. Pozostałą część wykresu zostawiamy bez zmian.
Y f (x) = | sin x|
1
X
−2π −π O π π 3π 2π 3π
2 2
−1 g(x) = sin x
Okres podstawowy funkcji f jest równy π.
Ćwiczenie 1
Naszkicuj wykres funkcji f i podaj jej okres podstawowy.
a) f (x) = | cos x| b) f (x) = | tg x| c) f (x) = −| sin x|
Przykład 2
Naszkicuj wykres funkcji f (x) = |2 cos x − 1| i podaj jej okres podstawowy.
Szkicujemy kolejno wykresy funkcji:
f1 (x) = 2 cos x, f2 (x) = 2 cos x − 1 i f (x) = |2 cos x − 1|.
Y
−2π −π O π π 3π 2π X
2 2
−1 f1
f2
Okres podstawowy funkcji f jest równy 2π.
Ćwiczenie 2
Naszkicuj w jednym układzie współrzędnych wykresy funkcji: f , g i h. Podaj
okresy podstawowe tych funkcji.
a) f (x) = sin 2x, g(x) = | sin 2x|, h(x) = | sin 2x| − 1
b) f (x) = cos 3x, g(x) = | cos 3x|, h(x) = | cos 3x| + 1
M2p str. 157 – 31 maja 2016

Przykład 3
Naszkicuj wykres funkcji f (x) = sin |x|.
Wykres funkcji f (x) = sin |x| jest symetryczny względem osi OY . Wykresy
funkcji f (x) = sin |x| i g(x) = sin x pokrywają się dla x 0.
Y f (x) = sin |x|
1
X
−2π −π O π π 3π 2π
2 2
−1
Funkcja f nie jest okresowa.
Ćwiczenie 3

a) f (x) = sin |x| + π3 b) f (x) = cosx + π6 c) f (x) = cos |x| + π6
ZADANIA

a) f (x) = | sin x − π6 | c) f (x) = 2| sin x| − 1 e) f (x) = cos x2 − π6

b) f (x) = cos x − π3 d) f (x) = −3| cos x| f) f (x) = 2 − |3 sin x|
2. Podaj dziedzinę funkcji f i naszkicuj jej wykres.

a) f (x) = −| tg x| c) f (x) = tg x − π6 e) f (x) = | tg 2x − 1|

b) f (x) = | tg x| − 1 d) f (x) = tg x + π3 f) f (x) = ctg x2 − π4

a) f (x) = | cos 2x| c) f (x) = |2 sin 3x| e) f (x) = | tg 2x|
1
b) f (x) = | sin 2 x| d) f (x) = |4 cos 3x| f) f (x) = | ctg 12 x|
4. Naszkicuj wykres funkcji f . Dla jakich wartości parametru a równanie

f (x) = a ma rozwiązania?
a) f (x) = | sin x| + 2 b) f (x) = | cos x| − 1 c) f (x) = | sin(x−π)|−1

a) f (x) = sin |2x| c) f (x) = 2 − sin |x| e) f (x) = 2 sin |2x| − 1

b) f (x) = cos 12 x d) f (x) = 1 − cos |x| f) f (x) = 3 cos |2x| + 1
M2p str. 158 – 31 maja 2016

6. Naszkicuj wykres funkcji f . Podaj przedziały, w których ta funkcja przyj-
muje wartości dodatnie.
a) f (x) = | sin x| + sin x Y f
b) f (x) = | cos x| + cos x
c) f (x) = | tg x| + tg x
d) f (x) = | tg x| − tg x
7. Na rysunku obok przedstawiono

wykres funkcji f (x) = | | tg x| − 1|.
Podaj liczbę rozwiązań równania
1
f (x) = m, należących do przedzia-
łu −π; π, w zależności od para- −π O π π X
2
metru m.
8. Podaj zbiory wartości funkcji f oraz funkcji g(x) = |f (x)|.

a) f (x) = 3 sin 2x c) f (x) = 2 sin x − 3 e) f (x) = − 12 cos πx − 1
b) f (x) = sin 3x + 1 d) f (x) = tg2 x + 1 f) f (x) = (tg2 x + 1)−1
9. Dla jakich wartości parametru a równanie f (x) = a ma rozwiązania?

1
a) f (x) = 1 − | cos 2x| c) f (x) = | tg x| + 2 e) f (x) =
|2−cos x|
1
b) f (x) = | sin 2x − π2 | d) f (x) = | tg2 x − 4| f) f (x) =
2−| cos x|
10. Podaj rozwiązania równania | tg x| = 1 oraz równania tg |x| = 1, nale-

żące do przedziału −2π; 2π. Skorzystaj z wykresów funkcji f (x) = | tg x|
i g(x) = tg |x|.
Y Y
f g
1 1
−2π −π O π π 2π X −2π −π O π π 2π X
2 2

a) f (x) = − tg |x| + 1 b) f (x) = tgx − π3 c) f (x) = tg(|x| − π3 )
12. Podaj dziedzinę funkcji f i naszkicuj jej wykres.

| sin x| | cos x| | tg x|
a) f (x) = b) f (x) = c) f (x) =
sin x cos x tg x
M2p str. 159 – 31 maja 2016

*3.11. Tożsamości trygonometryczne
Przypomnijmy, że między wartościami funkcji trygonometrycznych B
każdego kąta ostrego x zachodzą związki:
cos x c
sin2 x + cos2 x = 1 ctg x = a
sin x
sin x 1 x
tg x = ctg x =
cos x tg x A b C
Powyższe równości są spełnione dla dowolnego x ∈ R, dla którego obie strony
równości są określone.
PODSTAWOWE TOŻSAMOŚCI TRYGONOMETRYCZNE
1. sin2 x + cos2 x = 1 dla dowolnego x ∈ R

sin x
2. tg x = dla x ∈ R \ { π2 + kπ : k ∈ C}
cos x
cos x
3. ctg x = dla x ∈ R \ {kπ : k ∈ C}
sin x
1 1
4. ctg x = oraz tg x = dla x ∈ R \ {k π2 : k ∈ C}
tg x ctg x
Tożsamość trygonometryczna to taka równość, w której występują funkcje try-

gonometryczne i która jest prawdziwa dla tych wszystkich wartości zmiennej,
dla których występujące w tej równości wyrażenia mają sens.
Dowód jedynki trygonometrycznej

Y
Niech punkt P (x0, y0 ), różny od początku układu
współrzędnych, będzie dowolnym punktem na ramie-
niu końcowym kąta x. Wówczas: x0 x
y0 x O X
sin x = , cos x = 0 P y0
r r

gdzie r = x20 + y02 . Zatem:
2 2
y x y 2 + x2 x2 + y02
sin2 x + cos2 x = 0 + 0 = 0 2 0 = √ 0 2 = 1
r r r
x20 + y02
Ćwiczenie 1
Udowodnij tożsamości trygonometryczne: 2, 3 i 4.
M2p str. 160 – 31 maja 2016

Przykład 1
cos x 1
Udowodnij, że tg x + = .
1 + sin x cos x
Zakładamy, że tangens jest określony oraz 1 + sin x = 0, cos x = 0, czyli

x = π2 + kπ, k ∈ C.
cos x sin x cos x korzystamy z tożsamości tg x = sin x
tg x + = + = cos x
1 + sin x cos x 1 + sin x
sin x(1 + sin x) cos x · cos x
= + =
cos x(1 + sin x) cos x(1 + sin x)
sin x + sin2 x + cos2 x
= = korzystamy z tożsamości
cos x(1 + sin x)
sin x + 1 1 sin2 x + cos2 x = 1
= =
cos x(1 + sin x) cos x
Ćwiczenie 2
Udowodnij tożsamość trygonometryczną.
a) (sin x + cos x)2 + (sin x − cos x)2 = 2 c) (tg2 x − sin2 x) ctg2 x = sin2 x
1−cos2 x
b) sin4 x − cos4 x = sin2 x − cos2 x d) = tg x
sin x cos x
Czasami, aby udowodnić tożsamość trygonometryczną, warto przekształcić

zarówno jej prawą, jak i lewą stronę.
Przykład 2
Udowodnij, że cos4 x − sin4 x = 1 − 2 sin2 x.
przekształcamy
L = cos4 x − sin4 x = (cos2 x − sin2 x)(cos2 x + sin2 x) = lewą stronę
równości
= cos2 x − sin2 x
P = 1 − 2 sin2 x = sin2 x + cos2 x − 2 sin2 x = przekształcamy prawą

stronę równości
= cos2 x − sin2 x
Równość L = P zachodzi dla wszystkich x ∈ R, zatem udowodniliśmy powyż-
szą tożsamość trygonometryczną.
Ćwiczenie 3
Udowodnij tożsamość trygonometryczną.
(sin x + cos x)2 cos x tg x(1 + ctg2 x) 1 − sin2 x
a) − 2 = tg x + b) =
sin x cos x sin x 1 + tg2 x sin x cos x
3.11. Tożsamości trygonometryczne 161
M2p str. 161 – 31 maja 2016

Przykład 3
3
Oblicz: cos x, tg x i ctg x, wiedząc, że sin x = 5
i x ∈ ( π2 ; π).
Wartość cos x obliczamy, korzystając z jedynki trygonometrycznej:
2
sin2 x + cos2 x = 1, czyli 35 + cos2 x = 1. Stąd:
9 16
cos2 x = 1 − 25
= 25
cos x = − 45 lub cos x = 4
5
Dla x ∈ ( π2 ; π) cosinus jest ujemny, zatem cos x = − 45 . Stąd:
3
sin x 1
tg x = = 54 = − 34 , ctg x = = − 43
cos x −5 tg x
Ćwiczenie 4
Oblicz wartości pozostałych funkcji trygonometrycznych kąta x.
a) sin x = − 45 i x ∈ ( 32 π; 2π) c) sin x = √1
3
i x ∈ ( π2 ; π)
√
b) cos x = − 12
13
i x ∈ (π; 32 π) d) sin x = − 52 i x ∈ ( 3π
2
; 2π)
1
1 + tg2 x = 2 dla x ∈ R \ π2 + kπ: k ∈ C
cos x
2 1
1 + ctg x = dla x ∈ R \ {kπ: k ∈ C}
sin2 x
Ćwiczenie 5
Udowodnij powyższe tożsamości trygonometryczne, a następnie, korzystając
z nich, oblicz cos x, jeśli:
5

a) tg x = 12 i x ∈ π; 32 π , b) tg x = − 13 i x ∈ π2 ; π .
ZADANIA
1. Udowodnij tożsamość trygonometryczną.

a) (1 + cos x)(1 − cos x) = sin2 x f) 2 sin2 x − 1 = 1 − 2 cos2 x
1
b) cos x sin2 x + cos3 x = cos x g) (1 − sin2 x) = 1
cos2 x
1 cos x
c) 1 − 2 sin x cos x = (sin x − cos x)2 h) − = tg x
sin x cos x sin x
tg x + cos x 1 1
d) cos2 x + tg2 x cos2 x = 1 i) = +
cos x sin x sin x cos2 x
1 1 + cos x sin x 2
e) cos x + tg2 x cos x = j) + =
cos x sin x 1 + cos x sin x
M2p str. 162 – 31 maja 2016

1 sin x 1 − cos x
a) (cos x + tg x sin x) ctg x = d) =
sin x 1 + cos x sin x
1 1 1 sin x 1 − cos x 2
b) = − ctg x e) + =
1 + cos x sin2 x sin x 1 − cos x sin x sin x
1 ctg x − tg x 1 1
c) tg x + ctg x = f) = −
sin x cos x sin x + cos x sin x cos x
tg x ctg x + 1 1 + tg x
a) = sin2 x c) =
tg x + ctg x ctg x − 1 1 − tg x
1 − sin x 1 + sin x −4 sin x tg x − ctg x tg2 x − 1
b) − = d) = 2
1 + sin x 1 − sin x cos2 x tg x + ctg x tg x + 1
4. Oblicz wartości pozostałych funkcji trygonometrycznych kąta x.

a) cos x = − 14 i x ∈ π2 ; π d) tg x = − 12 i x ∈ π2 ; π

b) cos x = − 14 i x ∈ π; 32 π e) tg x = − 12 i x ∈ 32 π; 2π
√
c) sin x = 23 i x ∈ π2 ; π f) tg x = 25 i x ∈ 0; π2
5. Oblicz wartości pozostałych funkcji trygonometrycznych kąta x (uwzględ-
nij dwa przypadki).
1
a) sin x = 3
c) cos x = − √25 e) tg x = − 12
5
b) sin x = − 12
13 d) tg x = 3
4 f) tg x = −4
Y Y
x
1 1
x
=
tg
y
y = sin x
x
y=
=
y
O π O π
4
X 4
X
Dla „małych” kątów x wykres funkcji Dla „małych” kątów x wykres funkcji
y = x jest dobrym przybliżeniem wy- y = x jest dobrym przybliżeniem wy-
kresu funkcji y = sin x. Na przykład: kresu funkcji y = tg x. Na przykład:
π π π π
sin 100 ≈ 0,0314108 ( 100 ≈ 0,0314159). tg 100 ≈ 0,0314263 ( 100 ≈ 0,0314159).
Zwróć uwagę, że dla x > 0 zachodzi nierówność sin x < x.
6. Nie korzystając z kalkulatora, uzasadnij podaną nierówność.

√
π
a) sin 20 < 0,2 b) sin2 π
10 < 0,032
3.11. Tożsamości trygonometryczne 163
M2p str. 163 – 31 maja 2016

*3.12. Funkcje trygonometryczne
sumy i różnicy kątów
TWIERDZENIE
Dla dowolnych α, β ∈ R prawdziwe są poniższe wzory.
Sinus sumy kątów: sin(α + β) = sin α cos β + cos α sin β
Sinus różnicy kątów: sin(α − β) = sin α cos β − cos α sin β
Cosinus sumy kątów: cos(α + β) = cos α cos β − sin α sin β
Cosinus różnicy kątów: cos(α − β) = cos α cos β + sin α sin β
W podrozdziale „Zagadnienia uzupełniające” na stronie 183 został podany dowód

wzoru na cosinus różnicy kątów.
Przykład 1
Oblicz sin 75◦ .
Korzystamy ze wzoru na sinus sumy kątów.
sin 75◦ = sin (45◦ + 30◦ ) = sin 45◦ cos 30◦ + cos 45◦ sin 30◦ =
√ √ √ √ √
2 3 2 1 6+ 2
= · + · =
2 2 2 2 4
Ćwiczenie 1
a) Oblicz cos 75◦ , korzystając ze wzoru na cosinus sumy kątów.
b) Oblicz sin 105◦ , korzystając ze wzoru na sinus sumy kątów.
π
c) Oblicz cos 12 , korzystając ze wzoru na cosinus różnicy kątów.
Przykład 2
Oblicz.
√
2
a) cos 28◦ · cos 17◦ − sin 28◦ · sin 17◦ = cos(28◦ + 17◦ ) = cos 45◦ = 2
3
b) sin 10 π · cos 15 π + cos 10
3
π · sin 15 π = sin( 10
3
π + 15 π) = sin π2 = 1
Ćwiczenie 2
Oblicz.
a) sin 85◦ · cos 25◦ − sin 25◦ · cos 85◦ c) cos 87 π · cos 17 π + sin 87 π · sin 17 π
b) sin 33◦ · cos 12◦ + sin 12◦ · cos 33◦ π
d) sin 18 · sin 49 π − cos 18
π
· cos 49 π
M2p str. 164 – 31 maja 2016

Ze wzorów na sinus sumy kątów i cosinus sumy kątów bezpośrednio wynikają
wzory na sinus kąta podwojonego i cosinus kąta podwojonego.
Ćwiczenie 3
Wyprowadź podane obok wzory na sinus kąta Dla dowolnego α ∈ R:
podwojonego i cosinus kąta podwojonego. sin 2α = 2 sin α cos α
cos 2α = cos2 α − sin2 α
Ćwiczenie 4
Wykaż, że dla dowolnego α ∈ R:
a) cos 2α = 2 cos2 α − 1, b) cos 2α = 1 − 2 sin2 α.
Ćwiczenie 5
4
a) Oblicz sin 2α i cos 2α, wiedząc, że sin α = 5
i α ∈ (0; π2 ).
b) Oblicz sin π8 i cos π8 , korzystając ze wzorów z ćwiczenia 4.
ZADANIA
1. Oblicz.
7
a) sin 15◦ c) sin − 12 π e) cos 375◦ g) cos(−435◦ )
19
b) sin 105◦ d) sin 12 π f) cos 855◦ h) cos 1155◦
2. Oblicz sin(α + β) i cos(α + β), jeśli:

√
a) sin α = 22 , cos β = 12 i α ∈ π2 ; π , β ∈ 0; π2 ,
√ √
b) sin α = − 23 , cos β = 22 i α, β ∈ 3π 2 ; 2π ,
√
c) sin α = 13 , cos β = 2 3 2 i α ∈ π2 ; π , β ∈ 3π 2
; 2π .
3. Czy poniższa zależność jest tożsamością trygonometryczną?

a) sin α sin β = 12 [cos(α − β) − cos(α + β)] d) sin 3α = −4 sin3 α+3 sin α
b) cos α cos β = 12 [cos(α − β) + cos(α + β)] e) cos 3α = 4 cos3 α − 3 cos α
c) sin α cos β = 12 [sin(α − β) + sin(α + β)] f) cos 4α = 4 cos2 α − 3

sin 2α
a) = tg α c) (sin α + cos α)2 = sin 2α
1+cos 2α
2
b) tg α + ctg α = d) cos4 α − sin4 α = cos 2α
sin 2α
5. Oblicz: sin α, cos α, tg α, jeśli:
π
a) cos 2α = 34 i α ∈ 0; π2 , c) cos 2α = − 13 i α ∈ 2
;π ,
3π
b) cos 2α = 34 i α ∈ 3π 2 ; 2π , d) cos 2α = − 13 i α ∈ 2 ; 2π .
3.12. Funkcje trygonometryczne sumy i różnicy kątów 165
M2p str. 165 – 31 maja 2016

6. Wyprowadź wzór.
1 + cos α 1 − cos α
a) cos α2 = b) sin α2 =
2 2
π π
7. Oblicz sin 12 oraz cos 12 , korzystając ze wzorów z zadania 6.
Przykład
Wyznacz zbiór wartości funkcji f (x) = sin x + cos x.
√ √ √
sin x + cos x = 2 22 sin x + 22 cos x =
√ √
= 2 sin x cos π4 + cos x sin π4 = 2 sin(x + π4 )
√ √
Zatem zbiorem wartości funkcji f jest przedział − 2; 2.
Wyznacz zbiór wartości funkcji f i naszkicuj jej wykres.

√
a) f (x) = sin x − cos x c) f (x) = 3 sin x + cos x
√ √
b) f (x) = sin x + 3 cos x d) f (x) = sin x − 3 cos x
√
1 3
Wskazówka do podpunktu b): f (x) = 2 2 sin x + 2 cos x .
9. Naszkicuj wykres funkcji f i podaj jej okres podstawowy.

a) f (x) = 2| sin x| cos x b) f (x) = 2 sin x| cos x|
10. Przeczytaj podane w ramce wyprowadzenie wzoru na tangens kąta podwo-

2
jonego, a następnie wyprowadź wzór ctg 2α = ctg α−1
2 ctg α .
sin 2α 2 sin α cos α 2 sincos

α cos α
2α
tg 2α = = 2 2 = 2 α−sin2 α
=
cos 2α cos α − sin α cos
cos2 α
sin α
2 cos α 2 tg α
= =
1− sin2 α 1 − tg2 α
cos2 α

tg α + tg β tg α − tg β
a) tg(α + β) = b) tg(α − β) =
1 − tg α tg β 1 + tg α tg β
sin(α + β)
Wskazówka: tg(α + β) = cos(α + β) .
M2p str. 166 – 31 maja 2016

Wartości funkcji trygonometrycznych kątów: 18o, 36o, 54o, 72o
TWIERDZENIE
Przekątna pięciokąta foremnego o boku 1 ma długość równą:
√
1+ 5
2
Dowód
Rozważmy pięciokąt foremny ABCDE D
o boku 1 (rysunek obok). Oznaczmy przez d
długość jego przekątnej oraz niech:
|F A| = x E C
Trójkąty ABD i F AB są podobnymi trójką- d
tami równoramiennymi o kątach równych: F
72◦ , 72◦ , 36◦ (sprawdź). Zatem: x
x 1
=
1 d
A 1 B
dx = 1
Trójkąt BF D jest równoramienny (jego kąty są równe 36◦ , 36◦ , 108◦ ), więc
d − x = |F B| = 1. Podstawiamy x = d − 1 do równania dx = 1 i otrzymujemy:
d(d − 1) = 1
d2 − d − 1 = 0
√ √
1+ 5 1− 5
d= 2
lub d = 2
√
1+ 5
Dodatnim rozwiązaniem tego równania jest liczba 2 .
Przykład
Oblicz sin 54◦ .
) DCB = 108◦ (rysunek powyżej), zatem:
Zauważmy, że <
1 √ √
|DB| 1 1+ 5 1+ 5
sin 54◦ = 2
= · =
|DC| 2 2 4
1. Oblicz wartości funkcji trygonometrycz-

α 18◦ 36◦ 54◦ 72◦
nych kątów: 18◦ , 36◦ , 54◦ , 72◦ (rozpatrz
√
trójkąty równoramienne ABD i BCD sin α ? ? 1+ 5
4 ?
z rysunku w dowodzie powyżej), a na-
stępnie przerysuj do zeszytu przedstawio- cos α ? ? ? ?
ną obok tabelę i ją uzupełnij. tg α ? ? ? ?
2. Oblicz sin α i cos α, jeśli:
ctg α ? ? ? ?
a) α = 108◦ , b) α = 144◦ .
Wartości funkcji trygonometrycznych kątów: 18o, 36o, 54o, 72o 167
M2p str. 167 – 31 maja 2016

*3.13. Wzory redukcyjne
Wzory redukcyjne pozwalają wyrazić wartości funkcji trygonometrycznych
dowolnego kąta za pomocą wartości funkcji trygonometrycznych kąta należą-
π
cego do przedziału 0; 2 .

Obok podano wzory redukcyjne dla kątów postaci sin π2 + α = cos α
π
2 + α. Można je udowodnić, korzystając ze wzorów cos π2 + α = − sin α
na sinus sumy kątów i cosinus sumy kątów.
tg π2 + α = − ctg α

Przykład 1 ctg π2 + α = − tg α

Udowodnij wzór sin π2 + α = cos α.

sin π2 + α = sin π2 cos α + cos π2 sin α = 1 · cos α + 0 · sin α = cos α
Przykład 2
√
cos 34 π = cos π2 + π4 = − sin π4 = − 22

sin 4 56 π = sin 4π + 56 π = sin 56 π = sin π2 + π3 = cos π3 = 1
2
Ćwiczenie 1
Oblicz, korzystając ze wzorów redukcyjnych.
a) sin 34 π b) cos 2 56 π c) tg 17
6 π d) tg 19
4 π
WZORY REDUKCYJNE
π π
sin(−α) = − sin α sin − α = cos α sin + α = cos α
2 2
cos(−α) = cos α cos π2 − α = sin α cos π2 + α = − sin α

tg(−α) = − tg α tg π2 − α = ctg α tg π2 + α = − ctg α

ctg(−α) = − ctg α ctg π2 − α = tg α ctg π2 + α = − tg α
sin(π − α) = sin α sin(π + α) = − sin α
Wzory redukcyjne moż-
cos(π − α) = − cos α cos(π + α) = − cos α na stosować dla tych ką-
tg(π − α) = − tg α tg(π + α) = tg α tów, dla których dana
funkcja jest określona.
ctg(π − α) = − ctg α ctg(π + α) = ctg α

sin 3π2
− α = − cos α sin 3π2
+ α = − cos α sin(2π − α) = − sin α

cos 3π2 − α = − sin α cos 3π2 + α = sin α cos(2π − α) = cos α

tg 3π2 − α = ctg α tg 3π2 + α = − ctg α tg(2π − α) = − tg α

ctg 3π2 − α = tg α ctg 3π2 + α = − tg α ctg(2π − α) = − ctg α
M2p str. 168 – 31 maja 2016

We wzorach redukcyjnych miarę kąta można przedstawić w postaci k · π2 ± α,
gdzie k ∈ N oraz α ∈ 0; π2 . Zauważmy, że:
1) jeśli k jest liczbą nieparzystą, to funkcja sinus
sin α > 0 sin α > 0
zmienia się na cosinus, a funkcja tangens – na cos α < 0 cos α > 0
cotanges (mówimy, że funkcja zmienia się na co- tg α < 0 tg α > 0
funkcję); jeśli k jest liczbą parzystą, to funkcja ctg α < 0 ctg α>0
pozostaje bez zmiany;
sin α < 0 sin α < 0
2) znak plus lub minus przed funkcją zależy od cos α < 0 cos α > 0
tego, czy wartość wyjściowej funkcji jest dodat- tg α > 0 tg α < 0
nia, czy ujemna w danej ćwiartce układu współ- ctg α > 0 ctg α<0
rzędnych.
Przykład
3
sin − 10
6
π = − sin 106
π = − sin 96 π + π6 =
√ korzystamy ze wzoru redukcyjnego
= − sin 32 π + π6 = cos π6 = 23 sin( 3 π + α) = − cos α
2
Ćwiczenie 2

a) sin 11
6
π b) sin 43 π c) cos − 74 π d) tg − 11
4
π
Dla kątów, których miarę podano w stopniach, wzory redukcyjne mają nastę-
pującą postać:
sin(−α) = − sin α sin(90◦ − α) = cos α sin(90◦ + α) = cos α

cos(−α) = cos α cos(90◦ − α) = sin α cos(90◦ + α) = − sin α
tg(−α) = − tg α tg(90◦ − α) = ctg α tg(90◦ + α) = − ctg α
ctg(−α) = − ctg α ctg(90◦ − α) = tg α ctg(90◦ + α) = − tg α
sin(180◦ − α) = sin α sin(180◦ + α) = − sin α

Wzory redukcyjne moż-
cos(180◦ − α) = − cos α cos(180◦ + α) = − cos α na stosować dla tych ką-
tg(180◦ − α) = − tg α tg(180◦ + α) = tg α tów, dla których dana
funkcja jest określona.
ctg(180◦ − α) = − ctg α ctg(180◦ + α) = ctg α
sin(270◦ − α) = − cos α sin(270◦ + α) = − cos α sin(360◦−α) = − sin α

cos(270◦ − α) = − sin α cos(270◦ + α) = sin α cos(360◦ − α) = cos α
tg(270◦ − α) = ctg α tg(270◦ + α) = − ctg α tg(360◦ − α) = − tg α
ctg(270◦ − α) = tg α ctg(270◦ + α) = − tg α ctg(360◦ −α) = − ctg α
3.13. Wzory redukcyjne 169
M2p str. 169 – 31 maja 2016

Przykład 4
sin 570◦ = sin(360◦ + 210◦ ) = korzystamy z okresowości funkcji sinus
◦ ◦ ◦ korzystamy ze wzoru redukcyjnego
= sin 210 = sin(270 − 60 ) =
sin(270◦ − α) = − cos α
= − cos 60◦ = − 12
Zauważ, że ten sam wynik otrzymamy, zapisując kąt 210◦ w postaci 180◦ + 30◦
i korzystając ze wzoru sin(180◦ + α) = − sin α.
Ćwiczenie 3
a) sin 210◦ d) cos 660◦ g) sin(−330◦ ) j) sin(−495◦ )
b) cos 480◦ e) sin 300◦ h) tg(−210◦) k) cos(−960◦ )
c) tg 225◦ f) cos 210◦ i) tg(−315◦) l) ctg(−240◦ )
ZADANIA
1. Udowodnij wzór.

a) sin(π + α) = − sin α d) cos 32 π + α = sin α

b) cos(π + α) = − cos α e) sin 32 π − α = − cos α

c) sin 32 π + α = − cos α f) cos 32 π − α = − sin α
sin α cos α
2. Udowodnij wzór, korzystając z tego, że tg α = cos α oraz ctg α = sin α .
π 3
a) tg 2 + α = − ctg α c) ctg 2 π − α = tg α
b) tg(π − α) = − tg α d) ctg(π + α) = ctg α
3. Oblicz, korzystając ze wzorów redukcyjnych.

a) cos − 43 π d) sin − 56 π g) sin 53 π j) cos(−11π)

b) sin 54 π e) cos − 23 π h) tg 23 π k) ctg 43 π

c) cos 74 π f) cos − 114
π i) ctg − 76 π l) tg 56 π
4. Oblicz, korzystając ze wzorów redukcyjnych.

a) sin 120◦ d) cos 495◦ g) tg 510◦ j) sin(−870◦ )
b) sin 135◦ e) cos 840◦ h) tg 570◦ k) tg(−330◦ )
c) cos 330◦ f) sin 660◦ i) tg 1035◦ l) ctg(−750◦ )

5. Wiedząc, że cos x = 14 i x ∈ 0; π2 , oblicz:

a) sin π2 + x , c) cos(π − x), e) cos 3π2 −x ,

b) sin 3π
2 +x , d) cos π2 + x , f) sin(π − x).
M2p str. 170 – 31 maja 2016

6. Oblicz.
a) 2 sin 120◦ + 4 cos 60◦ d) 4 sin 45◦ cos 135◦ g) sin2 310◦ + cos2 310◦
b) sin 420◦ cos(−390◦ ) e) tg 300◦ ctg 210◦ h) cos2 45◦ + sin2 225◦
2 cos 120◦
c) ctg 120◦ + tg(−210◦) f) tg 45◦ i) tg2 780◦ − 3 ctg2 420◦
ctg 120◦
7. Oblicz.

a) sin 56 π + cos − π3 d) sin 76 π + cos(− 73 π)

b) 6 tg 23 π cos 73 π e) sin2 − 136
π + cos2 74 π

c) 8 sin 54 π cos − 43 π f) sin π3 cos π6 − sin π6 cos 7π
3
Wzory redukcyjne można uzasadnić, korzystając z odpowiedniego prze-

sunięcia wykresu funkcji trygonometrycznej.
Poniżej
przedstawiono

uzasadnienia wzorów: sin π2 + x = cos x oraz sin 32 π + x = − cos x.
Y Y
y = sin π2 + x y = sin 3π
2 +x
1 y = sin x 1 y = sin x
X
O π π 3π 2π X O π π 3π 2π
2 2 2 2
−1 −1
π
Wykres funkcji y = sin 2 + x pokrywa Wykres funkcji y = sin 3π2
+ x pokry-
się z wykresem funkcji y = cos x. wa się z wykresem funkcji y = − cos x.
Uzasadnij wzór, stosując odpowiednie przesunięcie wykresu funkcji.

a) cos 3π
2
+ x = sin x b) cos(π − x) = − cos x c) tg π2 + x = − ctg x
9. Korzystając ze wzorów redukcyj-
nych, uzasadnij, że wartości funkcji α sin α cos α tg α ctg α
trygonometrycznych dowolnego ką- 31◦ 0,5150 0,8572 0,6009 1,6643
ta można wyrazić za pomocą warto- 32◦ 0,5299 0,8480 0,6249 1,6003
◦
ści funkcji trygonometrycznych kąta 33 0,5446 0,8387 0,6494 1,5399
należącego do przedziału 0◦ ; 45◦ . 34◦ 0,5592 0,8290 0,6745 1,4826
◦
35 0,5736 0,8192 0,7002 1,4281
10. Korzystając z tabeli wartości funk- 36◦ 0,5878 0,8090 0,7265 1,3764
cji trygonometrycznych podanej 37◦
0,6018 0,7986 0,7536 1,3270
obok, oblicz: 38◦ 0,6157 0,7880 0,7813 1,2799
a) sin 413◦ , d) sin 589◦ , 39◦ 0,6293 0,7771 0,8098 1,2349
◦ ◦ ◦
b) cos 769 , e) cos 860 , 40 0,6428 0,7660 0,8391 1,1918
41◦ 0,6561 0,7547 0,8693 1,1504
c) tg 597◦ , f) tg 954◦ .
3.13. Wzory redukcyjne 171
M2p str. 171 – 31 maja 2016

*3.14. Równania trygonometryczne (1)
Przykład 1
Rozwiąż równanie sin 2x = 1.
Podstawiamy t = 2x i otrzymujemy równanie sin t = 1.
Y y=1
1
y = sin t
t
−2π − 3π −π O π π 2π 5π 3π
2 2 2
−1
Z wykresu funkcji sinus odczytujemy rozwiązania równania sin t = 1:

π
t= 2
+ 2kπ, gdzie k ∈ C
Wracamy do niewiadomej x:
π
2x = 2
+ 2kπ, gdzie k ∈ C
π
Przykład 2
Rozwiąż równanie sin(2x − π6 ) = 12 .
Podstawiamy t = 2x − π
6 i otrzymujemy równanie sin t = 12 .
Y 1
1 y= 2
t
O π 5
y = sin t 6 6π
−1
Z wykresu funkcji sinus odczytujemy rozwiązania równania sin t = 12 :

t= π
6
+ 2kπ lub t = 56 π + 2kπ, gdzie k ∈ C
2x − π
6 =π
6 + 2kπ lub 2x − π
6 = 56 π + 2kπ, gdzie k ∈ C
2x = π3 + 2kπ lub 2x = π + 2kπ, gdzie k ∈ C
x = π6 + kπ lub x = π
2 + kπ, gdzie k ∈ C
Ćwiczenie 1
√
a) sin 3x = 1 d) 2 sin(2x − π4 ) = 2 g) sin2 3x = 1
√
3 1
b) cos 2x = −1 e) cos(3x + π2 ) = 2 h) cos2 (x − π4 ) = 4
1
c) cos 4x = 2 f) cos(2x + π6 ) = − 12 i) 2 cos2 2x = 1
M2p str. 172 – 31 maja 2016

Przykład 3 Y
√ y = tg t
Rozwiąż równanie tg 4x = 3.
Zakładamy, że 4x = π2 + kπ, gdzie k ∈ C,
czyli x = π8 + k π4 , gdzie k ∈ C. Pod- √
y= 3
stawiamy √ t = 4x i otrzymujemy równa-
nie tg t = 3. Z wykresu funkcji tangens 1
t
odczytujemy rozwiązania tego równania: π
−π O π π
t = π3 + kπ, gdzie k ∈ C. 3 2
4x = π
3
+ kπ, gdzie k ∈ C
π
x= 12 + k π4 , gdzie k ∈ C
Ćwiczenie 2
√
a) tg 2x = −1 b) tg2 2x = 3 c) 3 tg 2x + π3 = 3
ZADANIA
1. Rozwiąż równanie. √
3
√
a) sin 4x = 1 d) sin(3x − π6 ) = 2 g) 2 cos( π4 − x) = − 2
√
b) 2 sin(x + π3 ) = 1 e) 2 cos(2x − π2 ) = 1 h) 3 tg( x2 + π6 ) = − 3
√ √
c) 2 sin( x2 − π4 ) = 1 f) tg 4x = −1 i) 3 ctg(2x− π4 ) = −1

a) sin2 4x = 1 c) 4 sin2 x − π6 = 3 e) |2 cos 3x| = 1
√
2
b) cos 2x = 1
2
2
d) 3 tg πx = 1 f) 3 tg x + π = 3 6
Rozwiąż równanie sin2 x = 3 sin x.

sin2 x − 3 sin x = 0
sin x(sin x − 3) = 0
sin x = 0 lub sin x = 3
Równanie sin x = 3 jest sprzeczne. Równanie sin x = 0 jest spełnione
dla x = kπ, gdzie k ∈ C – jest to rozwiązanie równania wyjściowego.
a) sin2 x = − sin x c) sin3 x + sin x = 0 e) 4 sin3 x = sin x
b) 2 cos2 x = cos x d) 2 cos3 x − cos x = 0 f) tg3 x = tg x
3.14. Równania trygonometryczne (1) 173
M2p str. 173 – 31 maja 2016

*3.15. Równania trygonometryczne (2)
Przykład 1
Rozwiąż równanie 2 sin2 x + sin x − 1 = 0.
Podstawiamy t = sin x (przy założeniu t ∈ −1; 1) i otrzymujemy:
2t2 + t − 1 = 0
√
Δ = 1 + 8 = 9, Δ = 3
−1−3 −1+3 1
t1 = = −1, t2 = =
4 4 2
1
Wracamy do niewiadomej x: sin x = 2
lub sin x = −1.
y = sin x Y 1
1 y= 2
X
O π 5 3
6 6π 2π y = −1
−1
Z wykresu funkcji sinus odczytujemy rozwiązania równania:

x = π6 + 2kπ lub x = 56 π + 2kπ lub x = 32 π + 2kπ, gdzie k ∈ C
Uwaga. Powyższe rozwiązanie można też zapisać w postaci x = π
6 + 23 kπ, gdzie k ∈ C.
Ćwiczenie 1
a) 2 cos2 x − cos x = 1 c) tg2 x + 2 tg x + 1 = 0
1
cos x + cos2 x + 4
b) 2 cos2 x + 5 cos x + 2 = 0 d) =0
sin x
Przykład 2
Rozwiąż równanie sin2 x − cos2 x − 1 = 0.
Korzystamy z jedynki trygonometrycznej i otrzymujemy:
sin2 x − (1 − sin2 x) − 1 = 0
2 sin2 x − 2 = 0
sin x = 1 lub sin x = −1
π
Ćwiczenie 2
a) 2 cos2 x + 4 sin2 x = 3 c) 2 cos2 x + sin2 x = 2 cos x + 1
b) 4 cos2 x − sin2 x = −1 d) 2 + sin2 x = 4 − cos2 x + cos x
M2p str. 174 – 31 maja 2016

Przy rozwiązywaniu niektórych równań korzystamy z następujących wzorów.
TWIERDZENIE
Dla dowolnych α, β ∈ R prawdziwe są poniższe wzory.
Suma sinusów: sin α + sin β = 2 sin α+β α−β
2 · cos 2
Różnica sinusów: sin α − sin β = 2 sin α−β

2
· cos α+β
2
Suma cosinusów: cos α + cos β = 2 cos α+β

2
· cos α−β
2
Różnica cosinusów: cos α − cos β = −2 sin α+β

2
· sin α−β
2
Przykład 3
Rozwiąż równanie sin 5x + sin x = 0.
sin 5x + sin x = 2 sin 5x+x 5x−x
2 cos 2 = korzystamy ze wzoru
na sumę sinusów
= 2 sin 3x cos 2x
Zatem rozwiązujemy równanie:
2 sin 3x cos 2x = 0
sin 3x = 0 lub cos 2x = 0
π
3x = kπ lub 2x = 2
+ kπ, gdzie k ∈ C
kπ π kπ
x= 3 lub x = 4 + 2 , gdzie k ∈ C
Ćwiczenie 3
a) sin 5x + sin 3x = 0 c) cos 7x − cos 5x = 0

b) cos 8x + cos 2x = 0 d) sin x − sin x − π3 = 0
ZADANIA
a) 2 sin2 x + 3 sin x − 2 = 0 d) 2 sin2 x − sin x = 1
b) cos2 x + 6 cos x + 5 = 0 e) 2 sin2 x − 3 cos x = 3
√
c) cos2 x + 2 sin x = 1 f) tg2 x − 43 3 tg x + 1 = 0

a) sin 6x − sin 3x = 0 d) cos 2x − π2 = cos x

b) sin x = sin π5 e) cos 3x + π4 = cos x + π4

c) sin(3x + π) = sin(x − π) f) cos x + π3 + cos x = 32
3.15. Równania trygonometryczne (2) 175
M2p str. 175 – 31 maja 2016

* 3. Rozwiąż równanie.
a) sin 3x − sin 2x = sin x c) cos 6x + sin 5x + cos 2x = sin 3x
b) cos 5x − sin 3x = cos x d) cos 7x − sin 7x = cos x − sin x
a) sin 2x = cos x d) cos3 x − cos 2x = 1
b) cos x + sin 2x = 0 e) sin 2x tg x = sin x
1
c) cos 2x − sin x = 0 f) sin x cos x = √
2 2
a) 1 + sin 2x = cos 2x c) 2 sin 2x + 2 sin x = 2 cos x + 1
b) 1
2 (cos 4x
2
− 1) = cos x d) 2 sin2 x − sin2 2x = cos2 2x
6. Znajdź liczby należące do przedziału 0; 2π i spełniające równanie:

a) sin x + cos x = 1, c) sin4 x − cos4 x = 12 ,
b) sin x − cos x = 1, d) sin4 x + cos4 x = 12 .
Oblicz wartość wyrażenia 2 sin 50◦ cos 20◦ − sin 70◦ .

Szukamy kątów α, β takich, że sin α + sin β = 2 sin 50◦ cos 20◦ .
W tym celu rozwiązujemy układ równań:
α+β
2 = 50◦
α−β
2
= 20◦
i otrzymujemy α = 70◦ , β = 30 . ◦
Zatem:
1
2 sin 50◦ cos 20◦ − sin 70◦ = sin 70◦ + sin 30◦ − sin 70◦ = sin 30◦ = 2
Korzystając ze wzoru na sumę sinusów lub sumę cosinusów, oblicz wartość

wyrażenia:
a) 2 cos 70◦ cos 10◦ − cos 80◦ , c) sin 37◦ 30 cos 7◦ 30 ,
b) 2 sin 115◦ cos 70◦ − sin 185◦ , d) cos 52◦ 30 cos 7◦ 30 .
8. Udowodnij wzór sin α + sin β = 2 sin α+β α−β

2 cos 2 .
α+β α−β
Wskazówka. Wyznacz sin(x + y) + sin(x − y), gdzie x = 2 , y= 2 .
M2p str. 176 – 31 maja 2016

*3.16. Nierówności trygonometryczne
Przykład 1
Rozwiąż nierówność sin x 12 .
Y 1
1 y 2
O π 5 X
6 6π
−1 y = sin x
Z wykresu funkcji sinus odczytujemy zbiór rozwiązań nierówności:

x∈ π
6 + 2kπ; 5π
6 + 2kπ , gdzie k ∈ C
Powyższy zapis oznacza, że zbiór rozwiązań nierówności jest sumą wszystkich prze-
działów postaci π6 + 2kπ; 5π
6 + 2kπ , gdzie k ∈ C.
Ćwiczenie 1
a) 2 sin x 1 b) cos x > − 12 c) cos x − 12
Przykład 2
Rozwiąż nierówność cos2 x > 14 .
1
Zauważmy, że nierówność cos2 x > 4
jest spełniona, gdy:
cos x < − 12 lub cos x > 1
2
1 Y
y> 2 1 y = cos x
2π 4π
3 3
− π3 O π
3
X
−1 y < − 12
Z wykresu funkcji cosinus odczytujemy zbiór rozwiązań nierówności:

x ∈ − π3 + 2kπ; π3 + 2kπ lub x ∈ 23 π + 2kπ; 43 π + 2kπ , gdzie k ∈ C

Odpowiedź można zapisać prościej: x ∈ − π3 + kπ; π3 + kπ , gdzie k ∈ C.
Ćwiczenie 2
Y
a) 2 sin2 x < 1 b) | cos x| < 1 1 y 1
2
Ćwiczenie 3 O π
6
π X
Dla jakich x ∈ 0; 2π spełniona jest y = sin 2x
nierówność sin 2x 12 (rysunek obok)?
3.16. Nierówności trygonometryczne 177
M2p str. 177 – 31 maja 2016

Przykład 3
Rozwiąż nierówność sin 2x 12 .
Podstawiamy t = 2x i otrzymujemy nierówność sin t 12 . Z wykresu funkcji
sinus odczytujemy:
Y
t∈ π
6
+ 2kπ; 5π
6
+ 2kπ , gdzie k ∈ C 1 y 1
2
O π π t
2x ∈ π
6
+ 2kπ; 5π
6
+ 2kπ , gdzie k ∈ C 6
π 5π
y = sin t
x∈ 12 + kπ; 12 + kπ , gdzie k ∈ C
Ćwiczenie 4
1
a) sin 3x 2
b) sin 2x < − 12 c) sin x2 1
2
d) cos2 2x > 1
4
Przykład 4 √
Y
Rozwiąż nierówność tg x 3.
√
Z wykresu funkcji tangens odczytu- y 3
jemy zbiór rozwiązań nierówności:

x ∈ π3 + kπ; π2 + kπ , gdzie k ∈ C 1
O π π 3π X
Ćwiczenie 5 3 2 2
√
a) tg x < 3 b) tg x 1 y = tg x
Ćwiczenie 6
√
a) tg 2x > 1 b) tg x2 < − 3 c) tg2 x > 1 d) ctg2 x 1
ZADANIA
√ √ √
a) 2 sin x < 2 b) 2 sin x 3 c) 2 cos x − 3
√
3
a) sin 3x − 12 c) 2 cos 2x 1 e) tg x 3
√ √ √
b) 2 sin x2 < 3 d) 12 − 3 cos x2 2 f) 3 ctg x −1
M2p str. 178 – 31 maja 2016

a) sin2 x < 1 c) cos2 x > 1
2 e) cos2 x
2 1
√ 2
b) |2 cos x| < 1 d) |2 sin x| > 3 f) 4 sin 2x − 3 1
4. a) Na rysunku przedstawiono wykresy funkcji f (x) = sin x i g(x) = cos x.

Dla jakich x ∈ −π; 3π jest spełniona nierówność sin x cos x?
Y f (x) = sin x g(x) = cos x
1
O π
6
X
b) Dla jakich x ∈ −π; 3π jest spełniona nierówność sin x < − cos x?
5. Podaj rozwiązania nierówności należące do przedziału 0; 2π.

√
a) tg x2 < 1 c) tg2 x 1 e) | tg x| 3
√ √
b) 3 tg 2x < −1 d) 3 tg2 x < 1 f) |3 ctg x| 3
6. a) Na rysunku przedstawiono wykresy funkcji f (x) = tg x i g(x) = ctg x.

Dla jakich x ∈ −π; 2π jest spełniona nierówność tg x ctg x?
Y
g f
O π π X
4
b) Dla jakich x ∈ −π; 2π jest spełniona nierówność ctg x > − tg x?
3.16. Nierówności trygonometryczne 179
M2p str. 179 – 31 maja 2016

*3.17. Zagadnienia uzupełniające
Różnowartościowość funkcji
Funkcja f : X → Y jest różnowartościowa wtedy i tylko wtedy, gdy dla

dowolnych dwóch argumentów funkcja ta przyjmuje różne wartości.
Y 1x Y
= 2
1 f (x) g(x) = 12 x2
O 1 X 1
−2 O 2 X
Funkcja f : R → R określona za po- Funkcja g : R → R określona za pomocą

mocą wzoru f (x) = 12 x jest różnowar- wzoru g(x) = 12 x2 nie jest różnowar-
tościowa. Jeśli x1 = x2 , to 12 x1 = 12 x2 . tościowa. Na przykład −2 = 2, ale
g(−2) = g(2).
Uwaga. Dowolna prosta pozioma (prosta o równaniu y = m) przecina
wykres funkcji różnowartościowej w co najwyżej jednym punkcie.
Przykład 1
a)
Y f Y g
1 1
O π O π
6
X 6
X
Funkcja f (x) = sin x określona na zbiorze liczb rze- Funkcja g(x) = sin x okre-
czywistych nie jest różnowartościowa. ślona na przedziale − π2 ; π2
jest różnowartościowa.
b)
Y Y
1 f 1
g
O π O π
6 X 6 X
Funkcja f (x) = cos x określona na zbiorze liczb rze- Funkcja g(x) = cos x okre-
czywistych nie jest różnowartościowa. ślona na przedziale 0; π
jest różnowartościowa.
M2p str. 180 – 31 maja 2016

Funkcje odwrotne
Jeśli funkcja f : X → Y , gdzie Y jest zbiorem wartości funkcji f , jest

różnowartościowa, to istnieje funkcja g : Y → X taka, że dla każdego x ∈ X
zachodzi równość g(f (x)) = x. Funkcję g nazywamy funkcją odwrotną do
funkcji f i oznaczamy ją f −1 .
Uwaga. Pojęcie funkcji złożonej jest dokładnie omówione na str. 319.
Przykład 2 Y
Funkcja g: 0; ∞) → 0; ∞) określona za
√
x
=
pomocą wzoru g(x) = x jest funkcją od-
y
wrotną do funkcji f : 0; ∞) → 0; ∞) okre- f
ślonej wzorem f (x) = x2 , gdyż dla każdego
g
x ∈ 0; ∞) zachodzi równość: 1
√
g(f (x)) = g(x2 ) = x2 = x O 1 X
Uwaga. Jeśli funkcja g jest funkcją odwrotną do funkcji f , to funkcja f jest funkcją
odwrotną do funkcji g. Wykresy wzajemnie odwrotnych funkcji f i g są do siebie
symetryczne względem prostej y = x.
Funkcje odwrotne do funkcji trygonometrycznych
Rozpatrzmy funkcję f : − π2 ; π2 → −1; 1 Y

π
daną wzorem f (x) = sin x. 2
g
Funkcja g: −1; 1 → − π2 ; π2 odwrotna do 1
funkcji f nosi nazwę arcus sinus i jest ozna- f
czana g(x) = arcsin x (rysunek obok). − π2
π
O 1 2 X
Przykład 3
sin π6 = 12 , więc arcsin 12 = π6
√ √
− π2
sin − π3 = − 23 , więc arcsin − 23 = − π3
√
2

1. Oblicz: a) arcsin 2 , b) arcsin − 12 , c) arcsin(−1).
Jeśli znamy wartość sinusa kąta α ∈ −90◦ ; 90◦ i chcemy wyznaczyć ten
kąt, korzystając z kalkulatora, to wykonujemy operację sin−1 .
Na przykład po zastosowaniu sin−1 do liczby 0,5, otrzymujemy wynik 30.
M2p str. 181 – 31 maja 2016

Rozpatrzmy funkcję f : 0; π → −1; 1 Y
π
daną wzorem f (x) = cos x.
Funkcja g: −1; 1 → 0; π odwrotna do
funkcji f nosi nazwę arcus cosinus i jest
g
oznaczana g(x) = arccos x (rysunek obok).
1
f
Przykład 4 π
cos 0 = 1, więc arccos 1 = 0 O 1 X
cos π3 = 12 , więc arccos 12 = π

3
2. Oblicz: √
√
3
a) arccos 2 , b) arccos − 22 , c) arccos(−1).
Rozpatrzmy funkcję:

f : − π2 ; π2 → R Y
daną wzorem f (x) = tgx. f
Funkcja g: R → − π2 ; π2 odwrotna
do funkcji f nosi nazwę arcus tan-
gens i jest oznaczana g(x) = arctg x
(rysunek obok).
1 g
Przykład 5 O 1 π
X
2
π π
tg = 1, więc arctg1 =
4 4
π
√ √ π
tg = 3, więc arctg 3 =
3 3
√
3
tg − π6 = − , więc
√ 3
3
arctg − 3 = − π6
Zwróć uwagę na to, że wykres funkcji g(x) = arctg x ma asymptoty po-

ziome y = − π2 i y = π2 .
3. a) Naszkicuj wykres funkcji f : (0; π) → R danej wzorem f (x) = ctg x oraz

wykres funkcji g: R → (0; π) odwrotnej do funkcji f . Funkcję g nazywamy
arcus cotanges i oznaczamy g(x) = arcctg x. Podaj asymptoty obu funkcji.
√ √ √ √
b) Podaj wartości arcctg x dla x ∈ − 3, −1, − 33 , 0, 33 , 1, 3 .
M2p str. 182 – 31 maja 2016

Dowód wzoru na cosinus różnicy kątów
Dla dowolnych α, β ∈ R:
cos(α − β) = cos α cos β + sin α sin β
Dowód przeprowadzamy dla kątów α i β takich, jak na poniższych rysunkach.

Y Y C
A B
α
β D(1, 0) α−β D(1, 0)
O X O X
Punkty A i B leżą na przecięciu ramion końcowych kątów (odpowiednio) α i β

z okręgiem jednostkowym. Punkty te mają współrzędne:
A(xA , yA ) = A(cos α, sin α)
B(xB , yB ) = B(cos β, sin β)
Trójkąt DOC (rysunek po prawej) jest przystający do trójkąta BOA (rysunek po
lewej). Kąt DOC jest równy α − β, zatem punkt C ma współrzędne:
C(xC , yC ) = C(cos(α − β), sin(α − β))
Odcinki CD i AB mają równą długość, znamy współrzędne ich końców, więc
korzystamy ze wzoru na długość odcinka i otrzymujemy:

(xC − xD )2 + (yC − yD )2 = (xA − xB )2 + (yA − yB )2

(cos(α − β) − 1)2 + (sin(α − β) − 0)2 = (cos α − cos β)2 + (sin α − sin β)2
(cos(α − β) − 1)2 + sin2 (α − β) = (cos α − cos β)2 + (sin α − sin β)2
cos2 (α − β) − 2 cos(α − β) + 1 + sin2 (α − β) =
= cos2 α − 2 cos α cos β + cos2 β + sin2 α − 2 sin α sin β + sin2 β
Korzystamy z jedynki trygonometrycznej i otrzymujemy:
1 − 2 cos(α − β) + 1 = 1 − 2 cos α cos β + 1 − 2 sin α sin β
i stąd cos(α − β) = cos α cos β + sin α sin β.
4. Wyprowadź wzór na cosinus sumy kątów, korzystając z tego, że:

α + β = α − (−β)
5. Wykaż kolejno, że:
• cos( π2 − α) = sin α, korzystając ze wzoru na cosinus różnicy kątów,
• sin(α + β) = sin α cos β + cos α sin β, korzystając
z tego, że:
sin(α + β) = cos π2 − (α + β)
• sin(α − β) = sin α cos β − cos α sin β.
M2p str. 183 – 31 maja 2016

Zestaw I
B
1. Uzasadnij, że kąt o mierze 1 radiana jest mniejszy od
kąta o mierze 60◦ . Skorzystaj z rysunku obok. 1
2. Podaj miarę łukową kąta wewnętrznego: 60◦

O A
1
a) pięciokąta foremnego, b) siedmiokąta foremnego.
3. Oblicz wartości funkcji trygonometrycznych kąta α, którego ramię końcowe

zawiera się w prostej o podanym równaniu (uwzględnij dwa przypadki).
√ 7
a) y = 2x b) 3y + 3x = 0 c) y = 24 x
4. Oblicz.

a) sin 225◦ · ctg 495◦ c) sin − 53 π − tg 5 16 π
√ √
b) cos(−570◦ ) · tg(−1230◦) d) 2 cos 54 π + 3 ctg − 25 3
π
5. Oblicz.

a) (sin 30◦ + cos 120◦ ) · tg 930◦ d) sin 13
6
π + cos 73 π · ctg − π4
37 π
sin 120◦ +cos 300◦ sin 6 π−2 cos 6
b) e) 5
tg(−225◦ ) − tg 4 π
5 π
sin 270◦ +2 cos(−60◦ ) sin 4 π−cos 4
c) f) 4
tg(−225◦ ) tg 3 π
6. Wyznacz rozwiązania równania należące do podanego przedziału.

√ √
3 π 2 π π
a) sin x = 2 , ( 2 ; π) e) cos x = 2 , (− 2 ; 2)
√ √
b) sin x = − 23 , (π; 2π) f) cos x = − 22 , ( π2 ; 3
2 π)
c) sin2 x = 14 , (0; π) g) cos2 x = 1, (2π; 4π)
d) | sin x| = 12 , (−π; 0) h) | cos x| = 12 , (− 32 π; − π2 )
7. Wyznacz rozwiązania równania należące do podanego przedziału.

a) tg x = 1, ( π2 ; 32 π) d) ctg x = 1, (π; 2π)
b) tg2 x = 1, (− π2 ; π2 ) e) ctg2 x = 1, (π; 2π)
√ √
3
c) | tg x| = 3, (2π; 3π) f) | ctg x| = 3 , (−π; 0)
8. Dla jakich wartości α ∈ 0◦ ; 360◦ prawdziwy jest poniższy warunek?

a) sin α · cos α > 0 b) sin α · cos α = 0 c) tg α · ctg α > 0
M2p str. 184 – 31 maja 2016

9. Wyznacz kąt α ∈ 0◦ ; 360◦ , jeśli:
√
2
a) tg α = 1 i cos α < 0, d) cos α = 2 i sin α < 0,
1
b) ctg α = −1 i cos α > 0, e) sin α = 2 i tg α < 0,
√ √
2
c) sin α = 2 i cos α < 0, f) sin α = − 23 i ctg α > 0.
10. Oblicz sumę pierwiastków równania należących do przedziału 0; 6π.

1
a) sin x = 2
b) cos x = − 12 c) sin x = 0,9
11. Wyznacz kąty α ∈ (−360◦; 360◦ ) spełniające warunek:

a) sin α = sin 15◦ , c) cos α = cos 55◦ , e) tg α = tg 85◦ ,
b) sin α = − sin 15◦ , d) cos α = − cos 55◦ , f) tg α = − tg 85◦ .
12. Oblicz wartości pozostałych funkcji trygonometrycznych kąta α.

a) tg α = 13 , 180◦ < α < 270◦ c) cos α = − 35 , 180◦ < α < 270◦
12
b) sin α = 13
, 90◦ < α < 180◦ d) ctg α = −2, 90◦ < α < 180◦

a) sin x cos2 x + sin3 x = sin x c) 2 cos2 x tg x + 1 = (sin x + cos x)2
cos x−1
b) tg x ctg x − sin2 x = cos2 x d) (cos x − 1) tg x = sin x ·
cos x

1 1 1+ctg2 x 1 sin x
a) + = c) + ctg x =
sin2 x cos2 x cos2 x sin x 1−cos x
tg2 x−1
b) sin2 x − cos2 x = 2 d) sin x cos x + tg x = tg x(cos2 x + 1)
tg x+1
15. Przy przejściu światła z próżni do inne-

go ośrodka (innej substancji) następuje jego α
załamanie. Związek między kątem padania
światła (kąt α na rysunku) a kątem załama-
nia (kąt β na rysunku) opisuje równanie: β
sin α
=n
sin β Substancja n
gdzie współczynnik n zależy od rodzaju sub- woda 1,33
stancji (tabela obok). Kąt padania światła ◦
lód [0 C] 1,30
jest równy 30◦ . Oblicz kąt załamania przy
kryształ górski 1,55
przejściu światła z powietrza do:
diament 2,40
a) wody, b) diamentu, c) lodu.
M2p str. 185 – 31 maja 2016

Zestaw II
1. Oblicz.
sin 4710◦ −cos 3750◦
a) b) tg 7875◦ + ctg 1935◦ + tg 1215◦
tg 18 225◦
2. Oblicz.
a) sin 15◦ · cos 15◦ d) sin 23◦ · cos 67◦ + cos 23◦ · sin 67◦
b) cos2 22,5◦ − sin2 22,5◦ e) cos 66◦ · sin 21◦ − sin 66◦ · cos 21◦
c) sin2 75◦ f) sin 82◦ · sin 52◦ + cos 82◦ · cos 52◦
1
3. Oblicz 2 tg α + 2 sin α, jeśli:
a) cos α = − 23 i 90◦ < α < 180◦ ,
b) ctg α = −1 i 90◦ < α < 180◦ ,
√
3
c) sin(α + π) = − 2 i 0 < α < π2 .

sin2 2α
a) 1 + sin α = (sin α2 + cos α2 )2 c) sin4 α + cos4 α = 1 −
2
b) cos α = cos2 α
2 − sin2 α
2 d) sin α tg(α + π2 ) + 2 cos α = sin α

2 sin(α+β)
a) tg 2α = c) tg α + tg β =
ctg α−tg α cos α cos β
1−tg2 α sin(β−α)
b) cos 2α = d) ctg α − ctg β =
1+tg2 α sin α sin β
6. Uprość wyrażenie.
a) sin(2α − π) cos(α − 3π) e) ctg(270◦ + α) + 2 tg(α + 360◦ )
sin2 ( π2 +α)−cos2 (α− π2 )
b) 3 − 4 cos2 ( 32 π − α) f)
tg2 ( π2 +α)−ctg2 (α− π2 )
4 sin(α− π2 )
c) cos(270◦ + 2α) + sin(450◦ + 2α) g)
ctg2 (α− 32 π)−tg2 (α+ 52 π)
ctg(α−270◦ ) ctg2 (360◦ −α)−1
d) cos(2α − 270◦ ) − sin(2α + 630◦ ) h) ·
1−tg2 (α−180◦ ) ctg(180◦ +α)
4
7. a) Oblicz cos x2 , sin x, cos x oraz tg x, wiedząc, że sin x2 = 5
i x ∈ (π; 3π).
x x 2
b) Oblicz sin 2
, sin x, cos x oraz tg x, wiedząc, że cos 2
= 3
i x ∈ (3π; 4π).
8. Oblicz, korzystając ze wzoru na sumę sinusów lub sumę cosinusów.

a) sin 15◦ + sin 105◦ b) cos 15◦ + cos 75◦
M2p str. 186 – 31 maja 2016

9. Naszkicuj wykres funkcji f . Podaj jej zbiór wartości i miejsca zerowe.
√
a) f (x) = sin x − π2 + 3 c) f (x) = − 3 + tg x − 32 π

b) f (x) = −2 − cos(x − π) d) f (x) = 1 − tg x + π2

a) f (x) = 2| sin x| c) f (x) = −4| cos x| + 4 e) f (x) = 4| sin 2x|

b) f (x) = | tg x| + 3 d) f (x) = −| tg x| − 2 f) f (x) = tg x − 4
3
11. Naszkicuj wykres funkcji f . Podaj liczbę rozwiązań równania f (x) = m,

należących do przedziału 0; 2π, w zależności od parametru m.

a) f (x) = 3 | sin x| c) f (x) = 1+ sin x − π2 e) f (x) = tg |2x| + 2

b) f (x) = sin 2x + 1 d) f (x) = −2 cos x + π2 f) f (x) = − tg x2
12. Ile punktów wspólnych mają wykresy funkcji f i g w przedziale 0; 2π?
√
a) f (x) = sin x, g(x) = 2 − sin x c) f (x) = sin x + cos x, g(x) = 2
√
b) f (x) = cos x, g(x) = 1 − sin x d) f (x) = sin x − 3 cos x, g(x) = 1
13. Uprość wzór funkcji f i naszkicuj jej wykres.

a) f (x) = cos x sin π2 − x + sin(−x) cos π2 − x

b) f (x) = cos(−x) sin π2 + x + sin(π − x) cos π2 + x
3π
c) f (x) = cos 3π
2 − x cos(π − x) − sin(π + x) sin 2 + x

√ √
a) 2 cos(−3x) = 1 c) 2 sin 2x + π3 = − 3 e) 3 tg π4 − x = 3

b) 2 sin(2x − π) = 1 d) 2 cos2 (3x + π) = 1 f) tg2 2x + π2 = 3

a) 2 cos2 x + 5 cos x = 3 c) 5 cos2 x + 7 sin2 x = 6
b) sin2 x − sin x = 2 d) cos2 x + 5 sin x = 5

a) sin 2x = sin x e) sin x + cos x = −1
√
b) sin x sin 2x = cos x f) sin x − 2 = cos x
c) 1 − cos 2x = 2 sin x g) sin x + sin 5x = sin 3x
d) sin 2x + cos x = 2 sin x + 1 h) cos 5x − cos 3x = sin 4x
17. Podaj rozwiązania nierówności należące do przedziału 0; 2π.

√
a) sin x − π6 < 12 b) 2 sin(x + π3 ) 1 c) 2 cos( π3 − x) − 3
M2p str. 187 – 31 maja 2016

Zestaw III
1. Jeśli sin α = 12 , to kąt α może mieć miarę:

A. −390◦ , B. 780◦ , C. 1650◦ , D. 1950◦ .

2. Jeśli sin α = − 12 i α ∈ π; 32 π , to:
A. α = π6 , B. α = 56 π, C. α = 76 π, D. α = 43 π.
√
2
3. Jeśli cos x = − 2
i tg x > 0, to wyrażenie cos2 x + sin x jest równe:
√ √
1− 2 1+ 2
A. 2
, B. − 12 , C. 1
2
, D. 2
.
4. Jeśli tg2 α = 3, to sin2 2α jest równy:

3 1 1
A. 4
, B. 2
, C. 4
, D. 18 .
5. Jeśli cos x = − 12 i x ∈ (π; 3π), to cos x2 jest równy:

√ √ √ √
2− 2 2+ 2
A. 12 , B. − 12 , C. − 2 , D. − 2
.
6. Wyrażenie sin 7◦ 30 · cos 52◦ 30 − sin 52◦ 30 · cos 7◦ 30 jest równe:

√ √ √
2 2 3
A. − 12 , B. − 2
, C. 2
, D. 2
.
7. Niech n będzie liczbą punktów wspólnych wykresów funkcji f (x) = cos x

i g(x) = tg x, gdzie x ∈ 0; 99π i x = π2 + kπ, dla k ∈ C. Wówczas n jest
równe:
A. 98, B. 99, C. 100, D. 198.
8. Cztery rozwiązania w przedziale −2π; 2π ma równanie:

A. 2 cos2 x = 1, C. 2 sin2 x = 1,
B. cos2 x = 1, D. sin2 x = 1.
√
9. Najmniejsza wartość funkcji f (x) = sin x + 3 cos x wynosi:
√ √
A. −1 − 3, B. −2, C. − 3, D. −1.
10. Niech a = cos 75◦ + cos 165◦ . Liczba a należy do przedziału:

A. (−1,5; −0,7), B. (−0,7; −0,5), C. (−0,5; 0), D. (0; 0,5).
M2p str. 188 – 31 maja 2016

4 Ciągi
Pojęcia ciągu używamy, mówiąc o kolejno ustawionych obiektach. Mogą to być

obiekty matematyczne lub inne. W rozdziale tym omawiamy ciągi liczbowe,
czyli takie, których kolejnymi wyrazami są liczby. Przykłady ciągów:
1, 4, 9, 16, 25, 36, . . . – ciąg kwadratów kolejnych liczb naturalnych dodatnich,
1 1 1 1 1 1
2 , 3 , 5 , 7 , 11 , 13 , . . . – ciąg odwrotności kolejnych liczb pierwszych,
1,4, 1,41, 1,414, 1,4142,
√ 1,41421, 1,414214, 1,4142136, . . . – ciąg kolejnych
przybliżeń liczby 2.
M2p str. 189 – 31 maja 2016

4.1. Pojęcie ciągu
Przypomnijmy, że liczby trójkątne (nazwę wyjaśnia poniższy rysunek) są ko-
lejno równe: 1, 3, 6, 10, 15, . . .
a1 = 1 a2 = 3 a3 = 6 a4 = 10 a5 = 15
Mówimy, że liczby trójkątne tworzą ciąg. Ciąg jest określony, jeśli kolejnym
liczbom naturalnym dodatnim przyporządkowano wartości: a1 , a2 , a3 , . . ., któ-
re nazywamy wyrazami ciągu.
Przykład 1
W ciągu: 1, 4, 9, 16, . . . wyrazy są kwadratami kolejnych liczb naturalnych
dodatnich. Na przykład wyraz a9 = 92 = 81, a10 = 102 = 100. Ogólnie, n-ty
wyraz ciągu ma postać: an = n2 .
Ćwiczenie 1
Odgadnij regułę, według której mogły powstać wyrazy danego ciągu, i podaj
wyraz a9 oraz wyraz a10 tego ciągu.
a) 2, 4, 8, 16, 32, 64, . . . c) −1, 1, −1, 1, −1, 1, −1, 1, . . .
1 1 1 1 1 1
b) 2 , 4 , 8 , 16 , 32 , 64 , ... d) 1, − 12 , 13 , − 14 , 15 , − 16 , 17 , . . .
DEFINICJA
Ciągiem nieskończonym nazywamy funkcję, której dziedziną jest zbiór
liczb naturalnych dodatnich.
Uwaga. Zamiast „ciąg nieskończony” będziemy pisać krótko „ciąg”.

Kiedy mówimy o ciągach, używamy zwykle innych oznaczeń niż do opisu funk-
cji. I tak ciąg a: N+ → R oznaczamy (an ). Kolejne wartości funkcji a, czyli
wyrazy ciągu: a(1), a(2), a(3), . . ., oz-
1 Y
naczamy odpowiednio: a1 , a2 , a3 , . . .
Przykład 2 1
2
1
Na rysunku obok przedstawiono wy- 3
kres ciągu odwrotności kolejnych liczb

naturalnych dodatnich: 11 , 12 , 13 , 14 , . . . O 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 X
190 4. Ciągi
M2p str. 190 – 31 maja 2016

Ćwiczenie 2
A Y B Y
Na rysunku A przedstawiono wykres
ciągu kolejnych liczb parzystych: 2, 4, 8
6, 8, 10, . . ., a na rysunku B wykres 6
ciągu stałego o wszystkich wyrazach 4

3
równych 3. Podaj wyraz piętnasty oraz 2
setny każdego z tych ciągów. O 1234 X O 123456789 X
Ćwiczenie 3
Naszkicuj wykres ciągu:
a) o wyrazach: 12 , 22 , 32 , 42 , 52 , . . .
b) naprzemiennego: 2, −2, 2, −2, 2, −2, . . .
1 1 1 1
c) odwrotności kolejnych potęg liczby 2: 2 , 4 , 8 , 16 , ...
Y
a5
a4 Czasami, zamiast rysować wykres
a3
ciągu w układzie współrzędnych (ry-
a2 sunek obok), wyrazy ciągu można za-
a1 znaczać na osi liczbowej (rysunek po-
1 niżej).
O 1 2 3 4 5X 0 1 a1 a2 a3 a4 a5
Ćwiczenie 4
Zaznacz na osi liczbowej pięć początkowych wyrazów danego ciągu.
a) 0, 12 , 32 , 62 , 10
2
, 15
2
, ... b) 4, 2, 1, 12 , 14 , 18 , . . . c) 1, −1, 2, −2, 3, −3, . . .
Większość ciągów przez nas rozpatrywanych to ciągi, których wyrazami są

liczby – takie ciągi nazywamy ciągami liczbowymi. Oprócz ciągów liczbowych
rozpatruje się również inne ciągi, np. ciąg prostych, ciąg wielokątów.
Na poniższych rysunkach przedstawiono cztery początkowe wyrazy ciągu figur
(an ) będących kolejnymi etapami tworzenia tzw. dywanu Sierpińskiego.
a1 a2 a3 a4
4.1. Pojęcie ciągu 191
M2p str. 191 – 31 maja 2016

Rozpatrujemy również ciągi skończone, czyli takie, których dziedziną jest zbiór
skończony {1, 2, . . . , n}. Ciąg a1 , a2 , . . . , an nazywamy ciągiem n-wyrazowym.
Przykład 3
W tabeli przedstawiono dwa różne ciągi
siedmiowyrazowe: (an ) – ciąg nazw dni ty-
n (an ) (bn )
godnia ułożonych w kolejności następowa-
nia po sobie oraz (bn ) – ciąg nazw dni tygo- 1 poniedziałek czwartek
2 wtorek niedziela
dnia ułożonych w kolejności alfabetycznej.
3 środa piątek
Zwróć uwagę na to, że w przeciwieństwie 4 czwartek poniedziałek
do zbiorów, kolejność wyrazów w ciągu ma 5 piątek sobota
znaczenie. Jeżeli zmienimy kolejność wyra- 6 sobota środa
7 niedziela wtorek
zów w ciągu, to otrzymamy nowy ciąg.
ZADANIA
1. Podaj wyrazy a7 , a8 , a9 i a10 ciągu:
a) kolejnych liczb nieparzystych: 1, 3, 5, 7, . . .
b) odwrotności kolejnych liczb parzystych: 12 , 14 , 16 , 18 , . . .
c) kolejnych liczb pierwszych: 2, 3, 5, 7, . . .
2. Naszkicuj wykres ciągu o wyrazach:
a) −1, −2, −3, −4, −5, . . . d) 2 12 , 2 13 , 2 14 , 2 15 , 2 16 , . . .
b) 1, 0, 2, 0, 3, 0, 4, 0, . . . e) −1, 2, −3, 4, −5, 6, . . .
c) −3, 3, −3, 3, −3, 3, . . . f) 1, 12 , 1, 14 , 1, 18 , 1, 16 1
, ...
3. Na rysunku przedstawiono
√ √ wykres
√ √ ciągu
Y
(an ) o wyrazach: 1, 2, 3, 4, . . .
Z wykresu możemy odczytać, że do prze- 3
działu (1; 2) 2
√należą dwa√wyrazy tego cią- 1
gu: a2 = 2 i a3 = 3. Ile wyrazów
ciągu (an ) należy do przedziału: O 1 2 3 4 5 6 7 8 9X
a) (2; 3), b) (3; 4), c) (4; 5), d) (11; 12)?
4. Nazwy planet Układu Słonecznego wypisane

w kolejności od najbliższej do najdalszej od
Słońca tworzą ośmiowyrazowy ciąg a1 , a2 ,
a3 , . . . a8 . Podaj wyrazy a3 , a5 i a8 tego ciągu.
192 4. Ciągi
M2p str. 192 – 31 maja 2016

4.2. Sposoby określania ciągu
Ciąg można opisać słownie, podając warunki, jakie spełniają jego wyrazy.
Przykład 1
a) Ciąg kolejnych cyfr występujących w rozwinięciu dziesiętnym liczby π.
Jest to ciąg: 3, 1, 4, 1, 5, 9, 2, 6, 5, 3, 5, 8, 9, . . .
b) Ciąg kolejnych liczb pierwszych większych od 30.
Jest to ciąg: 31, 37, 41, 43, 47, 53, 59, 61, 67, . . .
Ćwiczenie 1
Wypisz siedem początkowych wyrazów ciągu:
a) kolejnych liczb naturalnych, których pierwiastek jest liczbą niewymierną,
b) kolejnych liczb pierwszych większych od 10.
Jednym ze sposobów określenia ciągu jest podanie wzoru na n-ty wyraz ciągu
– wzór ten nazywamy wzorem ogólnym ciągu.
Przykład 2
n
a) Oblicz cztery początkowe wyrazy ciągu o wzorze ogólnym: an = 2n
.
Po podstawieniu za n kolejno liczb: 1, 2, 3, 4, otrzymujemy:
a1 = 12 , a2 = 2
4 = 12 , a3 = 38 , a4 = 4
16 = 1
4
b) Oblicz dziesięć początkowych wyrazów ciągu o wzorze ogólnym: an = 1− n1 .

Po podstawieniu za n kolejno liczb: 1, 2, . . ., 10, otrzymujemy:
0, 12 , 23 , 34 , 45 , 56 , 67 , 78 , 89 , 9
10
Ćwiczenie 2
Oblicz cztery początkowe wyrazy ciągu (an ) oraz wyraz a10 .
n2 n2 −1 −3
a) an = b) an = c) an = d) an = n3 − n2
n+1 n2 +1 n(n+2)
Ćwiczenie 3
Oblicz następujące wyrazy ciągu (an ): a1 , a2 , a3 , a4 i a10 .
n−1
a) an = (−1)n+1 · 2n c) an = (−1)n ·
n+1
2n−1
b) an = (−1)n · 2n+1 d) an = (−1)n−1 ·
2n+1
4.2. Sposoby określania ciągu 193
M2p str. 193 – 31 maja 2016

Czasem na podstawie kilku początkowych wyrazów ciągu można odgadnąć
regułę, według której mogły one powstać, co pozwala zaproponować wzór
ogólny tego ciągu.
Przykład 3
Kolejne wyrazy ciągu Przykładowy wzór ogólny ciągu
3, 5, 7, 9, 11, 13, . . . an = 2n + 1
1 1 1
, , , 1, 1,
2 5 10 17 26
... an = 1
n2 +1
−3, 3, −3, 3, −3, . . . an = (−1)n · 3
Ćwiczenie 4
Zaproponuj wzór na n-ty wyraz ciągu.
√ √ √ √
a) 1, 3, 9, 27, 81, 243, . . . e) 1, 2, 3, 2, 5, 6, . . .
√ √ √ √ √
b) 2, 5, 10, 17, 26, 37, . . . f) 2, 3, 4, 5, 6, . . .
1 1 1 1
c) 3, −9, 27, −81, 243, . . . g) 1·2 , 2·3 , 3·4 , 4·5 , . . .
1 1 1 1 1
d) −1, 4, −9, 16, −25, 36, . . . h) 1·4 , − 2·5 , 3·6 , − 4·7 , 5·8 , ...
Ćwiczenie 5
Pierwsze trzy wyrazy ciągu (an ) są równe: 2, 3 i 5. Oblicz wyrazy a4 , a5 i a6 ,
jeśli:
a) wzór ogólny tego ciągu ma postać an = 12 (n2 − n + 4),
b) wzór ogólny tego ciągu ma postać an = 2n−1 + 1,
c) jest to ciąg kolejnych liczb pierwszych.
Zauważmy, że na podstawie kilku początkowych wyrazów ciągu możemy podać

różne wzory na n-ty wyraz ciągu.
Przykład 4
Które wyrazy ciągu określonego za pomocą wzoru an = 25−n2 są równe zeru?
25 − n2 = 0, gdy n = −5 lub n = 5
Z założenia n ∈ N+ , zatem jedynym wyrazem ciągu (an ) równym zeru jest a5 .
Ćwiczenie 6
Które wyrazy ciągu (an ) są równe zeru? Które wyrazy tego ciągu są dodatnie?
a) an = 12 − 3n b) an = 14 − 3n c) an = n2 − 4 d) an = 40 − n2
194 4. Ciągi
M2p str. 194 – 31 maja 2016

ZADANIA
1. Oblicz pięć początkowych wyrazów ciągu (an ).

(−1)n (−1)n+1
a) an = 4n − 2 d) an = g) an =
n n(n+1)
(−1)n n[1+(−1)n ]
b) an = 3n − n2 e) an = 2 − h) an =
n 2
c) an = 2n − n f) an = (−1)n+1 + n i) an = n2 + (−n)n−1
2. Dopasuj wzór ogólny ciągu do podanych kilku jego wyrazów początko-

wych.
A. 21 , 43 , 65 , 87 , 10
9 , ... C. 21 , 49 , 6 8 10
25 , 49 , 81 , . . .
B. 4, −4, 4, −4, 4, −4, 4, . . . D. 21 , 34 , 4 5 6
9 , 16 , 25 , . . .
n+1 2n
I. an = III. an =
n2 2n−1
2n
II. an = (−1)n+1 · 4 IV. an =
(2n−1)2
3. Wypisz sześć początkowych wyrazów ciągu (an ).

1 dla n nieparzystych 2n dla n nieparzystych
a) an = 1 c) an = n
n dla n parzystych n−1
dla n parzystych
1
0 dla n nieparzystych dla n nieparzystych
b) an = d) an = n+2
2n dla n parzystych n2 dla n parzystych
4. Które wyrazy ciągu (an ) są równe zeru?

a) an = n2 (n − 3) d) an = n3 − 4n2 + 4n
n2 −4n+3 n3 −3n2 +4n
b) an = e) an =
n+1 2n2 +4
(n3 −64)(64−n2 )
c) an = (n2 − 49)(n2 − 6n + 8) f) an =
3n−1
5. Które wyrazy ciągu (an ) są ujemne?

a) an = n2 − 5n − 10 b) an = n2 − 11n + 10 c) an = 3n2 − 10n + 8
6. Uzasadnij, że wykresy ciągów (an ) i (bn ) nie mają punktów wspólnych.

a) an = 2n2 − n + 9, bn = 6 − 8n b) an = 4n3 , bn = 4n2 − n
7. Wyznacz wyrazy ciągu (an ), które są liczbami całkowitymi.

n+4 36−n2
a) an = b) an =
n n2
4.2. Sposoby określania ciągu 195
M2p str. 195 – 31 maja 2016

Przykład
Wykres ciągu nieskończonego (an ) jest zawarty Y
w wykresie funkcji liniowej przedstawionym na ry-
sunku obok. Wyznacz wzór ogólny tego ciągu.
Punkty (1, 4) i (3, 0) należą do wykresu funkcji
liniowej y = ax + b. Rozwiązujemy układ równań:

4=a+b
0 = 3a + b 1
i otrzymujemy a = −2 i b = 6. Zatem y = −2x+6,
O 1 X
czyli wzór ogólny ciągu ma postać an = −2n + 6.
Wyznacz wzór ogólny ciągu (an ), jeśli jego wykres zawiera się w prostej:
a) przechodzącej przez punkty (2, 2) i (6, 0),
b) równoległej do prostej y = − 23 x + 4 oraz największy wyraz tego ciągu
jest równy 13 ,
c) prostopadłej do prostej y = 3x oraz a6 = 7.
Y
9. a) Wyznacz wzór ogólny ciągu (an ), jeżeli jego
wykres jest zawarty w paraboli narysowanej obok.
b) Które wyrazy ciągu (an ) spełniają nierówność 5
an 12?
10. Wykres ciągu (an ) jest zawarty w paraboli prze-

chodzącej przez punkty: (0, 0), (2, 1) i (4, 4). Wy- 1
znacz wzór ogólny tego ciągu. Oblicz: a6 , a10 i a20 .
O 1 3 5 X
11. Wykres ciągu (an ) jest zawarty w paraboli prze-
chodzącej przez początek układu współrzędnych
i mającej wierzchołek w punkcie (2, 8). Wyznacz −4
wzór ogólny tego ciągu.
12. Zaproponuj wzór ogólny ciągu.

√ √ √ √
a) 2, −4, 8, −16, 32, . . . d) 2, 3, 3 4, 4 5, 5 6, . . .
1
b) , 1 , 1 , 1 , 1 ,
1·3 3·5 5·7 7·9 9·11
... e) 1 4
, , 7 , 10 , 13 ,
6 11 16 21 26
...
1 1 1
c) 2, −2, 2, −2, 2, . . . f) 0, 9
, 0, 81 , 0, 729 , ...
196 4. Ciągi
M2p str. 196 – 31 maja 2016

4.3. Ciągi monotoniczne (1)
Przykład 1
Kolejne wyrazy ciągu o wzorze ogólnym an = n3 (wy- Y
kres obok) to: 13 , 23 , 33 , 43 , 53 , 63 , 73 , . . . Każdy wyraz 2
1
tego ciągu (oprócz pierwszego) jest większy od wy-
razu poprzedniego, zatem ciąg (an ) jest rosnący. O 1 2 3 4 5 6 7X
DEFINICJA
Ciąg (an ) nazywamy ciągiem rosnącym, jeżeli dla każdej liczby n ∈ N+

spełniona jest nierówność an+1 > an (czyli an+1 − an > 0).
Przykład 2
Kolejne wyrazy ciągu o wzorze ogólnym an = n3 (wy- Y
kres obok) to: 31 , 32 , 33 , 34 , 35 , 36 , 37 , . . . Każdy wyraz 2
tego ciągu (oprócz pierwszego) jest mniejszy od wy- 1
razu poprzedniego, zatem ciąg (an ) jest malejący. O 1 2 3 4 5 6 7X
DEFINICJA
Ciąg (an ) nazywamy ciągiem malejącym, jeżeli dla każdej liczby n ∈ N+

spełniona jest nierówność an+1 < an (czyli an+1 − an < 0).
Ćwiczenie 1
Podaj przykład ciągu:
a) malejącego, o wszystkich wyrazach większych od 10,
b) rosnącego, o wszystkich wyrazach ujemnych.
Przykład 3
Y
Uzasadnij, że ciąg an = (−1)n · n1 (wykres obok)
1
nie jest monotoniczny.
O 1 X
Kolejne wyrazy ciągu (an ) to: −1, 12 , − 13 , 14 ,
− 15 , 16 , . . . Aby stwierdzić, że ten ciąg nie jest
monotoniczny, wystarczy zauważyć, że na przykład drugi wyraz jest większy
od pierwszego (a2 > a1 ), natomiast trzeci wyraz jest mniejszy od drugiego
(a3 < a2 ).
4.3. Ciągi monotoniczne (1) 197
M2p str. 197 – 31 maja 2016

Ćwiczenie 2
Uzasadnij, że podany ciąg nie jest monotoniczny.
√
a) 1, 2, 3, 1, 2, 3, 1, 2, 3, . . . b) −1, −1 12 , −2, −2 12 , − 5, −3, −3 12 , . . .
Ćwiczenie 3
Oblicz pięć początkowych wyrazów ciągu (an ). Czy jest to ciąg monotoniczny?
a) an = (n − 3)2 b) an = −n2 + 4n c) an = n2 − 7n + 5
Aby wykazać, że ciąg (an ) jest monotoniczny, nie wystarczy obliczenie kilku
jego początkowych wyrazów. Należy zbadać znak różnicy an+1 − an dla do-
wolnego n ∈ N+ .
Przykład 4
2n
Dany jest ciąg o wzorze ogólnym an = n+3
. Wyznacz wyraz an+1 .
2(n+1) 2n+2 wyraz an+1 otrzymujemy, wstawiając
an+1 = =
(n+1)+3 n+4 n + 1 w miejsce n
Ćwiczenie 4
Wyznacz wyraz an+1 ciągu (an ).
n −2n n−3 n2 −1
a) an = b) an = c) an = d) an =
2n+1 3n−2 n2 +1 2n−5
Przykład 5
n
Wykaż, że ciąg an = n+1 jest rosnący.
n+1 n+1 wyznaczamy wyraz an+1
an+1 = =
(n+1)+1 n+2
n+1 n
an+1 − an = − =
n+2 n+1
2
wyznaczamy różnicę an+1 − an
(n+1) −n(n+2) 1
= =
(n+2)(n+1) (n+2)(n+1)
Zauważmy, że an+1 − an > 0 dla każdej liczby naturalnej n 1, zatem ciąg

(an ) jest ciągiem rosnącym.
Ćwiczenie 5
Wykaż, że ciąg (an ) jest rosnący.
n 2n−2 4n+1
a) an = n2 − n b) an = c) an = d) an =
n+4 2n+1 3n+1
198 4. Ciągi
M2p str. 198 – 31 maja 2016

Ćwiczenie 6
Wykaż, że ciąg (an ) jest malejący.
n+2 4n+2 n+2 1
a) an = b) an = c) an = d) an =
n+1 5n−1 2n+3 n2 +1
Ciągami monotonicznymi, oprócz ciągów rosnących i ciągów malejących, są

ciągi stałe, ciągi niemalejące i ciągi nierosnące.
DEFINICJA
Ciąg (an ) nazywamy ciągiem stałym, jeżeli wszystkie wyrazy tego ciągu
są równe.
Ciąg (an ) nazywamy ciągiem niemalejącym, jeśli dla każdej liczby n ∈ N+
spełniona jest nierówność an+1 an (czyli an+1 − an 0).
Ciąg (an ) nazywamy ciągiem nierosnącym, jeśli dla każdej liczby n ∈ N+
spełniona jest nierówność an+1 an (czyli an+1 − an 0).
Uwaga. Każdy ciąg rosnący jest ciągiem niemalejącym, a każdy ciąg malejący jest
ciągiem nierosnącym.
Ćwiczenie 7
Jakie liczby można wstawić w miejsce ? , aby otrzymać ciąg niemalejący?
a) 1, 2, 3, 4, ? , ? , 4, 5, 6, . . . b) 1, 32 , ? , 2, ? , ? , 3, 3, 3, . . .
Ćwiczenie 8
Wypisz osiem początkowych wyrazów dowolnego nierosnącego ciągu (an ), dla
którego:
a) a2 = a3 = 2, a5 = 1, b) a4 = a6 = −1, a7 = −2.
ZADANIA
1. Wyznacz wyraz an+1 ciągu o podanym wzorze ogólnym.

3+n 3n−4 2n2 +3
a) an = n2 − 1 c) an = n
e) an = 2n+1
g) an = 2n+6
2n 2−3n 4−2n2
b) an = 2n − n2 d) an = n+5 f) an = 4n−5 h) an = 2n2 −1
2. Wykaż, że ciąg (an ) jest monotoniczny.

1−n n2 −1
a) an = n2 − 2n c) an = n+1
e) an = n
2n−1
g) an = n
3n 3n+2 n2
b) an = 1 − n2 d) an = n+2 f) an = 4n+1 h) an = n+1
M2p str. 199 – 31 maja 2016

3. Oblicz pięć początkowych wyrazów ciągu (an ). Uzasadnij, że ten ciąg nie
jest monotoniczny.
(−1)n+1
a) an = n2 c) an = |n − 4| e) an = (n − 1)(n − 3)
n
b) an = 4 − (−1)
n
d) an = |n2 − 4| f) an = 8n − n2
4. Wykres ciągu (an ) jest zawarty w prostej przedstawionej na rysunku.

Określ monotoniczność tego ciągu.
a) b) c)
Y Y Y
1 1 1
O 1 X O 1 X O 1 X
5. Wykres ciągu (an ) jest zawarty w prostej y = (k −1)x. Dla jakich wartości
parametru k ciąg (an ) jest: a) malejący, b) rosnący, c) stały?
6. Dla jakich wartości parametru k ciąg (an ) jest rosnący?

a) an = (2k − 3)n − 6 b) an = (k 2 − 1)n + 4 c) an = (3 − k 2 )n
7. Dla jakich wartości parametru t ciąg (an ) jest nierosnący, a dla jakich
niemalejący?

a) an = 3 − 13 t n + 2 b) an = 4t2 (n + 1) c) an = −n(t2 − 2t)
8. Dla jakich wartości parametru k ciąg (an ) jest malejący?

2
a) an = k k+1 n b) an = 1 − k1 n + 3 c) an = k
k+1 n −2
9. Dla jakich wartości parametru p ciąg (an ) jest rosnący?

a) an = n2 − np b) an = pn
n+1
10. a) Podaj przykład ciągu malejącego (an ) takiego, że ciąg (bn ), określony
za pomocą wzoru bn = a2n , jest rosnący.
b) Podaj przykład ciągu rosnącego (an ) takiego, że ciąg (bn ), określony za
pomocą wzoru bn = a2n , jest malejący.
11. a) Wykaż, że jeśli ciąg (an ) jest rosnący, c > 0 i d ∈ R, to ciąg określony
za pomocą wzoru bn = c · an + d jest rosnący.
b) Wykaż, że jeśli ciąg (an ) jest malejący, c < 0 i d ∈ R, to ciąg określony
za pomocą wzoru bn = c · an + d jest rosnący.
200 4. Ciągi
M2p str. 200 – 31 maja 2016

*4.4. Ciągi określone rekurencyjnie
Ciąg (an ) możemy określić, podając jego pierwszy wyraz a1 (lub kilka począt-
kowych wyrazów) oraz wzór na wyraz an+1 , wyrażony za pomocą poprzednich
wyrazów. Taki sposób określenia ciągu nazywamy rekurencyjnym.
Przykład 1
Oblicz wyrazy: a2 , a3 i a4 ciągu (an ) określonego rekurencyjnie.

a1 = 1
an+1 = a2n + 1 dla n 1
Podstawiamy za n kolejno liczby: 1, 2, 3 i otrzymujemy:
a2 = a21 + 1 = 12 + 1 = 2
a3 = a22 + 1 = 22 + 1 = 5
a4 = a23 + 1 = 52 + 1 = 26
Ćwiczenie 1
Poniżej podano rekurencyjne określenie ciągu (an ) i obliczono wyrazy a2 i a3 .
Oblicz wyrazy: a4 , a5 i a6 .

a1 = −1 a2 = a21 − 1 = (−1)2 − 1 = 0
a)
an+1 = a2n − 1 dla n 1 a3 = a22 − 1 = 0 − 1 = −1

a1 = 1 a2 = 2a1 + 1 = 2 + 1 = 3
b)
an+1 = 2an + 1 dla n 1 a3 = 2a2 + 1 = 2 · 3 + 1 = 7

a1 = 2 a2 = 2a1 + (−1)1 = 2 · 2 − 1 = 3
c)
an+1 = 2an + (−1)n dla n 1 a3 = 2a2 + (−1)2 = 2 · 3 + 1 = 7
Ćwiczenie 2
Wypisz sześć początkowych wyrazów ciągu (an ) określonego rekurencyjnie.

a1 = 2 a1 = 0, a2 = 3
a) d)
an+1 = an − 3 dla n 1 an+1 = an + an−1 dla n 2

a1 = −3 a1 = 1, a2 = 1
b) e)
an+1 = 2an dla n 1 an+1 = a2n − an−1 dla n 2
1

a1 = 64 a1 = 2, a2 = 1
c) f)
an+1 = 2n · an dla n 1 an+1 = an · an−1 − n dla n 2
4.4. Ciągi określone rekurencyjnie 201
M2p str. 201 – 31 maja 2016

Podanie wzoru ogólnego ciągu, który jest określony rekurencyjnie, może być
trudne. Natomiast, jeśli znamy wzór ogólny ciągu, to ciąg ten możemy zdefi-
niować rekurencyjnie.
Przykład 2
Dany jest ciąg o wzorze ogólnym an = n(n +1). Określ ten ciąg rekurencyjnie.
Wyznaczamy wyrazy: a1 = 1 · 2 = 2 oraz an+1 = (n + 1)(n + 2). Ciąg możemy
określić rekurencyjnie na podstawie różnicy:
an+1 − an = (n + 1)(n + 2) − n(n + 1) = 2n + 2
Stąd otrzymujemy rekurencyjne określenie ciągu (an ):

a1 = 2
an+1 = an + 2n + 2 dla n 1
Rekurencyjne określenie ciągu możemy również wyznaczyć na podstawie ilo-

razu:
an+1 (n+1)(n+2) n+2
= =
an n(n+1) n
Stąd otrzymujemy inne rekurencyjne określenie ciągu (an ):

a1 = 2
n+2
an+1 = · an dla n 1
n
Ćwiczenie 3
Określ rekurencyjnie ciąg (an ) na dwa sposoby. Skorzystaj najpierw z różnicy
an+1 − an , a następnie z ilorazu aan+1
n
.
n(n+1)
a) an = 2n + 1 c) an = 2 · 3n e) an =
2
√
b) an = n2 + 1 d) an = (−1)n f) an = n+1
Rekurencji używa się do definiowania niektórych pojęć matematycznych.

Jednym z przykładów jest n! (n silnia). Dla n > 1 symbol n! oznacza
iloczyn kolejnych liczb naturalnych od 1 do n: n! = 1 · 2 · . . . · n. Przyjmuje
się również, że 0! = 1 oraz 1! = 1. Rekurencyjna definicja n!:

0! = 1
(n + 1)! = n!(n + 1) dla n 0
Ćwiczenie 4
Podaj rekurencyjną definicję potęgi o wykładniku naturalnym an , gdzie a = 0.
202 4. Ciągi
M2p str. 202 – 31 maja 2016

ZADANIA
1. Oblicz wyrazy: a2 , a3 , a4 i a5 ciągu (an ). Ile liczb dodatnich jest wśród

dziesięciu początkowych wyrazów ciągu (an )?

a1 = 6 a1 = 0
a) c)
an+1 = an − 2 , n 1
n
an+1 = an + (n − 1)2 , n 1

a1 = 1 a1 = − 12
b) d) 2
an+1 = an + (−2) , n 1
n
an+1 = an + 12 , n 1
2. Ile jest liczb ujemnych wśród sześciu początkowych wyrazów ciągu (an )?

a1 = −1 a1 = 2
a) 2 b)
an+1 = an + 4an , n 1 an+1 = a2n − nan − 4, n 1
3. Dla n 1 wyrazy ciągu określone są za pomocą wzoru: an+1 = a2n + nan .

Którą z liczb: −2, −1, 0, 1, 2 należy wybrać jako a1 , aby:
a) a3 = 0, b) a3 = 8?
4. Dla n 1 wyrazy ciągu określone są za pomocą wzoru:

a) an+1 = a2n − nan , b) an+1 = a2n − (n + 1)an .
Uzasadnij, że niezależnie od tego, którą z liczb: −1, 1, 2 przyjmiemy za
a1 , otrzymamy tę samą wartość wyrazu a4 .
5. Wyznacz rekurencyjne określenie ciągu (an ).

1
a) an = 2n b) an = n
c) an = n2 d) an = 1 + 4 + 9 + . . . + n2
6. Poniższy ciąg (fn ) znany jest jako ciąg Fibonacciego [czyt. fibonaczcziego]:

f1 = 1, f2 = 1
fn+2 = fn + fn+1 , n 1
Oblicz dziesięć początkowych wyrazów tego ciągu.
7. Oblicz wyraz a5 ciągu (an ).

a1 = 1, a2 = 2 a1 = 1, a2 = 1
a) c)
an+2 = an − an+1 , n 1 an+2 = (−1)n an − an+1 , n 1
⎧
⎨ a1 = 32, a2 = 64 a1 = a2 = a3 = 1
b) d)
⎩ an+2 = an + an+1 , n 1 an+3 = an+2 + an+1 + an , n 1
2
4.4. Ciągi określone rekurencyjnie 203
M2p str. 203 – 31 maja 2016

Ciąg Fibonacciego
Leonardo z Pizy (ok. 1180–1250), znany jako
Fibonacci, jest uważany za najwybitniejszego
matematyka średniowiecznej Europy.
Podróżując po krajach Wschodu, zapoznał Ciąg Fibonacciego

się z osiągnięciami matematyki arabskiej
i hinduskiej. W swoim dziele Liber abaci 1, 1, 2, 3, 5, 8, 13, 21,
z 1202 r. podsumował ówczesną wiedzę
matematyczną; zamieścił w nim także opis 34, 55, 89, 144, 233,
ciągu rekurencyjnego, znanego dzisiaj pod
nazwą ciąg Fibonacciego. 377, 610, 987, . . .
Pierwsze dwa wyrazy tego ciągu
są równe 1, a każdy następny
wyraz jest sumą dwóch wyrazów
poprzednich. 5
3
Drzewo genealogiczne trutnia
Samiec pszczoły, czyli truteń, rodzi się
z niezapłodnionego jaja samicy (królowej),
więc nie ma ojca. Pszczela królowa ma 2
dwoje rodziców. Rysunek przedstawia
drzewo genealogiczne trutnia: różowe pole
oznacza samicę, niebieskie − samca.
1
Narysuj kolejne pokolenia przodków
trutnia. Zauważ, że liczba przodków w tych
pokoleniach jest równa kolejnym wyrazom
ciągu Fibonacciego. 1
Złota liczba a ciąg Fibonacciego fn+1

Niech ciąg (fn) będzie ciągiem Fibonacciego. Rozpatrzmy kolejne ilorazy :
fn
1 =1; 2 =2; 3 =1,5; 5 =1,(6); 8 =1,6; 13 =1,625; 21 =1,61538...
1 1 2 3 5 8 13
Wartości tych ułamków są coraz bliższe złotej liczbie:
φ = 1+ √5 ≈ 1,6180339887
2
Nasiona słonecznika
Nasiona słonecznika tworzą spirale a 34 spirale – w drugą stronę; u innych
układające się w dwóch przeciwnych liczba spiral wynosi odpowiednio
kierunkach. W koszyczkach 34 i 55. Te liczby to kolejne wyrazy
niektórych gatunków tych roślin ciągu Fibonacciego.
21 spiral rozwija się w jedną stronę,
Wzór ogólny ciągu Fibonacciego

Dla ciągu Fibonacciego (fn ) prawdziwy jest wzór Bineta:
n n
√5 [( 2 ) ( 2 ) ]
fn = 1 1+√5 – 1–√5
Sprawdź prawdziwość tego wzoru dla n = 1, 2, 3, 4.

*4.5. Ciągi monotoniczne (2)
DEFINICJA
Ciąg (cn ) nazywamy sumą ciągów (an ) i (bn ), jeśli dla każdego n ∈ N+
zachodzi równość cn = an + bn .

an
Podobnie definiujemy różnicę i iloczyn ciągów (an ) i (bn ) oraz ich iloraz bn
,
przy założeniu, że bn = 0 dla każdego n ∈ N+ .
Ćwiczenie 1
Dane są ciągi an = n − 1 i bn = n + 1. Podaj wzór ogólny ciągu (cn ) oraz
oblicz jego cztery początkowe wyrazy.
an
a) cn = an + bn b) cn = an − bn c) cn = an · bn d) cn = bn
Ćwiczenie 2
Dane są ciągi an = n2 i bn = 12
n . Oblicz cztery początkowe wyrazy ciągu (cn ).
Czy jest to ciąg monotoniczny? Odpowiedź uzasadnij.
an
a) cn = an + bn b) cn = an − bn c) cn = an · bn d) cn = bn
Ćwiczenie 3
Wykaż, że suma ciągów:
a) rosnących jest ciągiem rosnącym, b) malejących jest ciągiem malejącym.
Przykład 1
Uzasadnij, że ciąg (an ) jest monotoniczny.

a1 = 3
an+1 = an − n2 dla n 1
an+1 − an = −n2 < 0 dla n ∈ N+ , zatem ciąg (an ) jest malejący.
Ćwiczenie 4
Uzasadnij, że ciąg (an ) jest monotoniczny.
⎧
⎨ a1 = 8 a1 = −2
a) 1 b)
⎩ an+1 = an − dla n 1 an+1 = an + 4n2 − 1 dla n 1
2n
206 4. Ciągi
M2p str. 206 – 31 maja 2016

ZADANIA
n−1 4n−1
1. Dane są ciągi an = n
i bn = n
.Zbadaj monotoniczność ciągów:

a) (an ) i (bn ), b) (an + bn ), (an − bn ), (an · bn ) i abnn .
2. Podaj przykład takich ciągów rosnących (an ) i (bn ), że ciąg (cn ) określony
za pomocą wzoru cn = an · bn : a) jest stały, b) nie jest monotoniczny.
3. Podaj przykład takich ciągów rosnących (an ) i (bn ), że ciąg (cn ) określony
za pomocą wzoru cn = abnn jest: a) rosnący, b) malejący.
4. Dla jakich wartości parametru α ∈ 0; 2π ciąg (an ) jest rosnący?

a) an = n sin α − 3 b) an = −n cos α + 12
5. Dla jakich wartości parametru α ∈ 0; π ciąg an = n tg α+1 jest malejący?
Przykład
Y
Na rysunku przedstawiono 1
wykres ciągu an = cos n π6 .
Zwróć uwagę, że ten ciąg O 1 X
nie jest monotoniczny.
Oblicz sześć początkowych wyrazów ciągu (an ) i naszkicuj wykres tego

ciągu. Czy jest to ciąg monotoniczny? Odpowiedź uzasadnij.
a) an = cos nπ b) an = sin n π2 c) an = cos nπ + 2n
Przykład
n
Naszkicuj wykres ciągu an = 2
. Czy jest to ciąg monotoniczny?
Symbol [x] oznacza największą liczbę cał- Y
kowitą nie większą od x. Zatem: 4
1 3
a1 = 2 = 0, a2 = [1] = 1, a3 = 2 = 1, 3
a4 = [2] = 2, a5 = 52 = 2, . . . 2
Wykres ciągu (an ) przedstawiono na ry- 1

sunku. Jest to ciąg niemalejący. O 1 2 3 4 5 6 7X
Naszkicuj wykres ciągu (an ). Czy jest to ciąg monotoniczny? Odpowiedź

uzasadnij.
n n n−4
a) an = 4 b) an = − 4 c) an = 4
M2p str. 207 – 31 maja 2016

4.6. Ciąg arytmetyczny (1)
Przykład 1
Pani Jola postanowiła kupić sprzęt narciarski za
1500 zł. W tym celu w pierwszym miesiącu odło-
żyła 100 zł, a w każdym następnym odkładała
po 200 zł. W tabelce podano stan oszczędności
pani Joli w kolejnych miesiącach.
1 2 3 4 5 6 7 8
100 300 500 700 900 1100 1300 1500
Ćwiczenie 1
Podaj stan oszczędności w pierwszych sześciu mie-
siącach, jeśli w pierwszym miesiącu wpłacamy:
a) 200 zł, a w każdym następnym – po 150 zł,
b) 400 zł, a w każdym następnym wypłacamy po 50 zł.
DEFINICJA
Ciąg liczbowy (an ) nazywamy ciągiem arytmetycznym, jeżeli istnieje taka

liczba r, że każdy wyraz ciągu, oprócz pierwszego, powstaje przez dodanie
tej liczby do wyrazu poprzedniego:
an+1 = an + r
dla każdego n ∈ N+ . Liczbę r nazywamy różnicą ciągu.
Ćwiczenie 2
Podaj różnicę poniższego ciągu arytmetycznego. Wypisz jego dwa następne
wyrazy.
a) 3, 12, 21, . . . b) 1 23 , 2 13 , 3, . . . c) 7, 3, −1, . . .
Przykład 2
Oblicz jedenasty wyraz ciągu arytmetycznego (an ), jeśli a1 = 6 oraz r = 5.
a1 =6
a2 = 6 + 5 = 11
a3 = 6 + 2 · 5 = 16
a4 = 6 + 3 · 5 = 21
..
. wyraz an ciągu arytmetycznego
a11 = 6 + 10 · 5 = 56 otrzymujemy, obliczając a1 + (n − 1)r
208 4. Ciągi
M2p str. 208 – 31 maja 2016

Wzór ogólny ciągu arytmetycznego (an ) o pierwszym wyrazie a1 i różnicy r
ma postać:
an = a1 + (n − 1)r
Jeśli znamy pierwszy wyraz ciągu arytmetycznego i jego różnicę, to korzysta-

jąc z powyższego wzoru, możemy obliczyć dowolny wyraz tego ciągu.
Przykład 3
Oblicz trzydziesty wyraz ciągu arytmetycznego: 1, 11, 21, 31, 41, . . .
Jest to ciąg o pierwszym wyrazie a1 = 1 i różnicy r = a2 − a1 = 11 − 1 = 10,
stąd a30 = a1 + 29 · r = 1 + 29 · 10 = 291.
Ćwiczenie 3
Podaj wzór ogólny ciągu arytmetycznego. Oblicz dwudziesty wyraz tego ciągu.
a) 2, 4, 6, 8, 10, . . . b) 4, 4 12 , 5, 5 12 , 6, . . . c) 3, 2, 1, 0, −1, −2, . . .
Ciąg arytmetyczny (an ) o różnicy r jest:

rosnący, gdy r > 0; malejący, gdy r < 0 oraz stały, gdy r = 0.
Ćwiczenie 4
Oblicz różnicę ciągu arytmetycznego i określ jego monotoniczność. Wyznacz
wzór na n-ty wyraz tego ciągu.
a) 9, 3, −3, −9, −15, −21, . . . b) 1 34 , 2 12 , 3 14 , 4, . . . c) 2, 2, 2, 2, . . .
Ćwiczenie 5
Liczby: a1 , a2 , a3 są kolejnymi
Dla jakiej wartości parametru k liczby:
wyrazami ciągu arytmetycznego,
a1 , a2 , a3 są kolejnymi wyrazami ciągu
gdy:
arytmetycznego (an )?
a2 − a1 = a3 − a2
a) a1 = 3, a2 = k + 1, a3 = 3k − 6
b) a1 = 2k, a2 = k + 3, a3 = 12 k c) a1 = 1, a2 = k 2 , a3 = k 2 + 2k + 2
Ćwiczenie 6
Dane są wyrazy: a1 , a2 , a3 ciągu arytmetycznego (an ). Wyznacz wyrazy a4
i a5 . Określ monotoniczność tego ciągu w zależności od parametru m.
a) a1 = 4, a2 = m + 6, a3 = 2m + 8 c) a1 = 1, a2 = m2 , a3 = 2m2 − 1
b) a1 = 12 m, a2 = m − 3, a3 = 32 m − 6 d) a1 = m2 , a2 = m, a3 = 2m − m2
4.6. Ciąg arytmetyczny (1) 209
M2p str. 209 – 31 maja 2016

Średnia arytmetyczna
Przykład 4 a
Wstaw między liczby a i b trzecią liczbę tak, aby a+b
2
otrzymać ciąg arytmetyczny.
Oznaczmy szukaną liczbę przez x. Wówczas:
x−a=b−x b
x = a+b
2 Długość odcinka łączącego
środki ramion trapezu jest
Szukaną liczbą jest więc średnia arytmetyczna średnią arytmetyczną długo-
liczb a i b. Otrzymujemy zatem ciąg: a, a+b
2 , b. ści jego podstaw.
W ciągu arytmetycznym (an ) każdy wyraz, oprócz pierwszego, jest średnią

arytmetyczną wyrazów sąsiednich:
an−1 + an+1
an = dla n 2
2
Ćwiczenie 7
Wykaż powyższe twierdzenie.
Ćwiczenie 8
Oblicz x, jeśli podane liczby tworzą ciąg arytmetyczny.
1 1
a) 9, x, 37 b) 4, x, −8 c) 2
, x, 3
ZADANIA
1. Oblicz n-ty wyraz ciągu arytmetycznego (an ). Określ monotoniczność tego

ciągu.
a) a1 = −5, r = 3, n = 14 c) a1 = 1, r = 12 , n = 20
b) a1 = 4, r = −4, n = 11 d) a1 = −2, r = 0,1, n = 35
2. Oblicz różnicę i podaj wzór ogólny ciągu arytmetycznego (an ).
a) a1 = 6, a3 = 20 c) a1 = 9, a6 = 6 12
b) a1 = −4, a4 = 5 d) a1 = 13, a10 = −23
3. Wyznacz liczby:
a) a, b tak, aby liczby: 1, a, b, 10 tworzyły ciąg arytmetyczny,
b) a, b, c tak, aby liczby: 2, a, b, c, 100 tworzyły ciąg arytmetyczny.
4. Wstaw między liczby 1 i 25:
a) pięć liczb tak, aby otrzymać ciąg arytmetyczny,
b) siedem liczb tak, aby otrzymać ciąg arytmetyczny.
210 4. Ciągi
M2p str. 210 – 31 maja 2016

5. W wieku od 3 do 10 lat dzieci zwykle rosną
w stałym tempie. Przerysuj do zeszytu i uzu-
pełnij tabelę, jeśli wzrost pewnego dziecka
w kolejnych latach tworzy ciąg arytmetyczny.
Wiek
[lata] 3 4 5 6 7 8 9
Wzrost
98 ? ? 117,5 ? ? ?
[cm]
6. Wyznacz wzór ogólny ciągu arytmetycznego (an ).

a6 = 20 a3 = −9 a5 = 4
a) b) c)
a10 = 4 a15 = −3 a21 = 8
7. Oblicz pierwszy wyraz i różnicę ciągu arytmetycznego (an ) spełniającego

podane warunki.
a2 + a4 = 22 a5
a22 + a24 = 16 a1
= −1
a) a1 b) c)
a5 = 21 a3 + a5 = 8 a2 · a7 = −1
8. Oblicz brakujące wyrazy ciągu arytmetycznego (an ). Które wyrazy tego

ciągu spełniają warunek:
a4n + 12a3n + 32a2n 0?
a) −3, −4 13 , ? , ? , ? , ?
b) ? , −5, ? , ? , − 12 , ?
9. Na pierwszy taras wieży poło-

żony na wysokości 12 m wjeż-
dżamy windą. Następnie wspi-
namy się po schodach o stop-
niach równej wysokości. Dru-
gi taras znajduje się na wy-
sokości 21,5 m. By dostać się
na trzeci taras, należy pokonać
kolejne 40 stopni. Jaka jest wy-
sokość stopni, jeśli wchodzą-
cy z drugiego tarasu na trze-
ci taras pokonuje o 20% mniej
stopni niż wchodzący na drugi
taras?
M2p str. 211 – 31 maja 2016

4.7. Ciąg arytmetyczny (2)
Przykład 1
Sprawdź, czy ciąg an = n2 + n + 1 jest ciągiem arytmetycznym.
Obliczamy początkowe wyrazy
Aby sprawdzić, czy ciąg jest aryt-
tego ciągu:
metyczny, należy zbadać, czy róż-
a1 = 12 + 1 + 1 = 3
nica między kolejnymi wyrazami
a2 = 22 + 2 + 1 = 7
tego ciągu jest stała.
a3 = 32 + 3 + 1 = 13
Obliczamy różnice: a2 − a1 = 7 − 3 = 4, a3 − a2 = 13 − 7 = 6. Zatem
a2 − a1 = a3 − a2 , więc nie jest to ciąg arytmetyczny.
Przykład 2
Sprawdź, czy ciąg an = (n − 2)3 + 2 jest ciągiem arytmetycznym.
Trzy początkowe wyrazy tego ciągu to: a1 = 1, a2 = 2, a3 = 3, zatem:

a2 − a1 = a3 − a2 = 1. Nie jest to jednak ciąg arytmetyczny, gdyż a4 = 10
i a4 − a3 = a3 − a2 .
Ćwiczenie 1
Czy ciąg o podanych początkowych wyrazach jest arytmetyczny?
a) 2, 4, 6, 8, 12, 14, 16, 18, . . . b) 1, − 12 , −1 12 , −3, −4 12 , −5, −6 12 , . . .
Uwaga. Aby wykazać, że ciąg jest arytmetyczny, nie wystarczy sprawdzić róż-
nicy między kilkoma początkowymi wyrazami tego ciągu.
Przykład 3
3n+2
Oblicz trzy początkowe wyrazy ciągu an = 2 . Wykaż, że jest to ciąg
arytmetyczny.
Obliczamy trzy początkowe wyrazy ciągu: a1 = 52 , a2 = 82 , a3 = 11
2 . Różnica
między tymi wyrazami jest stała: a2 − a1 = a3 − a2 = 32 .
Aby wykazać, że ciąg (an ) jest arytmetyczny, należy sprawdzić, czy różnica
an+1 − an jest stała dla dowolnej liczby n ∈ N+ .
3(n+1)+2 3n+2 3n+5 3n+2 3
an+1 − an = − = − =
2 2 2 2 2
Zatem jest to ciąg arytmetyczny o różnicy r = 32 .
212 4. Ciągi
M2p str. 212 – 31 maja 2016

Ćwiczenie 2
Wykaż, że ciąg (an ) jest ciągiem arytmetycznym.
2n − 5 √ 1
a) an = 6n − 2 b) an = c) an = 2 n d) an = 13 − n
3 10
Przykład 4 Y
Wyznacz wzór ogólny ciągu arytmetycznego: −3, −1, 1,

3, 5, . . . Naszkicuj wykres tego ciągu i podaj równanie
prostej, w której się on zawiera.
Obliczamy różnicę ciągu: r = −1 − (−3) = 2. Wyzna- 1
czamy wzór ogólny:
O 1 2 3 4 5 X
an = a1 + (n − 1)r = −3 + (n − 1) · 2 =
= 2n − 5
Wykres ciągu zawiera się więc w prostej y = 2x − 5.
Ćwiczenie 3
a) Wyznacz wzór ogólny ciągu arytmetycznego: 6, 4, 2, 0, −2, . . . Naszkicuj
wykres tego ciągu i podaj równanie prostej, w której się on zawiera.
b) Wykres ciągu arytmetycznego jest zawarty w prostej y = 3x − 2. Podaj
pięć początkowych wyrazów tego ciągu oraz jego wzór ogólny.
ZADANIA
1. Na rysunku przedstawiono dwa punkty należące do wykresu ciągu aryt-

metycznego (an ). Wyznacz wzór ogólny tego ciągu. Które wyrazy ciągu
(an ) są większe od zera?
a) b) c)
Y Y Y
1 1 1
O 1 X O 1 X O 1 X
2. Wyznacz równanie prostej, w której zawiera się wykres ciągu arytmetycz-

nego (an ) o różnicy r. Znajdź punkt, w którym ta prosta przecina oś OX.
Który wyraz ciągu (an ) jest równy 0?
a) a1 = 5, r = 2 b) a6 = 8, r = − 13 c) a10 = −4, r = 1
M2p str. 213 – 31 maja 2016

3. Dany jest ciąg an = (n − 1)(n − 2)(n − 3)(n − 4)(n − 5) + n.
a) Oblicz pięć początkowych wyrazów ciągu (an ).
b) Uzasadnij, że ciąg (an ) nie jest ciągiem arytmetycznym.
4. Sprawdź, czy ciąg (an ) jest ciągiem arytmetycznym.

√
n+2 n−1 5 n+1 1
a) an = b) an = c) an = d) an = (n − 3)
6 n+1 2 2
5. a) Długości boków trójkąta prostokątnego tworzą ciąg arytmetyczny o róż-

nicy 3. Oblicz obwód tego trójkąta.
b) Długości boków trójkąta prostokątnego tworzą ciąg arytmetyczny. Ob-
licz długości przyprostokątnych, jeżeli przeciwprostokątna ma długość 10.
6. a) Wykaż, że długości boków trójkąta prostokątnego tworzą ciąg aryt-

metyczny wtedy i tylko wtedy, gdy trójkąt ten jest podobny do trójkąta
o bokach 3, 4, 5.
b) Długości boków trójkąta prostokątnego tworzą ciąg arytmetyczny. Ob-
licz pole tego trójkąta, jeśli jego obwód jest równy 18.
7. a) Dana jest funkcja kwadratowa f (x) = x2 − 2x + 3. Wykaż, że ciąg (an ),

określony za pomocą wzoru an = f (n + 1) − f (n), jest arytmetyczny.
b) Wykaż, że dla dowolnej funkcji kwadratowej f (x) = ax2 + bx + c ciąg
(an ), określony za pomocą wzoru an = f (n + 1) − f (n), jest arytmetyczny.
8. Wykaż, że jeżeli ciąg (an ) jest ciągiem arytmetycznym, to ciąg (bn ) też
jest ciągiem arytmetycznym.
an + 2
a) bn = 3an + 2 b) bn = 6 −
4
9. Wykaż, że ciąg (an ) jest ciągiem arytmetycznym wtedy i tylko wtedy, gdy
jego wykres zawiera się w pewnej prostej y = ax + b.
10. Dla jakich wartości k ∈ 0; 2π ciąg (an ) jest arytmetyczny i malejący?
a) an = (2 sin k + 1)n b) an = n − 4n cos2 k
11. Wykres ciągu (an ) zawiera się w prostej l1 , a wy- Y

kres ciągu (bn ) – w prostej l2 (rysunek obok). l2
a) Uzasadnij, że ciąg cn = an − bn jest ciągiem l1
1
arytmetycznym.
O 1 X
b) Dla jakich wartości parametru k ciąg:
dn = kan + bn
jest rosnącym ciągiem arytmetycznym?
214 4. Ciągi
M2p str. 214 – 31 maja 2016

4.8. Suma początkowych wyrazów
ciągu arytmetycznego
Sumę n początkowych wyrazów ciągu (an ) oznaczamy symbolem Sn :
Sn = a1 + a2 + a3 + · · · + an
Przykład 1
Oblicz sumę S100 wszystkich liczb naturalnych od 1 do 100.
Zapisujemy sumę S100 na dwa sposoby i dodajemy równości stronami:
S100 = 1 + 2 + 3 + 4 + . . . + 97 + 98 + 99 + 100
S100 = 100 + 99 + 98 + 97 + . . . + 4 + 3 + 2 + 1
2S100 = 101 + 101 + 101 + 101 + . . . + 101 + 101 + 101 + 101
101·100
Zatem 2S100 = 101 · 100, czyli S100 = 2
= 5050.
Ćwiczenie 1
a) Oblicz sumę wszystkich liczb naturalnych od 1 do 50.
(n+1)n
b) Uzasadnij, że prawdziwa jest równość: 1 + 2 + 3 + . . . + n = 2
.
TWIERDZENIE
Suma n początkowych wyrazów ciągu arytmetycznego (an ) jest równa

średniej arytmetycznej wyrazów pierwszego i ostatniego pomnożonej przez
liczbę wyrazów: a +a
Sn = 1 n · n
2
Ćwiczenie 2
Przeczytaj dowód wzoru na sumę n początkowych wyrazów ciągu arytmetycz-
nego o pierwszym wyrazie a1 i różnicy r. Uzasadnij przejście z linijki przed-
ostatniej do ostatniej.
Dowód
Sn = a1 + a2 + a3 + . . . + an−1 + an =
= a1 + (a1 + r) + (a1 + 2r) + . . . +
+ (a1 + (n − 2)r) + (a1 + (n − 1)r) =
= n · a1 + r(1 + 2 + . . . + (n − 2) + (n − 1)) =
= n · a1 + r n(n−1)
2 = 2a1 +(n−1)r
2 n= a1 +(a1 +(n−1)r)
2 n= a1 +an
2 n
4.8. Suma początkowych wyrazów ciągu arytmetycznego 215
M2p str. 215 – 31 maja 2016

Przykład 2
Oblicz sumy S5 i S8 ciągu arytmetycznego: 2, 4, 6, 8, 10, 12, . . .
2+10
S5 = 2 + 4 + 6 + 8 + 10 = 2 · 5 = 30
2+16
S8 = 2 + 4 + 6 + 8 + 10 + 12 + 14 + 16 = 2
· 8 = 72
Ćwiczenie 3
a) Oblicz wyraz a6 , a następnie sumę S6 ciągu arytmetycznego: 1, 4, 7, 10, . . .
b) Oblicz wyraz a20 , a następnie sumę S20 ciągu arytmetycznego: 12 , 1, 32 , 2, . . .
TWIERDZENIE
Suma n początkowych wyrazów ciągu arytmetycznego (an ) o różnicy r

wyraża się wzorem:
2a1 +(n−1)r
Sn = ·n
2
Ćwiczenie 4
Uzasadnij podany powyżej wzór.
Przykład 3
Oblicz sumę S21 ciągu arytmetycznego: 3, 8, 13, 18, . . .
Pierwszy wyraz ciągu a1 = 3, a różnica r = 5, zatem:
2 · 3 + (21 − 1) · 5 6 + 100
S21 = · 21 = · 21 = 53 · 21 = 1113
2 2
Ćwiczenie 5
a) Oblicz sumę S31 ciągu arytmetycznego: 3, 7, 11, . . .
b) Oblicz sumę S13 ciągu arytmetycznego: −5, −8, −11, . . .
Przykład 4
Wyznacz sumę: 1 + 4 + 7 + . . . + (3n − 2).
Podane składniki sumy tworzą ciąg arytmetyczny o różnicy r = 3, pierwszym
wyrazie a1 = 1 i wyrazie an = 3n − 2. Zatem dla dowolnego n ∈ N+ :
1+(3n−2) 3n2 −n
Sn = ·n=
2 2
Ćwiczenie 6
Uzasadnij wzór.
n3 +n2 n2 −n
a) n + 2n + 3n + . . . + n2 = b) 1 + 2 + 3 + . . . + (n − 1) =
2 2
216 4. Ciągi
M2p str. 216 – 31 maja 2016

Ćwiczenie 7
Wykaż, że suma n początkowych liczb nieparzystych jest równa n2 :
1 + 3 + 5 + . . . + (2n − 1) = n2
1 = 12 1 + 3 = 22 1 + 3 + 5 = 32 1 + 3 + 5 + 7 = 42 1 + 3 + 5 + 7 + 9 = 52
Przykład 5
Oblicz sumę wszystkich liczb naturalnych mniejszych od 100, których reszta
z dzielenia przez 6 jest równa 1, czyli sumę: 1 + 7 + 13 + 19 + . . . + 97.
Zauważmy, że liczby: 1, 7, 13, 19, . . . , 97 tworzą ciąg arytmetyczny o pierw-
szym wyrazie a1 = 1, ostatnim wyrazie an = 97 i różnicy r = 6.
Liczbę wyrazów ciągu wyznaczamy ze wzoru an = a1 + (n − 1)r:
97 = 1 + (n − 1) · 6
skąd otrzymujemy n = 17. Zatem:
1+97
S17 = · 17 = 49 · 17 = 833
2
Ćwiczenie 8
Oblicz sumę, której składniki są kolejnymi wyrazami ciągu arytmetycznego.
a) 7 + 11 + 15 + . . . + 47 + 51 c) −5 − 7 − 9 − . . . − 29 − 31
1
b) 2 +1+ 1 12 + ... + 99 12 + 100 d) −18 − 15 − 12 − . . . + 15 + 18
Ćwiczenie 9
Oblicz sumę wszystkich liczb naturalnych mniejszych od 100, których:
a) reszta z dzielenia przez 5 jest równa 3,
b) reszta z dzielenia przez 6 jest równa 4 lub 5.
ZADANIA
1. Oblicz wyrazy a1 i a10 oraz sumę S10 ciągu arytmetycznego (an ).

a) a4 = 6 i a8 = 14 b) a6 = 1 i a8 = 3 c) a2 = 12 i a4 = 0
2. a) Oblicz sumę wszystkich liczb naturalnych n takich, że 100 n < 200.

b) Oblicz sumę wszystkich liczb parzystych zawartych między 13 a 2013.
c) Oblicz sumę wszystkich liczb dwucyfrowych nieparzystych.
4.8. Suma początkowych wyrazów ciągu arytmetycznego 217
M2p str. 217 – 31 maja 2016

3. Oblicz sumę wszystkich liczb naturalnych, które:
a) są mniejsze od 100 i których reszta z dzielenia przez 5 jest równa 1,
b) są większe od 10, mniejsze od 80 i których reszta z dzielenia przez 4 jest
równa 3.
4. Oblicz sumę wszystkich liczb niepodziel-

nych przez 3, które są:
a) dwucyfrowe, b) trzycyfrowe.
5. Oblicz sumę wszystkich liczb naturalnych

mniejszych od 1001, które są podzielne
przez:
a) 2 lub 3, b) 4 lub 9.
6. Z miasta A do miasta B, oddalonego od A

o 140 km, wyjechał rowerzysta, który przez
pierwszą godzinę przejechał 10 km, a przez
każdą następną o 2 km więcej niż w ciągu
godziny poprzedniej. Jednocześnie z mia-
sta B w stronę miasta A wyjechał drugi
rowerzysta, który przez pierwszą godzinę
przejechał 12 km, a przez każdą następną
o 1 km więcej niż w ciągu poprzedniej. Po
jakim czasie rowerzyści się spotkali?
7. Ile początkowych wyrazów podanego ciągu arytmetycznego należy dodać,

aby otrzymać liczbę 546?
a) 6, 8, 10, . . . b) −24, −22, −20, . . .
a) 1 + 5 + 9 + 13 + . . . + x = 190
b) (1 + x) + (2 + 3x) + (3 + 5x) + (4 + 7x) + . . . + (50 + 99x) = 275
9. Zbadaj monotoniczność ciągu (an ).

5 + 10 + 15 + ... + 5n 3 + 6 + 9 + ... + 3n
a) an = b) an =
n+3 n+5
218 4. Ciągi
M2p str. 218 – 31 maja 2016

4.9. Ciąg geometryczny (1)
Ćwiczenie 1
π
Pole koła K1 jest równe 16 cm2 . Pole każdego
kolejnego koła jest czterokrotnie większe
od pola koła poprzedniego. Oblicz
pola kół K4 oraz K8 .
K1 K2 K3 K4
DEFINICJA
Ciąg liczbowy (an ) nazywamy ciągiem geometrycznym, jeżeli istnieje taka

liczba q, że każdy wyraz ciągu, oprócz pierwszego, powstaje przez pomno-
żenie wyrazu poprzedniego przez tę liczbę:
an+1 = an · q
dla każdego n ∈ N+ . Liczbę q nazywamy ilorazem ciągu.
Ćwiczenie 2
Podaj iloraz poniższego ciągu geometrycznego. Wypisz dwa następne jego
wyrazy.
a) 3, 6, 12, . . . c) 4, 2, 1, . . . e) 1, −2, 4, . . .
1 1 1
b) 27 , 9 , 3 , ... d) 64, 16, 4, . . . f) −27, 9, −3, . . .
Ćwiczenie 3
Oblicz wyrazy: a2 , a3 , a4 i a5 ciągu geometrycznego (an ).
√
a) a1 = 1, q = 3 c) a1 = 5, q = −1 e) a1 = √1 ,2 q=
2
1
√ √
b) a1 = 16, q = 2
d) a1 = 14 , q = −2 f) a1 = 2, q = 6
TWIERDZENIE
Ciąg (an ) o wyrazach różnych od zera jest ciągiem geometrycznym, jeśli

dla dowolnego n 1 iloraz dwóch kolejnych wyrazów aan+1
n
jest stały.
Ćwiczenie 4
Oblicz iloraz ciągu geometrycznego, wiedząc, że jego dwa kolejne wyrazy to:
√
a) 27 i 243, c) −216 i −36, e) 2 i −4,
√ √
b) 89 i 43 , d) − 65 i 10
9
, f) 2 3 i 3 2.
4.9. Ciąg geometryczny (1) 219
M2p str. 219 – 31 maja 2016

Ćwiczenie 5
Uzasadnij, że podany ciąg nie jest ciągiem geometrycznym.
1 3 9 27 81
a) 4, 8, 16, 32, 60, 120, . . . b) 2 , 8 , 16 , 32 , 64 , ...
Przykład 1
Oblicz jedenasty wyraz ciągu geometrycznego: 3, 6, 12, 24, . . .
Zauważmy, że ilorazem tego ciągu jest liczba 2.
a1 =3
a2 =3·2=6
a3 = 3 · 22 = 12
a4 = 3 · 23 = 24
..
.
wyraz an ciągu geometrycznego
a11 = 3 · 210 = 3072 otrzymujemy, obliczając a1 · q n−1
TWIERDZENIE
Wzór ogólny ciągu geometrycznego (an ) o pierwszym wyrazie a1 i ilorazie q

ma postać:
an = a1 · q n−1
Ćwiczenie 6
Oblicz n-ty wyraz ciągu geometrycznego (an ), jeśli:
a) a1 = 18 , q = 2, n = 6, e) a1 = −2, q = −3, n = 5,
1
b) a1 = 25, q = 5, n = 7, f) a1 = −7, q = −1, n = 15,
2
√
c) a1 = 8, q = 3
, n = 4, g) a1 = 5, q = 2, n = 9,
√ √
d) a1 = 1
10 , q = 2 12 , n = 6, h) a1 = 3, q = − 33 , n = 8.
Ćwiczenie 7
Oblicz pierwszy wyraz ciągu geometrycznego (an ), jeśli:
a) a4 = 1, q = 12 , b) a6 = 16, q = −2, c) a8 = 81, q = 3.
ZADANIA
1. Oblicz iloraz ciągu geometrycznego (an ) o podanych wyrazach początko-

wych. Wyznacz wzór ogólny tego ciągu i oblicz a7 .
1 1 1
√ √
a) 128, 64, 32, . . . c) 243 , − 81 , 27 , ... e) 2, −2, 2 2, . . .
1 1 625 125 25 2 1 1
b) 16 , 4 , 1, ... d) 256 , 64 , 16 , ... f) 9, 3, 2, ...
220 4. Ciągi
M2p str. 220 – 31 maja 2016

2. Oblicz wyrazy czwarty i piąty podanego ciągu geometrycznego.
1
√ √ √ √
a) √2−1 , 2 + 2, 2 2 + 2, . . . b) 2 − 1, 1, 2 + 1, . . .
Przykład
Wyznacz ciąg geometryczny (an ), jeżeli a4 = 6 oraz a6 = 54.
Jeżeli q jest ilorazem ciągu (an ), to a4 = a1 · q 3 oraz a6 = a1 · q 5 , zatem
otrzymujemy układ równań:

a1 · q 3 = 6
a1 · q 5 = 54
Dzielimy stronami drugie równanie przez pierwsze:
a1 · q 5 54
=
a1 · q 3 6
Stąd q 2 = 9, czyli q = −3 lub q = 3.
Dla q = −3 mamy a1 = − 29 i kolejne wyrazy ciągu: − 29 , 23 , −2, 6, −18, . . .
2
Dla q = 3 mamy a1 = 9 i kolejne wyrazy ciągu: 29 , 23 , 2, 6, 18, . . .
Wyznacz ciąg geometryczny (an ), jeśli:

5 2
a) a2 = 12 , a3 = 15 , c) a2 = 7, a4 = 28, e) a6 = 32, a10 = 2,
b) a3 = 1 12 , a4 = 1 14 , d) a3 = −3, a6 = −24, f) a6 = 1, a8 = 9.
4. Oblicz brakujące wyrazy ciągu geometrycznego.

1
a) ? , ? , −27, −9, ? , ? d) 8, 2, ? , ? , ? , ? , 512
b) ? , ? , ? , ? , 3, 5 e) ? , ? , 3, ? , ? , −81
c) ? , 6, ? , ? , 48, ? f) ? , ? , ? , 18, ? , 54
5. Wstaw między liczby x i y trzy liczby tak, aby otrzymać ciąg geometryczny
(podaj dwa rozwiązania).
a) x = −2, y = −32 b) x = 3, y = 768 c) x = 7, y = 7
6. Czy istnieje ciąg geometryczny o wyrazach całkowitych taki, że pierwszy

wyraz jest:
a) liczbą nieparzystą, a pozostałe wyrazy są liczbami parzystymi,
b) liczbą parzystą, a pozostałe wyrazy są liczbami nieparzystymi?
M2p str. 221 – 31 maja 2016

Przykład 1
Pani Kasia ulokowała 2000 zł na koncie o sta-
Wpłata: 2000,00
łym oprocentowaniu 5% w skali roku. W tabeli
obok przedstawiono stan oszczędności pani 2000,00 · 1,05 = 2100,00
Kasi po upływie kolejnych lat. I tak po upły- 2100,00 · 1,05 = 2205,00
wie roku stan konta wyniesie:
2205,00 · 1,05 = 2315,25
2000 · 105% = 2000 · 1,05 = 2100 [zł]
2315,25 · 1,05 ≈ 2431,01
Po upływie dwóch lat:
2431,01 · 1,05 ≈ 2552,56
2100 · 105% = 2100 · 1,05 = 2205 [zł]
Otrzymany ciąg jest przykładem rosnącego ciągu geometrycznego.
Ciąg geometryczny (an ) o pierwszym wyrazie a1 > 0 jest:

rosnący, gdy q > 1; malejący, gdy 0 < q < 1 oraz stały, gdy q = 1.
Ćwiczenie 1
a) Sformułuj i uzasadnij analogiczne twierdzenie o monotoniczności ciągu geo-
metrycznego o pierwszym wyrazie ujemnym.
b) Przerysuj do zeszytu i uzupełnij tabelę, podając przykłady odpowiednich
ciągów geometrycznych. Określ monotoniczność tych ciągów.
a1 < 0 a1 > 0
1, −2, 4, −8, 16, . . .
q<0 ? nie jest monotoniczny
−3, 0, 0, 0, 0, . . .
q=0 ?
niemalejący
0<q<1 ? ?
q>1 ? ?
Uwaga. Ciągiem geometrycznym jest również ciąg: 0, 0, 0, 0, . . . Jego pierwszy wyraz

a1 = 0, a iloraz może być dowolną liczbą rzeczywistą.
Ćwiczenie 2
Wyznacz monotoniczny ciąg geometryczny (an ), jeżeli:
a) a3 = 2, a5 = 4,5, b) a2 = −4, a6 = −64.
222 4. Ciągi
M2p str. 222 – 31 maja 2016

Przykład 2
Wykaż, że ciąg o wzorze ogólnym an = 3 · 4n jest ciągiem geometrycznym.
Określ jego monotoniczność.
an+1
Aby wykazać, że ciąg (an ) jest geometryczny, należy sprawdzić, czy iloraz an
jest stały dla n ∈ N+ .
an+1 3 · 4n+1
q= = =4
an 3 · 4n
Zatem jest to ciąg geometryczny o ilorazie q = 4. Jest to ciąg rosnący, ponie-
waż a1 > 0 i q > 1.
Ćwiczenie 3
Wykaż, że ciąg (an ) jest geometryczny. Określ monotoniczność tego ciągu.
5 √
a) an = n c) an = − 13 · 2n e) an = 6( 2)n−1
2
1 n n
b) an = − 7 d) an = −2 13 f) an = 42n+1
Ćwiczenie 4
Liczby: a, b, c, różne od zera, tworzą ciąg geome-
Uzasadnij podane obok
tryczny wtedy i tylko wtedy, gdy b2 = a · c.
twierdzenie.
Ćwiczenie 5
Oblicz x, jeśli podane liczby tworzą ciąg geometryczny.
1 1
a) 1, x, 100 b) 2, x, 18 c) 36, x, 9 d) x, x, x, gdzie x = 0
Średnia geometryczna
√
Jeśli liczby: a, b, c tworzące ciąg geometryczny są dodatnie, to b = a · c.
√
Liczbę a · c nazywamy średnią geometryczną liczb a i c.
TWIERDZENIE
W ciągu geometrycznym (an ) o wyrazach dodatnich każdy wyraz, oprócz

pierwszego, jest średnią geometryczną wyrazów sąsiednich:
√
an = an−1 · an+1 dla n 2
Ćwiczenie 6
Co można powiedzieć o polu kwadratu i polu prostokąta, b
jeśli x jest średnią geometryczną liczb a i b?
x a
M2p str. 223 – 31 maja 2016

ZADANIA
1. Czy ciąg geometryczny (an ) o pierwszym wyrazie a1 > 0 i ilorazie q jest
monotoniczny?
√
a) q = 143
144 b) q = −0,001 c) q = 3,14π
d) q = 0,(9) e) q = 1 − 2
2. Wyznacz wzór ogólny monotonicznego ciągu geometrycznego (an ).

a6 = −4 a1 · a5 = 1 a2 · a4 = 1
a) 1 b) 2 2
c)
a10 = − a2 = 25a3 a22 + a23 = 5
64
Przykład
Uzasadnij, że ciąg o wzorze ogólnym an = n2 − n + 2 nie jest geome-
tryczny.
Wypisujemy kolejne wyrazy ciągu: 2, 4, 8, 14, . . . Badamy ilorazy:
a2 4 a3 8 a4 14
= = 2, = = 2, = = 2
a1 2 a2 4 a3 8
Zatem ciąg (an ) nie jest geometryczny.
Uzasadnij, że ciąg (an ) nie jest geometryczny.

a) an = n2 − 2n + 2 b) an = −n2 + 4n − 2
4. Liczby: a, b, c, d są kolejnymi wyrazami malejącego ciągu geometrycznego.

Suma dwóch liczb środkowych jest równa 24, a suma dwóch liczb skrajnych
jest równa 36. Wyznacz te liczby.
5. Liczby: x, y, z tworzą monotoniczny ciąg geometryczny. Podwojona suma

pierwszej i drugiej liczby jest równa sumie drugiej i trzeciej liczby, a suma
tych trzech liczb jest równa 77. Wyznacz te liczby.
x
6. Uzasadnij, że w trójkącie prostokątnym wyso-
kość opuszczona z wierzchołka kąta prostego y
jest średnią geometryczną długości odcinków, h
na jakie dzieli ona przeciwprostokątną.
7. Wykaż, że dla dowolnych liczb dodatnich x,

y zachodzi następująca zależność między ich
średnią arytmetyczną a geometryczną:
x+y √
xy
xy
2 y
2
x+
Kiedy te średnie są równe?

x y
224 4. Ciągi
M2p str. 224 – 31 maja 2016

4.11. Suma początkowych wyrazów
ciągu geometrycznego
Przykład 1
Oblicz sumy S5 i S10 ciągu geometrycznego: 1, 2, 4, 8, 16, . . .
S5 = 1 + 2 + 4 + 8 + 16 = 31
S10 = 1 + 2 + 4 + 8 + 16 + 32 + 64 + 128 + 256 + 512 = 1023
Aby obliczyć sumę n początkowych wyrazów ciągu geometrycznego, można
skorzystać z poniższego twierdzenia.
TWIERDZENIE
Suma n początkowych wyrazów ciągu geometrycznego (an ) o ilorazie q = 1

1−qn
Sn = a1 ·
1−q
Dowód
a2 = a1 q, a3 = a1 q 2 , . . . , an = a1 q n−1 , zatem:
Sn = a1 + a1 q + a1 q 2 + . . . + a1 q n−1
Mnożymy obie strony równania przez q:
qSn = a1 q + a1 q 2 + a1 q 3 + . . . + a1 q n Pola dziewięciu powyższych kwa-
Odejmujemy równania stronami i otrzymujemy: dratów są kolejno równe: 1, 12 , 14 ,
1
Sn − qSn = a1 − a1 q n , 1, 1, 1, 1 , 1 .
8 16 32 64 128 256
Suma pól tych kwadratów:
Sn (1 − q) = a1 (1 − q n ) 9
1−( 1
2)
1−qn S9 = = 1 255
S n = a1 · 1− 1
2
256
1−q
Ćwiczenie 1
Zapisz wzór na sumę n początkowych wyrazów ciągu geometrycznego o pierw-
szym wyrazie a1 i ilorazie q = 1.
Ćwiczenie 2
Oblicz sumę sześciu początkowych wyrazów ciągu geometrycznego, korzysta-
jąc z podanego wzoru. Sprawdź otrzymany wynik, dodając wyrazy ciągu.
a) 2, 4, 8, 16, . . . b) 1, −2, 4, −8, . . . c) 1, 12 , 14 , 18 , . . .
Ćwiczenie 3
1 1
Oblicz sumę S10 ciągu geometrycznego (an ), w którym a1 = 32 oraz a2 = 16 .
4.11. Suma początkowych wyrazów ciągu geometrycznego 225
M2p str. 225 – 31 maja 2016

Ćwiczenie 4
a) Oblicz sumę S7 ciągu geometrycznego (an ), w którym a1 = 3 oraz q = −2.
b) Oblicz sumę S5 ciągu geometrycznego (an ), w którym a1 = −4 oraz q = 3.
Przykład 2
Dany jest ciąg geometryczny o pierwszym wyrazie równym 4 i ilorazie 3. Ile
początkowych wyrazów tego ciągu należy zsumować, aby otrzymać 1456?
Niech n będzie szukaną liczbą wyrazów. Wówczas:
1−3n
4· = 1456
1−3
1 − 3n = −728
3n = 729
n=6
Należy zsumować sześć początkowych wyrazów tego ciągu.
Ćwiczenie 5
a) Dany jest ciąg geometryczny o pierwszym wyrazie równym 5 i ilorazie 2.
Ile początkowych wyrazów tego ciągu należy zsumować, aby otrzymać 635?
b) Dany jest ciąg geometryczny o pierwszym wyrazie równym 2 i ilorazie 32 .
Ile początkowych wyrazów tego ciągu należy zsumować, aby otrzymać 16 14 ?
ZADANIA
1. Oblicz sumę S8 ciągu geometrycznego (an ), jeśli jego wyrazy pierwszy

i drugi są odpowiednio równe:
1 1
a) , ,
16 8
b) 18, 6, c) 15, −30, d) −7, −7.
2. Ile początkowych wyrazów ciągu geometrycznego o pierwszym wyrazie

równym 5 i ilorazie 2 należy zsumować, aby otrzymać:
a) 315, b) 2555, c) 5115?
3. Oblicz pierwszy wyraz ciągu geometrycznego (an ), jeśli:

√ √
a) q = 2, S4 = 60, c) q = 2, S6 = 28 + 14 2,
b) q = 12 , S4 = 2046, d) q = 1, S6 = 720.
4. Pola pięciu prostokątów (rysunek obok) tworzą

ciąg geometryczny o ilorazie 43 . Suma tych
pól jest równa 781 2
90 cm . Oblicz pole
najmniejszego prostokąta.
226 4. Ciągi
M2p str. 226 – 31 maja 2016

5. Przerysuj do zeszytu i uzupełnij tabelę, jeśli ciąg (an ) jest geometryczny.
a1 q n an Sn
2 3 ? ? 242
1
? 2 7 − 12 ?
? 2 10 ? 1023
√ √
8 − 2 8 ? ?
6. a) Oblicz sumy S8 i S9 ciągu geometrycznego (an ), w którym a1 = 2 oraz

q = −1.
b) Sformułuj wniosek dotyczący sumy n początkowych wyrazów ciągu geo-
metrycznego o ilorazie q = −1.
7. a) Piramidę zbudowano w taki sposób, że najniższa warstwa bloków skal-

nych ma objętość V , a objętość każdej następnej warstwy stanowi 80%
objętości warstwy leżącej bezpośrednio pod nią. Piramida ta składa się
z 5 warstw. Czy objętość piramidy jest większa od 3V ?
b) Każda kolejna warstwa bloków skalnych, z których zbudowano piramidę,
ma objętość o 25% mniejszą od objętości warstwy poprzedniej. Oblicz, z ilu
warstw składa się piramida, jeśli objętość jej pierwszej warstwy jest równa
64
175
objętości całej piramidy.
8. Balon A wzniósł się w pierw-

szej minucie lotu na wysokość
36 m. W każdej następnej minucie
wznosił się dwa razy wolniej niż
w minucie poprzedniej. Balon B
wzniósł się w pierwszej minucie na
wysokość 27 m, a w każdej następ-
nej minucie wznosił się o 13 wolniej
niż w minucie poprzedniej. Który
z balonów znajdował się wyżej po
sześciu minutach wznoszenia?
9. a) Suma trzech początkowych wyrazów ciągu geometrycznego jest równa

21, a suma trzech następnych: 168. Który wyraz tego ciągu jest równy 192?
b) Wyrazy ciągu geometrycznego (an ) spełniają warunki:
a1 + a2 + a3 + a4 + a5 = 93 i a3 + a4 + a5 + a6 + a7 = 372
Oblicz pierwszy wyraz tego ciągu.
4.11. Suma początkowych wyrazów ciągu geometrycznego 227
M2p str. 227 – 31 maja 2016

*4.12. Ciągi arytmetyczne i ciągi
geometryczne – zadania
Przykład
Suma n początkowych wyrazów ciągu (an ) dana jest za pomocą wzoru
Sn = 2n2 . Czy jest to ciąg arytmetyczny?
a1 = S1 = 2 · 12 = 2
Dla n > 1 wyraz an możemy wyznaczyć ze wzoru an = Sn − Sn−1 :
an = 2n2 − 2(n − 1)2 = 4n − 2
Stąd an+1 = 4(n + 1) − 2 = 4n + 2.
należy również obliczyć
Różnica an+1 − an = 4 dla n > 1 oraz różnicę a2 − a1
a2 − a1 = 4, więc ciąg ten jest arytmetyczny.
Sprawdź, czy ciąg (an ) jest ciągiem arytmetycznym, jeśli:

a) Sn = n2 − 4, b) Sn = n2 + 2n, c) Sn = 6n − 2n2 , d) Sn = 2n.
2. a) Szósty wyraz ciągu arytmetycznego jest równy 0. Oblicz sumę jedenastu

początkowych wyrazów tego ciągu.
b) Oblicz sumę jedenastu początkowych wyrazów ciągu arytmetycznego
o numerach nieparzystych, jeżeli jedenasty wyraz tego ciągu jest równy 20.
3. Wyrazy ciągu geometryczego (an ) spełniają warunki:

a1 + a5 = 68 i a2 + a6 = 136
Ile początkowych wyrazów tego ciągu należy dodać, aby otrzymać 2044?
4. W sześciowyrazowym ciągu geometrycznym suma pięciu początkowych

wyrazów jest równa 11, a suma pięciu ostatnich – jest równa 33. Oblicz
iloraz oraz wyrazy pierwszy i szósty tego ciągu.
5. Trzy liczby, których suma jest równa 28, tworzą ciąg geometryczny. Liczby
te są również kolejno wyrazami: pierwszym, drugim i czwartym ciągu aryt-
metycznego. Wyznacz te liczby.
6. Trzy liczby, których suma jest równa 13, tworzą malejący ciąg geome-
tryczny. Jeśli od ostatniej liczby odejmiemy 4, to otrzymamy ciąg arytme-
tyczny. Wyznacz te liczby.
228 4. Ciągi
M2p str. 228 – 31 maja 2016

7. a) Wstaw między liczby 5 i 30 dwie takie liczby, aby pierwsze trzy tworzyły
ciąg geometryczny, a ostatnie trzy – ciąg arytmetyczny.
b) Wstaw między liczby −4 i 32 dwie takie liczby, aby pierwsze trzy two-
rzyły ciąg arytmetyczny, a ostatnie trzy – ciąg geometryczny.
8. a) Trzy liczby, których suma jest równa 21, tworzą ciąg arytmetyczny. Jeśli
od drugiej z nich odejmiemy 1, a do trzeciej dodamy 6, to otrzymamy ciąg
geometryczny. Wyznacz te liczby.
b) Liczby: a, b, c są trzema kolejnymi wyrazami ciągu arytmetycznego,
a liczby: a + 1, b + 2, c + 6 – trzema kolejnymi wyrazami ciągu geometrycz-
nego. Wyznacz liczby: a, b, c, wiedząc, że ich suma jest równa 12.
9. a) W dziewięciowyrazowym ciągu arytmetycznym, którego pierwszy wyraz

jest równy 4, wyrazy: pierwszy, trzeci i siódmy tworzą ciąg geometryczny.
Oblicz sumę wyrazów tego ciągu arytmetycznego.
b) W sześciowyrazowym malejącym ciągu arytmetycznym, którego pierw-
szy wyraz jest równy −1, wyrazy: pierwszy, drugi i piąty tworzą ciąg geo-
metryczny. Oblicz sumę wyrazów tego ciągu arytmetycznego.
10. Długości trzech krawędzi prostopadłościanu wychodzą-

cych z tego samego wierzchołka tworzą ciąg geometrycz-
√
ny. Przekątna prostopadłościanu ma długość 84 cm,
a jego objętość jest równa 64 cm3 . Oblicz pole powierzch-
ni całkowitej tego prostopadłościanu.
11. Wykaż, że jeśli ciąg (an ) jest ciągiem arytmetycznym o wyrazach całko-
witych, to ciąg (bn ) określony za pomocą wzoru bn = 2an jest ciągiem
geometrycznym.
1 1 1
12. Wykaż, że jeśli liczby: x+y , x+z i y+z tworzą ciąg arytmetyczny, to również
2 2 2
liczby: x , y i z tworzą ciąg arytmetyczny.
13. W trójkąt równoboczny wpisujemy okrąg, a następnie

w okrąg wpisujemy trójkąt równoboczny itd. (rysu-
nek obok). Otrzymujemy w ten sposób ciąg trój-
kątów równobocznych i ciąg okręgów.
a) Uzasadnij, że ciąg obwodów kolejnych trój-
kątów jest geometryczny. Podaj jego iloraz.
b) Bok największego trójkąta ma długość 4.
Oblicz sumę obwodów pięciu największych
trójkątów oraz sumę ich pól.
4.12. Ciągi arytmetyczne i ciągi geometryczne – zadania 229
M2p str. 229 – 31 maja 2016

4.13. Procent składany
Kapitał w wysokości k, złożony w banku na rok przy oprocentowaniu
rocznym w wysokości r, wynosi po roku k(1 + r).
Przykład 1
Pani Kowalska wpłaciła do banku 1000 zł na lokatę oprocentowaną 6% w skali
roku. Do jakiej kwoty wzrośnie kapitał pani Kowalskiej po trzech latach, a do
jakiej po dwudziestu?
Kwota po roku: 1000 + 6% · 1000 = 1060 [zł]
Kwota po 2 latach: 1060 + 6% · 1060 = 1060 + 63,6 = 1123,6 [zł]
Kwota po 3 latach: 1123,6 + 6% · 1123,6 = 1123,6 + 67,416 ≈ 1191,02 [zł]
Zauważ, że w kolejnych latach doliczane są odsetki w wysokości 6% do kapitału powiększo-
nego o odsetki z poprzednich lat.
Wyznaczenie powyższą metodą kwoty, do jakiej wzrośnie kapitał pani Kowal-
skiej po dwudziestu latach, jest bardzo pracochłonne. Zauważmy jednak, że
każdego roku do każdej złotówki bank do- tys. zł
3
pisuje 6% odsetek, czyli co roku kapitał
powiększa się 1,06 razy.
2
Kapitał wynosi więc:
po roku: k · 1,06
1
po 2 latach: k · (1,06)2
po 3 latach: k · (1,06)3
.. 0 1 10 20
.
20
lata
po 20 latach: k · (1,06) ≈ 1000 · 3,20714 = 3207,14 [zł]
Kapitał w wysokości k, złożony w banku na n lat na procent składany przy

oprocentowaniu rocznym w wysokości r, po n latach wynosi k(1 + r)n .
Ćwiczenie 1
Jaką kwotą będziemy dysponowali po Jeżeli w kolejnych latach od-
n latach, jeżeli złożymy w banku 5000 zł setki dopisywane są do kapi-
na procent składany przy oprocentowa- tału powiększonego o wcześniej
niu rocznym r? nagromadzone odsetki, to mó-
wimy, że kapitał został złożony
a) n = 5, r = 4,5% c) n = 10, r = 3%
na procent składany.
b) n = 8, r = 5,5% d) n = 10, r = 4%
230 4. Ciągi
M2p str. 230 – 31 maja 2016

Dopisywanie odsetek do kapitału nazywa się kapitalizacją odsetek lub
krótko kapitalizacją, a czas, po jakim ona następuje, nazywa się okresem
kapitalizacji.
Przykład 2
Rodzice Basi złożyli w banku 5000 zł na trzy lata. W pierwszym roku oprocen-
towanie wynosiło 6%, w ostatnich dwóch latach 5%, a kapitalizacja odsetek
następowała co rok. Oblicz, jaką kwotę podejmą z banku po trzech latach,
a jaką kwotę podjęliby po tym czasie, gdyby od naliczanych odsetek pobie-
rano co roku podatek w wysokości 20%.
Oszczędności po trzech latach wyniosą: 5000 · 1,06 · (1, 05)2 = 5843,25 [zł].
Gdyby odsetki pomniejszane były o 20%, to w pierwszym roku wyniosłyby:
0,06 · 0,8 = 0,048 = 4,8%
a w drugim i trzecim roku:
0,05 · 0,8 = 0,04 = 4%
Zatem po trzech latach mieliby: 5000 · (1,048) · (1,04)2 ≈ 5667,58 [zł].
Uwaga. W Polsce podatek od odsetek wynosi 19%. W tym rozdziale, dla ułatwienia
obliczeń, podatek ten pomijamy lub przyjmujemy, że wynosi 20%. Zwróć uwagę na
to, że podatek dotyczy tylko dopisywanych odsetek, a nie zgromadzonego kapitału.
Ćwiczenie 2
Kapitał 5000 zł złożono w banku na dziesięć lat przy oprocentowaniu wyno-
szącym 5% i rocznej kapitalizacji odsetek. Oblicz wielkość dopisanych odsetek.
Jak zmieniłaby się wielkość kapitału, gdyby od odsetek naliczany był podatek
w wysokości 20% w skali roku?
Ćwiczenie 3
Kapitał w wysokości 800 zł złożono w banku na pięć lat. Oblicz wielkość ka-
pitału po upływie tego czasu, jeśli kapitalizacja odsetek była roczna, a opro-
centowanie:
a) w pierwszych dwóch latach wynosiło 8%, w ostatnich trzech – 4%,
b) w pierwszych trzech latach wynosiło 4%, w ostatnich dwóch – 8%,
c) w pierwszych dwóch latach wynosiło 7%, w kolejnych dwóch – 5%, w ostat-
nim roku – 2%.
Oblicz wielkość kapitału końcowego, jeżeli od odsetek naliczano podatek w wy-
sokości 20% w skali roku.
4.13. Procent składany 231
M2p str. 231 – 31 maja 2016

Odsetki mogą być dopisywane częściej niż co rok. Jeżeli dopisywane są co
kwartał, mówimy o kapitalizacji kwartalnej, jeśli co miesiąc – o kapitalizacji
miesięcznej.
TWIERDZENIE
Kapitał w wysokości k, złożony w banku na n lat przy oprocentowaniu
rocznym r i kapitalizacji m razy w roku, po n latach wynosi:

r m·n
k· 1+
m
Przykład 3
W bankach A, B i C lokaty terminowe są oprocentowane 6% w skali roku.
Odsetki są kapitalizowane: co rok – w banku A, co kwartał – w banku B i co
miesiąc – w banku C. Do każdego z tych banków wpłacono 1000 zł. W którym
banku odsetki od tej kwoty po roku będą największe? O jaki procent wzrośnie
kapitał w każdym z tych banków po roku?
Kapitał po roku wynosi:
w banku A: 1000 · (1 + 0,06) = 1060 [zł],
4
w banku B: 1000 · 1 + 0,06
4 = 1000 · (1,015)4 ≈ 1000 · 1,06136 = 1061,36 [zł],
12
w banku C: 1000· 1 + 0,06
12 = 1000·(1,005)12 ≈ 1000·1,06168 = 1061,68 [zł].
Zatem odsetki dopisane w tych bankach to kolejno: 60 zł, 61,36 zł i 61,68 zł.
Kapitał wzrośnie więc o: 6% w banku A, 61,36
1000
= 0,06136 ≈ 6,14% w banku B
61,68
i 1000 = 0,06168 ≈ 6,17% w banku C.
r
Roczną stopę procentową r taką, że odsetki w wysokości m kapitalizowane
są m razy w roku, nazywa się nominalną stopą procentową. Rzeczywisty
przyrost kapitału pokazuje efektywna stopa procentowa p, przy której od-
setki kapitalizowane są raz, na koniec roku. Między tymi stopami zachodzi
następująca zależność:
r m
1+p = 1+
m
Ćwiczenie 4
Bank X oferuje kapitalizację półroczną przy rocznej stopie 8%, a bank Y
– kapitalizację kwartalną przy rocznej stopie r. Dla jakiej wartości stopy r
oprocentowanie w skali roku jest w obu bankach najbardziej zbliżone?
A. r = 4% B. r = 7,92% C. r = 8%
232 4. Ciągi
M2p str. 232 – 31 maja 2016

Ćwiczenie 5
Pani Katarzyna złożyła w banku kwotę 10 000 zł na lokatę oprocentowaną
4% rocznie. Oblicz, do jakiej kwoty wzrośnie jej kapitał po pięciu latach, jeśli
odsetki będą kapitalizowane co:
a) rok, b) pół roku, c) kwartał, d) miesiąc.
Ćwiczenie 6
Jurek zamierza kupić mikroskop za 738 zł. Na ten
cel dostał od rodziców 400 zł. Pozostałe pieniądze
mają pochodzić z lokaty terminowej założonej dwa
lata temu. Czy Jurkowi wystarczy pieniędzy, jeżeli
lokata wynosiła 300 zł i była oprocentowana 6%
w skali roku przy miesięcznej kapitalizacji odsetek?
Ćwiczenie 7
Przeczytaj podany w ramce przykład.
Przykład
Rodzice założyli konto trzynastoletniej córce. Postanowili wpłacać na nie
200 zł na początku każdego roku przez pięć lat. Oprocentowanie roczne
w całym tym okresie wynosi 5%, a kapitalizacja następuje co rok. Jakim
kapitałem będzie dysponowała córka w wieku 18 lat?
Pierwsza wpłata w wysokości 200 zł będzie kapitalizowana pięć razy, druga
– wpłacona rok później – cztery razy i każda kolejna wpłata będzie kapita-
lizowana o jeden raz mniej. Zatem kapitał po pięciu latach będzie wynosił:
200 · 1,055 + 200 · 1,054 + 200 · 1,053 + 200 · 1,052 + 200 · 1,05 =

= 200 1,05 + 1,052 + 1,053 + 1,054 + 1,055 = korzystamy ze wzoru na
sumę ciągu geometrycznego
1−(1,05)5
= 200 · 1,05 · ≈ 1160,38 [zł]
1−1,05
Jakim kapitałem dysponowałaby córka z powyższego przykładu, gdyby okres

oszczędzania był dłuższy o pięć lat?
Ćwiczenie 8
Jakim kapitałem będzie dysponował osiemnastolatek, jeżeli rodzice, począw-
szy od dnia jego urodzenia, wpłacali mu do banku każdego roku 300 zł? Stopa
procentowa wynosiła 6% w skali roku, a odsetki były kapitalizowane co mie-
siąc.
M2p str. 233 – 31 maja 2016

ZADANIA
1. Jaką kwotą będziemy dysponowali po n latach, jeżeli złożymy w banku na
procent składany 2000 zł przy oprocentowaniu rocznym r?
a) n = 2, r = 5% b) n = 5, r = 5% c) n = 10, r = 3%
2. Jaką kwotą będziemy dysponowali po n latach, jeżeli złożymy w banku na

procent składany 4000 zł przy oprocentowaniu rocznym r?
a) n = 2, r = 4% b) n = 5, r = 3% c) n = 10, r = 4%
3. Kapitał w wysokości 600 zł został złożony w banku na pięć lat. Oblicz

wielkość kapitału po upływie tego okresu, jeżeli kapitalizacja była roczna,
a oprocentowanie wynosi w pierwszym roku:
a) 6%, w drugim roku – 5,5%, a w trzech ostatnich latach – 4%,
b) 5,5%, w trzech kolejnych latach – 4%, a w ostatnim roku – 6%.
4. Oprocentowanie lokat w banku A wynosiło w kolejnych czterech latach:

9%, 8%, 7% i 6%. Stopa procentowa w banku B była w tym czasie stała
i wynosiła r. Oblicz r, jeśli wpłacenie kapitału na cztery lata było w obu
bankach równie opłacalne i oba banki kapitalizowały odsetki rocznie.
5. Jaką kwotę należy ulokować na koncie, aby po pięciu latach uzyskać

1217 zł, jeżeli roczna stopa procentowa wynosi 4%, a odsetki kapitali-
zowane są co rok? Jaką kwotę należałoby złożyć, aby uzyskać ten sam
kapitał końcowy po trzech latach?
6. Bank przyjął kwotę 50 000 zł na 5% rocznie, a następnie pożyczył ją na

6% rocznie. Ile zyskał bank w ciągu pięciu lat, a ile by zyskał w ciągu
dziesięciu lat?
7. Do banku wpłacono 3000 zł na trzy lata przy rocznej stopie procento-

wej 6%. Ile będzie wynosił kapitał po upływie tego okresu, jeśli odsetki są
kapitalizowane:
a) co pół roku, b) co kwartał, c) co miesiąc, d) codziennie?
8. Warunki oferowane przez banki dla lokat dwuletnich są następujące:

bank A – 5,44% rocznie, odsetki kapitalizowane co miesiąc,
bank B – 5,5% rocznie, odsetki kapitalizowane co kwartał,
bank C – 5,6% rocznie, odsetki kapitalizowane co pół roku,
bank D – 5,65% rocznie, odsetki kapitalizowane co rok.
Który z tych banków oferuje najkorzystniejsze warunki?
234 4. Ciągi
M2p str. 234 – 31 maja 2016

9. Firma X zaciągnęła w banku kredyt w wysokości 10 000 zł. Co roku bank
nalicza odsetki w wysokości 10%. Kredyt wraz z odsetkami ma być spła-
cony jednorazowo po n latach. Na ile lat został zaciągnięty kredyt, jeżeli
firma X będzie musiała spłacić 13 310 zł?
10. Dziadkowie w dniu narodzin wnuka zdeponowali dla niego w banku kwotę
k zł na osiemnaście lat, oprocentowaną 5% w skali roku z roczną kapita-
lizacją odsetek. Obecnie wnuczek ma dziewięć lat i kwota ta wzrosła do
7757 zł. Ile wynosił kapitał początkowy k? Jaką kwotą będzie dysponował
wnuczek w osiemnaste urodziny?
11. Rodzice Kuby zamierzają kupić samochód, który kosztuje 40 000 zł. Zakup
finansują ze środków własnych i zaciągniętego na ten cel kredytu. Kredyt
wraz z odsetkami, które wyniosą 1200 zł, ma być spłacony po roku. Ile
środków własnych mieli rodzice, jeżeli oprocentowanie kredytu wynosiło
8% w skali roku?
12. Kapitał w wysokości 1000 zł wpłacono w banku na lokatę z miesięczną

kapitalizacją odsetek. Po ilu latach ulegnie on podwojeniu, jeżeli oprocen-
towanie w skali roku wynosi: a) 6%, b) 3%?
13. Pan Lech na budowę domu zaciągnął kredyt w wysokości 100 000 zł, opro-
centowany 10% w skali roku. Kredyt będzie spłacany w równych ratach
po 30 000 zł na koniec każdego roku, przy czym ostatnia rata może być
mniejsza. Odsetki naliczane są rocznie tylko od niespłaconej części kredytu.
W tabeli przedstawiono sposób obliczania stanu zadłużenia po kolejnych
latach.
Rok Doliczone odsetki Stan zadłużenia
1. 0,1 · 100 000 = 10 000 100 000 + 10 000 − 30 000 = 80 000
2. 0,1 · 80 000 = 8 000 80 000 + 8 000 − 30 000 = 58 000
3. 0,1 · 58 000 = 5 800 58 000 + 5 800 − 30 000 = 33 800
4. 0,1 · 33 800 = 3 380 33 800 + 3 380 − 30 000 = 7 180
5. 0,1 · 7 180 = 718 7 180 + 718 − 7898 = 0
Zatem łącznie trzeba spłacić 4 · 30 000 + 7898 = 127 898 [zł].

a) Sporządź analogiczną tabelę dla kredytu w wysokości 100 000 zł, opro-
centowanego 20% w skali roku, spłacanego na tych samych zasadach co
kredyt pana Lecha. Jaką kwotę trzeba łącznie spłacić?
b) Ile czasu trwałoby spłacanie takiego kredytu, gdyby oprocentowanie
wynosiło 25% w skali roku?
M2p str. 235 – 31 maja 2016

*4.14. Granica ciągu
Intuicyjne pojęcie granicy
Przykład 1
Y
Na rysunku obok przedstawiono wy- 2
kres ciągu o wzorze ogólnym an = n2 .
1
Kolejne wyrazy tego ciągu: 2, 1, 23 , 12 ,
2 1 O
, , . . . są „coraz bliżej” liczby 0.
5 3
1 2 3 4 5 6 7 8 9 X
Przykład 2
Na rysunku obok przedstawiono wy- Y
kres ciągu o wzorze ogólnym: 3
(−1)n
an = 2 + n 2
Kolejne wyrazy tego ciągu: 1, 2 12 , 1 23 , 1
2 14 , 1 45 , 2 16 , 1 67 , . . . są „coraz bliżej”
liczby 2. O 1 2 3 4 5 6 7 8 9 X
W powyższych przykładach wyrazy ciągu są „coraz bliżej” pewnej liczby.

Liczbę tę nazywamy granicą lub granicą właściwą ciągu. Jeśli ciąg (an ) ma
granicę równą g, to piszemy:
lim an = g
n→∞
co czytamy: „granicą ciągu (an ) przy n dążącym do ∞ jest liczba g” lub „ciąg
(an ) dąży do g przy n dążącym do ∞”.
Możemy też zapisać krótko: an → g przy n → ∞.
Ćwiczenie 1
Naszkicuj wykres ciągu (an ) i na jego podstawie podaj granicę tego ciągu.
3 (−1)n 1
a) an = − b) an = 1 + c) an = 4 −
n n 2n
Przykład 3 Y
ciągu o wzorze ogólnym an = 1 + n1 . 1+ε
1
Granicą tego ciągu jest liczba 1, co za- 1−ε
pisujemy:

1
lim 1 + =1 O 1 2 3 4 5 6 7 8 9 X
n→∞ n
Zauważmy, że dla dowolnej liczby ε > 0 prawie wszystkie wyrazy tego ciągu
(wszystkie z wyjątkiem skończonej ich liczby) są oddalone od 1 o mniej niż ε.
236 4. Ciągi
M2p str. 236 – 31 maja 2016

DEFINICJA
Ciąg (an ) ma granicę równą g, jeśli dla każdego ε > 0 istnieje liczba na-
turalna k taka, że dla wszystkich n > k zachodzi nierówność:
|an − g| < ε
Jeśli ciąg (an ) ma granicę równą g, to mówimy, że jest zbieżny do g.
Y
Przykład 4 n
Granicą ciągu an = 12 jest liczba 0.
1 n
lim 2
=0
n→∞ 1
1
1 n 10
Na przykład dla ε = warunek 2 − 0 < ε jest
10
1 O 1 2 3 X
spełniony, gdy n > 3, a dla ε = 1000 , gdy n > 9. 1
− 10
Ćwiczenie 2
Dany jest ciąg o wzorze ogólnym an = 0,9n . Sprawdź, dla jakich n spełniona
1
jest nierówność |an − 0| < 10 .
TWIERDZENIE
Jeśli q ∈ (−1; 1), to lim q n = 0.

n→∞
Korzystać będziemy również z następujących granic:

lim 1 = 0, lim 12 = 0, lim √1 =0
n→∞ n n→∞ n n→∞ n
TWIERDZENIE
1
Jeśli k > 0, to lim = 0.
n→∞ nk
Ćwiczenie 3
Granicą ciągu o wzorze ogólnym an = √1n jest liczba 0. Które wyrazy tego
ciągu spełniają warunek |an − 0| < ε, gdy:
1 1 1
a) ε = 10
, b) ε = 50
, c) ε = 100
, d) ε = 10−6 ?
Przykład 5
Y
Ciąg stały a, a, a, . . . ma granicę równą a. Na ry- 1
sunku obok przedstawiono wykres ciągu o wzorze
O 1 2 3 4 5 6 X
ogólnym an = 23 . Granica tego ciągu: lim 23 = 23 .
n→∞
4.14. Granica ciągu 237
M2p str. 237 – 31 maja 2016

Przykład 6
Y
Ciąg naprzemienny, którego n-ty wyraz określony 1
jest wzorem an = (−1)n , nie ma granicy. By to
stwierdzić, wystarczy przyjąć ε = 12 . Nie istnieje −1 1 2 3 4 5 6 X
liczba g taka, by wyrazy o numerach parzystych
(równe 1) i wyrazy o numerach nieparzystych (równe −1) były jednocześnie
odległe od g o mniej niż 12 .
TWIERDZENIE
Ciąg może mieć tylko jedną granicę.
Dany jest ciąg (an ). Wybierając nieskończenie wiele jego wyrazów, możemy
utworzyć nowy ciąg nazywany podciągiem ciągu (an ).
Podciągiem ciągu (an ) może być na przykład ciąg wyrazów o numerach pa-
rzystych:
a2 , a4 , a6 , a8 , a10 , . . .
lub ciąg wyrazów o numerach nieparzystych:
a1 , a3 , a5 , a7 , a9 , . . .
Jeśli dwa podciągi ciągu (an ) mają różne granice, to ciąg (an ) nie ma granicy.
Ćwiczenie 4
Czy ciąg (an ) ma granicę?

1 1
n dla n nieparzystych n dla n nieparzystych
a) an = b) an = 1
0 dla n parzystych 1− n dla n parzystych
ZADANIA
1. Naszkicuj wykres ciągu (an ). Czy ten ciąg ma granicę?

a) an = (−1)n · n+1
n 2 + 21n dla n nieparzystych
c) an =
b) an = sin nπ 2 − n2 dla n parzystych
2
4
2. Które wyrazy ciągu an = n spełniają warunek |an − 0| < ε, gdy:
1 1 1
a) ε = 10 , b) ε = 50 , c) ε = 100 , d) ε = 10−6?
3. Dla jakich n spełniona jest nierówność |an − g| < ε?

n+1 1 1 1
a) an = n , g = 1, ε = 50 b) an = 2 − n2 , g = 2, ε = 10 000
238 4. Ciągi
M2p str. 238 – 31 maja 2016

*4.15. Granica niewłaściwa
1 Y
O 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 X
−1
Ciąg, który ma granicę, nazywamy ciągiem zbieżnym. O ciągu, który nie ma

granicy, mówimy, że jest rozbieżny. Przykładem ciągu rozbieżnego jest ciąg
o wzorze ogólnym an = (−1)n lub ciąg bn = sin n (wykres powyżej). Wśród
ciągów rozbieżnych wyróżniamy ciągi rozbieżne do −∞ i ciągi rozbieżne do ∞.
DEFINICJA
Ciąg (an ) jest rozbieżny do ∞, jeśli dla każdej liczby M istnieje liczba
naturalna k taka, że dla wszystkich n > k zachodzi nierówność an > M .
O ciągu rozbieżnym do ∞ mówimy, że ma granicę niewłaściwą ∞, Y

i piszemy: lim an = ∞ lub krótko an → ∞ przy n → ∞.
n→∞
Przykład 1
9
Ciąg o wzorze ogólnym an = n2 jest rozbieżny do ∞, co zapi-
sujemy lim n2 = ∞. Prawie wszystkie (wszystkie z wyjątkiem
n→∞
skończonej liczby) wyrazy ciągu są większe od dowolnie wybranej 4
liczby M . Na przykład dla M = 100 wszystkie wyrazy, począwszy
1
od jedenastego, spełniają warunek an > M . O 1234 X
Ćwiczenie 1
Podaj, dla jakich n zachodzi nierówność an > M .
√
a) an = n − 10, M = 100 c) an = n, M = 40
b) an = 15 n, M = 50 d) an = 2n , M = 1000
DEFINICJA
Ciąg (an ) jest rozbieżny do −∞, jeśli dla każdej liczby M istnieje liczba
naturalna k taka, że dla wszystkich n > k zachodzi nierówność an < M .
O ciągu rozbieżnym do −∞ mówimy, że ma granicę niewłaściwą −∞, i pi-

szemy: lim an = −∞ lub krótko an → −∞ przy n → ∞.
n→∞
4.15. Granica niewłaściwa 239
M2p str. 239 – 31 maja 2016

Ćwiczenie 2 Y
Na rysunku obok przedstawiono wykres ciągu
√
o wzorze ogólnym an = − n. Jest to ciąg roz- −1
1 2 3 4 5 6 7 8 9 X
bieżny do −∞. Które wyrazy tego ciągu speł-

niają warunek:
a) an < −10, b) an < −100, c) an < −1000?
Przykład 2
Ciąg an = (−1)n · n nie jest rozbieżny ani do −∞, ani do ∞, gdyż podciąg
wyrazów o numerach parzystych jest rozbieżny do ∞, a podciąg wyrazów
o numerach nieparzystych jest rozbieżny do −∞.
Ćwiczenie 3
Czy ciąg (an ) ma granicę niewłaściwą?
−2n dla n nieparzystych 2−n dla n nieparzystych
a) an = b) an =
−n2 dla n parzystych 2n dla n parzystych
Często wykorzystujemy poniższe granice niewłaściwe.
TWIERDZENIE
Jeśli q > 1, to lim q n = ∞. Jeśli k > 0, to lim nk = ∞.

n→∞ n→∞
ZADANIA
1. Sprawdź, czy ciąg (an ) jest rozbieżny do −∞ lub do ∞.

1
a) an = − 10 n c) an = 0,1n e) an = n!
n 3
b) an = 3 d) an = −n f) an = (−3)n
2. Które wyrazy ciągu (an ) należą do przedziału (M ; ∞)?

a) an = 12 n2 , M = 200 c) an = n+1
10
, M = 50
1 2 n+1
b) an = 2n , M = 20 000 d) an = 10 ,
M = 500
√
3. a) Dany jest ciąg o wzorze ogólnym an = 6 n. Dla jakich n jest spełniony
warunek an > 10, a dla jakich warunek an > 100?
b) Dany jest ciąg o wzorze ogólnym an = n3 + 40n2 − 25n. Dla jakich n
jest spełniony warunek an > 1000?
c) Dany jest ciąg o wzorze ogólnym an = 1,1n . Dla jakich n jest spełniony
warunek an > 12?
240 4. Ciągi
M2p str. 240 – 31 maja 2016

*4.16. Obliczanie granic ciągów (1)
Przy obliczaniu granic ciągów korzystać będziemy z poniższego twierdzenia.
TWIERDZENIE
Jeżeli ciągi (an ) i (bn ) są zbieżne oraz lim an = a, lim bn = b, to:

n→∞ n→∞
1. lim c · an = c · a, gdzie c ∈ R
n→∞
2. lim (an + bn ) = lim an + lim bn = a + b granica sumy ciągów

n→∞ n→∞ n→∞
3. lim (an − bn ) = lim an − lim bn = a − b granica różnicy ciągów

n→∞ n→∞ n→∞
4. lim (an · bn ) = lim an · lim bn = a · b granica iloczynu ciągów

n→∞ n→∞ n→∞
an a
5. lim = , gdy b = 0 i bn = 0 dla n ∈ N+ granica ilorazu ciągów
n→∞ bn b
Przykład 1
5n2 +3n−1 3 1 3 1
lim = lim 5 + − 2 = 5 + lim − lim = 5+0−0 = 5
n→∞ n2 n→∞ n n n→∞ n n→∞ n2
Ćwiczenie 1
Oblicz granicę ciągu (an ).
−2n2 +4 6n3 −4n2 +n (n+1)2
a) an = b) an = c) an =
n2 2n3 n2
Przykład 2
3n+1
a) Oblicz granicę ciągu an = 4n+2
.
Licznik i mianownik dzielimy przez n i korzystamy z twierdzenia:

3 + 1 lim 3 + n1 3 + lim n1
3n+1 n n→∞ n→∞ 3
lim = lim = = 2 = 4
n→∞ 4n+2 n→∞ 4 + 2 lim 4 + 2
4 + lim
n n
n→∞ n n→∞
2
2n −n+1
b) Oblicz granicę ciągu an = 5n2 +2n+2 . 0 0
1 1
2n2 −n+1 2− n + n2 2 licznik i mianownik
lim 2
= lim 2 2 = podzieliliśmy przez n2
n→∞ 5n +2n+2 n→∞ 5 + + 5
n n2
0 0
Ćwiczenie 2
n+3 1−4n 6−8n
a) an = b) an = c) an =
10n−6 2n−5 4−3n
4.16. Obliczanie granic ciągów (1) 241
M2p str. 241 – 31 maja 2016

Ćwiczenie 3
−8n2 −3n+1 3n3 −n2 +2 1−4n−7n3
a) an = b) an = c) an =
2n2 −n−3 4n3 −3n+3 2n3 +4
Przykład 3
(n+2)(n+3)
lim = z każdego czynnika wyłączamy n przed nawias
n→∞ (2n+1)(3n−1) 0 0
2 2
3
2
3
n 1+ n
1+ n
1+ n
1+ n 1
= lim 2 1
1 = lim 1
1 =
n→∞ n 2 + 3− n→∞ 2 + 3− 6
n n n n
0 0
Ćwiczenie 4
(6n−1)(2n+1) (2n+1)3 (n+1)4
a) an = b) an = c) an =
(n+2)(4n−1) (n+2)3 (n+2)4
Przykład 4
1 + 2 + ... + n
Oblicz lim 3 .
n→∞ 3n + 4
Licznik ułamka jest sumą n wyrazów ciągu arytmetycznego:

(1+n)n
1 + 2 + 3 + ... + n = 2
Zatem: 0 0
(1+n)n 2 1 1
1 + 2 + ... + n 2 n + n 2 + 0
lim = lim = lim = lim n n
= =0
n→∞ 3n3 + 4 n→∞ 3n3 + 4 n→∞ 6n3 + 8 n→∞ 6 + 83 6
n
0
Ćwiczenie 5
Oblicz granicę.
1+2+3+...+n 2+4+6+...+2n 4+8+12+...+4n
a) lim b) lim c) lim
n→∞ n−2n2 n→∞ 1+n+n2 n→∞ 1+3+5+...+(2n−1)
ZADANIA
1. Oblicz granicę ciągu (an ).

1
2 n+8 −6n2 +n−5 −4n3 +4n2 +2n−1
a) an = c) an = e) an =
2n+4 1+n+3n2 −6n4 +4n2 +1
3n2 −12 100n2 +1 8n8 +6n6 −4n4
b) an = d) an = f) an =
2n2 +3n n4 +3n n5 +n7 −n9

(n+2)2 (n2 +1)(6−4n2 ) 2n3 −n2 +2n+1
a) an = b) an = c) an =
(2n−1)2 (n−1)(n3 +1) (n+1)(n2 −n+1)
242 4. Ciągi
M2p str. 242 – 31 maja 2016

(2n+3)3 (n−1)(3n+1)2 (n+1)2 (2n−1)2
a) an = b) an = c) an =
(n+3)3 (3n−1)(n2 +4) (n+2)4

1+2+3+...+2n 1000n
a) an = c) an =
n2 +1 1+3+5+7+...+(2n+1)
1+2+3+...+n+(n+1) 1−2+3−4+...+(2n−1)−2n
b) an = d) an =
1+2+3+...+n n+4
5. Przeczytaj podany w ramce przykład. Oblicz granicę ciągu (an ).

2n +1 2n +3n
a) an = d) an = Przykład
2n 2n −3n
4n −2 dzielimy licznik
2n 2n +7n lim = i mianownik
b) an = e) an = n n→∞ 3 · 4n
2+3 · 2n 4 −3 · 7n ułamka przez 4n
1− 42n 1
3n +6 3n −8n = lim =
c) an = n f) an = n n→∞ 3 3
3 +1 4 +5 · 8n
1 1 1 1
6. Niech: S1 = · ,
1 1
S2 = · + 12 · 22 , S3 = 13 · 13 + 13 · 23
2 2
+ 1
3
· 3
3
i ogólnie:
1 1 1 2 1 3
Sn = n
· n
+ ·
n n
+ n
· n
+ . . . + n1 · nn . Oblicz lim Sn .
n→∞
1 1 1 1
O 1 1 O 1 O 1 O 1
2
Na rysunkach przedstawiono interpretację geometryczną sum: S2 , S5 , S10 i S20 .
1
1 2 1
2 2 1
3 2 1
n 2
7. Niech Sn = n
· n
+ n
· n
+ n
· n
+ ... + n
· n
.
Oblicz lim Sn , korzystając z tego, że:
n→∞
n(n+1)(2n+1)
1 2 + 22 + 32 + . . . + n2 = 6
1 1 1 1
O 1 1 O 1 O 1 O 1
2
Na rysunkach przedstawiono interpretację geometryczną sum: S2 , S4 , S8 i S16 .
M2p str. 243 – 31 maja 2016

*4.17. Obliczanie granic ciągów (2)
Dla ciągów mających granicę niewłaściwą ∞ zachodzą poniższe własności.
TWIERDZENIE
1. Jeśli lim an = ∞ i lim bn = ∞, to lim (an + bn ) = ∞.

n→∞ n→∞ n→∞
2. Jeśli lim an = ∞ i lim bn = b, to lim (an + bn ) = ∞.

n→∞ n→∞ n→∞
3. Jeśli lim an = ∞ i lim bn = ∞, to lim (an · bn ) = ∞.

n→∞ n→∞ n→∞
4. Jeśli lim an = ∞ i lim bn = b > 0, to lim (an · bn ) = ∞.

n→∞ n→∞ n→∞
5. Jeśli lim an = ∞ i lim bn = b < 0, to lim (an · bn ) = −∞.

n→∞ n→∞ n→∞
Ćwiczenie 1
a) Sformułuj analogiczne własności dla ciągów rozbieżnych do −∞.
b) Ile jest równa granica lim (an · bn ), jeśli lim an = ∞ i lim bn = −∞?
n→∞ n→∞ n→∞
Przykład 1
Oblicz granicę ciągu an = n4 − 100n2.
0
∞
4 2 4 100
lim (n − 100n ) = lim n 1 − 2 = ∞
n→∞ n→∞ n
Ćwiczenie 2
Oblicz granicę.
a) lim (6n3 − 2n2 − 2012) b) lim (−7n4 + 10n3 + 3) c) lim (n − n4 ) · 2n
n→∞ n→∞ n→∞
Przykład 2
3n5 −2n+1
Oblicz granicę ciągu an = n2 +2 .
∞ 0 0
5
3n −2n+1 3n − n + n12
3 2
licznik i mianownik
lim = lim =∞ został podzielony przez n2
n→∞ n2 +2 n→∞ 1 + n22
0
Ćwiczenie 3
Oblicz granicę.
2n4 −n2 +2 n3 −2n2 +1 4+5n−2n5
n→∞ 3n3 +6 n→∞ 6+n−n2 n→∞ 8n2 −0,5n3
244 4. Ciągi
M2p str. 244 – 31 maja 2016

TWIERDZENIE
Jeśli lim an = a, gdzie a ∈ R oraz lim bn = ∞ (lub lim bn = −∞), to

n→∞ n→∞ n→∞
an
lim = 0 (zakładamy, że bn = 0 dla n ∈ N+ ).
n→∞ bn
Ćwiczenie 4
Oblicz granicę.
100 20n 12n2
n→∞ n2 +5n n→∞ 6n4 +n n→∞ n2 −n4
Przykład 3
Oblicz lim (an · bn ).
n→∞

1 1
a) an = n3 , bn = , lim (an · bn ) = lim n3 · = lim n2 = ∞
n n→∞ n→∞ n n→∞

1 1 1
b) an = n3 , bn = , lim (an · bn ) = lim n3 · 4 = lim =0
n4 n→∞ n→∞ n n→∞ n

2 2
c) an = n3 , bn = , lim (an · bn ) = lim n3 · 3 = lim 2 = 2
n3 n→∞ n→∞ n n→∞
n
(−1)
d) an = n, bn = , granica ciągu (an · bn ) nie istnieje (uzasadnij)
n
Powyższe przykłady pokazują, że gdy lim an = ∞ i lim bn = 0, to granica
n→∞ n→∞
ciągu (an · bn ) może nie istnieć, natomiast gdy istnieje, nie możemy podać
jej wartości bez szczegółowej analizy danego przykładu. Mówimy wówczas, że
mamy do czynienia z symbolem nieoznaczonym [∞ · 0]. Inne symbole nieozna-
czone to między innymi: [∞ − ∞], ∞ 0
∞ oraz 0 .
ZADANIA
a) an = n2 − 10n c) an = n3 − 2n + 1 e) an = 4n −6·2n −100
b) an = n2 − n3 d) an = 100n3 − 0,01n4 f) an = 3n + 4n − 12n
2n2 +1 n4 +2n−5
a) an = c) an =
n−8 n2 −n+3
n3 −1 (2n+3)(3n−1)(4n+3)
b) an = d) an =
2−n2 (n−1)(1−n)

4n −1 4−6n 4n −3 · 8n +2
a) an = b) an = c) an =
2n +6 4n −6 2n +2
M2p str. 245 – 31 maja 2016

4. Oblicz lim an .
n→∞
1 2n
n dla n 500 1+n2 dla n 1000
a) an = 6n2 +1
b) an = 1−n2
2n+1 dla n > 500 1+n
dla n > 1000
Niech (an ) będzie ciągiem o wyrazach nieujemnych.

√ √
Jeśli lim an = g, to lim an = g.
n→∞ n→∞
√
Jeśli lim an = ∞, to lim an = ∞.
n→∞ n→∞

√ √
Oblicz lim ( n + 9 − n + 4).
n→∞
Mamy tu do czynienia z symbolem nieoznaczonym typu [∞ − ∞]. Gra-
nicę obliczamy, mnożąc i dzieląc różnicę pierwiastków przez ich sumę.
√ √ √ √
√ √ ( n+9− n+4)( n+9+ n+4)
lim ( n + 9 − n + 4) = lim √ √ =
n→∞ n→∞ n+9+ n+4
(n+9)−(n+4) 5
= lim √ √ = lim √ √ =0
n→∞ n+9+ n+4 n→∞ n+9+ n+4
Oblicz granicę.
√ √
a) lim 3n + 2 − 3n + 1 d) lim n2 + 2 −
2n2 + 3
n→∞ n→∞
√ √
b) lim 4n − 3 − 2n + 10 e) lim 2n2 + 1 − n2 + 2
n→∞ n→∞

c) lim n2 + 2n − 1 − n f) lim 2n2 − n − 2n2 + 3n + 4
n→∞ n→∞
TWIERDZENIE O TRZECH CIĄGACH
Jeśli an cn bn dla wszystkich (lub prawie wszystkich) n ∈ N+ oraz

lim an = lim bn = g, to lim cn = g.
n→∞ n→∞ n→∞
6. Korzystając z nierówności:
√
n
√ √
n
10n n 10n + 7n 2 · 10n
√ √
oraz z tego, że dla a > 0 lim n a = 1, wykaż, że lim n 10n + 7n = 10.
n→∞ n→∞
7. Oblicz granicę.
√ √
n
a) lim n 2n + 3n + 4n b) lim 7 + sin n
n→∞ n→∞
246 4. Ciągi
M2p str. 246 – 31 maja 2016

*4.18. Szereg geometryczny
Przykład 1
Rozpatrzmy ciąg geometryczny o wyrazach 2
1 1
początkowych: 2, 1, 12 , 14 , 18 , 16
1
, . . . Iloraz 2
1
4
1
8
1
16 ...
1
tego ciągu q = 2 , więc suma n początko- Suma pól wszystkich kwadratów
wych wyrazów ciągu dana jest wzorem: jest równa 4.
n
2(1−( 12 ) ) n
Sn = = 4 1 − 12
1− 12
Czy można obliczyć sumę S = 2 + 1 + 12 + 14 + 18 + 16

1
+
1. .n. wszystkich wyrazów
tego ciągu? Ponieważ Sn → 4 przy n → ∞ (gdyż 2 → 0 przy n → ∞),
przyjmujemy, że suma S = 4.
DEFINICJA
Wyrażenie a1 +a1 q+a1 q 2 +a1 q 3 +. . . nazywamy szeregiem geometrycznym

o wyrazach: a1 , a1 q, a1 q 2 , a1 q 3 , . . . i ilorazie q.
Sumę Sn = a1 + a1 q + a1 q 2 + . . . + a1 q n−1 nazywamy n-tą sumą częściową

tego szeregu. I tak:
S1 = a1 , S2 = a1 + a1 q, S3 = a1 + a1 q + a1 q 2 , . . .
Jeśli istnieje granica właściwa S = lim Sn , to granicę tę nazywamy sumą
n→∞
szeregu, szereg nazywamy zbieżnym i piszemy: S = a1 + a1 q + a1 q 2 + . . .
Przykład 2
4 4
Wyznacz n-tą sumę częściową szeregu geometrycznego 12 + 4 + 3
+ 9
+ . . .,
a następnie oblicz sumę tego szeregu.
Pierwszy wyraz szeregu a1 = 12, a jego iloraz q = 13 . Zatem n-ta suma czę-
ściowa wyraża się wzorem: n
12(1−( 13 ) ) n
Sn = 1 = 18 1 − 13
1− 3
Obliczamy sumę szeregu:
n
S = lim Sn = lim 18 1 − 13 = 18
n→∞ n→∞
Ćwiczenie 1
Wyznacz n-tą sumę częściową szeregu geometrycznego, a następnie oblicz
sumę tego szeregu.
1 1 1 1 1 1
a) 1 + 3 + 9 + 27 + ... b) −1 + 4 − 16 + 64 + ...
4.18. Szereg geometryczny 247
M2p str. 247 – 31 maja 2016

TWIERDZENIE
Szereg geometryczny o ilorazie q ∈ (−1; 1) jest zbieżny. Jeżeli a1 jest pierw-

szym wyrazem szeregu, to suma szeregu wyraża się wzorem:
a1
S=
1−q
Dowód. Dla |q| < 1 mamy lim q n = 0. Zatem:

n→∞
a1 (1−qn ) a
S = lim Sn = lim = 1
n→∞ n→∞ 1−q 1−q
Przykład 3
3 3 3
Oblicz sumę szeregu geometrycznego 3 + 5
+ 25
+ 125
+ ...
1 a1 3 15
Mamy a1 = 3, q = 5 ∈ (−1; 1), zatem suma S = 1−q = 1− 15
= 4 = 3 34 .
Ćwiczenie 2
Dane są odcinki długości: 12 , 14 , 18 , 16
1
,...
1 1 1 1
Ile jest równa suma długości wszystkich 2 4 8 16
tych odcinków?
Ćwiczenie 3
Oblicz sumę szeregu geometrycznego a1 + a1 q + a1 q 2 + . . .
1
√ √
2
a) a1 = 100, q = 0,9 b) a1 = 12, q = 3 c) a1 = 2 − 2, q = 2
Przykład 4
Zamień ułamek okresowy na ułamek zwykły: a) 0,(61), b) 0,5(027).
a) 0,(61) = 0,616161 . . . = 0,61 + 0,0061 + 0,000061 + . . . =
61
61 61 61 61
= + + + . . . = 100 1 =
100 1002 1003 1 − 100 99
b) 0,5(027) = 0,5027027027 . . . =
= 0,5 + 0,0027 + 0,0000027 + 0,0000000027 + . . . =
27
10 000 1 27 1 1 93
= 0,5 + 1 = + = + =
1 − 1000 2 9990 2 370 185
Ćwiczenie 4
Zamień ułamek okresowy na ułamek zwykły.
a) 0,7777 . . . b) 0,343434 . . . c) 0,1121212 . . . d) 0,0123123123 . . .
248 4. Ciągi
M2p str. 248 – 31 maja 2016

Jeśli ciąg sum częściowych szeregu geometrycznego nie ma granicy właściwej,
to mówimy, że szereg geometryczny jest rozbieżny.
Przykład 5
3 9 27
Oblicz sumę szeregu geometrycznego: 1 + 2
+ 4
+ 8
+ ...
Zauważmy, że q = 32 . Wyznaczamy n-tą sumę częściową tego szeregu:
n
3 9
3 n−1 1−( 32 ) 3 n
Sn = 1 + + + ... + = = −2 + 2 ·
2 4 2 1− 32 2
Badamy granicę: n
lim Sn = lim −2 + 2 · 32 =∞
n→∞ n→∞
Zatem szereg jest rozbieżny do ∞.
TWIERDZENIE
Szereg geometryczny o pierwszym wyrazie a1 = 0 i ilorazie q jest zbieżny,
gdy |q| < 1 i rozbieżny, gdy |q| 1.
Uwaga. Jeśli a1 = 0, to szereg ma postać 0 + 0 + 0 + . . . Jego suma jest równa 0.
Ćwiczenie 5
Dla jakich wartości x szereg geometryczny jest zbieżny?
1 1 1
a) x + 2x2 + 4x3 + 8x4 + . . . c) 1 + + 2 + + ...
3x 9x 27x3
1 1 1
b) 1 − x + x2 − x3 + . . . d) 1 + + + +...
1+x2 (1+x2 )2 (1+x2 )3
Przykład 6
Rozwiąż równanie:
8 + 8(x + 1) + 8(x + 1)2 + . . . = −x2
Iloraz szeregu geometrycznego 8+8(x+1)+8(x+1)2 +. . . jest równy q = x+1.
Szereg jest zbieżny, gdy |x + 1| < 1, czyli dla x ∈ (−2; 0). Równanie przybiera
wówczas postać:
8
= −x2 korzystamy ze wzoru
S = a1
1−(1+x) 1−q
3
Po przekształceniu ostatniego równania otrzymujemy x = 8, czyli x = 2. Ale
2 ∈ (−2; 0), co oznacza, że równanie jest sprzeczne.
Ćwiczenie 6
1 1 1 1
a) x − x2 + x3 − x4 + . . . = 2x − 1 b) 1 + x + x2 + x3 + . . . = 1 +
2 4 8 x
M2p str. 249 – 31 maja 2016

ZADANIA
1. Sprawdź, czy szereg geometryczny jest zbieżny. Jeśli jest, to oblicz jego
sumę.
√
a) 10 + 9 + 81
10
+ 729
100
+ ... d) 3 + 1 + √13 + 13 + . . .
π π2 π3
b) −125 − 25 − 5 − 1 − . . . e) 2 +4 + 8 + ...
c) 2 − 4 + 8 − 16 + . . . f) −2 + 45 8
− 25 + 16
125
− ...
2 3
2. Sprawdź, czy szereg a1 + a1 q + a1 q + a1 q + . . . jest zbieżny. Jeśli jest, to
oblicz jego sumę.
√ √ √ √
a) a1 = 2 − 1, q = 2 + 1 b) a1 = 2 + 1, q = 2 − 1
3. Uzupełnij brakującą informację dotyczącą szeregu geometrycznego zbież-
nego o pierwszym wyrazie a1 , ilorazie q i sumie S.
√
a) a1 = tg π3 , q = 1 − 3, S = ? c) a1 = ? , q = 1001
, S = 100
1 2
√ √
b) a1 = − 5 , q = ? , S = − 5 d) a1 = −2 2, q = ? , S = −3 2
4. Zamień ułamek okresowy na ułamek zwykły.
a) 0,(1) c) 0,0(2) e) 0,(60) g) −5,(45)
b) 0,(9) d) 1,3(6) f) 1,8(81) h) −1,(1001)
5. Suma pierwszych trzech wyrazów nieskończonego ciągu geometrycznego
jest równa 56, a suma wszystkich jego wyrazów jest równa 64. Oblicz
cztery początkowe wyrazy tego ciągu.
6. Suma wszystkich wyrazów nieskończonego ciągu geometrycznego jest rów-
na 43 , a iloczyn trzech początkowych jego wyrazów jest równy −1. Oblicz
pierwszy wyraz i iloraz tego ciągu.
7. a) Suma wszystkich wyrazów nieskończonego ciągu geometrycznego jest
równa 9, a suma jego wyrazów o numerach parzystych jest równa 94 . Oblicz
pierwszy wyraz i iloraz tego ciągu.
b) Suma wszystkich wyrazów nieskończonego ciągu geometrycznego jest
równa 6, a suma jego wyrazów o numerach nieparzystych jest równa 12.
Oblicz pierwszy wyraz i iloraz tego ciągu.
8. a) Suma wszystkich wyrazów nieskończonego ciągu geometrycznego o ilo-
razie q = − 12 i pierwszym wyrazie różnym od zera jest dwukrotnie mniejsza
od sumy kwadratów jego wyrazów. Oblicz pierwszy wyraz tego ciągu.
b) Suma wszystkich wyrazów nieskończonego ciągu geometrycznego jest
równa 20, a suma kwadratów jego wyrazów jest równa 240. Oblicz pierwszy
wyraz i iloraz tego ciągu.
250 4. Ciągi
M2p str. 250 – 31 maja 2016

1 1 1
a) + + + . . . = x2 + x + 1
1−x (1−x)2 (1−x)3
b) x + 1 + (x + 1)2 + (x + 1)3 + . . . = 8x2 − 1
√
c) tg x + tg3 x + tg5 x + . . . = 23 dla x ∈ − π2 ; π2
d) sin2 x + sin3 x + sin4 x + . . . = 1 + sin x
* 10. Wyznacz dziedzinę funkcji f i naszkicuj jej wykres.

a) f (x) = x + x2 + x3 + . . . c) f (x) = 1 + x1 + 1
x2
+ ...
3 9
b) f (x) = −x + x2 − x3 + . . . d) f (x) = −1 + x − x2 + ...
* 11. Wyznacz dziedzinę funkcji f i naszkicuj jej wykres.

x−1 x−1 2
a) f (x) = −1 + − + ...
x−2 x−2

x−4 x−4 2
b) f (x) = −1 + − + ...
x−3 x−3
Y
12. Spirala (rysunek obok) składa się z pół-
okręgów o promieniach: 2, 1, 12 , 14 , . . . 1
a) Oblicz długość spirali.
b) Wyznacz współrzędne takiego punk- O 1 A X
tu P , że spirala przecina każdy z odcinków
OP i P A w nieskończenie wielu punktach.
Rozpatruje się również szeregi inne niż geometryczne. Na przykład szereg

odwrotności liczb naturalnych zwany szeregiem harmonicznym:
1 1 1 1
1+ + + + + ...
2 3 4 5
jest rozbieżny do ∞, podczas gdy szereg harmoniczny rzędu 2:
1 1 1 1
1+ + 2 + 2 + 2 + ...
22 3 2
4 5
π
jest zbieżny i jego suma jest równa 6
.
13. Na rysunku obok przedstawiono po-

czątkowe fragmenty spiral. Spirala S1
składająca się z odcinków o długości:
1, 12 , 13 , 14 , . . . ma nieskończoną dłu-
gość. Oblicz długość spirali S2 składa-
jącej się z odcinków o długości: 1, 0,9,
0,92 , 0,93 , . . . S1 S2
M2p str. 251 – 31 maja 2016

Ciągi ograniczone
Ciąg (an ) nazywamy ograniczonym z góry, jeśli istnieje liczba M taka,

że an M dla każdego n ∈ N+ .
Przykład 1
Rozpatrzmy ciąg o wzorze ogólnym an = 20n − n2 . Y
80
Początkowe wyrazy tego ciągu (wykres obok) to: 19,
70
36, 51, 64, 75, . . . Czy ciąg ten może przyjmować 60
dowolnie duże wartości? 50
Korzystamy ze wzoru na współrzędne wierzchołka 40
30
paraboli będącej wykresem funkcji f (x) = 20x − x2
20
i otrzymujemy yw = 100. Ramiona paraboli są skie-
10
rowane w dół, zatem an 100 dla każdego n ∈ N+ .
O 1 2 3 4 5X
Ciąg (an ) jest ograniczony z góry przez liczbę 100.
Zauważ, że w definicji nie wymagamy wskazania najmniejszej liczby ogra-
niczającej dany ciąg z góry. W przykładzie ciąg (an ) jest ograniczony z góry
również przez liczby: 105, 110, 200 itp.
1. Wymień kilka liczb ograniczających ciąg (an ) z góry.

a) an = 10n − n2 b) an = 100n − 2n2 c) an = −n2 + 14n − 40
2. Podaj definicję ciągu ograniczonego z dołu.
3. Oblicz pięć początkowych wyrazów ciągu (an ). Czy ciąg ten jest ograni-
czony z dołu? Czy jest ograniczony z góry?
1
a) an = 2n2
−4 b) an = 2n2 + 1 c) an = n cos nπ
DEFINICJA
Ciąg (an ) nazywamy ciągiem ograniczonym, jeśli jest jednocześnie ograni-

czony z dołu i z góry, czyli istnieją liczby m i M takie, że m an M
dla każdego n ∈ N+ .
4. Wykaż, że ciąg (an ) jest ograniczony.

10 6 1000 500
a) an = 5 sin n + n b) an = 2n + 2 cos n2 c) an = n2 + n +5
252 4. Ciągi
M2p str. 252 – 31 maja 2016

5. Uzasadnij, że ciąg rosnący jest ograniczony z dołu, a ciąg malejący – ogra-
niczony z góry.
Jeśli ciąg rosnący jest ograniczony z góry, to ciąg ten ma granicę. Podobnie
ciąg malejący ograniczony z dołu. Twierdzenie to zwykle formułuje się
krótko:
Ciąg monotoniczny i ograniczony jest zbieżny.

n
Można wykazać, że ciąg o wzorze ogólnym an = 1 + n1 jest rosnący
i ograniczony, zatem jest zbieżny. Jego granicę oznaczamy literą e. Jest to
liczba niewymierna, jej przybliżona wartość jest równa 2,718281828.
Można też udowodnić, że liczba e jest sumą szeregu:
1 1 1 1 1 1
1+ + + + + + + ...
1! 2! 3! 4! 5! 6!
1 5
1 10
1 20
6. a) Oblicz 1 + 5 , 1+ 10 , 1+ 20 .
b) Oblicz przybliżoną wartość liczby e z dokładnością do piątego miejsca
po przecinku, przyjmując, że:
1 1 1 1 1 1
e≈1+ + + + + +
1! 2! 3! 4! 5! 6!
7. Rozpatrzmy ciąg n-kątów foremnych wpisanych w ok-

1
rąg o promieniu 1 (na rysunku obok przedstawiono
dwunastokąt foremny).
a) Uzasadnij, że pole takiego n-kąta wyraża się wzo-
rem: ◦
Pn = 12 n · sin 360
n
b) Oblicz pole takiego n-kąta dla n = 100 oraz n = 1000.

c) Jak sądzisz, ile jest równa granica lim Pn ?
n→∞
8. a) Wykaż, że ośmiokąt foremny wpisany w okrąg 1

o√ pro-
mieniu 1 (rysunek obok) ma bok długości 2 − 2.
b) Obwody wielokątów foremnych wpisanych w okrąg
o promieniu 1: czworokąta, ośmiokąta, szesnastokąta,
trzydziestodwukąta, . . . są odpowiednio równe:

√ √ √ √
4 2, 8 2 − 2, 16 2 − 2 + 2, 32 2 − 2 + 2 + 2, . . .
Jak sądzisz, ile jest równa granica tego ciągu?
M2p str. 253 – 31 maja 2016

Zestaw I
1. Oblicz a10 − b8 .
8−n n−1 n2 +5 5n−8
a) an = , bn = (−1)n+1 · b) an = , bn =
4 2 n n2
n(n+1)(n+2)
2. Oblicz wyrazy: a1 , a2 , a3 i a8 ciągu o wzorze ogólnym an = 3 .
Uzasadnij, że każdy wyraz tego ciągu jest liczbą naturalną.
3. Sprawdź, czy ciąg (bn ) jest ciągiem arytmetycznym. Określ monotonicz-

ność tego ciągu.
1 n+3 9−4n2
a) bn = 4 − n b) bn = c) bn =
2 n 2n+3
4. Wyznacz ciąg arytmetyczny (an ).

a) a2 = 2, a4 = 6 b) a2 = 0, a5 = 9 c) a4 = 2, a10 = −10
5. Wyznacz ciąg arytmetyczny (an ).

a1 + a2 = 7 a4 − a2 = 4 a1 · a2 = 6
a) b) c)
a1 · a2 = 10 a2 · a4 = 32 a2 + a4 = 8
6. Oblicz ósmy wyraz ciągu arytmetycznego (an ).

a) a2 = −10, a5 = −40 b) a7 + a9 = 10 c) a1 = 1, a9 − a6 = 6
7. Oblicz sumę S12 ciągu arytmetycznego (an ).

a) a1 = 2, a10 = 29 c) a2 = 5, a10 = 21 e) a1 = 16, S4 = 52
b) a1 = 3, r = 2 d) a2 = −8, r = 3 f) a3 = −4, S10 = −15
8. Oblicz sumę S100 ciągu arytmetycznego (an ).

a) a1 = 13 , a100 = 2
3 c) a1 = 5, a99 + a101 = 150
b) a10 = −1, a100 = −11 d) a2 = b2 , a3 = (b+1)2, a4 −a2 = 2
9. Lewa strona równania jest sumą kilku początkowych wyrazów ciągu aryt-
metycznego. Oblicz x.
a) 3 + 5 + 7 + . . . + x = 48 c) 2 + 7 + 12 + . . . + x = 156
b) 8 + 6 + 4 + . . . + x = −220 d) −7 − 3 + 1 + . . . + x = 110
10. Oblicz sumę wszystkich liczb niepodzielnych przez 5, które są:

a) dwucyfrowe, b) trzycyfrowe.
254 4. Ciągi
M2p str. 254 – 31 maja 2016

11. Czy ciąg (bn ) jest ciągiem geometrycznym? Określ jego monotoniczność.
a) bn = 2−n b) bn = 3 · 5n c) bn = 23n−1
12. Oblicz wyrazy od czwartego do ósmego ciągu geometrycznego (an ).

1
a) a1 = 3, q = 2 b) a1 = −4, q = 2 c) a2 = −25, a3 = 5
13. Oblicz wyrazy a3 i a5 ciągu geometrycznego (an ).

a) a6 = 100, q = 10 c) a4 = 1, a3 · a4 = 3
b) a2 = 4, a7 = 128 d) a1 + a3 = 10, a3 = −8a6
14. Oblicz sumę S5 ciągu geometrycznego (an ).

1
a) a1 = 3, q = 2 c) a1 = 1, a2 + a3 = 20
b) a1 = −10, q = − 12 d) a1 = −4, S3 = −12
15. Dla jakich wartości x liczby: a, b, c są kolejnymi wyrazami ciągu arytme-

tycznego, a dla jakich kolejnymi wyrazami ciągu geometrycznego?
a) a = x − 9, b = x − 6, c = 2x − 4 b) a = −6x, b = 3x, c = x2
16. Kapitał w wysokości 1500 zł został złożony w banku na pięć lat. Roczna
stopa procentowa wynosi 4%. Czy dopisane odsetki przekroczą 330 zł, jeśli
są one kapitalizowane: a) co rok, b) co pół roku, c) co kwartał?
17. Do banku wpłacono 2000 zł na dwa lata przy rocznej stopie procento-
wej 6%. Ile będzie wynosił kapitał po upływie tego okresu, jeżeli odsetki
są kapitalizowane: a) co pół roku, b) co kwartał, c) co miesiąc?
18. Kapitał w wysokości 800 zł został złożony w banku oferującym kapitali-

zację miesięczną. Oblicz wielkość kapitału po roku, jeśli przez sześć pierw-
szych miesięcy roczna stopa procentowa wynosiła:
a) 6%, a przez sześć pozostałych miesięcy – 3%,
b) 3%, a przez sześć pozostałych miesięcy – 6%.
19. Skarb Państwa wyemitował pięcioletnie obligacje o cenie nominalnej 100 zł.
Ich cena emisyjna (czyli cena, za którą można je zakupić w domu makler-
skim) wynosi 96 zł. Przez pięć lat, na koniec każdego roku, właściciel
obligacji dostaje 8% odsetek liczonych od ceny nominalej (odsetki nie są
oprocentowane), a po pięciu latach obligacja jest od niego wykupywana po
cenie nominalnej. Pan Kowalski kupił 50 takich obligacji. Odsetki, które
dostawał, składał na konto oprocentowane 5% w skali roku z kapitalizacją
roczną. Ile wyniósł jego zysk po pięciu latach?
M2p str. 255 – 31 maja 2016

Zestaw II

−n+2 2n+1 2n2 +1
a) an = b) an = c) an =
3 2n+3 2n2
2. Oblicz 2a5 − b7 .

a1 = 12 b1 = 0
a) n
an+1 = (−2) · an dla n 1, bn+1 = bn − (−1)n dla n 1
⎧
a1 = 1 ⎨ b1 = 1
b) 1
an+1 = an + n2 dla n 1, ⎩ bn+1 = bn + n(n + 1) dla n 1

a1 = 3 a1 = 1
a) c)
an+1 = an + 1 dla n 1 an+1 = 1 − an dla n 1

a1 = 1 a1 = 2
b) d)
an+1 = an − 2 dla n 1 an+1 = 2an dla n 1
4. Wykaż, że dla każdej wartości parametru t ciąg (an ) jest rosnący.

a1 = t a1 = t
a) b)
an+1 = an (an + 1) + 3 dla n 1 an+1 = 12 a2n + 1 dla n 1
5. Sn jest sumą n początkowych wyrazów ciągu (an ). Czy ciąg (an ) jest
ciągiem arytmetycznym?
a) Sn = 3n2 + 3n b) Sn = n3 + 7
6. Uzasadnij, że jeśli liczby: a, b, c tworzą jednocześnie ciąg arytmetyczny

i ciąg geometryczny, to jest to ciąg stały.
7. a) Trzy liczby, których suma jest równa 6, tworzą ciąg arytmetyczny. Jeśli
do ostatniej z nich dodamy 1, to otrzymamy ciąg geometryczny. Wyznacz
te liczby.
b) Trzy liczby, których suma jest równa 7, tworzą ciąg geometryczny. Jeśli
od ostatniej z nich odejmiemy 1, to otrzymamy ciąg arytmetyczny. Wy-
znacz te liczby.
8. Suma trzech wyrazów: b1 , b2 , b3 ciągu geometrycznego jest równa 6. Jeśli

od ostatniego wyrazu odejmiemy 18, to otrzymamy trzy kolejne wyrazy
ciągu arytmetycznego. Oblicz: b1 , b2 , b3 .
256 4. Ciągi
M2p str. 256 – 31 maja 2016

9. Suma trzech wyrazów: a1 , a2 , a3 ciągu arytmetycznego (an ) jest równa 0.
Jeśli do pierwszego wyrazu dodamy 1, do drugiego dodamy 2, a od trze-
ciego odejmiemy 6, to otrzymamy trzy kolejne wyrazy ciągu geometrycz-
nego. Oblicz: a1 , a2 , a3 .
10. Cztery okręgi położone są jak na rysunku√ obok.

◦
) ABC = 60 i |AB| = 2 3 cm,
Wykaż, że jeśli <
to suma długości tych okręgów jest większa
A
od 18,6 cm. Oblicz sumę pól kół ograni-
czonych tymi okręgami.
11. Pola pięciu trójkątów równobocznych

1
√ 2,
tworzą ciąg geometryczny o ilorazie
a suma tych pól jest równa 31 3.
Oblicz obwód największego spo-
śród tych trójkątów. B C

3n2 +5n+6 0,3n+6
a) an = d) an = √
6n2 +4n+3 n−3
2n2 +4n √ √
b) an = e) an = n− n+2
2n3 +n2 −6n
√ √
c) an = − 12 n4 + 10n3 + 102n f) an = n2 + 1 − n
13. Dla jakich wartości parametru b ciąg (an ) ma granicę równą 2?

bn b2 n
a) an = b) an =
(b+1)n+3 (b+4)n+b
14. Oblicz sumę szeregu geometrycznego.

√ √ √ √
2 1 3+3 1+ 3
a) 1 + + + ... b) (1 + 3) + + + ...
2 2 3 3
15. Przedstaw ułamek okresowy w postaci ułamka zwykłego.
a) 0,(12) b) 0,(123) c) 2,4(23) d) 3,(9)
16. Dany jest nieskończony ciąg kwadratów (rysunek obok).

Bok największego spośród tych kwadratów ma długość 2 cm.
Oblicz sumę obwodów oraz sumę pól wszystkich tych kwa-
dratów.

1 1 1 6n2 +5n
a) 1 + 2x + 4x2 + . . . = b) 1 + + 2 + . . . = lim
1−2x x x n→∞ 2n2 +1
M2p str. 257 – 31 maja 2016

Zestaw III
1. Liczba 6 jest piątym wyrazem ciągu:
n2 −7 n2 +9 n2 +4n 2n2 −8
A. an = n+1 , B. an = n+1 , C. an = n+2 , D. an = n+2 .
2. Dany jest ciąg (an ) o wzorze ogólnym an = 7n − n2 . Największy wyraz

tego ciągu jest równy:
A. 16, B. 12, C. 10, D. 6.
3. Ciągiem malejącym jest ciąg:
2n−1
A. an = n2 − 9n, C. an = 3n−2
,
3n+4
B. an = −n2 + 3n, D. an = 2n+3
.
√
4. Dany jest ciąg (an ) o wzorze ogólnym
√ an = 2n−n. Suma n początkowych
wyrazów tego ciągu jest równa 66 2 − 66 dla n równego:
A. 13, B. 11, C. 9, D. 6.
5. Ciąg (an ) jest ciągiem kolejnych liczb naturalnych, których reszta z dzie-
lenia przez 3 jest równa 1. Suma wyrazów ciągu (an ) większych od 10
i mniejszych od 100 jest równa:
A. 1595, B. 1485, C. 1375, D. 1265.
6. Ciąg (an ) jest niemonotonicznym ciągiem geometrycznym takim, że a22 = 9
oraz a4 = 27. Suma piątego i szóstego wyrazu tego ciągu jest równa:
A. 162, B. 243, C. 324, D. 543.
7. Ciąg (an ) jest ciągiem geometrycznym, w którym a2 = 2 i a5 = 0,25.
Suma S5 tego ciągu jest równa:
A. 6,25, B. 6,5, C. 7,75, D. 8,25.
√
8. Liczba 2 jest granicą ciągu:
√ √
2n2 −4 2n− 8n2
A. an = n+1 , C. an = 1−2n2 ,
√ √ √ 2
2n−6 2− 2n
B. an = n2 +3 , D. an = n2 +1 .
bn−6
9. Ciąg an = (1−b)n+3 ma granicę niewłaściwą ∞ dla b równego:
A. −2, B. 0, C. 1, D. 2.
√
10. Suma szeregu geometrycznego
√ o pierwszym wyrazie równym 1 − 3 i ilo-
razie równym 2 − 3 wynosi:
√ √ √
A. 33 , B. −1, C. 3, D. 3 + 1.
258 4. Ciągi
M2p str. 258 – 31 maja 2016

5 Rachunek różniczkowy
Rachunek różniczkowy (zwany też rachunkiem pochodnych) oraz związany
z nim rachunek całkowy stały się podstawą rozwoju fizyki klasycznej. Dzięki
nim możliwe było między innymi opisanie ruchu ciał za pomocą równań wią-
żących ze sobą takie wielkości jak czas, droga, prędkość i przyspieszenie.
Jeśli chcemy obliczyć średnie przyspieszenie v[km/h]
240
samochodu od chwili t0 do chwili t, korzy-
200
stamy ze wzoru: 160
v(t)−v(t0)
t−t0 120
80
(dzielimy przyrost prędkości przez czas, w któ- 40
rym on nastąpił).
O 1 2 3 4 5 6 7 8 t[s]
Jeśli chcemy obliczyć przyspieszenie w chwi-
Na wykresie przedstawiono, jak
li t0 , korzystamy z tego, że jest ono pochodną zmieniała się prędkość v samo-
funkcji prędkości od czasu (patrz str. 297). chodu w czasie t.
M2p str. 259 – 31 maja 2016

*5.1. Granica funkcji w punkcie
Intuicyjne pojęcie granicy Y
y = f (x)
Granica funkcji jest jednym z podstawowych pojęć ma- f (x)
tematyki. Przez stwierdzenie, że „liczba g jest granicą g
funkcji f w punkcie x0 ” rozumiemy, że wartość funk-

cji f „zbliża się” do g, gdy x „zbliża się” do x0 . O x0 x X
Piszemy wówczas:
lim f (x) = g lub f (x) → g przy x → x0
x→x0
Przykład 1
Odczytaj z rysunku, ile jest równa granica funkcji w danym punkcie.
√
a) lim (2x − 1) b) lim (x2 − 3) c) lim x + 3
x→2 x→1 x→−2
Y Y Y
3
√ +3
1 x
1 f (x) =
1
O X
1
O 1 2 X
−2
f (x) = 2x − 1 f (x) = x2 − 3 −2 O 1 X
Gdy x „zbliża się” do 2, Gdy x „zbliża się” do 1, Gdy x „zbliża się” do −2, f (x)
f (x) „zbliża się” do 3: f (x) „zbliża się” do −2: „zbliża się” do 1:
√
lim (2x − 1) = 3 lim (x2 − 3) = −2 lim x+3 = 1
x→ 2 x→ 1 x→−2
Przykład 2
Poniżej przedstawiono wykresy funkcji: f , g i h. W punkcie x0 = 1 funkcje te
mają tę samą granicę: lim f (x) = lim g(x) = lim h(x) = 3.
x→1 x→1 x→1
Y Y Y
3 3 3
f g h
1 1 1
O 1 X O 1 X O 1 X

4 − x2 dla x = 1
f (x) = 4 − x2 , Df = R g(x) = 4 − x2 , Dg = R \ {1} h(x) =
1 dla x = 1
Jeśli punkt x0 należy do dziedziny funkcji, to wartość funkcji w punkcie x0
nie ma wpływu ani na istnienie granicy funkcji w tym punkcie, ani na wartość
tej granicy.
260 5. Rachunek różniczkowy
M2p str. 260 – 31 maja 2016

Przykład 3 Y

x + 1 dla x < 0 f
Funkcja f (x) =
x + 2 dla x 0
(wykres obok) nie ma granicy w punkcie x = 0. 1
Gdy x „zbliża się” do 0 z prawej strony, wartość
O 1 X
funkcji „zbliża się” do 2, natomiast gdy x „zbliża
się” do 0 z lewej strony, wartość funkcji „zbliża
się” do 1.
DEFINICJA
Liczba g jest granicą funkcji f w punkcie x0 ( lim f (x) = g), jeśli dla
x→x0
każdego ciągu (xn ) zbieżnego do x0 , o wyrazach należących do dziedziny
funkcji f i różnych od x0 , ciąg (f (xn )) jest zbieżny do g.
Uwaga. Kiedy mówimy o granicy funkcji f w punkcie x0 , zakładamy, że funkcja f jest

określona w pewnym sąsiedztwie punktu x0 , czyli zbiorze (x0 − r; x0 ) ∪ (x0 ; x0 + r),
gdzie r > 0. Funkcja nie musi być określona w punkcie x0 .
Przykład 4
Dana jest funkcja f (x) = x2 + 5. Uzasadnij, że lim f (x) = 9.
x→2
Niech (xn ) będzie dowolnym ciągiem o wyrazach różnych od 2 i takim, że
lim xn = 2. Wówczas:
n→∞
lim f (xn ) = lim (x2n + 5) = lim (xn · xn + 5) = 2 · 2 + 5 = 9
n→∞ n→∞ n→∞
Zatem zgodnie z definicją lim f (x) = 9.
x→2
Ćwiczenie 1
Uzasadnij, że:
a) funkcja f (x) = 6 − 2x2 ma w punkcie x0 = −1 granicę równą 4,
3
b) funkcja f (x) = x+7 ma w punkcie x0 = 5 granicę równą 14 .
Y
Przykład 5
2 dla x < 0
Wykaż, że funkcja f (x) = f
1 dla x 0 1
nie ma granicy w punkcie x0 = 0. O 1 X
Rozpatrzmy ciągi an = − n1 oraz bn = 1
n
zbieżne do zera. Wtedy:
lim f (an ) = 2, lim f (bn ) = 1
n→∞ n→∞
Funkcja f nie ma granicy w punkcie x0 = 0, gdyż lim f (an ) = lim f (bn ).
n→∞ n→∞
5.1. Granica funkcji w punkcie 261
M2p str. 261 – 31 maja 2016

ZADANIA
1. Naszkicuj wykres funkcji sgn (signum) określonej poniżej. Wykaż, że funk-

cja ta nie ma granicy w punkcie x0 = 0.
⎧ Y
⎨ −1 dla x < 0
sgn(x) = 0 dla x = 0 f
⎩
1 dla x > 0
2. Na rysunku obok przedstawiono wykres funkcji:

1
x2 + 2 dla x < 0
f (x) =
1 − x2 dla x 0 O 1 X
Wykaż, że funkcja f nie ma granicy w punk-
cie x0 = 0.
2 dla x ∈ {1, 12 , 13 , 14 , · · ·}
3. Wykaż, że funkcja f (x) = nie ma granicy
1 dla x ∈ R \ {1, 12 , 13 , 14 , · · ·}
w punkcie x0 = 0.
4. Na podstawie wykresu funkcji f określ, dla jakich x0 nie istnieje granica

lim f (x). Odpowiedź uzasadnij.
x→x0
a) b) c)
Y Y Y
f f
1 1 1
f
O 1 X O 1 X O 1 X
5. Rozpatrzmy funkcję f (x) = sin x1 , gdzie x = 0. Wartości funkcji oscylują

między −1 a 1, gdy x „zbliża się” do 0. Na rysunkach poniżej przedsta-
wiono fragmenty wykresu funkcji f w przedziale −0,06; 0,06 i w prze-
dziale 0,00015; 0,0006 odpowiednio przeskalowane.
Y
1
O 0,05 X 0,00015 0,0006
−1
Uzasadnij, że funkcja f nie ma granicy w punkcie x0 = 0.
M2p str. 262 – 31 maja 2016

*5.2. Obliczanie granic Y
f (x) = c
Korzystając z definicji granicy funkcji w punkcie, mo-
żemy wykazać, że dla funkcji stałej f (x) = c dla dowol- x0
O X
nego x0 zachodzi lim f (x) = c.
x→x0
Y
Dla funkcji f (x) = x dla dowolnego x0 mamy:
x0
lim f (x) = x0
x→x0
O x0 X
Przy obliczaniu granic często korzystamy z poniższego
x
=
x)
twierdzenia – jest ono wnioskiem z analogicznego twier-
f(
dzenia dotyczącego granic ciągów (s. 241).
TWIERDZENIE
Jeżeli lim f (x) = a, lim g(x) = b, gdzie a, b ∈ R, to:

x→x0 x→x0
1. lim (f (x) + g(x)) = lim f (x) + lim g(x) = a + b granica sumy jest
x→x0 x→x0 x→x0 równa sumie granic
2. lim (cf (x)) = c · lim f (x) = c · a, gdzie c ∈ R stałą można wyłączyć

x→x0 x→x0 przed granicę
3. lim (f (x) · g(x)) = lim f (x) · lim g(x) = a · b granica iloczynu jest
x→x0 x→x0 x→x0 równa iloczynowi granic
lim f (x)
f (x) x→x0 a granica ilorazu jest
4. lim = = , jeśli b = 0
x→x0 g(x) lim g(x) b równa ilorazowi granic
x→x0
Przykład 1
lim (2x2 + 5) = lim 2x2 + lim 5 = 2 · lim x2 + 5 = 2 · lim x · lim x + 5 =
x→3 x→3 x→3 x→3 x→3 x→3
= 2 · 3 · 3 + 5 = 23
Jeżeli funkcja f jest
Zauważ, że dla funkcji f (x) = 2x2 + 5 mamy wielomianem, to:
f (3) = 2 · 32 + 5 = 23, czyli lim (2x2 + 5) = f (3). lim f (x) = f (x0 )
x→3 x→x0
Ćwiczenie 1
Oblicz granicę.
a) lim (3x2 − x + 2) b) lim (x3 − 3x2 + 3x − 1) c) lim (x2 + 1)10
x→−2 x→3 x→1
5.2. Obliczanie granic 263
M2p str. 263 – 31 maja 2016

Przykład 2
5x+1
Oblicz lim .
x→1 x2 +2
5x+1 lim (5x + 1) 6
x→1
lim = 2 = =2
x→1 x2 +2 lim (x + 2) 3
x→1
5x+1
Zauważ, że dla funkcji f (x) = x2 +2 mamy f (1) = 2, czyli lim f (x) = f (1).
x→1
Podobna własność zachodzi dla dowolnej funkcji wymiernej.

TWIERDZENIE
w(x)
Jeżeli f (x) = jest funkcją wymierną, gdzie w, v są wielomianami,
v(x)
oraz v(x0 ) = 0, to:
w(x) w(x0 )
lim =
x→x0 v(x) v(x0 )
Twierdzenie to jest wnioskiem z analogicznego twierdzenia dla granic ciągów (s. 241).
Ćwiczenie 2
Oblicz granicę.
x3 −3 x3 −x 4x4 −4x2 +1
x→2 x−3 x→−3 2x2 −10 x→−2 2x2 −1
Przykład 3
x2 −4x+3
Oblicz lim .
x→3 x2 −3x
Dla x = 3 licznik i mianownik przyjmują wartość 0 – mamy tu do czynienia
z symbolem nieoznaczonym 00 , nie możemy więc skorzystać z powyższego
twierdzenia. Licznik i mianownik rozkładamy na czynniki i skracamy:
x2 −4x+3 [ 00 ] (x−1)(x−3) x−1 2
lim 2
= lim = lim =
x→3 x −3x x→3 x(x−3) x→3 x 3
Przykład 4
x3 −8 [ 00 ] (x−2)(x2 +2x+4) x2 +2x+4 12
lim 2
= lim = lim = =3
x→2 x −4 x→2 (x−2)(x+2) x→2 x+2 4
Ćwiczenie 3
Oblicz granicę.
4x−x3 x3 −2x2 +x x2 −x−12
x→−2 x+2 x→1 x2 −1 x→4 x2 −16
M2p str. 264 – 31 maja 2016

Kolejne twierdzenie dotyczy granicy funkcji, w której wzorze występuje pier-
wiastek.
√ √
Jeśli x0 > 0, to lim x = x0 .
x→x0 Y √
√ √ x
Ogólnie: lim n x = n x0 √ f (x) =
x→x0 x0
dla x0 > 0, jeżeli n jest liczbą parzystą;
dla x0 ∈ R, jeżeli n jest liczbą nieparzystą. O x0 X
Ćwiczenie 4
Oblicz granicę.
√ √ x−1 √
a) lim ( x − 3 x) b) lim √ c) lim ( 3 x + 100x)
x→64 x→9 x−1 x→0,001
Jeśli funkcja f przyjmuje wartości nieujemne i istnieje lim f (x), to:

x→x0

lim f (x) = lim f (x)
x→x0 x→x0
Przykład 5
Oblicz lim x2 + 5.
x→−2
2
√
lim (x + 5) = 9, zatem lim x2 + 5 = 9 = 3
x→−2 x→−2
Ćwiczenie 5
Oblicz granicę.
√ √ √
1 + 2x2 x2 + 2x + 4 x4 + 9
a) lim √ b) lim c) lim √
x→−6 |x| + 3 x→0 x−4 x→2 3x − 2
Przykład 6 √
2x−2
Oblicz lim .
x→2 x−2
√
Zwróć uwagę na to, że lim ( 2x − 2) = 0 oraz lim (x − 2) = 0. Aby obliczyć
x→2 x→2
tę granicę, postępujemy następująco:
√ √ √
2x−2 [ 00 ] 2x−2 2x+2 2x−4
lim = lim ·√ = lim √ =
x→2 x−2 x→2 x−2 2x+2 x→2 (x−2)( 2x+2)
2 2 1
= lim √ = √ =
x→2 2x+2 4+2 2
5.2. Obliczanie granic 265
M2p str. 265 – 31 maja 2016

Przykład 7
√ √
x [ 00 ] x x+1+1 x( x+1+1)
lim √ = lim √ ·√ = lim =
x→0 x+1−1 x→0 x+1−1 x+1+1 x→0 x+1−1
√
x( x+1+1) √
= lim = lim ( x + 1 + 1) = 2
x→0 x x→0
Ćwiczenie 6
Oblicz granicę.
√ √ √
x−1 x2 +5−3 2+x− 2−x
a) lim √ b) lim c) lim
x→1 x−1 x→−2 x+2 x→0 x
ZADANIA
1. Oblicz granicę.
x3 +x2 +3 x4 −3x+8 (x+2)5
x→2 x2 −1 x→−1 4x−x3 x→−3 7−x2
2. Oblicz granicę.
x3 −9x x+6 x2 +9x+14
a) lim d) lim g) lim
x→3 3−x x→−6 x2 +5x−6 x→−2 x2 +3x+2
x2 −16 2
12x −8x+1 x3 −x2 −12x
b) lim 2 e) lim1 h) lim
x→4 x −4x x→ 2 4x2 −1 x→−3 2x+6
2
2x +3x−2 x2 −6x+5 x2 +7x−8
c) lim f) lim i) lim
x→−2 x+2 x→5 x2 −25 x→1 x3 −1
3. Naszkicuj wykres funkcji f . Oblicz lim f (x).

x→2
4−2x x2 −4 3x−6
a) f (x) = b) f (x) = c) f (x) =
x−2 x−2 2x−x2
4. Oblicz granicę.
√ √
x−5 1− 3−x x3 −1
a) lim c) lim e) lim √
x→25 x−25 x→2 2−x x→1 x2 +3−2
√ √
x−2 x+4−1 x2 −x−6
b) lim d) lim f) lim √
x→4 x−4 x→−3 2x+6 x→−2 1− x2 −3
Dla dowolnego x0 ∈ R: lim sin x = sin x0 oraz lim cos x = cos x0 .

x→x0 x→x0
5. Oblicz granicę, korzystając z podanego wyżej twierdzenia.

sin x
a) lim (sin x − cos x) b) limπ +6 c) limπ tg2 x − ctg2 x
x→π x→ 4 cos x x→ 6
M2p str. 266 – 31 maja 2016

*5.3. Granice jednostronne Y
Niech f będzie funkcją określoną w przedziale g

f
(x0 ; b). Będziemy rozważać, do jakiej liczby „zbli-
ża się” wartość funkcji, gdy x „zbliża się” do x0
i x ∈ (x0 ; b). W tym przypadku mówimy, że x x0 O X
dąży do x0 z prawej strony, i piszemy x → x+ 0 Funkcja y = f (x) ma w x0 gra-
(punkt x0 może, ale nie musi, należeć do dzie- nicę prawostronną równą g, co
dziny funkcji). zapisujemy lim f (x) = g.
+
x→x0
DEFINICJA
Niech f będzie funkcją określoną w przedziale (x0 ; b). Liczba g jest granicą
prawostronną funkcji f w punkcie x0 ( lim+ f (x) = g), jeśli dla każdego
x→x0
ciągu (xn ) zbieżnego do x0 , gdzie xn ∈ (x0 ; b), ciąg (f (xn )) jest zbieżny
do g.
Ćwiczenie 1 Y
Sformułuj definicję granicy lewostronnej funk- 2
cji f w punkcie x0 : lim− f (x). f
x→x0
O 1 X
Granica prawostronna funkcji oraz granica lewo-
Funkcja y = f (x) ma w x0 = 1
stronna funkcji nazywane są granicami jedno- granicę lewostronną równą 2,
stronnymi funkcji f w punkcie x0 . co zapisujemy lim f (x) = 2.
x→1−
Przykład 1 Y
Na rysunku obok przedstawiono
√ wykres funkcji f
2
danej wzorem f (x) = 9 − x , gdzie x ∈ −3; 3.
1
Granice funkcji na krańcach dziedziny:
lim + f (x) = 0, lim− f (x) = 0 −3 O 3 X
x→−3 x→3
Przy obliczaniu granic jednostronnych stosuje się analogiczne metody i twier-

dzenia, jak w wypadku obliczania granic.
Y
√x+1
=
Przykład 2
√ √ f (x)
a) lim+ ( x + 1) = lim+ x + lim+ 1 = 0 + 1 = 1
x→0 x→0 x→0
1
6 6
b) lim− √ √ = =3
x→2 x+2− 2−x 2 O 1 X
5.3. Granice jednostronne 267
M2p str. 267 – 31 maja 2016

Ćwiczenie 2
Oblicz granicę jednostronną.
1 x2 −x x−2
a) lim+ √ b) lim+ √ c) lim− √
x→4 x2 −16 + 2 x→0 x x→2 4−x2
Przykład 3 Y
Na rysunku obok przedstawiono wykres funkcji: f
3
1
2x dla x ∈ (−∞; 2)
f (x) = 1
x + 1 dla x ∈ (2; ∞)
O 2 X
W punkcie x0 = 2 można obliczyć obie granice
jednostronne funkcji f :

lim− f (x) = lim− 12 x = 1 oraz lim+ f (x) = lim+ (x + 1) = 3
x→2 x→2 x→2 x→2
Zauważ jednak, że lim− f (x) = lim+ f (x). Funkcja f ma obie granice jedno-
x→2 x→2
stronne, ale nie ma granicy w punkcie x0 = 2.
TWIERDZENIE
Granica lim f (x) istnieje wtedy i tylko wtedy, gdy istnieją granice jedno-
x→x0
stronne lim− f (x) i lim+ f (x) oraz zachodzi równość:
x→x0 x→x0
lim f (x) = lim+ f (x)
x→x−
0 x→x0
Zatem lim f (x) = a wtedy i tylko wtedy, gdy lim− f (x) = lim+ f (x) = a.
x→x0 x→x0 x→x0
ZADANIA
1. Oblicz granicę jednostronną.
√ x−4 x+3
a) lim+ x−4+2 c) lim+ √ e) lim √
x→4 x→0 x−2 x→−3− x2 −9
√ √
1 x−5 x+x
b) lim− √ d) lim+ f) lim+ √
x→3 3−x+1 x→0 x−25 x→0 x−x
2. Naszkicuj wykres funkcji f . Oblicz lim − f (x) oraz lim + f (x). Czy istnieje
x→−1 x→−1
lim f (x)?
x→−1
−x + 2 dla x −1 2x + 1 dla x < −1
a) f (x) = c) f (x) =
3 dla x > −1 x3 − 1 dla x > −1

x − 1 dla x < −1 x3 + 4 dla x < −1
b) f (x) = d) f (x) =
x2 − 1 dla x −1 4 − x2 dla x > −1
M2p str. 268 – 31 maja 2016

*5.4. Granice niewłaściwe
Y
Rozpatrzmy funkcję f (x) = x12 , x = 0 (wykres obok).
Zauważmy, że dla dowolnego ciągu argumentów (xn )
takiego, że lim xn = 0, mamy lim f (xn ) = ∞.
n→∞ n→∞
f
DEFINICJA
Niech f będzie funkcją określoną w sąsiedztwie
punktu x0 . Funkcja f ma w punkcie x0 granicę
niewłaściwą ∞ ( lim f (x) = ∞), jeśli dla każdego
x→x0
ciągu (xn ) zbieżnego do x0 , o wyrazach należących
do dziedziny funkcji f i różnych od x0 , ciąg (f (xn )) 1
jest rozbieżny do ∞.
O 1 X
Ćwiczenie 1
Sformułuj definicję granicy niewłaściwej równej −∞ dla funkcji f w punk-
cie x0 .
Przykład 1 Y
−1 1
Funkcja f (x) = (x−2) 2 , x ∈ R\{2}, ma w punkcie x0 = 2
granicę niewłaściwą równą −∞, co zapisujemy: O 1 X

f
−1
lim = −∞
x→2 (x−2)2
Ćwiczenie 2
Naszkicuj wykres funkcji f . Dla jakiego x0 ∈ R ma ona
granicę niewłaściwą równą −∞?
−1 −4
a) f (x) = b) f (x) =
|x−1| |x+2|
Y
Przykład 2
1 f
Dla funkcji f (x) = x−1 , x ∈ R \ {1},
nie istnieje granica lim f (x). Istnieją na- 1
x→1
tomiast granice niewłaściwe jednostronne O 1 X
w punkcie x0 = 1:
1 1
lim = −∞, lim =∞
x→1− x−1 x→1+ x−1
5.4. Granice niewłaściwe 269
M2p str. 269 – 31 maja 2016

DEFINICJA
Niech f będzie funkcją określoną w przedziale (x0 ; b). Funkcja f ma w punk-

cie x0 granicę niewłaściwą prawostronną ∞ ( lim+ f (x) = ∞), jeśli dla
x→x0
każdego ciągu (xn ) zbieżnego do x0 , gdzie xn ∈ (x0 ; b), ciąg (f (xn )) jest
rozbieżny do ∞.
Uwaga. Analogicznie definiujemy granice:

lim f (x) = −∞, lim f (x) = ∞, lim f (x) = −∞
x→x+
0
x→x−
0 x→x−
0
Będziemy stosować następujące oznaczenia:

lim f (x) = 0+ oznacza, że lim f (x) = 0 oraz f (x) > 0 w pewnym sąsiedz-
x→x0 x→x0
twie punktu x0 .
lim f (x) = 0− oznacza, że lim f (x) = 0 oraz f (x) < 0 w pewnym sąsiedz-
x→x0 x→x0
twie punktu x0 .
TWIERDZENIE
g(x)
Jeśli lim f (x) = 0+ oraz lim g(x) = a > 0, to lim = ∞.
x→x0 x→x0 x→x0 f (x)
g(x)
Jeśli lim f (x) = 0+ oraz lim g(x) = a < 0, to lim = −∞.
g(x)
Jeśli lim f (x) = 0− oraz lim g(x) = a > 0, to lim = −∞.
g(x)
Jeśli lim f (x) = 0− oraz lim g(x) = a < 0, to lim = ∞.
Uwaga. Analogiczne własności zachodzą dla granic jednostronnych.
Przykład 3
x−6 [ 0−4+ ] aby ustalić znak mianownika,
a) lim+ = −∞ można naszkicować wykres
x→2 x2 −4 +++ +++
funkcji y = x2 − 4 −2- - - - - - 2 X
x−6 [ 0−4− ]
b) lim− 2 = ∞
x→2 x −4
Ćwiczenie 3
Oblicz granicę.
x+2 x−4 x+1
a) lim+ b) lim− c) lim +
x→1 x−1 x→3 3−x x→−2 x2 −4
M2p str. 270 – 31 maja 2016

Asymptoty pionowe wykresu funkcji
Y Y Y Y
f f f f
x0 x0 x0
O x0 X O X O X O X
Jeśli lim f (x) = ∞ lub lim f (x) = −∞, Jeśli lim f (x) = ∞ lub lim f (x) = −∞,
x→x+
0 x→x+
0 x→x−
0 x→x−
0
to prostą x = x0 nazywamy asymptotą to prostą x = x0 nazywamy asymptotą
pionową prawostronną wykresu funkcji f . pionową lewostronną wykresu funkcji f .
Jeśli obie granice jednostronne funkcji f w punkcie x0 są niewłaściwe, to prostą

x = x0 nazywamy asymptotą pionową obustronną (lub krótko – asymptotą
pionową) wykresu funkcji f (patrz wykresy poniżej).
Y Y Y Y
O
O x0 X O x0 X O x0 X x0 X
Przykład 4
2x+1
Wyznacz asymptoty pionowe wykresu funkcji f (x) = x2
, gdzie x ∈ R \ {0}.
2x+1
Obliczamy: lim = ∞. Zatem prosta x = 0 istnienie asymptot pionowych
x→0 x2 w wypadku funkcji wymiernej
jest asymptotą pionową wykresu funkcji. badamy w miejscach zerowych
mianownika
Ćwiczenie 4
Określ dziedzinę funkcji f i wyznacz jej asymptoty pionowe.
x+2 1−x2 x+1
a) f (x) = b) f (x) = c) f (x) =
x−4 x+2 x2 −9
Ćwiczenie 5
Uzasadnij, że funkcja f nie ma asymptoty pionowej w punkcie x0 . Naszkicuj
wykres funkcji f .
1−4x2 1 x3 −6x2 +12x−8
a) f (x) = , x0 = b) f (x) = , x0 = 2
2x−1 2 x−2
5.4. Granice niewłaściwe 271
M2p str. 271 – 31 maja 2016

TWIERDZENIE
Jeśli lim f (x) = ∞ i lim g(x) = ∞, to lim (f (x) + g(x)) = ∞.

Jeśli lim f (x) = −∞ i lim g(x) = −∞, to lim (f (x) + g(x)) = −∞.
Jeśli lim f (x) = ∞ i lim g(x) = a, to lim (f (x) + g(x)) = ∞.
Jeśli lim f (x) = −∞ i lim g(x) = a, to lim (f (x) + g(x)) = −∞.
Uwaga. W przypadku, gdy lim f (x) = ∞ i lim g(x) = −∞, wyznaczenie granicy
x→x0 x→x0
lim (f (x) + g(x)) wymaga szczegółowych badań (mamy wówczas do czynienia z sym-
x→x0
bolem nieoznaczonym [∞ − ∞]).
+++ – – – – – – +++
Przykład 5 −1 1 X

1 1
Oblicz lim+ − 2 . szkic wykresu funkcji y = x2 − 1
x→1 x−1 x −1

1 1 [∞−∞] (x+1)−1 x [ 01+ ]
lim+ − 2 = lim+ = lim = ∞
x→1 x−1 x −1 x→1 x2 −1 x→1+ x2 −1
Ćwiczenie 6
Oblicz granicę.

1 1 1 1
a) lim+ − b) lim+ − 2
x→2 (x−2)2 x−4 x→2 (x−2) 2 x −4
ZADANIA
1. Oblicz granicę.

1−x 4x+1 1 1
a) lim+ d) lim + g) lim+ − 2
x→5 5−x x→−1 x2 −x−2 x→0 x x

x2 −3 x+1 1 1
b) lim− e) lim h) lim− +
x→2 x−2 x→−3+ x2 +4x+3 x→2 (x−2)2 x−2
2

x+3 x +x−7 1 2
c) lim f) lim− i) lim −
x→−1+ x2 −1 x→2 2x−x2 x→−1+
2
x −1 x+1
2. Wyznacz asymptoty pionowe wykresu funkcji f .

x2 −5 x−3 x2 −3x+2
a) f (x) = c) f (x) = e) f (x) =
x+2 x2 −9 x2 −1
x−3 6x+2 x2 −4
b) f (x) = d) f (x) = f) f (x) =
x2 −4 1−9x2 x2 −6x+8
M2p str. 272 – 31 maja 2016

Krzywe płaskie i asymptoty Y
Niektóre krzywe płaskie niebędące wykresami

funkcji mają asymptoty pionowe.
A
Taką krzywą jest na przykład cisoida Dioklesa
dana równaniem: P
2 x3
y = , gdzie a > 0.
a−x
Jej asymptotą pionową jest prosta x = a. 1 B
Aby wyznaczyć punkt P należący do cisoidy
Dioklesa dla a = 2 postępujemy następująco: O 1 X
• Rysujemy odcinek łączący punkt O(0, 0) z do-
wolnym punktem A leżącym na prostej x = 2.
• Odcinek OA przecina okrąg o środku w punk-
cie (1, 0) i promieniu 1 w punkcie B.
• Na odcinku OA wyznaczamy punkt P taki, że
|OP | = |AB|.
Inną krzywą płaską mającą asymptotę pionową

1 P jest strofoida. Jest ona dana równaniem:
B a+x 2
P
y2 = x , gdzie a > 0.
a−x
A
Jej asymptotą pionową jest prosta x = a. Na
O 1 X
rysunku obok przedstawiono strofoidę dla a = 1.
Strofoida ta jest zbiorem wszystkich punktów P
leżących na półprostych wychodzących z punktu
A(−1, 0), przecinających oś OY w punkcie
B(0, b) takich, że |BP | = |BO| = |b| (zwróć
uwagę na to, że dla każdej półprostej AB są dwa
takie punkty P i P .)
1. Wyszukaj w dostępnych źródłach informacje o następujących krzywych

płaskich: konchoida Nikomedesa, ofiuryda (ogon węża), panstrofoida. Ko-
rzystając z odpowiedniego programu komputerowego lub kalkulatora gra-
ficznego, naszkicuj te krzywe i ich asymptoty.
Krzywe płaskie i asymptoty 273
M2p str. 273 – 31 maja 2016

*5.5. Granica funkcji w nieskończoności
Przykład 1
Y
funkcji f (x) = x22x
+1 . Rozpatrzmy ciąg ar- 1 f
gumentów (xn ) taki, że xn → ∞. Wów-
O 1 X
czas ciąg odpowiadających im wartości
funkcji (f (xn )) ma granicę równą zero.
DEFINICJA
Niech f będzie funkcją określoną w przedziale (a; ∞). Liczba g jest granicą
funkcji f w ∞ ( lim f (x) = g), jeśli dla każdego ciągu (xn ) rozbieżnego do
x→∞
∞, o wyrazach należących do dziedziny funkcji f , ciąg (f (xn )) jest zbieżny
do g.
Ćwiczenie 1
Y
Sformułuj definicję lim f (x) = g.
x→−∞ f
y=2
Jeśli lim f (x) = k, to prostą y = k nazy-
x→∞ 1
wamy asymptotą poziomą wykresu funk-
O 1 X
cji w ∞. y = −1
Jeśli lim f (x) = l, to prostą y = l nazy-
x→−∞ Wykres funkcji f ma w ∞ asymptotę
wamy asymptotą poziomą wykresu funk- poziomą y = 2, a w −∞ – asymptotę
cji w −∞. poziomą y = −1.
Przykład 2
3−x2
Wyznacz asymptoty poziome wykresu funkcji f (x) = .
2x2 +4
3−x2 x2 ( x32 −1) 3
x2
−1 1
lim = lim = lim 4 = − Dla każdego n ∈ N+ :
x→∞ 2x2 +4 x→∞ x2 (2+ 42 ) x→∞ 2+ 2 2
x x
1
3−x2 x2 ( x32 −1) 1 lim =0
x→±∞ xn
lim = lim 4 =−
2
x→−∞ 2x +4 x→−∞ x (2+ 2 )
2 2
x
Wykres funkcji f ma w ∞ oraz w −∞ asymptotę poziomą y = − 12 .
Ćwiczenie 2
Wyznacz asymptoty poziome wykresu funkcji f .
6−4x 3x2 −1 2|x|+1
a) f (x) = b) f (x) = c) f (x) =
1+2x x2 +2 x
M2p str. 274 – 31 maja 2016

DEFINICJA
Niech f będzie funkcją określoną w przedziale (a; ∞). Funkcja f ma w ∞

granicę niewłaściwą ∞ ( lim f (x) = ∞), jeśli dla każdego ciągu (xn ) roz-
x→∞
bieżnego do ∞, o wyrazach należących do dziedziny funkcji f , ciąg (f (xn ))
jest rozbieżny do ∞.
Przykład 3 Y
√
Funkcja f (x) = x (wykres obok) ma w ∞ granicę f (x) =
√
x
równą ∞.
1
Ćwiczenie 3
O 1 X
Sformułuj definicję:
a) lim f (x) = −∞, b) lim f (x) = ∞, c) lim f (x) = −∞.
x→∞ x→−∞ x→−∞
Ćwiczenie 4
Na podstawie wykresu funkcji f określ granice: lim f (x) oraz lim f (x).
x→∞ x→−∞
2 3
a) f (x) = x b) f (x) = x c) f (x) = x
TWIERDZENIE
Dla ustalonego n ∈ N+ :
n ∞ dla n parzystych
lim x =
lim xn = ∞ x→−∞ −∞ dla n nieparzystych
x→∞
√ √
lim n x = ∞ lim n x = −∞ dla n nieparzystych
x→∞ x→−∞
Ćwiczenie 5
Oblicz granicę.
x10 (−x3 )2 x
a) lim b) lim c) lim √
x→−∞ x5 x→−∞ x4 x→∞ x
TWIERDZENIE
Jeśli lim f (x) = ∞ i lim g(x) = a > 0, to lim (f (x) · g(x)) = ∞.

x→∞ x→∞ x→∞
Jeśli lim f (x) = ∞ i lim g(x) = a < 0, to lim (f (x) · g(x)) = −∞.
x→∞ x→∞ x→∞
Jeśli lim f (x) = −∞ i lim g(x) = a > 0, to lim (f (x) · g(x)) = −∞.
x→∞ x→∞ x→∞
Jeśli lim f (x) = −∞ i lim g(x) = a < 0, to lim (f (x) · g(x)) = ∞.
x→∞ x→∞ x→∞
5.5. Granica funkcji w nieskończoności 275
M2p str. 275 – 31 maja 2016

Przykład 4
6 1 lim x3 = ∞ oraz
lim (2x3 − 6x2 − 1) = lim x3 2 − − 3 = ∞ x→∞

x→∞ x→∞ x x lim 2 − x6 − x13 = 2
x→∞
Ćwiczenie 6
Oblicz granicę.

x4
a) lim (100 + x − x3 ) b) lim (x3 + x)3 c) lim + 2x3 + x2
x→∞ x→−∞ x→−∞ 10
Przykład 5
x3 +2x+1 1 + x22 + x13 1 aby obliczyć te granice, dzielimy
a) lim 3 2
= lim 4 1 = licznik i mianownik przez naj-
x→∞ 6x −4x +x x→∞ 6 − + x2 6
x wyższą potęgę x z mianownika
2x3 −1 2x − x12
b) lim = lim =∞
x→∞ 2x2 −x x→∞ 2 − 1
x
3
3x2 −1 x
− x13 0
c) lim = lim = =0
x→−∞ x3 +x+2 x→−∞ 1 + 12 + 2
1
x x3
Ćwiczenie 7
Oblicz granicę.
−3x2 +2x 6x+4 4x−10
a) lim c) lim e) lim √
x→∞ 1−x2 x→∞x4 +x+1 x→∞ x+ x
4x2 +7 x4 −1 √ √
b) lim d) lim f) lim x+1− x
x→−∞ x+2 x→−∞ (x2 −1)2 x→∞
ZADANIA
1. Oblicz granicę.
a) lim (2x5 −x3 +3) b) lim (2x3 − x + x1 ) c) lim (x2 − 1)4
x→−∞ x→∞ x→∞
2. Oblicz granicę.
4x 2x3 −1 x3 +2x+3
a) lim e) lim i) lim
x→∞ x−2 x→∞ x3 −3x+2 x→∞ x5 −1
1−6x 4x4 −x3 +1 4x3 −x2 +9
b) lim f) lim j) lim
x→−∞ 2x+1 x→−∞ x−2x4 x→∞ 1−2x2
6x2 +x+1 2
x −x+3 −x2 +x−1
c) lim g) lim k) lim
x→∞ x−3x2 x→∞ 1−x3 x→−∞ 2x+1
5x2 −2x+1 2x−x2 2x3 +x−1
d) lim h) lim 3 l) lim
x→−∞ 1−x2 x→−∞ x +3x−7 x→−∞ 3−x2
3. Oblicz granicę.
(x−1)(1−x) x(2x+1)(3x−1) (x+1)2 (4x−1)
x→∞ (1−6x)(x+1) x→−∞ (x+1)(x2 −4) x→∞ (2x−1)2 (3−x)
M2p str. 276 – 31 maja 2016

4. Oblicz granicę.
√ 1 √
a) lim x2 + 9 − x b) lim √ √ c) lim x2 + 1 − x
x→∞ x→∞ x+2− x−2 x→∞
5. Oblicz granicę.
√
√ √
x √ 3
a) lim √
3 b) lim x2 c) lim −x · x2
x→∞ x x→−∞ x→−∞
6. Wyznacz asymptoty poziome wykresu funkcji f .

√
1 1−6x2 x−4
a) f (x) = 2 c) f (x) = e) f (x) = √
x +1 2x2 +x−1 x−1
√
2x2 −1 5x4 −x2 +1 4−x
b) f (x) = 2 d) f (x) = f) f (x) = √
x +x+1 x4 +1 3−x
7. Wyznacz asymptoty poziome i pionowe wykresu funkcji f .
x+3 1 2x2 +x
a) f (x) = d) f (x) = g) f (x) =
x−1 x2 −4 x2 −x−2
2x−1 −3 1−x
b) f (x) = e) f (x) = h) f (x) = 2
4−x 9−x2 x −4x−5
1−6x 5−x x3 −1
c) f (x) = f) f (x) = 2 i) f (x) = 3
2−3x x −25 x +x−2
8. Wyznacz asymptoty poziome i pionowe wykresu funkcji f .

1−4x 9x−1 1−16x2
a) f (x) = b) f (x) = c) f (x) =
1−x x−1 4−x2

√
1+x2 x2 ( x12 + 1) |x| x12 + 1
lim = lim = lim =
x→−∞ x x→−∞ x x→−∞ x

−x x12 + 1 1
= lim = lim − +1 = −1
x→−∞ x x→−∞ x2
Oblicz granicę.
√ √ √
1+4x2 1+4x2 x2 −1
a) lim b) lim c) lim √
3
x→∞ x x→−∞ x x→∞ 8x3 +3
10. Uzasadnij, że funkcja f (x) = sin x nie ma granicy w ∞.
Y
1 f
X
O π
5.5. Granica funkcji w nieskończoności 277
M2p str. 277 – 31 maja 2016

*5.6. Ciągłość funkcji
DEFINICJA
Funkcja f : (a; b) → R jest ciągła w punkcie x0 ∈ (a; b) wtedy i tylko wtedy,

gdy istnieje granica lim f (x) oraz lim f (x) = f (x0 ).
x→x0 x→x0
Analogiczną definicję przyjmujemy dla funkcji określonej na przedziale (−∞; b) lub

(a; ∞).
Przykład 1 Y
1 3 f
Funkcja f (x) = 2x + 1 jest ciągła w punkcie x0 = 4,
gdyż lim ( 12 x + 1) = 3 oraz f (4) = 3. 1
x→4
O 1 4 X
Przykład 2 Y
Wykaż, że funkcja:

x2 + 2 dla x 1 f
f (x) =
4 − x dla x > 1
1
jest ciągła w punkcie x0 = 1.
O 1 X
Obliczamy granice jednostronne w punkcie x0 = 1:
lim f (x) = lim− (x2 + 2) = 3, lim f (x) = lim+ (4 − x) = 3
x→1− x→1 x→1+ x→1
czyli istnieje granica: lim f (x) = 3. Ponadto f (1) = 3, więc lim f (x) = f (1).
x→1 x→1
Funkcja f jest zatem ciągła w punkcie x0 = 1.
Ćwiczenie 1
Wykaż, że funkcja f jest ciągła w punkcie x0 = 2, i naszkicuj jej wykres.
⎧
2 ⎨ 1
6 − x dla x < 2 dla x < 2
a) f (x) = b) f (x) = x−3
x dla x 2 ⎩
(x − 3)3 dla x 2
Przykład 3 Y
Funkcja f , której wykres przedstawiony jest f
na rysunku obok, nie jest ciągła w punkcie x1
(gdyż lim f (x) nie istnieje) oraz w punkcie x2
x→x1
(gdyż lim f (x) = f (x2 )). O x1 x2 X
x→x2
Jeśli funkcja f nie jest ciągła w punkcie x0 ∈ Df , to mówimy, że jest nieciągła

w punkcie x0 .
M2p str. 278 – 31 maja 2016

Ćwiczenie 2
Wykaż, że funkcja f nie jest ciągła w punkcie x0 = 0, i naszkicuj jej wykres.

−x dla x 0 x2 − 1 dla x = 0
a) f (x) = b) f (x) =
x2 + 1 dla x > 0 0 dla x = 0
Przykład 4
Dla jakiej wartości parametru a funkcja f jest ciągła w punkcie x0 = 12 ?
⎧ 2
⎨ 4x −1 dla x = 1
4x−2 2
f (x) =
⎩ a dla x = 12
Obliczamy granicę:
4x2 −1 (2x−1)(2x+1) 2x+1
lim1 f (x) = lim1 = lim1 = lim1 =1
x→ 2 x→ 2 4x−2 x→ 2 2(2x−1) x→ 2 2
1
Funkcja f jest ciągła w punkcie x0 = 2 wtedy i tylko wtedy, gdy f ( 12 ) = 1,
czyli dla a = 1.
Ćwiczenie 3
Dla jakiej wartości parametru a funkcja f jest ciągła w punkcie x0 = 2?
⎧ 2
⎨ x −4x+4 dla x = 2 x3 − x2 − x dla x = 2
a) f (x) = x−2 b) f (x) =
⎩ a dla x = 2 a2 dla x = 2
DEFINICJA
Funkcję f : (a; b) → R nazywamy ciągłą, jeżeli jest ciągła w każdym punkcie

przedziału (a; b).
Jeśli funkcja f jest nieciągła w choćby jednym punkcie dziedziny, to mówimy,

że jest nieciągła.
Jeśli dziedziną funkcji f jest zbiór będący sumą przedziałów otwartych, to
mówimy, że funkcja ta jest ciągła, jeśli jest ciągła w każdym z tych przedzia-
łów.
Y
Przykład 5
1 f
Funkcja f (x) = określona na zbiorze 1
x
(−∞; 0) ∪(0; ∞) jest ciągła, ponieważ jest
O 1 X
ciągła w każdym z przedziałów (−∞; 0)
oraz (0; ∞).
5.6. Ciągłość funkcji 279
M2p str. 279 – 31 maja 2016

DEFINICJA
Funkcję f : a; b → R nazywamy ciągłą w przedziale domkniętym a; b,

jeżeli jest ciągła w przedziale (a; b) oraz:
lim f (x) = f (a) i lim− f (x) = f (b)
x→a+ x→b
Uwaga. Analogicznie definiujemy ciągłość funkcji w przedziałach postaci a; b) i (a; b

oraz a; ∞) i (−∞; b.
Y Y Y
h
f g
1 1 1
O 1 X O 1 X O 1 X
lim f (x) = f (−2) lim h(x) = h(−1)
x→−2+ lim g(x) = g(0) x→−1−
x→0+
lim f (x) = f (2) lim h(x) = h(1)
x→2− x→1+
√ √ √
Funkcja f (x) = 4 − x2 Funkcja g(x) = x okre- Funkcja h(x) = x2 − 1 określona
określona w przedziale ślona w przedziale 0; ∞) na zbiorze (−∞; −1 ∪ 1; ∞) jest
−2; 2 jest ciągła. jest ciągła. ciągła.
Funkcjami ciągłymi
√ są między innymi wielomiany, funkcje wymierne, funkcje dane
wzorem f (x) = n x, gdzie n ∈ N+ , funkcje trygonometryczne (sinus, cosinus, tangens,
cotangens) oraz funkcje otrzymane z powyższych w wyniku operacji arytmetycznych.
TWIERDZENIE
Jeśli funkcje f i g są ciągłe w punkcie x0 , to funkcja:
1. f + g jest ciągła w punkcie x0 ,
2. f − g jest ciągła w punkcie x0 ,
3. f · g jest ciągła w punkcie x0 ,
f
4. g
jest ciągła w punkcie x0 , pod warunkiem, że g(x0 ) = 0.
Przykład 6
Funkcja f : R → R określona wzo- Jeśli funkcja f jest ciągła, to
funkcja y = |f (x)| również jest
rem f (x) = 10x sin x
x2 +1 (wykres poni-
ciągła.
żej) jest ciągła.
Y
f
1
O 1 X
M2p str. 280 – 31 maja 2016

ZADANIA
1. Zbadaj ciągłość funkcji f .
2x dla x 3 x2 −2x−3
dla x = 3
a) f (x) = d) f (x) = x−3
4x + 1 dla x > 3 4 dla x = 3
2
4x−x x2 +x−2
x−4 dla x = 4 1−x dla x = 1
b) f (x) = e) f (x) =
0 dla x = 4 3 dla x = 1
2
2 x −9
x−2x
x dla x = 0 1−x2
dla x ∈ R \ {−1, 1}
c) f (x) = f) f (x) =
0 dla x = 0 1 dla x ∈ {−1, 1}
2. Dla jakiej wartości parametru a funkcja f jest ciągła?

x+a dla x 1 ax + 1 dla x < 2
a) f (x) = c) f (x) =
3x dla x > 1 2x − a2 dla x 2
x2 − ax dla x < 3 ax2 +a2 dla x 1
b) f (x) = d) f (x) = 3
x−6 dla x 3 x
−a dla x > 1
Y f
3. Na rysunku obok przedstawiono wykres funkcji
f : R → R określonej wzorem f (x) = [x], gdzie 1
[x] oznacza największą liczbę całkowitą nie więk- O 1 X
szą od x. Podaj, dla jakich argumentów x ∈ R
funkcja ta nie jest ciągła. Odpowiedź uzasadnij.
4. Dla jakich wartości parametrów a i b funkcja f jest ciągła?

⎧ x3 −x
⎨ x2 −x dla x ∈ R \ {0, 1}
a) f (x) = a3 − 7 dla x = 0
⎩
2 sin b dla x = 1
⎧√ 2
⎪ x +5−3
⎨ x2 −4 dla x ∈ R \ {−2, 2}
b) f (x) = a2 − 1 a dla x = −2
⎪
⎩ 1 6
3
cos b dla x = 2
√
5. Bok kwadratu ABCD ma długość 2 2. Wierzchołki K i L trójkąta rów-
noramiennego AKL (gdzie |AK| = |AL|) należą do boków kwadratu
(rysunek obok). Przedstaw pole P D L C D C
trójkąta AKL jako funkcję jego wy- E L
sokości x (gdzie x = |AE|). Określ
K E
dziedzinę funkcji P . Zbadaj cią-
głość tej funkcji i naszkicuj jej wy-
kres. A B A K B
5.6. Ciągłość funkcji 281
M2p str. 281 – 31 maja 2016

*5.7. Własności funkcji ciągłych
TWIERDZENIE O PRZYJMOWANIU WARTOŚCI POŚREDNICH
Jeśli funkcja f : a; b → R jest ciągła oraz f (a) = f (b), to funkcja ta przyj-
muje w przedziale (a; b) każdą wartość liczbową p znajdującą się między
liczbami f (a) i f (b).
Jeśli funkcja przyjmuje wartości pośrednie, to Y

f (b)
mówimy, że ma własność Darboux (Jean Ga-
ston Darboux, matematyk francuski żyjący
w latach 1842–1917).
f
Powyższe twierdzenie można również sformu-
łować następująco: jeśli funkcja f : a; b → R p
jest ciągła oraz f (a) < f (b), to dla każdej f (a)
liczby p ∈ (f (a); f (b)) istnieje przynajmniej
O a c1 c2 c3 b X
jeden argument c ∈ (a; b) taki, że f (c) = p.
WNIOSEK
Jeśli funkcja f : a; b → R jest ciągła oraz:

f (a) < 0, f (b) > 0 lub f (a) > 0, f (b) < 0
to istnieje przynajmniej jeden argument c ∈ (a; b) taki, że f (c) = 0.
Przykład 1
Rozpatrzmy wielomian w(x) = x3 − 2x2 + 3x − 1. Wielomian w jest funkcją
ciągłą w przedziale 0; 1 oraz w(0) = −1 < 0 i w(1) = 1 > 0, zatem ma on
pierwiastek c ∈ (0; 1).
Przykład 2 Y
Uzasadnij, że równanie
π x = 4 cos x ma rozwią-
zanie w przedziale 0; 2 . f
Rozpatrzmy funkcję f (x) = x − 4 cos
x π(wykres

obok). Jest ona ciągła w przedziale 0; 2 . 1
O 1 X
f (0) = 0 − 4 cos 0 = −4 < 0
f ( π2 ) = π
2 − 4 cos π2 = π
2 >0
Zatem
π funkcja f ma miejsce zerowe w przedziale
0; 2 , co oznacza, że równanie x − 4 cos x = 0
ma rozwiązanie w tym przedziale.
M2p str. 282 – 31 maja 2016

Ćwiczenie 1
Uzasadnij, że równanie ma rozwiązanie w przedziale 1; 2.
√
a) x4 − 3x3 + 3 = 0 b) x + x4 = 4
Poniższe twierdzenie o przyjmowaniu przez funkcję ciągłą wartości najmniej-

szej i największej, zwane też twierdzeniem o osiąganiu kresów, udowodnił
matematyk niemiecki Karl Teodor Wilhelm Weierstrass [czyt. wajersztras]
(1815–1897).
TWIERDZENIE WEIERSTRASSA
Jeśli funkcja f : a; b → R jest ciągła, to w pewnym punkcie tego prze-

działu funkcja ta przyjmuje wartość największą oraz w pewnym punkcie
tego przedziału przyjmuje wartość najmniejszą.
Jeśli funkcja f jest ciągła w przedziale domkniętym a; b, to wartość naj-
mniejszą m oraz wartość największą M przyjmuje albo na końcach przedziału
a; b, albo w którymś z punktów wewnętrznych tego przedziału (patrz przy-
kłady poniżej).
Y Y Y Y
M M M M
f1 f2 f3 f4
m
m m m
O a b X O a b X O a b X O a b X
ZADANIA
1. Uzasadnij, że równanie ma rozwiązanie w przedziale −1; 0.

a) x3 + 2x + 1 = 0 b) x4 − 7x − 4 = 0 c) x6 − 1 = 3x3
2. Uzasadnij, że równanie ma przynajmniej jedno rozwiązanie.

a) x3 − 4x + 1 = 0 b) x3 − x2 + x + 1 = 0 c) x4 + 2x3 = 4
3. Naszkicuj wykres funkcji f . Znajdź największą wartość funkcji w prze-

dziale 2; 4.
a) f (x) = (x − 2)2 b) f (x) = −(x−3)2 +1 c) f (x) = (x − 4)3
4. Ile wynosi największa wartość iloczynu dwóch liczb dodatnich takich, że

ich suma jest równa 4?
5.7. Własności funkcji ciągłych 283
M2p str. 283 – 31 maja 2016

*5.8. Pochodna funkcji
W rozdziale tym zakładamy, że funkcja f jest określona w pewnym przedziale
(a; b). Niech x0 oraz x będą punktami należącymi do przedziału (a; b).
Różnicę h = x − x0 nazywamy przyrostem Y
f
argumentu funkcji (stąd x = x0 + h). f (x)
f (x) − f (x0 )
Różnicę f (x) − f (x0 ) = f (x0 + h) − f (x0 )
nazywamy przyrostem wartości funkcji.
f (x)−f (x0 )
Iloraz x−x0 , dla x = x0 , zapisywany też f (x0 )
h = x − x0
f (x0 +h)−f (x0 )
w postaci h
, nazywamy ilorazem
O x0 x X
różnicowym funkcji f w punkcie x0 .
Iloraz różnicowy można interpretować jako średnią prędkość przyrostu funk-
cji f w przedziale x0 ; x.
Interpretacja geometryczna ilorazu różnicowego

Przypomnijmy, że jeśli prosta y = ax + b Y
przechodzi przez dwa różne punkty (x1 , y1 )
y2 (x2 , y2 )
i (x2 , y2 ), to jej współczynnik kierunkowy y2 − y1
możemy obliczyć, korzystając ze wzoru: α
y1 (x1 , y1 )
y2 −y1 x2 − x1
a=
x2 −x1
Jednocześnie iloraz xy22 −y1
jest równy tangen- α
−x1
O x1 x2 X
sowi kąta α (rysunek obok).
TWIERDZENIE
Współczynnik kierunkowy prostej y = ax+b jest równy tangensowi kąta α,
jaki ta prosta tworzy z osią OX: tg α = a.
Prostą, która przecina wykres funkcji w co najmniej dwóch punktach, nazy-

wamy sieczną.
Rozpatrzmy sieczną wykresu funkcji f przeci- f (x) Y P
f (x) − f (x0 )
nającą ten wykres w punktach P0 (x0 , f (x0 ))

i P (x, f (x)) (rysunek obok).
Iloraz różnicowy f (x)−f
x−x0
(x0 )
jest równy tangensowi P0 α
f (x0 )
kąta α, jaki sieczna P0 P tworzy z osią OX, a za- x − x0
tem jest równy współczynnikowi kierunkowemu α
O x0 x X
siecznej P0 P .
M2p str. 284 – 31 maja 2016

Ćwiczenie 1 Y
Oblicz współczynnik kierunkowy siecznej wykresu 9
funkcji f (x) = x2 (rysunek obok) przecinającej f
ten wykres w punkcie (0, 0) oraz w punkcie o od-
ciętej równej: a) 1, b) 2, c) 3.
Ćwiczenie 2 4
Naszkicuj wykres funkcji f (x) = −(x − 1)2 oraz
sieczną wykresu przechodzącą przez punkty o od-
ciętych x0 = 1 i x1 = 2. Oblicz współczynnik 1
kierunkowy tej siecznej. O 1 2 3 X
Pochodna funkcji w punkcie

DEFINICJA
f (x)−f (x0 )
Jeśli istnieje skończona granica lim x−x0 , to granicę tę nazywamy
x→x0
pochodną funkcji f w punkcie x0 i oznaczamy f (x0 ):
f (x)−f (x0 )
f (x0 ) = lim
x→x0 x−x0
Uwaga. Można wykazać, że jeśli funkcja ma w punkcie x0 pochodną, to jest

w tym punkcie ciągła. Jednak z ciągłości funkcji w punkcie x0 nie wynika
istnienie pochodnej (patrz zad. 4).
Przykład 1
a) Oblicz pochodną funkcji f (x) = x2 w punkcie x0 = 3.
f (x)−f (3) x2 −32 (x−3)(x+3)
f (3) = lim = lim = lim = lim (x + 3) = 6
x→3 x−3 x→3 x−3 x→3 x−3 x→3
b) Oblicz pochodną funkcji f (x) = x3 w punkcie x0 = 2.

f (x)−f (2) x3 −23 (x−2)(x2 +2x+4)
f (2) = lim = lim = lim =
x→2 x−2 x→2 x−2 x→2 x−2
= lim (x2 + 2x + 4) = 12
x→2
Ćwiczenie 3
Oblicz f (x0 ).
a) f (x) = 5x − 3, x0 = 1 c) f (x) = x3 , x0 = −1
b) f (x) = x2 + 2, x0 = 4 d) f (x) = x3 + 2, x0 = 3
5.8. Pochodna funkcji 285
M2p str. 285 – 31 maja 2016

Interpretacja geometryczna pochodnej
Załóżmy, że funkcja f ma w punkcie x0 po- Y

P
chodną. Wówczas przy x dążącym do x0 f (x)
sieczne wykresu funkcji f przechodzące przez
punkt P0 (patrz rysunek) „zbliżają się” do
prostej, zwanej styczną do wykresu funkcji
P0
w punkcie P0 . f (x0 )
X
Przypomnijmy, że iloraz różnicowy f (x)−f
x−x0
(x0 )
O
α
x0 x
jest równy tangensowi kąta, jaki sieczna P0 P
tworzy z osią OX.
Pochodna funkcji f (x0 ) jest równa tangensowi kąta, jaki styczna do wykresu
funkcji f w punkcie P0 (x0 , f (x0 )) tworzy z osią OX (f (x0 ) = tg α na rysunku
powyżej).
Liczba f (x0 ) jest równa współczynnikowi kierunkowemu stycznej do wykresu

funkcji f w punkcie (x0 , f (x0 )).
Zauważ, że o ile styczną do okręgu można zdefiniować jako prostą mającą

z okręgiem dokładnie jeden punkt wspólny, to w wypadku stycznej do wykresu
funkcji takie określenie byłoby niepoprawne.
Y Y Y
l l P
P f
X X
O O X O
l f
Prosta l jest styczna do Prosta l ma jeden punkt wspól- Prosta l jest styczną do wy-
okręgu w punkcie P . ny z wykresem funkcji f , ale nie kresu funkcji f w punkcie P
Prosta l ma z okręgiem jest jego styczną. i ma trzy punkty wspólne
jeden punkt wspólny. z tym wykresem.
Przykład 2 Y
Oblicz miarę kąta, jaki styczna do wykresu funkcji f (x) = x3
w punkcie (1, 1) tworzy z osią OX. f
f (x)−f (1) x3 −13 (x−1)(x2 +x+1)
f (1) = lim = lim = lim =
x→1 x−1 x→1 x−1 x→1 x−1
1
= lim (x2 + x + 1) = 3
x→1
O 1 X
Zatem tg α = 3, stąd α ≈ 72◦ .
M2p str. 286 – 31 maja 2016

Ćwiczenie 4
Oblicz współczynnik kierunkowy stycznej do wykresu funkcji f w punkcie
(x0 , f (x0 )). Podaj miarę kąta, jaki ta styczna tworzy z osią OX.
a) f (x) = x2 , x0 = 1 b) f (x) = x3 , x0 = 2 c) f (x) = x1 , x0 = 2
ZADANIA
1. Oblicz pochodne funkcji f w punktach x0 i x1 .

a) f (x) = 2, x0 = 3, x1 = 6 c) f (x) = 2x2 −1, x0 = −1, x1 = 2
b) f (x) = 3x − 4, x0 = 1, x1 = 5 d) f (x) = x3 , x0 = −2, x1 = 3
2. Na rysunku obok przedstawiono Y P2

√ f
wykres funkcji f (x) = 2 x.
a) Oblicz współczynniki kierunko- P1
we siecznych P0 P1 i P0 P2 oraz wy-
P0
znacz ich równania.
b) Oblicz współczynnik kierunko- 1
wy stycznej do wykresu funkcji f
O 1 X
poprowadzonej w punkcie P0 .
3. Oblicz miarę kąta, jaki z osią OX tworzy styczna do wykresu funkcji f

w punkcie (x0 , f (x0 )).
√
a) f (x) = x2 , x0 = − 12 b) f (x) = x1 , x0 = 1 c) f (x) = x, x0 = 14
Przykład
Y
Uzasadnij, że funkcja f (x) = |x| nie ma po-
chodnej w punkcie x0 = 0. f
f (x)−f (0) |x|−|0| x 1
lim+ = lim+ = lim+ = 1
x→0 x−0 x→0 x−0 x→0 x O 1 X
f (x)−f (0) |x|−|0| −x
lim− = lim− = lim− = −1
x→0 x−0 x→0 x−0 x→0 x
f (x)−f (0)
Oznacza to, że lim nie istnieje, czyli funkcja f (x) = |x| nie
x→0 x−0
ma pochodnej w punkcie x0 = 0 (chociaż jest ciągła w tym punkcie).
Uzasadnij, że funkcja f nie ma pochodnej w punkcie x0 .

a) f (x) = |x − 2|, x0 = 2 b) f (x) = x + |x|, x0 = 0
5.8. Pochodna funkcji 287
M2p str. 287 – 31 maja 2016

*5.9. Funkcja pochodna
W wypadku niektórych funkcji można wykazać, że mają one pochodną w każ-
dym punkcie dziedziny. Takie funkcje nazywamy różniczkowalnymi.
Przykład 1
Wykaż, że funkcja f (x) = x2 ma pochodną w dowolnym punkcie x0 ∈ R.
Obliczamy granicę ilorazu różnicowego:
f (x)−f (x0 ) x2 −x20 (x−x0 )(x+x0 )
lim = lim = lim =
x→x0 x−x0 x→x0 x−x0 x→x0 x−x0
= lim (x + x0 ) = 2x0
x→x0
Zatem dla dowolnego x0 ∈ R pochodna funkcji f jest równa f (x0 ) = 2x0 .

Mamy więc dwie funkcje – funkcję f : R → R, daną wzorem f (x) = x2 , oraz
funkcję f : R → R, daną wzorem f (x) = 2x.
DEFINICJA
Jeśli funkcja f ma pochodną w każdym punkcie x pewnego zbioru (będą-

cego przedziałem otwartym lub sumą przedziałów otwartych), to w tym
zbiorze określona jest funkcja y = f (x), zwana funkcją pochodną funkcji f
lub krótko pochodną funkcji f .
Ćwiczenie 1
Wykaż, że:
a) funkcja stała f (x) = c ma w każdym punkcie x0 ∈ R pochodną równą 0,
b) funkcja f (x) = x ma w każdym punkcie x0 ∈ R pochodną równą 1.
Wzory na pochodne zwykle zapisywane są krótko:
1
(c) = 0, gdzie c – stała (x2 ) = 2x x
= − x12 dla x = 0
√
(x) = 1 (x3 ) = 3x2 ( x) = 2√1 x dla x > 0
1
Uwaga. Wzory: (x) = 1, (x2 ) = 2x, (x3 ) = 3x2 , x
= − x12 są szczególnymi
przypadkami podanego niżej wzoru.
Dla dowolnej różnej od zera liczby całkowitej n: (xn ) = nxn−1 dla x = 0.
M2p str. 288 – 31 maja 2016

Przykład 2
Oblicz pochodną funkcji f (x) = x2 w punkcie x0 = 7.
f (x) = 2x, zatem f (7) = 2 · 7 = 14.
Ćwiczenie 2
Oblicz pochodną funkcji f w punkcie x0 .
1
√ √
a) f (x) = x3 , x0 = −5 b) f (x) = , x0 = 22 c) f (x) = 9
x, x0 = 1 16
x
Ćwiczenie 3
Rozwiąż równanie f (x) = 2.
√ 1
a) f (x) = x2 b) f (x) = x c) f (x) =
x
Równanie stycznej
Przykład 3
Y
Wyznacz równanie stycznej do wykresu funkcji f (x) = x2
w punkcie (2, 4). f
Równanie stycznej zapisujemy w postaci y = ax + b i ob-

liczamy jej współczynnik kierunkowy a:
x−4
f (x) = 2x, zatem a = f (2) = 2 · 2 = 4
y=4
Styczna ma więc równanie y = 4x + b. Aby wyznaczyć
wartość b, podstawiamy współrzędne punktu (2, 4) do 1
równania stycznej: 4 = 4 · 2 + b i stąd b = −4. Otrzy-
O 1 X
maliśmy równanie stycznej y = 4x − 4.
DEFINICJA
Jeśli funkcja f ma w punkcie x0 pochodną, to styczną do wykresu tej
funkcji w punkcie (x0 , f (x0 )) jest prosta o równaniu:
y − f (x0 ) = f (x0 )(x − x0 )
Y
y P
Jeśli P0 (x0 , f (x0 )) jest punktem styczno-
y − f (x0 )
ści, a punkt P (x, y) dowolnym innym punk-

tem stycznej, to tg α = y−f (x0 )
x−x0 . Jednocze- f (x0 )
P0
śnie tg α = f (x0 ), zatem: x − x0
y−f (x0 )
f (x0 ) = x−x0 α
O x0 x
Stąd y − f (x0 ) = f (x0 )(x − x0 ). X
5.9. Funkcja pochodna 289
M2p str. 289 – 31 maja 2016

Ćwiczenie 4
Wyznacz równanie stycznej do wykresu funkcji f w punkcie P .
a) f (x) = x2 , P (1, 1) b) f (x) = x2 , P (−2, 4)
ZADANIA
1. Na podstawie definicji pochodnej wyprowadź wzór.

√
a) (x3 ) = 3x2 b) x1 = − x12 , x = 0 c) ( x) = 1
√
2 x
, x>0
2. Wyznacz równanie stycznej do wykresu funkcji f w punkcie o odciętej x0 .

a) f (x) = x2 , x0 = −4 b) f (x) = x3 , x0 = −3 c) f (x) = x1 , x0 = 1
2
Wyznacz równanie stycznej do wykresu funkcji f (x) = x2 tworzącej

z osią OX kąt 30◦ .
√ √
tg 30◦ = 33 , √więc szukamy punktu x0 , dla którego f (x0 ) = 2x0 = 33 .
3 1
Stąd x0 =√ 6
oraz
√
y0 = f (x0 )√ = 12 . Zatem styczna ma równanie
1 3 3 3 1
y − 12 = 3 (x − 6 ), czyli y = 3 x − 12 .
Wyznacz równanie stycznej do wykresu funkcji f (x) = x2 tworzącej z osią

OX kąt: a) 45◦ , b) 60◦ , c) 150◦ .
4. Wyznacz punkt (x0 , f (x0 )), w którym styczna do wykresu funkcji f jest
równoległa do prostej y = 6x − 11.
√
a) f (x) = x2 b) f (x) = x3 c) f (x) = x
5. Wyznacz punkt (x0 , f (x0 )), w którym styczna do wykresu funkcji f jest
prostopadła do prostej y = −3x + 7.
√
a) f (x) = x2 b) f (x) = x3 c) f (x) = x
6. Czy istnieje styczna do wykresu funkcji f mająca współczynnik kierun-

kowy równy a? Jeżeli styczna istnieje, to wyznacz jej równanie.
√
a) f (x) = x3 , a = 3 b) f (x) = x1 , a = −4 c) f (x) = x, a = −1
7. a) Wykaż, że prosta y = 12 x + 12 jest styczna Y

√ 1
do wykresu funkcji f (x) = x w punkcie 1 x+
2 √
= 2 y= x
o odciętej x0 = 1. y
√
b) Korzystając z przybliżenia x ≈ 12 x + 12 , 1
√ √
oblicz 1,2 i 0,9. Porównaj otrzymane wy-
niki z wynikami uzyskanymi na kalkulatorze. O 1 X
M2p str. 290 – 31 maja 2016

*5.10. Działania na pochodnych
TWIERDZENIE
Jeśli funkcja f ma pochodną w punkcie x oraz c jest dowolną stałą, to:
(c · f (x)) = c · f (x)
Przykład 1
a) (3x2 ) = 3(x2 ) = 3 · 2x = 6x b) (6x4 ) = 6(x4 ) = 6 · 4x3 = 24x3
Ćwiczenie 1
Wyznacz pochodną funkcji f .
a) f (x) = 12x3 c) f (x) = 4x7
b) f (x) = 0,5x6 d) f (x) = 6x−1
POCHODNA SUMY I POCHODNA RÓŻNICY FUNKCJI

Jeśli funkcje f i g mają pochodne w punkcie x, to:
(f (x) + g(x)) = f (x) + g (x) oraz (f (x) − g(x)) = f (x) − g (x)
Przykład 2
a) (x2 + 3x − 1) = (x2 ) + 3(x) − (1) = 2x + 3

b) (2x3 + x4 − x + 1) = 2(x3 ) + 4 x1 − (x) + (1) = 6x2 − 4
x2 − 1 dla x = 0
Ćwiczenie 2
√
a) f (x) = 2x4 − 3x2 + 6 c) f (x) = 3 x − 4x3 + 3
√
b) f (x) = 15 x5 + 3x4 − 7x2 − 2 d) f (x) = 12 x6 − 2x
1
−2 x
POCHODNA ILOCZYNU FUNKCJI

Jeśli funkcje f i g mają pochodne w punkcie x, to:
(f (x) · g(x)) = f (x) · g(x) + f (x) · g (x)
Przykład 3
√ √ √ √ 1 √ 1 √ 5 √
a) (x2 x) = (x2 ) x + x2 ( x) = 2x x + x2 √ = 2x x + x x = x x
2 x 2 2
dla x > 0
b) ((x2 + 1)(x3 − 4)) = 2x(x3 − 4) + (x2 + 1)3x2 = 5x4 + 3x2 − 8x
5.10. Działania na pochodnych 291
M2p str. 291 – 31 maja 2016

Ćwiczenie 3
√
a) f (x) = 2x x d) f (x) = (x3 + x2 − 4)(4x4 − x2 )
√ √
b) f (x) = −4x6 x e) f (x) = x(3x5 − x2 )
√ √
c) f (x) = (2x3 − 4)(x4 + x) f) f (x) = x(x4 + 4 x)
POCHODNA ILORAZU FUNKCJI
Jeśli funkcje f i g mają pochodne w punkcie x oraz g(x) = 0, to:

f (x) f (x)·g(x)−f (x)·g (x)
= 2
g(x) (g(x))
Przykład 4
2
x (x2 ) (x−1) − x2 (x−1) 2x(x−1) − x2 ·1 x2 −2x
x−1
= 2
(x−1)
= 2 =
(x−1) 2 dla x = 1
(x−1)
Ćwiczenie 4
x2 x2 −2x x
a) f (x) = b) f (x) = c) f (x) = √
x2 +2 x2 −4 1− x
Ćwiczenie 5
Uzasadnij, że jeśli funkcja g ma pochodną
1 g (x)
w punkcie x i g(x) = 0, to prawdziwy jest =−
g(x) (g(x))2
podany obok wzór.
Ćwiczenie 6
1 1 1
a) f (x) = b) f (x) = c) f (x) = √
x4 4x2 +3 2 x−4
ZADANIA
1. Wyznacz pochodną funkcji f . Oblicz f (0) i f (1).
a) f (x) = −3x2 + x + 4 d) f (x) = 2x4 − x3 + 6x
b) f (x) = 4x2 − 5x + 1 e) f (x) = − 14 x4 + 13 x3 − 12 x2
c) f (x) = 2x3 + 4x − 6 f) f (x) = −0,2x5 + 0,5x4 − 3x
2. Wyznacz pochodną funkcji f .
a) f (x) = (2x − 1)(x + 3) d) f (x) = (x3 − 1)(2x2 − 5)
b) f (x) = (x2 − 1)(x2 + 2) e) f (x) = (x3 + 2x2 + 1)(x2 − x + 1)
c) f (x) = (1 − 3x2 )(x2 + x) f) f (x) = (x − 2)2(1 − x2 )
M2p str. 292 – 31 maja 2016

3. Określ dziedzinę funkcji f , a następnie wyznacz jej pochodną i określ dzie-
dzinę pochodnej.
4x+1 6x+2 (x−2)2
a) f (x) = e) f (x) = i) f (x) =
2x+1 1−x2 1−x
x2 2x2 −x+1 1 1
b) f (x) = f) f (x) = j) f (x) = +
1−2x 3x−x2 5x−1 x
5x−1 x −x2
3
1 2
c) f (x) = g) f (x) = 2 k) f (x) = − 3
x2 x −1 1−x4 x
x2 +1 x3 +x2 −x−1 3 1
d) f (x) = h) f (x) = l) f (x) = 3 − 4
3x−1 x+1 x −2 4x
4. Określ dziedzinę funkcji f , a następnie wyznacz jej pochodną i określ dzie-
dzinę pochodnej. Oblicz f (1) i f (4). √
√ x 2 √
a) f (x) = x (1 − 2x2 ) c) f (x) = √ e) f (x) = √ − 4 x
x+1 x
√ x −4 2 √
b) f (x) = ( x + 1)(x − 5) d) f (x) = √ f) f (x) = x·x
x
5. Przeczytaj podany w ramce dowód wzoru na pochodną sumy funkcji.
Dowód
Wyznaczamy pochodną sumy funkcji f i g w punkcie x0 .
[f (x)+g(x)]−[f (x0 )+g(x0 )]
(f (x0 ) + g(x0 )) = lim =
x→x0 x−x0
[f (x)−f (x0 )]+[g(x)−g(x0 )]
= lim =
x→x0 x−x0
f (x)−f (x0 ) g(x)−g(x0 )
= lim + lim = f (x0 ) + g (x0 )
x→x0 x−x0 x→x0 x−x0
Udowodnij wzór na pochodną różnicy funkcji.
6. Przeczytaj podany w ramce dowód wzoru na pochodną iloczynu funkcji.
Dowód
Wyznaczamy pochodną iloczynu funkcji f i g w punkcie x0 .
f (x)·g(x)−f (x0 )·g(x0 )
(f (x0 ) · g(x0 )) = lim =
x→x0 x−x0
f (x)·g(x)−f (x0 )·g(x)+f (x0 )·g(x)−f (x0 )·g(x0 )
= lim =
x→x0 x−x0
f (x)·g(x)−f (x0 )·g(x) f (x0 )·g(x)−f (x0 )·g(x0 )
= lim + lim =
f (x)−f (x0 ) g(x)−g(x0 )
= lim ·g(x)+ lim f (x0 )· = f (x0 )·g(x0 )+f (x0 )·g (x0 )
Udowodnij wzór na pochodną ilorazu funkcji.
5.10. Działania na pochodnych 293
M2p str. 293 – 31 maja 2016

7. Oblicz współczynnik kierunkowy stycznej do wykresu funkcji f w punkcie
o odciętej x0 .
x2 − 4x+1 3x2 −1
a) f (x) = , x0 = 1 b) f (x) = , x0 = 2
x2 1−x2
8. Czy istnieje prosta o współczynniku kierunkowym równym a styczna do

wykresu funkcji f ?
√
a) f (x) = (x3 + 1)(4 − x), a = 0 c) f (x) = x + x, a = 2
2x+1 5x
b) f (x) = , a = −1 d) f (x) = , a=0
4x−1 x2 +1

x3 +2
a) f (x) = x2 − 3x + 1, x0 = 2 c) f (x) = , x0 = 1
x3
3x 2x2 +x−1
b) f (x) = , x0 = 1 d) f (x) = , x0 = −1
x−2 x−1
Każda z funkcji trygonometrycznych: sinus, cosinus, tangens i cotangens

ma pochodną we wszystkich punktach swojej dziedziny.
1
(sin x) = cos x, x ∈ R (tg x) = , x ∈ R \ { π2 + kπ : k ∈ C}
cos2 x
1
(cos x) = − sin x, x ∈ R (ctg x) = − 2 , x ∈ R \ {kπ : k ∈ C}
sin x
10. Oblicz f ( π3 ) i f ( π4 ).
a) f (x) = sin x b) f (x) = cos x c) f (x) = tg x d) f (x) = ctg x

a) f (x) = sin x cos x d) f (x) = sin2 x g) f (x) = cos2 x
sin x
b) f (x) = (2x + 1) sin x e) f (x) = x ctg x h) f (x) =
1+cos x
sin x 1−sin x
c) f (x) = (x2 + 3) tg x f) f (x) = i) f (x) =
x2 cos x
12. Dla jakich wartości x0 styczna do wykresu funkcji f w punkcie (x0 , f (x0 ))
tworzy z osią OX kąt 45◦ ?
a) f (x) = cos x b) f (x) = tg x

π π
a) f (x) = sin x, x0 = 4 b) f (x) = cos x, x0 = 2
M2p str. 294 – 31 maja 2016

*5.11. Interpretacja fizyczna pochodnej
Przypuśćmy, że punkt materialny (lub krótko punkt) porusza się po osi licz-
bowej, a funkcja s opisuje jego położenie w chwili t.
0 s(t0 ) s(t)
Prędkość średnia punktu w przedziale od t0 do t wyraża się za pomocą wzoru:

s(t)−s(t0 )
vśr =
t−t0
Prędkość v(t0 ) w chwili t0 określamy jako granicę ilorazu różnicowego przy t
dążącym do t0 :
s(t)−s(t0 )
v(t0 ) = lim
t→t0 t−t0

Zatem v(t0 ) = s (t0 ), czyli prędkość chwilowa jest pochodną położenia wzglę-
dem czasu.
Przykład 1
s[m]
funkcji s opisującej położenie punktu po-
ruszającego się po prostej w zależności od
czasu t.
B
200
– Współczynnik kierunkowy siecznej AB
wykresu funkcji s jest równy prędko-
ści średniej od chwili t0 = 4 do chwili
t = 10:
s(10)−s(4)
vśr = 100
10 − 4
– Współczynnik kierunkowy stycznej do
wykresu funkcji s w punkcie A jest
równy prędkości w chwili t0 = 4: 20 A
t[s]
s(t)−s(4)
v(4) = lim = s (4) 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
t→4 t−4
– Współczynnik kierunkowy stycznej do wykresu funkcji s w punkcie B jest
równy prędkości w chwili t = 10:
s(t)−s(10)
v(10) = lim = s (10)
t→10 t−10
Ćwiczenie 1
Położenie punktu na osi liczbowej w chwili t s(1) s(2) s(3)
opisuje wzór s(t) = t2 . Oblicz prędkość śred- 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9
nią od chwili t1 = 1 do chwili t3 = 3 oraz prędkości w chwilach t1 = 1, t2 = 2

oraz t3 = 3.
5.11. Interpretacja fizyczna pochodnej 295
M2p str. 295 – 31 maja 2016

Dla ciała wyrzuconego pionowo w górę (z poziomu ziemi) z prędkością po-
2
czątkową v0 funkcje h(t) = v0 t − gt2 oraz v(t) = v0 − gt opisują odpowiednio
wysokość h, na jakiej znajduje się ciało w chwili t, oraz prędkość v, z jaką
porusza się ono w chwili t (g ≈ 9,8 sm2 jest przyspieszeniem ziemskim).
Przykład 2 h[m]
Metalowa kula została wystrzelona pionowo w gó- h(t) = 29,4t − 4,9t2
rę (z poziomu ziemi) z prędkością początkową 40
v0 = 29,4 m/s. Po podstawieniu wartości v0 i g
do wzoru: 30
2
h(t) = v0 t − gt2
otrzymujemy funkcję 20
h(t) = 29,4t − 4,9t2 10

opisującą wysokość, na jakiej znajduje się kula
w chwili t. W tabeli podano, na jakiej wysokości 0 1 2 3 4 5 6 t[s]
znajdowała się kula w kolejnych sekundach.
Wykres funkcji h opisującej
t[s] 0 1 2 3 4 5 6 wysokość, na jakiej znajdo-
wała się kula w chwili t.
h[m] 0 24,5 39,2 44,1 39,2 24,5 0
v[m/s]
30
Ćwiczenie 2 v(t) = 29,4 − 9,8t
20
a) Sprawdź, czy jeśli funkcja h dana jest wzorem
h(t) = 29,4t − 4,9t2 , to jej pochodną jest funkcja 10
v(t) = 29,4 − 9,8t. 0
1 2 3 4 5 6 t[s]
b) Przerysuj do zeszytu i uzupełnij tabelę, wpisu- 10
jąc prędkości metalowej kuli z przykładu 2. w wy-
20
branych chwilach t.
t[s] 0 1 2 3 4 5 6 Wykres funkcji v opisującej
v[m/s] prędkość, z jaką poruszała się
? ? ? ? ? ? ?
kula w chwili t.
Pojawienie się znaku minus w obliczeniach (dla t = 4) świadczy o zmianie zwrotu wektora
prędkości – kula najpierw poruszała się w górę, a potem w dół.
ZADANIA
1. Przyjmując, że drogę przebytą przez spadające swobodnie ciało opisuje
funkcja s(t) = 4,9 · t2 (gdzie droga mierzona jest w metrach, a czas w se-
kundach), oblicz prędkości ciała w chwilach t0 = 1 i t0 = 3. Odpowiedź
podaj w m/s i w km/h.
M2p str. 296 – 31 maja 2016

2. Na Marsie przyspieszenie grawitacyjne wy-
nosi około 3,7 m/s2 , zatem funkcję opisu-
jącą drogę przebytą przez swobodnie spa-
dające ciało można przedstawić w postaci
s(t) = 1,85t2 ,’ gdzie droga mierzona jest w me-
trach, a czas w sekundach. Oblicz prędkości
w chwili t = 4, jakie osiągnie swobodnie spa-
dające ciało na Ziemi oraz na Marsie. Odpo-
wiedź podaj w km/h.
3. Ciało wyrzucone pionowo w górę z powierzchni h[m]

Marsa z prędkością początkową v0 = 18,5 m/s 50
znajduje się w chwili t na wysokości: y = h(t)
h(t) = 18,5t − 1,85t2 40

Oblicz prędkość, z jaką poruszało się to ciało
w chwili t = 5. 30
Na rysunku obok przedstawiono wykres funkcji:
h(t) = 18,5t − 1,85t2 20
oraz dla porównania wykres funkcji: y = hz (t)
hz (t) = 18,5t − 4,9t2 10

opisującej wysokość, na jakiej znajdowałoby się
w chwili t ciało wyrzucone z tą samą prędkością po- t[s]
czątkową z powierzchni Ziemi. 2 4 6 8 10
Przypuśćmy, że punkt porusza się po osi liczbowej,

0 v(t0 ) v(t)
a funkcja v opisuje jego prędkość w zależności od czasu t.
Przyspieszenie średnie w przedziale od t0 do t wyraża się za pomocą wzoru:
v(t)−v(t0 )
aśr =
t−t0
Przyspieszenie a(t0 ) w chwili t0 jest pochodną prędkości:
v(t)−v(t0)
a(t0 ) = lim
t→t0 t−t0
4. Prędkość, z jaką punkt porusza się po osi liczbowej, opisuje funkcja v.

Oblicz przyspieszenia w chwilach t = 1 oraz t = 4.
a) v(t) = 4t b) v(t) = t2 − t c) v(t) = t3 − 4t2 + t
5. Wysokość w metrach, na jakiej znajduje się kula wystrzelona pionowo
w górę, jest opisana za pomocą funkcji h(t) = 24,5t − 4,9t2 . Wyznacz
funkcje opisujące prędkość i przyspieszenie tej kuli.
5.11. Interpretacja fizyczna pochodnej 297
M2p str. 297 – 31 maja 2016

Rachunek różniczkowy i całkowy
Newton...
Rachunek pochodnych (zwany także
rachunkiem różniczkowym) stworzono
w XVII w. Wraz z powiązanym z nim
rachunkiem całkowym stał się on
podstawą rozwoju fizyki klasycznej
i astronomii. Umożliwił m.in. opis
ruchu ciał (w tym planet) za pomocą
równań wiążących ze sobą wielkości
takie jak czas, droga, prędkość
ƒ̇
i przyspieszenie.
Za twórców rachunku różniczkowego

i całkowego uważa się dwóch uczonych:
Isaaca Newtona [czyt. njutona]
i Gottfrieda Leibniza [czyt. lajbnica].
Nad podstawami tych dziedzin
pracowali oni niezależnie od siebie.
Sir Isaac Newton

(1642−1727)
Matematyk, fizyk i astronom angielski.
Stworzenie rachunku różniczkowego
umożliwiło mu ścisłe sformułowanie
praw fizyki dotyczących ruchu ciał
i prawa powszechnego ciążenia.
Newton uważał rachunek różniczkowy
za bardzo użyteczne narzędzie. Z jego
dzieł można się dowiedzieć, w jaki sposób
je wykorzystywał, nie opublikował jednak
żadnej pracy przedstawiającej teorię
równań różniczkowych.
Oznaczenia pochodnej
Oznaczenie pochodnej funkcji ƒ symbolem ƒʹ
czy wprowadził francuski matematyk i fizyk, Joseph

Louis de Lagrange [czyt. lagranż] (1736−1813).
...Leibniz?
Inne używane oznaczenia pochodnej:
ƒ˙ – wprowadzone
przez Newtona
(często stosowane
przez fizyków),
ddƒƒ
dƒ
− wprowadzone
dx
przez Leibniza,
Dx f − wprowadzone
dx
dx przez Eulera
[czyt. oilera].
Opublikowanie pracy przez Leibniza

wywołało w Anglii ostre dyskusje;
otwarcie oskarżono go o plagiat,
zarzucając mu, że poznał metody
Newtona podczas pobytu w Londynie
w 1673 r. Spór trwał nawet po śmierci
obu uczonych. Dziś przyjmuje się,
że dokonali oni tego odkrycia niezależnie.
Wypracowane przez Newtona i Leibniza
teoria oraz metody bardzo różniły się
od obecnych. Podstawowe pojęcia
związane z tym działem matematyki
zostały dopracowane dopiero w XIX w.
Gottfried Wilhelm Leibniz

(1646−1716)
Niemiecki filozof i matematyk.
Pierwszą pracę dotyczącą rachunku
różniczkowego i całkowego
opublikował w 1684 r.
Przedstawił w niej m.in. reguły
różniczkowania iloczynu i ilorazu
funkcji oraz wzór na pochodną
funkcji potęgowej. Oznaczenia
pochodnych i całek, które
zaproponował, są używane do dziś.
*5.12. Funkcje rosnące i malejące
Przykład 1
Y Y
f (x) = x
g(x) = x3
1 1
O 1 X O 1 X
Funkcja f : R → R określona za pomocą Funkcja g : R → R określona za pomocą

wzoru f (x) = x jest rosnąca. Jej pochodną wzoru g(x) = x3 jest rosnąca. Jej po-
jest funkcja f (x) = 1. Dla każdego x ∈ R chodną jest funkcja g (x) = 3x2 . Dla każ-
zachodzi nierówność f (x) > 0. dego x ∈ R zachodzi nierówność g (x) 0.
Ogólnie prawdziwe jest poniższe twierdzenie:

TWIERDZENIE
Jeśli funkcja f w pewnym przedziale (a; b) jest rosnąca i ma pochodną, to

f (x) 0 dla każdego x ∈ (a; b).
Jeśli funkcja f w pewnym przedziale (a; b) jest malejąca i ma pochodną,
to f (x) 0 dla każdego x ∈ (a; b).
Uwaga. Przypomnijmy, że pochodna funkcji stałej w pewnym przedziale jest

w tym przedziale równa 0.
Y
Przykład 2
Funkcja f (x) = 12 x2 − 3 (wykres obok): f
– jest malejąca w przedziale (−∞; 0, 1

– jest rosnąca w przedziale 0; ∞).
O 1 X
Jej pochodną jest funkcja f (x) = x.
Dla x ∈ (−∞; 0 zachodzi nierówność f (x) 0,
a dla x ∈ 0; ∞) – nierówność f (x) 0.
Ćwiczenie 1
Naszkicuj wykres funkcji f (x) = −x2 + 4x i podaj jej przedziały monotonicz-
ności. Określ znak pochodnej funkcji f w tych przedziałach.
M2p str. 300 – 31 maja 2016

Czy na podstawie znaku pochodnej można wnioskować o monotoniczności
funkcji? Mówi o tym poniższe twierdzenie.
TWIERDZENIE
Jeżeli pochodna funkcji f jest dodatnia w przedziale (a; b), z wyjątkiem co

najwyżej skończonej liczby punktów, w których przyjmuje ona wartość 0,
to funkcja f jest w tym przedziale rosnąca.
Jeżeli pochodna funkcji f jest ujemna w przedziale (a; b), z wyjątkiem co
najwyżej skończonej liczby punktów, w których przyjmuje ona wartość 0,
to funkcja f jest w tym przedziale malejąca.
Przykład 3
Wyznacz przedziały monotoniczności funkcji f (x) = 13 x3 + x2 − 3x.
Wyznaczamy pochodną: f (x) = x2 + 2x − 3 = (x + 3)(x − 1).
Rozwiązania nierówności (x + 3)(x − 1) > 0 i nierówności (x + 3)(x − 1) < 0
odczytujemy ze szkicu wykresu pochodnej (rysunek +++ – – – – – – +++
obok): −3 1 X
znak f
f (x) > 0 dla x ∈ (−∞; −3) ∪ (1; ∞)
f (x) < 0 dla x ∈ (−3; 1)
Na podstawie twierdzenia wnioskujemy, że funkcja f rośnie w przedziałach
(−∞; −3) oraz (1; ∞), a maleje w przedziale (−3; 1).
Jeśli funkcja f jest rosnąca (malejąca) w przedziale (a; b) i jest ciągła

w przedziale a; b, to jest rosnąca (malejąca) w przedziale a; b.
Y
Funkcja f z przykładu 3. jest wielomianem, czyli jest funk-
cją ciągłą, zatem jest rosnąca w przedziałach (−∞; −3 f
i 1; ∞) oraz malejąca w przedziale −3; 1 (wykres obok).
1
Ćwiczenie 2 O 1 X
Uzasadnij, że funkcja:
a) f (x) = 13 x3 −x jest rosnąca w przedziałach (−∞; −1 i 1; ∞) oraz malejąca
w przedziale −1; 1,
1
b) f (x) = x2 +1 jest rosnąca w przedziale (−∞; 0 oraz malejąca w przedziale
0; ∞).
5.12. Funkcje rosnące i malejące 301
M2p str. 301 – 31 maja 2016

Ćwiczenie 3
Na rysunku przedstawiono wykres funkcji f . Odczytaj z wykresu jej przedziały
monotoniczności. Sprawdź odpowiedź, badając znak pochodnej.
8x
a) f (x) = −x3 + 3x2 − 1 b) f (x) = −
x2 +1
Y Y
f f
1 1
O 1 X O 1 X
Ćwiczenie 4
Wyznacz przedziały monotoniczności funkcji f .
2x−1
a) f (x) = x3 − 3x − 5 c) f (x) = 6x5 + 5x3 + 6 e) f (x) =
x−2
x2 −7
b) f (x) = x5 − 20x + 1 d) f (x) = (x + 3)2 (x − 1) f) f (x) =
x−4
ZADANIA
1. Podaj definicję funkcji rosnącej oraz definicję funkcji malejącej. Uzasadnij,

że funkcja f (x) = x1 nie jest malejąca w zbiorze (−∞; 0) ∪ (0; ∞).
2. Wykaż, że funkcja f jest rosnąca.

a) f (x) = x3 + 6x + 8 b) f (x) = 2x3 + 2x − 5 c) f (x) = x5 + x
3. Wykaż, że funkcja f jest malejąca.

a) f (x) = −x3 − x b) f (x) = −2x3 + x2 − 7x c) f (x) = −2x5 − x
4. Wyznacz przedziały monotoniczności funkcji f .

1 3 4 x−1
a) f (x) = x −x+3 c) f (x) = x + e) f (x) =
12 x x2 +1
1 4x−5
b) f (x) = 2x3 − 9x2 + 12x − 3 d) f (x) = 4x2 + f) f (x) = 2
x x −1
5. Dla jakiej wartości parametru k funkcja f jest funkcją rosnącą w całej
swojej dziedzinie?
a) f (x) = 13 x3 + 32 x2 + kx + 1 b) f (x) = x3 + (k + 2)x − 10
M2p str. 302 – 31 maja 2016

*5.13. Ekstrema funkcji
DEFINICJA
Funkcja f przyjmuje w punkcie x0 minimum lokalne f (x0 ), jeśli istnieje

δ > 0 takie, że dla każdego x ∈ (x0 −δ; x0 +δ) i x = x0 zachodzi nierówność
f (x) > f (x0 ).
Funkcja f przyjmuje w punkcie x0 maksimum lokalne f (x0), jeśli istnieje
δ > 0 takie, że dla każdego x ∈ (x0 −δ; x0 +δ) i x = x0 zachodzi nierówność
f (x) < f (x0 ).
Minima lokalne i maksima lokalne nazywamy

ekstremami lokalnymi (lub po prostu ekstre- Y
f
mami).
Na rysunku obok przedstawiony jest wykres
funkcji f . Ma ona maksimum lokalne w punk- x2
x1 O X
cie x1 oraz minimum lokalne w punkcie x2 .
WARUNEK KONIECZNY ISTNIENIA EKSTREMUM

Jeśli funkcja f ma pochodną w punkcie x0 i osiąga w tym punkcie ekstre-
mum, to f (x0 ) = 0 (styczna do wykresu funkcji f w punkcie (x0 , f (x0 ))
jest równoległa do osi OX).
Przykład 1
a) b) c)
Y Y Y
f f
f
1 1 1
O 1 X O 1 X O 1 X
Funkcja f (x) = −(x−1)2 +3 Funkcja f (x) = (x − 1)2 + 1 Funkcja f (x) = (x − 1)3 + 1

osiąga maksimum w punkcie osiąga minimum w punkcie nie ma ekstremum w punk-
x0 = 1. x0 = 1. cie x0 = 1.
Zwróć uwagę na to, że wszystkie funkcje w przykładzie mają w punkcie x0 = 1

pochodną równą 0 (styczna do wykresu funkcji jest dla x0 = 1 równoległa
do osi OX). Ale tylko w podpunktach a) i b) funkcje mają w tym punkcie
ekstremum.
5.13. Ekstrema funkcji 303
M2p str. 303 – 31 maja 2016

Warunek f (x0 ) = 0 jest dla funkcji różniczkowalnej warunkiem koniecznym,
nie jest natomiast warunkiem wystarczającym (dostatecznym) istnienia eks-
tremum.
Y
f (x0 )
Jeśli funkcja f : (a; b) → R jest rosnąca w prze-
dziale (a; x0 i malejąca w przedziale x0 ; b), to
ma w punkcie x0 maksimum. W przypadku funk-
cji różniczkowalnej o tym, czy funkcja rośnie, czy
O x0 X
maleje w danym przedziale, można wnioskować na
podstawie znaku pochodnej.
WARUNEK WYSTARCZAJĄCY ISTNIENIA EKSTREMUM
Jeśli funkcja f ma pochodną w przedziale (a; b) oraz f (x) > 0 dla

x ∈ (a; x0 ) i f (x) < 0 dla x ∈ (x0 ; b), to f ma w punkcie x0 maksimum.
Jeśli funkcja f ma pochodną w przedziale (a; b) oraz f (x) < 0 dla
x ∈ (a; x0 ) i f (x) > 0 dla x ∈ (x0 ; b), to f ma w punkcie x0 minimum.
Uwaga. Często mówimy krótko, że jeżeli pochodna funkcji f zmienia w punkcie x0

znak z dodatniego na ujemny, to funkcja f ma w tym punkcie maksimum, a jeżeli
z ujemnego na dodatni, to funkcja ma w tym punkcie minimum.
Jeżeli f (x0 ) = 0 i pochodna funkcji f w punkcie x0 nie zmienia znaku, to w punkcie
tym funkcja nie ma ekstremum.
Przykład 2
Wyznacz ekstrema funkcji f (x) = −3x4 + 4x3 .
f (x) = −12x3 + 12x2 wyznaczamy pochodną funkcji f
wyznaczamy miejsca
f (x) = 0, gdy −12x3 + 12x2 = 0, czyli dla x = 0, x = 1 zerowe pochodnej
znak f
aby rozwiązać nierówności f (x) > 0 oraz
++++++++++ – – – – –
f (x) < 0, szkicujemy odpowiedni wykres
0 1 X
Zatem funkcja f (x) = −3x4 + 4x3 ma korzystamy z warunku dostatecznego ist-

nienia ekstremum (w x0 = 1 pochodna
maksimum w punkcie x0 = 1. Jest ono
zmienia znak z dodatniego na ujemny)
równe f (1) = −3 + 4 = 1.
W punkcie x0 = 0 funkcja f (x) = −3x4 + 4x3 nie ma ekstremum, gdyż

pochodna nie zmienia w tym punkcie znaku.
M2p str. 304 – 31 maja 2016

Ćwiczenie 1
Wyznacz ekstrema funkcji f .
a) f (x) = −x3 + 3x + 2 d) f (x) = −x4 + 4x3 − 2x2 + 12x
1
b) f (x) = 2x3 − 3x2 − 12x e) f (x) = x +
x
x2
c) f (x) = 3x4 − 8x3 + 4 f) f (x) =
x2 −4
Przykład 3
x3
Uzasadnij, że funkcja f (x) = 3 − 2x2 + 4x + 7 nie ma ekstremum.
Wyznaczamy pochodną funkcji: f (x) = x2 − 4x + 4 i znajdujemy jej miejsca

zerowe:
x2 − 4x + 4 = (x − 2)2 = 0 dla x = 2
Stąd f (x) = 0 dla x = 2 oraz f (x) > 0 dla x = 2. Zatem funkcja f jest
funkcją rosnącą w R, więc nie ma ekstremum.
Ćwiczenie 2
Uzasadnij, że funkcja f nie ma ekstremum.
1
a) f (x) = −x3 − 3x + 10 b) f (x) =
x3 +x
Przykład 4
Naszkicuj wykres funkcji f (x) = |(x − 2)2 − 4| i podaj jej ekstrema.
Na rysunku obok przedstawiono wykres funkcji f . Y
f
Z wykresu odczytujemy, że funkcja f ma jedno
maksimum dla x = 2, f (2) = 4, oraz dwa minima
dla x = 0, f (0) = 0 i dla x = 4, f (4) = 0.
1
Uwaga. Funkcja f nie jest różniczkowalna w punk-
O 1 X
tach x = 0 oraz x = 4.
Z istnienia ekstremum w punkcie x0 nie wynika ist-
nienie pochodnej w x0 (ale jeśli pochodna istnieje,
to musi być równa 0).
Ćwiczenie 3
Naszkicuj wykres funkcji f i podaj punkty, w których funkcja osiąga ekstrema
– określ, czy są to maksima, czy minima. Czy istnieje styczna do wykresu
w tych punktach? Czy istnieje pochodna funkcji w tych punktach?
a) f (x) = −|x| b) f (x) = |x2 − 4|
5.13. Ekstrema funkcji 305
M2p str. 305 – 31 maja 2016

Odkrycie warunku koniecznego na istnienie ekstremum przypisuje się fran-
cuskiemu uczonemu Pierre’owi de Fermatowi [czyt. fermatowi] (1601 lub
1607–1665), który dzięki swoim dokonaniom jest uważany za jednego z pre-
kursorów rachunku różniczkowego. W pracy Methodus ad Disquirendam
Maximam et Minimam podał metodę znajdowania minimów i maksimów
funkcji.
ZADANIA
1. Wyznacz ekstrema funkcji f .

a) f (x) = −x3 + 3x2 + 9x + 2 d) f (x) = x5 + x2 − 2
1 2 1
b) f (x) = x4 − 8x2 + 6 e) f (x) = x +
2 x
1 4 3
c) f (x) = x + x2 − 3 f) f (x) = x3 +
2 x
2. Wyznacz przedziały monotoniczności oraz ekstrema funkcji f .
4 −x2 +9
a) f (x) = c) f (x) =
x2 − 2x x+5
x2 3x+2
b) f (x) = d) f (x) =
x2−9 x2 +1
3. Uzasadnij, że funkcja f nie ma ekstremum.

6
a) f (x) = 3x5 + 20x3 + 60x b) f (x) =
x2
4. Dla jakiej wartości parametru m funkcja f ma ekstremum lokalne w punk-
cie x0 ? Określ rodzaj tego ekstremum.
a) f (x) = mx3 − x2 + x + 3, x0 = −1
b) f (x) = 13 x3 − mx2 + 5x − 3, x0 = 1
5. Dla jakich wartości parametru a funkcja f nie ma ekstremum?

a) f (x) = −x3 + ax
Y
b) f (x) = x3 − x2 + ax
ax+b
6. Funkcja f (x) = (x−1)(x−4) osiąga ekstre- f
mum równe −1 dla x = 2. Rozstrzygnij,
1
czy jest to minimum, czy maksimum.
−2π −π O π 2π X
7. Uzasadnij, że funkcja f (x) = x + sin x
(wykres obok) nie ma ekstremum, mimo
że dla nieskończenie wielu argumentów x
zachodzi równość f (x) = 0.
M2p str. 306 – 31 maja 2016

*5.14. Wartość najmniejsza
i wartość największa funkcji
Przypomnijmy, że jeśli funkcja ciągła f określona Y
jest w przedziale domkniętym, to przyjmuje w tym
przedziale wartości najmniejszą i największą. f
Ćwiczenie 1 1
Podaj wartości najmniejszą i największą
O 1 X
funkcji f (x) = (x − 1)2 w przedziale:
Wykres funkcji f : −1; 2 → R,
a) −1; 2 (rysunek obok), b) 2; 4. danej wzorem f (x) = (x − 1)2 .
Wartością najmniejszą (największą) funkcji ciągłej f w przedziale a; b może

być jedna z liczb f (a), f (b) lub jedno z ekstremów lokalnych.
Y Y
M M
f
f (a) f (x2 ) f
f (b) f (b)
m m
O a x1 x2 b X O a x1 x2 b X
Wartość najmniejsza m = f (x1 ), Wartość najmniejsza m = f (x1 ),
wartość największa M = f (x2 ). wartość największa M = f (a).
Przykład 1
Wyznacz wartości najmniejszą i największą funkcji f (x) = x3 − 6x2 + 9x
w przedziale −1; 4.
Wyznaczamy pochodną funkcji: ++ −−−−− ++
1 3 X
f (x) = 3x2 − 12x + 9 = 3(x2 − 4x + 3) = 3(x − 1)(x − 3).
Y
W punkcie x = 1 funkcja osiąga maksimum lokalne,
którego wartość wynosi f (1) = 4.
W punkcie x = 3 funkcja osiąga minimum lokalne, f
którego wartość wynosi f (3) = 0. 1
Obliczamy wartości funkcji na końcach przedziału:
O 1 X
f (−1) = −16, f (4) = 4. Zatem najmniejszą wartością
funkcji w przedziale −1; 4 jest −16, a największą 4
– wartość ta przyjmowana jest dwukrotnie.
5.14. Wartość najmniejsza i wartość największa funkcji 307
M2p str. 307 – 31 maja 2016

Przykład 2
Wyznacz wartości najmniejszą i największą funkcji f (x) = x3 − 6x2 + 9x
w przedziale 2; 4. Y
Skorzystamy z obliczeń z poprzedniego przykładu.
Rozpatrujemy minimum f (3) = 0 oraz wartości funk- f
cji na końcach przedziałów f (2) = 2, f (4) = 4.
Najmniejszą wartością funkcji f w przedziale 2; 4 1
jest 0, a największą 4.
O 1 X
Ćwiczenie 2
Wyznacz wartości najmniejszą i największą funkcji f (x) = x3 − 3x2 + 2 w po-
danym przedziale.
a) −1; 3 b) 1; 3 c) −1; 1
Ćwiczenie 3
Wyznacz wartości najmniejszą i największą funkcji f w podanym przedziale.
1
a) f (x) = x4 − 4x, 0; 2 b) f (x) = , 1; 3
1+x2
ZADANIA
1. Wyznacz wartości najmniejszą i największą funkcji f w podanym prze-

dziale.
4x
a) f (x) = x3 − 6x + 1, −2; 0 c) f (x) = , −3; 3
1+x2
1
b) f (x) = x4 + 4x3 + 6, −2; 1 d) f (x) = 2 , −2; 3
(x +1)2
2. Dla jakich wartości parametru m równanie f (x) = m ma rozwiązanie
w przedziale −1; 2?
√
a) f (x) = x4 − 10x2 + 9 c) f (x) = 3 x3 − 6x
√
b) f (x) = x5 − 5x + 4 d) f (x) = 3 x4 − 2x2
Wskazówka. W podpunkcie c) znajdź najpierw wartości największą i najmniejszą
funkcji g(x) = x3 − 6x w przedziale −1; 2.
x2 −x+1
3. Wyznacz zbiór wartości funkcji f (x) = w podanym przedziale.
x2 +x+1
a) −2; 0 b) 0; 2
4. Dla jakich wartości parametru m równanie ma rozwiązanie?
a) 3 cos x − 4 cos3 x = m b) 2 sin3 x − 3 sin x = m
Wskazówka. W podpunkcie a) podstaw t = cos x.
M2p str. 308 – 31 maja 2016

*5.15. Zagadnienia optymalizacyjne
NAJMNIEJSZY KOSZT NAJWIĘKSZA OBJĘTOŚĆ
NAJWIĘKSZY ZYSK
NAJKRÓTSZY CZAS NAJMNIEJSZA POWIERZCHNIA
Jednym z najczęstszych zastosowań rachunku różniczkowego jest jego wyko-

rzystanie do wyznaczania wartości największej lub najmniejszej – zagadnienia
takie będziemy nazywać zagadnieniami optymalizacyjnymi.
Jeśli mamy wyznaczyć największą (najmniejszą) wartość funkcji kwadrato-
wej, to zamiast liczyć pochodną, możemy skorzystać ze wzoru na współrzędne
wierzchołka paraboli.
Przykład 1
Który z prostokątów o obwodzie 12 cm ma najkrótszą przekątną? Jaka jest
jej długość?
Oznaczamy długości boków pro-
d wykonujemy (jeśli to możliwe) ry-
stokąta przez x i y, a długość jego y
sunek i wprowadzamy oznaczenia
przekątnej przez d, wówczas: literowe
x
piszemy równanie wyrażające wiel-
d = x2 + y 2 kość, której najmniejszą (najwięk-
2x + 2y = 12 szą) wartość chcemy wyznaczyć za
pomocą innych zmiennych, oraz
Stąd x + y = 6, czyli y = 6 − x. Zauważ, że inne równania wynikające z treści
0 < x < 6 i 0 < y < 6. zadania
Zatem długość przekątnej w zależności od x
opisana jest przez funkcję:
podstawiamy y = 6 − x, aby uzy-
d(x) = x2 + (6 − x)2
skać funkcję jednej zmiennej i okre-
gdzie x ∈ (0; 6). ślamy jej dziedzinę
√ √
d(x) = x2 + 36 − 12x + x2 = 2x2 − 12x + 36 upraszczamy wzór funkcji
Zauważmy, że wystarczy wyznaczyć najmniejszą wartość funkcji:

k(x) = 2x2 − 12x + 36
b 12
xw = − 2a = = 3, k(3) = 18
4
√ √
Czyli najmniejsza wartość funkcji d to d(3) = 18 = 3 2.
Szukany prostokąt
√ jest kwadratem o boku długości 3 cm. Jego przekątna ma
długość 3 2 cm.
5.15. Zagadnienia optymalizacyjne 309
M2p str. 309 – 31 maja 2016

Ćwiczenie 1
Który z prostokątów o obwodzie równym 2p ma:
a) największe pole, b) najkrótszą przekątną?
Przykład 2
Suma długości wszystkich krawędzi graniastosłupa prawidłowego trójkątnego
jest równa 12. Jaką największą objętość może mieć ten graniastosłup?
Długości krawędzi podstawy graniastosłupa oznaczamy

przez x, a jego wysokość przez h. Pole podstawy, która
jest trójkątem równobocznym, opisuje wzór:
√
x2 3
P =
4 h
Zatem objętość graniastosłupa: x x
√ 2
x 3 x
V = ·h
4
Suma długości krawędzi graniastosłupa jest równa 12, czyli 6x+3h = 12, stąd
wyznaczamy wysokość h = 4 − 2x, gdzie x ∈ (0; 2). Zatem:
√ √
x2 3 3
V (x) = (4 − 2x) = (2x2 − x3 )
4 2
znak pochodnej
Wyznaczamy pochodną funkcji V : + + + – – – –
√ √ 0 4 2 X
3 2 3
V (x) = (4x − 3x ) = x(4 − 3x) 3
2 2

V (x) > 0 dla x ∈ 0; 43 oraz V (x) < 0 dla x ∈ 43 ; 2 .
4
Zatem funkcja V rośnie w przedziale 0; 43 i maleje w przedziale
√ 3 ; 2 , czyli
4 4 16
w punkcie x0 = 3 przyjmuje wartość największą: V ( 3 ) = 27 3.
Ćwiczenie 2
Suma długości wszystkich krawędzi graniastosłupa prawidłowego czworokąt-
nego jest równa 16. Jaką największą objętość może mieć ten graniastosłup?
Ćwiczenie 3
Jakie wymiary powinien mieć prostokąt o obwodzie równym 8, aby walec,
który powstanie z obrotu tego prostokąta dookoła jednego z boków, miał:
a) największe pole powierzchni bocznej,
b) największą objętość?
M2p str. 310 – 31 maja 2016

ZADANIA
1. Który z prostokątów o polu 50 cm2 ma najmniejszy obwód?
2. Powierzchnia zadrukowanej części kartki ma wynosić 192 cm2 . Marginesy

górny i dolny mają mieć po 2 cm, a marginesy boczne – po 1,5 cm. Jakie
powinny być wymiary tej kartki, aby jej pole powierzchni
było najmniejsze?
3. Prostokąt o bokach długości x i y jest wpisany w okrąg
cm
y
12
o średnicy równej 12 cm (rysunek obok). Jakie powinny
być wymiary tego prostokąta, aby iloczyn x · y 2 miał
x
największą wartość?
4. Właściciel hurtowni mebli ogrodowych poprosił swojego syna Karola o po-

moc w rozwiązaniu następującego problemu. Należy ogrodzić prostokątny
plac wystawowy o powierzchni 160 m2 . Trzy boki prostokąta mają być
ogrodzone płotem drewnianym (koszt: 200 zł za metr bieżący płotu),
a czwarty – ścianą z cegły (koszt: 800 zł za metr bieżący ściany). Jakie
wymiary powinien mieć ten plac, by koszt ogrodzenia był najmniejszy?
W ramce poniżej podany jest fragment rozwiązania przedstawionego przez
Karola. Dokończ to rozwiązanie.
Oznaczmy przez x i y boki prostokąta. Przyjmijmy, że

D C
ściana z cegły powstanie wzdłuż boku BC. Wówczas
koszt ogrodzenia (w złotych) opisuje wzór: y
k = (2x + y) · 200 + y · 800 = 400x + 1000y

A x B
160
x · y = 160, więc y = x
.
Zatem należy znaleźć argument x > 0, dla którego funkcja:
160 000
k(x) = 400x + x
przyjmuje wartość najmniejszą.
Obliczamy pochodną funkcji k.
5. Pudełko w kształcie graniastosłupa prawidłowego czworokątnego o obję-

tości 96 dm3 ma zostać wykonane z dwóch rodzajów materiału. Materiał
na dolną podstawę kosztuje 200 zł/m2, zaś materiał na górną podstawę
i ściany boczne – 100 zł/m2 . Jakie wymiary powinno mieć to pudełko, aby
koszt jego wykonania był jak najmniejszy? Ile wyniesie koszt materiału
potrzebnego na jego wykonanie?
5.15. Zagadnienia optymalizacyjne 311
M2p str. 311 – 31 maja 2016

6. a) Jakie wymiary powinna mieć puszka w kształcie walca o powierzchni
całkowitej 150π cm2 , aby jej objętość była największa?
b) Jakie wymiary powinna mieć puszka w kształcie walca o objętości 0,5 l,
aby zużyć jak najmniej materiału do jej wytworzenia?
7. Blaszana puszka w kształcie walca ma mieć pojemność 0,4 dm3 . Na wy-

cięcie kół na obie podstawy trzeba przeznaczyć kwadratowe kawałki mate-
riału. Cena materiału, z którego wykonuje się podstawy, jest o 5% wyższa
od ceny materiału, z którego wykonuje się powierzchnię boczną. Jakie wy-
miary powinna mieć puszka, aby koszt jej wykonania był najmniejszy?
8. Jaką największą objętość może mieć stożek, którego:

a) tworząca ma długość 6 cm,
Y
* b) przekrój osiowy jest trójkątem o obwodzie rów- 36
nym 8 cm? y = (x − 6)2
9. Wierzchołki A i C prostokąta OABC należą do

osi układu współrzędnych. Wierzchołek B należy C B
do paraboli o równaniu y = (x − 6)2 , x ∈ (0; 6)
(rysunek obok). Dla jakiej długości boków tego
prostokąta jego pole będzie największe? O A 6 X
10. Wierzchołki trapezu należą do paraboli y = −x2 + 4, przy czym końce

dłuższej podstawy są punktami, w których parabola przecina oś OX. Wy-
znacz największe możliwe pole takiego trapezu.
11. Wyznacz punkty należące do paraboli, których odległość od punktu P jest

najmniejsza.
a) b) c)
Y Y Y
10 P
y = 8 − x2
6 P
y = x2 4 P
y = 12 x2 + 2
1 1 1
O 1 X O 1 X O 1 X
12. W jakim punkcie krzywej y = x2 − 1 należy poprowadzić styczną, aby

trójkąt ograniczony osiami układu współrzędnych i tą styczną miał naj-
mniejsze pole?
M2p str. 312 – 31 maja 2016

*5.16. Szkicowanie wykresu funkcji
Umiejętność obliczania granic oraz określania przedziałów monotoniczności
i ekstremów funkcji na podstawie jej pochodnej pozwala naszkicować wykresy
wielu funkcji. W tym celu badamy przebieg zmienności funkcji, postępując
według następującego schematu.
1. Określamy dziedzinę funkcji.

2. Znajdujemy punkty przecięcia wykresu z osiami układu współrzędnych.
3. Obliczamy granice na końcach przedziałów, w których funkcja jest okre-
ślona, i wyznaczamy asymptoty (jeśli istnieją).
4. Wyznaczamy pochodną i określamy jej dziedzinę.
5. Wyznaczamy przedziały monotoniczności i ekstrema lokalne funkcji.
Wszystkie otrzymane wyniki możemy zebrać w tabeli, a następnie naszki-
cować wykres funkcji.
Przykład 1
Naszkicuj wykres funkcji f (x) = 14 x4 − x3 .
1. Dziedziną funkcji f jest zbiór liczb rzeczywistych: Df = R.
2. Szukamy punktów przecięcia wykresu z osiami układu współrzędnych.
f (0) = 0, więc wykres przecina oś OY w punkcie (0, 0).
By znaleźć punkty, w których wykres przecina oś OX, rozwiązujemy rów-
nanie f (x) = 0:
1 4 3

3 1

4 x − x = 0 ⇔ x 4 x − 1 = 0 ⇔ x = 0 lub x = 4
Zatem wykres funkcji f przecina oś OX w punktach (0, 0) i (4, 0).
3. Obliczamy granice funkcji f w −∞ i w ∞:
Symbol ⇔ czytamy „wtedy
[∞· 41 ] i tylko wtedy, gdy”.
lim 14 x4 − x3 = lim x4 14 − x1 = ∞
x→−∞ x→−∞
1 4 3

4 1
∞· 1
1 [ 4]
lim 4 x − x = lim x 4 − x = ∞
x→∞ x→∞
Zatem funkcja f nie ma asymptoty poziomej.
4. Wyznaczamy pochodną funkcji f :
f (x) = ( 14 x4 − x3 ) = x3 − 3x2
i określamy jej dziedzinę: Df = R.
5.16. Szkicowanie wykresu funkcji 313
M2p str. 313 – 31 maja 2016

5. Wyznaczamy przedziały monotoniczności oraz ekstrema lokalne funkcji f .
Szukamy miejsc zerowych pochodnej:
x3 − 3x2 = 0 ⇔ x2 (x − 3) = 0 ⇔ x = 0 lub x = 3
Ze szkicu wykresu f (rysunek obok) odczytu- – – – – – – – ++++
jemy rozwiązania nierówności: 0 3 X
f (x) > 0 dla x ∈ (3; ∞)
Y
f (x) < 0 dla x ∈ (−∞; 0) ∪ (0; 3) f
Zatem funkcja f jest rosnąca w przedziale (3; ∞) 1

i malejąca w przedziale (−∞; 3). Dla x0 = 3 3
O 1 X
funkcja osiąga minimum f (3) = −6 34 .
Otrzymane wyniki zbieramy w tabeli i szkicujemy
wykres funkcji f (rysunek obok).
x x<0 0 0<x<3 3 3<x<4 4 x>4

f (x) − 0 − 0 + + +
−6 43
f (x) ∞ 0 −6 43 0 ∞
Sprawdź otrzymany wykres,
Strzałką oznaczamy, że funkcja maleje, a strzałką korzystając z odpowiedniego
– że rośnie. programu komputerowego.
Ćwiczenie 1
a) f (x) = −x3 + 3x b) f (x) = x4 − 2x2 − 8 c) f (x) = −x4 + 2x2
Przykład 2
1
Naszkicuj wykres funkcji f (x) = x2 +1 .
1. Dziedziną funkcji f jest zbiór liczb rzeczywistych: Df = R.

2. Szukamy punktów przecięcia wykresu z osiami układu współrzędnych.
f (0) = 1, więc wykres przecina oś OY w punkcie (0, 1).
Równanie x21+1 = 0 nie ma rozwiązań, więc wykres nie przecina osi OX.
3. Obliczamy granice funkcji f w −∞ i w ∞:
lim 21 = 0 oraz lim 2
1
=0
x→−∞ x +1 x→∞ x +1
zatem prosta y = 0 jest asymptotą poziomą wykresu funkcji f w ∞ i w −∞.
4. Wyznaczmy pochodną funkcji f :

1 (x2 +1) −2x
f (x) = 2 =− 2 2 =
x +1 (x +1) (x2 +1)2
oraz określamy jej dziedzinę: Df = R.
M2p str. 314 – 31 maja 2016

5. Mianownik pochodnej jest dodatni dla x ∈ R, więc znak pochodnej usta-
lamy na podstawie licznika: f (x) > 0 dla x < 0 oraz f (x) < 0 dla x > 0.
Zatem funkcja f jest rosnąca w przedziale (−∞; 0) oraz malejąca w prze-
dziale (0; ∞). Dla x0 = 0 funkcja osiąga maksimum f (0) = 1.
Y
x x<0 0 x>0 1
1 f
2
f (x) + 0 −
−1 O 1 X
f (x) 0 1 0
Wykres funkcji f jest symetryczny względem osi OY .
Zwróć uwagę na to, że oprócz wykorzystania danych z tabeli warto wyznaczyć

kilka dodatkowych punktów należących do wykresu funkcji, np. (1, 12 ), (−1, 12 ).
Ćwiczenie 2
x2 9 √
a) f (x) = b) f (x) = c) f (x) = (x − 2) x
x2 +4 x2 −2x+4
ZADANIA
4x2 +1 4
a) f (x) = x3 − 4x2 + 4x b) f (x) = c) f (x) =
x2 +4 x2 +2x+2
2. Na rysunkach poniżej przedstawiono wykresy funkcji: f , g i h.
Y Y Y
1
f g
1
O 1 X
1
O 1 X h
O 1 X
Wykresy pochodnych tych funkcji przedstawione są na rysunkach: A, B, C.

Dopasuj pochodne do funkcji.
A Y B Y C Y
1 1 1
O 1 X O 1 X O 1 X
5.16. Szkicowanie wykresu funkcji 315
M2p str. 315 – 31 maja 2016

*5.17. Zagadnienia uzupełniające
Szkicowanie wykresu funkcji
Przykład 1
x
Naszkicuj wykres funkcji f (x) = x2 −1
.
1. Dziedziną funkcji f jest zbiór Df = (−∞; −1) ∪ (−1; 1) ∪ (1; ∞).
Dla każdego x ∈ Df mamy −x ∈ Df oraz:
−x −x
f (−x) = = 2 = −f (x)
(−x)2 −1 x −1
więc funkcja jest nieparzysta, czyli jej wykres jest symetryczny wzglę-
dem początku układu współrzędnych.
2. f (0) = 0, więc wykres przecina oś OY w punkcie (0, 0).
f (x) = 0 dla x = 0, więc wykres przecina oś OX w punkcie (0, 0).
3. Obliczamy granice na końcach przedziałów, w których funkcja f jest
określona: 1 1
x x x
lim 2 = lim 1 = 0, lim 2 = lim x 1 = 0
x→−∞ x −1 x→−∞ 1− x2 x→∞ x −1 x→∞ 1− x2
Prosta y = 0 jest obustronną asymptotą poziomą wykresu funkcji f .

x [ 0−1+ ] x [ 0−1− ] +++ – – – – – – +++
lim − 2 = −∞ oraz lim + 2 = ∞
x→−1 x −1 x→−1 x −1 −1 1 X
x [ 01− ] x [ 01+ ] szkic wykresu funkcji

lim− = −∞ oraz lim+ 2 = ∞ y = x2 − 1
x→1 x2 −1 x→1 x −1
Proste x = −1 oraz x = 1 są asymptotami pionowymi (obustronnymi)
wykresu funkcji f .
4. Wyznaczamy pochodną:

x 1·(x2 −1)−x·2x −x2 −1
f (x) = 2 = 2 2 = 2 2 , Df = R \ {−1, 1}

x −1 (x −1) (x −1)
5. Pochodna f jest ujemna dla x ∈ Df , zatem funkcja f jest malejąca
w przedziałach (−∞; −1), (−1; 1) i (1; ∞) oraz nie ma ekstremów.
Y
x x < −1 −1 −1 < x < 0 0 0 < x < 1 1 x > 1 f
f (x) − × − 0 − × −
f (x) 0 −∞ × ∞ 0 −∞ × ∞0 1
Uwaga. Ponieważ funkcja f jest nieparzysta, można było O 1 X

przeprowadzić badanie funkcji jedynie dla x ∈ R+ \ {1},
naszkicować odpowiedni fragment wykresu i odbić go sy-
metrycznie względem punktu (0, 0).
M2p str. 316 – 31 maja 2016

Prosta y = mx + n jest asymptotą ukośną wykresu funkcji f w ∞
wtedy i tylko wtedy, gdy lim (f (x) − (mx + n)) = 0. Współczynniki
x→∞
m i n asymptoty ukośnej (jeśli istnieje) wyznaczamy następująco:
f (x)
m = lim , n = lim (f (x) − mx)
x→∞ x x→∞
Uwaga. Asymptota pozioma jest szczególnym przypadkiem asymptoty ukośnej

– o współczynniku kierunkowym m = 0.
Analogicznie wyznacza się asymptotę Y
ukośną wykresu funkcji w −∞. f
Przykład 2
x2
Wykres funkcji f (x) = (rysunek
|x|−1
obok) ma oprócz asymptot pionowych
(x = −1 i x = 1) asymptoty ukośne. 1
O 1 X
Asymptotą ukośną wykresu funkcji f
y
1
=
+
w ∞ jest prosta y = x + 1.
−
x
x
=
+
y
Asymptotą ukośną wykresu funkcji f
1
w −∞ jest prosta y = −x + 1.
Przykład 3
x2
Naszkicuj wykres funkcji f (x) = x−2
.
1. Dziedziną funkcji f jest zbiór Df = (−∞; 2) ∪ (2; ∞).
2. f (0) = 0, zatem punkt (0, 0) jest punktem przecięcia z osią OY .
f (x) = 0 tylko dla x = 0, zatem punkt (0, 0) jest jedynym punktem
wspólnym wykresu funkcji i osi OX.
3. Obliczamy granice na końcach przedziałów, w których funkcja f jest
określona:
x2 x
lim = lim 2 = −∞
– – – – – – +++++
x→−∞ x−2 x→−∞ 1− x 2 X
4 4
x2 [ 0− ] x2 [ 0+ ]
lim− = −∞, lim+ = ∞ szkic wykresu funkcji y = x − 2
x→2 x−2 x→2 x−2
Zatem prosta x = 2 jest obustronną asymptotą pionową wykresu funk-
cji f .
x2 x
Obliczamy granicę funkcji f w ∞: lim = lim 2 = ∞.
x→∞ x−2 x→∞ 1− x
M2p str. 317 – 31 maja 2016

Ponieważ granica w ∞ jest równa ∞, sprawdzamy, czy funkcja ma
asymptotę ukośną.
x2
f (x) x 1
m = lim = lim x−2 = lim = lim 2 = 1
x→∞ x x→∞ x x→∞ x−2 x→∞ 1− x

x2 x2 −x2 +2x
n = lim (f (x) − mx) = lim −1·x = lim =
x→∞ x→∞ x−2 x→∞ x−2
2x 2
= lim = lim 2 = 2
x→∞ x−2 x→∞ 1− x
Zatem wykres funkcji ma w ∞ asymptotę ukośną o równaniu y = x + 2.
Podobnie wyznaczamy asymptotę ukośną wykresu funkcji w −∞. Jest
to też prosta y = x + 2.
4. Wyznaczamy pochodną:
2
x 2x(x−2)−x2 ·1 x2 −4x
f (x) = = 2 = 2 , Df = R \ {2}

x−2 (x−2) (x−2)
5. f (x) = 0 ⇔ x2 − 4x = 0 ⇔ x(x − 4) = 0 ⇔ x = 0 lub x = 4
f (x) > 0 dla x ∈ (−∞; 0) ∪ (4; ∞)
Y
f (x) < 0 dla x ∈ (0; 2) ∪ (2; 4)
Zatem funkcja f rośnie w przedziałach f
(−∞; 0), (4; ∞) oraz maleje w przedzia-

łach (0; 2), (2; 4). 2
+
x
W punkcie x0 = 0 funkcja ma maksimum y
=
f (0) = 0, w punkcie x1 = 4 osiąga mini-
mum f (4) = 8. 1
O 1 X
x x<0 0 0<x<2 2 2<x<4 4 x>4
f (x) + 0 − × − 0 +
f (x) −∞ 0 −∞ × ∞ 8 ∞
u(x)
1. Dana jest funkcja wymierna f (x) = , gdzie u i v są wielomianami.
v(x)
Jaka jest zależność między stopniami wielomianów u i v, jeśli funkcja f
ma asymptotę ukośną niebędącą asymptotą poziomą?

x2 −3x x3 +2 x2 −3x+1
a) f (x) = c) f (x) = e) f (x) =
x2 −4 x x
x2 +1 1 x2
b) f (x) = d) f (x) = x + f) f (x) =
x2 −1 x |x|−2
M2p str. 318 – 31 maja 2016

Pochodna funkcji złożonej
√
Aby obliczyć wartość funkcji h(x) = 2x − 6, wykonujemy kolejno ope-
racje: najpierw mnożymy argument przez 2 i odejmujemy 6, a następnie
pierwiastkujemy. Funkcja h jest złożeniem dwóch funkcji: f (x) = 2x − 6
√
oraz g(x) = x.
f g √
x 2x − 6 2x − 6
DEFINICJA
Jeśli f : X → Y i g : Y → Z, to funkcję h : X → Z określoną wzorem
h(x) = g(f (x)) nazywamy złożeniem funkcji f i g. Funkcję f nazywamy
funkcją wewnętrzną, funkcję g – funkcją zewnętrzną.
Złożenie funkcji f i g można również zapisać: (g ◦ f )(x).

Zwróć uwagę, że składanie funkcji nie jest operacją przemienną – funkcje
f ◦ g i g ◦ f nie muszą być równe.
Przykład 4
Niech f (x) = x2 , g(x) = sin x. Poniżej przedstawiono wykresy funkcji
złożonych:
h1 (x) = g(f (x)) = sin x2 h2 (x) = f (g(x)) = sin2 x
Y Y h2
h1
1 1
O 1 X O 1 X
TWIERDZENIE
Jeżeli funkcja f ma pochodną w punkcie x0 , a funkcja g ma pochodną
w punkcie f (x0 ), to funkcja h = g ◦ f ma pochodną w punkcie x0 oraz:
h (x0 ) = (g(f (x0))) = g (f (x0)) · f (x0 )
Treść twierdzenia można sformułować następująco: pochodna funkcji zło-

żonej jest równa iloczynowi pochodnej funkcji zewnętrznej i pochodnej
funkcji wewnętrznej.
M2p str. 319 – 31 maja 2016

Przykład 5 √
Wyznacz pochodną funkcji h(x) = x2 + 1.
√
Funkcja h jest złożeniem funkcji f (x) = x2 + 1 i g(x) = x, zatem:
1 1 x
h (x) = √ 2 · (x2 + 1) = √ 2 · 2x = √ 2
2 x +1 2 x +1 x +1
Przykład 6
Wyznacz pochodną funkcji h(x) = (3x2 + 1)5.
Funkcja h jest złożeniem funkcji f (x) = 3x2 + 1 i g(x) = x5 , zatem:
h (x) = 5(3x2 + 1)4 · (3x2 + 1) = 5(3x2 + 1)4 · 6x = 30x(3x2 + 1)4

√
a) f (x) = (x + 1)3 e) f (x) = (3x + 2)5 i) f (x) = x3 + 2x
√
b) f (x) = (1 + x2 )4 f) f (x) = (5x4 −6x+2)7 j) f (x) = 5x2 − 6x
√ √
c) f (x) = (1 − x)5 g) f (x) = 2x − 4 k) f (x) = 7x2 + x
√ √
d) f (x) = (4x2 + 2)3 h) f (x) = 6x2 + 1 l) f (x) = 4 − x2

a) f (x) = sin 4x e) f (x) = cos x2 i) f (x) = cos2 x
b) f (x) = cos 5x f) f (x) = sin(x3 − 1) j) f (x) = sin3 x
c) f (x) = tg(6x − 1) g) f (x) = cos(x2 − 1) k) f (x) = tg(1 − x3 )
d) f (x) = sin x2 h) f (x) = sin2 x l) f (x) = tg2 x

√
a) f (x) = (7x − 1)3(2x + 1)2 d) f (x) = x3 1 − 4x
1−2x
b) f (x) = (x2 − 1)2 (3 − x)2 e) f (x) = √
3x+1
√
√ x2 +1
c) f (x) = x2 5x − 1 f) f (x) =
x
6. Dane są funkcje f (x) = 2x2 + x1 , g(x) = x1 . Oblicz h (1), jeżeli h = f ◦ g.
7. Znajdź równanie stycznej do wykresu funkcji f w punkcie o odciętej x0 .

√
a) f (x) = x2 + 5, x0 = 2 b) f (x) = cos2 x, x0 = π3
8. Rozwiąż równanie f (g(x)) = g(f (x)), jeśli f (x) = 2x + 3 i g(x) = x1 .
M2p str. 320 – 31 maja 2016

Zestaw I
1. Oblicz granicę.
x2 −2x+1 x2 +6x+8 x3 −8
a) lim c) lim e) lim
x→1 x−1 x→−4 x2 +7x+12 x→2 x2 −x−2
x2 −8x+15 x2 −10x+9 x3 −x2 −x+1
b) lim d) lim f) lim
x→3 x2 −9 x→9 x2 −11x+18 x→1 x3 −3x+2
2. Oblicz granicę.
√ √
x−5 7+x−1 2x−7−1
a) lim √ b) lim c) lim √
x→5 x−4−1 x→−6 x+6 x→4 x−3−1
3. Oblicz lim− f (x) oraz lim+ f (x). Czy istnieje granica funkcji f w punkcie
x→2 x→2
x0 = 2? Naszkicuj wykres funkcji f .
⎧ 2
⎨ x −4 dla x = 2 x2 − 4 dla x 2
a) f (x) = x−2 b) f (x) =
⎩ 1 dla x = 2 2
2x − x − 1 dla x > 2
4. Oblicz granicę.
3 x x+1
a) lim− c) lim− e) lim+ 2 −x−6
x→5 x−5 x→4 4−x x→3 x
x−1 x−3 x+1
b) lim+ d) lim− 2 f) lim + 3
x→0 x x→2 x −4 x→−2 x +8
5. Zbadaj, czy granica istnieje.

√ √
x−3 1+x 1+x2
x→5 x2 −4x−5 x→0 x x→0 |x|
6. Oblicz granicę.
6x+2 −x2 +x
a) lim (3x4 − x2 + 6) d) lim g) lim
x→∞ x→∞ 3x−1 x→∞ 8x3 −x+2
9x2 +2x 2x2 −x+1
b) lim (−3x5 + x2 + x) e) lim h) lim
x→−∞ x→∞ 3x2 +x−1 x→∞ 1−x
8x3 −x2 +1 x3 +5x−1
c) lim (−5x4 − 2x + 1) f) lim i) lim
x→−∞ x→−∞ 1 − 4x3 x→−∞ x+2
7. Wyznacz asymptoty wykresu funkcji f .

x−1 2x2 −1 1
a) f (x) = c) f (x) = e) f (x) = √
x x2 −5x+6 x− x
x x2 √
b) f (x) = 2 d) f (x) = f) f (x) = 1 + x2 +x
x −16 1+x
M2p str. 321 – 31 maja 2016

8. Zbadaj ciągłość funkcji f i naszkicuj jej wykres.
2x − 1 dla x < 1 2
dla x 2
a) f (x) = b) f (x) = x−3
1
dla x 1 x − 3 dla x > 2
x
9. Czy można tak dobrać wartość parametru a, aby funkcja f była ciągła?
⎧√
⎨ x2 +5−1 dla x = 2 x−5
dla x < 0
a) f (x) = x−2 b) f (x) = x+1
⎩ a dla x = 2 a dla x 0
10. Wyznacz pochodną funkcji f . Oblicz współczynnik kierunkowy stycznej

do wykresu funkcji f w punkcie o odciętej równej 1.
√
a) f (x) = −5x4 + 13 x3 + 2x − 1 d) f (x) = (x3 − 1) x
1 1 √ 2x3 −x
b) f (x) = 3 − 2 + 2 x e) f (x) = 2
x x 1+x
3 1 2x2 − 9
c) f (x) = 2 − √ f) f (x) = √
x x x
Zestaw II
2x2 +1
1. Dla jakiej wartości parametru a granica lim jest równa:
x→∞ ax2 −x+1
a) 1, b) 2, c) −∞?
2. Oblicz granicę.
√ √
x4 +2x
a) lim x − x c) lim 2
2x + x + x e) lim
x→∞ x→−∞ x→∞ x+1
√ √
x2 +2x x2 +3
b) lim 4x2 − 1 − 2x d) lim f) lim √ 2
x→∞ x→∞ x2 +1 x→∞ x +x

a) f (x) = 3x2 + 1, x0 = 0 d) f (x) = (x − 4)3 , x0 = 3
x3 x−3
b) f (x) = + x, x0 = −1 e) f (x) = , x0 = 1
3 x
2
1 x −1
c) f (x) = − 1, x0 = 2 f) f (x) = 2 , x0 = 1
x x −4
4. Wyznacz równanie stycznej do wykresu funkcji f (x) = x2 − 4x + 7, jeśli:

a) jest ona prostopadła do prostej o równaniu y = − 12 x + 1,
b) tworzy ona z osią OX kąt 135◦ .
5. Wyznacz przedziały monotoniczności funkcji f .

x+2 2
a) f (x) = 2x3 +3x2 −12x+1 c) f (x) = e) f (x) = x2 −
x x
x2 1
b) f (x) = x3 − 3x2 + 3x + 5 d) f (x) = f) f (x) = 4x +
x+1 x
M2p str. 322 – 31 maja 2016

6. Wyznacz ekstrema funkcji f .
5 x2 −4
a) f (x) = x3 + x2 + 2x + 10 d) f (x) =
2 x2 +4
4
b) f (x) = x4 − 6x2 + 8x + 1 e) f (x) = x + 2
x
2x 3x
c) f (x) = f) f (x) = 2
x2 +4 x +4x+4
7. Wyznacz wartość najmniejszą i wartość największą funkcji f w podanym
przedziale.
x
a) f (x) = x3 − 6x, −2; 3 c) f (x) = , −4; 4
x2 +4
x−8
b) f (x) = , 0; 8 d) f (x) = 2x(9 − x), 1; 3
x+2
8. Przedstaw pole P prostokąta (rysunek poniżej) jako funkcję zmiennej x.

Dla jakiego argumentu x pole jest największe? Podaj wymiary prostokąta
o największym polu.
a) b) 2x
c)
2x
1
2x 1
12
α α
4

Wskazówka do b) i c). Przedstaw funkcję P w postaci P (x) = f (x) i znajdź największą
wartość funkcji f .

x+2 1
a) f (x) = x3 + x2 − x − 1 d) f (x) = g) f (x) =
x2 −9 x2 −4x+3
8x 6
b) f (x) = x4 + x2 − 2 e) f (x) = 2 h) f (x) = 2
x +8 x −2x+8
−2 x2 −3x−2
c) f (x) = 14 x3 − 32 x2 f) f (x) = i) f (x) =
x2 −1 x
2x2 x3 x3
a) f (x) = b) f (x) = c) f (x) =
x2 −9 x−1 x2 −1
√ √ √
a) f (x) = x − 2 x b) f (x) = (4−x) x * c) f (x) = (x − 2)2 x
M2p str. 323 – 31 maja 2016

Zestaw III
x3 −8
1. Granica lim jest równa:
x→2 x−2
A. 12, B. 8, C. 4, D. 2.
2. lim f (x) = −1, gdy:

x→−1
x−1 x−1
A. f (x) = , C. f (x) = ,
1−x4 1−x2
x−1 x2 −1
B. f (x) = , D. f (x) = .
1−x3 x−1
3. Prosta dana równaniem x = −3 jest asymptotą pionową wykresu funkcji:
x2 −9 x2 −x−6
A. f (x) = , C. f (x) = ,
x−3 x+3
x2 −9 x2 +x−6
B. f (x) = , D. f (x) = .
x+3 x+3
x+a dla x ∈ (−∞; −2

4. Funkcja f (x) = jest ciągła, gdy:
− 12 x + 2 dla x ∈ (−2; ∞)
A. a = 6, B. a = 5, C. a = 1, D. a = −2.
x
5. Styczna do wykresu funkcji f (x) = 2 w punkcie o odciętej x0 = 2 ma
x −3
współczynnik kierunkowy równy:
A. 6, B. 4, C. −3, D. −7.
6. Styczna do wykresu funkcji f (x) = x2 − 4 poprowadzona w punkcie (2, 0)

tworzy z osią OX kąt α. Wartość bezwzględna różnicy β −α jest najmniej-
sza, gdy:
A. β = 45◦ , B. β = 52◦ , C. β = 60◦ , D. β = 76◦ .
3x
7. Funkcja f (x) = rośnie w przedziale:
x2 −x+1
A. (−3; −1), B. (−1; 1), C. (1; 3), D. (3; ∞).
8. Najmniejsza wartość funkcji f (x) = x4 − 4x2 − 3 w przedziale 0; 4 jest

równa:
A. −7, B. −4, C. −3, D. 0.
9. Jaki jest największy możliwy iloczyn liczb x2 i y, jeżeli x > 0 i 2x + y = 4?

64 16
A. 27 B. 9 C. 2 D. 4
M2p str. 324 – 31 maja 2016

6 Planimetria
Z regularnym podziałem płaszczyzny możemy mieć do czynienia w sytuacjach

praktycznych, takich jak układanie kafelków lub bruku.
Bardzo ciekawe przykłady takich podziałów znajdziemy w pracach holender-
skiego malarza i grafika Mauritsa Cornelisa Eschera [czyt. eszera] (1898–1972).
Wiele prac tego artysty inspirowanych jest matematyką.
M2p str. 325 – 31 maja 2016

6.1. Długość okręgu i pole koła
Okręgiem o środku O i promieniu r nazywamy zbiór wszystkich punktów
płaszczyzny, których odległość od punktu O wynosi r.
Długość okręgu o promieniu r wyraża się wzorem: l = 2πr.
Dowolne dwa punkty A, B należące do okręgu dzielą ten okrąg na dwa łuki.

Jeśli nie są one półokręgami, to mówiąc „łuk AB”, mamy zwykle na myśli
krótszy z nich. Czasami, by uniknąć niejednoznaczności, stosujemy oznaczenie

trzyliterowe AP B (rysunek poniżej).
B
r P
Długość łuku okręgu o promieniu r wyznaczonego
przez kąt o mierze α wyraża się wzorem: O α
α · 2πr
L = 360 r
◦
A
Ćwiczenie 1
a) Jaką miarę ma kąt AOB, jeśli punkty A, B, leżące na okręgu o środku O
i promieniu r, wyznaczają łuk długości π4 r?
b) Punkty A, B leżą na okręgu o średnicy 10 cm, |AB| = 5 cm. Ile jest równa

długość łuku AB?
Kołem o środku O i promieniu r nazywamy zbiór wszystkich punktów płasz-

czyzny, których odległość od punktu O jest mniejsza lub równa r.
Pole koła o promieniu r wyraża się wzorem: P = πr 2 .

Część koła o środku O ograniczoną łukiem AB i promieniami OA i OB na-
zywamy wycinkiem koła.
B
r
Pole wycinka koła wyznaczonego przez kąt o mierze α
O α
α 2 r
P =
360◦ · πr
A
Ćwiczenie 2
a) Oblicz pole wycinka koła o promieniu 2 wyznaczonego przez kąt 22◦ 30 .
√
b) Oblicz pole wycinka koła o promieniu 3 wyznaczonego przez kąt 315◦ .
c) Pole wycinka koła o promieniu 6 wyznaczonego przez kąt α jest równe 2π.
Oblicz miarę kąta α.
326 6. Planimetria
M2p str. 326 – 31 maja 2016

B
Część koła ograniczoną łukiem AB i cięciwą AB nazywamy
odcinkiem koła.
O
Przykład 1
A
Oblicz pole odcinka koła o promieniu 4 wyznaczonego przez
cięciwę AB i kąt AOB = 60◦ .
Obliczamy pole wycinka koła OAB:
60◦
P1 = 360◦
· π · 42 = 83 π B
4
Następnie obliczamy pole trójkąta AOB:
√ O α
P2 = 12 · 4 · 4 sin 60◦ = 4 3
4
Zatem pole odcinka koła: A
8
√
P = P1 − P2 = 3
π −4 3
Ćwiczenie 3
Punkty A, B należące do okręgu o środku O i promieniu 12 wyznaczają kąt
AOB = 30◦ . Oblicz pole:
a) wycinka koła wyznaczonego przez ten kąt,
b) odcinka koła wyznaczonego przez ten kąt.
ZADANIA
1. Bok kwadratu ma długość 6 (rysunek obok). Wykaż, że
pole zacieniowanego obszaru jest mniejsze od 9.
2. Cięciwa łącząca punkty

√ A i B leżące na okręgu o promie-
niu 5 ma długość 5 3. Oblicz długości łuków wyznaczo-
nych przez te punkty oraz pola odpowiednich wycinków.
3. W kole o środku O i promieniu 4 poprowadzono cięciwę AB. Oblicz √ pola
figur, na które cięciwa podzieliła koło, jeśli pole AOB jest równe 4 2.
4. Ośmiokąt ABCDEF GH jest wpisany w okrąg

E
o promieniu 3 cm. Miary kątów środkowych: D
α1 , . . . , α8 są kolejnymi wyrazami ciągu aryt-
F C
metycznego o różnicy równej 10◦ . α5
α4 α3
α2
a) Oblicz pole wycinka koła wyznaczonego α6 α1 B
α A
przez kąt α8 . α7 8
b) Oblicz z dokładnością do jednego miejsca G

po przecinku sumę pól odcinków koła wyzna-
czonych przez kąty α3 i α6 . H
6.1. Długość okręgu i pole koła 327
M2p str. 327 – 31 maja 2016

6.2. Kąty w okręgu
DEFINICJA
Kąt środkowy w okręgu to kąt, którego wierzchołkiem
O
jest środek okręgu. α
B
O kącie środkowym α (rysunek obok) mówimy, że jest oparty
A
na łuku AB (lub ACB). C
P4
Ćwiczenie 1 P5 P3
Punkty: P1 , P2 , . . . , P12 dzielą okrąg na 12 łuków o rów- P6 P2
nej długości. Podaj miarę kąta środkowego opartego na P7
O
P1
łuku:
P8 P12
a) P1 P2 P3 , b) P4 P7 P12 , c) P6 P1 P7 .
P9 P11
P10
DEFINICJA
P
Kąt wpisany w okrąg to kąt wypukły, którego wierzcho-
β
łek leży na okręgu, a ramionami są półproste zawierające
O
cięciwy tego okręgu.
B
O kącie wpisanym β (rysunek obok) mówimy, że jest oparty
A
na łuku AB.
TWIERDZENIE
Kąt środkowy w okręgu jest dwukrotnie większy od kąta wpisanego opar-
tego na tym samym łuku.
Dowód – patrz ćwiczenie 4. na następnej stronie.

P
Ćwiczenie 2
a) Podaj miarę kąta β (rysunek obok). β
◦
b) Narysuj w dowolnym okręgu kąt środkowy α = 120 O
i trzy różne kąty wpisane oparte na tym samym łuku co
60◦
kąt α. Podaj miarę tych kątów.
A B
Ćwiczenie 3
Kąt wpisany β jest oparty na tym samym łuku co kąt środkowy α. Wyznacz
miarę kąta α + β, jeśli: a) α = 110◦ , b) α = 45◦ , c) β = 17◦ , d) β = 105◦ .
328 6. Planimetria
M2p str. 328 – 31 maja 2016

Ćwiczenie 4
Przeczytaj informację w ramce oraz dowód przypadku I, a następnie przepro-
wadź dowody przypadków II i III.
Aby udowodnić, że kąt środkowy α w okręgu jest dwukrotnie większy od

kąta wpisanego β opartego na tym samym łuku, należy rozpatrzyć trzy
przypadki.
I. Środek okręgu O leży II. Środek okręgu O III. Środek okręgu
wewnątrz kąta wpisa- leży na ramieniu kąta O leży poza kątem
nego. P wpisanego. wpisanym.
P
β
β P
β1 β2
O O β1 β
O
β1 α β2 α α
A α1
B
B
B
A A
Dowód przypadku I
Z punktu P prowadzimy promień P O. Wówczas β = β1 + β2 .
Wyznaczamy kąt środkowy:
α = 360◦ − (180◦ − 2β1 ) − (180◦ − 2β2 ) = 2(β1 + β2 ) = 2β
Wskazówka do przypadku III. Rozważ kąty α + α1 i β + β1 .
Poniższe wnioski wynikają z twierdzenia o kątach środkowym i wpisanym.

TWIERDZENIE
D
β α
β β
O 2β
A B
2α
A B
A
β
B C
Kąty wpisane w okrąg Kąt wpisany w okrąg opar- Suma kątów α i β wpisanych
oparte na tym samym ty na półokręgu (średnicy) w okrąg, jak na rysunku po-
łuku są równe. jest kątem prostym. wyżej, jest równa 180◦ .
Ćwiczenie 5
Uzasadnij każdy ze sformułowanych powyżej wniosków.
6.2. Kąty w okręgu 329
M2p str. 329 – 31 maja 2016

Ćwiczenie 6
Promień okręgu jest równy r. Wyznacz miary kątów: α, β i γ.
a) b) c) r α r
γ r γ
O α β O
β O β
α γ
r
Ćwiczenie 7
Wyznacz miary kątów: α, β i γ.
a) α b) c)
α
40◦
80◦ 35◦ O
40◦ α
O β
γ O
β
γ γ
β 65◦
Kąt między styczną a cięciwą okręgu C
Kąt zawarty między styczną a cięciwą okręgu popro-

O
wadzoną z punktu styczności (zwany kątem dopisa-
nym do okręgu) jest równy kątowi wpisanemu opar- B
temu na łuku wyznaczonym przez końce tej cięciwy.
A P
Ćwiczenie 8
Uzasadnij powyższe twierdzenie.
ZADANIA
F E D
1. Punkty: A, B, C, . . . , P dzielą okrąg na 16 łuków G C
o równej długości. Punkt A leży na jednym z ra- H B
mion kąta środkowego β. Który z punktów leży S
I A
na drugim ramieniu tego kąta?
J P
a) β = 45◦ c) β = 225◦
K O
b) β = 112,5◦ d) β = 315◦ L M N
2. Dany jest okrąg o promieniu 6. Podaj miarę kąta wpisanego opartego na

łuku tego okręgu, jeśli łuk ten ma długość: a) 2π, b) 3π, c) 15 π
2 π, d) 4 .
330 6. Planimetria
M2p str. 330 – 31 maja 2016

3. Wyznacz miary kątów α i β.
a) b) c)
58◦
α
β O β
23 ◦ O β O
α α
39 ◦
4. Kąt β jest kątem wpisanym w okrąg, opartym na tym samym łuku co kąt
środkowy α. Wyznacz miary kątów α i β.
1
a) α + β = 111◦ b) α = β + 56◦ 30 c) 2α + 13 β = 48◦

a) b) β c)
25 ◦
α
β
O O 100◦
O α
α 70◦
◦
30
◦
15 β
6. Wyznacz miarę kąta α.

a) b) c)
α
O O
O 54◦
32◦ 42◦
7. a) W okręgu o środku O poprowadzono cięciwę AB. Jeden z kątów trójkąta

AOB ma miarę 96◦ . Wyznacz miarę kąta zawartego między cięciwą AB
a styczną do okręgu poprowadzoną w punkcie A.
b) W okręgu o promieniu 6 cm poprowadzono cięciwę AB. Długość łuku

AB jest równa π cm. Wyznacz miarę kąta zawartego między cięciwą AB
a styczną do okręgu poprowadzoną w punkcie B.
6.2. Kąty w okręgu 331
M2p str. 331 – 31 maja 2016

8. Udowodnij poniższe twierdzenie.
TWIERDZENIE O CIĘCIWACH D
Jeśli w okręgu dwie cięciwy AB i CD przecinają O

się w punkcie P , to: |P A| · |P B| = |P C| · |P D|. B
A P
Wskazówka. Uzasadnij najpierw, że trójkąty P AC i P DB są podobne. C
9. Oblicz x.
a) b) c)
4 3
4
O 3
O x
12 x 1 5 12 O
x
6
10. Dany jest okrąg o promieniu 11 cm. Przez punkt P , odległy od środka
okręgu o 5 cm, poprowadzono cięciwę o długości 20 cm. Oblicz długości
odcinków, na które punkt P dzieli cięciwę.
11. Oblicz promień okręgu oraz pole trójkąta ABC.

C C
a) b) C c) A
2
4
6
2 4 O
A B 3
B
O O 3
2
3 3
B
A
√
12. Dany jest okrąg o promieniu 8. Cięciwa AB tego okręgu ma długość 4 7
i przecina średnicę P Q pod kątem prostym.
a) Oblicz długości odcinków, na które cięciwa AB
dzieli średnicę P Q. D
b) Wyznacz sinus kąta ostrego czworokąta AP BQ
i podaj przybliżoną miarę tego kąta.
A C
13. Wierzchołki czworokąta ABCD leżą na okręgu P
o promieniu 6 12 (rysunek obok). Oblicz obwód
tego czworokąta, jeśli |P A| = 4 i |P B| = |P D|.
B
332 6. Planimetria
M2p str. 332 – 31 maja 2016

Okrąg opisany na wielokącie (wielokąt wpisany w okrąg)
Wielokąt nazywamy wpisanym w okrąg, jeśli wszystkie jego wierzchołki
należą do okręgu. O okręgu mówimy wówczas, że jest opisany na wielo-
kącie. Każdy bok wielokąta wpisanego w okrąg jest cięciwą tego okręgu,
a każdy kąt jest kątem wpisanym w ten okrąg.
1. Na rysunku obok przedstawiono pięciokąt wpisa- E

ny w okrąg. Wyznacz miary kątów AOC i ABC. 62◦ D
2. Wyznacz miarę kąta wewnętrznego pięciokąta 100◦ 70◦

C
foremnego. O
A
3. a) Wyznacz miary kątów wewnętrznych sześcio-,
siedmio- oraz ośmiokąta foremnego. B
n−2
b) Wykaż, że kąt wewnętrzny n-kąta foremnego ma miarę n · 180◦ .
4. Ile boków ma wielokąt foremny, którego suma miar kątów wewnętrz-

nych jest równa:
a) 720◦ , b) 900◦ , c) 1260◦ , d) 1440◦ , e) 1620◦ ?
5. Dany jest sześciokąt foremny o boku a i polu P . Promień okręgu opi-

sanego na tym sześciokącie jest równy R, a promień okręgu w niego
wpisanego jest równy r. Przerysuj tabelę do zeszytu i ją uzupełnij.
a R r P
4 cm ? ? ?
? 6 cm ? ?
? ? ? 16 cm2
? ? 12 cm ?
C
6. Przekątne ośmiokąta foremnego poprowadzo-
D B
ne z jednego wierzchołka podzieliły ten ośmio-
kąt na sześć trójkątów. Wyznacz miary kątów
tych trójkątów. E A
7. Uzasadnij, że pole ośmiokąta foremnego wpi-

√
sanego w okrąg o promieniu 1 jest równe 2 2. F H
G
Okrąg opisany na wielokącie (wielokąt wpisany w okrąg) 333
M2p str. 333 – 31 maja 2016

6.3. Okrąg opisany na trójkącie
Okrąg nazywamy opisanym na trójkącie, jeżeli wszystkie wierzchołki trójkąta
należą do okręgu. Na każdym trójkącie można opisać okrąg – mówi o tym
poniższe twierdzenie.
TWIERDZENIE
Symetralne boków trójkąta przecinają się w jednym punkcie, który jest
środkiem okręgu opisanego na tym trójkącie.
C
C
C
O O
A B
R O
R R
B
B
A A
W trójkącie ostrokątnym W trójkącie prostokątnym śro- W trójkącie rozwartokątnym
środek okręgu opisanego dek okręgu opisanego jest środ- środek okręgu opisanego leży
leży wewnątrz trójkąta. kiem przeciwprostokątnej. na zewnątrz trójkąta.
Ćwiczenie 1
Udowodnij, że symetralne boków trójkąta przecinają się w jednym punkcie.
Wskazówka. Rozpatrz najpierw odległości punktu przecięcia symetralnych dwóch bo-
ków od wierzchołków trójkąta.
Przykład 1
W trójkącie równoramiennym kąt między ramionami ma miarę 30◦ , a pod-
stawa ma długość 2. Oblicz promień okręgu opisanego na tym trójkącie oraz
odległość środka tego okręgu od podstawy trójkąta.
C
Przyjmijmy oznaczenia jak na rysunku obok. Wów-
czas <
) AOB jest kątem środkowym, opartym na tym
30◦
samym łuku co kąt wpisany ACB, zatem:
O
< ) ACB = 60◦ , czyli trójkąt AOB jest
) AOB = 2 <
równoboczny, zatem R = |OA| = |OB| = 2. Odci- R
nek OD jest wysokością w trójkącie równobocznym:
√ √
2 3
|OD| = = 3 A 1 D 1 B
2
334 6. Planimetria
M2p str. 334 – 31 maja 2016

Ćwiczenie 2
a) W trójkącie równoramiennym kąt między ramionami ma miarę 45◦ , a pod-
stawa ma długość 4 cm. Oblicz promień okręgu opisanego na tym trójkącie.
b) W okrąg o promieniu 5 cm wpisany jest trójkąt równoramienny o podstawie
długości 6 cm. Oblicz długości ramion tego trójkąta (rozpatrz dwa przypadki).
Przykład 2
Na trójkącie prostokątnym o jednej z przyprostokątnych długości 6 opisano
okrąg o promieniu 5. Oblicz pole tego trójkąta.
W trójkącie prostokątnym środek okręgu opisanego jest
środkiem przeciwprostokątnej (rysunek obok):
6 b
c = 2R = 10
i na podstawie twierdzenia Pitagorasa: 5 c 5
2 2 2
b = 10 − 6 = 64
1
Zatem b = 8 i pole P = 2
· 6 · 8 = 24.
Ćwiczenie 3
a) Oblicz promień okręgu opisanego na trójkącie prostokątnym, którego przy-
prostokątne mają długości 7 cm i 12 cm.
b) Pole trójkąta prostokątnego jest równe 18 cm2 . Wysokość poprowadzona
z wierzchołka kąta prostego ma długość 4 cm. Oblicz promień okręgu opisa-
nego na tym trójkącie.
c) Stosunek długości przyprostokątnych trójkąta prostokątnego jest równy
3 : 4. Promień okręgu opisanego na tym trójkącie ma długość 10 cm. Oblicz
pole tego trójkąta.
Przykład 3 Y
x
x=1
=
y
Dany jest trójkąt o wierzchołkach: A(−3, 3),

A C
B(3, −3), C(5, 3). Wyznacz współrzędne
środka okręgu opisanego na tym trójkącie.
1 S
Symetralną boku AC jest prosta x = 1, sy-
O 1 X
metralną boku AB jest prosta y = x. Środ-
kiem okręgu opisanego na trójkącie ABC jest
punkt przecięcia symetralnych jego boków:
B
S(1, 1).
6.3. Okrąg opisany na trójkącie 335
M2p str. 335 – 31 maja 2016

Ćwiczenie 4
Wyznacz współrzędne środka okręgu opisanego na trójkącie ABC oraz oblicz
promień tego okręgu.
a) A(−2, 2), B(−2, −2), C(6, −2) c) A(−2, 2), B(4, −4), C(12, 2)
b) A(−2, 2), B(2, −2), C(2, 8) d) A(−4, 4), B(0, 0), C(8, 8)
ZADANIA
1. Uzasadnij, że promień okręgu opisanego na trójkącie

równobocznym o boku długości a wyraża się za po- R
mocą wzoru: √
a 3 O
R=
3
a
2. Oblicz wysokość oraz pole trójkąta równobocznego,
na którym opisano okrąg o promieniu 6 cm.
3. Jakie największe pole może mieć trójkąt prostokątny wpisany w okrąg

o promieniu 3?
4. Oblicz promień okręgu opisanego na równoramiennym trójkącie prostokąt-

nym, którego obwód jest równy:
√
a) 4 + 2 2, b) 4, c) 1.
5. W okrąg o promieniu 5 cm wpisany jest trójkąt równoramienny o pod-

stawie długości 8 cm. Oblicz długości ramion tego trójkąta (rozpatrz dwa
przypadki).
C
6. Do podstawy trójkąta równoramiennego poprowa- h
dzono wysokość h. Oblicz obwód tego trójkąta, jeżeli A B
opisany na nim okrąg ma promień R. R
O
a) h = 20 cm, R = 13 cm
b) h = 6 cm, R = 13 cm (rysunek obok)
7. Dane są punkty A(−1, −2) i B(5, −2). Odcinek AB jest podstawą trój-
kąta równoramiennego ABC. Okrąg opisany na tym trójkącie ma promień
równy 5.
a) Wyznacz współrzędne wierzchołka C.
b) Uzasadnij, że promień okręgu wpisanego w ten trójkąt jest mniejszy
od 2 14 .
336 6. Planimetria
M2p str. 336 – 31 maja 2016

Okrąg wpisany w wielokąt (wielokąt opisany na okręgu)
Wielokąt nazywamy opisanym na okręgu, jeśli wszystkie jego boki są stycz-
ne do okręgu. O okręgu mówimy wówczas, że jest wpisany w wielokąt.
1. Na rysunku obok przedstawiono kąt B
AP B oraz okrąg styczny do ramion
tego kąta w punktach A i B. Uzasad- r
P
nij, że: O
r
a) |P A| = |P B|,
A
b) środek okręgu leży na dwusiecznej kąta AP B.
2. Oblicz różnicę między polem koła opisanego oraz polem koła wpisa-
nego:
a) w kwadrat o boku a, b) w sześciokąt foremny o boku a.
3. Dany jest ośmiokąt foremny o boku długości 1. Oblicz długość okręgu

oraz pole koła:
a) opisanego na tym ośmiokącie, b) wpisanego w ten ośmiokąt.
4. Dany jest n-kąt foremny o boku długości 2 cm. Uzasadnij, że różnica

między polem koła opisanego na tym wielokącie i polem koła wpisanego
w ten wielokąt jest równa π cm2 , niezależnie od liczby boków wielokąta.
5. a) Dany jest n-kąt foremny o boku długości a opisany na okręgu o pro-

mieniu r. Uzasadnij, że pole tego wielokąta jest równe 12 n · a · r.
b) Uzasadnij, że jeśli wielokąt (dowolny) o obwodzie równym L jest
opisany na okręgu o promieniu r, to pole tego wielokąta
jest równe 12 L · r.
6. Dany jest pięciokąt o polu równym 144 opisany na

okręgu o promieniu 6 (rysunek obok). Cztery boki
tego pięciokąta mają długości: 5,8, 6, 8,2 i 11,6. Ob-
licz długość piątego boku.
7. a) Uzasadnij, że promień okręgu wpisanego w n-kąt foremny o boku

◦
długości a jest równy a2 · ctg 180
n .
* b) Wykaż, że promień okręgu

wpisanego w dwunastokąt foremny o boku
√
długości a jest równy a 1 + 23 .
Okrąg wpisany w wielokąt (wielokąt opisany na okręgu) 337
M2p str. 337 – 31 maja 2016

6.4. Okrąg wpisany w trójkąt
Okrąg nazywamy wpisanym w trójkąt, jeżeli wszystkie boki trójkąta są styczne
do tego okręgu. W każdy trójkąt można wpisać okrąg – mówi o tym poniższe
twierdzenie.
C
TWIERDZENIE
Dwusieczne kątów wewnętrznych trójkąta
O
przecinają się w jednym punkcie, który jest
środkiem okręgu wpisanego w ten trójkąt. r
A B
Ćwiczenie 1
Udowodnij, że dwusieczne kątów wewnętrznych trójkąta przecinają się w jed-
nym punkcie.
Wskazówka. Rozpatrz najpierw odległości punktu przecięcia dwusiecznych dwóch ką-
tów wewnętrznych od boków trójkąta.
B B
Przykład 1
Oblicz promień okręgu wpisanego w trój-
kąt prostokątny o przyprostokątnych dłu-
gości 5 i 12. 12 − r
12 −
a = 12
Obliczamy długość przeciwprostokątnej: c

√ √
c = 52 + 122 = 169 = 13 r
Przy oznaczeniach jak na rysunku obok: D

O r
|AD| = 5 − r i |BD| = 12 − r
5−
r
zatem (5 − r) + (12 − r) = 13. Stąd otrzy-
r
C b=5 A C r 5−r A
mujemy r = 2.
Ćwiczenie 2
Oblicz promień okręgu wpisanego w trójkąt prostokątny, którego przyprosto-
kątne mają długości: a) 3 i 4, b) 7 i 24.
Ćwiczenie 3
a) Na okręgu o promieniu 4 cm opisano trójkąt prostokątny o jednej z przypro-
stokątnych długości 10 cm. Oblicz długości pozostałych boków tego trójkąta.
b) Na okręgu o promieniu 2 cm opisano trójkąt prostokątny o przeciwprosto-
kątnej długości 10 cm. Oblicz długości pozostałych boków tego trójkąta.
338 6. Planimetria
M2p str. 338 – 31 maja 2016

TWIERDZENIE
Pole trójkąta jest równe iloczynowi połowy

obwodu tego trójkąta i promienia okręgu
wpisanego w ten trójkąt. c b
O
a+b+c
P = ·r r
2
a
Ćwiczenie 4
Uzasadnij podany wzór na pole trójkąta, korzystając z powyższego rysunku.
Przykład 2
Oblicz promień okręgu wpisanego w trójkąt prostokątny o przyprostokątnych
długości 9 i 12.
Obliczamy długość przeciwprostokątnej:
√
c = 92 + 122 = 81 + 144 = 15
Obwód trójkąta jest równy a + b + c = 36, a pole P = a2· b = 9 · 12
2 = 54.
Przekształcamy wzór na pole P = a + 2b + c · r i otrzymujemy:
2P
r=
108
a+b+c
Zatem r = 36 = 3.
Ćwiczenie 5
Oblicz promień okręgu wpisanego w trójkąt prostokątny, jeśli jego przypro-
stokątne mają długości:
√
a) 12 i 16, b) 1 i 1, c) 2 i 5.
Ćwiczenie 6
Wysokość opuszczona z wierzchołka kąta prostego trójkąta ABC dzieli jego
przeciwprostokątną na odcinki długości 9 i 16.
a) Uzasadnij, że trójkąty ABC, ACD i CBD są podobne. B
b) Oblicz długości boków trójkąta ABC.

16
c) Oblicz promień i pole koła wpisanego w trójkąt ABC.

D
d) Oblicz promień i pole koła wpisanego w trójkąt ACD
oraz promień i pole koła wpisanego w trójkąt CBD.
9
C A
6.4. Okrąg wpisany w trójkąt 339
M2p str. 339 – 31 maja 2016

Ćwiczenie 7
Podstawa trójkąta równoramiennego ma długość x, a jego ramię – długość y.
Oblicz promień okręgu wpisanego w ten trójkąt.
a) x = 12, y = 10 b) x = 10, y = 13
ZADANIA
1. Na okręgu o promieniu 3 opisano trójkąt równoramienny o kącie między

ramionami równym 120◦ . Oblicz długości boków tego trójkąta.
2. a) Przeciwprostokątna trójkąta prostokątnego ma długość 8, a jeden z ką-

tów ostrych ma miarę 30◦ . Oblicz promień okręgu wpisanego w ten trójkąt.
b) W trójkącie prostokątnym krótsza przyprostokątna ma długość 6, a je-
den z kątów ma miarę 60◦ . Oblicz długość okręgu wpisanego w ten trójkąt.
3. W trójkąt równoramienny o podstawie długości 6 cm i wysokości 4 cm

wpisano koło oraz w trójkąt równoramienny o podstawie długości 8 cm
i wysokości 3 cm wpisano koło. Oblicz różnicę pól tych kół.
4. W trójkąt równoramienny o podstawie długości 4 cm i ramieniu długości

6 cm wpisano okrąg. Oblicz promień tego okręgu oraz odległości środka
okręgu od wierzchołków tego trójkąta.
5. a) Uzasadnij, że pole trójkąta równobocznego o boku

długości a wyraża się wzorem P = 32 ar, gdzie r jest
promieniem okręgu wpisanego w ten trójkąt. O
b) Uzasadnij, że promień okręgu wpisanego w r
√ trójkąt
równoboczny o boku długości a jest równy 63 a. a
c) Oblicz pole trójkąta równobocznego opisanego na okręgu o promieniu 2.
6. Oblicz stosunek pola koła opisanego na trójkącie równobocznym o boku

długości a do pola koła wpisanego w ten trójkąt.
7. Dany jest trójkąt prostokątny równoramienny o przeciwprostokątnej AB,

gdzie A(−5, −3), B(−5, 5). Oblicz pole koła wpisanego w ten trójkąt.
8. W trójkąt równoramienny o kącie przy podstawie równym 30◦ wpisano

okrąg o promieniu 2. Oblicz pole tego trójkąta.
9. W trójkąt wpisano okrąg o promieniu 4. Jeden z boków tego trójkąta

został
√ podzielony przez punkt styczności okręgu na odcinki długości 4
i 4 3. Oblicz długości pozostałych boków tego trójkąta.
340 6. Planimetria
M2p str. 340 – 31 maja 2016

6.5. Czworokąty wypukłe
Figurę nazywamy wypukłą, jeśli wszystkie jej ką- D
ty wewnętrzne są wypukłe – odcinek łączący dwa
C
dowolne punkty takiej figury jest w niej zawarty. A
B
Czworokątami wypukłymi są m.in.: kwadraty, rom- Czworokąt ABCD nie jest
by, prostokąty, równoległoboki i trapezy. wypukły.
czworokąty
trapezy
równoległoboki
romby kwadraty prostokąty
Ćwiczenie 1
Jaki rodzaj czworokąta został opisany poniżej?
a) Czworokąt, którego wszystkie boki są równe i wszystkie kąty są proste.
b) Czworokąt, którego wszystkie boki są równe.
c) Czworokąt, którego wszystkie kąty są proste.
d) Czworokąt mający dwie pary boków równoległych.
e) Czworokąt mający co najmniej jedną parę boków równoległych.
Ćwiczenie 2
Bok kwadratu ABCD ma długość 1. Oblicz pole i obwód kwadratu EF GH.
a) A H D b) A H D
G
E G
E
45 ◦
30◦
B F C B F C
Ćwiczenie 3
W kwadrat K1 o boku 7 cm wpisano kwadrat K2 o polu równym 25 cm2 .
Oblicz długości odcinków, na które wierzchołki kwadratu K2 podzieliły boki
kwadratu K1 .
6.5. Czworokąty wypukłe 341
M2p str. 341 – 31 maja 2016

Kwadrat P = a2 Prostokąt
• Wszystkie boki są równej
długości, wszystkie kąty są a b P =a·b
proste.
a
• Przekątne są równej dłu- a
• Wszystkie kąty są proste, przeciwle-
gości, są do siebie prostopadłe, a punkt
głe boki są równe i równoległe.
przecięcia dzieli je na połowy.
• Przekątne są równej długości, punkt
przecięcia dzieli je na połowy.
Romb
Równoległobok
d1
h a P = 12 d1 · d2 = a · h
d2
h P =a·h
a
• Wszystkie boki są równej długości, a
przeciwległe boki są równoległe, prze- • Przeciwległe boki są równe i równo-
ciwległe kąty są równe. ległe, przeciwległe kąty są równe.
• Suma kątów wewnętrznych przy jed- • Suma kątów wewnętrznych przy jed-
nym boku jest równa 180◦ . nym boku jest równa 180◦ .
• Przekątne są do siebie prostopadłe, • Punkt przecięcia przekątnych dzieli
a punkt przecięcia dzieli je na połowy. je na połowy.
Trapez równoramienny
Trapez b
b
(a+b)·h c x x c
h P = y y
2
a a
• Ma co najmniej jedną parę boków • W trapezie równoramiennym, który
równoległych. nie jest równoległobokiem, przekątne
• Suma kątów wewnętrznych przy każ- są równej długości, a punkt przecięcia
dym z ramion jest równa 180◦ . dzieli je w tym samym stosunku.
Przykład 1 a
Oblicz pole i obwód rombu o przekątnych długości 10 i 24.
a
Pole rombu obliczamy ze wzoru P = 12 d1 · d2 : 12 5
a
1
P = 2 · 24 · 10 = 120 a
Przekątne rombu przecinają się pod kątem prostym, więc a = 122 +52 = 169, 2
czyli a = 13. Obwód rombu jest równy 4 · 13 = 52.
Ćwiczenie 4
Obwód rombu jest równy 40 cm, a jedna z przekątnych ma długość 12 cm.
Oblicz pole tego rombu.
342 6. Planimetria
M2p str. 342 – 31 maja 2016

Ćwiczenie 5
a) Stosunek długości przekątnych rombu jest równy 3 : 4. Oblicz pole tego
rombu, jeśli jego bok ma długość 15 cm.
b) Oblicz pole i obwód rombu o wysokości 7 cm, jeśli kąt rozwarty tego rombu
ma miarę 150◦ .
Ćwiczenie 6
D b C C
a) Uzasadnij, korzystając z rysun-
ków obok, że długość odcinka EF
E F E F
łączącego środki ramion trapezu
H
ABCD jest równa średniej aryt- a
A G H B A a − b B
metycznej długości jego podstaw:
AGD jest przystający do A H C .
a+b
|EF | = HBC jest przystający do H B C .
2
b) Wysokość trapezu jest równa 4 cm, a odcinek łączący środki jego ramion
ma długość 8 cm. Oblicz pole tego trapezu.
Ćwiczenie 7
Punkt E jest punktem przecięcia przekątnych D C
trapezu ABCD (rysunek obok). Uzasadnij, że:
hE
a) trójkąty ABE i CDE są podobne,
b) pola trójkątów AED i BEC są równe. A a B
Przykład 2 D C
W trapezie ABCD (rysunek obok) podstawy y
mają długości 8 i 4, a wysokość jest równa 3. E
x
Przekątne trapezu przecinają się w punkcie E.
Oblicz pola trójkątów ABE i CDE. A B
Punkt E dzieli wysokość trapezu na odcinki o długościach x i y. Trójkąty
x |AB|
ABE i CDE są podobne, prawdziwa jest więc równość: = . Zatem
y |CD|
x 8
= oraz x + y = 3, stąd x = 2 i y = 1.
y 4
1 1
Pola trójkątów: PABE = 2 · 8 · 2 = 8, PCDE = 2 · 4 · 1 = 2.
Ćwiczenie 8
W trapezie o podstawach długości 10 cm i 6 cm oraz wysokości równej 4 cm
poprowadzono przekątne, które podzieliły go na cztery trójkąty. Oblicz pole
każdego z otrzymanych trójkątów.
6.5. Czworokąty wypukłe 343
M2p str. 343 – 31 maja 2016

ZADANIA
1. Które z poniższych zdań są prawdziwe?
A. Każdy romb, którego wszystkie kąty są równe, jest kwadratem.
B. Istnieje równoległobok, którego wszystkie boki są równe.
C. Każdy czworokąt o równych bokach, w którym przekątne przecinają się
pod kątem prostym, jest kwadratem.
D. Równoległobok, którego przekątne są równe, jest prostokątem.
E. Każdy czworokąt mający dwie
pary boków równych jest równole- Deltoidem nazywamy czworokąt
głobokiem. wypukły mający dwie pary są-
siednich boków równych.
2. Uzasadnij, że przekątne deltoidu D
przecinają się pod kątem prostym.
Wyprowadź wzór na pole deltoidu. d2 d1
A C
3. Dwa kąty przy dłuższej podstawie
trapezu mają miary α i β. Oblicz B
miary pozostałych kątów tego tra-
|AB| = |AD| oraz |BC| = |DC|
pezu.
a) α = 30◦ , β = 75◦ b) α = 60◦ , β = 45◦ c) α = 80◦ , β = 90◦
4. Wykaż, że jeżeli przekątne równoległoboku są prostopadłe, to jest on rom-
bem.
5. Bok rombu ma długość 4 cm, a suma długości jego przekątnych jest równa
10 cm. Oblicz pole i wysokość tego rombu.
6. Różnica między długością przekątnej kwadratu i długością jego boku wy-
nosi 2 cm. Oblicz pole i obwód tego kwadratu.
7. Dłuższa podstawa trapezu równoramiennego ma długość 6 cm, a kąt mię-
dzy przekątną a tą podstawą jest równy 30◦ . Oblicz długość krótszej pod-
stawy, jeżeli wysokość trapezu jest równa 2 cm.
8. W trapezie równoramiennym kąty przy krótszej podstawie są trzykrotnie
większe od kątów przy dłuższej podstawie. Krótsza podstawa ma długość
4 cm, a odcinek łączący środki ramion – 6 cm. Oblicz pole i obwód tego
trapezu.
9. Podstawy trapezu równoramiennego mają długości 12 cm i 6 cm. Oblicz
pole i długość ramion tego trapezu, jeżeli jego przekątne przecinają się pod
kątem prostym.
344 6. Planimetria
M2p str. 344 – 31 maja 2016

*6.6. Okrąg opisany na czworokącie
Okrąg jest opisany na czworokącie, jeżeli wszystkie wierz-
chołki czworokąta leżą na okręgu. Mówimy też, że czwo-
rokąt jest wpisany w okrąg.
Na czworokącie można opisać okrąg wtedy i tylko wtedy,
gdy symetralne jego boków przecinają się w jednym O
punkcie. Punkt ten jest środkiem okręgu opisanego.
Nie na każdym czworokącie można opisać okrąg.
TWIERDZENIE
Na czworokącie można opisać okrąg wtedy i tylko wtedy, gdy δ

sumy miar przeciwległych kątów tego czworokąta są równe γ
α
i mają po 180◦ :
α + γ = β + δ = 180◦ β
C
Ćwiczenie 1 vx
Udowodnij, korzystając z rysunku obok, że jeżeli na
czworokącie można opisać okrąg, to sumy miar prze- O x
ciwległych kątów tego czworokąta są równe i mają v w B
po 180◦ . D u
uw
A
Ćwiczenie 2
Na którym z poniższych czworokątów można opisać okrąg?
A. B. C. D.
Ćwiczenie 3
Uzasadnij, że:
a) równoległobok, na którym można opisać okrąg, jest prostokątem,
b) trapez, na którym można opisać okrąg, jest równoramienny.
Ćwiczenie 4
Na trapezie o kolejnych kątach: α, β, γ i δ można opisać okrąg. Oblicz miary
kątów tego trapezu, wiedząc, że γ = 4α.
6.6. Okrąg opisany na czworokącie 345
M2p str. 345 – 31 maja 2016

Ćwiczenie 5
a) Oblicz pole koła opisanego na prostokącie o bokach długości 6 cm i 10 cm.
b) W okrąg o promieniu 20 cm wpisano prostokąt, w którym stosunek długości
boków jest równy 3 : 4. Oblicz pole tego prostokąta.
Przykład 1
Jedna z podstaw trapezu, wpisanego w okrąg o promieniu 2, jest średnicą tego
okręgu, a jeden z jego kątów ma miarę 60◦ . Oblicz długości przekątnych tego
trapezu.
Na trapezie można opisać okrąg, więc jest to trapez
D C
równoramienny. Kąt ADB jest kątem prostym (jest
oparty na średnicy), zatem: x
x
sin 60◦ = 60◦
4 A B
i stąd: √ 2 O 2
3 √
x=4· =2 3
2
√
Obie przekątne mają tę samą długość 2 3.
Ćwiczenie 6
a) Oblicz obwód trapezu z powyższego przykładu.
b) Jedna z podstaw trapezu jest średnicą okręgu na nim opisanego. Oblicz
obwód tego trapezu, jeżeli jego ramię ma długość 1 cm, a przekątne przecinają
się pod kątem 60◦ .
ZADANIA
1. Kąty α i β są sąsiednimi kątami wewnętrznymi czworokąta. Oblicz pozo-

stałe kąty tego czworokąta, jeżeli wiadomo, że można na nim opisać okrąg.
a) α = 45◦ , β = 60◦ b) α = 100◦ , β = 50◦ c) α = 120◦ , β = 150◦
2. Oblicz kąty wewnętrzne czworokąta ABCD, jeżeli wiadomo, że na czwo-

rokącie tym można opisać okrąg, oraz spełnione są poniższe warunki.
1
a) <
) A = 2<
) C, <
)B = 2 <
)D b) <
) A = 3<
) C, <
) B = 2<
)C
3. Czy na czworokącie o podanych kolejnych kątach, gdzie α > 0, można

opisać okrąg?
a) α, 2α, 3α, 4α b) 2α, α, 4α, 5α c) 3α, 4α, 3α, 2α
4. Oblicz promień okręgu opisanego na prostokącie o bokach długości 3 i 4.
346 6. Planimetria
M2p str. 346 – 31 maja 2016

5. Przekątne prostokąta przecinają się pod kątem 60◦ . Oblicz pole koła opi-
sanego na tym prostokącie, jeśli:
C
a) jego krótszy bok ma długość 6 cm,
b) jego dłuższy bok ma długość 6 cm.
6. Udowodnij, korzystając z rysunku obok, że jeżeli 2β 2α β B

na czworokącie można opisać okrąg, to sumy miar α
D
przeciwległych kątów tego czworokąta są równe
i mają po 180◦ . A
7. Na trapezie, którego wysokość jest równa 4 cm, opisano okrąg o promieniu
5 cm. Oblicz obwód tego trapezu, jeśli jedna z jego podstaw jest średnicą
tego okręgu.
8. Na trapezie ABCD opisano okrąg o środku w punkcie O i promieniu R.

Kąt między dłuższą podstawą AB a promieniem okręgu poprowadzonym
do punktu A jest równy 30◦ . Oblicz długości podstaw tego trapezu, jeśli
jego wysokość jest równa h.
a) R = 4 cm, h = 5 cm b) R = 10 cm, h = 3 cm
9. W trapezie równoramiennym jedna z podstaw jest dwa razy dłuższa od

drugiej, a przekątna jest dwusieczną kąta przy dłuższej podstawie. Oblicz
długości boków tego trapezu, wiedząc, że jego pole jest równe 9 cm2 . Oblicz
pole koła opisanego na tym trapezie.
10. a) Udowodnij, że jeśli na deltoidzie o bokach x i y można opisać okrąg, to

pole tego deltoidu wyraża się za pomocą wzoru: P = xy.
b) Oblicz promień okręgu opisanego na deltoidzie o bokach długości 7 cm
i 24 cm.
C
11. Na deltoidzie o polu równym 312 opisany jest
okrąg o promieniu 13 (rysunek obok). Oblicz
13
obwód deltoidu oraz pole trójkąta AOD.
D B
O
* 12. Okrąg o promieniu 6 opisano na czworokącie
ABCD. Boki AD i DC mają równe długości,
a kąt ABC ma miarę 120◦ . Oblicz pole tego A
czworokąta, jeśli stosunek pól trójkątów ABD
i BCD jest równy 2 : 1.
6.6. Okrąg opisany na czworokącie 347
M2p str. 347 – 31 maja 2016

Problem mostów królewieckich
C
W XVIII wieku w Królewcu, mieście nad Pregołą,
było aż siedem mostów. Czy można było
przejść kolejno przez wszystkie mosty tak,
aby każdy z nich przekroczyć tylko raz
i wrócić do miejsca, z którego się wyruszyło?
A
D
Na to pytanie odpowiedział w 1736 r. Leonhard Euler, a zaproponowane
przez niego rozwiązanie zapoczątkowało rozwój teorii grafów.
Przyjrzyjmy się mapie Królewca i grafowi ilustrującemu układ mostów. Układ
mostów
B przedstawiony
Układ mostów w XVIII-wiecznym Królewcu: jeden most łączy dwie wyspy
za pomocą grafu.
(oznaczone A i D), sześć mostów łączy te wyspy z resztą miasta (litery B i C).
Części miasta oznaczone
na mapie jako A, B, C i D
są wierzchołkami, a mosty
− krawędziami grafu.
A D
Stopniem wierzchołka grafu nazywamy liczbę krawędzi wychodzących

z tego wierzchołka. W powyższym grafie stopień wierzchołka
A jest równy 5, a stopnie wierzchołków B, C i D są równe 3. Jest
to przykład grafu spójnego, w którym między dwoma dowolnymi
wierzchołkami wiedzie droga prowadząca po jego krawędziach.
Euler wykazał, że w spójnym grafie „spacer” po wszystkich
krawędziach, zaczynający się i kończący w tym samym wierzchołku,
wykorzystujący każdą krawędź dokładnie jeden raz, jest możliwy
wtedy i tylko wtedy, gdy każdy z wierzchołków ma stopień parzysty.
Taki graf nazywamy grafem eulerowskim.
Graf z zadania nie jest grafem eulerowskim. Odpowiedź na pytanie
dotyczące spaceru po mostach w Królewcu brzmi „nie”.
Graf półeulerowski
Grafem półeulerowskim nazywamy graf, I
w którym istnieje ścieżka pozwalająca
przejść wszystkie jego krawędzie
III
dokładnie raz (ścieżka taka nie musi
zaczynać i kończyć się w tym samym
wierzchołku). Okazuje się, że graf spójny
jest półeulerowski wtedy i tylko wtedy, II
gdy co najwyżej dwa jego wierzchołki
są stopnia nieparzystego.
Sprawdź, które z grafów
można narysować
bez odrywania ołówka
od kartki i bez rysowania
którejkolwiek krawędzi
dwukrotnie.
*6.7. Okrąg wpisany w czworokąt
Okrąg jest wpisany w czworokąt, jeżeli wszystkie

boki czworokąta są styczne do tego okręgu. Mówimy O
wtedy też, że czworokąt jest opisany na okręgu.
W czworokąt wypukły można wpisać okrąg wtedy i tylko wtedy, gdy dwu-
sieczne kątów wewnętrznych tego czworokąta przecinają się w jednym punkcie.
Punkt ten jest środkiem okręgu wpisanego.
Nie w każdy czworokąt można wpisać okrąg.
TWIERDZENIE
d
W czworokąt wypukły można wpisać okrąg wtedy
i tylko wtedy, gdy sumy długości przeciwległych bo- a c
ków tego czworokąta są równe:
a+c=b+d b
C
d
Ćwiczenie 1 D d c
Udowodnij, korzystając z rysunku obok, że a
jeśli w czworokąt wypukły można wpisać Q
okrąg, to sumy długości przeciwległych O c
a
boków tego czworokąta są równe.
A b P b B
Ćwiczenie 2
Czy w czworokąt wypukły o podanych kolejnych bokach można wpisać okrąg?
a) 1, 5, 3, 7 b) 14, 9, 8, 13 c) 25, 16, 15, 24
Ćwiczenie 3
a) Uzasadnij, że prostokąt, w który można wpisać okrąg, jest kwadratem.
b) Uzasadnij, że równoległobok, w który można wpisać okrąg, jest rombem.
Na rysunku obok pokazano czworokąt, w który nie
D
można wpisać okręgu, mimo że sumy długości prze- a
ciwległych boków są równe: b
|AB| + |CD| = |AD| + |BC| A C
b
Przykład ten pokazuje, że w twierdzeniu powyżej za- a
łożenie, że czworokąt jest wypukły, jest istotne. B
350 6. Planimetria
M2p str. 350 – 31 maja 2016

Przykład 1
Ramię trapezu równoramiennego opisanego na okręgu ma długość 5, a jego
dłuższa podstawa jest równa 8. Oblicz promień okręgu wpisanego w ten trapez
oraz pole trapezu.
W trapez jest wpisany okrąg, zatem sumy długości
D b C
jego przeciwległych boków są równe: 8 + b = 5 + 5,
stąd b = 2. Zauważ, że:
a−b 8−2 h
|AE| = = =3 O
2 2
Na podstawie twierdzenia Pitagorasa obliczamy
wysokość trapezu: h2 = 52 − 32 = 16, czyli h = 4. A E a B
Promień okręgu wpisanego w ten trapez jest równy połowie jego wysokości,
czyli r = 2.
a+b 10
Pole trapezu: P = ·h= · 4 = 20.
2 2
Ćwiczenie 4
a) W trapez równoramienny o podstawach długości 8 cm i 18 cm jest wpisany
okrąg. Oblicz pole tego trapezu.
b) Na okręgu o promieniu 2 cm opisano trapez, którego ramiona mają długości
5 cm i 7 cm. Oblicz obwód i pole tego trapezu.
c) Oblicz pole i obwód trapezu równoramiennego opisanego na okręgu o pro-
mieniu 4 cm, jeśli jedna z podstaw jest o 12 cm dłuższa od drugiej.
d) W trapez równoramienny (niebędący rombem) o kącie ostrym 45◦ wpisano
okrąg o promieniu 1 cm. Oblicz długości podstaw tego trapezu.
ZADANIA
1. Czy w czworokąt wypukły o podanych kolejnych bokach można wpisać

okrąg?
√ √ √ 1
a) 22, 11, 16, 17 b) 2, 4 − 2, 3 − 2, √
2+1
2. Oblicz pole trapezu równoramiennego o ramieniu długości 10 cm opisanego

na okręgu o promieniu 4 cm.
3. Podstawy trapezu równoramiennego mają długości 5 cm i 9 cm. Oblicz

długość ramion i pole tego trapezu, jeżeli można w niego wpisać okrąg.
4. Podstawy trapezu prostokątnego mają długości 1 cm i 3 cm. Oblicz dłu-

gości ramion tego trapezu, jeśli można w niego wpisać okrąg.
6.7. Okrąg wpisany w czworokąt 351
M2p str. 351 – 31 maja 2016

5. W trapez o kątach ostrych przy dłuższej podstawie 30◦ i 60◦ wpisano okrąg
o promieniu 1 cm. Oblicz długości podstaw tego trapezu.
6. Dłuższa z podstaw trapezu prostokątnego ma długość 6 cm, a promień
okręgu wpisanego jest równy 1 cm. Oblicz D
długość krótszej podstawy tego trapezu.
7. W romb o boku długości 2 cm i kącie ostrym
C
60◦ wpisano koło. Oblicz pole tego koła.
8. W romb o kącie ostrym 30◦ wpisano okrąg

o promieniu 2 cm. Oblicz pole tego rombu.
9. Czworokąt ABCD jest opisany na okręgu

o promieniu 2 cm. Oblicz pole zacienio-
wanego obszaru (rysunek obok), jeśli
|AB| = 5 cm oraz |CD| = 3,4 cm. A B
10. Uzasadnij, że jeśli w czworokąt o obwodzie 100 można wpisać okrąg o pro-
mieniu r, to pole tego czworokąta jest równe 50r.
11. a) Uzasadnij, że w dowolny deltoid można wpisać okrąg.
b) Oblicz pole koła wpisanego w deltoid o polu 42 cm2 , którego obwód
jest równy 28 cm.
12. a) Podstawy trapezu równoramiennego mają długości a i 3a. Ile powinna
być równa wysokość tego trapezu, aby można było w niego wpisać okrąg?
b) Wykaż, że jeśli w trapez równoramienny (niebędący rombem) można
wpisać okrąg, to wysokość tego trapezu
√ h jest średnią geometryczną dłu-
gości jego podstaw a i b, czyli h = ab.
13. W tabeli podano informacje dotyczące n-kąta foremnego o boku a dla

n = 8 i n = 12.
Liczba Promień R Promień r Pole P

boków okręgu opisanego okręgu wpisanego wielokąta

√
2+ 2 a √ √
n=8 R=a r= (1 + 2) P = 2a2 (1 + 2)
2 2
√ √
a 2( 3 + 1) a √ √
n = 12 R= r= (2 + 3) P = 3a2 (2 + 3)
2 2
Sporządź analogiczną tabelę dla n = 3, n = 4 oraz n = 6.
352 6. Planimetria
M2p str. 352 – 31 maja 2016

*6.8. Twierdzenie sinusów
Przypomnijmy, że rozwiązaniem trójkąta nazywamy wyznaczenie długości
jego trzech boków i miar jego trzech kątów. Wyniki często dostajemy w postaci
przybliżonej.
Przykład 1
Rozwiąż trójkąt prostokątny o przyprostokątnych długości 7 i 10.
Długość przeciwprostokątnej obliczamy, korzystając
z twierdzenia Pitagorasa:
√ C
c = 72 + 102 = 149 ≈ 12,2 β
Wyznaczamy miary kątów α i β: c
7 7
tg α = 10
= 0,7
Z tablic odczytujemy, że α ≈ 35◦ , stąd: α
β = 90◦ − α ≈ 55◦ A 10 B
Ćwiczenie 1
Rozwiąż trójkąt prostokątny, w którym przeciwprostokątna ma długość 6,
a jeden z kątów ma miarę 53◦ .
Ćwiczenie 2
Rozwiąż trójkąt prostokątny, w którym przeciwprostokątna ma długość 10,
a jedna z przyprostokątnych – długość 6.
Przy rozwiązywaniu dowolnych trójkątów będziemy korzystać z twierdzenia

sinusów oraz twierdzenia cosinusów (omówionego w rozdziale 6.9.).
TWIERDZENIE SINUSÓW
C
W dowolnym trójkącie stosunki długości boków do β
sinusów przeciwległych kątów są równe średnicy c a
okręgu opisanego na tym trójkącie: R
O
a b c α γ
= = = 2R
sin α sin β sin γ A b B
Uwaga. Jeżeli nie zostanie powiedziane, że jest inaczej, będziemy przyjmować,

że boki trójkąta: a, b, c leżą odpowiednio naprzeciw kątów: α, β, γ.
6.8. Twierdzenie sinusów 353
M2p str. 353 – 31 maja 2016

c
Dowód. Udowodnimy, że = 2R.
sin γ
1. W przypadku, gdy γ = 90◦ (rysunek po prawej), mamy C
c = 2R oraz sin γ = 1, zatem otrzymujemy sinc γ = 2R.
2. W przypadku, gdy γ < 90◦ , rysu-
2R
O
c=
jemy średnicę AD i rozważamy trój-
B kąt ABD (rysunek po lewej). Kąt γ
ABD jest kątem prostym, zatem: A B
ϕ D c
c = sin ϕ
2R
O Kąty γ i ϕ są oparte na tym samym łuku, czyli są równe,
γ c
A C więc: 2R = sin γ. Stąd otrzymujemy:
c
= 2R
sin γ
3. Przypadek, gdy γ > 90◦ – patrz zadanie 12, str. 358.

Z twierdzenia sinusów korzystamy, aby rozwiązać trójkąt, gdy dane są jego
dwa kąty i bok.
Przykład 2 C
Rozwiąż trójkąt ABC (rysunek obok), w którym dane są γ
kąty α = 50◦ i β = 67◦ oraz bok c = 4.
b a
γ = 180◦ − (50◦ + 67◦ ) = 180◦ − 117◦ = 63◦
Długości boków a i b obliczamy, korzystając z twier-
dzenia sinusów: 50◦ 67◦
a c c · sin α 4 sin 50◦ A 4 B
= , zatem a = = ≈ 3,44
sin α sin γ sin γ sin 63◦
b c c · sin β 4 sin 67◦
= , zatem b = = ≈ 4,13
sin β sin γ sin γ sin 63◦
Ćwiczenie 3 C
Rozwiąż trójkąt o danych kątach i boku.
a) α = 45◦ , β = 60◦ , c = 6
30◦
b) α = 45◦ , β = 105◦ , c = 8
c) α = 30◦ , β = 30◦ , c = 10
d) β = 60◦ , γ = 45◦ , a = 5
60◦ 45◦
A D B
Ćwiczenie 4 √ √
Odcinek DC (rysunek powyżej) ma długość 6 + 2. Oblicz obwód trójkąta:
a) BCD, b) ADC.
354 6. Planimetria
M2p str. 354 – 31 maja 2016

Twierdzenie sinusów pozwala również rozwiązać trójkąt, gdy dane są dwa boki
i kąt leżący naprzeciw jednego z tych boków.
Przykład 3 C
Rozwiąż trójkąt ABC (rysunek obok), w któ- 4 γ 5
rym dane są długości boków a = 5 i b = 4 30◦ β
oraz kąt α = 30◦ . A c B
Na podstawie twierdzenia sinusów:
a b
=
sin α sin β
b sin α 4 sin 30◦
sin β = = = 0,4
a 5
Z tablic odczytujemy, że β ≈ 24◦ , sin β = 0,4 również dla β ≈ 156◦ , ale tę moż-
liwość odrzucamy, gdyż 156◦ + 30◦ > 180◦
zatem γ ≈ 180◦ − (30◦ + 24◦ ) = 126◦ .
a c
Z równości = wyznaczamy bok c:
sin α sin γ
a sin γ 5 sin 126◦ 5 · 0,81 sin 126◦ = sin(180◦ − 54◦ ) =
c= = ≈ = 8,1 = sin 54◦ ≈ 0,81
sin α sin 30◦ 0,5
Ćwiczenie 5
Rozwiąż trójkąt o danych bokach i kącie.
a) a = 7, b = 6, α = 80◦ c) a = 10, b = 9, α = 45◦
b) a = 3, b = 6, α = 30◦ d) b = 5, c = 4, β = 60◦
Przykład 4
Uzasadnij, że nie istnieje trójkąt o bokach a = 3, b = 9 i kącie α = 30◦ .
Załóżmy, że taki trójkąt istnieje. Wówczas prawdziwa jest równość:

3 9
=
sin 30◦ sin β
Stąd otrzymujemy:
sin 30◦ 3
sin β = 9 · = >1
3 2
Z otrzymanej sprzeczności wynika, że taki trójkąt nie istnieje.
Ćwiczenie 6
Uzasadnij, że nie istnieje trójkąt spełniający podane warunki.
a) a = 3, b = 2, β = 60◦ c) a = 3, b = 10, α = 24◦
b) a = 2, b = 4, α = 45◦ d) b = 7, c = 7, γ = 90◦
M2p str. 355 – 31 maja 2016

Przykład 5
Rozwiąż trójkąt o bokach a = 5 i b = 8 oraz kącie α = 30◦ .
Wyznaczamy miarę kąta β:
a b korzystamy z twierdzenia sinusów
=
sin α sin β
b sin α 8 sin 30◦
sin β = = = 0,8
a 5
Z tablic odczytujemy, że sin β = 0,8 dla kąta ostrego β1 ≈ 53◦ . Zauważmy, że
sin β = 0,8 również dla kąta β2 = 180◦ − β1 ≈ 127◦ . Kąt β2 spełnia warunki
zadania, gdyż 127◦ + 30◦ < 180◦ .
Zatem warunki zadania spełniają dwa trójkąty:
• trójkąt o kątach: α = 30◦ , β1 ≈ 53◦ , • trójkąt o kątach: α = 30◦ , β2 ≈ 127◦ ,
γ1 ≈ 180◦ − (30◦ + 53◦ ) = 97◦ γ2 ≈ 180◦ − (30◦ + 127◦ ) = 23◦
γ1
8 8 γ2
a=
b= b=
5
a=
5
α β1 α β2
c1 c2
Obliczamy c1 : Obliczamy c2 :
c1 a c2 a
= =
sin γ1 sin α sin γ2 sin α
a sin γ1 a sin γ2
c1 = ≈ 9,9 c2 = ≈ 3,9
sin α sin α
Rozpatrzmy dwa odcinki a i b oraz kąt ostry α, z których chcemy zbudować

trójkąt, jeżeli kąt α leży naprzeciwko boku a. Może wówczas zachodzić
jedna z poniższych sytuacji:
a
b b a b a b
ha h a
h = b sin α
α α α α
a < b sin α a = b sin α b sin α < a < b ab
taki trójkąt trójkąt jest istnieją dwa istnieje jeden
nie istnieje prostokątny takie trójkąty taki trójkąt
Ćwiczenie 7
Rozwiąż trójkąt o danych bokach i kącie.
a) a = 3, b = 5, α = 30◦ c) a = 9, b = 10, α = 60◦
b) a = 8, b = 10, α = 45◦ d) a = 1, b = 2, β = 45◦
356 6. Planimetria
M2p str. 356 – 31 maja 2016

ZADANIA
1. Oblicz miary pozostałych kątów trójkąta ABC.

√
a) |AB| = 6, |BC| = 3, < ) BAC = 60◦
√
b) |AC| = 3 6, |BC| = 9, < ) BAC = 120◦
√
c) |AB| = 3 2, |AC| = 6, <) ABC = 45◦
2. a) Najdłuższy bok trójkąta ma długość 10 cm, a jego dwa kąty mają miary
20◦ i 120◦ . Oblicz promień okręgu opisanego na tym trójkącie.
b) Kąt rozwarty trójkąta wpisanego w okrąg o promieniu 6 ma miarę 135◦ .
Oblicz długość najdłuższego boku tego trójkąta.
c) Kąt przy podstawie trójkąta równoramiennego ma miarę 15◦ . Uzasad-
nij, że promień okręgu opisanego na tym trójkącie ma długość równą dłu-
gości podstawy trójkąta.
3. Dany jest trójkąt ABC, w którym A(0, 0), B(4, 0). Wyznacz współrzędne
wierzchołka C.
√ √
a) |BC| = 4 3, < ) CAB = 120◦ b) |AC| = 4 2, < ) ACB = 30◦
4. Rozwiąż trójkąt o danych bokach i kącie.

a) a = 4, b = 6, α = 30◦ d) b = 11, c = 12, β = 60◦
b) a = 9, b = 10, α = 45◦ e) a = 10, c = 20, γ = 150◦
c) a = 5, b = 9, α = 30◦ f) a = 7, b = 10, α = 45◦
5. Oblicz promień okręgu opisanego na trójkącie ABC, jeśli:

a) a = 4, α = 135◦ , d) a = 7, α = 120◦ ,
b) a = 7, β = 107◦ , γ = 43◦ , e) a = 3, β = 30◦ , α = 4γ,
c) b = 10, β = 135◦ , f) c = 11, α = β = 45◦ .
6. W momencie, gdy promienie słoneczne tworzą z po-

wierzchnią ziemi kąt 30◦ , cień drzewa jest o 12 m
dłuższy niż wtedy, gdy tworzą one kąt 40◦ .
Oblicz wysokość drzewa. ◦
30 40◦
12 m
7. Rozwiąż trójkąt ABC, jeśli:
a) b = 10, α = 30◦ , β = 75◦ , d) b = 6, c = 5, β = 20◦ ,
b) b = 6, α = 45◦ , γ = 75◦ , e) a = 5, c = 7, γ = 110◦ ,
c) a = 12, b = 16, α = 30◦ , f) a = 6, c = 3, γ = 40◦ .
M2p str. 357 – 31 maja 2016

8. Dane są kąty α i β trójkąta wpisanego w okrąg o promieniu 6 cm. Nie
korzystając z tablic, oblicz obwód trójkąta, jeśli:
a) α = 45◦ , β = 60◦ , b) α = 30◦ , β = 135◦ .
9. Dany jest trójkąt ABC, w którym półprosta B
CP jest dwusieczną kąta ACB (rysunek obok). x
Wykaż, że długości odcinków, na które dwu-
a
sieczna dzieli bok AB, są proporcjonalne do P
y
długości boków AC i BC:
x y
=
a b C b A
10. Dany jest trójkąt równoboczny ABC o boku a. Punkty P i Q dzielą
bok BC tego trójkąta na trzy równe części. Wyznacz sinusy kątów P AB
i QAB oraz długość odcinka AP .
11. Niech α i β będą kątami ostrymi trójkąta takimi,

że α > β. Uzasadnij, że bok a jest dłuższy od D
boku b. ϕ
12. Na rysunku obok przedstawiono trójkąt o kącie
2R
γ > 90◦ wpisany w okrąg o promieniu R. Udo- O B
c
wodnij, że:
c γ
= 2R
sin γ A C
13. a) Korzystając z zamieszczonych obok

rysunków, uzasadnij, że pole dowolnego
trójkąta wyraża się za pomocą wzoru: b c c
h h
b
P = 12 ab sin γ
γ γ
gdzie γ jest kątem między bokami a i b. a a
b) Wyprowadź wzór: a b c
= =
sin α sin β sin γ
korzystając z tego, że pole dowolnego trójkąta wyraża każda z równości:
1 1 1
P = 2 ab sin γ, P = 2 ac sin β, P = 2 bc sin α
14. Uzasadnij, korzystając z twierdzenia sinusów, że

pole dowolnego trójkąta o bokach: a, b, c wyraża c a
się za pomocą wzoru:
abc O R
P =
4R
gdzie R jest promieniem okręgu opisanego na tym b
trójkącie.
358 6. Planimetria
M2p str. 358 – 31 maja 2016

*6.9. Twierdzenie cosinusów
TWIERDZENIE COSINUSÓW
Dla dowolnego trójkąta (oznaczenia jak na rysunku) prawdziwe

B
są następujące zależności:
β
a2 = b2 + c2 − 2bc cos α c a
b2 = a2 + c2 − 2ac cos β γ
α
c2 = a2 + b2 − 2ab cos γ A b C
Dowód. Udowodnimy zależność c2 = a2 + b2 − 2ab cos γ.

1. Przypadek, gdy γ = 90◦ .
Wówczas cos γ = 0 i równość przybiera postać c2 = a2 + b2 – jest ona
prawdziwa na podstawie twierdzenia Pitagorasa.
2. Przypadek, gdy γ < 90◦ .
Dowód przeprowadzimy przy założeniu, że <
) BAC jest ostry.
Z wierzchołka B opuszczamy wysokość h. Punkt D dzieli
bok AC na dwa odcinki o długościach:
B
|DC| = a cos γ, |AD| = b − a cos γ
Stosujemy twierdzenie Pitagorasa dla trójkątów
c a
CBD oraz ABD i otrzymujemy odpowiednio: h
h2 = a2 − (a cos γ)2
γ
oraz h2 = c2 − (b − a cos γ)2 A D C
Zatem: 2 2 2 2 b − a cos γ a cos γ
c − (b − a cos γ) = a − (a cos γ)
c − b2 + 2ab cos γ − a2 cos2 γ = a2 − a2 cos2 γ
2
i ostatecznie c2 = a2 + b2 − 2ab cos γ.

B
Ćwiczenie 1
Udowodnij, że c2 = a2 + b2 − 2ab cos γ w przypadku
c
gdy γ > 90◦ (rysunek obok). a h
Wskazówka. Zauważ, że |CD| = a cos(180◦ −γ), a następ-
γ
nie wyznacz h2 , korzystając z twierdzenia Pitagorasa dla
trójkąta BCD oraz dla trójkąta BAD. A b C D
Ćwiczenie 2
Uzasadnij, że z twierdzenia cosinusów wynika twierdzenie odwrotne do twier-
dzenia Pitagorasa.
6.9. Twierdzenie cosinusów 359
M2p str. 359 – 31 maja 2016

Z twierdzenia cosinusów korzystamy, aby rozwiązać trójkąt, gdy dane są dwa
boki oraz kąt zawarty między nimi.
Przykład 1 √
Rozwiąż trójkąt o bokach a = 2 3 i b = 6 oraz kącie γ = 30◦ .
Aby obliczyć długość boku c, korzystamy z twierdzenia cosinusów:
c2 = a2 + b2 − 2ab cos γ
√ √ √ √3
c2 = (2 3)2 + 62 − 2 · 2 3 · 6 · cos 30◦ = 12 + 36 − 24 3 · = 12 C
2
√ √
Stąd c = 12 = 2 3. γ
b a
Zatem jest to trójkąt równoramienny o kątach:
α = 30◦ , β = 120◦ , γ = 30◦ . α β
A c B
Ćwiczenie 3
Oblicz długość boku c trójkąta ABC, jeśli:
√
a) a = 5, b = 7, γ = 60◦ , c) a = 3, b = 2 2, γ = 45◦ ,
√
b) a = 5, b = 7, γ = 150◦ , d) a = 3, b = 2 2, γ = 135◦ .
Twierdzenie cosinusów pozwala również wyznaczyć kąty trójkąta, gdy dane

są długości jego boków.
Przykład 2 √ √
Wyznacz miary kątów trójkąta o bokach: a = 6, b = 3 2, c = 3 10.
Wyznaczamy miarę kąta γ:
korzystamy z twierdzenia
c2 = a2 + b2 − 2ab cos γ
cosinusów
stąd: √
a2 +b2 −c2 36+18−90 36 1 2
cos γ = = √ = − √ =− √ =−
2ab 36 2 36 2 2 2
Zatem γ = 135◦ .
Wyznaczamy miarę kąta α:
korzystamy z twierdzenia
a2 = b2 + c2 − 2bc cos α
cosinusów
stąd:
√
b2 +c2 −a2 18+90−36 72 2 2 5
cos α = = √ = √ = √ = ≈ 0,8944
2bc 18 20 36 5 5 5
Z tablic odczytujemy: α ≈ 26◦ 30 .
C
Wyznaczamy miarę kąta β: γ
b a
β = 180◦ − (α + γ) ≈
α β
≈ 180◦ − (26◦ 30 + 135◦ ) = 18◦ 30 c
A B
360 6. Planimetria
M2p str. 360 – 31 maja 2016

Ćwiczenie 4
Rozwiąż trójkąt ABC, jeśli:
√ √ √
a) a = 4, b = 2 + 2 3, γ = 30◦ , c) a = 3 + 3, c = 6 2, β = 45◦ ,
√
b) b = 6, c = 6 2, α = 45◦ , d) b = 4, c = 2, α = 120◦ .
Ćwiczenie 5
Wyznacz miary kątów trójkąta o podanych bokach.
√ √ √
a) a = 1, b = 1, c = 2 + 3 b) a = 2, b = 2, c = 1 + 3
Ćwiczenie 6
Wyznacz miary kątów trójkąta o podanych bokach.
a) a = 2, b = 3, c = 4 b) a = 3, b = 5, c = 7
ZADANIA
1. Oblicz długość boku c trójkąta ABC, jeśli:
√
a) a = 4, b = 3, γ = 30◦ , b) a = 2, b = 6, γ = 120◦ .
2. Dane są długości a, b dwóch sąsiednich boków równoległoboku oraz kąt γ

zawarty między tymi bokami. Oblicz długości przekątnych tego równole-
głoboku.
√
a) a = 2, b = 4 3, γ = 30◦ c) a = 5, b = 3, γ = 60◦
√
b) a = 4, b = 2 2, γ = 45◦ d) a = 6, b = 8, γ = 120◦
3. W trójkącie ABC dane są długości dwóch jego boków a = 6 i b = 10.

Oblicz długość boku c, jeśli wiadomo, że sin γ = 45 oraz kąt γ jest:
a) ostry, b) rozwarty.
4. Sprawdź, czy trójkąt o bokach długości: a, b, c jest ostrokątny, prostokątny,

czy rozwartokątny.
a) a = 8, b = 7, c = 5 c) a = 10, b = 11, c = 4
b) a = 25, b = 7, c = 24 d) a = 6, b = 20, c = 21
5. a) Jeden z boków trójkąta jest trzykrotnie dłuższy od drugiego boku, a kąt

między nimi zawarty jest równy 60◦ . Oblicz długości tych boków, jeśli trzeci
bok tego trójkąta ma długość 7.
b) Jeden z boków trójkąta jest czterokrotnie dłuższy od drugiego boku,
a kąt między nimi zawarty jest równy 120◦ . Oblicz długości tych boków,
jeśli trzeci bok tego trójkąta ma długość 21.
6.9. Twierdzenie cosinusów 361
M2p str. 361 – 31 maja 2016

√
6. W trapezie ABCD dłuższa podstawa AB ma długość 8 3, a kąt BAD
jest równy 60◦ . Przekątna AC ma długość 6 i zawiera się w dwusiecznej
kąta BAD. Oblicz obwód tego trapezu.
7. a) Dany jest równoległobok o bokach a i 2a oraz kącie ostrym 30◦ . Oblicz

długości przekątnych tego równoległoboku.
b)Wyznacz miary kątów rombu o boku a i jednej z przekątnych równej
√
a 2 − 2.
8. Podczas regat należy pokonać trasę wyznaczoną przez boje usta- A

wione w punktach: A, B, C (rysunek obok). Odcinek AB po-
prowadzono w kierunku południowym. Odcinek BC ma długość
C
17 km i poprowadzono go w kierunku północno-wschodnim, a od-
cinek AC ma długość 27 km. Oblicz długość całej trasy.
B
9. Pilot lecący samolotem z Poznania do Warszawy po przebyciu 200 km
(odległość z Poznania do Warszawy jest równa 300 km) zorientował się,
że pomylił kurs o 20◦ . Jak daleko znajdował się wówczas od Warszawy?
Poznań 300 km Warszawa
20◦
200
km
10. Na stoku o kącie nachylenia 10◦ ustawiono słup wysokości 14 m. Jakiej

długości są odciągi poprowadzone z punktu P , położonego w połowie wy-
sokości słupa, do punktów A i B znajdujących się 6 m od podstawy słupa
(rysunek poniżej)?
P
B
A
10◦
362 6. Planimetria
M2p str. 362 – 31 maja 2016

Odcinki stycznych i siecznych
TWIERDZENIE O SIECZNYCH
Jeśli dwie sieczne poprowadzone z punktu P B

leżącego na zewnątrz okręgu przecinają A
okrąg odpowiednio w punktach A i B oraz P O
C i D, to: C
D
|P A| · |P B| = |P C| · |P D|
1. Udowodnij twierdzenie o siecznych.

Wskazówka. Uzasadnij najpierw, że trójkąty P AC i P DB są podobne.
TWIERDZENIE O STYCZNEJ I SIECZNEJ
B
Jeśli przez punkt P przechodzi styczna
do okręgu w punkcie C oraz sieczna prze- A O
cinająca okrąg w punktach A i B, to:
|P C|2 = |P A| · |P B| P C
2. Dany jest okrąg o środku w punkcie O.

Z punktu P poprowadzono styczną do
P A B
tego okręgu w punkcie C oraz sieczną
przecinającą okrąg w punktach A i B. O
Udowodnij twierdzenie o stycznej
i siecznej, wykazując kolejno, że:
1. <) P BC = <) P CA, C
2. P CA ∼ P BC,
3. |P C|2 = |P A| · |P B|.
3. Oblicz odległość punktu P od środka okręgu o promieniu 2,5 cm, jeśli:

a) styczna do tego okręgu poprowadzona z punktu P ma z okręgiem punkt
wspólny A taki, że |P A| = 6 cm,
b) sieczna poprowadzona z punktu P przecina ten okrąg w punktach C
i D takich, że |P C| = 2 cm i |P D| = 5 cm.
M2p str. 363 – 31 maja 2016

4. Oblicz x.
a) c) e)
6 x
x
2 2x 6
4
x 4
3 8
b) d) f)
7
4
x+2
x 2 x x
2 2 4
Dany jest okrąg K i punkt P . Przez punkt P prowadzimy prostą l przeci-

nającą okrąg w punktach A i B.
Punkt P leży na B Punkt P leży B
zewnątrz okręgu. l wewnątrz okręgu. l
A A P
K K
P
Z twierdzenia o cięciwach i z twierdzenia o siecznych wynika, że liczba

|P A| · |P B| nie zależy od wyboru prostej l. Liczbę tę nazywamy potęgą
punktu P względem okręgu K, gdy punkt P leży na zewnątrz okręgu.
Gdy punkt P leży wewnątrz okręgu, przyjmujemy, że potęga punktu P
względem okręgu K jest równa (−1)·|P A|·|P B|. Potęga punktów leżących
na okręgu K względem tego okręgu jest równa zeru.
5. Oblicz potęgę punktu P względem okręgu o środku S(3, 3) i promieniu 3.

a) P (3, 3) c) P (8, 3) e) P (0, 10)
b) P (5, 3) d) P (0, 0) f) P (0, −10)
6. Uzasadnij, że spośród punktów leżących wewnątrz okręgu, najmniejszą

potęgę względem tego okręgu ma jego środek.
364 6. Planimetria
M2p str. 364 – 31 maja 2016

Zestaw I
1. Oblicz pole zacieniowanego obszaru, jeśli |AB| = 2.
a) |AB| = |BC| b) |AB| = |BC| = |CA|
C
A B C A B

a) b) c)
50◦
β
α 30◦ O
O O α
75◦ 50◦
α
β β
3. Odcinek AC jest
√ średnicą okręgu o promieniu 2. Cięciwa AB tego okręgu
ma długość 2 3. Wyznacz miarę kąta między cięciwą AB i styczną do
okręgu w punkcie B oraz miarę kąta między cięciwą BC i styczną do
okręgu w punkcie C. A3
A4 A2
4. Punkty: A1 , A2 , . . . , A8 dzielą okrąg na 8 łuków
o równej długości. Wyznacz miarę kąta między
S
cięciwą: A5 A1
a) A1 A2 a styczną do okręgu w punkcie A1 ,

b) A3 A8 a styczną do okręgu w punkcie A8 . A6 A8
A7
5. Oblicz promień okręgu wpisanego w trójkąt:
a) prostokątny równoramienny, którego wysokość opuszczona na przeciw-
prostokątną ma długość 3,
b) o bokach długości: 20, 21 i 29.
A
6. W trójkąt o bokach: a = 16, b = 13 i c = 9 (rysu-
c P R b
nek obok) wpisano okrąg. Oblicz długości odcin-
Q
ków: AP , BQ i CR.
B a C
M2p str. 365 – 31 maja 2016

7. Wykaż, że w trójkącie prostokątnym suma długości przyprostokątnych jest
równa sumie średnic okręgu wpisanego w ten trójkąt i okręgu na nim
opisanego.
8. W trójkąt prostokątny wpisano okrąg. Punkt styczności okręgu z przeciw-

prostokątną podzielił ją na odcinki długości 6 i 9. Oblicz pole tego trójkąta
oraz promień wpisanego okręgu.
9. Okrąg o promieniu 1 cm jest wpisany w trójkąt równoramienny o podsta-

wie 4 cm. Oblicz długość ramienia tego trójkąta.
10. Jeden z boków trójkąta wpisanego w okrąg jest jego średnicą i ma długość
5 cm. Oblicz pole tego trójkąta, jeśli:
a) stosunek długości jego pozostałych boków jest równy 13 ,
b) jest on równoramienny.
11. Oblicz pole trapezu równoramiennego ABCD, któ- D C

rego przekątne przecinają się w punkcie E (rysunek
obok), wiedząc, że pole trójkąta CDE jest równe p, E
a pole trójkąta ABE jest równe q.
a) p = 1, q = 4 b) p = 4, q = 9 A B
A F
Zestaw II
1. Podstawy trapezu mają długości 8 cm i 4 cm. Oblicz B E
długość odcinka równoległego do nich i dzielącego
trapez na dwie figury o równych polach.
2. Bok kwadratu BCDE ma długość 6 (rysunek obok),

a przekątna prostokąta ACDF ma długość 10. Ob-

licz promień okręgu, którego łukiem jest BE. C D
3. W trapezie równoramiennym długości podstaw są równe 5 i 3. Oblicz pro-

mień okręgu opisanego na tym trapezie, jeśli:
a) jego wysokość jest równa 3, b) jego kąt ostry ma miarę 30◦ .
4. Oblicz promień okręgu przechodzącego B

przez punkty: A, B, D (rysunek obok)
oraz promień okręgu przechodzącego 3
przez punkty: A, B, C. Oblicz odległość 4 6
między środkami tych okręgów. A D C
366 6. Planimetria
M2p str. 366 – 31 maja 2016

5. Środek okręgu opisanego na trapezie leży na jednej z jego podstaw. Oblicz
długość ramienia tego trapezu, jeśli jego podstawy mają długości 15 i 9.
6. W trapez równoramienny wpisano okrąg. Oblicz pole tego trapezu, jeśli:

a) jego wysokość ma 2 cm, a suma długości ramion jest równa 10 cm,
b) promień okręgu jest równy 6 cm, a kąt ostry trapezu ma miarę 30◦ .
7. Równoramienny trójkąt ABC o kącie między ramio-
nami 45◦ (rysunek obok) jest wpisany w okrąg o pro- C
mieniu 8. r

a) Oblicz długości łuków AB i BC. A 45◦ O
b) Oblicz pole zacieniowanego odcinka koła. r
c) Oblicz obwód trójkąta ABC. B
8. Oblicz obwód i pole trójkąta ABC, jeśli:

a) a = 10, b = 8, γ = 60◦ , b) b = 4, β = 30◦ , γ = 45◦ .
9. Działka budowlana ma kształt nieregularnego czworokąta. Wyniki pomia-

rów wykonanych przez geodetę są przedstawione na rysunku. Oblicz pole
powierzchni tej działki. Podaj wynik przybliżony z dokładnością do 1 m2 .
a) b) 40 m
m
50
m
40
m m
30
150◦ 120◦ 150◦ 30

50 m 60 m
10. Kąt ostry równoległoboku ma miarę 75◦ , a jeden z jego boków ma dłu-
gość
4√ cm. Wiedząc, że krótsza przekątna równoległoboku ma długość
2 4 + 3 cm, oblicz jego obwód i długość drugiej przekątnej.
11. Uzasadnij, że prosta l dzieli odcinek AB na połowy (rysunek poniżej).
A
Q
B
P
O1 O2
l
Promień większego okręgu jest równy 16, a mniejszego 9. Oblicz promień
okręgu:
a) opisanego na czworokącie O1 P QA, b) wpisanego w czworokąt O1 P QA.
M2p str. 367 – 31 maja 2016

Zestaw III
√
1. Dany jest okrąg o promieniu a 2. Pole sześciokąta foremnego wpisanego
w ten okrąg jest równe:
√ √ √
A. 3 2 3 a2 , B. 6a2 , C. 3 3a2 , D. 6 3a2 .
2. Kąty trójkąta równoramiennego mają miary: α, α i 4α, a jego ramię ma

długość 2. Promień okręgu wpisanego w ten trójkąt jest równy:
√ √ √ √
A. 2 3 − 3, B. 2 3 − 2, C. 3 2 − 3, D. 3 2 − 2.
3. Okrąg o środku w punkcie O1 i okrąg o środku w punkcie O2 przecinają się

w punktach A i B. Kąt O1 AB ma miarę 60◦ , a kąt O2 AB – miarę 30◦ . Jeśli
odcinek AB ma długość 4, to promień okręgu opisanego na czworokącie
O1 AO2 B jest równy:
√ √ √ √
A. 3, B. 43 3, C. 2 3, D. 73 3.
4. Na czworokącie o kolejnych kątach: α, β, γ i δ opisano okrąg. Jeśli δ = 5α

oraz α + β = 100◦ , to:
A. γ = 100◦ , B. γ = 120◦ , C. γ = 140◦ , D. γ = 160◦ .
5. Trapez prostokątny
√ o kącie ostrym 45◦ opisany jest na okręgu o promieniu
równym 2. Obwód tego trapezu jest większy od średnicy okręgu o:
√ √ √ √
A. 8 + 4 2, B. 8 + 2 2, C. 6 + 4 2, D. 6 + 2 2.
6. Dane są trzy okręgi o środkach:

A, B, C parami styczne ze-
A
wnętrznie (rysunek obok). Pro-
mienie tych okręgów są odpo-
wiednio równe: 3, 6 i 10. Cosinus
największego kąta trójkąta ABC B C
wynosi:
A. − 16 , 1
C. − 39 ,
1
B. − 16 , D. 0.
7. Przekątna trapezu równoramiennego tworzy z dłuższą podstawą kąt 15◦ ,

a z ramieniem trapezu – kąt 120◦ . Stosunek długości przekątnej trapezu
do długości dłuższej podstawy jest równy:
√ √ √ √
A. 6 : 3, B. 6 : 2, C. 2 3 : 3, D. 2 2 : 2.
368 6. Planimetria
M2p str. 368 – 31 maja 2016

Wykorzystanie kalkulatora graficznego
Na początku zajęć z kalkulatorem graficznym należy zapoznać się z podsta-
wowymi funkcjami kalkulatora opisanymi w jego instrukcji obsługi.
Wszystkie przedstawione tu wykresy funkcji zostały otrzymane na ekranie
kalkulatora graficznego.
Wielomiany
Przykład 1
Rozwiąż równanie 0,1x3 − 0,1x2 − 2,4x + 3 = 0.
Równanie zapisujemy w postaci 0,1(x3 − x2 − 24x + 30) = 0.
Pierwiastków całkowitych równania szukamy
wśród dzielników liczby 30: 1, −1, 2, −2, 3,
−3, 5, −5, 6, −6, 10, −10, 15, −15, 30, −30.
Niech w(x) = 0,1(x3 −x2 −24x+30). Z wykresu
wielomianu w odczytujemy, że pierwiastkiem
może być liczba −5:
w(−5) = 0,1(−125 − 25 + 120 + 30) = 0
Czyli liczba −5 jest pierwiastkiem. Wykonujemy dzielenie:
(x3 − x2 − 24x + 30) : (x + 5) = x2 − 6x + 6
√ √
Wyznaczamy pierwiastki trójmianu x2 − 6x + 6: x1 √
= 3 − 3,√ x2 = 3 + 3.
Zatem rozwiązaniami równania są liczby: −5, 3 − 3, 3 + 3.
1. Rozwiąż równanie. Pierwiastki całkowite wyznacz za pomocą kalkulatora

graficznego jak w przykładzie 1.
a) 0,1x3 − x2 + 1,9x + 3 = 0 c) 0,1x3 − 0,4x2 − 4,1x − 3,6 = 0
b) 0,1x3 + 0,1x2 − 2,5x + 3 = 0 d) 0,1x4 −0,5x3 −1,4x2 +6,2x+4 = 0
2. Narysuj na kalkulatorze graficznym wykres odpowiedniego wielomianu

i podaj, która z liczb: 12 , − 12 , 32 , − 32 , 52 , − 52 jest pierwiastkiem wymier-
nym równania. Sprawdź odpowiedź algebraicznie.
a) 2x3 − 7x2 − 5x + 15 = 0 c) 2x3 − x2 − 23x + 30 = 0
b) 2x3 + 3x2 − 16x − 10 = 0 d) 0,8x3 + 2,8x2 − x − 7,5 = 0
3. Narysuj na kalkulatorze graficznym wykres odpowiedniego wielomianu

i podaj przybliżone wartości pierwiastków równania z dokładnością do 0,1.
a) x3 + 2x2 − 3x + 1 = 0 b) x4 + 3x3 − 2x2 − 3x + 4 = 0
Wykorzystanie kalkulatora graficznego 369
M2p str. 369 – 31 maja 2016

Przykład 2
Podaj rozwiązanie nierówności, korzystając z kalkulatora graficznego.
1 3
a) 2
x − x2 − 52 x + 3 0 b) 1 4
3
x − 10 2
3
x +3 0
x ∈ −2; 1 ∪ 3; ∞) x ∈ −3; −1 ∪ 1; 3
4. Podaj rozwiązanie nierówności, korzystając z kalkulatora graficznego.

a) −x3 − 5x2 − 2x + 8 0 c) x4 + x3 − 6x2 − 4x + 8 > 0
1 3
b) 2x − 12 x2 − 4x + 6 0 d) x4 + x3 − 7x2 − x + 6 > 0
Przykład 3
Na rysunku obok przedstawiono wykresy wie-
lomianów:
f (x) = 0,5x3 + x2 − x i g(x) = x2 + x
Z rysunku odczytujemy punkty wspólne wy-
kresów: (−2, 2), (0, 0), (2, 6) oraz rozwiązanie
nierówności f (x) g(x): x ∈ −2; 0 ∪ 2; ∞).
5. Korzystając z kalkulatora graficznego, podaj punkty wspólne wykresów

wielomianów f (x) i g(x) oraz rozwiązanie nierówności f (x) g(x).
a) f (x) = x3 + x2 , g(x) = 2x3 − 2x
b) f (x) = x4 − 2x2 , g(x) = −2x3 − x2 + 2x
Przykład 4
Na kalkulatorze graficznym narysowano wykres
wielomianu f (x) = 12 x3 − 32 x2 − 3x + 4 oraz pro-
ste y = 2 i y = 7. Z rysunku możemy odczy-
tać, że równanie f (x) = 2 ma trzy rozwiązania,
a równanie f (x) = 7 ma jedno rozwiązanie.
6. Podaj liczbę rozwiązań równania f (x) = m dla: m = −3, m = 2 i m = 6.

a) f (x) = 12 x3 − 2x2 − 2x + 9 b) f (x) = x4 − x3 − 6x2 − 1
370 Wykorzystanie kalkulatora graficznego
M2p str. 370 – 31 maja 2016

Przekształcenia wykresu funkcji f (x) = ax
Przykład 5
funkcji f (x) = x3 + 4 oraz jego asymptotę po-
ziomą – prostą y = 4. Zbiorem wartości funkcji
f jest:
(−∞; 4) ∪ (4; ∞)
7. Narysuj na kalkulatorze graficznym wykres funkcji f oraz jego asymptotę

poziomą. Podaj zbiór wartości tej funkcji i odczytaj, dla jakiego argumentu
funkcja f przyjmuje wartość 7. Sprawdź odpowiedź algebraicznie.
−4 8 −2
a) f (x) = x
+3 b) f (x) = x−2
−1 c) f (x) = x+3
+5
Przykład 6
Na kalkulatorze graficznym narysowano wykres funkcji f (x) = x2 − 3
oraz jego asymptotę poziomą – prostą y = 3.
Z rysunku możemy odczytać, że równanie
f (x) = m ma:
dwa rozwiązania dla m ∈ (0; 3) ∪ (3; ∞),
jedno rozwiązanie dla m ∈ {0, 3},
nie ma rozwiązań dla m ∈ (−∞; 0).
8. Narysuj na kalkulatorze graficznym wykres funkcji f oraz jego asymptotę

poziomą. Podaj liczbę rozwiązań równania f (x) = m w zależności od
parametru m.

a) f (x) = −3 + 5
x b) f (x) = −3 + 5|x|c) f (x) = −3 + 5 |x|−3
Przykład 7
Na kalkulatorze graficznym
narysowano wykre-
4
sy funkcji f (x) = |x| − 2 oraz g(x) = 23 x + 43 .
Z rysunku możemy odczytać, że f (x) = g(x),

gdy x = −2 lub x = 1.
9. Podaj rozwiązanie równania f (x) = g(x), korzystając z kalkulatora gra-

ficznego. Sprawdź odpowiedź algebraicznie.

6
a) f (x) = x3 + 3, g(x) = x + 1 b) f (x) = |x| − 3, g(x) = −x + 2
M2p str. 371 – 31 maja 2016

Współrzędne biegunowe
Współrzędne biegunowe punktu P to para liczb (r, ϕ), Y

P (x, y)
gdzie r jest długością odcinka OP , a ϕ kątem obrotu r
(jak na rysunku). ϕ
Zauważ, że: x = r cos ϕ i y = r sin ϕ. O X
10. Na rysunkach poniżej przedstawiono trzy krzywe.

Y Y Y
1 1 1
O 1X O 1 X O 1 X
Okrąg: Kardioida: Lemniskata Bernoulliego:

x2 + y 2 = 1 (x2 + y 2 − x)2 = x2 + y 2 (x2 + y 2 )2 = 2(x2 − y 2 )
Podstaw x = r cos ϕ oraz y = r sin ϕ i sprawdź, czy równania powyższych

krzywych mają we współrzędnych biegunowych postać:
r = 1 (okrąg),
r = 1 + cos ϕ (kardioida),
r 2 = 2(cos2 ϕ − sin2 ϕ) (lemniskata Bernoulliego).
11. Narysuj na kalkulatorze graficznym kardioidę oraz lemniskatę Bernoulliego

(ustaw tryb pracy na współrzędne biegunowe).
12. Na rysunku obok przedstawiono rozetę ośmio-
listną o równaniu biegunowym r = sin 4ϕ.
Narysuj na kalkulatorze graficznym krzywą
o podanym niżej równaniu biegunowym. Wy-
znacz punkty wspólne tej krzywej i okręgu
o środku O(0, 0) i promieniu 1.
a) r = sin 2ϕ (rozeta czterolistna) b) r = sin 3ϕ (rozeta trójlistna)
13. Narysuj na kalkulatorze graficznym spiralę Archimedesa daną równaniem

ϕ
biegunowym r = 2π dla:
a) ϕ ∈ 0; 2π , b) ϕ ∈ 0; 8π , c) ϕ ∈ 0; 20π .
14. Znajdź w tablicach matematycznych inne krzywe dane równaniami biegu-

nowymi. Narysuj te krzywe, korzystając z kalkulatora graficznego.
372 Wykorzystanie kalkulatora graficznego
M2p str. 372 – 31 maja 2016

Rachunek pochodnych
Przykład 8
x = 1,0639, y = −3,2402
wielomianu f (x) = 12 x3 + 34 x2 − 3x − 32 . Z ry-
sunku odczytujemy przybliżenie najmniejszej
wartości wielomianu f w przedziale (0; ∞):
ymin ≈ −3,24 dla x ≈ 1.
Otrzymany wynik sprawdzamy, korzystając z rachunku pochodnych.
f (x) = 32 x2 + 32 x − 3 +++ – – – – – – +++
−2 1 X
f (x) = 0 ⇔ x2 + x − 2 = 0 ⇔ x = −2 lub x = 1 znak f
Zatem funkcja f ma w punkcie x = 1 minimum: ymin = f (1) = −3,25
i jest to najmniejsza wartość funkcji f w przedziale (0; ∞).
15. Na kalkulatorze graficznym narysuj wykres wielomianu f . Korzystając

z wykresu, wyznacz przybliżenie najmniejszej wartości funkcji w przedziale
(0; ∞). Sprawdź wynik, korzystając z rachunku pochodnych.
15 2
a) f (x) = 2x3 − 2
x + 6x + 4 b) f (x) = 14 x4 − 92 x2 + 10
Przykład 9
funkcji:
f (x) = x3 − 5x2 + 4x
oraz prostą y = x − 9. Prosta ta jest styczna do
wykresu funkcji f w punkcie (3, −6), co można
sprawdzić, korzystając z rachunku pochodnych.
16. Wyznacz równanie stycznej do wykresu funkcji f w punkcie P . Na kalku-

latorze graficznym narysuj wykres funkcji f oraz otrzymaną styczną.
a) f (x) = −x3 + 2x2 + 2x + 1, P (2, 5)
b) f (x) = x4 − x3 − 4x2 + 4x, P (−1, −6)
17. Jeśli prosta l jest styczna do wykresu funkcji f w punkcie P , to pro-

stą k przechodzącą przez punkt P i prostopadłą do prostej l nazywamy
normalną do wykresu funkcji f w punkcie P . Na kalkulatorze graficznym
narysuj wykres funkcji f oraz styczną i normalną do niego w punkcie P .
3x+7
a) f (x) = x2 , P (2, 4) b) f (x) = , P (−3, 1)
x+1
M2p str. 373 – 31 maja 2016

Odpowiedzi do zadań
1.1. Stopień i współczynniki wielomianu b) st(u + w) = 5 dla a = −6,
3
1. a) v(x) = x − 6x + 4;2 st(u + w) = 1 dla a = −6
a3 = 1, a2 = −6, a1 = 0, a0 = 4 c) st(u + w) = 4 dla a ∈ R \ {−1, 1},
b) w(x) = − 16 x5 + 14 x4 − 13 x3 + 12 x − 1, st(u + w) = 3 dla a = 1,
a5 = − 16 , a4 = 14 , a3 = − 13 , a2 = 0, st(u + w) = 1 dla a = −1
a1 = 12 , a0 = −1; 6. a) st(u + w) = 5 dla a ∈ R i b = 0,
a5 + a4 + a3 + a2 + a1 + a0 = − 34 st(u + w) = 2 dla b = 0 i a = −7,
2. a) w(0) = −3, w( 12 ) = −3 38 , st(u + w) = 3 dla b = 0 i a = −7
w(−2) = −19, w(−3) = −69 b) st(u + w) = 7 dla a = −3 i b ∈ R,
b) w(0) = 2, w( 21 ) = − 12 , w(−2) = 32, st(u + w) = 1 dla a = −3 i b = 3,
w(−3) = 80 c) w(0) = −4, w( 21 ) = −3 38 , st(u + w) = 2 dla a = −3 i b = 3
w(−2) = −34, w(−3) = −76 c) st(u + w) = 4 dla a = b,
d) w(0) = −10, w( 12 ) = −11 16 7
, st(u + w) = 3 dla a = b = −4,
w(−2) = −58, w(−3) = −214 st(u + w) = 1 dla a = b = −4
3. a = 1, b = −2, c = −8, d = 4 7. a) p = −2, q = −1
4. a) Q i R b) Q b) k(x) = 2x2 − 4x
5. a) a = 1 b) a = −72 1.3. Mnożenie wielomianów
c) a = 4 d) a = −1 1. a) 2x5 − 6x4 + 14x3 + 4x2 , a5 = 2, a0 = 0
6. a) a = 6 23 , b = 7 23 b) a = 3, b = 1 b) 4x3 + 5x2 − 2x + 8, a3 = 4, a0 = 8
7. w(x) = 16 31
x4 + 31
8 3
x + 314 2
x + 31 2 1
x + 31 c) 2x6 − x4 − x3 + x2 + 12 x − 12 , a6 = 2,
8. a) 0 b) 1 a0 = − 12
d) −2x6 −3x5 +14x3 +12x2 −24, a6 = −2,
1.2. Dodawanie i odejmowanie wielomianów a0 = −24 e) 2x5 − 2x4 + 12 x2 − 98 x − 14 ,
√
1. a) f (x) + g(x) = x6 + x3 + x2 − 2x + 6 a5√= 2, a0 = − 14 f ) −4x 6
−x5 −5 2x4 +
√
f (x)−g(x) = 12 x6 −4x4 −x3 + 23 x2 +2x+2 − 2x3√+ 6x2 + 2x + 2 2, a6 = −4,
b) f (x) + g(x) = −3x5 + x2 − x + 2 a0 = 2 2
f (x) − g(x) = −2x6 + 3x5 − 5x2 + 9x + 2 2. a) st(w) = 3, a3 = 1, a0 = −1
c) f (x) + g(x) = x5 + 3x4 + x − 3 b) st(w) = 3, a3 = −2, a0 = 3
f (x) − g(x) = 4x7 − x5 + 3x4 + 7x − 7 c) st(w) = 5, a5 = −4, a0 = 1
2. a) w(x) = 2x5 + 6x4 , st(w) = 5, Sw = 8, d) st(w) = 3, a3 = 1, a0 = −6
u(x) = − 13 x5 − x4 , st(u) = 5, Su = − 43 e) st(w) = 4, a4 = −6, a0 = 2
b) w(x) = 12x2 − 18x, st(w) = 2, f ) st(w) = 5, a5 = 12, a0 = 6
Sw = −6, u(x) = −2x2 + 3x, st(u) = 2, 3. a) v(x) = x6 −8x5 +16x4 +6x3 −24x2 +9,
Su = 1 st(v) = 6 √ √
3. a) f (5) = 3, g(5) = 20 b) v(x) = 2x4 + 2 2x3 − 7x2 − 4 2x + 8,
b) f (−3) = −16, g(−3) = 10 st(v) = 4
c) u(− 12 ) = − 71 , w(− 21 ) = − 31
7 4. a) f (x) = x6 − 3x5 − 21x4 + 2x2 ,
4. a) st(p + q) = 5 g(x) = 12x3 + 9x2 − 6x + 1
b) st(p + q) 5 lub p + q ≡ 0 b) f (x) = −6x7 +2x6 +6x5 −3x4 −6x3 +
c) Jeśli m = n, to st(p + q) = max(m, n). + 3x2 − 1,
Jeśli m = n, to st(p+q) n lub p+q ≡ 0. g(x) = x8 − 2x6 + 3x4 + 6x3 − 4x2 + 2
5. a) st(u + w) = 6 dla a = 0, c) f (x) = 3x5 − 5x4 + 6x3 − x + 1,
st(u + w) = 4 dla a = 0 g(x) = x6 − 2x5 + 3x4 − 4x2 + 4x
374 Odpowiedzi do zadań, s. 12–17
M2p str. 374 – 31 maja 2016

5. a) P (x) = 10x2 + 2x − 20, D = (2; ∞) 5. a) b = −7, c = 10 b) b = 12, c = 27
b) P (x) = 2x4 + 4x3 + 14x2 + 6x + 4, c) b = − 92 , c = 2 d) b = 12
1 1
, c = − 12
√
D = (−2; −1) ∪ (1; ∞) e) b = 2, c = −4
6. a) m = 1, n = −11 b) m = 0, n = 9
1.4. Rozkład wielomianu na czynniki (1)
c) m = −3, n = −1
7. a) w(−2, 3) = 66 b) w(2, −4) = 60 1. a) 4x(x − 16 )(x + 16 )
8. a) Q b) P c) P b) 16x3 (x − 12 )(x + 12 )
√ √
c) 2x2 (x − 3)(x + 3)
9. a) 2x3 y + x2 y 2 − 3xy 3 − 8x2 y − 12xy 2
b) −x3 y +x3 +2x2 y 2 −x2 y +xy 3 −2xy 2 + 2. a) x3 (x2 − 2x + 5) b) x2 (x − 3)(x + 2)
−2y 4 c) 2x4 (x − 1)2 d) 6x2 (x − 12 )(x + 1)
c) x6√
+x5 y+x√ 4 2
y +2x3 y 3 +x2 y 4 +xy 5 +y 6 e) 6x(x − 32 )(x − 1) f ) 34 x3 (x + 13 )(x − 2)
d) 2 2x3 − 3 3y 3 3. a) x2 (x − 2)(x − 3) b) 2x(x + 12 )(x − 5)
10. a) −2x2 y + 4xy 2 − 2xz 2 − 2y 2 z + 4yz 2 + c) −6x3 (x − 13 )(x − 12 ) d) x2 (x2 + 3x + 4)
√
+ 4x2 z − 7xyz b) x2 − y 2 − 2yz − z 2 e) x(x2 + 2x + 1)
c) 36x2 y 2 − 16x2 z 2 − 9y 4 + 4y 2 z 2 f ) − 13 x3 (x − 9)(x + 1)
d) x2 +x2 y +x2 yz +x+xy −xy 2z −xy 2 z 2 g) (x − 3)(x − 2)(x − 1)(x + 1)
11. P (x, y, z) = 4x + 4y + 4z + 6, x, y, z > 0 h) (x − 4)(x + 1)2 (x + 4)
i) 4(x − 12 )(x + 12 )(x − 3)2
Rozkład trójmianu kwadratowego j) x2 (x − 3)(x − 1)(x + 2)(x + 5)
na czynniki – powtórzenie k) x5 (x − 2)(x + 3)(x2 + 2x + 3)
√ √
1. a) x(3x + 1) b) 13 x(x − 13 ) l) x(x − 2)(x − 1)(x + 2 − 3)(x + 2 + 3)
c) 9(x −√53 )(x + 53√) d) 16(x − 98 )(x + 98 ) 4. a) S(n) = 16 n(n + 1)(2n + 1)
e) − 2)(x
(x
√
+ 2)
√
5. a) S(n) = 14 n2 (n + 1)2 b) 3025
3 2 3 2
f) 2 x − 2
x+ 2
g) −4(x − 3)(x + 3) Wzory skróconego mnożenia
1
1
– powtórzenie
h) −64 x − 16 x + 16
2. a) (2x + 1)2 b) (x − 1 2
(3x − 2) 2 1. a) x3 + 3x2 + 3x + 1 b) x3 − 6x2 + 12x − 8
√ 6 )2 c) √ √ 2
3 2
d) ( 2 x+1) e) (x− 2) f ) ( 2x+ 3) c) x3 + 12x2 + 48x + 64
3. a) x1 = 3, x2 = 5, y = (x − 3)(x − 5) d) x3 − 9x2 + 27x − 27
b) x1 = 2, x2 = 4, y = (x − 2)(x − 4) e) 27x3 + 27x2 + 9x + 1
c) x1 = −7, x2 = −3, y = (x + 7)(x + 3) f ) 27x3 − 54x2 + 36x − 8
d) x1 = − 12 , x2 = 5, y = 2(x + 12 )(x − 5) g) 8x3 + 6x2 + 32 x + 18
e) x1 = − 23 , x2 = 1, y = −3(x+ 23 )(x−1) h) 1 − 32 x + 34 x2 − 18 x3
f ) x1 = − 32 , x2 = − 41 , 2. a) x3 + 1 b) x3 − 8 c) x6 + 125
y = 8(x + 32 )(x + 14 ) d) x6 − 216
g) x1 = − 23 , x2 = −1, y = 2(x+ 32 )(x+1) 3. a) −x4 − 2x3 − 2x2 + 4x + 8
h) x1 = 1, x2 = 5, y = −(x − 1)(x − 5) b) x6 − x5 − x4 + x2 + x − 1
i) x0 = 6, y = − 16 (x − 6)2 c) x6 + 15
16
x2 − 14
4. a) y = (x−7)(x+1) b) y = (x−5)(x+1) d) 64x + 16x3 + 1
6
c), h) Nie mają postaci iloczynowej. 4. a) x5 − 1 b) 16x4 − 1

d) y = 2(x − 3)(x + 12 ) 5. a) 54 b) 1
√ √ √ √
e) y = 3(x − 13 )(x + 4) 6. a) 5 2−7 b) 15 3+26 c) 15 6−21 3
f) y = 1
(x + 4)2
4 √ √ 7. a) V (x) = (x + 1)4 , x > −1, V (3) = 256
3− 21 3+ 21
g) y = x − 2
x− 2 b) V (x) = (x2 −9)2 , x ∈ (−3; 3)∪(3; ∞),
i) y = −4(x − 3)(x − 14 ) V (5) = 256
Odpowiedzi do zadań, s. 17–23 375
M2p str. 375 – 31 maja 2016

√ √
1.5. Rozkład wielomianu na czynniki (2) 4. a) x = 1−2 17 , x = −1, x = 1+2 17
√ 2 √ 2
1. a) −12x x − 22 x + 22 b) x = −2, x = 1
c) x = −3, x = 0, x = 1, x = 2
b) x2 (x − 3)2 (x + 3)2
c) −x(x + 4)(x2 − 4x + 16) 5. (−2, −7), (2, 1), (3, 3)
d) 125x5 (x − 15 )(x2 + 15 x + 251
) 6. a) (−3, −10), (0, 2), (3, 14)
√ √ √ √
2
2. a) (x + 2)(x − 2)(x + 2x + 4) b) (− 2, 1 − 3 2), ( 14 , 74 ), ( 2, 1 + 3 2)
b) (2x − 1)(7x2 + 2) c) (−1, −7), (1, 1), (3, 9)
c) (x − 3)(2x2 + 5) 7. a) (0, −3), (2, −3)
d) (x − 3)(x + 1)(x2 − x + 1) b) (−3, 15 ), (0, −3), (2, − 53 )
√ √ 2
e) 16 (3x − 1)(x − 6)(x + 6) c) (−2, −7), (2, −3)
f ) 13 (2x − 9)(x − 3)(x + 3) 10. V (x) = x3 + 3x2 − 4x, D = (1; ∞),
√ √
g) (x − 2)(x2 + 2) V (x) = 12 dla x = 2
√ √
h) (x − 1)2 (x + 1)3 12. ściana o krawędziach: (2 3−3) m, 23 m;
√
3. a) 20x2 (x − 25 )(x − 1)(x + 6)(x2 + 2) P = (3 − 3 2 3 ) m2 ≈ 0,4 m2
b) − 41 x2 (x − 7)(x − 2)(x + 2)(x + 4)2
c) 7x2 (x − 2)(x − 1)2 (x + 2)(x + 3) · 1.7. Dzielenie wielomianów
· (x2 + x + 1) 1. a), e) podzielny b), c), d) niepodzielny
d) 3x2 (x − 13 )2 (x − 1)(x + 1)(x2 − x + 1) · 2. a) w(x) = (2x2 + 9x + 37)(x − 4) + 147
· (x2 + x + 1) b) w(x) = (x2 − 3x + 12)(x + 3) − 29
√ √
4. a) (x2 − 2x + 1)(x2 + 2x + 1) c) w(x) = (3x3 + 3x2 + 2x + 2)(x − 1) + 2
√ √
b) (2x2 − 2 3x + 3)(2x2 + 2 3x + 3) d) w(x) = (x2 + 2x − 1)(x + 6) + 2
e) w(x) = (2x2 + 6x)(x + 12 ) − 2
1.6. Równania wielomianowe
f ) w(x) = (12x2 + 4x)(x − 14 ) + 3
1. a) x = 0, x = 2 3. a) w(x) = (2x2 + 3x + 12 )(2x + 1) − 9 12
b) x = −3, x = 0, x = 3 b) w(x) = (x2 + 2x)(3x − 1) + 7
c) x = −27, x = 0 d) x = 0, x = 2 c) w(x) = (2x2 − x)(3x + 4) − 1
e) x = −2, x = 0, x = 2
√ √ d) w(x) = (2x2 − 4x + 2)( 12 x + 3) − 4
f ) x = − 5, x = 0, x = 5
4. poprawnie tylko w a)
2. a) x = −1, x = 0, x = 1
5. a) w(x) = (−3x − 1)(x2 − 4) − 9x − 8
b) x = −2, x = −1, x = 0
b) w(x) = (2x2 −5x+5)(x2 +x)−10x+2
c) x = −1, x = 0, x = 5
c) w(x) = (x − 1)(x2 + x + 1) + 7
d) x = −1, x = 0, x = 3
d) w(x) = (4x2 + 4)(x2 − 1) − 2x + 7
e) x = −2, x = 0, x = 3
f ) x = − 12 , x = 0, x = 25 e) w(x) = ( 12 x2 +3x− 14 )(2x2 +1)−3x− 74
g) x = − 13 , x = 0
1.8. Równość wielomianów
h) x = −6, x = 0, x = 2
i) x = −4, x = −1, x = 0 1. a) a = 2 b) a = −3 c) a = −8
j) x = 0, x = 1 2. a) a = 2, b = 3 b) a = 12 , b = −5
k) x = −6, x = 0, x = 3 l) x = 0 3. a) a = 0, b = −1
√ √
3. a) x = 3 b) x = − 3, x = 12 , x = 3 b) a = 1, b = 3
c) x = −9, x = 1 d) x = −1, x = 1 c) a = −4, b = 2
e) x = −1, x = 2 f ) x = −4, x = 1
√ √ 4. a) w(x) = (x2 + x − 1)(x2 + x + 1)
g) x = − 2, x = 12 , x = 2 b) w(x) = (x2 + 3x + 1)(x2 − 2x − 1)
h) x = −2, x = − 23 , x = 2 c) w(x) = (x2 + x − 3)(x2 − x + 1)
√ √
i) x = − 22 , x = 12 , x = 22 d) w(x) = (x2 − x − 5)(x2 + 2x + 1)
M2p str. 376 – 31 maja 2016

1.9. Twierdzenie Bézouta 7. a) P (x0 ) = 18 x30 + 12 x0 , x0 > 0
1. a) r = 0 b) r = 2 c) r = 0 b) B(4, 0), C(2, 5)
√
2. a) w(x) = (x − 7)(x − 1)(x + 2) 8. 8 + 4 2
b) w(x) = 2(x + 2)(x + 32 )(x + 1) 9. a) V (x) = −4x3 + 28x2 , DV = (0; 3)
c) w(x) = (x + 5)(x2 − 3x + 4) b) x = 1 dm
√ √
3. a) 2, −1−2 13 , −1+ 13 c) P = 160 dm2
2
b) −1, −3, 12
√ √ Równania wielomianowe. Wzór Cardano
c) 1, −1−433
, −1+ 33
4
1. a) x = 1
d) 2, −2, 1
2
3 28 3 28
4. a) m = 7 b) x = 1+ 27
− 27
−1
√ √
b) m = − 5 , m = 5
2. a) x = 3 b) x = 2
c) m = −2 , m = 3 √ √
3. a) x = 2 + 3 2 − 3 4
5. a) jest b) nie jest c) jest
6. a) 2x + 1 b) 4x − 5 1.11. Pierwiastki wielokrotne
7. a) 10x + 53 1. a) x = −3, x = − 12 , x = 2 – jednokrotne
b) x − 1 b) x = −1 – dwukrotny, x = 2 – jedno-
c) −7x2 + 7 krotny
c) x = 2 – jednokrotny, x = 5 – dwu-
1.10. Pierwiastki całkowite i pierwiastki
krotny
wymierne wielomianu
d) x = −3 – jednokrotny, x = 1 – czte-
1. a) x = −5, x = 1 rokrotny
b) x = −2, x = −1, x = 3 e) x = −3 – trzykrotny, x = 3 – jedno-
c) x = −3, x = −1, x = − 21 krotny
√ √ √ √
d) x = 1−4 33 , x = 1, x = 1+4 33 f ) x = −2, x = −1−2 5 , x = −1+ 5
,x=3
2
e) x = −4 f ) x = −1, x = − 13 , x = 1
2 – jednokrotne
g) x = 3 √ √ g) x = −5 – jednokrotny, x = −2 – dwu-
h) x = 1 − 33 , x = 1 + 33 , x = 3 krotny, x = 0 – dwukrotny, x = 2 – trzy-
2. a) x = − 21 , x = 0, x = 1, x = 3 krotny
b) x = 1 h) x = −4 – jednokrotny, x = 0 – trzy-
c) x = 1, x = 2 krotny, x = 2 – jednokrotny, x = 3 –
d) x = −1, x = − 23 , x = 1 dwukrotny
√ √
e) x = −3−2 5 , x = −2, x = −3+2 5 , x = 3 3. a) x = −1, x = 0, x = 4 – jednokrotne
f ) x = −1, x = − 12 b) x = 0 – trzykrotny, x = 3 – dwu-
3. a) x = 12 krotny c) x = −1, x = 1 – dwukrotne
√ √ √ √
b) x = −1 − 2, x = − 13 , x = −1 + 2 d) x = − 2, x = 2 – dwukrotne
√
c) x = 23 d) x = −1 − 6, x = − 12 , e) x = 0 – dwukrotny f ) x = −2 – dwu-
√
x = 0, x = −1 + 6 krotny, x = 0 – trzykrotny
4. a) x = 2 g) x = −4, x = 0, x = 1 – jednokrotne
b) x = −3, x = 1 h) x = 0 – dwukrotny i) x = 0 – trzy-
√ √
c) x = − 2, x = −1, x = 2 krotny, x = −2, x = 2 – jednokrotne
√ √
d) x = − 12 , x = 0, x = 3 4. a) x = − 13 b) x = − 3, x = 3
√
5. a) P (t) = −2t3 + 12t, t ∈ (0; 6) c) x = 13
√
b) t = 3 − 1, t = 2 7. a) a = 5 b) a = −2, a = 2
13 13
6. (−3, 0), (3, 0), (3, 2
), (−3, 2
) 8. a) a = −16, b = −6 b) a = 1, b = 0
M2p str. 377 – 31 maja 2016

1.12. Wykres wielomianu 4. a) w(x) < 0 dla x ∈ (−∞; −3)
1. a) Y
Y w
w
O −3 O 4 X
−3 −1 2 X
√ √
b) w(x) < 0 dla x ∈ (−∞; − 5)∪(−2; 5)
Y
−2
b) √ √
− 5 O 5X
w Y
w
c) Wielomian w przyjmuje tylko wartości

−3 −2 O X nieujemne.
w Y
−3 O X
c) Y
d) w(x) < 0 dla x ∈ (−∞; −2) ∪ (2; ∞)
Y
w
w X
−2 O 2
5. a) w(x) 0 dla x ∈ (−∞; 2 ∪ 3; ∞)
−2 O 2 3 X Y w
O 2 3 4 X
d)
w Y b) w(x) 0 dla x ∈ {−2, −1, 0}
Y
−3 −2 O 4 X −2 −1 O X
w
c) w(x) 0 dla x ∈ (−∞; 0 ∪ 2; 3

Y
−2 O 2 3 X
w
√
w(x) 0 dla x ∈ (−∞; − 3 ∪
d) √
2. a) w(x) = x(x + 3)(x + 1)(x − 2) ∪ 3; ∞)
b) w(x) = x(x + 1)(x − 2)2 w Y
c) w(x) = (x + 2)2 (x − 2)2
3. a) w(x) = −x(x + 3)(x + 2)(x + 1)(x − 1) √ √
− 3 O 3 3 X
b) w(x) = −(x + 3)(x + 2)(x + 1)2 (x − 1)
c) w(x) = −x2 (x + 4)(x + 2)2
M2p str. 378 – 31 maja 2016

6. a) v(x) = − 14 x3 + 14 x2 + x − 1 5. a) x ∈ (−∞; −1 ∪ {0} ∪ 1; ∞)
Y b) x ∈ −1; 0 ∪ 1; ∞)
1 6. a) x ∈ (−∞; −1 ∪ 0; 1
v b) x ∈ (−∞; 1
O 1 X 7. a) m = −4, x ∈ −2; 1 ∪ 2; ∞)
b) m = 0, x ∈ {−2} ∪ 1; ∞)
c) m = 73 , x ∈ (−∞; −1
b) v(x) = 23 x3 + 43 x2 d) m = −2 lub m = 2,
Y x ∈ −2; −1 ∪ 3; ∞)
v
8. a) x ∈ (−∞; −2) ∪ (−1; 2) ∪ (3; ∞)
1 b) x ∈ (−∞; −1) ∪ (1; 3) ∪ (3; ∞)
c) x ∈ −1; 1 ∪ {3}
O 1 X 9. a) x ∈ (−∞; −6) ∪ (− 12 ; 0)
√ √
b) x ∈ (−∞; − 2 ∪ 23 ; 2
c) x ∈ (−∞; −2) ∪ (2; 3) ∪ (3; ∞)
c) v(x) = − 13 x3 − 53 x2 − x + 3 d) x ∈ {0} ∪ 1; 4 e) x ∈ (1; ∞)
Y f ) x ∈ (−∞; 3
g) x ∈ (−∞; −2) ∪ (−1; 3)
v h) x ∈ (−∞; −4 ∪ −2; 2 ∪ 3; ∞)
10. x ∈ −2; −1 ∪ 3; ∞)
1
1.14. Wielomiany – zastosowania
O 1 X 1. a) V (x) = −2x√3 + 10x2 , DV = (0; 5)
b) x ∈ (3; 1 + 7)
1.13. Nierówności wielomianowe 2. 4 dm × 8 dm × 4 dm
1. a) x ∈ (−∞; −2) ∪ (2; ∞) 3. a) V (x) = 2x(8 − x)(x + 5), DV = (0; 5)
b) x ∈ (−∞; −2) ∪ ( 12 ; 1) ∪ (1; ∞) b) x = 3 dm
√ √
c) x ∈ (0; 2) d) x ∈ −2 2; 2 2 4. V (x) = 4x2 (7 − x), DV = (0; 7)
√ √ √
e) x ∈ 1 − 5; 0 ∪ 1 + 5; ∞) b) 280 cm2 lub 56(1 + 11) cm2
f ) x ∈ (−∞; −3 ∪ −2; 2 ∪ 3; ∞)
g) x ∈ −1; 2 h) x ∈ −3; − 12 ∪ 12 ; ∞
i) x ∈ (−5;
∞)
1. a)
√
−1− 5
√
−1+ 5 x −1 − 21 0 1
2
1 1 12 2
j) x ∈ −∞; 2
∪ 2
;3
w(x) 6 2 1 1 12 2 1 −3
k) x ∈ (−∞; 2
√ 3
√
l) x ∈ −∞; − 5 ∪ 2
; 5 b) w(1,6) = 0,488,
2. a) D = {0} ∪ 4; ∞) w(1,7) = −0,156,
b) D = (−2; 0) ∪ (2; ∞) w(1,8) = −0,944,
c) D = −1; 0 ∪ 4; ∞) x0 ≈ 1,65
d) D = (2; 3 ∪ 4; ∞) 2. x0 ≈ 1,45
3. a) A∩B = (2; 3 , A\B = (−2; 0)∪(3; ∞) 4. a) 6x2 + 21x + 73, reszta 228
b) A ∩ B = (−4; −2 ∪ −1; 0) ∪ (0; 1 ∪ b) x3 − 4x2 − 2x + 3, reszta −2
∪ 2; 4), A \ B = (−2; −1) ∪ (1; 2) c) 2x2 − 10, reszta 11
4. a) x ∈ (−∞; −2) ∪ (− 23 ; 0) d) x2 − 2x, reszta −15
b) x ∈ (−∞; 0) ∪ (1; ∞) e) 8x2 − 16x + 32, reszta −37
c) x ∈ (0; 1) ∪ ( 32 ; ∞) f ) x2 − 3x + 9, reszta 0
M2p str. 379 – 31 maja 2016

Zestaw powtórzeniowy I 5. a) w(x) = (x − 1)(x2 + x + 2)
1. a) u(x) = −2x2 + 3x − 1, st(u) = 2 b) w(x) = (x − 1)(2x2 + x + 1)
b) u(x) = −2x5 − 12 x4 −2x3 +1, st(u) = 5 c) w(x) = (x − 1)(x + 1)2√ √
2. a) w(x) = 3x2 (x − 1)(x + 1) d) w(x) = (x−2)(x+2− 7)(x+2+ 7)
b) w(x) = 2x(x + 1)2 e) w(x) = (x − 3)(x2 + 3x + 5)
c) w(x) = x4 (x + 1)(x + 6) f ) w(x) = (x + 4)(x − 1)2
d) w(x) = 5x(x − 1)√ 2
(x + 1)2 √ g) w(x) = (x + 4)(x + 1)(x − 3)
e) w(x) = −3x(x − 5)2 (x + 5)2 h) w(x) = x(x + 1)(x + 2)(x + 3)
f ) w(x) = 32x2 (x − 12 )2 (x + 12 )2 6. a) x = 1, x = 2, x = 3 b) x = 7
3. a) p = 4, q = 6 b) p = −2, q = − 56 c) x = −3√ d) x =√3
4. a) x = 0 7. a) x = − 33 , x = 33
b) x = −4, x = 0, x = 1 b) x = −2, x = −1, x = 1, x = 2
c) x = 0, x = 3, x = 4 c) x = 0, √ x=1 √
d) x = − 41 , x = 0, x = 15 d) x = − 3, x = 3, x = 2
e) x = 0, x = 12 e) x = −2, x = − 12 , x = 12 , x = 1
f ) x = −1, x = 0, x = 12 f ) x = 14 , x = 13 , x = 12
5. a) m = − 85 b) m = 11 3
8. a) a = 0 b) a = −3, a = 0, a = 3
c) m = −1, m = 3 9. a) a = 6 b) a = −8
6. a) x = 2; 0 10. a) a = −3 b) a = 2 c) a = −1
b) x = −5, x = −1, x = 1; 1 11. a) x ∈ (−1; 2) ∪ (3; ∞)
c) x = −2, x = − 12 , x = 2; 0 b) x ∈ −1; 1
d) x = −3, x = 1, x = 3; 1 c) x ∈ {−1} ∪ 2; 5
e) x = − 13 , x = 19 , x = 13 ; 3 d) x ∈ (−∞; 2 ∪ {3} ∪ 4; ∞)
f ) x = −1, x = 2; 0 e) x ∈ −1; 7 f ) x ∈ −5; 3 ∪ {6}
g) x = −2, x = − 18 ; 1 12. a) x ∈ (−2; −1) b) x ∈ (1; ∞)
h) x = − 21 , x = 12 , x = 1; 2 c) x ∈ −3; 1 ∪ 2; ∞)
√ √
7. a) w(x) = (x − 2)(x + 2)(x − 2) d) x ∈ (−∞; −4 ∪ 1; 3 e) x ∈ 2; ∞)
b) w(x) = x(x +√1)(x + 2)(x √ − 2) f ) x ∈ (−∞; −1) ∪ ( 32 ; 2)
c) w(x) = (x − 3)(x + 3)(5x + 1)
d) w(x) = 5(x − 35 )(25x2 + 15x + 9) Zestaw powtórzeniowy III
3 2
e) w(x) = 2x(x + 2 )(4x − 6x + 9) 1. C 2. D 3. B 4. D 5. C 6. A 7. A
√ √
f ) w(x) = −14x x − 2
x+ 2 8. C 9. B
2 2
8. b) 71 oraz 10 301 2.1. Proporcjonalność odwrotna
√
1 15 6 1
Zestaw powtórzeniowy II 1. a) y = 6x
b) y = x
c) y = x√
d) y = x
1. a) x2 + 3x + 10, reszta 31 2. a) k = 16 b) k = 9 13 c) k = 2
2
b) x3 − 12 x2 + 54 x − 58 , reszta 21 d) k = −2, k = 2
16
c) 2x3 + x2 − 1, reszta 5 3. a) y = x6
2. a) w(x) = (x + 2)(x2 − 2x + 6) − 12 x 0,5 1 1,5 2 2,5 3 4 6 12
b) w(x) = (x + 2)(x2 + 1) − 1
y 12 6 4 3 2,4 2 1,5 1 0,5
c) w(x) = (x + 2)(4x3 − x)
15
d) w(x) = (x + 2)(x2 + x − 11) + 20 b) y = x
3. a) 7 b) 0 c) 0 x 0,5 1 1,5 2 3 4 5 6 10
4. a) x = 3, x =√4 √ y 30 15 10 7,5 5 3,75 3 2,5 1,5
b) x = −1 − √ 2, x = −1 + √ 2
c) x = −2 − 3, x = −2 + 3 d) x = 0 4. a) nie są b) są
M2p str. 380 – 31 maja 2016

4
5. (1, 60), (2, 30), (3, 20), (4, 15), (5, 12), b) g(x) = x+3 , Dg = R \ {−3},
(6, 10), (10, 6), (12, 5), (15, 4), (20, 3), g(Dg ) = R \ {0},
(30, 2), (60, 1) asymptoty: x = −3, y = 0
6. a) 2 b) 5 c) 9 c) g(x) = − x2 + 2, Dg = R \ {0},
7. g(Dg ) = R\{2}, asymptoty: x = 0, y = 2
x 2 3 4 6 8 1
d) g(x) = − x−2 , Dg = R \ {2},
f (x) 12 8 6 4 3 g(Dg ) = R\{0}, asymptoty: x = 2, y = 0
3

8. D = {3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, 10, 11, 12} 2. a) f (x) = x−2 , f 1 34 = −12,
f (−4) = − 21
n 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 −2

b) f (x) = x−2 , f 1 34 = 8, f (−4) = 13
12 4 12
f (n) 4 3 2,4 2 1,5 1,2 1 1
7 3 11 3. a) g(x) = x−1 + 4, Dg = R \ {1},
9. y = 18 x
g(Dg ) = R \ {4},
10. a), c) odwrotnie proporcjonalne asymptoty: x = 1, y = 4
2
b), d) wprost proporcjonalne b) g(x) = x+2 − 1, Dg = R \ {−2},
6
11. a) 13 l b) x = 2,4 g(Dg ) = R \ {−1},
asymptoty: x = −2, y = −1
a
2.2. Wykres funkcji f (x ) = x
1
c) g(x) = − x+1 + 3, Dg = R \ {−1},
1. a) fmin = 3, fmax = 6 g(Dg ) = R \ {3},
b) fmin = −4, fmax = −2 asymptoty: x = −1, y = 3
c) fmin = 14 , fmax = 12 2
d) g(x) = − x−2 − 4, Dg = R \ {2},
d) fmin = −5, fmax = −2 12 g(Dg ) = R \ {−4},

2. a) f (D) = 12 ; 2 asymptoty: x = 2, y = −4
b) f (D) = (−∞; −2) ∪ (2; ∞) 4. a) 6 punktów b) 4 punkty c) 2 punkty
c) f (D) = −2; 0) ∪ (0; 4 d) 4 punkty
√ √
3. a) a = −8, f (−2 √ 2) = 2 √ 2 5. a) y = 2
+2
x+1
b) a = −16, f (−2√ 2) = 4√ 2 b) 3
y = 2(x−3) − 1
c) a = −14, f (−2 2) = √7 2 2 1
√ c) y = − 3(x−2) +1
d) a = 14 , f (−2 2) = − 162 4
d) y = − 3(x+1) − 2
4. a) a = −3, P (1, −3),
4 2
f (x) > −3 dla x ∈ (−∞; 0) ∪ (1; ∞) 6. a) g(x) = x−2 − 9 b) g(x) = 3(x− 1
+5
2)
√
b) a = −6, P (2, −3), c) g(x) = 5
− 34 d) g(x) 3 √
= x+ 2
−6
4(x−3) 2
f (x) > −3 dla x ∈ (−∞; 0) ∪ (2; ∞)
7. a) y = x − 6, y = −x − 6, S(0, −6)
5. a) a = 2, wartość najmniejsza: −2,
b) y = x − 3, y = −x + 5, S(4, 1)
wartość największa: 1
c) y = x + 4, y = −x + 2, S(−1, 3)
b) a = −4, wartość najmniejsza: −2,
wartość największa: 4 d) y = x + 1, y = −x + 15, S(7, 8)
c) a = −6, wartość najmniejsza: −3, 8. y = x − p + q, y = −x + p + q, S(p, q)
wartość największa: 6
√ 2.4. Funkcja homograficzna
6. 2 5
2 1
1. a) f (x) = + 2 b) f (x) = −3
7. a) a = 4 b) a = 8 x+3 x−3
−2 −5
c) f (x) = x+2
+ 4 d) f (x) = x−4
−2
2.3. Przesunięcie wykresu funkcji f (x ) = a
x 1
1 −1
o wektor e) f (x) = 2
x+3
+ 2
f ) f (x) = x+ 1
+2
2
1
1. a) g(x) = − 3, Dg = R \ {0},
x
2. a) Df = R \ {4}, f (Df ) = R \ {1}
g(Dg ) = R \ {−3}, b) Df = R \ {1}, f (Df ) = R \ {2}
asymptoty: x = 0, y = −3 c) Df = R \ {2}, f (Df ) = R \ {−5}
M2p str. 381 – 31 maja 2016

3. a) f (x) > 0 dla x ∈ (−∞; 4) ∪ (5; ∞) b) Df = R \ {0}, f (Df ) = 0; ∞)
f (x) < 0 dla x ∈ (4; 5) Y
b) f (x) > 0 dla x ∈ (−∞; −3) ∪ (−2; ∞) f
f (x) < 0 dla x ∈ (−3; −2)
c) f (x) > 0 dla x ∈ (−1; 0)
f (x) < 0 dla x ∈ (−∞; −1) ∪ (0; ∞)
4. a) maleje w (−∞; 4) i w (4; ∞)
b) rośnie w (−∞; −1) i w (−1; ∞) 1
c) rośnie w (−∞; −2) i w (−2; ∞) O 1 X
d) rośnie w (−∞; 2) i w (2; ∞)
c) Df = R \ {0}, f (Df ) = 0; ∞)
e) rośnie w (−∞; 2) i w (2; ∞)
f ) maleje w (−∞; 12 ) i w ( 12 ; ∞) Y
5. a) np. f (x) = x1 + 1
f
1
b) np. f (x) = x
−5
1
c) np. f (x) = x−1
+4
1
d) np. f (x) = x+7
1
e) np. f (x) = x−7
−3 1
1√
√
f ) np. f (x) = x− 2
+ 2 O 1 X
6. a) x = −2, y = −2
d) Df = R \ {0}, f (Df ) = (−∞; 0
b) x = 8, y = 20
Y
7. a) dla c = −2 stała, dla c = 0 liniowa, 1
ale nie stała, dla c ∈ R \ {−2, 0} homo- O 1 X
graficzna
b) dla c = 8 stała, dla c = 8 homogra-
ficzna
c) dla c = 0 liniowa, ale nie stała, dla f
c = 0 homograficzna
8. a), b), c) funkcja nie jest homograficzna
−3 e) Df = R \ {0}, f (Df ) = (−3; ∞)
9. a) f (x) = x+3
+4
−6 Y
b) f (x) = x+3
+ 13
f
1
c) f (x) = x+3
− 16
x
1
10. a) f (x) = x−1
, Df = R \ {1}
2x
O 1 X
b) f (x) = x−2
, Df = (2; ∞)
2.5. Przekształcenia wykresu funkcji

1. a) Df = R \ {0}, f (Df ) = 0; ∞) f ) Df = R \ {0}, f (Df ) = (−∞; 2)
Y Y
f 1
O 1 X
1 f
O 1 X
M2p str. 382 – 31 maja 2016

2. a) rośnie w (−∞; −2), maleje w (−2; ∞) e) rośnie w (1; ∞), maleje w (−∞; 1)
Y Y
f
1 f
1
O 1 X
O 1 X
b) rośnie w (3; ∞), maleje w (−∞; 3)

f ) rośnie w (−∞; 3), maleje w (3; ∞)
Y
Y f
1 X
O 1
f
1
O 1 X
1
3. a) g(x) = − 3, D = R \ {−2},
|x+2|
g(D) = (−3; ∞)
b)
c) rośnie w (−∞; −3) i w 1; ∞),
h Y
maleje w (−3; 1
Y
1
f
O 1 X
Y
1
O 1 X
1
k
O 1 X
d) rośnie w −1; 1), maleje w (−∞; −1 4. a) m ∈ (−∞; −1) ∪ (0; ∞)

Y
i w (1; ∞)
f
Y
f 1
O 1 X
1
O 1 X
Odpowiedzi do zadań, s. 88 383
M2p str. 383 – 31 maja 2016

b) m ∈ (0; 2) c) Df = R \ {0}
Y Y
f f
1
O 1 X
c) m ∈ (−∞; 0) ∪ (2; ∞)
Y 1
O 1 X
Y
y = g(m)
1
1
O 1 X m
O 1
f
6. 0 rozwiązań dla m ∈ (−∞; −1) ∪ (1; ∞),
1 rozwiązanie dla m ∈ {−1, 0, 1},
2 rozwiązania dla m ∈ (−1; 0) ∪ (0; 1)
√
7. a) 0 rozwiązań
√ dla m ∈ (−∞; − 2) ∪
∪ {0} ∪ ( 2; ∞), √ √
5. a) Df = R \ {0}
1 rozwiązanie dla m ∈ {−√ 2, 2}, √
Y 2 rozwiązania dla m ∈ (− √2; 0)∪(0; 2)
f √
b) 0 rozwiązań dla m ∈ − 3;√ 3 ,
2 rozwiązania
√ dla m ∈ (−2; − 3) ∪
∪ ( 3; 2),
3 rozwiązania dla m ∈ {−2, 2},
1 4 rozwiązania dla m ∈ (−∞; −2)∪(2; ∞)
O 1 X
2.6. Mnożenie i dzielenie
Y
y = g(m) 1. a) tak b) nie c) nie
1 2. a) 0 b) 0, 2 c) −2, 3 d) −1, 0, 2
m 3. a) D = R \ {0}, x3 − 7x, w(−1) = 6
O 1
b) D = R \ {−1, 0}, 2(x + 1), −1 ∈ D
b) Df = R \ {0} c) D = R \ {−1}, x−1
, −1 ∈ D
x+1
Y d) D = R \ {2}, x−2 , w(−1) = − 13
x+2
f x
e) D = R \ {−3, 0, 3}, x+3 , w(−1) = − 12
x2 −1
f ) D = R, x2 +1
, w(−1) = 0
1 g) D = R\{0, 1}, (x2 +1)(x+1)
, w(−1) = 0
x−1
O 1 X h) D = 2(x+3)
R \ {−3, −2}, x+2 , w(−1) = 4
4. a) D = R \ {0, −3}, w(−1) =√1, √
Y w(−2) = −5 b) D = R \ {− 2, 2},
y = g(m) w(−1) = −10, √ w(−2) = 1
c) D = R \ { 3 2}, w(−1) = 5 13 ,
1
w(−2) = 0 d) D = R \ {− 12 , 4},
O 1 m w(−1) = − 15 , w(−2) = −1
M2p str. 384 – 31 maja 2016

5. a) D = (−∞; −2) ∪ (−2; 2) ∪ (2; ∞), 12. a) D = R \ {−3, −1, 3}, (x + 1)(x + 3)
3
f (−3) = f (1) = −1, f (3) = 3
5
, b) D = R \ {−4, 0, 32 , 4}, − 2(x+4)
√ √ √ 3(x−4)
b) D = (−∞; − 3) ∪ (− 3; 3) ∪ (2x+1)(x−2)
√ c) D = R \ {−2, 12 , 2}, (x+2)(2x−1)
∪ ( 3; ∞), f (−3) = 5, f (1) = −11,
13. a) D = R \ {0}
f (3) = 5 Y
c) D = (−∞; − 12 ) ∪ (− 12 ; 12 ) ∪ ( 12 ; ∞), 1
1
f (−3) = − 14 f (1) = 12 , f (3) = 1
10
O 1 X
f
6. a) D = R \ {−1, 2}, f (−2) = − 32
b) D = R \ {− 12 , 12 }, f (−2) = − 25
b) D = R \ {1}
c) D = R \ {−4, 0}, f (−2) = 12
Y
d) D = R \ {−2, 2}, −2 ∈ D f
3 1
e) D = R \ {2}, f (−2) = 4
f ) D = R \ {0, 1, 2}, f (−2) = − 43
O 1 X
7. f (x) = 0 dla x = −2, x = 2 c) D = R \ {0, 2}
a) Dh = R \ {−3, 0, 2, 3}, h(x) = x+2 Y
x2 −9
2 f
b) Dh = R \ {−3, −2, 0, 3}, h(x) = 1 − x
c) Dh = R\{−3, −2, 0, 3}, h(x) = x−2 1
x(x−3)
d) Dh = R \ {−3, −2, 0, 2, 3}, h(x) = x1 O 1 X
8. a) Df = R \ {−2, 0, 2}, Dg = R \ {0, 2}, d) D = R \ {−2}
Dh = R \ {−2, 0, 2} Y
f
b) Df = R\{−1, 1, 2}, Dg = R\{−2, 1},
Dh = R \ {−2, −1, 1, 2} 1
9. a) D = R \ {0, 2}, 3 O 1 X
2x
b) D = R \ {− 32 , 1}, −3
c) D = R \ {0, 3}, − x32
d) D = R \ {−1, 12 , 1}, x+1
2(x−1)
x2
e) D = R \ {−2, 2}, − 3
e) D = R \ {0, 1}
f) D = R \ {−1, 1, 2}, − (x+1)(x+2)
(x−1)(x−2)
Y
x2
10. a) D = R \ {−1, 1}, (x+1)(x 2 +1)
x(x+3) f
b) D = R \ {−3, −2, 0, 2}, 2(x+2)
c) D = R \ {−3, −2, 0}, (x−2)(x−3)
x
2
d) D = R \ {−4, −1}, −x + 5x − 4 1
e) D = R \ {−3, 3}, x + 3 O 1 X
f ) D = R \ {−1, 1}, x+2
x−1
f ) D = R \ {0}
11. 9
a) D = R \ {0, 1}, 2(x−1) Y
f
2
b) D = R \ {−2, 3}, − 2(x+2)
(x−3)2
1
c) D = R \ {− 15 , 0}, x2 O 1 X
d) D = R \ {1, 32 }, − x−12
1 x2
e) D = R \ {0, 3 }, − 4
x−2
f ) D = R \ {−2, −1, 1, 2}, (x+2)(x−1)
M2p str. 385 – 31 maja 2016

3
14. x+2
3. a) x = −5,5 b) x = −6 c) x ∈ R \ {1}
√ √
15. kolejno w wierszach: x > −1, 1
x2 +1
; d) x = −3−3
2
2
, x = 3 22−3
6 x2 +2 e) x = 2, x = 3 f ) x = −8
x > −2, x2 +4
; x > 3, x+3
4. Nie ma rozwiązania: A; mają nieskończe-
2.7. Dodawanie i odejmowanie wyrażeń nie wiele rozwiązań: B, C.
wymiernych 5. a) 1 b) 0 c) nieskończenie wiele d) 2
7x−1 e) nieskończenie wiele f ) 1
1. a) D = R \ {−2, 3}, (x−3)(x+2)
1
b) D = R \ {1, 4}, −x+10 6. a) x = 0, x = 2
(x−1)(x−4) √ √
−3− 39
12x2 −13x−11 b) x = ,x= −3+10 39
c) D = R \ {−1, 1}, 2(x2 −1)
10
c) sprzeczne d) x = 0, x = 7 e) x = 2
5x2 −7x+4
d) D = R \ {0, 2}, 2x(x−2) f ) x = 27 g) x = −12 h) x = −1
e) D = R \ {−5, 13 }, (x+5)(3x−1)
−14x+10
7. a) P1 (−1, 0), P2 (3, 4)
f ) D = R \ {−6, 6}, 28x−12 b) P1 (−1, 0), P2 (2, 6)
36−x2
x2 −3x−12
c) P1 (−1, 0), P2 (5, 3)
2. a) D = R \ {−1, 1}, x2 −1
8. a) x = −3, y = −1 lub x = 1, y = 3
b) D = R \ {−2, 2}, x28−4
b) x = −2, y = 1 lub x = 3, y = −4
1−3x
c) D = R \ {1}, (x−1) 2 c) x = −4, y = −3 lub x = −2, y = 1
−2x2 −3x
d) D = R \ {−2}, (x+2)2 9. P1 (−1, −2), P2 (1, 2), P3 (2, 1)
2 10. x = −3, y = 3 lub x = −1, y = −1 lub
e) D = R \ {−1, 0}, x2 (x+1)
2(x2 +1) x = 0, y = 0
f ) D = R \ {−1, 0, 1}, x(x2 −1)
2x
3. a) D = R \ {−2, 2}, x2 −4
2.9. Nierówności wymierne
3x2 +3x+2
b) D = R \ {−6, 0}, 2x(x+6)
1. a) x ∈ (−∞; −1) ∪ (− 12 ; ∞)
−x2 +13x+24 b) x ∈ (−7; 3)
c) D = R \ {− 32 , 32 }, 4x2 −9
5x2 −7x−5
c) x ∈ (−∞; −7) ∪ (−6 13 ; ∞)
d) D = R \ { 13 }, (3x−1)2 d) x ∈ (−∞; 1 27 ∪ (2 12 ; ∞)
−x2 +15x−18
4. a) D = R\{3}, 2(x−3)2
, w(−3) = −1 e) x ∈ (−∞; − 14 ∪ (0; ∞)
x2 +13x−18
b) D = R \ {−4, 4}, 2(x2 −16) , f ) x ∈ (−∞; 12 ) ∪ (2; ∞)
w(−3) = 3 37 2. a) f (x) > 2 dla x ∈ (0; 1)
f (x) −2 dla x ∈ (−∞; −1 ∪ (0; ∞)
5. R2 = RR11−R
Rc
, Rc = RR11+R
R2
c 2
b) f (x) > 2 dla x ∈ (−3; 0)
P −πr 2
6. a) l = πr
b) b = 2P
h
−a f (x) −2 dla x ∈ (−∞; 0) ∪ 3; ∞)

c) h = 3V
d) r = 3 3V
e) R = mg−F c) f (x) > 2 dla x ∈ (5; ∞)
πr 2 4π mω 2
F W rR f (x) −2 dla x ∈ (−∞; 4 ∪ (5; ∞)
f ) m = g−ω 2 R g) m= GM (R−r)
RGM m
3. a) x ∈ − 32 ; ∞)
h) r = W R+GM m b) x ∈ (−∞; −1 ∪ (0; ∞)
8. y ≈ 9,47 cm c) x ∈ (− 12 ; ∞) d) x ∈ (0; ∞)
e) x ∈ (−3; −1) f ) układ sprzeczny
2.8. Równania wymierne
4. a) x ∈ (3; 4) ∪ 5; ∞)
1. a) x = −8 b) x = 8
b) x ∈ (−∞; −5 ∪ (− 72 ; −3 ∪ (−2; ∞)
c) x = 2 d) x = 0 √ √
e) x = −1 f ) x = 1, x = 2 c) x ∈ (−1; 0) ∪ (2 − 3; 2 + 3)
1
2. a) x = −5, x = 3 b) x = 3 c) x = −3 d) x ∈ (−2; − 11 ) ∪ (1; ∞)
d), f ) Nie ma pierwiastków całkowitych. e) x ∈ −2; 12 ) ∪ (1; ∞)
√ √
e) x = 1 f ) x ∈ −3 − 32 2; − 23 ) ∪ −3 + 32 2; 3)
M2p str. 386 – 31 maja 2016

5. a) A ∪ B = (−∞; 2) ∪ (3; 5 , 5. a) k ∈ (−2; 2)
A ∩ B = (−∞; 1), A \ B = ∅ b) k ∈ (0; 4)
b) A ∪ B = (−∞; −1) ∪ (− 43 ; − 10 1
∪ c) k ∈ 0; 4)
∪ 0; ∞), 6. a) Df = R \ {−1},
A ∩ B = ( 52 ; ∞), f rośnie w (−∞; −2 ∪ 0; ∞),
A \ B = (−∞; −1) ∪ 0; 52 f maleje w −2; −1) i w (−1; 0 ,
6. a) x ∈ (−∞; −1) ∪ (2; ∞) b) x ∈ − 21 ; 0) f (x) < −3 dla x ∈ (−∞; −2) ∪ (−2; −1),
c) x ∈ {0} ∪ (3; ∞) Dg = R \ {−3, 1},
d) x ∈ (−∞; −4) ∪ 1; 4) ∪ 5; ∞) g rośnie w: (−∞; −3), (−3; 1), (1; ∞),
e) x ∈ (−∞; −5 √
∪ (−4; 0) ∪ (0;√4) g(x) < −3 dla x ∈ (−3; 0) ∪ (1; ∞)
f ) x ∈ (−2; − 210 ) ∪ (−1; 0) ∪ ( 210 ; ∞) b) Równanie f (x) = m ma:
g) x ∈ (−∞; − 27 ) ∪ (− 52 ; −2) ∪ (0; ∞) 0 rozwiązań dla m ∈ (−3; 1),
h) x ∈ (−∞; −1) ∪ (0; 1) 1 rozwiązanie dla m ∈ {−3, 1},
i) x ∈ (−2; 0 ∪ (2; 3 2 rozwiązania dla m ∈ (−∞; −3) ∪ (1; ∞).
7. a) x ∈ (−∞; 0 ∪ (1; 3 Równanie g(x) = m ma:
b) x ∈ 0; 1) ∪ 2; ∞) 1 rozwiązanie dla m = −3,
8. a) x ∈ (−∞; −6 ∪ (−2; −1 2 rozwiązania dla m ∈ R \ {−3}.
b) x ∈ (−1; 0 ∪ 1; ∞) 7. a) Df = R \ {0, 2}, f (x) = x+2
x
,
c) x ∈ (−∞; 0) ∪ 1; ∞) Dg = R \ {0}, g(x) = x+2x
,
9. a) x ∈ (−∞; −2) ∪ −1; 2 ∪ (3; ∞) Dh = R \ {0}, h(x) = x+2 x
b) x ∈ (0; 1 ∪ (3; ∞) b) x ∈ R \ {0, 2} c) x ∈ (−∞; −2
c) x ∈ (−∞; −2) ∪ (−1; ∞) 8. a) 0 rozwiązań dla m ∈ (1; 4 ,
10. a) x ∈ (0; 1 b) x ∈ (0; 1 ∪ 3; 4) 1 rozwiązanie dla m = 1,
2 rozwiązania dla m ∈ (−∞; 1) ∪ (4; ∞)
2.10. Funkcje wymierne b) 0 rozwiązań dla m ∈ −4; −1) ∪ (1; 4 ,
1. a) Df = R \ {−1}, x = 1 1 rozwiązanie dla m ∈ {−1, 1},
b) Df = R \ {−3, 3}, nie ma miejsc 2 rozwiązania dla m ∈ (−∞; −4) ∪
zerowych ∪ (−1; 1) ∪ (4; ∞)
c) Df = R \ − 12 , 12 , x = −1, x = 14
2.11. Równania i nierówności z wartością
d) Df = R \ {0, 1}, x = 5
bezwzględną
2. a) D = R \ {−1, 2}, h(x) = 0 dla x = 12 ,
h(x) 0 dla x ∈ (−1; 12 ∪ (2; ∞) 1. a) x = −2 12 , x = 4 12
b) D = R \ {− 13 , 1}, b) x = −1 12 , x = 12
h(x) = 0 dla x = − 53 , c) x = 23 , x = 3 13 d) sprzeczne
h(x) 0 dla x ∈ (−∞; − 53 ∪ (− 31 ; 1) e) x = −8 14 , x = −4 12
f ) x = 3 14 g) x = − 41
c) D = R \ {−2, 12 }, h(x) = 0 dla x ∈ R,
h(x) 0 dla x ∈ (−∞; −2) ∪ ( 12 ; ∞) h) x ∈ R \ {3}
d) D = R \ {−2, 2}, h(x) = 0 dla x = 1, 2. a) x ∈ (−1; 3) ∪ (3; 7)
h(x) 0 dla x ∈ (−2; 1 ∪ (2; ∞) b) x ∈ R \ {2}
c) sprzeczna
3. a) f (x) > g(x) dla x ∈ (1; 2)
d) x ∈ (−∞; −5) ∪ (−1; ∞)
f (x) · g(x) 0 dla x ∈ 0; 1) ∪ (1; 2)
b) f (x) > g(x) dla x ∈ (2; 3) ∪ (4; ∞) e) x ∈ −∞; 3 12 ∪ 4 12 ; ∞

f (x) · g(x) 0 dla x ∈ 1 12 ; 2 ∪ 4; 4 12 f ) x ∈ − 52 ; 12 ) ∪ ( 12 ; 7
2
−18 1
4. a) np. y = x−3 g) x ∈ (−∞; 3
∪ 1; ∞)
−12
b) np. y = (x+2)(x−1) h) x ∈ (−∞; 32 ) ∪ ( 52 ; ∞)
−36 7
c) np. y = (x−1)(x−2)(x−3)
i) x ∈ (−∞; 18 ∪ 11 18
; ∞)
M2p str. 387 – 31 maja 2016

3. a) x ∈ (−∞; 74 7. a)
b) x ∈ (−5; −1) ∪ (−1; 13 ) Y
c) x = 1 1
d) x ∈ (−∞; −1) ∪ (−1; 0) O 1 X
e) x ∈ (−∞; 10
9
∪ 2; ∞)
f ) x ∈ (−∞; −3) ∪ (−3; 1) ∪ (1; ∞)
b)
g) x ∈ −1; 2) ∪ (2; ∞)
Y
10 2
h) x ∈ (−∞; − 11 ) ∪ (− 13 ; 4) ∪ (4; ∞)

i) x ∈ −∞; −6 3 ∪ −2 25 ; 4 ∪ (4; ∞)
2
1
√
4. a) x = 13 , x = 1 b) x = −1, x = −1+ 2 O 1 X
c) x = 6
5. a) x ∈ (0; 1) ∪ (1; ∞)

b) x ∈ −2; −1 13 8. a = 5
c) x ∈ (−∞; 0)
d) x = −2, x = 2 2.12. Wyrażenia wymierne – zastosowania (1)

e) x ∈ −∞; − 12 ∪ 12 ; ∞ 1. a) mama – 48 lat, tata – 54 lata
4 4
f ) x ∈ (−∞; −4) ∪ − 3 ; 0 ∪ 0; 3 ∪ b) za 11 lat
∪ (4; ∞) 2. a) 48 cm b) 40 cm lub 96 cm
6. a) 3. 3 h 45 min
Y 4. 24 dni
1 5. 7 h 12 min
O 1 X 2.13. Wyrażenia wymierne
f – zastosowania (2)
1. 60 km/h
2. pociąg osobowy – 60 km/h,
pociąg ekspresowy – 90 km/h
b) 3. 15 km/h, 20 km/h
Y
4. 12 km/h, 18 km/h
5. a) 2 km/h, 3 km/h b) 10 km
1 2.14. Zagadnienia uzupełniające
O 1 X 1. a) x = y i x = −y, 1
, w(2, −4) = 1
x−y 6
x2
f b) x = y i y = 0, y , w(2, −4) = −1
c) x = y, x+y
x−y
, w(2, −4) = − 31
2. a) a = b i a = −b, a + b, w(−1, 2) = 1
2 2
c) b) a = b, a = −b i b = 0, a +b ,
b
Y w(−1, 2) = 2 2 1
f x
3. a) x = 0 i y = −3,y+3
1 3 −3x(2y+3)
b) x = 0 i y =2
, 2
O 1 X c) x = 0, y = 0 i x = 4y, 4xy
x+2y
d) x = y, x = −y i x = −2y, −4
e) x = −y, (x − y)2
1
f ) x = y i x = −y, x−y
M2p str. 388 – 31 maja 2016

2x
4. a) x = y i x = −y, x2 −y 2
6. a) Df = R \ {0}, f (Df ) = R \ {0}
b) x = y
2
i x = −y, xx2+y
2
Dg = R \ {1}, g(Dg ) = R \ {0}
−y 2
2 2 Dh = R \ {1}, h(Dh ) = R \ {1}
c) x = 0 i y = 0, yx3−x
y3
2 +y 2
b) Df = R \ {0}, f (Df ) = R \ {0}
d) x = 0 i y = 0, xy+xx2 y 2 Dg = R \ {−1}, g(Dg ) = R \ {0}
e) x = y i x = −y, 1 Dh = R \ {−1}, h(Dh ) = R \ {−1}
f ) s = 2t i s = −2t, 4t10ts
2 −s2 c) Df = R \ {0}, f (Df ) = R \ {0}
2
5. a) a = 0, b = 0, a = b i a = −b, b(a−b) Dg = R \ {−2}, g(Dg ) = R \ {0}
a
b) a = 0, a = 1 i b = 0, − b Dh = R \ {−2}, h(Dh ) = R \ {3}
6. b) d = 2|a| 7. a) D = R \ {−1}, x − 1
1
7. dla a = 4: A(−2, −2), B(2, −2), C(2, 2), b) D = R \ {−3, 3}, x+3
x+3
D(−2, 2), P = 16 c) D = R \ {0, 3}, x−3
√ √ √ √ 1
dla√a =√3: A(− √3, −√ 3), B( 3, − 3), d) D = R \ {−3, −2}, x+3
C( 3, 3), D(− 3, 3), P = 12 8. a) q = S−a1
b) a1 = S(1−q)
S 1−q n
8. a) m = 7, P = 20 b) P = 6 c) r = eR
E−e
9. a) y = −x + 2, P = 2 9. a) a = mb
b) a = m−1 c) a = m2m
2 n+2 2 −2
10. a) 0 b) 4 c) 2 10. a) x = 2 b) x = 1 c) x = 1
√
11. 0 punktów wspólnych dla r ∈ (0; 2), d) x = −3, x = 0 e) x = 2, x = 6
√
1 punkt wspólny dla r = √ 2, √ f ) x = 4 g) x = 52 , x = 5 √ √
2 punkty wspólne dla r ∈ ( √2; 3 2), h) x = −3, x = 7 i) x = − 210 , x = 210
3 punkty wspólne dla r = 3 2, 2
√ 11. a) Z prostą y = 2: 3 , 2 ;
4 punkty wspólne dla r > 3 2
z prostą y = x: (1, 1), (−2, −2).
12. a) m ∈ (0; 2) b) m ∈ (−3; 1)
b) Z prostą y = 2: − 31 , 2 ; nie przecina
c) m ∈ (−1; 0) d) Nie ma takiego m. się z prostą y = x.

13. a) k ∈ (−2;
0) ∪ (0; 2) c) Z prostą y = 2: 13 , 2 ; z prostą y = x:
√
2 √ √ √ √
b) k ∈ −1; − 2
−1+ 5 −1+ 5
, 2 , −1−2 5 , −1−2 5 .
3
√ 2

√ −1) ∪ ( 2 ; 7 − 2 7) ∪
c) k ∈ (−∞; d) Z prostą y = 2: − 32 , 2 ; nie przecina
∪ (7 + 2 7; ∞) się z prostą y = x.
d) k ∈ (2; 6) 12. a) II – f , x = 0; I – g, x = 43
Zestaw powtórzeniowy I b) g(x) = x dla x = 1, x = 4,
f (x) = −x dla x = 0, x = −3
1. a) y = 16
x
13. a) sprzeczne
b) y = x2
1 b) x = −1, x = 3
c) y = 4x
3 c) x = 0
d) y = x
d) sprzeczne
√ √
2. a = 6 a) P , Q
e) x = −√ 7, x = √ 7
b) x ∈ (−∞; −2) ∪ (0; ∞)
f ) x = − 2, x = 2
c) x ∈ (−∞; 0) ∪ 1 12 ; ∞
14. a) x ∈ (−1; 0) ∪ (0; 1)
3. a) Dg = R \ {0}, x = 0, y = 1
b) x ∈ (−2; 0)
b) Dg = R \ {0}, x = 0, y = −2
c) Dg = R \ {3}, x = 3, y = 0 Zestaw powtórzeniowy II
d) Dg = R \ {−2}, x = −2, y = 0 1. a) x = 2 12 , x = 6
4. a) [−3, 3] b) [4, 1] c) [1, 1] b) x = −2, x = 1
2
5. a) g(x) = x+1 +3 c) x = −3 √ √
1
b) g(x) = − x−1 − 3 d) x = −1−2 5 , x = −1+ 5
2
M2p str. 389 – 31 maja 2016

2. a) x ∈ (−∞; −1)∪ 7; ∞) b) x ∈ − 23 ; 0 b) 0 rozwiązań dla m ∈ {−1, 1},
c) x ∈ (−∞; 3) ∪ (5; ∞) d) x ∈ (−∞; 1) 1 rozwiązanie dla m ∈ R \ {−1, 1}
e) x ∈ (−∞; −2) f ) x ∈ −1; 1) c) 2 rozwiązania dla m ∈ R
3. a) x ∈ (−∞; −1) ∪ (0; 1) 8. a) Df = R \ {−1, 1}

b) x ∈ (0; ∞) c) x ∈ −∞; 12
Y
d) x ∈ (−∞; −1 ∪ 1; ∞)
e) x ∈ (−3; 3) f

f ) x ∈ (−∞; −4) ∪ − 78 ; 6
4. a) A ∪ B = (−∞; 1 ∪ 2; ∞),
A ∩ B = −2; 0) ∪ (4; ∞), 1
A \ B = 2; 4 O 1 X
b) A ∪ B = R, Y
A ∩ B = (−∞; −2) ∪ (0; 1), y = g(m)
A \ B = −2; −1)
5. a) 1, 2 b) 2, 3, 5, 6 1
c) 1, 2, 3, 4, 5 O 1 m
6. a) m ∈ (0; 2) ∪ (2; ∞)
b) Df = R \ {−1, 1}
Y
Y
f f
1
1
O 1 X
b) m ∈ (0; 1) ∪ (1; ∞)
O 1 X
Y Y
y = g(m)
1
f
O 1 m
c) Df = R \ {0}
1 Y
O 1 X
f
c) m ∈ (−2; ∞)
Y f
1
O 1 X
1
Y
O 1 X
y = g(m)
1
7. a) 0 rozwiązań dla m = 0,
2 rozwiązania dla m ∈ R \ {0} O 1 m
390 Odpowiedzi do zadań, s. 116
M2p str. 390 – 31 maja 2016

−1
9. y = x+1 +2 3. a) 6, 8 b) 7, 24
a) [−1, −3] b) [2, −5] 4. a) Obw = 25, sin α = 12 , cos α 5
= 13
√ 13 √
10
10. a) f (x) = g(x) dla x = −1, x = 1; b) Obw = 8 + 2 10, sin α = 10 ,
√
f (x) g(x) dla x ∈ (−∞; −1 ∪ (0; 1 cos α = 3 1010
b) f (x) = g(x) dla x = −1, x = 1;
3.1. Funkcje trygonometryczne
f (x) g(x) dla x ∈ −1; 0) ∪ (0; 1
dowolnego kąta
c) f (x) = g(x) dla x = 2;
f (x) g(x) dla x ∈ (1; 2 1. a) sin α = 12 13
, cos α = 13 5
, tg α = 12 5
,
5 12 5
d) f (x) = g(x) dla x = −1; ctg α = 12 b) sin α = − 13 , cos α = − 13 ,
f (x) g(x) dla x ∈ (−∞; −1 ∪ (0; 1) tg α = 12 , ctg α = 5
c) sin α = − 1
,
5√ 12 √ √2
11. a) x = 25 , x = −2 b) x = 4 cos α = 23 , tg α = − 33 ,√ctg α = − 3√

12. a) f (x) = g(x) dla x = 3; d) sin α =√12 , cos α = − 23 , tg α = − 33 ,
f (x) g(x) dla x ∈ (−∞; 2) ∪ 3; ∞) ctg α = − 3
b) równanie sprzeczne, 3. b) P0 – 0◦ , P1 – 45◦ , P2 – 90◦ , P3 – 135◦ ,
f (x) g(x) dla x ∈ (−∞; −3) ∪ (−3; ∞) P4 – 180◦ , P5 – 225 √
◦
, P6 – 270◦ , P7 – 315◦
2
13. m = − 12 4. a) 1 b) −2 c) − 4
√ √
1 3 3 1
14. m = − 12 , m = 12 5. a) P4 (−√ 2
, 2
), P5 (− 2 , 2 ), P6 (−1, 0),
√
15. a) m ∈ R \ {0} P7 (− 2 , − 2 ), P8 (− 2 , − 23 ), P9 (0, −1),
3 1 1
√ √
b) Nie ma takiego m. P10 ( 12 , − 23 ), P11 ( 23 , − 12 )
√ √
c) m ∈ 0; 1 6. a) 32 b) −3 c) 1 + 23 d) − 4
3
d) m ∈ (−6; 2) 7. a) II b) IV c) III d) III

√
16. a) m = 0 b) m √ ∈ (−2; √
2) 8. a) a = 2( 2 − 1)

c) m ∈ 1 − 2 2; 1 + 2 2 b) α =<)√P OA = 22,5◦ , √
√ √
17. a) równoległe dla m = 14 , 2− 2 2+ 2
sin α =√ 2 , cos α = √ 2 ,
prostopadłe dla m = −1
tg α = 2 − 1, ctg α = 2 + 1,
√
b) nigdy nie są równoległe, √
2+ 2
prostopadłe dla m = 0 i dla m = 2 β =< ) P OC = 112,5◦ , sin β = ,
√ √ √
2
2− 2
cos β = − 2 , tg β = − 2 − 1,
Zestaw powtórzeniowy III √
ctg β = − 2 + 1
1. B 2. C 3. D 4. A 5. B 6. C 7. D √ √ √ √
6− 2
9. a) sin α = 4
, cos α = − 6+4
2
8. C √ √ √ √
b) sin α = − 6−4 2 , cos α = − 6+ 4
2
√ √ √ √
Funkcje trygonometryczne kąta ostrego 6− 2 6+ 2
c) sin α = − 4 , cos α = 4
w trójkącie prostokątnym – powtórzenie √ √ √ √
d) sin α = 6+ 2
, cos α = 6−4 2
2. a) sin α = 35 , cos α = 45 , tg α = 34 , 4
ctg α = 43 , sin β = 45 , cos β = 35 , 3.2. Kąt obrotu

tg β = 43 , ctg β = 34 2. 315◦ + k · 360◦ , gdzie k ∈ C
b) sin α = 35 , cos α = 45 , tg α = 34 ,
3. a) α = 60◦ b) α = 1140◦ c) α = −300◦
ctg α = 43 , sin β = 45 , cos β = 35 ,
4. a) tak b) tak c) tak
tg β = 43 , ctg β = 34
5 d) tak e) tak f ) nie
c) sin α = 13 , cos α = 1213
, tg α = 125
,
12 12
ctg α = 5 , sin β = 13 , cos β = 13 , 5 5. a) α = 225◦ b) α = 585◦
c) α = 1305◦ d) α = −855◦
tg β = 125
, ctg
√
β = 125
√ √ √ √ √
d) sin α = 55 , cos α = 2 5 5 , tg α = 12 , 6. a) 12 b) 22 c) 23 d) 3 e) 12 f ) 3
√ √
ctg α = 2, sin β = 2 5 5 , cos β = 55 , g) 1 h) −1 i) 0 j) 1 k) −1 l) 0
√ √ √
tg β = 2, ctg β = 12 m) −1 n) − 22 o) − 22 p) 3
M2p str. 391 – 31 maja 2016

7. a) 390◦ b) 1110◦ c) 780◦ d) 495◦ e) 870◦ 3. a) 100 b) 20 200
f ) −300◦ 5. T = 1
8. a) α = k · 180◦ , k ∈ C Y
b) α = 90◦ + k · 180◦ , k ∈ C f
1
c) α = k · 180◦ , k ∈ C
d) α = 90◦ + k · 180◦ , k ∈ C O 1 X
9. a) 20π cm ≈ 62,8 cm
b) 250π
3
cm ≈ 261,8 cm
3.5. Wykresy funkcji sinus i cosinus
c) 480π cm ≈ 15 m 8 cm
d) 175 200π cm ≈ 5,504 km lub 1. a) 3 b) 5 c) 5 d) 10
π 3
175 680π cm ≈ 5,519 km (w roku prze- 2. a) , π
2 2
stępnym) b) − 32 π, − π2 , π2 , 3
2
π
10. 2,25 cm c) − 23 π, − π2 , π2 , 3
2
π, 5
2
π
d) − π2 , π2 , 32 π
3.3. Miara łukowa kąta
3. a) (−2π; −π), (0; π)
1.
5◦ 10◦ 22◦ 30 36◦ 54◦ 112◦ 30 b) −2π; − 3π , − π2 ; π2 , 3π ; 2π
2 2
π π π π 3π 5π
36 18 8 5 10 8 c) − 3π2
; − π2 , π2 ; 3π
2

4. a) −π; − π2 , π2 ; 32 π , 52 π; 3π
210◦ 225◦ 315◦ 330◦ 390◦ b) −π; 0 , π; 2π
7π 5π 7π 11π 13π
6 4 4 6 6
c) 0; π , 2π; 3π
5. a) 0 dla m ∈ (−∞; −1) ∪ (1; ∞),
3. a) 19 π b) 1 34 π c) 4 14 π d) −2 13 π e) −6 19 π
2 dla m ∈ {−1, 1},
4. a) 135◦ b) 105◦ c) 320◦
4 dla m ∈ (−1; 0) ∪ (0; 1),
d) −405◦ e) −780◦
√ √ √ √ 5 dla m = 0
5. a) 22 b) 12 c) 22 d) 3 e) 22 b) 0 dla m ∈ (−∞; −1) ∪ (1; ∞),
3.4. Funkcje okresowe 2 dla m ∈ {−1, 1},
3 dla m = 0,
2. a) Y 4 dla m ∈ (−1; 0) ∪ (0; 1)
1 f c) 0 dla m ∈ (−∞; −1) ∪ (1; ∞),
2 dla m = −1,
O 1 X
3 dla m = 1,
b) Y 4 dla m ∈ (−1; 1)
f d) 0 dla m ∈ (−∞; −1) ∪ (1; ∞),
1
1 dla m = −1,
O 1 X 2 dla m = 1,
4 dla m ∈ (−1; 1)
c) Y 6. a) 15π b) 0
f 8. a), b), c), f ), g), k) nieparzysta
1
d), e), h), i), l) parzysta
O 1 X j) ani parzysta, ani nieparzysta
d) Y 9. π π π
α 10 7 4
1 f
sin α 0,309 0,434 0,707
O 1 X
cos α 0,951 0,901 0,707
M2p str. 392 – 31 maja 2016

3.6. Wykresy funkcji tangens i cotangens f ) x = kπ, k ∈ C
1. a) x = − π6 + kπ, k ∈ C; 116
π 1 Y f
b) x = π4 + kπ, k ∈ C; 54 π X
c) x = − π4 + kπ, k ∈ C; 74 π −π O π
−1
d) x = kπ, k ∈ C; π
e) x = π6 + kπ, k ∈ C; 76 π 2. a) f (D) = 2; 4 b) f (D) = 1; 3
f ) x = − π4 + kπ, k ∈ C; 74 π c) f (D) = −3; −1
2. a) x = 2 13 π b) x = −2 23 π c) x = 4 34 π d) f (D) = 0; 2
e) f (D) = 1; 3
d) x = 3 13 π e) x = −3 14 π f ) x = 4 34 π
f ) f (D) = −4; −2
3. a) 10π b) 7π c) 9 13 π d) 9π e) 8 23 π
f ) 8π g) 7π h) 7 13 π 3. a) f (D) = 0; 2
1 Y
4. a) x ≈ 2 10 π f
7 1
b) x ≈ 2 10 π
9
c) x ≈ −2 10 π π
−π − π6 O X
3
d) x ≈ −1 10 π
5. a) 11
x = − 12 π, x = 12 π
, x = 13
12
π b) f (D) = −3; −1
x = − 8 π, x = 8 , x = 98 π O Y
7 π
b)
c) 7
x = − 12 π, x = 12 5
π, x = 17 π −π π π X
12 6
−1 f
6. a) x = − π8 + kπ, k ∈ C
π
b) x = − 12 + kπ, k ∈ C
π
c) x = − 8 + kπ, k ∈ C
c) f (D) = −3; −1
3.7. Przesunięcie wykresu funkcji o wektor
O Y
π
1. a) x = 6
+ kπ, k ∈ C −π π π X
3 f
−1
1 Y f
X
−π O π π
6
−1
2π d) f (D) = 0; 2
b), c) x = 3
+ kπ, k ∈ C
Y
1 Y f f
1
−π O 2π X
3 −π π
−1 O X
d) x = π
2
+ kπ, k ∈ C 4. a) D = R \ {kπ: k ∈ C}
b) D = R \ 56 π + kπ: k ∈ C
1 Y f
c) D = R \ π3 + kπ: k ∈ C
−π O π π X d) D = R \ − π3 + kπ: k ∈ C
2
−1 e) D = R \ − π6 + kπ: k ∈ C
π f ) D = R \ π6 + kπ: k ∈ C
e) x = 3
+ kπ, k ∈ C
6. a) x = 56 π + kπ, k ∈ C
1 Y f
b) x = π3 + kπ, k ∈ C
−π O π
3
X c) x = − π3 + kπ, k ∈ C
−1 π
d) x = 6
+ kπ, k ∈ C
M2p str. 393 – 31 maja 2016

π
7. a) x = 2
+ kπ, k ∈ C b) Df = R \ k π2 : k ∈ C ,
b) 7
x = 12 π + kπ, k ∈ C f (x) = 0 dla x = π4 +k π2 , k ∈ C, Tf = π2 ,
8. a) x = − 32 π, x = − 56 π, x = π2 , x = 76 π Dg = R \ π4 + k π2 : k ∈ C ,
b) x = − 43 π, x = − π4 , x = 54 π, x = 74 π g(x) = 0 dla x = k π2 , k ∈ C, Tg = π2
c) Df = R \ {π + 2kπ: k ∈ C},
c) x = − 116
π, x = − 32 π, x = π6 , x = π2
f (x) = 0 dla x = 2kπ, k ∈ C, Tf = 2π,
d) x = − 3 π, x = −π, x = 23 π, x = π
4
Dg = R \ 43 π + 2kπ: k ∈ C ,
9. a) 3; 5 b) −4; −2 c) −1 13 ; 23 g(x) = 0 dla x = π3 +2kπ, k ∈ C, Tg = 2π
d) −1; 1 e) 2; 4 f ) −2; 0 d) Df = R \ {3kπ: k ∈ C}, f (x) = 0 dla
g) 1; 2 h) 0; 1 i) 2; 3 x = 32 π + 3kπ, k ∈ C, Tf = 3π,
3.8. Przekształcenia wykresu funkcji (1) Dg = R \ π3 + 3kπ: k ∈ C , g(x) = 0
dla x = 11 π + 3kπ, k ∈ C, Tg = 3π
2. a) f (D) = −2; 2 b) f (D) = −3; 1 6
4. a1 = 4, a2 = 32 , a3 = −2 Ruch po okręgu
5. a) a = 32 b) a = −2 1. v ≈ 1071,5 km/h
√ √
6. a) a = 6 b)
√ a = 2 c) a = − 3 2. około 10,2 obrotu; 20,4π rad/s
d) a = −6 3
3. prędkość liniowa: około 6,28 km/h, pręd-
9. Tylko wtedy, gdy funkcja f ma miejsca
kość kątowa: 59 π rad/s
zerowe.
3.10. Przekształcenia wykresu funkcji (3)
3.9. Przekształcenia wykresu funkcji (2)
1. a)
1. a) T = π, f (D) = −3; 3
Y
b) T = π, f (D) = − 12 ; 12 1 f
c) T = 2π 3
, f (D) = −2; 2
−π O π π X
d) T = 4π, f (D) = −3; 3 6
e) T = 2π 3
, f (D) = −4; 4 b)
f ) T = 4π, f (D) = −2; 2
Y f
2. a) T = π, f (D) = −1; 1 1
b) T = π, f (D) = −1; 1 π π
−π O 3 X
c) T = π, f (D) = −2; 2
d) T = π, f (D) = −2; 2 c)
e) T = 23 π, f (D) = −1; 1
1 Y f
f ) T = π2 , f (D) = −3; 3
3. a) x = k, k ∈ C −π O π π X
2
b) x = 14 + k2 , k ∈ C
c) x = 2k + 1, k ∈ C
d)
4. a) wartość największa: 3, π
Y
wartość najmniejsza: −1 2
b) wartość największa: 1, −π O π X
−1
wartość najmniejsza: −5
f
5. a) A = 2, B = 2, C = 1
b) A = −1, B = 3, C = −1
c) A = −1, B = 6, C = − 21
e)
6. a) Df = R \ 32 π + 3kπ : k ∈ C ,
Y
f (x) = 0 dla x = 3kπ, k ∈ C, Tf = 3π, 1 f
Dg = R \ {(3k + 2)π: k ∈ C}, π π
−π O X
g(x) = 0 dla x = π2 +3kπ, k ∈ C, Tg = 3π 3
M2p str. 394 – 31 maja 2016

π
f) e) Df = R \ 4
+ k π2 : k ∈ C
Y
Y
1 f
f
−π O π π X
2
π
2. a) Df = R \ 2
+ kπ: k ∈ C
1
Y
π X
π O π π X
O 2
4
−1
π
f ) Df = R \ 2
+ 2kπ: k ∈ C
Y
f f
π
b) Df = R \ 2
+ kπ: k ∈ C
1
Y
π
O 2
3
2
π X
f
3. a) T = π2 , f (D) = 0; 1
b) T = 2π, f (D) = 0; 1
c) T = π3 , f (D) = 0; 2
π X
π
d) T = π3 , f (D) = 0; 4
O
−1
2
e) T = π2 , f (D) = 0; ∞)
f ) T = 2π, f (D) = 0; ∞)
4. a) a ∈ 2; 3
c) Df = R \ − π3 + kπ: k ∈ C
b) a ∈ −1; 0
Y c) a ∈ −1; 0
5. a) f (D) = −1; 1
b) f (D) = −1; 1
f c) f (D) = 1; 3
d) f (D) = 0; 2
1 e) f (D) = −3; 1
f ) f (D) = −2; 4
π
O 6
2
3
π X 6. a) x ∈ (2kπ; π + 2kπ), k ∈ C
π Y
d) Df = R \ 6
+ kπ: k ∈ C
f
Y 1
−π O π X
f b) x ∈ (− π2 + 2kπ; π
2
+ 2kπ), k ∈ C
Y
f
1 1
π
O 6
2
3
π X − π2 O π
X
2
M2p str. 395 – 31 maja 2016

π
c) x ∈ (kπ; 2
+ kπ), k ∈ C b)
Y Y
f
f
1 1
O π π X O π 5
π X
2 3 6
d) x ∈ (− π2 + kπ; kπ), k ∈ C
Y
f
c)
1
Y
O π π X
2
7. 0 rozwiązań dla m ∈ (−∞; 0), f

4 rozwiązania dla m ∈ {0} ∪ (1; ∞),
7 rozwiązań dla m = 1,
8 rozwiązań dla m ∈ (0; 1) 1
8. a) f (Df ) = −3; 3 , g(Dg ) = 0; 3
π
b) f (Df ) = 0; 2 , g(Dg ) = 0; 2 O 3
5
6
π X
c) f (Df ) = −5; −1 , g(Dg ) = 1; 5
d) f (Df ) = 1; ∞), g(Dg ) = 1; ∞)

e) f (Df ) = − 32 ; − 12 , g(Dg ) = 12 ; 32
f ) f (Df ) = (0; 1 , g(Dg ) = (0; 1
9. a) a ∈ 0; 1 b) a ∈ 0; 1 c) a ∈ 2; ∞)

d) a ∈ 0; ∞) e) a ∈ 13 ; 1 f ) a ∈ 12 ; 1
10. f (x) = 1, gdy x ∈ {− 74 π, − 45 π, − 43 π, 12. a) D = R \ {kπ: k ∈ C}
− 14 π, 14 π, 34 π, 54 π, 74 π}, Y f
g(x) = 1, gdy x ∈ {− 54 π, − 41 π, 14 π, 54 π} 1
11. a) O π 2π X
Y
f b) D = R \ { π2 + kπ: k ∈ C}
Y f
1
O π 2π X
1
O π π X c) D = R \ {k π2 : k ∈ C}
2
Y f
1
O π 2π X
M2p str. 396 – 31 maja 2016

√ √ √
3.11. Tożsamości trygonometryczne 5. a) sin α = 42 , cos α = 414 , tg α = 77
√ √ √ √ √
4. a) sin x = √ 415 , tg x = − 15,√
b) sin α = − 42 , cos α = 414 , tg α = − 77
15 √ √ √
ctg x = − 15 b) sin x = − 415 , c) sin α = 36 , cos α = − 33 , tg α = − 2
√ √
15
√ √ √
tg x = 15, ctg x = 15 d) sin α = − 36 , cos α = 33 , tg α = − 2
√ √
c) cos x = − 5
, tg x = − 2 5 5 , √ √ √ √
√ 3 π 2− 3 π 2+ 3
7. sin 12 = , cos 12 =
ctg x = − 25 2 2
√ √ √ √
d) sin x = 55 , cos x = − 2 5 5 , ctg x = −2 8. a) f (Df ) = − 2; 2
√ √
e) sin x = − 55 , cos x = 2 5 5 , ctg x = −2 b) f (Df ) = −2; 2
√ √
f ) sin x = 35 , cos x = 23 , ctg x = 2 5 5 c) f (Df ) = −2; 2
√ √ √ d) f (Df ) = −2; 2
5. a) cos x = 2 3 2 , tg x = 42 , ctg x = 2 2
√ √ 9. a) T = 2π
lub cos x = − 2 3 2 , tg x = − 42 ,
√ 1 Y f
ctg x = −2 2
5 π
b) cos x = 13
, tg x = − 12
5
5
, ctg x = − 12 O 2 X
5 12 5
lub cos x = − 13 , tg x = 5
, ctg x = 12
√
c) sin x = 5
, 1
tg x = − 2 , ctg x = −2 b) T = 2π
5
√
1 Y f
lub sin x = − 55 , tg x = 12 , ctg x = 2
d) ctg x = 43 , cos x = 45 , sin x = 35 O π
2
X
lub ctg x = 43 , cos x = − 45 , sin x = − 35
5 5
e) ctg x = − 12 , cos x = 13 , sin x = − 12 13
5 5
Wartości funkcji trygonometrycznych kątów:
lub ctg x = − 12 , cos x = − 13 , sin x = 12
√
13 18o, 36o, 54o, 72o
f ) ctg x = − 41 , cos x = − 17 17
,
√
1.
sin x = 4 1717 lub ctg x = − 41 , α 18◦ 36◦
√
17
√
√ √ √
cos x = 17 , sin x = − 4 1717 sin α 5−1 10−2 5
4 4
√ √ √
3.12. Funkcje trygonometryczne 10+2 5 1+ 5
cos α 4 4
sumy i różnicy kątów
√ √ √ √
√ √
2 5
1. a) 6− 2
b) 6+ 2 tg α 1− 5
5−2 5
4 4
√ √ √ √
c) − 6+ 2
d) − 6+ 2 √ √
√
4
√ √
4 ctg α 5+2 5 1 + 255
6+ 2 2
e) 4
f) − 2
√ √ √ √
6− 2
g) 4 h) 6−4 2 α 54◦ 72◦
√ √
√ √ √
2. a) sin(α + β) = 2−4 6 , sin α 1+ 5 10+2 5
√ √ 4 4
cos(α + β) = − 2+ 6 √ √ √
4 10−2 5 5−1
√ √ cos α 4 4
b) sin(α + β) = − 2+ 4
6
,
√ √ √
2 5
√
cos(α + β) = 4 2− 6 tg α 1+ 5
5+2 5
√
√ √
c) sin(α + β) = 4 9 2 , ctg α 5−2 5 1 − 255
cos(α + β) = − 79 √ √ √
10+2 5 1− 5
3. Tylko w f ) nie jest. 2. a) sin α = 4
, cos α = 4
√ √ √
10−2 5
4. Tylko w c) nie jest. b) sin α = 4
, cos α = − 1+4 5
M2p str. 397 – 31 maja 2016

3.13. Wzory redukcyjne 3.15. Równania trygonometryczne (2)
√ √
3. a) − 21
b) − 22 c) 22 d) − 12 e) − 21 1. a) x = π
+ 2kπ, x = 5π
+ 2kπ, k ∈ C
√ √ √ √ 6 6
f ) − 22 g) − 23 h) − 3 i) − 3 j) −1 b) x = π + 2kπ, k ∈ C
√ √
k) 33 l) − 33 c) x = kπ, k ∈ C
√ √ √ √
4. a) 23 b) 22 c) 23 d) − 22 e) − 12 d) x = − 5π + 2kπ, x = − π6 + 2kπ,
√ √ √ 6
f ) − 23 g) − 33 h) 33 i) −1 x= π
+ 2kπ, k ∈ C
√ √ 2
j) − 12 k) 33 l) − 3 e) x = (2k + 1)π, x = − 23 π + 2kπ,
√ √
5. a) 14 b) − 14 c) − 14 d) − 415 e) − 415 x = 23 π + 2kπ, k ∈ C
√
f ) 415 f) x = π
+ kπ, x = π3 + kπ, k ∈ C
√ √ 6
6. a) 3 + 2 b) 34 c) − 2 3 3 d) −2 e) −3 2. a) x = 23 kπ, x = π9 + 29 kπ, k ∈ C
√
3 g) 1 h) 1 i) 2
f) b) x = π5 + 2kπ, x = 45 π + 2kπ, k ∈ C
√ √ 3 1
7. a) 1 b) −3 3 c) 2 2 d) 0 e) 4
f) 2 c) x = kπ, x = π4 + kπ ,k∈C
2
10. a) 0,7986 b) 0,6561 d) x = π2 + 2kπ, x = π6 + 23 kπ, k ∈ C
c) 1,5399 d) −0,7547 e) x = kπ, x = − π8 + kπ ,k∈C
2
e) −0,7660 f ) 1,3764 f ) x = 2kπ, x = − π3 + 2kπ, k ∈ C
3.14. Równania trygonometryczne (1) 3. a) x = kπ, x = 23 kπ, k ∈ C

5 π
b) x = − 12 π + kπ, x = − 12 + kπ,
1. a) x = π8 + k π2 , k ∈ C
π 5
b) x = − π6 + 2kπ, x = π2 + 2kπ, k ∈ C x = k 3 , k ∈ C c) x = − 6 π + 2kπ,
c) x = π + 4kπ, x = 2π + 4kπ, k ∈ C x = − π6 + 2kπ, x = π8 + k π4 ,
d) x = 16 π + 23 kπ, x = 185
π + 23 kπ, k ∈ C x = π2 + 2kπ, k ∈ C
π
1 5
e) x = 12 π + kπ, x = 12 π + kπ, k ∈ C d) x = − 16 + k π4 , x = k π3 , k ∈ C
π
f ) x = − 16 + k π4 , k ∈ C 4. a) x = π6 + 2kπ, x = π2 + kπ,
π
g) x = − 2 + 2kπ, x = π + 2kπ, k ∈ C x = 56 π + 2kπ, k ∈ C b) x = − 65 π + 2kπ,
h) x = − 32 π + 2kπ, k ∈ C x = − π6 + 2kπ, x = π2 + kπ, k ∈ C
π
i) x = − 24 + k π2 , k ∈ C c) x = 32 π + 2kπ, x = π6 + 2kπ,
2. a) x = π8 + k π4 , k ∈ C x = 56 π + 2kπ, k ∈ C
b) x = π8 + k π4 , k ∈ C d) x = π2 + kπ, k ∈ C
c) x = − π6 + kπ, x = π2 + kπ, k ∈ C e) x = kπ, x = π6 + 2kπ, x = 56 π + 2kπ,
d) x = − 61 + k, x = 16 + k, k ∈ C k∈C
e) x = − π9 + k π3 , x = π9 + k π3 , k ∈ C f) x = π
+ kπ, x = 38 π + kπ, k ∈ C
8
f ) x = π6 + kπ, x = π2 + kπ, k ∈ C
5. a) x = 34 π + kπ, x = kπ, k ∈ C
3. a) x = − π2 + 2kπ, x = kπ, k ∈ C
b) x = π2 + kπ, k ∈ C
b) x = − π3 + 2kπ, x = π3 + 2kπ,
c) x = π6 + 2kπ, x = 23 π + 2kπ,
x = π2 + kπ, k ∈ C
x = 43 π + 2kπ, x = 56 π + 2kπ, k ∈ C
c) x = kπ, k ∈ C
d) x = π4 + kπ, x = 34 π + kπ, k ∈ C
d) x = π2 + kπ, x = π4 + kπ2
,k∈C
π π 6. a) 0, π2 , 2π b) π2 , π
e) x = − 6 + kπ, x = 6 + kπ,
x = kπ, k ∈ C c) π3 , 23 π, 43 π, 53 π
f ) x = − π4 + kπ, x = π4 + kπ, d) 14 π, 34 π, 54 π, 74 π
√ √ √
x = kπ, k ∈ C 7. a) 12 b) 22 c) 1+4 2 d) 1+4 2
M2p str. 398 – 31 maja 2016

3.16. Nierówności trygonometryczne Zestaw powtórzeniowy I
1. a) x ∈ (− 54 π + 2kπ; 14 π + 2kπ), k ∈ C 2. a) 3
5
π b) 5
π
7 √ √
b) x ∈ π3 + 2kπ; 23 π + 2kπ , k ∈ C 3. a) sin α = 2 5 5 , cos α = 55 , tg α = 2,
√
c) x ∈ − 56 π + 2kπ; 56 π + 2kπ , k ∈ C ctg α = 12 lub sin α = − 2 5 5 ,
√
π
2. a) x ∈ − 18 + 23 kπ; 18
7
π + 23 kπ , k ∈ C cos α = − 55 , tg α = 2, ctg α = 12
8 2 √ √
b) x ∈ (− 3 π + 4kπ; 3 π + 4kπ), k ∈ C b) sin α = 12 , cos α = − 23 , tg α = − 33 ,
√
c) x ∈ − π6 + kπ; π6 + kπ , k ∈ C ctg α = − 3 lub sin α = − 21 ,
d) x ∈ − 53 π + 4kπ; 53 π + 4kπ , k ∈ C
√ √ √
cos α = 23 , tg α = − 33 , ctg α = − 3
e) x ∈ (− π2 + kπ; π6 + kπ , k ∈ C c) sin α = 25 7
, cos α = 24 , tg α = 247
,
25
f) x ∈ 23 π + kπ; π + kπ), k ∈ C 24
ctg α = 7 lub sin α = − 25 , 7
3. a) x ∈ R \ { π2 + kπ, k ∈ C} cos α = − 24 , tg α = 24 7
, ctg α = 24
25 7
b) x ∈ ( π3 + kπ; 23 π + kπ), k ∈ C √ √
4. a) 22 b) − 12 c) 63 d) −2
c) x ∈ (− π4 + kπ; π4 + kπ), k ∈ C √ √
5. a) 0 b) − 3+1 c) 0 d) −1 e) 2 23−1
d) x ∈ ( π3 + kπ; 23 π + kπ), k ∈ C √ 2
f ) − 36
e) x = 2kπ, k ∈ C
f ) x = π4 + k π2 , k ∈ C 6. a) x = 23 π b) x = 43 π, x = 53 π c) x = π6 ,
4. a) x ∈ −π; − 34 π ∪ π4 ; 54 π ∪ 49 π; 3π x = 56 π d) x = − 56 π, x = − π6
b) x ∈ −π; − π4 ) ∪ ( 43 π; 74 π) ∪ ( 11 π; 3π e) x = − π4 , x = π4 f ) x = 34 π, x = 54 π
4
g) x = 3π h) x = − 43 π, x = − 23 π
5. a) x ∈ 0; π2 ) ∪ (π; 2π
b) x ∈ ( π4 ; 12
5
π) ∪ ( 34 π; 11 π) ∪ ( 45 π; 17 π) ∪ 7. a) x = 54 π b) x = − π4 , x = π4
12 12
7 23
∪ ( 4 π; 12 π) c) x = 73 π, x = 83 π d) x = 54 π
c) x ∈ 0; π4 ∪ 43 π; 54 π ∪ 74 π; 2π e) x = 54 π, x = 74 π
d) x ∈ 0; π6 ) ∪ ( 56 π; 76 π) ∪ ( 116
π; 2π f ) x = − 32 π, x = − π3
e) x ∈ π3 ; π2 ) ∪ ( π2 ; 23 π ∪ 43 π; 32 π) ∪ ◦ ◦
8. a) α ∈ (0 ; 90 ) ∪ (180 ; 270 )◦ ◦
∪ ( 32 π; 53 π b) α ∈ {0◦ , 90◦ , 180◦ , 270◦ , 360◦ }

f ) x ∈ (0; π3 ∪ 23 π; π) ∪(π; 43 π ∪ 35 π; 2π) c) α ∈ (0◦ ; 360◦ ) \ {90◦ , 180◦ , 270◦ }
6. a) x ∈ − 34 π; − π2 ) ∪ − π4 ; 0) ∪ π4 ; π2 ) ∪ 9. a) α = 225◦ b) α = 315◦ c) α = 135◦
∪ 34 π; π) ∪ 54 π; 32 π) ∪ 74 π; 2π) d) α = 315◦ e) α = 150◦ f ) α = 240◦
b) x ∈ (−π; − π2 ) ∪ (0; π2 ) ∪ (π; 32 π) 10. a) 15π b) 18π c) 15π
3.17. Zagadnienia uzupełniające 11. a) α ∈ {−345◦ , −195◦ , 15◦ , 165◦ }
π b) α ∈ {−165◦ , −15◦ , 195◦ , 345◦ }
1. a) 4
b) − π6 c) − π2
π 3 c) α ∈ {−305◦ , −55◦ , 55◦ , 305◦ }
2. a) 6
b) 4
π c) π
d) α ∈ {−235◦ , −125◦ , 125◦ , 235◦ }
3. a) y = 0, y = π
Y e) α ∈ {−275◦ , −95◦ , 85◦ , 265◦ }
π
f ) α ∈ {−265◦ , −85◦ , 95◦ , 275◦ }
√ √
10
g 12. a) sin α = − 10 , cos α = − 3 1010 ,
1 5
ctg α = 3 b) cos α = − 13 , tg α = − 12
5
,
O 1 X ctg α = − 12 c) sin α = − 45 , tg α = 43 ,
5
√ √
√ ctg α = 34 d) sin α = 55 , cos α = − 2 5 5 ,
b) arcctg(−
√
3) = 56 π, arcctg(−1) = 34 π,
arcctg(− 3
) = 23 π, arcctg 0 = π2 , tg α = − 12
√ 3
arcctg 33 = π3 , arcctg 1 = π4 , 13. a) tak b) tak c) tak d) tak
√
arcctg 3 = π6 15. a) β ≈ 22◦ b) β ≈ 12◦ c) β ≈ 23◦
M2p str. 399 – 31 maja 2016

Zestaw powtórzeniowy II 14. a) x = − π9 + 23 kπ, x = π9 + 23 kπ, k ∈ C
√
7
1. a) 3+1
2
b) −3 b) x = 12 π + kπ, x = 11 12
π + kπ, k ∈ C
√ √
2. a) 1
b) 2
c) 3+2 d) 1 c) x = − 3 + kπ, x = π2 + kπ, k ∈ C
π
4 √ 2 √ 4 π
2 3
d) x = 12 + k π6 , k ∈ C
e) − 2 f) 2 π
√ √ √ e) x = 12 + kπ, k ∈ C
5 5
3. a) 12
b) 2 − 12 c) 3 2 3 f ) x = − 125
π + k π2 , x = − 12π
+ k π2 , k ∈ C
π π
4. a) tak b) tak c) tak d) nie 15. a) x = − 3 + 2kπ, x = 3 + 2kπ, k ∈ C
6. a) sin 2α cos α b) 3 − 4 sin2 α b) x = − π2 + 2kπ, k ∈ C
c) sin 2α + cos 2α c) x = π4 + k π2 , k ∈ C
d) − sin 2α + cos 2α d) x = π2 + 2kπ, k ∈ C
e) tg α f ) sin2 α cos2 α 16. a) x = − π3 + 2kπ, x = π3 + 2kπ, x = kπ,
g) 4 sin cos
2
α cos α 3
h) −1 k ∈ C b) x = π4 + k π2 , x = π2 + kπ, k ∈ C
2α
7. a) cos 2 = − 35 , sin x = − 24
x
, c) x = π2 + 2kπ, x = kπ, k ∈ C
25
cos x = − 25 7
, √tg x = 24 d) x = − π6 +2kπ, x = 76 π+2kπ, x = 2kπ,
7 √
b) sin x2 = − 35 , sin x√= − 4 9 5 , k∈C
cos x = − 19 , tg x = 4 5 e) x = − π2 + 2kπ, x = (2k + 1)π, k ∈ C
√ √ f ) x = 34 π + 2kπ, k ∈ C g) x = − π6 + kπ,
8. a) 26 b) 26
x = π6 + kπ, x = k π3 , k ∈ C
9. a) f (D) = 2; 4 , nie ma miejsc zerowych h) x = − 56 π + 2kπ, x = − π6 + 2kπ,
b) f (D) = −3; −1 , nie ma miejsc zero- x = k π4 , k ∈ C
wych
17. a) x ∈ 0; π3 ) ∪ (π; 2π
c) f (D) = R, x = 56 π + kπ, k ∈ C b) x ∈ 0; π2 ∪ 11 π; 2π c) x ∈ 76 π; 32 π
6
d) f (D) = R, x = 34 π + kπ, k ∈ C
11. a) 0 rozwiązań dla m ∈ (−∞; 0)∪(3; ∞), Zestaw powtórzeniowy III
2 rozwiązania dla m = 3, 1. D 2. C 3. A 4. A 5. B 6. B 7. C
3 rozwiązania dla m = 0, 8. D 9. B 10. A
4 rozwiązania dla m ∈ (0; 3)
b) 0 rozwiązań dla m ∈ (−∞; 0)∪(2; ∞), 4.1. Pojęcie ciągu
2 rozwiązania dla m ∈ {0, 2}, 1. a) a7 = 13, a8 = 15, a9 = 17, a10 = 19
1 1 1 1
4 rozwiązania dla m ∈ (0; 1) ∪ (1; 2), b) a7 = 14 , a8 = 16 , a9 = 18 , a10 = 20
5 rozwiązań dla m = 1 c) a7 = 17, a8 = 19, a9 = 23, a10 = 29
c) 0 rozwiązań dla m ∈ (−∞; 1) ∪ (2; ∞), 3. a) 4 b) 6 c) 8 d) 22
2 rozwiązania dla m = 1, 4. a3 – Ziemia, a5 – Jowisz, a8 – Neptun
3 rozwiązania dla m = 2,
4 rozwiązania dla m ∈ (1; 2) 4.2. Sposoby określania ciągu
d) 0 rozw. dla m ∈ (−∞; −2) ∪ (2; ∞), 1. a) 2, 6, 10, 14, 18 b) 2, 2, 0, −4, −10
1 rozwiązanie dla m ∈ {−2, 2}, c) 1, 2, 5, 12, 27 d) −1, 12 , − 13 , 14 , − 15
2 rozwiązania dla m ∈ (−2; 0) ∪ (0; 2), e) 3, 32 , 73 , 74 , 11
5
f ) 2, 1, 4, 3, 6
3 rozwiązania dla m = 0 g) 12 , − 16 , 12
1 1
, − 20 1
, 30 h) 0, 2, 0, 4, 0
e) 4 rozwiązania dla m ∈ R \ {2}, i) 2, 2, 18, −48, 650
5 rozwiązań dla m = 2 2. A – III, B – II, C – IV, D – I
f ) 0 rozwiązań dla m ∈ (0; ∞), 3. a) 1, 12 , 1, 14 , 1, 16 b) 0, 4, 0, 16, 0, 64
2 rozwiązania dla m ∈ (−∞; 0 c) 2, 2, 6, 43 , 10, 65 d) 13 , 4, 15 , 16, 17 , 36
12. a) 1 b) 3 c) 1 d) 2 4. a) a3 b) a1 , a3 c) a2 , a4 , a7 d) a2
13. a) f (x) = cos 2x e) Nie ma takich wyrazów. f ) a4 , a8
b) f (x) = cos 2x 5. a) a1 , . . . , a6 b) a2 , . . . , a9
c) f (x) = 0 c) Nie ma takich wyrazów.
M2p str. 400 – 31 maja 2016

7. a) a1 , a2 , a4 4.4. Ciągi określone rekurencyjnie
b) a1 , a2 , a3 , a6 1. a) a2 = 4, a3 = 0, a4 = −8, a5 = −24,
8. a) an = − 12 n + 3 2 liczby dodatnie
b) an = − 32 n + 1 b) a2 = −1, a3 = 3, a4 = −5, a5 = 11,
c) an = − 13 n + 9 5 liczb dodatnich
9. a) an = n2 − 6n + 5 c) a2 = 0, a3 = 1, a4 = 5, a5 = 14,
b) a1 . . . , a7 8 liczb dodatnich
d) a2 = 0, a3 = 14 , a4 = 169
, a5 = 289 ,
10. an = 14 n2 , a6 = 9, a10 = 25, a20 = 100 256
8 liczb dodatnich
11. an = −2n2 + 8n
2. a) 6 liczb ujemnych
12. a) an = −(−2)n b) 2 liczby ujemne
1
b) an = (2n−1)(2n+1) 3. a) −1 lub 0
c) an = (−1)n−1 · 2 b) −2 lub 1
√
d) an = n n + 1 5. a) a1 = 2, an+1 = 2an dla n 1
3n−2
e) an = 5n+1 b) a1 = 1, an+1 = an − n(n+1) 1
dla n 1
1+(−1)n
f ) an = 2·3n
c) a1 = 1, an+1 = an + 2n + 1 dla n 1
d) a1 = 1, an+1 = an +(n+1)2 dla n 1
4.3. Ciągi monotoniczne (1)
6. 1, 1, 2, 3, 5, 8, 13, 21, 34, 55
1. a) n2 + 2n b) −n2 + 1 7. a) −4 b) 52 c) −1 d) 5
c) n+4
n+1
d) 2n+2
n+6
e) 2n+3 f ) −3n−1
3n−1 4.5. Ciągi monotoniczne (2)
4n−1
g) 2n2 +4n+5 1. a) oba rosnące

2n+8
−2n2 −4n+2
b) (an + bn ) – rosnący, (an − bn ) – stały,
h) 2n2 +4n+1 (an · bn ) – rosnący, ( abnn ) – rosnący
3. a) 1, − 14 , 19 , − 16 1
, 251
4. a) α ∈ (0; π)
b) 5, 3 12 , 4 13 , 3 34 , 4 15 b) α ∈ ( 23 π; 43 π)
c) 3, 2, 1, 0, 1 5. α ∈ ( π2 ; π)
d) 3, 0, 5, 12, 21
6. a), b) nie jest c) niemalejący
e) 0, −1, 0, 3, 8
7. a), c) niemalejący b) nierosnący
f ) 7, 12, 15, 16, 15
4. a) malejący b) stały c) rosnący 4.6. Ciąg arytmetyczny (1)
5. a) k < 1 b) k > 1 c) k = 1 1. a) a14 = 34, rosnący
6. a) k > 32 b) a11 = −36, malejący
b) k ∈ (−∞; −1) ∪ (1; ∞) c) a20 = 10,5, rosnący
√ √
c) k ∈ (− 3; 3) d) a35 = 1,4, rosnący
7. a) nierosnący dla t 9, niemalejący 2. a) r = 7, an = 7n − 1
dla t 9 b) r = 3, an = 3n − 7
b) nierosnący dla t = 0, niemalejący c) r = − 12 , an = 9 12 − 12 n
dla t ∈ R d) r = −4, an = 17 − 4n
c) nierosnący dla t ∈ (−∞; 0 ∪ 2; ∞), 3. a) a = 4, b = 7
niemalejący dla t ∈ 0; 2 b) a = 26 12 , b = 51, c = 75 12
8. a) k < 0 4. a) 5, 9, 13, 17, 21
b) k ∈ (0; 1) b) 4, 7, 10, 13, 16, 19, 22
c) k ∈ (−1; 0) 5. 4 lata – 104,5 cm, 5 lat – 111 cm, 7 lat –
9. a) p < 3 b) p > 0 124 cm, 8 lat – 130,5 cm, 9 lat – 137 cm
M2p str. 401 – 31 maja 2016

6. a) an = 44 − 4n 4.9. Ciąg geometryczny (1)
b) an = −10 12 + 12 n 1. a) q = 12 , an = 28−n , a7 = 2
c) an = 2 34 + 14 n b) q = 4, an = 4n−3 , a7 = 256
7. a) a1 = 21, r = −5 c) q = −3, an = (−3)n−1
, a7 = 3
35
b) a1 = −2, r = 2 4 4 n−5 16
d) q = , a n = ( ) , a 7 =
c) a1 = 1, r = − 21 lub a1 = −1, r = 1
2
5
√ 5
√ n 25 √
e) q = − 2, an = −(− 2) , a7 =8 2
8. a) a3 = −5 23 , a4 = −7, a5 = −8 13 , n−3
f ) q = 32 , an = 32n−2 , a7 = 81
a6 = −9 23 ; a2 , a3 , a4 √ √
32
b) a1 = −6 12 , a3 = −3 12 , a4 = −2, 2. a) a4 = 4 √ + 2 2, a5 = 4 √2 + 4
a6 = 1; a1 , a2 b) a4 = 2 2 + 3, a5 = 5 2 + 7
9. 19 cm 3. a) a1 = 125 96
8
, q = 25
54
b) a1 = 25
, q = 56
4.7. Ciąg arytmetyczny (2) c) 7
a1 = − 2 , q = −2 lub a1 = 72 , q = 2
1. a) an = −2 34
+ 3
4
n;
an > 0 dla n 4 d) a1 = − 43 , q = 2
b) an = 9 − 2n; an > 0 dla n 4 e) a1 = −1024, q = − 12
c) an = 2 25 − 15 n; an > 0 dla n 11 1
lub a1 = 1024, q = 2
2. a) y = 2x + 3, P (− 23 , 0). Nie ma takiego 1
f ) a1 = − 243 , q = −3
wyrazu. 1
lub a1 = 243 ,q=3
b) y = − 31 x + 10, P (30, 0), a30 = 0
4. a) −243, −81, −3, −1
c) y = x − 14, P (14, 0), a14 = 0
b) 243 , 81 , 27 , 9
625 125 25 5
3. a) a1 = 1, a2 = 2, a3 = 3, a4 = 4, a5 = 5
c) 3, 12, 24, 96
4. a), c), d) jest b) nie jest
d) 12 , 18 , 32
1 1
, 128
5. a) 36 b) 6, 8
e) 13 , −1, −9, 27
6. b) 13,5 √ √ √ √
f ) 2√ 3, 6, 6√ 3, 18 3 lub −2 3, 6,
10. a) k ∈ 76 π; 11
6
π −6 3, −18 3

b) k ∈ 0; π3 ∪ 23 π; 43 π ∪ 53 π; 2π 5. a) −4, −8, −16 lub 4, −8, 16
11. b) k > −2 b) 12, 48, 192 lub −12, 48, −192
c) 7, 7, 7 lub −7, 7, −7
4.8. Suma początkowych wyrazów 6. a) tak b) nie
ciągu arytmetycznego
1. a) a1 = 0, a10 = 18, S10 = 90
b) a1 = −4, a10 = 5, S10 = 5 1. a) malejący c) rosnący d) stały
c) a1 = 18, a10 = −36, S10 = −90 b), e) nie jest monotoniczny
2. a) 14 950 2. a) an = −47−n
b) 1 013 000 b) an = 53−n lub an = −53−n
c) 2475 c) an = 4 · ( 12 )n−1 lub an = −4 · ( 12 )n−1
3. a) 970 b) 810 4. a = 32, b = 16, c = 8, d = 4
4. a) 3240 b) 329 400 5. x = 11, y = 22, z = 44
5. a) 334 167 b) 167 836 7. Średnie są równe dla x = y.
6. po 5 h 4.11. Suma początkowych wyrazów
7. a) 21 b) 39 ciągu geometrycznego
8. a) x = 37 b) x = −0,4 1. a) 15 15
16
b) 26 242
243
c) −1275 d) −56
9. a) rosnący b) rosnący 2. a) 6 b) 9 c) 10
M2p str. 402 – 31 maja 2016

3. a) a1 = 4√b) a1 = 1091,2 8. bank C
c) a1 = 2 2 d) a1 = 120 9. 3 lata
4. 0,9 cm2 10. k = 5000 zł, po 18 latach: 12 033,10 zł
5. 11. 25 000 zł
a1 q n an Sn 12. a) po 12 latach b) po 24 latach
2 3 5 162 242 13. a) 180 840,96 zł b) 9 lat
1
−32 2
7 − 21 −63 12 4.14. Granica ciągu
1 2 10 512 1023 1. a) nie b) nie c) lim an = 2
√ √ √ n→∞
8 − 2 8 −32 −60 + 30 2 2. a) an dla n > 40
b) an dla n > 200
6. a) S8 = 0, S9 = 2
c) an dla n > 400
b) Sn = 0 dla n parzystego,
d) an dla n > 4 · 106
Sn = a1 dla n nieparzystego
3. a) n > 50 b) n > 100
7. a) tak b) 4
8. balon B 4.15. Granica niewłaściwa
5
9. a) siódmy b) a1 = 3 lub a1 = 8 11 1. a) −∞ b) ∞ c) nie jest rozbieżny
d) −∞ e) ∞ f ) nie jest rozbieżny
4.12. Ciągi arytmetyczne i ciągi
geometryczne – zadania 2. a) n > 20 b) n > 200 c) n > 499
d) n > 4999
1. a) nie jest b), c), d) jest
3. a) an > 10 dla n > 106 , an > 100 dla
2. a) 0 b) 220
n > 1012 b) n > 5 c) n > 26
3. 9
1 1
4. q = 3, a1 = 11 , a6 = 22 11 4.16. Obliczanie granic ciągów (1)
5. 4, 8, 16 lub 28
3
, 28
3
, 28
3 1. a) 14 b) 32 c) −2 d) 0 e) 0 f ) 0
6. 9, 3, 1 2. a) 14 b) −4 c) 2
7. a) 10, 20 lub − 152
, 45
4
b) 2, 8 3. a) 8 b) 3 c) 4
8. a) 2, 7, 12 lub 18, 7, −4 4. a) 2 b) 1 c) 0 d) −1
b) 2, 4, 6 lub 11, 4, −3 5. a) 1 b) 13 c) 1 d) −1 e) − 13 f ) − 15
9. a) S = 108 lub S = 36 b) S = −36 6. 1
2
10. P = 112 cm2 7. 1
3
13. a) q = 12√ b) suma obwodów: 23 14 , suma
pól: 341 3 4.17. Obliczanie granic ciągów (2)
64
1. a) ∞ b) −∞ c) ∞ d) −∞ e) ∞ f ) −∞
4.13. Procent składany 2. a) ∞ b) −∞ c) ∞ d) −∞
1. a) 2205 zł b) 2552,56 zł c) 2687,83 zł 3. a) ∞ b) −∞ c) −∞
2. a) 4326,40 zł b) 4637,10 zł c) 5920,98 zł 4. a) ∞ b) −∞
√
3. a) 754,76 zł b) 754,76 zł 5. a) 0 b) ∞ c) 1 d) −∞ e) ∞ f ) − 2
4. r ≈ 7,5% 7. a) 4 b) 1
5. po 5 latach około 1000 zł, po 3 latach
około 1082 zł 4.18. Szereg geometryczny
6. w ciągu 5 lat około 3097,20 zł, w ciągu 1. a) 100√ b) −156 14 c) rozbieżny
10 lat około 8097,65 zł d) 32 ( 3 + 1) e) rozbieżny f ) −1 37
√
7. a) 3582,16 zł b) 3586,85 zł c) 3590,04 zł 2. a) rozbieżny b) 32 2 + 2
d) 3591,60 zł 3. a) S = 1 b) q = 12 c) a1 = 99 d) q = 1
3
M2p str. 403 – 31 maja 2016

4. a) 19 b) 1 c) 45 1
d) 1 11
30
e) 20
33
97
f ) 1 110 9. a) x = 13 b) x = −30 c) x = 37
5 91
g) −5 11 h) −1 909 d) x = 29
5. a1 = 32, a2 = 16, a3 = 8, a4 = 4 10. a) 3960 b) 396 000
6. a1 = 2, q = − 12 11. a), b), c) ciąg geometryczny
7. a) a1 = 6, q = 13 b) a1 = 9, q = − 12 a) ciąg malejący b), c) ciąg rosnący
8. a) a1 = 1 b) a1 = 15, q = 14 12. a) 24, 48, 96, 192, 384
9. a) x = −1 b) x = − 12 c) x = π6 b) − 12 , − 14 , − 18 , − 16
1 1
, − 32
d) x = π4 + k π2 , k ∈ C c) −1, 15 , − 25
1 1
, 125 1
, − 625
−1
10. a) Df = (−1; 1), f (x) = x−1 −1 13. a) a3 = 10 1
, a5 = 10 b) a3 = 8, a5 = 32
1
b) Df = (−1; 1), f (x) = x+1 −1 c) a3 = 3, a5 = 13
c) Df = (−∞; −1) ∪ (1; ∞), d) a3 = 2, a5 = 12 lub a3 = a5 = 0
1
f (x) = x−1 +1
14. a) 93
16
b) − 55
8
c) 521 lub 341
d) Df = (−∞; −3) ∪ (3; ∞), d) −44 lub −20
3
f (x) = x+3 −1
1
15. a) arytmetyczny dla x = 1,
11. a) Df = (−∞; 32 ), f (x) = 4
x− 3
− 1
2 geometryczny dla x = 0 i dla x = 10
2
−1 b) arytmetyczny dla x = 0 i dla x = 12,
b) Df = ( 72 ; ∞), f (x) = 4
x− 7
− 1
2
2
geometryczny dla x = 0 i dla x = − 32
12. a) 4π b) P ( 38 , 0) 16. a) nie b) nie c) tak
13. 10
17. a) 2251,02 zł b) 2252,99 zł c) 2254,32 zł
4.19. Zagadnienia uzupełniające 18. a), b) 836,74 zł
3. a) a1 = −3 12 , a2 = −3 78 , a3 = −3 17
18
, 19. 2410,25 zł
a4 = −3 31
32
, a 5 = −3 49
50
, −4 < a n −3 1
2
Zestaw powtórzeniowy II
b) a1 = 3, a2 = 9, a3 = 19, a4 = 33,
a5 = 51, an 3, nieograniczony z góry 1. a), c) malejący b) rosnący
c) a1 = −1, a2 = 2, a3 = −3, a4 = 4, 2. a) 1024 b) 60 17
a5 = −5, nieograniczony z góry i nie- 3. a), d) rosnący b) malejący
ograniczony z dołu c) nie jest monotoniczny
6. a) 2,48832, 2,5937424601, 5. a) jest b) nie jest
około 2,653297705 b) 2,71806 7. a) 1, 2, 3 lub 4, 2, 0
7. b) P100 ≈ 3,13953, P1000 ≈ 3,14157 c) π b) 4, 2, 1 lub 1, 2, 4
8. b) lim an = 2π 8. b1 = 2, b2 = −4, b3 = 8
n→∞
lub b1 = 8, b2 = −4, b3 = 2
Zestaw powtórzeniowy I
9. a1 = −5, a2 = 0, a3 = 5
1. a) 3 b) 10
lub a1 = −2, a2 = 0, a3 = 2
3. a), c) ciąg arytmetyczny
10. 4 364
729
π cm2
a), b), c) ciąg malejący
11. 24
4. a) a1 = 0, r = 2 b) a1 = −3, r = 3 1
c) a1 = 8, r = −2 12. a) 2
b) 0 c) −∞ d) ∞ e) 0 f ) ∞
5. a) a1 = 2, r = 3 lub a1 = 5, r = −3 13. a) b = −2 b) b = −2, b = 4
√ √
b) a1 = −10, r = 2 lub a1 = 2, r = 2 14. a) 2 + 2 b) 3 + 2 3
4 41
c) a1 = 2, r = 1 lub a1 = −6, r = 5 15. a) 33 b) 333 c) 2 419
990
d) 4
√
6. a) −70 b) 5 c) 15 16. suma obwodów: 8(2 + 2) cm,
7. a) 222 b) 168 c) 168 d) 66 e) 60 f ) −6 suma pól: 8 cm2
8. a) 50 b) −550 c) 4000 d) 4850 17. a) x ∈ (− 12 ; 12 ) b) x = 3
2
M2p str. 404 – 31 maja 2016

Zestaw powtórzeniowy III g) x = −1, x = 2 – pionowe obustronne,
1. D 2. B 3. C 4. B 5. A 6. A 7. C y = 2 – pozioma w ±∞
8. C 9. C 10. B h) x = −1, x = 5 – pionowe obustronne,
y = 0 – pozioma w ±∞
5.1. Granica funkcji w punkcie i) y = 1 – pozioma w ±∞
4. a) x0 = −1 b) x0 = 1 c) x0 ∈ {−1, 2} 8. a) y = 2 – pozioma w ±∞,
x = 1 – pionowa prawostronna
5.2. Obliczanie granic b) y = 3 – pozioma w ±∞,
1. a) 5 b) −4 c) 12 x = 1 – pionowa prawostronna
2. a) −18 b) 2 c) −5 d) − 71 e) 1 c) y = 4 – pozioma w ±∞,
f ) 25 g) −5 h) 10 12 i) 3 x = 2 – pionowa prawostronna,
3. a) −2 b) 4 c) − 23 x = −2 – pionowa lewostronna
4. a) 10 1
b) 14 c) − 12 d) 14 e) 6 f ) − 52 9. a) 2 b) −2 c) 12
5. a) 1 b) 7 c) −2 23 5.6. Ciągłość funkcji
5.3. Granice jednostronne 1. a), b), c), e), f ) nieciągła d) ciągła
2. a) a = 2 b) a = 4
1. a) 2 b) 1 c) 2 d) 15 e) 0 f ) 1
c) a = −3 lub a = 1 d) a = −3 lub a = 1
2. a), d) tak b), c) nie
3. x = x0 , gdzie x0 ∈ C
5.4. Granice niewłaściwe 4. a) a = 2 i b = π2 + 2kπ, k ∈ C
1. a) ∞ b) −∞ c) −∞ d) ∞ e) ∞ f ) −∞ b) (a = − 13 lub a = 12 )
g) −∞ h) ∞ i) −∞ i (b = − π3 + 2kπ lub b = π3 + 2kπ, k ∈ C)
2. Wszystkie asymptoty obustronne. x2 dla x ∈ (0; 2)
5. P (x) =
a) x = −2 b) x = −2, x = 2 c) x = −3 4x − x2 dla x ∈ 2; 4)
d) x = 13 e) x = −1 f ) x = 4 funkcja ciągła, D = (0; 4)
5.5. Granica funkcji w nieskończoności Y

1. a) −∞ b) ∞ c) ∞
2. a) 4 b) −3 c) −2 d) −5 e) 2 f ) −2
P
g) 0 h) 0 i) 0 j) −∞ k) ∞ l) ∞
3. a) 16 b) 6 c) −1 1
4. a) 0 b) ∞ c) 0
5. a) ∞ b) ∞ c) ∞ O 1 X
6. a) y = 0 w ±∞ b) y = 2 w ±∞
c) y = −3 w ±∞ d) y = 5 w ±∞ 5.7. Własności funkcji ciągłych
e) y = 1 w ∞ f ) y = 1 w −∞ 3. a) f (4) = 4 b) f (3) = 1 c) f (4) = 0
7. a) x = 1 – pionowa obustronna, y = 1 4. 4
– pozioma w ±∞ b) x = 4 – pionowa
obustronna, y = −2 – pozioma w ±∞ 5.8. Pochodna funkcji
c) x = 23 – pionowa obustronna, y = 2 1. a) f (x0 ) = f (x1 ) = 0
– pozioma w ±∞ d) x = 2, x = −2 b) f (x0 ) = f (x1 ) = 3
– pionowe obustronne, y = 0 – pozioma c) f (x0 ) = −4, f (x1 ) = 8
w ±∞ e) x = 3, x = −3 – pionowe d) f (x0 ) = 12, f (x1 ) = 27
obustronne, y = 0 – pozioma w ±∞ 2. a) P0 P1 : y = 23 x + 43 , P0 P2 : y = 12 x + 3
2
f ) x = −5 – pionowa obustronna, y = 0 b) 1
– pozioma w ±∞ 3. a) 135◦ b) 135◦ c) 45◦
M2p str. 405 – 31 maja 2016

2
5.9. Funkcja pochodna 4. a) f (x) = 1−10x
√ , Df = 0; ∞),
2 x
2. a) y = −8x − 16 b) y = 27x + 54 Df = R+ , f (1)√ = − 92 , f (4) = − 159
4
c) y = −4x + 4 b) f (x) = 3x+2 √
x−5
, Df = 0; ∞),
√ 2 x
3. a) y = x − 14 b) y = 3x − 34 Df = R+ , f (1) = 0, f (4) = 11
√ 4
c) y = − 33 x − 12 1
c) f (x) = 2√x(√1x+1)2 , Df = 0; ∞),
√ √ √ √
4. a) (3, 9) b) (− 2, −2 2), ( 2, 2 2) Df = R+ , f (1) = 18 , f (4) = 361
1 1
, 12 3x2√+4
c) ( 144 ) d) f (x) = 2x x , Df = Df = R+ ,
5. a) ( 6 , 36 ) b) ( 13 , 27
1 1 1
), (− 13 , − 27
1
) c) ( 94 , 32 ) f (1) = 72 , f (4) = 13
4
6. a) tak, y = 3x − 2, y = 3x + 2 b) tak,
e) f (x) = − 2x+1
√ , Df = Df = R+ ,
x x
y = −4x + 4, y = −4x − 4 c) nie
f (1) = −3, f (4) = − 98
√
5.10. Działania na pochodnych f ) f (x) = 32 x, Df = 0; ∞),
1. a) f (x) = −6x+1, f (0) = 1, f (1) = −5 Df = R+ , f (1) = 32 , f (4) = 3
b) f (x) = 8x − 5, f (0) = −5, f (1) = 3 7. a) f (1) = 2 b) f (2) = 89
c) f (x) = 6x2 + 4, f (0) = 4, f (1) = 10 8. a), b), c), d) tak
d) f (x) = 8x3 − 3x2 + 6, f (0) = 6, 9. a) y = x − 3 b) y = −6x + 3
f (1) = 11 e) f (x) = −x3 + x2 − x, c) y = −6x + 9 d) y = 32 x + 32
√
f (0) = 0, f (1) = −1 10. a) f ( π3 ) = 12 , f ( π4 ) = 2
2
f ) f (x) = −x4 + 2x3 − 3, f (0) = −3, √ √
b) f ( π3 ) = − 3
, f ( π4 ) = − 2
f (1) = −2 π
2
π
2
c) f ( 3 ) = 4, f ( 4 ) = 2
2. a) f (x) = 4x + 5 b) f (x) = 4x3 + 2x
d) f ( π3 ) = −1 13 , f ( π4 ) =
−2
c) f (x) = −12x3 − 9x2 + 2x + 1
2
d) f (x) = 10x4 − 15x2 − 4x 11. a) 2 cos x − 1 b) 2 sin x + (2x + 1) cos x
x2 +3
e) f (x) = 5x4 + 4x3 − 3x2 + 6x − 1 c) 2x tg x + cos 2 x d) 2 sin x cos x
f ) f (x) = −4x3 + 12x2 − 6x − 4 e) ctg x − sin2 x f ) x cos x−2

x
x3
sin x
g) −2 sin x cos x h) 1+cos x i) sin

1 x−1
3. a) f (x) = 2
(2x+1)2
, Df = Df = R\{− 12 } π
cos2 x
12. a) x0 = − 2 + 2kπ, k ∈ C
−2x2 +2x
b) f (x) = (1−2x)2
, Df = Df = R \ { 21 } b) x0 = kπ, k ∈ C
√ √
c) f (x) = −5x+2
x3
, Df = Df = R \ {0} 13. a) y = 22 x + 22 (1 − π4 )
3x2 −2x−3 b) y = −x + π2
d) f (x) = (3x−1)2
, Df = Df = R\{ 13 }
2
e) f (x) = 6x(1−x+4x+6
2 )2 , 5.11. Interpretacja fizyczna pochodnej
Df = Df = R \ {−1, 1} 1. v(1) = 9,8 [m/s] = 35,28 [km/h],
2 +2x−3
f ) f (x) = 5x
(3x−x2 )2
, v(3) = 29,4 [m/s] = 105,84 [km/h]
Df = Df = R \ {0, 3} 2. VZ = 141,12 km/h, VM = 53,28 km/h
4 −3x2 +2x x2 +2x
g) f (x) = x (x 2 −1)2 = (x+1) 2, 3. 0 m/s
Df = Df = R \ {−1, 1} 4. a) a(1) = a(4) = 4 b) a(1) = 1, a(4) = 7
h) f (x) = 2x, Df = Df = R \ {−1} c) a(1) = −4, a(4) = 17
2 +2x
i) f (x) = −x
(1−x)2
, Df = Df = R \ {1} 5. v(t) = 24,5 − 9,8t, a(t) = −9,8
j) f (x) = − (5x−1)
5 1
2 − x2 ,
1
5.12. Funkcje rosnące i malejące
Df = Df = R \ {0, 5 }
3 4. a) rośnie w (−∞; −2 i 2; ∞), maleje
k) f (x) = (1−x
4x 6
4 )2 + x 4 , w −2; 2 b) rośnie w (−∞; 1 i 2; ∞),
Df = Df = R \ {−1, 0, 1} maleje w 1; 2 c) rośnie w (−∞; −2
2
l) f (x) = − (x9x 1
3 −2)2 + x5 , i 2; ∞), maleje w −2; 0) i (0; 2 d) ro-
√
Df = Df = R \ {0, 3 2} śnie w 12 ; ∞), maleje w (−∞; 0) i (0; 12
M2p str. 406 – 31 maja 2016

√ √
e) rośnie w 1 − 2; 1 + 2 , 3. a) 1; 3 b) 13 ; 1
√ √ √ √
maleje w (−∞; 1 − 2 i 1 + 2; ∞) 4. a) m ∈ −1; 1 b) m ∈ − 2; 2
f ) rośnie w 12 ; 1) i (1; 2 ,
maleje w (−∞; −1), (−1; 12 i 2; ∞) 5.15. Zagadnienia optymalizacyjne
√
5. a) k ∈ 94 ; ∞) b) k ∈ −2; ∞) 1. kwadrat o boku 5 2 cm
2. 15 cm × 20 cm
5.13. Ekstrema funkcji √ √
3. x = 4 3 cm, y = 4 6 cm
1. a) maksimum f (3) = 29, 4. 20 m × 8 m, ściana z cegły – 8 m
minimum f (−1) = −3 5. krawędź podstawy – 4 dm,
b) maksimum f (0) = 6, wysokość – 6 dm, koszt – 144 zł
minima: f (−2) = f (2) = −10
6. a) r = 5cm, h = 10 cm
c) minimum f (0)
= −3 1
2 3 3 4
b) r = 3 4π dm, h = 3 π2 dm
d) maksimum f − 3 5
= 5 25
− 2,
7. r ≈ 3,6 cm, h ≈ 9,7 cm
minimum f (0) = −2 √ √
8. a) 16π 3 cm3 b) 256 5
π cm3
e) minimum f (1) = 32 375
9. |OA| = 2, |OC| = 16
f ) maksimum f (−1) = −4,
minimum f (1) = 4 10. 256
27

2. a) rośnie w (−∞; 0) i w (0; 1 , 11. a) − 19 2
, 19
2
, 19 19
2
, 2
maleje w 1; 2) i w (2; ∞),
b) − 32 , 132
, 3 13
,
2 2
maksimum f (1) = −4 √ √
b) rośnie w (−∞; −3) i w (−3; 0 , c) − 2, 3 , 2, 3
√ √
3
maleje w 0; 3) i w (3; ∞), 12. P1 ( 3
, − 32 ), P2 (− 3
3
, − 32 )
maksimum f (0) = 0
c) rośnie w −9; −5) i w (−5; −1 , 5.16. Szkicowanie wykresu funkcji
maleje w (−∞; −9 i w −1; ∞), 1. a) Y
maksimum f (−1) = 2, f
minimum f (−9)
= 18
√ 1
d) maleje w −∞; − 13+23
√ O 1 X
13−2
iw 3
;∞ ,
√ √
rośnie w − 13+2
3
; 13−2
3
,
√ √
maksimum f ( 13−2 ) = 13+2 ,
√3 2√
minimum f (− 3 ) = 2−2 13
13+2 b) Y
4. a) minimum dla m = −1
b) maksimum dla m = 3 f
5. a) a 0 b) a ∈ 13 ; ∞) 1
6. maksimum
O 1 X
5.14. Wartość najmniejsza i wartość c) Y
największa funkcji
√
1. a) M = 4 2 + 1, m = 1 f
b) M = 11, m = −10
1 1
c) M = 2, m = −2 d) M = 1, m = 100
2. a) m ∈ −15; 9 b) m ∈ 0; 26 O 1 X
√ √
c) m ∈ − 6 32; 3 5 d) m ∈ −1; 2 2. f – C, g – A, h – B
M2p str. 407 – 31 maja 2016

5.17. Zagadnienia uzupełniające e) Y
1. st(u) = st(v) + 1 f
2. a) Y 1
O 1 X
f
1
O 1 X
b) Y f) Y
f
f
1
O 1 X
1
O 1 X
c) Y
3. a) f (x) = 3(x + 1)2

1 b) f (x) = 8x(x2 + 1)3
O 1 X c) f (x) = −5(x − 1)4
d) f (x) = 24x(4x2 + 2)2
e) f (x) = 15(3x + 2)4
f ) f (x) = 7(5x4 − 6x + 2)6 (20x3 − 6)
g) f (x) = √ 1
2x−4
d) Y
h) f (x) = √ 6x
f 6x2 +1
3x2 +2
√
i) f (x) =
2 x3 +2x
√ 5x−3
j) f (x) = 5x2 −6x
1 k) f (x) = √14x+1
2 7x2 +x
O 1 X
l) f (x) = √ −x
4−x2
4. a) f (x) = 4 cos 4x
b) f (x) = −5 sin 5x
c) f (x) = 6
cos2 (6x−1)
d) f (x) = 2x cos x 2
M2p str. 408 – 31 maja 2016

e) f (x) = −2x sin x2 9. a) nie b) tak, a = −5
2
f ) f (x) = 3x cos(x − 1) 3 10. a) f (x) = −20x3 + x2 + 2, f (1) = −17
g) f (x) = −2x sin(x2 − 1) b) f (x) = − x34 + x23 + √1x , f (1) = 0
h) f (x) = 2 sin x cos x c) f (x) = − x63 + 1√
2x x
, f (1) = −5 12
3 −1
i) f (x) = −2 sin x cos x d) f (x) = 7x√
2 x
, f (1) = 3
j) f (x) = 3 sin2 x cos x e) f (x) = 2x4 +7x2 −1
, f (1) = 2
2 (x2 +1)2

k) f (x) = cos−3x 6x2√
2 (1−x3 )
f ) f (x) = +9
2x x
, f (1) = 15
2
2 tg x
l) f (x) = cos 2x
5. a) f (x) = (70x + 17)(2x + 1)(7x − 1)2

Zestaw powtórzeniowy II
2
b) f (x) = 2(x −1)(3−x)(−3x +6x+1) 2 1. a) a = 2 b) a = 1 c) a = 0

c) f (x) = 25x2 −4x
√ 2. a) ∞ b) 0 c) −1 d) 0 e) ∞ f ) 12
2 5x−1
3x√2 −14x3
3. a) y = 1 b) y = 2x + 23 c) y = − 41 x
d) f (x) = 1−4x d) y = 3x − 10 e) y = 3x − 5
e) f (x) = −6x−7
√
2(3x+1) 3x+1 f ) y = − 32 x + 23
f ) f (x) = √−1 4. a) y = 2x − 2
x2 x2 +1
b) y = −x + 19
6. h (1) = −3 4
5. a) rośnie w (−∞; −2 i w 1; ∞),
7. a) y = 23 x + 5
√
3
√ maleje w −2; 1 b) rośnie w R
b) y = − 23 x + π 6 3 + 1
4 c) maleje w (−∞; 0) i w (0; ∞)
8. x = −1 d) rośnie w (−∞; −2 i w 0; ∞),
maleje w −2; −1) i w (−1; 0
Zestaw powtórzeniowy I e) rośnie w −1; 0) i w (0; ∞),
1. a) 0 b) − 31 c) 2 d) 8
7
e) 4 f ) 2
3 maleje w (−∞; −1
2. a) 2 b) 12 c) 2 f ) rośnie w (−∞; − 12 i w 12 ; ∞),
3. a) lim f (x) = 4 maleje w − 12 ; 0) i w (0; 12
x→2
b) lim f (x) = 0, lim f (x) = 5 6. a) minimum f (− 23 ) = 9 13
27
,
x→2− x→2+ maksimum f (−1) = 9 12
Granica nie istnieje.
b) minimum f (−2) = −23
4. a) −∞ b) −∞ c) ∞ d) ∞ c) minimum f (−2) = − 12 ,
e) ∞ f ) −∞ maksimum f (2) = 12
5. a) nie istnieje b) nie istnieje c) ∞ d) minimum f (0) = −1
6. a) ∞ b) ∞ c) −∞ d) 2 e) 3 f ) −2 e) minimum f (2) = 3
g) 0 h) −∞ i) ∞ f ) maksimum f (2) = 38
√ √
7. a) x = 0 – pionowa obustronna, 7. a) wartość najmniejsza: f ( 2) = −4 2,
y = 1 – pozioma w ±∞ największa: f (3) = 9
b) x = −4, x = 4 – pionowe obustronne, b) wartość najmniejsza: f (0) = −4,
c) x = 2, x = 3 – pionowe obustronne, c) wartość najmniejsza: f (−2) = − 41 ,
d) x = −1 – pionowa obustronna d) wartość najmniejsza: f (1) = 4,
e) x = 0 – pionowa prawostronna, największa: f (3) = 6
2
x = 1 – pionowa obustronna, 8. a) P (x) = 24x − 12x√ , x ∈ (0; 2), x = 1,
y = 0 – pozioma w ∞ 2 × 6√ b)√P (x)√= 2x 1 − x2 , x√∈ (0; 1),
f ) y = 0 – pozioma w −∞ x = 22 , 2 × 22 c) P (x) = 4x 1 − x2 ,
√ √ √
8. a) ciągła b) nieciągła w x0 = 2 x ∈ (0; 1), x = 22 , 2 × 2
M2p str. 409 – 31 maja 2016

9. a) b) f)
Y Y Y
f f
1 1
O 1X O 1X
1
O 1 X
f
c)
Y
f
g)
1 Y
O 1 X f
1
O 1 X
h)
Y
d) 1 f
Y
O 1 X
f
i)
Y
1
O 1 X 1
O 1 X
f
e)
Y
1 f
O 1 X
M2p str. 410 – 31 maja 2016

10. a) 11. a)
Y
Y
f
1
1 O 1 X
O 1 X
b)
Y
f
1
b) O 1 X
Y
f
c)
Y
1
O 1 X
f
c) Y 1
f O 1 X
Zestaw powtórzeniowy III

1. A 2. B 3. C 4. B 5. D 6. D 7. B
1 8. A 9. A
O 1 X 6.1. Długość okręgu i pole koła
10 20
2. d1 = 3
π, d2 = 3
π,
25
P1 = 3
π, P2 = 50
3
π
√ √
3. P1 = 2π − 4 2, P2 = 14π + 4 2
4. a) 2π cm2 √
b) 94 (π − 1 − 3) cm2 ≈ 0,9 cm2
M2p str. 411 – 31 maja 2016

√ √
6.2. Kąty w okręgu 5. 4 5 cm lub 2 5 cm
√ √ √
1. a) C lub O b) F lub L 6. a) 4 √10(√ 3 + √13) cm
c) G lub K d) C lub O b) 4 3( 13 + 10) cm
2. a) 30◦ b) 45◦ c) 112,5◦ d) 3,75◦ 7. a) (2, −11) lub (2, −3) lub (2, −1)
3. a) α = 23◦ , β = 134◦ lub (2, 7)
b) α = 51◦ , β = 102◦
Okrąg wpisany w wielokąt
c) α = 32◦ , β = 64◦
(wielokąt opisany na okręgu)
4. a) α = 74◦ , β = 37◦
a2 2
b) α = 113◦ , β = 56◦ 30 2. a) 4
b) a4 π
π
√ √
c) α = 72◦ , β = 36◦ 3. a) d = π 2(2 + 2), P = 2+2 2 π
5. a) α = 30◦ , β = 35◦ √ √
b) d = π( 2 + 1), P = 3+24 2 π
b) α = 60◦ , β = 70◦ 6. 16,4
c) α = 50◦ , β = 40◦
6. a) α = 32◦ b) α = 42◦ c) α = 36◦ 6.4. Okrąg wpisany w trójkąt
√ √ √
7. a) 48◦ b) 15◦ 1. 2(2 3 + 3), 2(2 3 + 3), 6( 3 + 2)
√ √
9. a) x = 9 b) x = 2 2 c) x = 3 2. a) 2( √ 3 − 1)
10. 8 cm, 12 cm b) 6π( 3 − 1)
√
11. a) r = 4, P = 4 15 3. 17 π cm2
36 √ √
b) r = 3 34 , P = 18 4. r = 2 cm, √ |OA| = |OB| = 6 cm,
c) r = 3 14 , P = 7 12 |OC| = 3 2 cm
√ √
12. a) 2, 14 b) sin α = 7
, α ≈ 41◦ 5. c) 12 3
√ 4
13. 10 13 6. 4
√
7. 16π(3
√
− 2 2)
Okrąg opisany na wielokącie 8. 283 3 + 16
(wielokąt wpisany w okrąg) √ √
9. 4( 3 + 3), 8( 3 + 1)
1. ) AOC = 164◦ , <
< ) ABC = 98◦
◦ 6.5. Czworokąty wypukłe
2. 108
◦ 1. Prawdziwe są zdania: A, B, D.
3. a) 120◦ , 128 47 , 135◦
4. a) 6 b) 7 c) 9 d) 10 e) 11 3. a) 105◦ , 150◦
b) 120◦ , 135◦
5. R=a
c) 90◦ , 100◦
a r P 5. P = 9 cm2 , h = 2,25 cm
√ √ √ √
4 cm 2 3 cm 24 3 cm2 6. P = 4(3 + 2 2) cm2 , Ob = 8( 2 + 1) cm
√ √ √
6 cm 3 3 cm 54 3 cm2 7. (4 3 − 6) cm
√ √ √
4 4 2 4
16 cm2 8. P = 12 cm2 , Ob = 4(3 + 2) cm
3
12 cm 3
108 cm √
√ √ 9. c = 3 10 cm, P = 81 cm2
8 3 cm 12 cm 288 3 cm2
6.6. Okrąg opisany na czworokącie
6. ABC: 22,5◦ , 135◦ , 22,5◦
ACD: 22,5◦ , 112,5◦ , 45◦ 1. a) 120◦ , 135◦ b) 80◦ , 130◦ c) 30◦ , 60◦
ADE: 22,5◦ , 90◦ , 67,5◦ 2. a) <) A = 120◦ , <) B = 60◦ , <) C = 60◦ ,
◦ ◦
) D = 120 b) <
< ) A = 135 , < ) B = 90◦ ,
6.3. Okrąg opisany na trójkącie ◦ ◦
) C = 45 , <
< ) D = 90
√
2. h = 9 cm, P = 27 3 cm2 3. a) nie b), c) tak
3. 9 4. 2,5
√ √ √
4. a) 2 b) 2( 2 − 1) c) 2−1 2
5. a) 36π cm2 b) 12π cm2
M2p str. 412 – 31 maja 2016

√ √
7. 4(4 + 5) cm 5. a) 2√ 2 b) 7√
√ √ √
8. a) 4 3 cm, 2 7 cm b) 10 3 cm, 12 cm c) 5√ 2 d) 7 3 3
√ √ √ √ e) 3 f ) 5,5
9. 4 4 3 cm, 2 4 3 cm, 2 4 3 cm, 2 4 3 cm,
√
P = 4π 3 cm2 6. około 22,2 m
√ √
10. b) 12,5 cm 7. a) a = 5( 6 − 2) ≈ 5,18, c = 10,
√ γ = 75◦ √
11. Ob = 20 13, P = 78 √ √
√ b) a = 2 6 ≈ 4,9, c = 3 2 + 6 ≈ 6,7,
12. 243 3
7 β = 60◦ c) c ≈ 22,83, β ≈ 42◦ ,
6.7. Okrąg wpisany w czworokąt γ ≈ 108◦ lub c ≈ 4,99, β ≈ 138◦ , γ ≈ 12◦
d) a ≈ 10,56, α ≈ 143◦ , γ ≈ 17◦
1. a) nie b) tak
e) b ≈ 3,5, α ≈ 42◦ , β ≈ 28◦
2. 80 cm2
√ f ) Taki trójkąt nie istnieje.
3. c = 7 cm, P = 21 5 cm2 √ √ √
8. a) 3(3 2√ +2 √ 3 + 6) cm
4. c = 2,5 cm, h = 1,5 cm b) 3(2 +√ 2 + 6) cm
√ √ √
5. a = 2(1 + 3) cm, b = 6−23 3 cm 10. |AP | = 37 a, sin < ) P AB = 1421
,
√
6. 1,2 cm 21
sin <) QAB = 7
7. 3
4
π cm2
6.9. Twierdzenie cosinusów
8. 32 cm2 √ √
1. a) 7 b) 2 13
9. (16,8 − 4π) cm2 √ √
2. a) d1 = 2 √7, d2 = 2 √19
11. b) 9π cm2
√ b) d1 = √ 2 2, d2 = 2 10
12. a) h = a 3
c) d1 = √ 19, d2 = 7 √
13. d) d1 = 2 13, d2 = 2 37
n R r P √
√ √ √
3 a 3 a 3 a2 3 3. a) 8 b) 4 13
3 6 4
√ 4. a) ostrokątny b) prostokątny
a 2 a 2
4 2 2
a
√ √ c), d) rozwartokątny
6 a a 3 3a2 3 √ √ √ √
2 2 5. a) 7, 3 7 b) 21, 4 21
√ √
6. 2 3(6 + 7)
6.8. Twierdzenie sinusów √ √
7. a) a 5 − 2 3, a 5 + 2 3
1. a) β = 75◦ , γ = 45◦ b) 45◦ , 135◦
b) β = 45◦ , γ = 15◦ 8. około 80,2 km
c) α = 105◦ , γ = 30◦ 9. około 131 km
√ √
2. a) 103 3 cm b) 6 2 10. |P A| ≈ 10 m, |P B| ≈ 8,4 m
√ √
3. a) C(−2, 2 3) lub C(−2, −2 3)
√ √ 6.10. Zagadnienia uzupełniające
b) C(2 − 2 3, 2 + 2 3)
√ √ √
lub C(2 − 2 3, −2 − 2 3) 3. a) 6,5 cm b) 265 cm
√ √ 1
lub C(2 + 2 3, 2 − 2 3) 4. a) x = 2 √ b) x = 1 c) x = 12
√ √ 3
lub C(2 + 2 3, −2 + 2 3) d) x = √2 2 − 2 e) x = 10
4. a) c ≈ 7,85, β ≈ 49◦ , γ ≈ 101◦ lub f ) x = 33−1
2
c ≈ 2,6, β ≈ 131◦ , γ ≈ 19◦ b) c ≈ 12,63, 5. a) −9 b) −5 c) 16 d) 9 e) 49 f ) 169
β ≈ 52◦ , γ ≈ 83◦ lub c ≈ 1,55, β ≈ 128◦ ,
γ ≈ 7◦ c) c ≈ 9,98, β ≈ 64◦ , γ ≈ 86◦ lub Zestaw powtórzeniowy I
√
c ≈ 5,6, β ≈ 116◦ , γ ≈ 34◦ d) a ≈ 9,59, 1. a) π b) 3 − π2
α ≈ 49◦ , γ ≈ 71◦ lub a ≈ 2,42, α ≈ 11◦ , 2. a) α = β = 60◦
γ ≈ 109◦ e) b ≈ 11,02, α ≈ 14◦ , β ≈ 16◦ b) α = 50◦ , β = 55◦
f ) Taki trójkąt nie istnieje. c) α = 100◦ , β = 130◦
M2p str. 413 – 31 maja 2016

3. 60◦ , 30◦ 5. a) P1 (−1, 0), P2 (0, 0), P3 (2, 12),
4. a) 22,5◦ b) 67,5◦ f (x) g(x) dla x ∈ (−∞; −1 ∪ 0; 2
√
5. a) 3( 2 − 1) b) 6 b) P1 (−2, 8), P2 (−1, −1), P3 (0, 0),
6. |AP | = 3, |BQ| = 6, |CR| = 10 P4 (1, −1), f (x) g(x) dla
8. r = 3, P = 54 x ∈ (−∞; −2 ∪ −1; 0 ∪ 1; ∞)
9. 3 13 cm 6. a) 3 dla m = 2 i m = 6, 1 dla m = −3
10. a) 3,75 cm2 b) 6,25 cm2 b) 2 dla m = 2 i m = 6, 4 dla m = −3
11. a) 9 b) 25 7. a) f (D) = R \ {3}, f (x) = 7 dla x = −1
b) f (D) = R \ {−1}, f (x) = 7 dla x = 3
Zestaw powtórzeniowy II c) f (D) = R \ {5}, f (x) = 7 dla x = −4
√
1. 2 10 cm 8. a) 0 dla m ∈ (−∞; 0),
2. 3 14 1 dla m ∈ {0, 5},
√ √
3. a) 5 610 b) 7 3 3 2 dla m ∈ (0; 5) ∪ (5; ∞)
4. promień okręgu przechodzącego przez b) 0 dla m ∈ (−∞; 0),
punkty A, B, D: 2,5, promień okręgu 2 dla m ∈ {0} ∪ 5; ∞),
przechodzącego przez punkty A, B, C: 4 dla m ∈ (0; 5)
√
5 5
, odległość między środkami okrę- c) 0 dla m ∈ (−∞; 0),
2
gów: 5 2 dla m ∈ {0} ∪ 5; 6),
√
5. 3 5 3 dla x = 6,
6. a) 10 cm2 b) 288 cm2 4 dla m ∈ (0; 5) ∪ (6; ∞)
7. a) 6π, 4π b) 16(π − 2) 9. a) x = −1, x = 3 b) x = −1, x = 2
√ √ √ √
√ √ 2
c) 8( 2 + 2 2 + 2) 12. a) A1 (2
, 22 ), A2 (− 22 , 22 ),
√ √ √ √ √ √
8. a) P = 20 3,√Ob = 2(9 + 21)√ A3 (− 22 , − 22 ), A4 ( 22 , − 22 )
√
b) P = 4(1 + 3), Ob = 2(2 + 3 2 + 6) Y
9. a) około 1748 m2 b) około 920 m2 1
√ √ A2 A1
10. Ob = 2(4 + 2 + 6) cm,
√
d2 = 2 8 + 3 cm
11. a) 10 b) 6 67
O 1 X
Zestaw powtórzeniowy III
1. C 2. A 3. B 4. D 5. B 6. C 7. A
A3 A4
Wykorzystanie kalkulatora graficznego
1. a) x = −1, x = 5, √ x=6 √
√
3 1
√
3 1
b) x = −6, x = 5−2 5 , x = 5+2 5 b) A1 ( , ),
2 2
A2 (− , ),
2 2
A3 (0, −1)
c) x = −4, x √= −1, x = 9 √ Y
d) x = −2 − 2, x = −2 + 2, x = 4, 1
x=5 A2 A1
2. a) − 23 b) 52 c) 32 d) − 52 , 32
3. a) x ≈ −3,1
b) x ≈ −3,2, x ≈ −1,4 O 1 X
4. a) x ∈ (−∞; −4 ∪ −2; 1
b) x ∈ (−∞; −3 ∪ {2}
c) x ∈ (−∞; −2) ∪ (−2; 1) ∪ (2; ∞)
A3
d) x ∈ (−∞; −3) ∪ (−1; 1) ∪ (2; ∞)
M2p str. 414 – 31 maja 2016

13. a) 15. a) f (2) = 2 b) f (3) = −10,25
Y 16. a) y = −2x + 9 b) y = 5x − 1
1
17. a) styczna: y = 4x − 4,
normalna: y = − 41 x + 4 12
O 1 X Y
b)
Y f P
1
1
O 1 X
O 1 X
b) styczna: y = −x − 2,
normalna: y = x + 4
Y
c)
Y
1
O 1 X P 1
O 1 X
M2p str. 415 – 31 maja 2016

Wartości funkcji trygonometrycznych
α sin α cos α tg α ctg α α sin α cos α tg α ctg α

◦ ◦
0 0,0000 1,0000 0,0000 – 45 0,7071 0,7071 1,0000 1,0000
1◦ 0,0175 0,9998 0,0175 57,290 46◦ 0,7193 0,6947 1,0355 0,9657
2◦ 0,0349 0,9994 0,0349 28,636 47◦ 0,7314 0,6820 1,0724 0,9325
3◦ 0,0523 0,9986 0,0524 19,081 48◦ 0,7431 0,6691 1,1106 0,9004
4◦ 0,0698 0,9976 0,0699 14,301 49◦ 0,7547 0,6561 1,1504 0,8693
5◦ 0,0872 0,9962 0,0875 11,430 50◦ 0,7660 0,6428 1,1918 0,8391
6◦ 0,1045 0,9945 0,1051 9,5144 51◦ 0,7771 0,6293 1,2349 0,8098
7◦ 0,1219 0,9925 0,1228 8,1443 52◦ 0,7880 0,6157 1,2799 0,7813
8◦ 0,1392 0,9903 0,1405 7,1154 53◦ 0,7986 0,6018 1,3270 0,7536
9◦ 0,1564 0,9877 0,1584 6,3138 54◦ 0,8090 0,5878 1,3764 0,7265
10◦ 0,1736 0,9848 0,1763 5,6713 55◦ 0,8192 0,5736 1,4281 0,7002
11◦ 0,1908 0,9816 0,1944 5,1446 56◦ 0,8290 0,5592 1,4826 0,6745
12◦ 0,2079 0,9781 0,2126 4,7046 57◦ 0,8387 0,5446 1,5399 0,6494
13◦ 0,2250 0,9744 0,2309 4,3315 58◦ 0,8480 0,5299 1,6003 0,6249
14◦ 0,2419 0,9703 0,2493 4,0108 59◦ 0,8572 0,5150 1,6643 0,6009
15◦ 0,2588 0,9659 0,2679 3,7321 60◦ 0,8660 0,5000 1,7321 0,5774
16◦ 0,2756 0,9613 0,2867 3,4874 61◦ 0,8746 0,4848 1,8040 0,5543
17◦ 0,2924 0,9563 0,3057 3,2709 62◦ 0,8829 0,4695 1,8807 0,5317
18◦ 0,3090 0,9511 0,3249 3,0777 63◦ 0,8910 0,4540 1,9626 0,5095
19◦ 0,3256 0,9455 0,3443 2,9042 64◦ 0,8988 0,4384 2,0503 0,4877
20◦ 0,3420 0,9397 0,3640 2,7475 65◦ 0,9063 0,4226 2,1445 0,4663
21◦ 0,3584 0,9336 0,3839 2,6051 66◦ 0,9135 0,4067 2,2460 0,4452
22◦ 0,3746 0,9272 0,4040 2,4751 67◦ 0,9205 0,3907 2,3559 0,4245
23◦ 0,3907 0,9205 0,4245 2,3559 68◦ 0,9272 0,3746 2,4751 0,4040
24◦ 0,4067 0,9135 0,4452 2,2460 69◦ 0,9336 0,3584 2,6051 0,3839
25◦ 0,4226 0,9063 0,4663 2,1445 70◦ 0,9397 0,3420 2,7475 0,3640
26◦ 0,4384 0,8988 0,4877 2,0503 71◦ 0,9455 0,3256 2,9042 0,3443
27◦ 0,4540 0,8910 0,5095 1,9626 72◦ 0,9511 0,3090 3,0777 0,3249
28◦ 0,4695 0,8829 0,5317 1,8807 73◦ 0,9563 0,2924 3,2709 0,3057
29◦ 0,4848 0,8746 0,5543 1,8040 74◦ 0,9613 0,2756 3,4874 0,2867
30◦ 0,5000 0,8660 0,5774 1,7321 75◦ 0,9659 0,2588 3,7321 0,2679
31◦ 0,5150 0,8572 0,6009 1,6643 76◦ 0,9703 0,2419 4,0108 0,2493
32◦ 0,5299 0,8480 0,6249 1,6003 77◦ 0,9744 0,2250 4,3315 0,2309
33◦ 0,5446 0,8387 0,6494 1,5399 78◦ 0,9781 0,2079 4,7046 0,2126
34◦ 0,5592 0,8290 0,6745 1,4826 79◦ 0,9816 0,1908 5,1446 0,1944
35◦ 0,5736 0,8192 0,7002 1,4281 80◦ 0,9848 0,1736 5,6713 0,1763
36◦ 0,5878 0,8090 0,7265 1,3764 81◦ 0,9877 0,1564 6,3138 0,1584
37◦ 0,6018 0,7986 0,7536 1,3270 82◦ 0,9903 0,1392 7,1154 0,1405
38◦ 0,6157 0,7880 0,7813 1,2799 83◦ 0,9925 0,1219 8,1443 0,1228
39◦ 0,6293 0,7771 0,8098 1,2349 84◦ 0,9945 0,1045 9,5144 0,1051
40◦ 0,6428 0,7660 0,8391 1,1918 85◦ 0,9962 0,0872 11,430 0,0875
41◦ 0,6561 0,7547 0,8693 1,1504 86◦ 0,9976 0,0698 14,301 0,0699
42◦ 0,6691 0,7431 0,9004 1,1106 87◦ 0,9986 0,0523 19,081 0,0524
43◦ 0,6820 0,7314 0,9325 1,0724 88◦ 0,9994 0,0349 28,636 0,0349
44◦ 0,6947 0,7193 0,9657 1,0355 89◦ 0,9998 0,0175 57,290 0,0175
416
M2p str. 416 – 31 maja 2016

Matematyka 2

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Matematyka 2

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

2

Seria MATeMAtyka w spójny i przystępny sposób wprowadza uczniów

Podręcznik dla szkół ponadgimnazjalnych

Przejrzyste wprowadzenia nowych treści,

MATeMAtyka Joanna Czarnowska

Zdobytą wiedzę utrwalamy

infolinia: 801 88 10 10, 58 721 48 00

MATeMAtyka Joanna Czarnowska

Podręcznik został opracowany na podstawie „Programu nauczania matematyki w liceum ogólnokształcącym

© Copyright by Nowa Era Sp. z o.o. 2016

Nowa Era Sp. z o.o.

Druk i oprawa: Toruńskie Zakłady Graficzne ZAPOLEX

Infografiki: Powierzchnie – shutterstock.com/Joy Brown;

M2p str. 5 – 31 maja 2016

*3. Funkcje trygonometryczne 119

M2p str. 6 – 31 maja 2016

*5. Rachunek różniczkowy 259

M2p str. 7 – 31 maja 2016

Wykorzystanie kalkulatora graﬁcznego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 369

Odpowiedzi do zadań . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 374

Wartości funkcji trygonometrycznych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 416

Żółtym paskiem na marginesie oznaczono materiał realizowany w zakresie

* Tematy obowiązujące w zakresie rozszerzonym oznaczono gwiazdką.

Zadania, których numery oznaczono kolorem niebieskim, nie należą do głów-

Zadania, do rozwiązania których należy użyć kalkulatora, są oznaczone odpo-

M2p str. 8 – 31 maja 2016

f (x) = − 12 x2 + 2x + 1 g(x) = 14 x3 − x h(x) = 15 x4 − 2x2 + 3

M2p str. 9 – 31 maja 2016

Uwaga. Funkcja stała y = a, gdzie a = 0, jest jednomianem stopnia 0. Funkcja

Sumę dwóch jednomianów różnych stopni nazywamy dwumianem, np.:

Stopień wielomianu w będziemy oznaczać st (w).

M2p str. 10 – 31 maja 2016

1.1. Stopień i współczynniki wielomianu 11

M2p str. 11 – 31 maja 2016

1. Dane są wielomiany: u(x) = 2x3 − 6x2 + 0,1x4 , v(x) = −6x2 + 4 + x3 ,

2. Oblicz wartości wielomianu w dla: x = 0, x = 12 , x = −2 i x = −3.

3. Punkty: P (1, a), Q(−1, b), R(2, c), S(3, d) należą do Y

5. Oblicz współczynnik a wielomianu w, jeśli:

6. Oblicz współczynniki a, b wielomianu w, jeśli:

7. Podaj wielomian stopnia 4., którego współczynniki: a0 , a1 , a2 , a3 , a4 są

8. Korzystając z tego, że suma współczynników wielomianu w jest równa

M2p str. 12 – 31 maja 2016

Jeśli wielomiany: u, w oraz u + w są niezerowe i st (u)  st (w), to:

1.2. Dodawanie i odejmowanie wielomianów 13

M2p str. 13 – 31 maja 2016

M2p str. 14 – 31 maja 2016

1.2. Dodawanie i odejmowanie wielomianów 15

M2p str. 15 – 31 maja 2016

u(x) · v(x) = (2x − 3) · (x2 − 2x + 2) = 2x(x2 − 2x + 2) − 3(x2 − 2x + 2) =

dziedzinę tej funkcji.

M2p str. 16 – 31 maja 2016

1. Wyznacz iloczyn. Podaj współczynnik przy najwyższej potędze oraz wyraz

2. Podaj stopień, współczynnik przy najwyższej potędze oraz wyraz wolny

3. Wyznacz wielomian v(x) = [w(x)]2 i podaj jego stopień.

4. Wyznacz wielomiany f (x) = u(x) · w(x) oraz g(x) = [u(x)]2 − w(x).

5. Wyznacz wielomian zmiennej x opisujący pole powierzchni całkowitej pro-

6. Dla jakich wartości parametrów m i n wielomiany u i w mają te same

1.3. Mnożenie wielomianów 17

M2p str. 17 – 31 maja 2016

7. Oblicz wartość wielomianu w dla podanych argumentów x i y.

8. Dla której trójki liczb, P czy Q, wartość wielomianu w jest większa?

10. Wyznacz iloczyn.

11. Wyznacz wielomian opisujący różnicę

M2p str. 18 – 31 maja 2016

Jeśli wielomiany: u, w oraz u + w są niezerowe i st (u) st (w), to: