T.C.

GEBZE YKSEK TEKNOLOJ ENSTTS MHENDSLK VE FEN BLMLER ENSTTS

GNE ENERJS DESTEKL ISI DEPOLAMA SSTEMNN TERMODNAMK MODEL VE ENDSTRYEL UYGULAMALARI

BRA ALTINTA YKSEK LSANS TEZ KMYA MHENDSL

GEBZE 2012

T.C. GEBZE YKSEK TEKNOLOJ ENSTTS MHENDSLK VE FEN BLMLER ENSTTS

GNE ENERJS DESTEKL ISI DEPOLAMA SSTEMNN TERMODNAMK MODEL VE ENDSTRYEL UYGULAMALARI

BRA ALTINTA YKSEK LSANS TEZ KMYA MHENDSL

DANIMANI PROF. DR. MAHMUT BAYRAMOLU

GEBZE 2012

ZET TEZ BALII: GNE ENERJS DESTEKL ISI DEPOLAMA SSTEMNN TERMODNAMK MODEL VE ENDSTRYEL UYGULAMALARI YAZAR ADI: BRA ALTINTA
Youn bir ekilde kullanlmakta olan fosil enerji kaynaklarnn giderek azalmas, atmosferik sera gazlarnn konsantrasyonlarnn hzla ykselmesi sonucu global iklim deiikliinin ciddi bir sorun haline gelmesi rzgar, gne gibi temiz enerji kaynaklarnn kullanmn n plana karmaktadr. Tezin genel amac, gne enerjinin etkin kullanlmasn salamak zere faz deiim maddeleri (PCM) ile gizli s halinde depolanma yntemlerinin aratrlmas, sistemin tasarm modelinin gelitirilmesi bir bilgisayar program yazld. Program,yln gn ve kresel koordinatlarn fonksiyonu olarak anlk gne enerjisi hesaplayan model, dzlemsel gne kolektr modeli ve s depolama tank modelinden olumaktadr. Bu program vastasyla, stanbul ilinin meteorolojik koullarna ve koordinatlarna bal olarak simlasyon program yazld ve sistemin sl enerji depolama performans aratrld. Bu amala literatrde nerilen deiik anorganik ve organik maddelerin arasndan faz dnm (erime) scaklklar 30-60 C arasnda olan 25 adeti seildi, bunlarn erime scakl, gizli erime ss, sv ve kat fazn younluk ,zgl s ve sl iletkenlik katsaylarndan oluan termodinamik veri paketi bilgisayar programnda kullanld, bu zelliklerin deiik sl enerji depolama baar ltlerine olan etkileri incelendi.

II

SUMMARY THESIS TITLE: THERMODYNAMIC MODEL AND INDUSTRIAL APPLICATIONS OF THE SYSTEM OF THERMAL SUPPORTED THESIS AUTHOR: BRA ALTINTA
Rapidly decreasing supply of fossil energy sources and global climate changes because of rapidly rising atmospheric greenhouse gas concentrations as became a serious problem, brought about the subject of clean energy sources like wind and sun. The main purpose of this thesis was to investigate the latent thermal storage methods with phase change materials (PCMs) for using solar energy effectively and to develop a design model of the system. A computer program was coded for this purpose. Computer program has been built on three models, one model calculating instant solar energy based on the day of the year and global coordinates, planar solar collector model and heat storage tank model. With the computer program, simulation studies were conducted based on Istanbuls meteorological conditions and global coordinates to investigate the thermal energy storage performance of the system. With this purpose, 25 of the suggested organic and inorganic substances which have melting temperatures within 30 to 60 C, have been chosen from the literature. Thermodynamic data package consisting of melting temperatures, latent melting heats and densities, specific heats and thermal conductivity coefficients of liquid and solid forms of these selected substances was used in computer program and the effects of these properties on the different thermal heat storage success rates were investigated.

STORAGE

WITH

SOLAR

ENERGY

III

TEEKKR
Bu tez almasnda bana yol gsteren ve alma boyunca hibir desteini esirgemeyen danman hocam Sayn Prof. Dr. Mahmut BAYRAMOLUna teekkrlerimi sunarm. Yine bu almada bana yardm ve desteklerini esirgemeyen arkadam, Ar. Gr. mr ARAS a ok teekkr ederim. Ayrca bu alma boyunca srekli zveride bulunan ve alabilmem iin gerekli ortamn olumas iin elinden geleni yapan sevgili aileme ok teekkr ederim.

Bra ALTINTA Mart 2012

IV

NDEKLER
Sayfa ZET SUMMARY TEEKKR NDEKLER DZN SMGELER VE KISALTMALAR DZN EKLLER DZN TABLOLAR DZN

I
II III IV VII X XIII

1.GR 1.1. GNE 1.1.1. Gneten Gelen Enerji 1.1.2. Gne Inlar Dalm 1.2. GNE SABT 1.3. YENLENEBLR ENERJ KAYNAKLARI VE GNE ENERJS 2.TEORK KISIM 2.1. GNE ENERJS NEDR? 2.1.1 Teknik gelimelerle gne enerjisinin gemii 2.1.2 Gne enerjisinin gelecei 2.1.3 21. Yzylda gne enerjisinin nemi 2.1.4 Trkiyenin gne enerjisi potansiyeli 2.1.5 Gne enerjisinden yararlanan sistemler 2.1.5.1. Isl Uygulamalar 2.1.5.2 Fotovoltaik Sistemler 2.1.6 Gne enerjisinin kullanm alanlar 2.2. GNE ENERJSNN DEPOLANMASI 2.2.1 GENEL 2.2.1.1 Kimyasal Enerji Depolama 2.2.1.2. Mekanik Enerji Depolama 2.2.1.3. Elektrik Enerjisi Depolama

1 2 5 6 7 8

12 12 13 16 17 19 21 22 23 24 25 25 25 26 26

2.2.2 ISIL ENERJ DEPOLAMASI 2.2.3 HSSEDLR ISI DEPOLANMASI 2.2.3.1. Su ile Isl Enerji Depolamas 2.2.3.2 akl Talaryla Isl Enerji Depolanmas 2.2.4 GZL ISI DEPOLAMASI 2.3.GNE AILARI VE ATMOSFER DIINDA GNE IINIMI 2.3.1. GNE AILARI 2.3.1.1. Esas Gne Alar 2.3.1.2. Tretilen Gne Alar 2.3.1.3. Eik Yzeyin Alar 2.3.2. KLM PARAMETRELER 2.4. GNE KOLLEKTRLER 2.4.1. GNE KOLEKTRLER LE LGL TANIMLAR 2.4.2. DZLEMSEL GNE KOLEKTRLER 2.4.3. VAKUM TPL GNE KOLEKTRLER 2.4.4. HAVALI GNE KOLEKTRLER 2.5. GNE KOLLEKTRLER ISIL ANALZ 2.5.1. DZLEMSEL GNE KOLLEKTRLERNN ISIL ANALZ 2.5.1.1. Kolektrn Toplam Is Kayp Katsays 2.5.1.2. Kolektr Kanat Verimi 2.5.1.3. Kolektr Verim Faktr 2.5.1.4. Kolektr Is Kazan Faktr ve Ak Faktr 2.5.1.5. Kolektr Yutucu Yzeyden Geen Faydal Enerji 2.5.1.6. Akkann Kolektrden k Scakl 2.5.1.7. Kolektr Anlk Verimi 3. MATEMATKSEL MODELLEME 3.1. GNE AILARININ HESAPLANMASI 3.2. DZLEMSEL GNE KOLEKTR DZAYNI 3.3. DEPONUN MODELLENMES 3.3.1. Analitik formlasyon 3.3.1.1 Krenin katlamas

26 27 28 29 32 41 41 42 44 46 54 57 57 60 70 71 72 72

74 75 76 77 77 77 78

80 80 83 84 84 84

VI

3.3.1.2 Krenin erimesi 4. BULGULAR VE TARTIMA 4.1 PERFORMANS LTLER ZERNE PCM ZELLKLERNN ETKLER 4.1.1 Volumetrik s kapasitesinin etkisi 4.1.2 Gizli erime ssnn etkisi 4.1.3 Erime scaklnn etkisi 4.2 UYGUN KOLEKTR ALANININ SELMES 4.2.1 Kolektr alannn etkisi 4.2.2 Erime scaklnn etkisi 4.3 UYGUN APIN SELMES 5. SONU

87

88

90 90 94 98 102 103 105 109

111

KAYNAKLAR ZGEM EKLER EK 1 EK 2

113 115 116 116 117

VII

SMGELER DZN
: Enlem as : Deklinasyon as : Eim : Yzey azimut as : Saat as : Gne geli as : Zenit as : Gne ykseklik as : Gne azimut as : Gne sabiti; W/ : Gne bat saat as : Atmosfer dnda yatay yzeye bir gn boyunca gelen gne nm H : Aylk ortalama gnlk gne nm : Aylk ortalama gnelenme sresi N : Aylk ortalama gn uzunluu : : Yatay yzeye gelen difz gne nm Yatay yzeye bir saatte gelen toplam gne nm

: Difz gne nm : Saatlik bulutluluk faktr : Atmosfer dna bir saatte gelen gne nm : R : Eik yzeye bir gnde gelen gne nm Eik yzeye gelen toplam gne nmnn, yatay yzeye gelen toplam gne nmna orandr : Yerin yanstma oran, ortalama 0,2 mertebesindedir : Eik dzlemin eimi. : Yatay dzleme gelen direkt gne nmnn, eik dzleme gelen direkt gne nmna orandr : Eik yzeye herhangi bir anda gelen toplam gne nm : Yatay dzleme bir anda gelen direkt gne nmnn, eik dzleme bir anda gelen direkt gne nmna orandr N : Cam rt says : Kolektr eim as

VIII

: : h :

Kolektr alan (

Alt yaltm malzemesinin kalnl; (m) Kolektrn yan kenar ykseklii; (m)

: Yan izolasyon kalnl; (m) W : Boru merkezleri aras uzaklk (m) : Boru i ap (m) D : Boru d ap (m) : Levha kalnl (m) : Yutucu plakann kalnl; (m) : Yutucu plakann genilii (m) S I : Gne kolektr tarafndan yutulan gne nm; (W/ : Toplayc zerine gelen gne nm : Gne dou saat as : Gne bat saat as : Dzlemsel gne kolektrnden elde edilen yararl s; (J/s) Ortalama yutucu yzey scakl; (K) m : Gne kolektrnn borularnda dolaan akkann debisi; (kg/s) : Akkann kolektre giri scakl; (K) : Akkann kolektrden k scakl; (K) : evre scakl; (K) : Rzgar hz; (m/s) : Kolektr verim faktr : Kolektr s kazan faktr
: Kolektr anlk verimi

: Boyutsuz hz : Boyutsuz zaman R : P Radyal yn boyunca boyutsuz koordinat : Boyutsuz basn

Re : Reynold number : HTFnin boyutsuz scakl Pr : Tm: T Prandtl says Erime scakl (K)

: Scaklk (K)

IX

: Giri scakl (K) : Boyutsuz entalpi : HTFnin kinematik viskozitesi ( /s) K) : Konvektif s transfer katsays (W/ : Uzaysal deiken (m) f
:

HTFnin sl iletkenlii (W/mK) /s) Hacim entalpisi(j/m3)

f : HTFnin s yaynm ( H :

: Kat PCMnin younluu (kg/m3) : Kat PCMnin zgl ss (j/kgK) q : Gizli s kapasitesi(J/kg) Sf : Stefan numaras

EKLLER DZN
ekil 1.1 1.2 1.3 2.1 2.2 2.3 2.4 2.5 2.6 2.7 2.8 2.9 Gnein yaps Gne nlar dalm Dnya Gne ilikisi Belidor Gne pompas Gne enerjisinden faydalanma ekilleri Enerji Dengesi Gk kre zerinde nemli gne alar Yatay koordinat sisteminde tretilen Gne alar Eik yzey alar Eik dzleme gne nlarnn ilk gelii ve son d Farkl kolektr tiplerinin uygulama alanlar ve alma parametreleri Dzlemsel ve vakum tpl gne kolektrlerinde gne nmnn izledii yol 2.10 Kolektr yzeyine gelen gne nmnn geli asna bal olarak dalm 2.11 Farkl gne kolektrlerinde geli as dzeltme faktrnn deiimi 2.12 Farkl kolektrler iin alan tanmlar 2.13 Dzlemsel Gne kolektr 2.14 Dzlemsel plakann blmleri 2.15 ki farkl krlma indisine sahip bir yzeyde gelen, yansyan ve geen n arasndaki ilikisi 2.16 Yutucu olmayan rtde geirgenlik 2.17 Krlma indisi 1,526 olan 1,2,3 ve 4 katl cam rtde geirgenliinin gne nmnn geli as ile deiimi 2.18 Inmn normal geli asnda 6 mm kalnlnda farkl oranlarda demir oksit ieren camlarn geirgenliinin dalga boyuna gre deiimi 2.19 Yutucu yzeye gelen nm yutulmas ve yansmas 2.20 Dzlemsel Gne kolektrnde optik ve sl kayplar 65 67 73 64 63 64 59 60 60 61 59 58 Sayfa 4 6 7 14 21 29 42 45 47 48 58

XI

2.21 Kolektr kanat kesiti 2.22 Optik ve sl kayplarn kolektr verimine etkisi 2.23 Kolektr veriminin Gne nm ile deiimi 3.1 4.1 4.2 Dairesel kapsll PCMnin katlama alan Panel verimi ile I parametresi arasndaki iliki Paneldeki absorplanan gne enerjisinin depolanma verimi ile I parametresi arasndaki iliki 4.3 4.4 4.5 Is depolama ortalama hz ile I parametresi arasndaki iliki Tankn enerji depolama kapasitesi ile I parametresi arasndaki iliki PCM krelerinin enerji depolama kapasitesi ile I parametresi arasndaki iliki 4.6 PCM nin krelerde ortalama erime oran ile I parametresi arasndaki iliki 4.7 Is depolamada PCMden faydalanma oran ile I parametresi arasndaki iliki 4.8 4.9 Panel verimi ile gizli erime ss arasndaki iliki Paneldeki absorplanan gne enerjisinin depolanma verimi ile gizli erime ss arasndaki iliki 4.10 Is depolama ortalama hz ile gizli erime ss arasndaki iliki 4.11 Tankn enerji depolama kapasitesi ile gizli erime ss arasndaki iliki 4.12 PCM krelerinin enerji depolama kapasitesi ile gizli erime ss arasndaki iliki 4.13 PCMnin krelerde ortalama erime oran oran ile gizli erime ss arasndaki iliki 4.14 Is depolamada PCMden faydalanma oran ile gizli erime ss arasndaki iliki 4.15 Panel verimi ile erime scakl arasndaki iliki 4.16 Paneldeki absorplanan gne enerjisinin depolanma verimi ile erime scakl arasndaki iliki 4.17 Is depolama ortalama hz ile erime scakl arasndaki iliki 4.18 Tankn enerji depolama kapasitesi ile gizli erime scakl arasndaki iliki 4.19 PCM krelerinin enerji depolama kapasitesi ile erime scakl

75 78 79 85 90

90 91 91

92

92

93 94

94 95 95

96

96

97 98

98 99

99

XII

arasndaki iliki 4.20 PCMnin krelerde ortalama erime oran ile erime scakl arasndaki iliki 4.21 Is depolamada PCMden faydalanma oran ile erime scakl arasndaki iliki 4.22 Is depolama ortalama hz ile alan arasndaki iliki 4.23 Tankn enerji depolama kapasitesi ile alan arasndaki iliki 4.24 PCM krelerinin enerji depolama kapasitesi ile alan arasndaki iliki 4.25 Is depolamada PCMlerden faydalanma oran ile alan arasndaki iliki 4.26 Alan ile erime scakl arasndaki iliki 4.27 Panel verimi ile erime scakl arasndaki iliki 4.28 Panelde absorplanan gne enerjisinin depolanma verimi ile erime scakl arasndaki iliki 4.29 Is depolama ortalama hz ile erime scakl arasndaki iliki 4.30 Tankn enerji depolama kapasitesi ile erime scakl arasndaki iliki 4.31 PCM krelerinin enerji depolama kapasitesi ile erime scakl arasndaki iliki 4.32 Is depolamada PCMlerden faydalanma oran ile erime scakl arasndaki iliki

100

100

101 103 104 105

105 106 106

107 107 108

108

109

XIII

TABLOLAR DZN
Tablo 1.1 2.1 2.2 Trkiyenin yenilenebilir enerji potansiyeli Trkiyenin toplam Gne enerjisi potansiyelinin aylara gre dalm Trkiyenin yllk toplam Gne enerjisi potansiyelinin blgelere gre dalm 2.3 2.4 2.5 2.6 2.7 2.8 2.9 Baz maddelerin 20Cdeki sl zellikleri Dk scaklkta faz deitiren baz maddeler norganik maddeler Organik maddeler Ticari maddeler Is depolama iin organik ve inorganik maddelerin karlatrlmas Deklinasyon asnn llen ve hesaplanan deerleri 20 27-28 33 34-37 38-39 39-40 41 43 44 49 88 89 102 103 110 Sayfa 10 20

2.10 Aylk ortalama deklinasyon asn veren gnler 2.11 Eik dzleme Gnein ilk geli ve son d saat alar 4.1 4.2 4.3 4.4 4.5 4.6 Baz inorganik ve organik maddelerin termofiziksel zellikleri PCM ile maddelerinin enerji depolama performans gstergeleri Farkl alanlarn performans ltlerine etkisi PCMnin krelerde %100 erimenin gerekletii andaki verileri Ya asitlerinin birim alan bana enerji depolama kapasitesi Capric acid ve kalsiyum klorr hekza hidratn ap deiikleri sonucu elde edilen veriler

110

1.GR
Termodinamikte enerji, bir tesir meydana getirebilme kapasitesi, kabiliyeti olarak tarif edilir. Enerji maddenin bir zelliidir ve madde enerjiye sahiptir. Gnlk hayatmzda enerji terimi ile genellikle enerjinin geebilen ekilleri olan i ve s kastedilmektedir. nsanlar nce snmak iin enerjiye ihtiya duymulardr, sonra da teknolojinin gelimesi ile enerjiye olan ihtiyalar artmtr ve artmaktadr. Isnma iin ihtiyacmz olan s enerjisi genellikle eitli yakacaklarn yaklmas neticesinde kimyasal enerjiden elde edilir. Teknolojinin ihtiyac olan s enerjisinin temini de benzer ekildedir. Is enerjisinden termodinamiin ikinci kanununa gre ancak belirli bir verimle mekanik enerji elde edilebilir. Nakil ve kullanma kolayl sebebiyle mekanik enerji elektrik enerjisine ve sonrada kullanlacak maksada gre dier enerji ekillerine (bata mekanik enerji, s, kimyasal) dntrlr. Bu arada s enerjisinin ve kimyasal enerjinin direkt elektrik enerjisine dntrld makineler (termoelektrik jeneratr, yakt hcresi, v.s.) da yaplmakta ve gelitirilmelerine allmaktadr. Enerji ekillerinden birinin dierine dntrlmesinde kullanma kolayl yannda depolama zellii de gz nne alnr. Birinin dierine dntrlmesi tersinmezlik ve kayplar sebebiyle belli bir verimle gerekletirilebilirler. Enerji retimi ve tketimi, amzda milletlerin refah seviyesini gsteren bir l olmutur ve ekonomik gelime enerji tketimiyle aa yukar orantl olarak deimektedir. 1976 da Amerika Birleik Devletlerinde kii bana tketilen enerji 11,5 TET (Ton Edeer Takmr- 7 kcal) iken, bu miktar, Kanadada 10.0, Belika, sve ve Bat Almanyada 6.0, ngiltere, Norve, Sovyetler Birlii ve Polonyada 5.3, svire ve talyada 3.3, spanya ve Yunanistanda 2.2, Trkiye ve Suriyede 0.74, Pakistanda 0.2 ve Nijerya, Bengalde, Etopya ve Mali gibi lkelerde 0.01 den daha azdr. nsanlarn kulland enerji kayna teknolojik gelimelere gre deimitir. nceleri, enerji kayna olarak sadece odun ve benzeri yakacaklar kullanlrken, uzun sre sonra kmr ve yakn tarihte de petrol tabii gaz bulunup kullanlmaya balanmtr. Gnmzde insanln ihtiyac olan enerji ounlukla yakacaklardan,

hidroelektrik enerjiden ve ok kk bir pay da nkleer enerjiden temin edilmektedir. Enerji kaynaklar, retildii miktarlar gz nne alnarak, birincil (allm) enerji kaynaklar ve ikincil (allmam) enerji kaynaklar olarak iki grupta incelenmektedir. Ayrca potansiyeli mevcut olan ve teknolojik glkler sebebiyle yeni faydalanlabilen enerji kaynaklarna yeni ve eksilmeyen kaynaklara da yenilenebilir enerji kaynaklar denilmektedir. Allm enerji kaynaklar, fosil kaynaklar (kmr, petrol, vs), hidroelektrik enerji ve nkleer enerji, allmam enerji kaynaklar ise gne enerjisi, jeotermal enerji, gel-git enerjisi, dalga enerjisi, rzgar enerjisi, fizyon enerjisi vs dir. Dnyada tketilen enerjinin %90nna yakn fosil kaynaklardan temin edilmektedir. Fosil kaynaklar ierisinde de en ok kullanlan petroldr. Yaplan tahminlere gre fosil yakacaklar, bugnk oranda kullanlmaya devam edilirse, yakn gelecekte tkenmeye balayacaktr. Dnya hidrolik potansiyelinin sadece %3 kadarndan faydalanlmasna ramen hidrolik santrallerin ilk tesis masraflar fazladr ve yapm iin uzun gerekmektedir. Nkleer enerjinin retilen toplam enerjiye katks son yllarda artmaya balamtr. Birim enerji maliyeti dktr, ancak yaktn temin edilebilme ve nkleer radyasyon problemleri mevcuttur. Trkiyenin enerji ihtiyacnn byk ksm, halen, petrolle karlanmaktadr. Tahminlere gre enerji a her geen yl artmaktadr. Bu sebeple de, bir taraftan enerji tasarrufuna gidilirken, dier taraftan yenilenebilir enerji kaynaklarna ynelinecektir.

1.1 GNE
Gne, kendisini oluturan maddelerin birbirlerini ekmeleri sonucu

olumutur. Evrensel toz bulutlarndaki paracklarn birbirlerini ktle ekimiyle ekmesi sonucu oluan youma ile birbirlerine doru yaklaan ve yaklarken de hzlanan paracklar, ktle ekim enerjisini kinetik (hz) enerjiye dntrerek gne scaklnn (15-16 milyon C) artmasna yol amtr. Bu scaklklardaki ekirdeksel tepkimeler sonucu oluan nmlarn ortaya kt basn, gnein daha fazla younlaarak kmesini engellemi ve gnein bugnk boyutlarn oluturmutur(8).

Gne, 1,39 dnyadan ortalama 1,5

m apnda youn scak gazlar ieren bir kredir ve m uzaklktadr. Gne her drt haftada bir kez kendi

ekseninde dner. Ancak kat bir cisim gibi dnmez; ekvatorda yaklak 27 gn ve kutuplarda yaklak 30 gn srer. Yzey scakl 5777 Kdir. Bu scaklk merkeze doru i ksmlarda 8 ile 40 K K arasnda tahmin edilir ve younluu yaklak suyun 100 katndan fazla

olduu tahmin edilir. Gneten gelen radyan enerji eitli fzyon reaksiyonlara uramaktadr. Gneteki yksek scaklktan dolay elektronlar atom ekirdeklerine ayrlr. Bu sebeple, gnete serbest elektron ve atom ekirdekleri bulunur. Drt hidrojen ekirdei birleerek, bir helyum ekirdeini oluturur. Fzyon ad verilen bu reaksiyon ok yksek scaklkta oluur. Gnete oluan helyum miktar, harcanan hidrojen miktarndan daha azdr. Aradaki fark gne nm ile oluan enerjiyi verir. Bu enerji eitli dalga boylarnda nlar halinde dnyaya ular. Gneten dnyaya nlar 32 a ile gelir. Birok milyon derece scaklnda olan gne krenin i ksmnda retilen enerji d yzeye transfer edilmeli ve ondan sonrada uzay iine yaylmaldr. Arkasndan emisyon, yeniden ma ve absorpsiyon ile nm ve tanm sreci meydana gelir; gnein ekirdeindeki radyasyon byk radyal mesafelerde scaklk der gibi artan radyasyon dalga boylar ile, x -ray ve spektrumun gama n blmnden olumaktadr.

ekil 1.1 Gnein yaps (Solar Engineering of Thermal Processes, John A. Duffe, William A. Beckman) Gnein ematik yaps ekil 1.1de gsterilmektedir. Gnein ktlesinin %40n ieren 0 ile 0,23 R blgelerinde retilen enerjinin %90 olduu tahmin edilmektedir (burada R gnein yarapdr). Merkezden 0,7 R uzaklnda scaklk 130,000 Ke younluk ise 70 kg/ e dmtr, burada konveksiyon proses nemli e der. olmaya balar ve 0,7 ile 1,0 R blgesi aras konvektif blge olarak bilinir. Bu blgede scaklk 5000 Ke younluk ise kg/

Gnein yzeyinde 3000 ile 1000 km boyutlar arasnda granller (dzensiz konveksiyon hcreleri) oluur gibi grnr. Gne yzeyinin dier zellikleri konvektif hcrelerle byklkleri ayn olan, gzenek olarak adlandrlan kk karanlk blgeler ve boyutlar deiebilen, gne lekeleri olarak adlandrlan byk koyu alanlar vardr. Konvektif blgenin d katman fotosfer olarak adlandrlr. Fotosfer kenar dk younlukta olsa bile kesin bir ekilde tanmlanr. O aslnda kuvvetle iyonize olan, absorblayabilen ve srekli radyasyon yayan gazlar gibi saydam deildir (yani effaf olmayan k geirmeyen).

Fotosferin dnda gne daha az saydamdr, gne tutulmasn yada gerekli ekipmanlarla gne diskini incelemek mmkndr. Fotosferin stnde birka yz kilometre derinde geri tabaka (reversing layer) diye adlandrlan soutucu bir gaz tabakas vardr. Bu tabaka dnda ise yaklak 10,000 km derinlikte kromosfer olarak adlandrlan bir katman vardr. Kromosfer, fotosferden biraz yksek scakla ama dk younlua sahip bir gaz tabakasdr. Daha da dars korona tabakasdr. Bu tabaka ok dk younluk ve ok yksek scakla ( 1.1.1 Gneten Gelen Enerji Dnyaya arpan gne gcnn bykln alglayabilmek iin baz karlatrmalar yaplabilir; insanln yllk ticari gereksiniminin g Gne enerjisi uygulamalarna ilikin bilimsel almalar arasnda, gne pillerinin gelitirilmesi nemli bir yer kapsamaktadr. Bunun yannda, gne-s dnmlerinde topla tasarmlar ve seici yzeyler zerinde de almalar srdrlmektedir. Yaplan almalar, genelde, gne enerjisinin daha verimli dntrmne ynelik yntem, tasarm ve malzeme gelitirme almalar olarak srmektedir. Gnmzde Gne teknolojisi gen bir teknolojidir ve gelime ana hzla srdrerek olgunluk ana doru ilerlemektedir. Gne enerjisinin trevleri olan rzgar, okyanus dalgalar, okyanus scaklkfark, bioktle uygulamalar da gz nne alndnda, bu alanlardaki gelimelerin de hzla ilerledii grlmektedir. Endstri devrimi ile enerji tketiminin duraan olmaktan kp, devingen zyap kazanmasndan sonra, tabannda teknik-teknolojik geliimlerin yer ald be ekonomik dalgalanma grlmtr. Her ekonomik dalgalanmada baat olan bir enerji kayna vardr. 1750 1825 yllar arasndaki birinci dalgann enerji kayna kmrdr. 1825 1860 dnemini kapsayan ikinci dalgada elektrik enerjisi yer alr. 1860 1910 yllar arasnda nc dalga petrol ortaya karmtr. 1910 1970 dnemi arasnda teknik ve ekonomik dalgada yeni kaynak nkleer enerjidir. 21. yzyln neresinde son bulaca henz kestirilmeyen yeni bir teknikekonomik dalga iindeyiz. Yeni dalgann oluumunda Gne enerjisi ve onun trevleri yer almaktadr. Bu dalgalanmann dnya enerji btesini ne denli K) sahiptir (9).

deitireceini 21. Yzyl gsterecektir. Ksacas, Gneli parlak bir Dnyaya doru yryoruz. Bu aamada nemli olan, teknolojik gelimeleri geri kalmakszn izleyebilmektir. Gelecek iin yeryz gne santrallerinden baka, uzaya yerletirilecek topla uydusu ve dnya balantl gne santralleri kurulmas amalanmaktadr. Dnyadan 36 000 km uzaklkta ve 10 000 MW gl bir uzay santralinden retilecek elektrik enerjisi, santralin 1 km apl anteninden mikrodalgalarla dnyaya iletilecek, dnyadaki 7 kim apl bir anten bu enerjiyi % 55 75 verimle alp, doru akm verebilecektir. Bu proje Amerika Apollo uzay programnda yer almtr. Karl imdilik 11 TW kadardr. Gneten gelen g, bu istemin 16 000 katndan oktur. Dnyann kurulu elektrik santrallerinin toplam gc 2,9 TW olup Gneten gelen gcn 61 000 de birinden azdr. Tartlan nkleer santrallerin dnyadaki kurulu gleri toplam 0,4 TWa yakndr. Gneten gelen g bu nkleer gcn 527 000 katdr. 1.1.2 Gne Inlar Dalm

ekil 1.2 Gne nlar dalm Gnein enerjisi uzaya ve gezegenlere elektromanyetik dalga da denilen nmlar olarak yaylr. Gneten gelen nmlarn spektrumu ana blgeden oluur. Dalga boyu 0,4 (mikro-metre) den kk olan morst (ultraviyole) ile 0,7 arasndaki kesimin gne nmndaki pay % 9 dur. Dalga boyu 0,4

blge grnr ktr. Grnr k, gne nm iinde % 45 yer kapsar. Dalga boyu 0,7 den byk olan kzlalt (infrared) blgenin pay ise % 46 dr. Dalga boyu asndan bakldndan Gne, 6 000 K scaklkta nm yayan bir kara cisim gibidir.

Dnyann havakresinin (atmosferin) zerine ulaan gne nm aks, bir baka deile gne sabiti 1367 W/ gne nm aks ise 0,3 2,5 olarak 3 30 MJ/ dir. Yeryzne ulaan en fazla (maksimum) dalga boylar arasnda 1000 W/ kadardr.

Dnyann yaanlabilir alanlarna gelen gne enerjisi yere, zamana ve iklime bal arasnda deiir. Gne enerjisi, gne toplalaryla alanl topla 70 kW lk g (kolektr) toplanr. Yaklak bir ev atsna eit 100 verimle 180 kW- saat ya da 55 litre petrol edeeridir.

kayna demektir ki, bu kolektrden bir gnde salanabilecek yararl enerji, %40

1.2 GNE SABT

ekil 1.3 Dnya Gne ilikisi ekil 1.3de gne ve dnya ilikisi ematik olarak gsterilmektedir. Dnyann yrngesinden dolay gne ve dnya arasndaki mesafede %1,7 orannda deiir. Astronomik birimlere gre Dnya Gne aras mesafe yaklak 1,495 m ve gne as 32 dir. Gnein yayd radyasyon ve dnyann atmosfer dndaki gne radyasyonu, dnyann uzayla ilikisi sonucu neredeyse ayndr. Gne sabiti, ynne dik, birim yzey alanda alnan gne enerjisidir. Roket ve uzay aralarndan nce, atmosferin bileenleri tarafndan dalan ve emilen gne radyasyonu atmosferde yayldktan sonra, gne sabiti tahminleri yaplrd. Yksek dalardan yaplan karasal lmlerdeki deerlendirmeler, gne spektrumunun eitli blmlerindeki atmosferik iletimlerin tahminlerine dayanr. nc almalar C.G Abbot ve onun arkada Smithsonian Institution tarafndan yapld. Bu almalar ve roketlerden sonraki lmler Johson (1954) tarafndan , atmosfer dndaki ortalama dnya gne arasndaki mesafede, radyasyon yaylm

zetlenmitir; Abbotun 1322 W/ W/ olarak deitirildi.

olan gne sabiti deeri Johnson tarafndan 1395

ok yksee ulaabilen uak, balon ve uzay arac ile dnyann atmosferinin tmnn veya dndaki gne radyasyonun llmesine dorudan izin verildi. Bu lmler eitli dokuz ayr deneysel programlarla yapld. %1,5 lik bir hatayla gne sabitinin deerini 1353 W/ olarak hesapladlar. Bu deneyleri tartmak iin Thekaekara(1976) ve Drummond (1971) grd. Bu standart deer NASA(1971) tarafndan ve American Society of Testing and Materials tarafndan kabul edildi. 1353 W/ olan bu deer Frohlich (1977) tarafndan tekrar incelendi ve

mutlak radyometre ile enstrmanlarn karlatrmalarna dayanan yeni bir pyrheliometrik lee indirgendi. Nimbus ve Marinerin uydudan verileri de analize dahil edilmitir ve 1978den itibaren Frohlich, gne sabiti ( hatayla 1378 W/ ) iin %1,2lik bir olan yeni bir deer nermitir. Bu deer nceki %1,5 luk

hatadan daha az bir hataya sahip olduu iin spektral lm entegrasyonuyla gne sabitinin en iyi belirlenmi deeri olarak kabul edildi. Uzay aralarnn lmlerine ek olarak gne sabiti deerini Hickey 1373 W/ ve Willson 1368 W/ olarak raporlama yapt. roket uandan alnan lmlere gre Duncan tarafndan gne sabiti 1367, 1372 ve 1374 W/ etmitir. olarak raporlad. Dnya Radyosyon Merkezi (WRC olarak kabul World Radiation Center) gne sabitini %1 lik bir hatayla 1367 W/

1.3 YENLENEBLR ENERJ KAYNAKLARI VE GNE ENERJS

Yenilenebilir enerji kaynaklar (gne, hidroelektrik, biyomas, rzgar, okyanus ve jeotermal) tkenmeyen ve konvansiyonel enerji kaynaklarndan evreye en az zarar veren kaynaklardr. Yenilenebilir enerji kaynaklarnn her biri eitli uygulamalar iin zel avantajlara sahiptir. Bu kaynaklarn hibiri ilemleri boyunca ne sv ne de gaz olarak kirlilik oluturmazlar. Yenilenebilir enerji kaynaklarnn bir dier nemli yan, yeni i alanlar yaratmasdr.(5) Yenilenebilir enerji kaynaklarnn nemi, lkelerin potansiyeline gre deiir. Gel-git enerjisinden, gel-git olaynn sk rastland Fransa, A.B.D. , Kanada ve

Avustralya gibi lkelerde yararlanlrken, jeotermal enerji uygulamalar zlanda, Yeni Zelanda, A.B.D. Japonya ve Sovyetler Birliinde mevcuttur. Trkiyede de jeotermal enerjiden faydalanlmaya balanmtr. Trkiye, daha ok, stma (konut, sera, v.s.) iin uygun olan 100 C civarnda scak su elde edilebilecek jeotermal enerji potansiyeli bakmndan zengindir. Rzgar enerjisinden faydalanabilme iin youn almalar yaplmasna ramen henz dier enerji trlerine gre daha pahaldr. Elektrik enerjisi retiminde rzgar hznn 3 m/s den daha byk olmas istenir ve zemine yakn mesafelerde evrintili estiinden, genellikle 10-100 m ykseklikten esen rzgarlardan yararlanlr. Trkiyede ortalama rzgar hz 1.7 m/s ile 5.1 m/s arasndadr ve rzgar enerjisi bakmndan fakir saylmasna ramen zenginde saylmamakta ve dnya rzgar enerji kuann dnda kalmaktadr. Dalga enerjisinden ok az lkede faydalanlmaktadr. Biyogaz enerjisi ise kk aptaki enerji ihtiyalarn karlayabilmektedir. Gerek dalga enerjisi iin, gerekse biyogaz enerjisi iin uygun blgeler snrldr. Kukusuz yenilenebilir enerji kaynaklar ierisinde en gncel olan ve en ok uygulama alan bulunan gne enerjisidir. Gne dnyamza ve dier gezegenlere enerji veren sonsuz denebilecek gce sahip tek enerji kaynadr. Canllar yaamlarn gnee borludurlar. Bitkiler canl doku retmek iin gne nmndan faydalanr. Kmr, petrol, su potansiyeli, rzgar v.s. gne nmnn maddeler zerindeki fiziksel ve kimyasal etkisinden meydana gelir. Termonkleer bir reaktr olan gnein birim alalndan birim zamanda eitli dalga boylarnda 62 MW/ enerji yaylmakta ve gnein btn yzeyinden yaylan enerjinin sadece iki milyarda biri yeryzne gelmektedir. Buna ramen bir yl boyunca yeryzne gelen enerji, dnya enerji tketiminin milyonlarca katdr. Gne nmnn yeryzne dalm lkelere gre byk farkllk gstermektedir. Yeryznde birim dzleme gelen ortalama gne nm iddeti 01000 W/ arasnda deiir. Trkiyenin bir blm de gne kua ad verilen blgede bulunmaktadr ve gne enerjisi bakmndan orta zenginliktedir. Trkiye yenilenebilir enerji kaynaklar bakmndan bol ve kapsaml kaynaa sahiptir. Yenilenebilir enerji retim miktarlar toplam enerji ihtiyacnn yaklak %14,4 kadardr. Trkiyenin yenilenebilir enerji potansiyeli Tablo 1.1 de verilmitir.

10

Tablo 1.1 Trkiyenin yenilenebilir enerji potansiyeli.(6)

Trkiye, dnyadaki jeotermal s kullanm ve kaplca uygulamalarnda, in, Japonya, ABD ve zlandann ardndan 5. Srada gelmektedir. Termal kapasitesi 3173 MW, muhtemel potansiyeli ise 31500 MW dolayndadr(6). Trkiyedeki jeotermal enerji kullanm; ehir, konut, termal tesis, sera vb. uygulamalardaki toplam 665 MWlk 61 000 konut edeeri merkezi stma ve 327 MWlk 195 adet kaplca kullanm olmak zere, toplam 992 MW dorudan s kullanm ve 17,5 MWlk elektrik retimi eklindedir(7). Trkiye, 36 -42 N enlemleri arasnda yer alan corafi konumuyla, gne kua ( ) ierisinde bulunmaktadr. Yzeyine ylda den gne enerjisi miktar kWh deerindedir. Teknik potansiyeli 500 MTEP/yl, ekonomik potansiyeli ise 25 MTEP/yl olarak tahmin edilmektedir. Gne enerjisinden toplayclar vastasyla s retiminde nde gelen lkeler arasndadr. Ancak bu potansiyel, elektrik retiminde henz kullanlmamaktadr.(7) Trkiyenin rzgar enerjisi asndan yaklak 400 milyar kWh/yl brt ve 120 milyar kWh/yl teknik potansiyele sahip olduu tahmin edilmektedir. Halen, eme, eme Alaat ve anakkale-Bozcaadada kurulu toplam 19 MW gcnde 3 adet rzgar trbini iftlii bulunmaktadr. 2002 yl sonu itibariyle Trkiyede rzgar enerjisinden elektrik retimine ynelik yaplan bavuru says 62 olup, bunlarn toplam kurulu gc yaklak 1,8 GWdr.(7) Trkiyede biyoktle enerjisinin kullanm, arlkl olarak klasik yntemlerle gerekletirilmektedir. Modern yntemlerin bu alandaki paynn artrlmasna allmaktadr.

11

Trkiyenin teknik olarak deerlendirilebilir hidrolik enerji potansiyeli 216 milyar kWhdir. Bunun 126 milyar kWh ekonomik olarak deerlendirilebilir durumdadr (6). Bu potansiyelin %35i deerlendirilmitir. 2001 yl sonu itibariyle elektrik enerjisi kurulu gcnn %41ini (12241 MW) hidrolik enerji oluturmaktadr. 2002 yl uzun dnem elektrik planlama almas sonularna gre, 2020 ylnda hidrolik enerji potansiyelinin %90dan fazlasnn deerlendirilmesi beklenmektedir(7). Gne enerjisinin dier enerji trlerine gre ok sayda avantaj mevcuttur: Her eyden nce, bol ve tkenmeyen tek enerji kayna gnetir. Temiz enerji trdr; evreyi kirletici, duman, gaz, karbonmonoksit, kkrt ve radyasyon gibi artklar yoktur. Yerel uygulamalar iin elverilidir. Enerjiye ihtiya duyulan, hemen hemen her yerde gne enerjisinden yararlanmak mmkndr: Bir akman, bir saatin, bir hesap makinesinin veya bir deniz fenerinin, bir orman gzetleme kulesinin enerji ihtiyac yerinde karlanabilir. Da bal olmadndan, doabilecek ekonomik bunalmdan bamszdr. Birok uygulamas iin karmak teknolojiye gerek duyulmamaktadr. letme masraflar ok azdr.

Gne enerjisinin yukarda belirtilen stnlklerine ramen gnmzde uygulamalarnn az oluunun sebepleri vardr: Birim dzleme gelen gne nm az olduundan byk yzeylere ihtiya olmaktadr. Gne nm srekli olmadndan depolama gerekmektedir. Depolama imkanlar snrldr. Enerji ihtiyacnn fazla olduu k aylarnda gne nm az ve geceleri de hi yoktur. Gne nmndan faydalanan sistemin gne n srekli alabilmesi iin evresinin ak olmas, glgelenmemesi gerekir. Gne nmndan yararlanlan birok tesisatn ilk yatrm masraflar fazladr ve hali hazrda ekonomik deildir. Gnmzde, zellikle petrol fiyatlarnn ok hzl artmas, gne enerjisini gittike cazip klmakta ve gne enerjisinden yararlanan sistemlerin says her geen gn artmaktadr.

12

2.TEORK KISIM
2.1 GNE ENERJS NEDR?
Gne ve evresinde dolanan gezegenlerden oluan gne sistemi dnya iin, temel bir enerji kaynadr. zellikle, dnyada yaayan canllar iin vazgeilmez bir kaynaktr. Bugn kullanlan eitli enerji kaynaklarnn byk ksm, gnein sebep olduu olaylar sonucu ortaya kar. Gnlk gne enerjisi ile dnya aydnlatlabilmekte; yalar ile su dngs salanabilmekte ve en nemlisi de, fotosentez ile canl yaam srdrlebilmektir. Hayati nemdeki bu yldzn endstriyel manada enerji retimi de mmkndr. Gne yarap 700.000 km (dnya yarapnn yaklak 109 kat), ktlesi 21030 kg (dnya ktlesinin yaklak 330.000 kat) olan bir yldzdr. Gne kendi ekseni evresinde dnmektedir. Bu dn, gne ekvator blgesinde 24 gnde, kutup blgelerinde de 30 gnde olmaktadr. Gnein merkezinde, temelde hidrojen ekirdeklerinin kaynamasyla fzyon reaksiyonu meydana gelir. Gnein merkezinde ve yaklak 15-16 milyon derecedir. Gnein yaklak %90 hidrojendir. Gnein korunda hidrojen ekirdekleri fzyon yaparak helyum ekirdekleri olumakta ve bu tepkimeler sonucu byk bir enerji ortaya kmaktadr. Gnein toplam mas 3,8x1026 J/sn olduundan, gnete bir saniyede yaklak 600 milyon ton proton, yani hidrojen tketilmektedir. Bu say ilk bakta rktc gibi gelse de, gnein ktlesi ve bu ktlenin %90na yakn ksmnn protonlar olduu dnlrse, gneteki hidrojen yaktnn tketilmesi iin daha, yaklak 5 milyar yllk bir sre olduu ortaya kar. Bu ynyle gne, insanlk iin tkenmez bir enerji kaynadr. Dnyaya ulaan gne enerjisi, gnein daha serin (yaklak 6000K) ve birka yz kilometrelik dar bir blgesinden gelmektedir. Bu blge, dk younlukta (yaklak deniz yzeyindeki hava younluunun 10-4 kat) iyonlanm gazlardan oluur ve grnr pek geirmeyen bir blgedir. Bu blgedeki atomlar, scaklklaryla orantl olarak m a yaparlar ve bylece bu blgenin masna yol aarlar.

13

Dnya, gneten yaklak 150 milyon km. uzakta bulunmaktadr. Dnya hem kendi evresinde dnmekte, hem de gne evresinde eliptik bir yrngede dnmektedir. Bu ynyle, dnyaya gneten gelen enerji hem gnlk olarak deimekte, hem de yl boyunca deimektedir. lave olarak, Dnyann kendi evresindeki dn ekseni, gne evresindeki dolanma yrngesi dzlemiyle 23.5 lik bir a yaptndan, yeryzne den gne iddeti yrnge boyunca (yl boyunca) deimekte ve mevsimler de bylece olumaktadr. Dnyaya, gneten saniyede, yaklak 41026 Jlk enerji, nmlarla gelmektedir. Gnein sald toplam enerji gz nne alndnda bu ok kk bir kesirdir; ancak bu tutar Dnyada insanolunun bugn iin kulland toplam enerjinin 15-16 bin katdr. Dnyaya gelen gne enerjisi eitli dalga boylarndaki nmlardan oluur ve gne-dnya arasn yaklak 8 dakikada aarak dnyaya ular.(nmlar saniyede 300.000 kmlik bir hzla, yani k hzyla yol alrlar) Dnyann dna, yani havakrenin (atmosfer) dna gne nlarna dik bir metrekare alana gelen gne enerjisi, Gne Deimesi (S) olarak adlandrlr ve bunun deeri S=1373 W/ dir. Bu deer, tanm gerei, yl boyunca deimez alnabilir. nk her zaman, gelen gne nlarna dik yzey gz nne alnmaldr. Ancak, dnyann gne evresindeki yrngesi bir ember olmayp bir elips olduundan, yl boyunca bu deerde %3,3lk bir deiim sz konusudur. Yeryzne bu enerjinin sourma ve yansma olaylarndan dolay 832 W/ lik ksm ular.

2.1.1 Teknik gelimelerle gne enerjisinin gemii

lk insanlar gnei doast grerek, ona tapmlardr. Gne, mitolojilerde yaam tanrs adn alr. Eski msr tanrs Ra Gneti. Hintliler Gne tanras Arinna, Japonlarn gne tanras Amarasudur. Eski Yunanistanda da Gne, tanr olarak kabul edilmitir, buna Helious-Apollo denilmiti. Helios-Apollo parlaklk ve snn simgesi idi. M.M 714 671 arasnda yaayan Roma imparatoru Numa Pomplius zamannda, konik metalik kaplarla odaklandrlm Gne nmna ate tanrasnn kutsal atei diye baklyordu. Gnmzdeki baz inanlarda -rnein Japonyada olduu gibi- Gnee kutsal yer verilir. M.. 212de Yunanl fiziki Archimed, aynalarla odakland Gne nlar ile 30 40 m uzaklktan Romallarn

14

gemilerini yakarak, Sirakza savunmasnn baarya ulamasn salad sylenir. Bu olay, Gne enerjisinin bilinen en eski teknik uygulamasdr. Gne enerjisi konusundaki almalar 1600 ylnda Galilenin mercei bulmasyla artmtr. lk defa Fransada, 1725 de, Belidor tarafndan gne enerjisi ile alan bir pompa yaplmtr. Belidor gne pompasnda, gndzleri ekil 2.1de grlen kap iindeki hava snarak genilemekte bunun sonucu suya bir kuvvet uygulanmakta, tek yollu A valf alarak, su depoya dolmaktadr. Kap geceleri souduu veya gndzleri soutulduu zaman, kap iindeki basn atmosfer basncnn altna dmekte be B valf almakta su kaba dolmaktadr.

ekil 2.1 Belidor Gne pompas M.S. ki uygulamalara baktmzda bunlarn 17. yzyldan sonra giderek arttn grrz Fiziki A. Kircherin (1601-1680) Archimedin yakc aynalar ileminin odun ynlarn tututurarak deneysel biimde kantlamas, gne enerjisi iin yeni bir balang noktas oldu 18. yzyln sonlarna dek yakc aynalar ve mercekler ile metalleri ergitmeye dek uzanan pek ok deney grlmtr.1744 de Joseph Prietley, civa-oksit zerine odakland Gne nmyla oksijeni bulgulamtr. Yakc ayna ve mercekler dnda bir uygulama olarak, N.Saussure (1740-1799), s kutusu denilen ilk Gne piiricisini ortaya karmt. 1837de gerekletirilen mit Burnu gezisinde de John F. Herschel gneli piirici ile yemek piirmiti. elik endstrisinin nl ismi Sir Henry Bessemer (1813-1893) demir ergitebilmek iin gne frn yapmt. Fransz bilim adam Mouchot 1860 da parabolik aynalar yardmyla gne nmn odaklam ve kk bir buhar makinesi yapm, gne pompalar ve gne ocaklar zerinde deneyler yapmtr. Gne enerjisi ile ilgili ilk kitap da 1869 da La Chaleur Solaire et Ses Aplication Industrielles ismiyle Mouchot tarafndan hazrlanmtr. Mouchot 1878 ylnda yine ilk defa gne enerjisi ile alan bir soutucuda bir blok buz retmeyi baarmtr.

15

Gne enerjisi ile alan, i yapan akkann hava olduu bir makine 1868 de Ericsson tarafndan gelitirilmitir. Bu yllarda gne enerjisi konusundaki almalar younlam, tatl su elde edilmesi ve gne ocaklar konusunda ok sayda alma yaplmtr. Adans, Hindistanda yedi askerin yemeini, en souk ay say lan Ocak aynda, konik yanstc gne ocayla iki saatte piirmitir.1870 ylnda John Ericson gneli scak hava motorunun patentini almtr. 1872de Kuzey ilide 4700 alan kapsayan gneli su damtma tesisi kurulmutur. Tesisten gnde 23 tatl su elde olunmutur. Asl amac sudaki nitrat mineralini elde etmek olan bu tesis, nitrat minerali tkeninceye dek 40 yl kullanlmtr. 19. yzylda buhar retmek iin Gne enerjisi kullanmna giriiliyordu. 1878 ylnda Parisde buharl matbaa makinesi gnele altrlmt. 1901 ylnda Amerika Gne-sl santrallerinde, Gnein olmad zamanda buhar retmek iin doal gazdan yararlanan karma (hibrid) trleri yaplmtr. Gne enerjisinin kesintili yapsndan kaynaklanan alternatif alma sakncasnn giderilmesi iin ayn gte ikiz bir hidroelektrik santralden yararlanlabilecei gibi, santralin enterkonnekte ebeke ile balantl olmas sorunu zmektedir. Fosil yaktl sl santrallerle yardmc kaynak olarak Gne enerjisinin eklenmesi, ele alnan tasarmlardandr. Amerikada 500 ve 800 MWlk santraller iin hazrlanm bu tr projeler bulunmaktadr. Tasarlanan fosilgne karma santrallerinde suyun buharlatrlmasndan kzdrlmasna, besleme suyu stlmasndan hava n stmasna dek, eitli kanallardan Gne enerjisi girdi olana vardr. Birinci dnya sava ve sonrasnda, petroln nem kazanmasyla gne enerjisine ynelik almalar aratrma dzeyinde kalmtr. 1930 ylndan sonra pasif sistemlerle ilgili almalar yaplmaya balanmsa da aratrma kurumlarnn dna kamamtr. Aratrmalarla ilgili ilk nemli toplant 1954 de Yeni Delhide yaplm ve Uluslar aras Gne Enerjisi Dernei International Solar Energy Societynin kurulmas kararlatrlmtr. Gne enerjisinin nem kazanmas daha ok 1973 deki dnya enerji kriziyle olmutur. Gnmzde, gne enerjisinden birok alanda yararlanlmakta ve her geen gn faydalanma alan artmaktadr. Trkiyede gne enerjisi konusundaki almalar yenidir. zellikle 1973 petrol krizinden sonra lkemizde de gne enerjisi ile ilgili almalar younlam ve 1975 ylndan sonra gne enerjisi ile scak su temin edilen sistemler yaygnlamtr. Halen, yzn zerinde gne toplaycs imal eden firma

16

bulunmaktadr. Gney ve bat sahillerinde ok sayda gne enerjili scak su sistemi mevcuttur. Belirtmek gerekir ki, Trkiyede imalat yaplan gne toplayclarnn birounun zellikleri dnya standartlarnn altndadr. Isl hesaplar kolay olduundan Trkiye artlarna uygun gne toplayclarnn gelitirilip yaplmas mmkn olmasna ramen, birou yabanc lke patenti ile imal edilmekte, genellikle de toplayc boyutlar benzetilerek seilmektedir. 2.1.2 Gne enerjisinin gelecei Gelecek iin gnele stma ve elektrik retme, yani kombine s-g retimi (veya birlikte retim kojenerasyon) uygulamalar zerinde allmaktadr. Konutlarn s ve elektrik gereksinimini karlamay ama edinen bu projelerde uzunlamasna silindirikal odakl kolektrler, yksek scaklkl su deposu, turbojenaratrler, alak scaklkl su deposu, s datm ve elektrik datm sistemleri yer almaktadr. Sistemdeki toplalar, gne-sl-elektrik santrallerinde olduu gibi bir kollektr tarlas biiminde tasarlanmaktadr. Gney Pasadenada Gneli buhar makinasyla alan su pompas tesisi yaplmt. 1902-1911 yllar arasnda bu tr tesislerin Amerikada birbirini izledii grlmektedir. 1913de Msr Meadide Nil Nehrinin suyunu pompalamak iin kurulu gc 74 kW (retilebilir maksimum gc 44 kW) olan gneli pompa tesisi kurulmutu. Amerikada Massachusetts Institute of Technology (MIT) bnyesinde gne enerjisinin eitli pratik uygulamalarnn yan sra, evlerin gnele stlmas almalarna giriilmi, nce 1949da Doverde ilk gne evi yaplmtr. Bunu 1953te New Mexicoda ve 1955te Arizonada yaplan evler izlemitir. Istmadan te, Gneli iklimleme (klima) sistemlerine de giriiliyordu. 1953 ylnda Sovyetler Birlii Krzhihanovsky G Enstitsnde buhar retimini amalayan rejeneratif damtma birimleri zerinde almalar yaplyor, ayn yllarda Takent Helioteknik Laboratuvarnda sourmal (absorpsiyonlu) Gneli soutucular gelitiriliyordu. 1954de Amerikada Bell Telefon Laboratuvarlarnda ilk fotovoltaik gne pilleri yaplmt. 1957ye kadar Amerikada yksek scaklk elde etmek iin 21 gne frn kurulduu bilinmektedir. 1950li yllarda Gne enerjisi kullanmnn yaygnlamaya balad yllar olma zelliini tar. 1950 ylnda Florida Miamide 50 000 gneli su stcs saptanmtr. 1955 ylnda Japonyada 30 000 gneli su stcs kullanld

17

bilinmektedir. Bu dnemde Londra yaknlarnda bile kullanma uygun gneli su stclar yaplmasna giriilmi, Akdeniz kuanda, bata Fransa ve talya olmak zere gneli su stc kullanm balamtr. Bu dnemde Fransa Pirenelerde kurulan 1 MW gl Mont-Louis Gne Frn, gelimi ve rnek bir teknolojiyi gstermektedir. Ancak, kullanma aktarlan Gne enerjisi teknolojisinin, ilk yatrm maliyetinin yksekliinden tr ucuz petrol ve doal gaz karsnda rekabet olana snrl idi. 1974-1978 dneminde petrol fiyatlar zincirleme artna dayal yapay enerji bunalmlar, gne enerjisi almalarn ivmelendirmitir. 2.1.3 (21.) Yzylda gne enerjisinin nemi Dnyann tm yzeyine bir yl boyunca den Gne enerjisi 1,22 (ton edeer takmr) veya 0,709 deer, dnyann bilinen rezervinin 157 kat, bilinen petrol rezervinin 516 katdr. Gne enerjisi bilinli kullanm, yerel, tkenmez ve evre dostu kaynak olmasndan nem kazanmaktadr. Gne enerjisinin stnlkleri arasnda ssal ve ksal zyapda olmas, tama, iletim ve datm sorununun olmay yer almaktadr. Zaman zaman Gne enerjisi bedava kaynak olarak tantlmasna karn, bedava deildir. nk, denetimli kullanm amacyla toplanmas iin deiik sistemler gerekmekte, bu sistemlerin bir malolou bulunmaktadr. Ancak, fosil yaktlarn oluturduklar evresel zararlarn mal oluunun yannda, gne enerjisinin toplanmas ve kullanlmas daha ekici olabilmektedir. Gne enerjisinin en ok tannm uygulamas olan gneli su stclar (ya da gne ofbenleri), klasik dz yzeyli topal, pompal dolanml veya termosifon sistemli, s deitiricili (eanjrl) veya s-deitiricisiz depolu olanlardr. Dolapl trde yada zorlanm hava akml depolu biimde yaplan tarmsal kurutucularda dz yzeyli toplayclar kullanlr. Gne imbikleri de denilen, deniz suyundan yada ac sulardan tatl su ve tuz mineral reten gne damtma dzenekleri, yine dz yzeyli kolektrl alak scaklk uygulamalardr. Gneli kaynatclar ve yemek piiriciler, gneli sterilizrler ise genelde odakl kolektrl olup, gne nlarnn younlatrlmasyla elde olunan yksek scaklkl sy kullanrlar. Bu toplalar ou kez anak biimindedir. Ancak, piiricilerin dz yanstcl plakalarla donatlm s kutusu trleri vardr.

TET

TEP (ton edeer petrol) kadardr. Bu

18

Havuzun tabannda ok tuzlu, orta kesiminde tuzlu ve stnde tatl su bulunur. Havuz taban s souracak yapdadr. Bu s bir s-deitiricisi ile dar ekilerek kullanlr. Byle bir gne havuzu Israil Ein Borekde sl elektrik retimi amacyla kullanlmaktadr. Bu tr gne havuzlarnn dnda, bir de s gne havuzlar vardr. Bunlar birka cm kalnlkta su dolu plastik dek olarak ve 50-200 modller biiminde kurulmaktadr. Gne enerjisinin depolanmas, bir dnm ya da evrimle elde olunan ikincil enerjinin depolanmas biiminde gereklemektedir. Depolama ilemleri sl, mekaniksel, kimyasal, elektriksel yntemlerle yaplr. Isl depolamada zgl s sas yksek ve kolay bulunur ucuz malzemeler kullanlr. Su, ya, akl ta yataklar bunlar arasndadr. Isl depolama iin gizli s kapasiteli, parafin gibi faz deiim malzemelerinden de yararlanlr. Mekaniksel depolamada gnele altrlan bir pompa ya da kompresr ile baslan yksek basnl akkan, uygun bir ortamda toplanr. Kimyasal depolamada hidrat tuzlardan yararlanlr. Elektriksel depolama bataryalarla yaplr. Bu amala kurun-asitli akmlatrler, nikel-kadmiyum tipi kuru bataryalar ve sodyum-slfr bataryalar kullanlr. nmzdeki 50 yllk srete, bugne gre 1,4 kat daha artrma olasl vardr. 1992 de yaplan RIO Konferansnda, Dnyada karbondioksit salnmnn 1990 dzeyinde korunmas zerindeki grler benimsenmitir. Bu demektir ki, fosil yaktlar yerine temiz ve tkenmez enerji kaynaklarnn kullanlmalarna daha ok yer verilmesi gerekecektir. Atmosferdeki karbon-dioksitin neden olduu sera etkisi, son yzyl iinde dnya ortalama scaklnn 0,7 K ykseltmitir. Bu scakln 1 K ykselmesi dnya iklim kuaklarnda grnr kaymalara, 3 K dzeyine varacak artlar kutuplardaki buzullarn erimesine, denizlerin ykselmesine, gllerde kurumalara ve tarmsal kurakla neden olabilecektir. Enerji vazgeilmez girdi olduuna gre, insanlk bu gidie allm kaynaklar yerine gne gibi doal alternatif enerjileri kullanarak dur diyecektir. Giderek artan genel enerji tketimi % 85-90 oranlarnda tkenir fosil yaktlara dayaldr. Fosil yaktlarn var olan rezervlerinin kullanlabilme sreleri ise snrldr. Yaplan hesaplamalarda deiik deerler verilmekle birlikte, yaygn gr udur: Yaklak yz yldr kullanlan petroln retimi 1995-2005 yllar arasnda tepe deerinden geerek azalacak, doal gazn retimi 2000 ylndan sonra bir sre deimez kalacak ve sonra azalacaktr. Kmr iin yaklak 200 yllk bir retim sresi hesaplanmaktadr. Fosil yaktlarn endstriyel hammadde olduklarn lik

19

unutmamak ve onlar babo tketmeden gelecek kuaklara da brakmak gerekir. zellikle, 45 kuzey ve gney enlemleri arasnda kalan ve gne kua denilen dnya kuanda, gne enerjisi kullanmnn gelitirilmesi, 21. yzyln temel geliimlerinden biri olacaktr. Fosil yaktlarn snrl rezervleri ve oluturduklar evre sorunlar bu geliimin deitirici esidir. 2.1.4 Trkiyenin gne enerjisi potansiyeli Corafya olarak 36-42 kuzey enlemleri arasnda bulunan Trkiye, gne kua ierisindedir. Ancak, gne kuann bu kesiminde iyi bir gnelenme grlmekle birlikte, mevsim deiiklikleri alt snrda az, st snrda ok etkili olmaktadr. lkemiz, corafi konumu nedeniyle sahip olduu gne enerji potansiyeli asndan birok lkeye gre ansl durumdadr. Gneten dnyaya saniyede yaklak olarak 170 milyon MW enerji gelmektedir. Trkiyenin yllk enerji retiminin 100 milyon MW olduu dnlrse bir saniyede dnyaya gelen gne enerjisi, Trkiyenin enerji retiminin 1,700 katdr. Devlet Meteoroloji leri Genel Mdrlnde (DM) mevcut bulunan 1966-1982 yllarnda llen gnelenme sresi ve nm iddeti verilerinden yararlanarak Elektrik leri Ett daresi Genel Mdrl (EE) tarafndan yaplan almaya gre Trkiyenin ortalama yllk toplam gnelenme sresi 2640 saat (gnlk toplam 7,2 saat)olup en byk deer 362 saat ile temmuz aynda ve en kk deer 98 saat ile aralk aynda gereklemektedir . Ortalama toplam nm iddeti 1,311 toplam 3,6 (gnlk ) olduu tespit edilmitir. Trkiye, 110 gn gibi yksek bir

gne enerjisi potansiyeline sahiptir ve gerekli yatrmlarn yaplmas halinde Trkiye ylda birim metre karesinden ortalama 1,100 kWhlik gne enerjisi retebilir(2). Tablo 2.1de Trkiye gne enerjisi potansiyeli ve gnelenme sresi deerleri aylara gre dalm verilmitir.

20

Tablo 2.1 Trkiyenin toplam gne enerjisi potansiyelinin aylara gre dalm (EE resmi internet sayfas, www.eie.gov.tr, en, Z., Trkiyenin Temiz Enerji mkanlar, Mimar ve Mhendis Dergisi, Say:33)

Trkiyenin en fazla gne enerjisi alan blgesi Gneydou Anadolu Blgesi olup, bunu Akdeniz blgesi izlemektedir. Tablo 2.2de Trkiye gne enerjisi potansiyeli ve gnelenme sresi deerlerinin blgelere gre dalm verilmitir. Tablo 2.2 Trkiyenin yllk toplam Gne enerjisi potansiyelinin blgelere gre dalm.

Buna gre Trkiyenin en ok ve en az gne enerjisi retilecek aylar sras ile haziran ve aralk olmaktadr. Blgeler arasnda ise ncelikle Gneydou Anadolu ve Akdeniz sahilleri gelmektedir. Gne enerjisi retiminin yok denecek kadar az olduu Karadeniz blgesi dnda ylda birim metre kareden 1,100 kWhlik enerji

21

retilebilir ve toplam gneli saat miktar ise 2,640 saattir. Buna gre Trkiyede toplam olarak yllk alnan enerji miktar ise yaklak kW saat kadardr.(2) Ancak, bu deerlerin, Trkiyenin gerek potansiyelinden daha az olduu, daha sonra yaplan almalar ile anlalmtr. 1992 ylndan bu yana EE ve DM, gne enerjisi deerlerinin daha salkl olarak llmesi amacyla enerji amal gne enerjisi lmleri almaktadr. (1) EEnin l yapt 8 istasyondan alnan yeni lmler ve DM verileri yardm ile 57 ile ait gne enerjisi ve gnelenme sreleri deerleri hesaplanarak bir kitapk halinde baslm ve EEnin internet sitesinde sata sunulmutur. 2.1.5 Gne enerjisinden yararlanan sistemler Hemen hemen btn enerji kaynaklar gne nmnn maddeler zerindeki fiziksel ve kimyasal tesirinden meydana gelmektedir. Hidrolik enerji, rzgar enerjisi, dalga enerjisi v.s. gne nmndan dolayl (endirekt) olarak oluan enerjilerdir. (ekil 2.2) Burada, gne nmndan direkt enerji elde edilmesi zerinde duracaz ki, bu da gnein nm enerjisinin dier enerji ekillerine (elektrik, mekanik, s) dntrlmesi eklinde olmaktadr. Gne nmnn teknolojik toplama ile faydal enerjiye dntrlmesinde sl veya fotovoltaik esasdan yararlanlr. Isl esasa dayanan sistemlerin daha geni uygulama alan mevcuttur.

ekil 2.2 Gne enerjisinden faydalanma ekilleri.

22

Her teknolojinin kullanm ve uygulamalarna bal olarak avantaj ve dezavantajlar vardr. Gne enerjisi sistemlerinin balca tipleri unlardr: a- Isl Uygulamalar b- Fotovoltaik sistemler 2.1.5.1 Isl Uygulamalar Gne nmnn faydalanlacak enerji trne sl evrimlerle dntrld sistemlerin says ok fazladr. Genel olarak bu sistemler, Dk scaklk uygulamalar( 20-100 C ) Orta scaklk uygulamalar (100-300 C) Yksek scaklk uygulamalar (> 300 C) Dk scaklk uygulamalarnda daha ziyade dz toplayclar kullanlr. Bu uygulamalardan bazlar: Konutlarn scak su temini Konut stmas Sera stmas Tarm rnlerinin kurutulmas Konut soutmas Yzme havuzu stmas Gne ocaklar ve gne frnlar Ar su elde edilmesi (gne inbikleri) Tuz retimi Gne pompalar. Yukarda belirtilen uygulamalarda gne nm bir s deitiricisi (genellikle dz toplayc) arayclyla bir akkana (su, hava, halojenli hidrokarbonlar v.s.) aktarlr ve scakl artan akkan faydalanma amacna gre depolanr veya sisteme gnderilir. Dk scaklk uygulamalarndan scak su temini, konut stmas ve sera stmas dierlerine gre daha ekonomiktir. Orta scaklk uygulamalarnda, gne nmnn yanstlarak veya krlarak bir noktaya veya eksene younlatrld odakl toplayclar kullanlr. Sanayi iin gerekli scak su veya buharn temini, byk, soutma ve stma sistemleri, odakl toplayclarn uygulama alanlarndan bazlardr. Genellikle gnei takip eden mekanizmalara ihtiya vardr.

olarak gruplandrlabilir.

23

Gne nmndan yararlanlarak 300 Cnin zerindeki yksek scaklk elde edilen sistemlerde heliostat ad verilen, geni bir alana gelen gne nmn, gnei izleyerek bir noktaya odaklayan sistemlerden yararlanlr. Gne frnlar ve gnesel g sistemlerinde yanstc olarak aynalardan yararlanlmakta ve 3500 C scakla kadar kabilmektedir. Fransada ve Amerika Birleik Devletlerinde bulunan gne frnlarnda metallerin eritilmesi, kesilmesi ve kalplanmas yaplmaktadr. Yksek scaklkta buhar elde edilerek bir trbin araclyla elektrik retilen gnesel g sistemlerinin uygulamalar da mevcuttur ve zerinde youn almalar yaplmaktadr. 2.1.5.2 Fotovoltaik Sistemler Bu sistemlerin temelini, yzeyine gelen gne n dorudan elektrik enerjisine evirme zelliine sahip gne pili denen yar iletken maddeler oluturur. Gne pilleri, birbirlerine seri ya da paralel olarak balanm ve bir yzey zerine monte edilmi olarak kullanma sunulurlar. Hcreler birbirine seri ve paralel balanarak akm iddeti ve gerilim arttrlr. Gne pili modl ya da fotovoltaik (PV) modl denilen bu yaplar fotovoltaik sistemlerin (gne pili sistemlerinin) temel elemandrlar. Fotovoltaik sistemler elektrik enerjisinin gerekli olduu her uygulamada kullanlabilirler. Uygulamaya bal olarak sistemde akmlatrler, invertrler, denetim cihazlar ve eitli elektronik destek birimleri kullanlr. Bu sistemler ya bamsz (stand-alone) olarak zellikle yerleim yerlerinden uzak, elektrik ebekesi olmayan yerlerde kullanlrlar; ya da ebeke balantl olarak altrlrlar. Gne pillerinin verimleri %3-25 arasnda deiir. Uzay programlar iin gelitirilmeye balanm 1955 ylndan sonra uzay aralarnda ve daha sonraki yllarda da genellikle fazla g gerektirmeyen ve bilinen dier yollardan elektrik retimi zor olan g merkezlerinden uzak yerlerde kullanlmaya balanmtr. Fotovoltaik sistemler haberleme aktarc istasyonlar(telefon ,telsiz, vs), aydnlatma, yelkenli botlar, demir ve karayolu geitleri, orman gzetleme kuleleri, sinyalizasyon ve alarm sistemleri, deniz fenerleri, petrol boru hatlarnn katodik korumas, ila ve alarn soutulmas, hidrojen retimi, bahe aydnlatma setleri, krsal yrelerde su pompalamada kullanlmakla birlikte son yllarda ebekeye bal uygulamalarn kullanm da hzla yaygnlamaktadr.

24

stenilen yerde ve istenilen gte elektrik retilebilmesi, grltsz almas, artklarnn olmay ve uzun mrl oluu, gne pillerinin avantajlarndan bazlardr. Fakat, teknolojisi zor, maliyetleri yksek ve verimleri dktr. 2.1.6 Gne enerjisinin kullanm alanlar Gne enerjisinin kullanm alanlar zel amalara gre deiebilmektedir. Bu enerjinin kullanmndaki temel ama, ekonomik rekabet koullarnda olabildiince fosil yaktlarn yerini almasdr. Amalanan ve uygulanan kullanm alanlar yle sralanabilir: Konutlarda, iyerlerinde ve gndelik yaam yapsnn eitli kesimlerinde s ve elektrie dayal bir blm enerji isteminin karlanmas, Endstriyel enerji isteminin bir blmnn, s ve elektriin birlikte retim teknolojisiyle karlanmas, Krsal yrelerde ve tarmsal teknolojide enerji isteminin olabildiince karlanmas, Kara, deniz ve hava tatlarnn bir blmnde devitici olarak kullanlmas. letiim aralarnda (radyo, tv, telefon), sinyalizasyon ve otomasyonda bir blm enerji isteminin karlanmas. Elektrik sektrnn birincil kaynaklar arasna gne enerjisinin de girmesi. Askeri alanda zel amalarla gne enerjisinin kullanlmas Uzay almalarnda enerji gereksiniminin karlanmas.(4)

25

2.2. GNE ENERJSNN DEPOLANMASI

2.2.1 GENEL Gne enerjisi dorudan nm enerjisi olarak depolanmadndan, bu enerji eidini kullanabilmek iin mutlaka dier enerji trlerine dntrlmesi gereklidir. Gne enerjisi; sorulma, sl dnm ve fotovoltaik sistemler ile dier enerji ekillerine dntrlebilir. zel dnm ekli ve cihazlarna bal olarak dnm sonucunda elde edilen enerji; s veya elektrik enerjisi eklinde olabilir. Dntrlen enerji hemen kullanlabilir veya daha sonra yararlanlmak zere zel yntemlerle depolanabilir. Enerjinin depolanmas mhendisliin en nemli konularndan birisidir ve bu konuda ok geni almalar yaplmaktadr. Burada daha ziyade gne enerjisinin depolanmas ele alnacaktr. Gne nm bir gn boyunca srekli gelmez. Geceleri hi gelmedii gibi gndzleri de saatlere gre farkllk gsterir. Havann kapal olduu zamanlarda ise ou kez yeterli miktarda deildir. Oysa, enerji tketimi sreklidir. Gnn saatlerine ve aylara gre deiimi azdr. Hatta, gne nmnn olmad veya az olduu zamanlarda, enerji tketimi daha fazladr. Depolama yaplmad takdirde, gne enerjisinden sadece gne nmnn olduu saatlerde faydalanlr ve fazla enerji atlrken, gne nmnn olmad zamanlarda yardmc enerji kaynandan faydalanlr. Genel olarak enerji depolama ekilleri: Kimyasal enerji depolama (termokimyasal,elektrokimyasal) Mekanik enerji depolama (hidroelektirik, volan v.s.) Elektrik enerji depolama (magnetik alanla) Isl enerji depolama (hissedilir s, gizli s)

olarak gruplandrlabilir. 2.2.1.1 Kimyasal Enerji Depolama: Enerjinin kimyasal olarak depolanmas termokimyasal ve elektrokimyasal ekilde gerekletirilir. Termokimyasal enerji depolamas, enerji endotermik reaksiyonlarla alkol, metan veya hidrojen gibi yaktlarn retilmesidir. Enerji ihtiyacnn olduu yerde ve zamanda, bu rnlerden ekzotermik reaksiyonlarla enerjileri geri ekilir. Enerjinin bataryalarla depolanmas elektrokimyasal

26

depolamadr. Elektrik enerjisi bataryaya doru akm olarak girer, kimyasal enerjiye dnr, boaltma srasnda yeniden doru akma evrilir. ki tip batarya mevcuttur. Birinci tipleri tersinmezdir, yeniden doldurulamazlar. kinci tipleri tersinirdir yeniden doldurmak mmkndr. 2.2.1.2 Mekanik Enerji Depolama: Fazla enerji mekanik enerjiye ve sonrada kinetik veya potansiyel enerjiye dntrlerek depolanr. Maksada gre, bir pompa ile suya manometrik ykseklik kazandrlr veya bir kompresrle hava sktrlarak basnc artrlr veya bir volanla kinetik enerji depolanabilir. Mesela, gne enerjisinden yararlanlarak bir pompann altrlmas ve suyun yksek seviyede pompalanmas, nm enerjisinin mekanik enerjiye ve sonra da potansiyel enerjiye dntrlerek depolanmasdr. 2.2.1.3 Elektrik Enerjisi Depolama: Elektrik enerjisinin dier bir enerji ekline dntrlmeden depolanmasdr. Elektromanyetik sargdan elektrik akm geirilerek manyetik alanda depolanr. Sargdaki diren nedeniyle g kayplar olduundan, bobin sarglarnn sper iletken (noibyum,titanyum, kurun gibi) malzemelerden olmas ve direnlerinin giderilmesi gerekmektedir. Sarglar mutlak scakla yakn, ok dk scakla kadar soutulduunda diren kayplar sfra inmektedir. Konutlardaki ve endstrideki, gne enerjili scak su ve stma sistemlerinde daha ziyade sl enerji depolamas kullanlr. 2.2.2 ISIL ENERJ DEPOLAMASI Isl enerji depolayan ve faz deitiren; yani kat halden sv hale veya sv halden kat hale geen bir sistemde, kimyasal yapda bir deiiklik yoksa termodinamiin birinci kanununa gre sabit basnta sl enerji depolamas aadaki gibi yazlabilir.(Termodinamiin birinci kanunu: Enerjinin korunumunu ifade eder. Bu kanun bir termodinamik sre srasnda bir enerji trnn farkl bir enerji trne dnebileceini fakat toplam miktarnn sabit kalacan belirtir. Bir baka ifadeyle enerji yoktan var edilemez veya var olan enerji yok edilemez.)

(2.1)

eklinde yazlabilir. Burada, sra ile kat ve svnn sabit basntaki zgl slar, erime scakl ve erime gizli ssdr.

27

Yukardaki denkleme gre, sl enerji; a-) Maddenin s kapasitesiyle scakl artarak b-) Maddenin erime ssyla sabit scaklkta depolanmaktadr. Isnn, maddenin s kapasitesi dolaysyla depolanmasna hissedilir (duyulur) s depolanmas, erime ssyla depolanmasna da gizli s depolanmas denilmektedir. Gizli s depolanmas faz deiimiyle olmaktadr. Bu arada, buharlama ss ve gazlarda hissedilir s depolamas da dnlebilir, fakat sabit basnta hacim ok arttndan tercih edilmezler. 2.2.3 HSSEDLR ISI DEPOLANMASI Scakl ve ktlesi m olan bir madde ( ) scaklna ykseltilirse, s kapasitesi dolaysyla depolanan hissedilir s (2.2) sabit basntaki

eklinde yazlabilir. Burada, V maddenin hacmi, younluu ve

zgl ssdr. Son bantdan grld gibi, bir T scaklk farknda ve belli bir hacimde depolanan sl enerjinin fazla olmas iin maddenin hacimsel zgl ss ( ) byk olmaldr. Baz maddelerin sl zellikleri Tablo 2.3de verilmitir. Tablo 2.3 Baz maddelerin 20Cdeki sl zellikleri Madde Younluk Erime Scakl C 1200 Kaynama Scakl C 2300 zgl Iss J/kg-K 880 540 1130 1083 0 2330 100 383 4179 1880 2386 2382 1206 Is letim Kats. W/m-K 1.7-4.0 29-50 0.9-1.3 386 0.604 0.145 0.286 0.249 67 cp

Ta Dkme Demir Betonarme Saf Bakr Su Motor Ya Gliserin Etilen Glikol Sodyum

kg/m3 2640 7280 2240 8954 997 888 1264 1117 760

MJ/m3-K 2,32 3,93 2,53 3,43 4,18 1,67 3,02 2,66 0,96

18 -12 98

290 197 880

28

Suyun hacimsel zgl ss dier maddeler gre daha byktr. Hissedilir s depolamasnda faydalanlan maddenin hacimsel zgl ssnn byk olmas yannda, yanma ve alevlenme zelliinin olmamas, maddeden uzun sre (10-15 yl) zelliklerini muhafaza etmesi, toksit ve korozyon tesirinin bulunmamas, istenir. Tabi ki, her eyden nce maddenin kolay temin edilebilir ve ucuz olmas gerekir. Pratikte, temin edilebilme kolayl ve ucuzluu sebebiyle, daha ok su ve akl ta tercih edilir. 2.2.3.1 Su ile Isl Enerji Depolamas: Duyulur s depolama uygulamalarnda en yaygn olarak kullanlan madde sudur. Su ile duyulur s depolamann birok stnl vardr. Su, ucuzdur ve kolay temin edilebilir. Toksitlenme ve alevlenme zellii yoktur. Fiziksel, kimyasal ve termodinamik zellikleri iyi bilinmektedir. Enerji depolamasnda faydalanlrken ayn zamanda enerji toplayc akkan olarak da kullanlabilir. Is depolama zellii iyidir (hacimsel zgl ss byktr). Istma ve soutma sistemleri iin gerekli scaklk aralnda kararl bir sv buhar dengesine sahiptir. Is geii ve akkan dinamii iyi bilinmektedir. Korozyon etkisini azaltan inhibitr teknolojisi gelimitir. hissedilir s depolamasndaki bu avantajlarnn yannda baz

Suyun,

dezavantajlar da bulunmaktadr. Donduu zaman genilediinden, donmaya kar tedbir alnmaldr. Korozyon yapc zelliinden dolay depo ierisine inhibitr ilave edilmelidir. Ayrca, suyun erime ve kaynama scaklklar arasndaki fark kktr. Yksek scaklklarda enerji depolamas yapmak da zordur. Genel olarak su dolu bir tank sistem olarak gz nne alnrsa enerji dengesi ( ) (2.3)

29

ekil 2.3 Enerji dengesi eklinde yazlabilir. Burada; toplaycdan gelen s miktar, ihtiya iin ekilen s miktar ve depo evresine s kaybdr. Son denklemden grld gibi,

depodaki suyun scaklnn deiimi, depodaki suyun s kapasitesi ile depoya gelen, depodan ekilen ve kayp olan s miktarlarna baldr. Pratikte, depodan evresine s kayb srekli olmasna (depo scakl evre scaklna ininceye kadar) ramen, depodan ekilen ve toplaycdan gelen enerji miktarlar gnn saatlerine gre kesintilidir. Toplaycdan depoya verilen enerji ve ekilen enerji ayn anda olduu gibi farkl saatlerde de olabilir veya kayp enerji dnda enerji girii ve k olmayabilir. Depo iindeki suyun scakl da her noktada ayn deildir. st ve alt ksmlar arasnda scaklk gradyeni vardr. Depo scaklnn uniform olmas iin kartrlmas gerekir. 2.2.3.2 akl Talaryla Isl Enerji Depolanmas akl taslar ile s depolama, hava akkanl stma sistemlerinde ve gne enerjisi depolamak iin kullanlr. akl ta kullanmann baz avantajlar unlardr. akl talar ucuzdur ve kolay temin edilebilirler. Alevlenme ve toksitlenme zellikleri yoktur. Yzey alanlar byk olduundan hava ile akl talar arasndaki s geii iyidir. Talarn birbirine temas yzeyi kk olduundan talar arasnda iletimle s geii kk, dolaysyla depo kenarlarndan evresine s kayb azdr. Istma ve soutma sistemlerinin her ikisine uygulanabilir olmasdr. Geceleri, d hava depodan dolatrlarak depo scakl drlebilir ve gndzleri oturma mahallinin scak havas depodan geirilerek soutulabilir. akl talarnn sl enerji depolamasndaki, bu avantajlarnn yannda baz dezavantajlar da bulunmaktadr.

30

Hacimsel zgl slar kk olduundan belli bir miktardaki s enerjisinin depolanabilmesi iin suya gre daha byk hacim gerekmektedir. akl talar arasnda havann dolatrlabilmesi iin gerekli g, su ile depolamada suyun dolatrlabilmesi iin gerekli gten daha fazladr. Is deposuna enerjinin hava dolamyla verildii veya ekildii sistemlerde, toplayc devresi ve sl yk devresi ayn anda altrlamazlar. Baka bir deyile, depoya s verilmesi ve ekilmesi ayn anda olamaz. Depolanan enerji miktarna, toplanabilen enerji miktarna ve s ihtiyacna gre devrelerden birisi kapatlr dieri alr. akl talaryla hava arasndaki s geii miktar, depo iindeki basn d

ile ters orantl olarak deiir. Basn dnn az olmas iin, havann ak dorultusundaki depo uzunluunun ksa, paracklar arasndaki boluklarn fazla ve paracklarn niform byklkte olmas gerekir. Is geiinin fazla olmas iin ise, s tanm yzeyinin byk, yani belli bir hacimdeki depoda bulunan paracklarn says fazla ve havann depo iindeki ak mesafesi byk olmaldr. Pratikte, basn dnn 3-12 mm su stn aral iin, 2 cm ila 4 cm apnda akl talar kullanlr. Ykseklii 1,5-2 m olan silindirik depolar seilir. Hava debisi 0,6 ile 4 /smertebesindedir. akl ta depolarnda, akn ve s tanm katsaysnn analizi, daha ziyade, kresel paracklar gz nne alnarak yaplr. Depo hacmi ve paracklarn toplam hacmi sra ile oran) (2.4) ve paracklarn toplam yzey alan
( )

ve

olmak zere, boluk oran (boluk hacminin depo hacmine

(2.5)

yazlabilir. Burada, d paracklarn apdr. Handley ve Heggs (1968), depo iindeki s tanm katsaysnn tayininde, kresel paracklar iin Nusselt saysn ( ) (2.6)

bantsyla vermilerdir. Lf ve Hawley (1948), farkl ekillerdeki N adet parack iin edeer kresel ap { } (2.7)

31

ve deponun kesit alan

olmak zere, hacimsel s tanm katsays (W/

iin, (kg/s) havann debisi olmak zere, { eklindeki ampirik banty teklif etmilerdir. Depo iindeki basn d ise, depo ykseklii (ak dorultusunda) L olmak zere
( )

(2.8)

(2.9)

bantsndan hesaplanabilmektedir (Kreith ve Kreider, 1978). Burada, havann younluu ve havann debisidir. akl tal s deposundaki scakln deiimi, radyal yndeki scaklk gradyeni ihmal edilerek, kartrlmam su depolarnda olduu gibi, depo K adet blmeye ayrlarak her blme iin nmerik zmle bulunabilir. Bir blmenin ykseklii ise, k nc blmede akl talar iin enerji dengesi ( ) ( ) (2.10) ve

eklinde yazlabilir. Burada,

gz nne alnan blmedeki akl ta ktlesi,

sra ile havann ve akl talarnn scakldr. Dier taraftan havann s kapasitesi ihmal edilerek, hava iin enerji dengesi ( ) ( ) ( ) (2.11)

yazlabilir ki, buna gre (3.10) denkleminden ( elde edilir. Is tanm katsaysnn byk deerlerinde havann scaklyla akl talarnn scakl birbirine ok yakndr. Biot saysnn (Bi talarnn s iletim katsays) 0,1 den kk deerlerinde Bylece, (2.12) denklemi yerine yaklak ( ) ( ) ( ) (2.13) k,k akl alnabilmektedir. ) ( ) ( ) (2.12)

denklemi yazlabilmektedir. Son denklemin zamana bal nmerik zm, (2.1) denklemlerine benzer ekilde yazlarak, yaplabilir. Hissedilir s depolamasnn ok geni uygulamalar alanlar mevcuttur. akl ta ve su dnda, bakr paracklar, talalar ve matris tipi elemanlarla da yaplan s depolarna rastlamak mmkndr.

32

2.2.4 GZL ISI DEPOLAMASI Maddelerin, faz deiimi srasnda i enerjilerindeki art ile sabit scaklkta s depolamasdr. Btn maddeler faz deitirebilir, fakat birok maddenin faz deiimi arzulanan scaklkta deildir. Gizli s depolamasnda kullanlan maddelerin; Fiyat ucuz, Kolay temin edilebilir, Yanc, alevlenici ve korrozif deil, Faz deitirme scakl arzulanan mertebede, Gizli ss yksek, Isl genleme katsays kk, Is yaylm ve s iletim katsaylar yksek, Faz deiiminde hacim deiimi az, olmaldr.

Faz deitiren maddelerle belli bir miktardaki snn depolanabilmesi iin gerekli hacim, ayn sy su ve akl talaryla depolamak iin gerekli hacimden ok kktr. Dier bir avantaj da, depodan s ekilmesi srasnda depo scaklnn yaklak sabit kalmasdr. Fakat, akl ta ve suya gre ok daha pahaldr. Sv-Buhar faz deiiminde, sabit basnta hacim ok arttndan veya sabit hacimde basn ok arttndan, s depolamasnda fazla tercih edilmez. Bu tr s depolamasna daha ziyade soutma sistemlerinde rastlanmaktadr ve ift depo kullanlmaktadr. Madde, deponun birisinde sv faznda dierinde buhar faznda bulunur. Yutmal-soutma sistemindeki su-amonyak karm bu tip depolamaya rnek olarak gsterilebilir. Gizli s depolamasnda, daha ziyade, kat-sv faz deiiminde yararlanlr. Gne enerjisinin depoland, dk scaklkta faz deitiren baz maddeler ve sl zellikleri Tablo 2.4de verilmitir.

33

Tablo 2.4 Dk scaklkta faz deitiren baz maddeler Te

(C)

hks
kJ/kg

cpk cps kJ/kg-K 5.27 4.22 1.76 3.30 1.46 2.13 2.89 2.51 1.46 2.38 1.59 2.24 2.50 2.50 1.88 1.84 2.00 2.09

k k ks U/m-K 0.62 0.26 2.25 1.09 0.54 0.14 0.57

k/m3 920 1000 1460 1330 1800 1560 820 770 1650 1560 960 900 2260 1900 2030 1760

Buz Glauber Tuzu CaCl2.6H2O Parafin(Mum) Na2S2O4.5H2O MgCl2.6H2O Polietilen NaNO3 NaOH

0 32 27 47 48 120 132 307 318

335 225 190 209 209 169 230 181 315

0.36 0.36 0.57 0.61 0.92 0.92

Eriyerek faz deitiren maddelerle, gizli s depolamas yannda hissedilir s depolamas da yaplr. Eritme scakl ve sv haldeki scakl s miktar, ( dir. Burada, m maddenin ktlesi, ) erime gizli ssdr. ( ) (2.14) olan bir maddenin kat haldeki scakl ise, kat halden sv hale geen bir maddenin depolad

Su dk scaklkta eridiinden, gizli s depolamasndan fazla yararlanlmaz. Kalsiyum ve sodyum tuzlarnn erime scaklklar 30 ila 50C arasndadr. Kalsiyum klorid hekzahidrat ( sodyum slfat dekahidrat ( ( ), sodyum karbonat dekahidrat ( ), ) en ok

) ve disodyum fosfat dodekahidrat

) ve sodyum dislfat pentahidrat (

bilinenlerdendir. Bunlar ierisinde de en ok kullanlan Glauber tuzu olarak tannan sodyum slfat dekahidrat ( ) dr. Glauber tuzunun tercih edilmesinin

34

sebebi, gizli ssnn yksek ve dierlerine gre ok ucuz olmasndandr. 32C scaklkta, eklinde ya ayrr. Katlarken 225 kj/kg s aa kar. erisine

ve

% 3-4 orannda boraks ilavesiyle erime scakl 1-2C drebilmektedir. Gizli s depolamasnda yaygn kullanlan maddelerden birisi de parafinlerdir. Erime scakl arzulanan mertebelere indirilebilmesine ramen yanc olmas sebebiyle zel tedbirler alnarak kullanlabilmektedir. Plastik ve bakr gibi baz maddelere korozyon etkisi vardr. Eridii zaman hacmi % 20 orannda artar. Dk scaklkta s depolamasnda kullanlan faz deitiren maddelerin s iletim katsaylar kk olduundan depoya uygun eklin verilmesine dikkat edilmelidir. Depo iindeki maddenin i ksmnn eriyebilmesi ( veya katlaabilmesi) iin depo kesitinin ok kk ve yzeyinin byk olmas gerekir. Ayrca korozyona ve szdrmaya karda tedbir alnmaldr. Glauber tuzu iin plastik depolar uygundur. Dier taraftan, depo hacmi hesaplanrken, maddenin kat ve sv haldeki zellikleri gz nne alnmaldr. Tablo 2.5 norganik maddeler BLEK
HO

ERME FZYON ISIL LETKENLK SICAKLII ISISI (W/m K) (C) (kj/kg)

0 333 334 253 ? ? ? ? 231 0,612 (sv, 20C) 0,61 (30C) ? ? ? ? ? ?

YOUNLUK (kg/m)
998 (sv, 20C) 996 (30C) 917 (kat, 0C) 1720 ? ? ? ? 1447 (sv, 20C) 1455 (kat, 18C) 1480 1738 (sv, 20C) 1728 (sv, 40C) 1795 (kat, 5C) 1562 (sv, 32C) 1496 (sv) 1802 (kat, 24C)

TEKTK

Hayr Hayr Hayr Hayr Hayr Hayr Hayr

LiCIO . 3HO ZnCI . 3HO KHPO . 6HO NaOH . 3HO NaCrO . 10HO KF . 4HO

8,1 10 13 15 15,,4 18 18,5

Mn(NO) . 6HO

25,8

125,9

Hayr

CaCI . 6HO

29 29,2 29,6

190,8 171 174,4

0,540 (sv, 38,7C) 0,561 (sv, 61,2C) 1,088 (kat, 23C)

Hayr

35 29,7 30 29-39 LiNO . 3HO NaSO . 10HO 30 32,4 32 31-32 32-36 33 34 35,5 36 35 35,2 36 36,4 41,4 42 45 45,5 42,7 47 48 48 48-49 54 58 58 58,4 59,5 60 64,3 68,1 69 70 78 192 1710 (kat, 25C) 1634 1620 ? 0,544 ? 1485 (kat) 1458 1442 1956 (sv, 35C) 2194 (kat, 24C) 1522 Hayr Hayr Hayr Hayr

296 254 251,1 246,5 247 115,5 265 280 281 146,9 147 ? ? ? ? ? ? 201 209,3 187 ? ? 264 226 ? ? 227,6 ? ? 184 265,7 267 280 ? ?

NaCO . 10HO CaBr . 6HO NaHPO . 12HO

? ? ?

Hayr

Zn(NO) . 6HO

0,464 (sv, 39,9C) 0,469 (sv, 61,2C) ? ? ? ? ? ? ?

1828 (sv, 36C) 1937 (kat, 24C) 2065 (kat, 14C) ? ? ? ? ? ? 1600 (kat) 1666 ? ? 1450 ? ? 1690 ? ? ? 1937 (sv, 84C) 2070 (kat, 24C) 2180 (kat) ? ?

Hayr Hayr Hayr Hayr Hayr Hayr Hayr Hayr Hayr Hayr Hayr Hayr Hayr Hayr Hayr Hayr Hayr Hayr Hayr Hayr

KF . 2HO K(CHCOO) . 1HO KPO . 7HO Zn(NO) . 4HO Ca(NO) . 4HO NaHPO . 7HO NaSO . 5HO

Zn(NO) . 2HO NaOH . HO Na(CHCOO) . 3HO Cd(NO) . 4HO Fe(NO) . 6HO NaOH NaBO . 10HO NaPO . 12HO NaPO . 10HO Ba(OH) . 8HO

? ? ? ? ? ? ? ? 0,653 (sv, 85,7C) 0,678 (sv, 98,2C) 1,255 (kat, 23C) ? ?

AIK(SO) . 12HO Kal(SO) . 12HO

80 85,8

36 AI(SO) . 18HO AI(NO) . 8HO Mg(NO) . 6HO 88 89 89 90 ? ? 162,8 149,5 ? ? 0,490 (sv, 95C) 0,502 (sv, 110C) 0,611 (kat, 37C) 0,669 (kat, 55,6C) ? ? ? ? ? 1550 (sv, 94C) 1636 (kat, 25C) 1640 Hayr Hayr Hayr

(NH)AI(SO) . 6HO NaS . 5HO CaBr . 4HO AI(SO) . 16HO MgCI . 6HO

95 97,5 110 112 117 115

269 ? ? ? 168,6 165

? ? ?

Hayr Hayr Hayr Hayr Hayr

? ? 0,570 (sv, 120C) 1450 (sv, 120C) 0,598 (sv, 140C) 1442 (sv, 78C) 0,694 (kat, 90C) 1569 (kat, 20C) 0,704 (kat, 110C) 1570 (kat, 20C) ? 0,5 ? 2260 2257 2,11 2,044 2140 2160 2,533 2370 2,29 1590 1640 ?

Mg(NO) . 2HO NaNO

130 307 308 333 336 380 714 800 802 854 857 897 25 26,8 30

KNO KOH MgCI NaCI NaCO KF KCO 66,6% CaCI . 6HO + 33,3% MgCI . 6HO 48%CaCI + 4,3%NaCI + 0,4%KCI + 47,3%HO 47%Ca(NO) . 4HO + 33%Mg(NO) . 6HO 60%Na(CHCOO) . 3HO + 40%CO(NH) 61,5%Mg(NO) . 6HO + 38,5%NHNO

? 172 174 199 266 116 149,7 452 492 466,7 275,7 452 235,8 127 188 136

Hayr Hayr Hayr Hayr Hayr Hayr Hayr Hayr Hayr Evet Evet Evet

0,5 0,5 ? 5 2 ? 2 ? ? ?

31,5 30 52

226 200,5 125,5

? 0,494 (sv, 65,0C) 0,515 (sv, 88,0C) 0,552 (kat, 36,0C) 0,510 (sv, 65,0C) 0,565 (sv, 85,0C) 0,678 (kat, 38,0C)

? 1515 (sv, 65C) 1596 (kat, 20C)

Evet

Evet

58,7%Mg(NO) .6HO + 41,3MgCI . 6HO

59 58

132,2 132

1550 (sv, 50C) 1630 (kat, 24C)

Evet

37 0,678 (kat, 53,0C) ? ?

53%Mg(NO) . 6HO + 47%AI(NO) . 9HO 14%LiNO + 86%Mg(NO) . 6HO 66,6%urea + 33,4%NHBr

61 72

148 >180

? 1590 (sv) 1610 (kat) 1440 (sv, 85C) 1548 (kat, 24C)

Evet Evet

76

161

11,8%NaF + 54,3%KF + 26,6LiF + 7,3%MgF 35,1%LiF + 38,4%NaF + 26,5%CaF 32,5%LiF + 50,5%NaF + 17,0%MgF 51,8%NaF + 34,0%CaF + 14,2%MgF 48,1%LiF + 51,9%NaF 63,8%KF + 27,9%NaF + 8,3%MgF 45,8%LiF + 54,2%MgF 53,6%NaF + 28,6%MgF + 17,8%KF 66,9%NaF + 33,1%MgF HO + polyacrylamid %50Na(CHCOO) . 3HO + 50%HCONH Mg(NO) . 6HO / Mg(NO) . 2HO KOH . HO / KOH 68,1%KCI + 31,9%ZnCI 38,5%MgCI + 61,5%NaCI Salt-ceramics NaCO BaCO / MgO

449 615 632 645 652 685 746

? ? ? ? ? ? ?

0,331 (sv, 79,8C) 0,324 (sv, 92,5C) 0,649 (kat, 39,0C) 0,682 (kat, 65C) ? ? ? ? ? ? ?

Evet

2160 (sv) 2225 (sv) 2820 (kat) 2105 (sv) 2810 (kat) 2370 (sv) 2970 (kat, 25C) 1930 (sv) 2720 (kat, 25C) 2090 (sv) 2305 (sv) 2880 (kat, 25C) 2110 (sv) 2850 (kat, 25C) 2190 (sv) 2940 (kat, 25C) 1047 (30C) ? ?

Evet Evet Evet Evet Evet Evet Evet

809 832 0 40,5 55,5 99 235 435 500-850

? ? 292 255 ? ? 198 328 415,4

? ? 0,486 (30C) ? ? ? ? ? 5

Evet Evet Hayr Hayr Hayr Hayr

2480 2160 2,6

Hayr Hayr Hayr

38

Tablo 2.6 Organik maddeler BLEK

Parafin C Parafin C-C Polyglycol E400

ERME FZYON SICAKLII ISISI (kj/kg) (C)

4,5 8 8 165 153 99,6

ISIL LETKENLK (W/m K)

? ? 0,187 (sv, 38,6C) 0,185 (sv, 69,9C) ? ? 0,189 (sv, 38,6C) 0,187 (sv, 67,0C) 0,21

YOUNLUK (kg /m)

? ? 1125 (sv, 25C) 1228 (kat, 3C) 1009 (kat ve sv ) ? 1126 (sv, 25C) 1232 (kat, 4C) 0,760 (sv, 70C) 0,900 (kat, 20C) ? 0,774 (sv, 70C) 0,814 (kat, 20C)

TEKTK
Hayr Hayr Hayr

Dimethyl-sulfoxide (DMS) Parafin C-C Polyglycol E600

16,5 20-22 22

85,7 152 127,2

Hayr Hayr Hayr

Paraffin C-C

22-24

189

Hayr

1-Dodecanol Paraffin C

26 28 27,5

200 244 243,5 205 189

? 0,148 (sv, 40C) 0,15 (kat) 0,358 (kat, 25C)

Hayr

Hayr Hayr

1-Tetradecanol Paraffin C-C

38 42-44

0,21 (kat)

Paraffin C-C

48-50

189

0,21 (kat)

Paraffin C-C

58-60

189

0,21 (kat)

0,765 (sv, 70C) 0,910 (kat, 20C) 0,769 (sv, 70C) 0,912 (kat, 20C) 0,795 (sv, 70C) 0,920 (kat, 20C) 790 (sv, 65C) 916 (kat, 24C)

Hayr

Hayr

Hayr

Paraffin wax

64

173,6 266

Polyglycol E6000

66

190

0,167 (sv, 63,5C) 0,346 (kat, 33,6C) 0,339 (kat, 45,7C) ?

Hayr

1085 (sv, 70C) 1212 (kat, 25C)

Hayr

39 0,830 (sv, 70C) 0,930 (kat, 20C) 991 (sv, 73C) 1166 (kat, 24C)

Paraffin C-C

66-68

189

0,21 (kat)

Hayr

Biphenyl Propionamide Naphthalene

71 79 80

119,2 168,2 147,7

Hayr Hayr

Erythritol HDPE Trans-1,4polybutadiene (TPB) 37,5%Urea + 63,5% acetamide 67,1%Naphthalene + 32,9%benzoic acid

118 100-150 145 53

339,8 200 144 ?

? ? 0,132 (sv, 83,8C) 976 (sv, 84C) 0,341 (kat, 49,9C) 1145 (kat, 20C) 0,310 (kat, 66,6C) 0,326 (sv, 1300 (sv, 140C) 140C) 0,733 (kat, 20C) 1480 (kat, 20C) ? ? ? 0,136 (sv, 78,5C) 0,130 (sv, 100C) 0,282 (kat, 38C) 0,257 (kat, 52C) ? ? ?

Hayr

Hayr Hayr Hayr Evet

67

123,4

? Evet

Tablo 2.7 Ticari maddeler FAZ DETREN MADDELER

SN33 TH-31 SN29 SN26 TH-21 SN21 STL-21 SN18 TH-16 STL-16 SN15 SN12

RN CNS
Tuz Solsyonu bilinmiyor Tuz Solsyonu Tuz Solsyonu bilinmiyor Tuz Solsyonu Tuz Solsyonu Tuz Solsyonu bilinmiyor bilinmiyor Tuz Solsyonu Tuz Solsyonu

ERME FZYON YOUNLUK SICAKLII ISISI (kj/kg) (kg/m) (C)

-33 -31 -29 -26 -21 -21 -21 -18 -16 -16 -15 -12 245 131 233 268 222 240 240 268 289 ? 311 306 1,24 ? 1,15 1,21 ? 1,12 1,12 1,21 ? ? 1,02 1,06

KAYNAK
Cristopia TEAP Cristopia Cristopia TEAP Cristopia Mitsubishi Chemical Cristopia TEAP Mitsubishi Chemical Cristopia Cristopia

40

STLN10 SN10 TH-10 STL-6 SN06 TH-4 STL-3 SN03 ClimSel C 7 RT5 ClimSel C 15 ClimSel C 23 RT25 STL27 S27 RT30 TH29 ClimSel C 32 RT40 STL47 ClimSel C 48 STL52 RT50 STL55 TH58 ClimSel C 58 RT65 ClimSel C 70 PCM72 RT80 TH89 RT90 RT110

Tuz Solsyonu Tuz Solsyonu bilinmiyor Tuz Solsyonu Tuz Solsyonu bilinmiyor Tuz Solsyonu Tuz Solsyonu bilinmiyor Paraffin bilinmiyor Tuz Hidrat Paraffin Tuz Hidrat Tuz Hidrat Paraffin Tuz Hidrat Tuz Hidrat Paraffin Tuz Hidrat bilinmiyor Tuz Hidrat Paraffin Tuz Hidrat bilinmiyor bilinmiyor Paraffin bilinmiyor Tuz Hidrat Paraffin bilinmiyor Paraffin Paraffin

-11 -11 -10 -6 -6 -4 -3 -3 7 9 15 23 26 27 27 28 29 32 43 47 48 52 54 55 58 58 64 70 72 79 89 90 112

271 310 283 284 284 286 328 328 130 205 130 148 232 213 207 206 188 212 181 221 227 201 195 242 226 259 207 194 ? 209 149 197 213

1,05 1,11 ? 1,07 1,07 ? 1,01 1,01 ? ? ? 1,48 1,09 1,47 ? ? 1,45 ? 1,34 1,36 1,3 ? 1,29 ? 1,46 1,7 ? ? ? ? ?

Mitsubishi Chemical Cristopia TEAP Mitsubishi Chemical Cristopia TEAP Mitsubishi Chemical Cristopia Climator Rubitherm GmbH Climator Climator Rubitherm GmbH Mitsubishi Chemical Cristopia Rubitherm GmbH TEAP Climator Rubitherm GmbH Mitsubishi Chemical Climator Mitsubishi Chemical Rubitherm GmbH Mitsubishi Chemical TEAP Climator Rubitherm GmbH Climator Merck KgaA Rubitherm GmbH TEAP Rubitherm GmbH Rubitherm GmbH

41

Tablo 2.8 Is depolama iin organik ve inorganik maddelerin karlatrlmas

ORGANK Avantajlar Korozif deildir. Dk ve ar souma. Kimyasal ve termal kararllk. Dezavantajlar Entalpi faz deiimi dktr. Isl iletkenlii dktr. Yanabilir. NORGANK Avantajlar Entalpi faz deiimi fazladr.

Dezavantajlar Ar souma. Korozyon. Faz ayrmas. Faz ayrm, termal kararllk yok.

2.3 GNE AILARI VE ATMOSFER DIINDA GNE IINIMI

2.3.1 GNE AILARI Dnya zerindeki bir noktaya nazaran gnein gkyzndeki konumu gn ve yl boyunca deiir. Gkteki yldzlarn ve gnein konumunu tayin etmekte, ok byk yarapl bir kre zerinde noktalar eklinde bulunduklar kabul edilerek, gk kre denilen bu kreden faydalanlr. Burada, gnein yeryznde bir noktaya nazaran hareketini takip etmekte, dnya merkezinin merkez olduu gk kre-ekvator sistemi kullanlacaktr ekil 2.4de Gk kre zerinde gnein yeri ve yeryzndeki noktaya gre hareketi gne alar ile tayin edilir.

42

ekil 2.4 Gk kre zerinde nemli gr alar. 2.3.1.1 Esas Gne Alar: Yeryzndeki bir N noktasna gelen direkt gne nm dorultusu, eer o yerin enlemini (), saat as () ve gnein deklinasyon as () biliniyorsa tayin edilebilir. Bu alara esas gne alar denir. Enlem as, : Gz nne alnan yeri (N) dnya merkezine (M) birletiren dorunun dnyann ekvator dzlemi ile yapt adr. ekil 2.4de NMN asdr. Ekvatordan itibaren kuzeye doru (+) iareti ve gneye doru (-) iareti ile llr. Tabii ki kuzey kutbu iin +90 (K), gney kutbu iin -90 (G) olur. Bu kitapta, ayrca K ile kuzey yarmkre ve G ile gney yarm kre belirtilecektir. Saat as, : Gz nne alnan yerin boylam ile gnei dnya merkezine birletirilen dorunun, yani gne nlarnn belirttii boylam (gne boylam denilebilir) arasndaki adr. Tabii ki gnein ve gz nne alnan noktann ekvator dzlemindeki izdmleri alnrsa; ekil 2.4de NMG as saat asdr. Saat as, gne boylamnn gz nne alnan yerin boylam ile ayn olduu gne lesi nden itibaren llr; leden nceleri (-), leden sonralar (+) iareti alnr. Bilindii gibi, her 15 saat as (boylam fark) zaman olarak 1 saate tekabl eder.

43

Deklinasyon as, : Gne nlarnn ekvator dzlemi ile yapt adr. ekil 2.4de GMG asdr. Bu a dnyann dnme ekseninin, yrnge dzlemine normali ile yapt a 23 27 lk adan ileri gelir. Ekinoks noktalarnda (21 Mart ilkbahar ekinoksu (K), 22 Eyll sonbahar ekinoksu (K)) deklinsayon as sfr olur ve gn dnm noktalarnda (21 Haziran yaz gndnmnde 23.45 ve 22 Aralk k gndnmnde -23.45) mutlak deerce maksimum olur. Deklinasyon asnn yl boyunca deiimi ekil 2.4de grlmektedir. Dnyann gne etrafndaki dnmesi bir ylda (365 gnde) tamamlanmadndan deklinasyon as ayn bir gnde seneden seneye ok az deiirse de pratik olarak belirli bir gnde sabit kabul edilebilir. Deklinasyon asnn belirli bir yldaki tam deerleri yllklarda verilir. Tablo 2.9de deklinasyon asnn deiik yllarda ayn gnlerdeki deerleri grlmektedir. Deklinasyon as, n, 1 Ocaktan itibaren gn says olmak zere ( ) (2.15)

ampirik Cooper (1969) forml ile byk bir dorulukta bulunabilir. Lunde (1980) ise (2.15) denklemi yerine deklinasyon asnn ( ) (2.16)

denklemi ile daha doru hesaplanacan ileri srmektedir. Yine Tablo 2.9de her iki denklemle her ayn 1 i iin hesaplanan deerlerde grlmektedir. Deklinasyon asnn hesaplanabilecei baka ampirik denklemlerde vardr. Tablo 2.9 Deklinasyon asnn llen ve hesaplanan deerleri LLEN 1950 Coffari(1977) -23,07 -17,32 -7,88 4,23 14,83 21,97 23,17 18,14 8,58 -2,53 -14,11 -21,41 HESAPLANAN 1976 (2.15) (2.16) Thekaekara (1977) denk. denk. -23,09 -23,01 -22,84 -17,4 -17,52 -17,07 -7,62 -8,29 -7,81 4,51 4,02 4,35 15,04 14,9 15,04 22,04 22,04 22,04 23,12 23,12 23,15 18,04 17,91 18,12 8,32 7,72 8,17 -3,15 -4,22 -3,57 -14,4 -15,36 -14,73 -21,79 -22,11 -21,76

Ocak ubat Mart Nisan Mays Haziran Temmuz Austos Eyll Ekim Kasm Aralk

44

ou zaman aylk ortalama deklinasyon asna ihtiya duyulur. Her ayn belirli bir gnnde ayn denklemlerle hesaplanan deklinsayon as iyi bir yaklamla aylk ortalama deerleri verir. Genellikle gne nm hesaplar, bir ayn btn gnleri yerine, aylk ortalama deeri iin, ortalama deklinsayon asna tekabl eden gnde yaplr. Bunun iinde aylk ortalama deklinsayon asnn bilinmesi gerekir. Her iki denklem iin ortalama gne tekabl eden gnler, gn saylar ve ortalama deklinasyon alar Tablo 2.10de verilmitir. Tablo 2.10 Aylk ortalama deklinasyon asn veren gnler (2.15) denk. iin gn n 17 17 -20,92 16 47 -13,29 16 75 -2,42 15 105 9,41 15 135 18,79 11 162 23,09 17 198 21,18 16 228 13,45 15 258 2,22 15 288 -9,6 14 318 -18,91 10 344 -23,05 (2.16) denk. iin gn n 17 17 -20,57 15 46 -12,8 17 76 -1,59 15 105 9,66 15 135 18,85 11 162 23,08 18 199 21,12 17 229 13,46 15 258 2,78 15 288 -8,93 14 318 -18,37 12 346 -23

Ocak ubat Mart Nisan Mays Haziran Temmuz Austos Eyll Ekim Kasm Aralk

2.3.1.2 Tretilen Gne Alar: Yatay ve eik bir dzleme gelen gne nmnn hesaplanmasnda dzlemle ve gne nlarnn dorultusu ile ilgili alardan yararlanlr. Zenit as (z), gne ykseklik as (y), gne azimut as ( denilmektedir. Zenit as, ( ): Direkt gne nlarnn (gnein dorultusunun) yatay dzlemin ) gibi alara tretilen gne alar

normali ile yapt adr (ekil 2.4). Dier bir deyile gne nlarnn yatay dzleme geli asdr. Yatay dzleme gne nlar dik geldii zaman (gne zenitte iken) ve gnein douunda ve batnda =0 dir =90 olur. ekil 2.5de

yatay koordinat sisteminde de zenit as ayrca gsterilmitir.

45

Gne ykseklik as, (

): Direkt gne nlarnn yatay dzlemle yapt adr.

Aka grld gibi, ykseklik as zenit asn 90 ye tamamlar, bylece sin =cos olur. ): Gnein dorultusunun tam bilinmesi iin, kutupsal

Gne azimut as, (

kordinat sisteminde, azimut asna da ihtiya duyulur. Gnein azimut as burada gneyden batya doru (+), dou tarafna (-) olarak alnacaktr (ekil 2.5).

ekil 2.5 Yatay koordinat sisteminde tretilen Gne alar. Bylece yatay koordinat sistemince zenit (veya ykseklik) as ile gne dorultusu tayin edilebilir. Bu bakmdan bu alarn esas gne alar cinsinden bilinmesi gereklidir. Koordinat sistemi (kutupsal koordinat sistemi), ekil 2.4de gk krede grld gibi, ve eksenleri, sra ile, ekvator dzleminde gz nne alnan yerin boylam dorultusunda olmak zere dnyann merkezinde alnarak bu bantlar kolaylkla bulunabilir. Bir yerdeki yatay dzlemin normalinin dorultu kosinsleri ve gne nlarnn dorultu kosinsleri olduklarna gre, zenit asnn kosins

46

(2.16) olarak elde edilir. Gne azimut asnn bulunmasnda kresel genlerin kullanlmas uygun olur. Bylece (2.17a) veya trigonometrik bantlar kullanarak (2.17b) bulunur. Azimut asnn maksimum mutlak deeri, gne douunda ve batnda deklinasyon asna bal olarak 90 civarnda 90 den byk veya kk olabilir. Doru deerlerin bulunmasna ve iaretine dikkat etmelidir. Gnein doduu ve batt anlarda nlar yatay dzleme paralel gelir. ( =90) ve cos 90=0 olduunda gne dou (-) ve bat (+) saat as (2.18) denkleminde bulunur. Kutup dairelerinde gnein batmad veya domad zamanlarda (-tan tan ) nin mutlak deeri 1 den byk olur. Kuzey yarmkrede, deklinasyon as negatif ve (-tan tan ) Gn uzunluu, | ( | ) 1 iin gne domaz ve, deklinasyon as pozitif ve (-tan tan ) 1 iin gne batmaz. olduundan (15 saat as 1 saat zamana eit) ( ) ( ) (2.19)

bantsndan bulunabilir. Gn uzunluu, ekvatorda (=0) daima 12 saat olduu gibi =0 olduunda da her yerde 12 saattir. Kuzey yarmkrede deklinasyon asnn pozitif deerlerinde kuzeye gidildike gn uzunluu artar, deklinasyon asnn negatif deerlerinde gn uzunluu azalr. 2.3.1.3 Eik yzeyin alar: Eik bir yzeyin konumu yatay dzlemle yapt eim as ( ) ve yzeyin normalinin yatay dzlemdeki izdmnn gneyden batya doru (+) lld yzey azimut as ( ) ile belirlenir (ekil 2.6). Eik dzlemin normalinin yatay dzleminin normali zerindeki izdm cos izdm sin kosinsleri, olur. Kutupsal koordinat sisteminde, eik dzlemin normalinin dorultu kosinsleri, ve yatay dzlem zerindeki dir. Buna gre, yatay koordinat sistemindeki (xyz) dorultu

47

elde edilir.

ekil 2.6 Eik yzey alar Gne geli as, : gne dorultusunun herhangi bir eik dzlemin normali ile yapt adr. Gne nlarnn kutupsal koordinatlara gre dorultu kosinsleri olduuna gre,

(2.20) bulunur. Bu son denklemde =0 alnrsa, as olur ve (2.17) denklemi elde edilir. Yzey azimut as =0 alnrsa gneye doru eik dzleme gne nmnn geli

(2.21)

bulunur. Dier bir durumda =90 olan dik dzlem iin,

(2.22) ve buradan da gneye bakan dik dzlem iin ( =0) iin (2.23) neticesine varlr.

48

Herhangi bir dzleme gne nlarnn ilk gelii, gn douu veya dzleme paralel geldii ilk an, son gelii ise gn bat veya paralel geldii son andr (ekil 2.7).

ekil 2.7 Eik dzleme gne nlarnn ilk gelii ve son d Gne nlar yzeye paralel geldii zaman g=90 olduundan (2.20) denkleminden ( ( olmak zere, ) ) (2.24)

yazlabilir. Dier taraftan

alp

eklinde tanjant dnm yaplarak elde edilen ( denkleminde ( ve son denklemden (2.27) zmleri elde edilir. Bylece gne nlarnn yzeye paralel geldii saat alar olmak zere (2.28a) (2.28b) olarak bulunur. Gne nnn dzleme paralel geldii gne domadan nce veya gne battktan sonra olabilir. Bu sebeple gne nnn eik dzleme paralel geli saat as mutlak deerce gn douu saat asndan daha bykse, ilk geli saat as ) ) ( ) (2.25)

(2.26)

49

gn douunda olur. Gne lesinde (=0) gne geli as denkleminden

n kosins (2.20)

(2.29) bulunduuna gre Tablo 2.11de grld ekilde herhangi bir dzleme gne nnn ilk geli ve son d saat alar zetlenebilir. Tablo 2.11 Eik dzleme gnein ilk geli ve son d saat alar

Kuzey yarmkrede gneye bakan (a=0) eik dzlem iin (2.21) denkleminden [ ( )] (2.30)

bulunur ki, buna gre gneye bakan eik dzleme gne nnn ilk geli ve son d saat alar srasyla ( bulunur. Son denklemlerde iin ) , ve ( iin ) (2.31) ,

yani kuzey yarmkrede gneye dnk eik yzeye gne n k aylarnda ( ) gn douu ve gn bat arasnda, yaz aylarnda ( iin ( ve iin (2.19) bantsndan verilen ( denkleminden bulunabilmektedir. Gne enerjili sistemlerin dizaynnda, eimli yzeye gelen gne nm nemli bir parametredir. Bu parametrenin hesaplanabilmesi iin yatay yzeye gelen toplam, difz ve direkt gne nm deerlerinin bilinmesi gereklidir. Eik yzeye bir gnde gelen gne nm ( ); (2.33) Burada R faktr, eik yzeye gelen toplam gne nmnn, yatay yzeye gelen toplam gne nmna orandr. Liu ve Jordan tarafndan difz ve yansyan ) ( )) (2.32) ) yzeye

paralel geldii (gn douu ve gn bat arasnda) zamanlarda gelmekte, eik dzleme gne nnn gelme sresi

50

gne nm fonksiyonu olarak isotropic bir model gelitirilerek R faktr aadaki ekilde tanmlanmtr: ( )
( ) ( )

(2.34)

Yerin yanstma oran ( ), bitki rtsne, topografik yapya ve kar durumuna bal olarak deiir, ortalama 0,2 mertebesindedir. ise eik dzlemin eimidir. faktr ise yatay dzleme gelen direkt gne nmnn, eik dzleme gelen direkt gne nmna orandr ve gneye dnk dzlemler iin aadaki ekilde tanmlanr:
( ) ( )

(2.35) Burada; { ( olmaktadr. Eik yzeye herhangi bir anda gelen toplam gne nmnn ( ) hesaplanmas iin aadaki yntem izlenir: (2.38) Burada; ( olmaktadr. )
( ) ( )

) )

)}

(2.36) (2.37)

(2.39)

faktr yatay dzleme bir anda gelen direkt gne nmnn, eik

dzleme bir anda gelen direkt gne nmna orandr. Gneye dnk yzeyler iin aadaki ekilde tanmlanr.
( ) ( )

(2.40)

Atmosfer D Gne Inm Atmosfer dnda gne nlarna dik birim alana btn dalga boylarnda bir anda gelen gne nmnn deeri dnya-gne mesafesi deitiinden sabit deildir. Bunun iin ortalama dnya-gne uzaklndaki gne nm deerinin kullanlmas hesaplamalarda kolaylk salar. Bu deere gne sabiti denir. Bu deer son yllarda yaplan lmler ve hesaplamalar sonucunda %1 hata ile 1367 W/ olarak kabul edilmitir.

51

Yeryzne gelen gne nm, atmosfer dna gelen gne nm miktarna dayanlarak bulunur. Gne sabitinin gnlere gre dzeltme faktr (f), n yl iindeki gn says (1-365) olmak zere: ( eklinde tanmlanr. Buna gre atmosfer dnda yatay yzeye bir gn boyunca gelen gne nm aadaki eitlikle hesaplanabilmektedir. ( ) ( ) (2.41) Burada: W/ , tan tandan bulunabilir), , gne bat saat as (cos )

, hesaplama yaplan yerin enlem derecesi, , deklinasyon as (dnya gne dorultusunun yerin ekvator dzlemi ile yapt a)dr. Dnya gne dorultusu ekvator dzleminin kuzey tarafnda ise deklinasyon as pozitif kabul edilir. Deklinasyon as Cooper forml ile hesaplanabilmektedir. ( ) (2.42)

Atmosfer dnda yatay yzeye belli bir zaman aralnda gelen gne nm aadaki eitlikle tanmlanr. Burada alardr( ). (
( )

ve

tanmlanan zaman aralndaki saat

)[ )]

) (2.43)

Yeryzne Ulaan Gne Inm Gne nlar dnyaya gelirken mortesi, gamma ve x nlarn da ihtiva ederek ular. Fakat dnya atmosferini geerken zararl olan bu nlarn ou yutulur. Atmosfer dna gelen gne nm atmosferi geerken atmosferde bulunan paracklar tarafndan tutularak azalr. Kalan gne nm (atmosferik nm) atmosfer iindeki partikl, toz ve havadaki molekller vastasyla yansmaya urar ve ynnn deimesi ile salr ve binalar, dalar, su yzeylerinden yansmaya urar. Gne nmnn bu blmne difz gne nm, dorudan yeryzne ulaan ksmna da direkt gne nm denir.

52

Gne nmnn enerji younluu olduka dktr. Gneli bir yaz gnnde optimum yndeki 1 alana gelen enerji miktar hemen, hemen 1 litre petroln verebilecei enerji miktarna eittir. Bununla beraber yalnz dnyann kara alanlarna den gne nm ile elde edilecek enerji miktar, dnyann yllk enerji tketiminden yaklak 2900 kat daha fazladr. Gne Inm lmleri Gne nm bileenlerinin lm iin eitli cihazlar gelitirilmitir. Bu cihazlardan direkt, difz ve yansyan gne nm bileenlerinin tmn birden len cihazlara pirradyometre, toplam (direkt ve difz) gne nm len cihazlara ise piranometre ad verilir. Sadece difz gne nm llmek isteniyorsa, piranometrenin zerine gelen direkt gne nm ler hale getirilir. Direkt gne nmn lmek iin pirheliometre denilen cihazlar kullanlmaktadr. Piranometrelerin ou yzeylerin nm, yutma ve yanstma zellii dikkate alnarak gelitirilmitir. Inmn dt ksmda biri siyah, dieri beyaz iki yzey bulunmakta, siyah yzeyin scakl yutulan nm sebebiyle artmakta ve yzeyler arasndaki scaklk fark llmektedir. Trkiyede Meteoroloji istasyonlarnda, toplam gne nm llmektedir. Direkt ve difz gne nm lmleri genellikle yaplmamaktadr. Toplam Gne Inmnn Hesaplanmas Yatay dzleme gelen toplam gne nmnn llmedii blgelerde, lm yaplan blgelerin verileri yardm ile tretilen eitlikler kullanlabilmektedir. Toplam gne nm bantlarnda; gnelenme sresi, izafi nem, atmosferik basn, scaklk, bulutluluk oran gibi meteorolojik verilerin biri veya birka kullanlr. En yaygn olarak kullanlan eitlik aada verilmektedir. (2.44) Burada H, aylk ortalama gnlk gne nm, d gne nm, ayrca (H/ , aylk ortalama atmosfer

) oran bulutluluk indeksi, n, aylk ortalama

gnelenme sresi, N, ise aylk ortalama gn uzunluu olarak tanmlanr. Burada a ve b sabitleri gne nm ve gnelenme sresi lmlerine dayanlarak istatistiksel yntemlerle belirlenmektedir. Sabitler blgenin iklim durumu, topografik yaps ve bitki rtsne bal olarak deiim gstermektedir. Burada kullanlan lm deerlerinin, uzun yllar ortalamas olmas gereklidir.

53

rnek olarak; 1984-1992 yllar arasnda Gebze-Kocaelide yaplan lmler sonucunda a ve b sabitleri aadaki ekilde saptanmtr. a=0,226 b=0,418 Trkiye genelinde yaplan hesaplamalar sonucunda ise a=0,18 ve b=0,62 olarak bulunmutur. Yatay Yzeye Gelen Difz Gne Inm Gne enerjisi uygulamalarnda, zellikle sistem tasarmnda, bilinmesi gereken en nemli parametrelerden biri yatay yzeye gelen difz gne nmdr. Trkiye genelinde uzun dnemli toplam gne nm lmleri bulunmasna karlk, difz gne nm lmleri yaplmamaktadr. Difz gne nm ise eik yzeye gelen gne nmnn hesaplanmasnda kullanlmaktadr. Yatay yzeye bir gnde gelen toplam gne nmnn (H), atmosfer dna bir gnde delen gne nmna ( ) oran bulutluluk faktr ( ) olarak tanmlanr. Bu parametreler arasndaki iliki (korelasyon) aadaki gibi tanmlanmtr. (Liu ve Jordan, 1960), (2.45) (Page, 1964), (2.46) (Iqbal,1978), (2.47) (Tuller,1976), (2.48) (Vignola ve McDanials,1984), =1,155-1,388 (2.49)

Eik yzeye gelen gne nmnn hesaplanmasnda, difz gne nm ile ilgili lm deerleri bulunmadnda, yukarda verilen korelasyonlar kullanlmaktadr. Bu korelasyonlarn rastgele kullanlmas durumunda, hesaplanan difz gne nmnn, lmdeerlerinden nemli sapmalar gsterdii saptanmtr. Bundan dolay, blgeye en yakn istasyondaki verilere dayanarak tretilmi korelasyonlar kullanlmaldr. Tubitak-M.A.M. Gebzede 1984-1992 yllar arasnda yaplan lmlere dayanarak aadaki korelasyonlar karlmtr:

54

(Trs,1995), (2.50) (2.51) Ayrca Gebzede 1984-1992 yllar arasndaki, saatlik toplam gne nm ( ) ve difz gne nm ( ) verilerin deerlendirilmesi sonucunda aadaki korelasyon karlmtr: (Trs,1996), ( Burada tanmlanr. 2.3.2 KLM PARAMETRELER Aktif ve pasif gne enerjisi uygulamalarnda, sistemin verimli aralnda) (2.52)

, saatlik bulutluluk faktrdr. Yatay yzeye bir saatte gelen toplam

gne nmnn ( ), atmosfer dna bir saatte gelen gne nmna ( ) oran olarak

kullanlabilmesi, genel iklimsel koullara ve gne nm potansiyeline baldr. Bu nedenle gne enerjili sistemlerin tasarmnda, enerji dengesinin kurulmasnda iklimsel parametrelerin bilinmesi gereklidir. zellikle pasif gne enerjisi uygulamalarnda, iklimsel faktrlerin deiiminden dolay enerji ihtiyacnda deiim gzlenmektedir. Mevsimlere bal olarak pozitif iklimsel faktrlerden yararlanmak (stma ve aydnlatma iin gne nm, soutma iin rzgar) negatif iklimsel parametrelerinin (dk evre scakl ve yksek rzgar hzndan dolayas ile oluan s kayplar, yksek gne nmndan dolay fazla snma ve k sorunu) etkisini azaltmak gerekmektedir. Dnyann makroklimatik blgeleri, iklimsel faktrler yardmyla tanmlanmaktadr. Bu faktrler; corafi enlem, boylam, hava akmlar, atmosferik basn ve okyanus akmlardr. Avrupa birliine dahil lkeler, drt farkl iklim blgesine ayrlmtr. 1. Kuzey Avrupa Sahil klimi: Klar ok souk ve dk gne nm, yazlar orta lk. 2. Merkez Avrupa Sahil klimi: Klar serin ve dk gne nm, yazlar lk. 3. Karasal klim: Klar souk ve yksek gne nm, yazlar scak.

55

4. Gney Avrupa ve Akdeniz klimi: Klar lk ve yksek gne nm, yazlar scak. Trkiyede bu blgede deerlendirilebilir. klimsel parametrelerin genel karakteristiklerinin belirlenmesinde,

meteorolojik veriler veya istatistiksel eitlikler yetersiz kalmaktadr. Planlanan sistemlerde blgesel lmler ve aadaki faktrler dikkate alnmaldr: Topografya zellikleri (vadiler, dalar, ovalar) Byk su alanlar (nehir, gl, deniz) ve orman alanlar Uzun nehir boyunca sis profilinin art Vadilerin ve dalarn eimindeki rzgarn deiimi Krsal ve kentsel iklimler arasndaki rzgar hz ve evre scaklk farklar Byk ehirler zerindeki hava kirlilii Gneli stma sistemlerinin enerji dengesi belirlenirken, mikroklimatik parametreler dikkate alnmamaktadr. Bu parametrelerden bazlar; sistemin kurulduu yerin evresindeki bitki rts, toplam gne nm miktar, glgeleme ve yansma yzdeleri, alc ortamlar (pencere, duvar, kolektr), gnnn ulaan miktar ve rzgar hznn yatay ve dey bileenleridir. Byk su alanlarnn da evre scakln birka derece drd gz nnde bulundurulmaldr. zellikle pasif gne enerjisi sistemlerinin uyguland binalarn evresinde ve iinde doal hava sirklasyonu, uygun dizayn ile doal ventilasyon oluturarak temin edilmeli, binann evresindeki glgeleme etkisi azaltlmaldr. Gne enerjisi uygulamalarndaki en nemli parametre phesiz gne nmnn gnlk ve mevsimsel deiimidir. Gnein pozisyonunun deiimi nedeniyle yl boyunca kolektr yzeyine gelen nmn belirlenmesi gerekmektedir. Dier nemli parametre ise evre scaklnn gnlk ve mevsimsel deiimidir. Gne kolektrlerindeki s kayplar, kolektr ile evre scakl arasndaki scaklk farknn art ile fazlalamaktadr. Gne kolektrlerinin verimi, evre scakl ile kolektrn alma scakl arasndaki farkn ve gne nmnn fonksiyonudur. Blgenin rzgar hz, gne kolektrlerinin enerji dengesini de etkilemektedir. rtsz gne kolektrlerinde ve yetersiz izolasyon durumunda rzgardan dolay iletimle s kayb byk olmaktadr.

56

Gne Inm Bir yzeye gelen gne nm, gnein pozisyonu ve corafik enlem derecesi, bulutluluk vb. faktrler nedeniyle, gnden gne, yldan yla deiim gsterir. Yatay yzeye gelen toplam gne nmn, birinci derecede corafik enlem derecesine bal olarak gn uzunluu etkilemektedir. Dizayn edilecek sistemin sadece yaz aylarnda kullanlmas dnlyorsa, kolektr eim as; (enlem-15), sadece k aylarnda kullanlmas dnlyorsa (enlem+15), yl boyunca kullanlacak ise (enlem) derecesine eit alnmaldr. evre Scakl Yllk gne nmnn deiimi, yllk evre scakl profilini de etkilemektedir. Gn boyunca hava scaklnn deiimi, birinci derecede bulutlar yardmyla belirlenir (gn boyunca dnya yzeyine den gne nmnn miktar bulutluluk miktar ile deimektedir). evre scakl, gne nm gibi enlem derecesine baldr. Aylk ortalama d ortam scaklnn deiimi corafik alanlara ve olaylara gre deiir. Byk su ktleleri, hava scakln drr. Deniz seviyesinden yksekliin evre scaklnn zerinde nemli bir etkisi vardr. Genel bir kurala gre; deniz seviyesinden her 1000 m ykseklikte evre scaklnda 6,5 K lik bir d olmaktadr. Ayrca hava scakl, yresel koullara bal olmaktadr. rnein, k aylarnda ehir d, ehir merkezine gre 2 ile 4 K arasnda daha yksek deerler almaktadr. Yaz mevsiminde ise yollar veya binalarn bulunduu alanlar, yeillik alanlara gre 8-10 K daha fazladr. Rzgar Bir yerin rzgar durumu, rzgar yn ve hz ile tanmlanr. Gn boyunca rzgar hznn deiimi, genellikle evre scakl veya gne nmnn deiiminden daha azdr. Farkl yksekliklerde rzgar hz deiim gstermektedir. Bu deiime neden olan faktrler: Blgenin topografyas ve yapay rzgar kesiciler (binalar v.b.) Yzeydeki przllk (bitkiler v.b.) Scaklk ve basn fark

olarak sralanabilir.

57

2.4.GNE KOLLEKTRLER 2.4.1 GNE KOLEKTRLER LE LGL TANIMLAR

Gne nm ile bir akkann scaklnn artmasn salayan gerelere gne toplayclar (kolektr) ad verilir. En basit anlamda, bir yzeye den gne nlarndan bir ksm yzey tarafndan yutulur ve akkana doru iletim ve tanmla s geii olurken, d yzeyden de evreye, yzey scaklna ve s tanm katsaysna bal olarak tanmla s geii olur. Yutulan nmla evreye olan s kaybnn fark faydalanlan gne enerjisidir ve stlarak istenen akkana geer.(11) Dzlemsel ve vakum tpl kolektrler evsel scak su temininde ve yardmc stma kayna olarak 20 yldr kullanlmaktadr. Avrupa pazarnda yllk olarak 0,5 milyon kollektr retilmekte ve bu pazar srekli bymektedir. Trkiyede de lk dzlemsel kolektr benzeri durum yaanmaktadr ve yllk 200 000 retimine ulalmtr. Buna paralel olarak retici saylarnda da art sz konusudur. Gne enerjili su stma sistemleri konusunda uzmanlam kk firmalara artan sayda byk firmalar yeni rnleriyle katlmaktadr. Avrupada dzlemsel kolektrler de ek olarak, deiik tipte asal gaz kullanan vakum tpl rnler de piyasaya sunulmaktadr. Modl ebad 1,5 ile 8 arasnda deimektedir. Pazar eilimi daha byk ebatlara doru ynelmektedir. Bunlarn temel avantaj, daha dk sayda boru balants gereklilii ve kenar alannn dk olmas nedeniyle daha dk s kayb olumasdr. Uygulama alanlarna bal olarak farkl tiplerde gelitirilen gne kolektrleri ekil 2.8de verilmektedir. Kolektrlerin alma scakl ykseldike, optik verim ve s kayp katsaysnda (dizayna bal olarak) dme gzlenmektedir.

58

ekil 2.8 Farkl kollektr tiplerinin uygulama alanlar ve alma parametreleri Optik Performans ki farkl kolektr tasarm iin gne nmnn kolektr zerinde izledii yol ekil 2.9de gsterilmektedir. Kolektr zerine den gne nm, bata yansma ve iletim kayplarndan dolay azalmaya urar. Daha sonra yutucu yzeye arpar ve bir ksm yutulur, kalan ksm yansr. Bu ekilde birok yansma meydana gelebilir. Bylece, geirgenlik ve yutma oranlarnn arpmndan ( fazla olan bir parametre; efektif geirgenlik-yutma arpm ( ), %1 ile %5 kadar daha ) tanmlanabilir.

Yutucu yzey tarafndan yutulan gne nm sya dntrlr ve s transfer ortamna aktarlr. Is transferi, yutucu yzeyde kullanlan malzemenin cinsine gre deiim gsterir. Boru ile s transferinde kullanlan sv arasndaki s transferi temel olarak sv hareketlerine (trblans-laminer akm) bal olarak deiir.

ekil 2.9 Dzlemsel ve vakum tpl Gne kolektrlerinde Gne nmnn izledii yol

59

Gne nmnn geli asna ( ) bal olarak kolektrdeki yansma, yutma ve geirgenlik deerleri deiim gstermektedir. Buna bal olarak geli as dzeltme faktr (IAM), ( geli asndaki kolektrn optik veriminin, normal geli asndaki
( ) ( )

) optik verimine oran olarak tanmlanmaktadr. ( ) (2.53)

ekil 2.10da gne nmnn geli asna bal olarak, dzlemsel gne kolektrnde gne nmnn dalm grlmektedir.

ekil 2.10 Kolektr yzeyine gelen gne nmnn geli asna bal olarak dalm Gne kolektrlerinin geometrisine ve bileenlerine bal olarak, gne nmnn dalm deiim gstermektedir. ekil 2.11de farkl geometrilere sahip gne kolektrlerinin geli as ile geli as dzeltme faktr arasndaki deiimi grlmektedir.

ekil 2.11 Farkl Gne kollektrlerinde geli as dzeltme faktrnn deiimi; a) Dzlemsel Gne Kollektr, b) Vakum Tpl Kollektr, c)Parabolik Toplayc Vakum Tpl Kollektr Gne kolektrlerinde tip referans alan tanmlanr: Yutucu alan Giri Alan Brt Alan alandr. : Gne nmnn yutulup, sya dntrld alann tamamdr. : Younlatrlmam gne nmlarnn kolektre ularken iinden : Kolektrn varsa, tespit malzemesi ile birlikte tamamnn iz dm

getii en byk iz dm alandr.

60

ekil 2.12 Farkl Kolektrler in Alan Tanmlar: a) Dzlemsel gne kolektr b) Vakum tpl kolektr c) Parabolik toplaycl vakum tpl kollektr 2.4.2 DZLEMSEL GNE KOLEKTRLER

ekil 2.13 Dzlemsel Gne Kolektr ekil 2.13da tipik bir dzlemsel gne kolektr grlmektedir. Gne n ilk olarak saydam rt zerine gelir. Oradan da absorplama zellii yksek olan siyah renkli ksma yansd zaman, bu enerjinin byk bir ksm plaka tarafndan absorblanr ve ondan sonra akkan tpe transfer edilerek ya kullanlmak ya da depo edilmek zere saklanr. Yutucu plaka ve kasann yan taraflar ve yutucu tabakann alt ksm, iletim kayplarn azaltmak iin iyice yaltlmtr. Akkan tpler, yutucu tabakann ayrlmaz birer paras olarak kabul edilebilir. Akkan tpler, byk apl tplerle her iki utan baldr.(10) Saydam rtnn amac, gne nmn ieri alp evreye olan s kayplarn azaltmaktadr. zellikle rzgarl blgelerde tanlma olan s kayb ok fazladr ve saydam rt kullanlmamas halinde, yutucu yzey ile evre arasndaki s tanm katsays ok byk olacandan faydal nm azalr. Saydam rt tanmla evreye olan s kaybn nledii gibi yutucu yzeyi yamur, dolu ve toz gibi d etkilerde de korur.(11)

61

Dzlemsel gne kolektrleri genellikle kalc pozisyonda sabittir ve gnei takip etmesine gerek yoktur. Kolektrler, kuzey yarmkrede gneye bakan ve gney yarm krede kuzeye bakan yani dorudan ekvatora doru odaklayc olmaldrlar. Kolektrn optimum eim as uygulamaya gre 10-15 daha fazla veya daha az a ile blgenin enlemine eittir.(12) Bir dzlemsel plaka genellikle aadaki ksmlardan oluur.

ekil 2.14 Dzlemsel Plakann Blmleri Glazing; (cam) Bir veya daha fazla cam katmanndan oluan kollektr rts. Tanmla evreye olan s kaybn azaltr. Tubes, fins or passages; (tpler, paletler veya geirgenler) Direkt veya dorudan sv akkana giri ve kta s transferini salar. Absorber plates; (yutucu plaka) Toplayclarda gne nmn yutan ve sy, borulardaki akkana aktaran ksmdr. Header or manifolds; (balk) Akkann almnn ve boaltmnn yaplmasn salar. nsulation; (yaltm) Kolektrn arka ve yan ksmlarndaki s kayplarn minim ize eder. Container or casing; (kap veya kasa) Sz konusu bileenleri evreleyen ve onlar toz ve nemden arnm tutan ksmdr. Birok farkl malzemeden eitli tasarmlar yaplmtr. Onlar su, antifiriz katkl su gibi svlar stmak ya da havay stmak iin kullanlmtr. En byk amac, mmkn olduu kadar dk maliyette gne enerjisini toplamaktr. Kollektr ayrca uzun mrl olmal, gnein ultraviyole radyasyonunun, korozyonun olumsuz etkilerine ramen, asidite nedeniyle tkanma, s transfer

62

svsnn sert veya alkalite olmas, suyun donmas, yada cam zerinde nem veya toz birikimi, sl genleme nedeniyle camda krlma gibi nedenlere dayankl olmaldr. Sertletirilmi cam kullanlarak bu gibi nedenleri en aza indirebiliriz.(10) Kolektr rts Kolektr rts, tanmla evreye olan s kaybn azaltmasnn yannda, kolektre gne nmnn giriinin salanmas ve yutucu yzeyin yamur, dolu ve toz gibi s etkenlerden de korunmas grevini de yerine getirir. Kullanlan saydam rtnn; ksa dalga boylu gne nmn geirme oran byk (s kazanc byk), yutucu levhadan yaylan uzun dalga boylu nmlarnn dar kmamas iinde uzun dalga boylu nmlar geirme orannn kk olmas istenir. Ayrca kullanlan rt malzemesi yksek geirgenlik oranna sahip olmal, yutma ve yanstma oranlar minimum tutulmaldr. Kolektr rts olarak genellikle cam veya plastik esasl malzemeler kullanlmaktadr. Camn avantaj, optik ve mekanik zelliklerinin uzun dnem kararlldr. Plastik malzemeler ise cama gre daha dayankl ve elastiklerdir. Ancak izilmeye ve anmaya kar relatif olarak daha dk direnlidirler ve hava koullarndan abuk etkilenebilirler. Kolektr rt malzemelerinin optik zelliklerinin dnda, mekanik zellikleri de test edilmelidir. Dolu hasar ve kar ykne direnci belirlenmelidir. Yksek miktarlarda kar yann olduu blgelerde, minimum 30 lik eim as tavsiye edilir. Kar yksek eim as yardmyla kolektrn zerinden atlabilir. Gelen gne nmnn bir fonksiyonu olan yansma, geirgenlik ve yutma deerleri rt malzemesinin kalnlna, krlma indisine ve azaltma katsaysna bal olarak deiir. Gne nm kolektr rts zerine dt zaman yzey tarafndan bir ksm yanstlr, bir ksm yutulur ve byk bir ksm ise geirilir. Belirli bir dalga boyunda gelen nm iin cismin yanstma (r), yutma () ve geirme ( ) oranlarnn toplam 1dir. (2.54) Yzeyin Yanstma Oran Krma indisi olan ortamda ilerleyen nm, krma indisi olan bir ortama geldiinde, gelen nmn bir ksm geli asna bal olarak yanstlr, dier ksm ikinci ortama geer. Ara yzeye gelen nm geli as eitliine gre, aadaki formlle tanmlanr: Polarize olmu nmn yatay bileeni; ve krlma as olmak zere polarize olan nmn dik ve yatay bileenlerinin yanstlma oranlar, Fresnel

63
( ( ) )

(2.55)

Polarize olmu nmn dik bileeni;

( ( ) )

(2.56)

Yzeydeki ortalama yanstma oran; ( eklinde yazlr. Gelen nmn yzey normali ile yapt alar ekil 2.15de grld gibi srasyla ve dr. Bu alar Snell kanunu ile verilen birinci ortamn krlma indisi ile ilikilidir. (2.58) , ikinci ortamn indisi ) (2.57)

ekil 2.15 ki farkl krlma indisine sahip bir yzeyden gelen, yansyan ve geen n arasndaki iliki In yzeye dik (normal ada) geldii zaman yzeyin yanstma oran;
( )

(2.59)

Birinci ortam hava ise eitlik (2.59) aadaki ekilde dzenlenebilir (havann krlma indisi alnr):
( )

(2.60)

Yzeyin Geirme Oran Gne enerjisi uygulamalarnda, kolektr rtsnn geirgenliinin yksek olmas verimi arttran parametrelerden biridir. ekil 2.16dan yutuculuk zellii olmayan bir tabakada geirgenlik ve yansma arasndaki iliki grlmektedir.

64

ekil 2.16 Yutucu olmayan rtde geirgenlik Tek kolektr rtsnn olduu durumdaki geirgenlik;

(2.61)

eklinde yazlabilir. Ayn eitlik N adet kolektr rts iin dzenlenirse; [ olur. Dzlemsel gne kolektrlerinde kullanlan cam rtnn geirme oran, gne nmnn geli as bydke, 50 azalmaktadr. ekil 2.17de cam rt says ve gne nmnn geli asna gre cam rtnn geirgenliinin deiimi grlmektedir. rt malzemesinin says arttka, kolektrde s kayplar ve alabilecei gne nm azalr. ye kadar ok yava daha sonra hzla
( ) ( )

(2.62)

ekil 2.17 Krlma indisi 1,526 olan 1,2,3 ve 4 katl cam rtde geirgenliin Gne nmnn geli as ile deiimi Camda gne nmnn yutulmas, ncelikle camn ierdii demir oksit ( ) oranna baldr. ekil 2.18de 6 mm kalnlndaki deiik oranlarda demir oksit ieren camlarn, nmn (normal geli asna gre) dalga boyuna bal olarak geirgenliinin deiimi grlmektedir.

65

Fazla demir ieren camlar, kenarlarndan bakldnda daha yeil grnr. Demir oksit miktar dk olan camlar, kolektr verimliliini ykseltir.

ekil 2.18 Inmn normal geli asnda 6 mm kalnlnda farkl oranlarda demir oksit ieren camlarn geirgenliinin dalga boyuna gre deiimi Yzeyin Yutma Oran Gelen gne nm, saydam rtnn giri yzeyinde yani hava-cam ara yzeyinde yanstlmaz, bu yzeyden geerken nmn bir ksm yutulur. Bu yutulan miktar aada verilen Bouguer kanunu kullanlarak hesaplanabilir: (2.63) Burada I: Gelen nmn iddeti, (W/ ),

X: Inmn direkt geldiinde ald mesafe (m), K: Malzemenin nm azaltma katsays (l/m) olarak tanmlanmtr. Eitlik (2.63), L kalnlndaki bir ortam boyunca integre edilirse, yutma miktarna gre geirgenlik; ( olarak hesaplanmaktadr. Saydam rtnn Optik zellikleri Tek saydam rtnn geirme, yutma, yanstma orannn hesaplanabilmesi iin ncelikle polarize edilmi nlarn paralel ve dik bileenlerine gre tanmlanan geirgenliinin, yansmann ve yutma miktarnn bulunmas gerekir. Ancak, literatrde, kolektrler de kullanlan saydam rt malzemeleri iin hesaplanan deer ile polarize edilmi nn dik bileeni iin hesaplanan deerler benzerlik ) (2.64)

66

gstermektedir. Bundan dolay rtnn optik zellikleri hesaplanrken, polarize edilmi nlarn dik bileeni iin hesaplanan geirgenlik ( yutma ( ) deerleri kullanlmaktadr:
( ( ( ( ) ) ) )

), yansma (

) ve

( ( )(

) )

(2.65) (2.66) (2.67)

Eitlik (2.61), tek rtl sistem iin basitletirilerek yazlrsa, geirgenlik miktar; (2.68) Eitlik (2.67), gne kolektrleri rt malzemelerinin ortalama absorpsiyon miktar iin yaklak olarak yazlrsa, yutma miktar; (2.69) olur. Tek saydam rt iin yansma miktar; Ayrca aadaki eitlikte kullanlabilir: ( Yutucu Yzey Gne kolektrlerinin en nemli ksmn yutucu yzey oluturmaktadr. Kolektrn verimi, yutucu yzey kaplamasna, geometrisine ve yzey iin seilen malzemenin zelliine bal olarak deiir. Bu yzey, svl dzlemsel gne kolektrlerinde, bakr, alminyum, paslanmaz elik, sa, plastik vb. sl iletkenlii uygun herhangi bir malzemeden imal edilebilir. Akkan kanallar, roll-bond, ekstrzyon, presleme veya benzeri ilemlerden biri ile dorudan plaka iinde, stnde veya altnda meydana getirilebilir. Saydam kolektr rty geerek yutucu yzeye gelen nmn byk bir ksm yzey tarafndan yutulur ve geri kalan ksm yanstlr. Yanstlan nm saydam rtnn alt ksmna gelir ve bir ksm yeniden yzeye yanstlrken bir ksm saydam rtye geer ve bu olay ekil 2.19da grld gibi devam eder. ) (2.70) eitlii ile hesaplanabilir.

67

ekil 2.19 Yutucu yzeye gelen nm yutulmas ve yansmas Yutucu yzey tarafndan yutulan nm kesri; ( elde edilir. Burada; ( arpm denilmektedir. ) [( ) ]
( )

(2.71)

) deerine kolektrn optik verimi veya yutma ve geirme yutucu yzeyin nm yutma oran ve ise saydam

rtnn, yutucu yzeyden yanstlan nm yanstma orandr. Yutucu Yzey Kaplamalar Gne kolektrlerinin verimini artran en nemli parametre yutucu yzeye uygulanan kaplamann zelliidir. Yutucu yzey kaplamalarnn grevi gne nmnn mmkn olduu kadar yutmas ve sya dntrlmesidir. Yutucu yzey kaplamas olarak siyah mat boya ve seici yzey kaplamalar kullanlr. Siyah Boya Siyah mat boyann gne nmn yutma miktar (%90-98) yksektir. Buna karlk, yaycl da ok yksek (%85-92) boyutlardadr. Siyah boya olarak genellikle polyester, akrilik ve epoksi reine esasl mat boyalar kullanlr. Mat siyah boyalarda kullanlan dolgu malzemeleri ve balayclardaki organik kkler, yzeyin seici zelliklerini tahrip etmektedir. Dolaysyla boyalar, yalnzca atmosferik artlara kar koruyucu olmaktadr. Boyalarda pigment malzemesi, kuruma srasnda polimerize olan organik bir yaptrc ve boya filminin kolay srlmesini salayan zclerden oluur. Kuruma srasnda zc uar ve pigment yaptrc 0,025 mm 0,0075 mm kalnlnda bir film oluturur. Yaptrcnn uzun mrl ve alan scaklklara dayankl olmas istenir. Gne enerjisi uygulamalarnda yksek performans gsteren byle bir yaptrc satlmaktadr. Siyah pigment olarak genellikle karbon siyah kullanlmaktadr. Karbon siyah, renk, ucuzluk ve dayankllk asndan birok avantajlara sahiptir. Bunlar, gne nmn iyi yutmasna karlk, boya filminin seicilik zellii tamamasndan dolay yayma oranlar da yksektir ( ). Boyalar 0,0013 0,0025 mm kalnlndaki ok ince filmler eklinde srldklerinde gne nmn iyi absorbe eder, bunun yannda sl nma kar saydam bir malzeme gibi davranrlar. Byle bir yzey parlak alminyum zerine kaplanrsa, pigment malzemesinin yksek yutma zellii, alminyumun dk yayma zellii ile birleerek seici yzey trnde bir davran gsterir. Bunlarn en

68

iyileri krom, bakr, demir, mangann kalsine oksitlerinin karm eklinde oluturulmutur. Elde edilen en iyi optik deerler tekil etmektedir. Seici Yzey Kaplamalar Seici yzey almalarndaki temel ama, ksa dalga boylu nmn tamamna yaknn yutulmas, buna karlk uzun dalga boylu nm yayclnn en aza indirilmesidir. Bylece plakann scakl daha fazla artrlarak, akkana daha fazla s iletimi salanr. Seici yzeyler scaklk ykselmesinde daha az nm yayarlar, dolaysyla kolektr verimi ykselir. Gne kolektrlerinde, toplam enerji kazancn artrmak iki yolla mmkn olabilir: 3 den byk dalga boylarnda nm yanstan kaplamaya sahip bir cam rt kullanlmas (bylece yutucu yzeyden yaylan nm ayn yzeye geri gnderilir). Isl yaynm dk olan bir seici yzey kaplamas. Seici yzey kaplamalar, 0,3 2,5 yutuculuk ve 2,5 50 spektrum aralnda %90n zerinde infrared blgede %10 civarnda yayclk zellii gsterir. olarak verilmektedir. Bu tr boyalarn, bu incelikte srlmesi de ayr bir uygulama sorunu

seici yzey olarak siyah nikel, siyah krom, siyah bakr, si yah demir, kobalt oksit kullanlmaktadr. Yutucu kaplamalar snfa ayrlrlar: Seici kaplamalar Yar seici kaplamalar Seici olmayan kaplamalar 0 Seici yzeyleri hazrlamak iin, sputtering, kimyasal buhar depozisyonu, metal spreyi, kimyasal oksidasyon ve elektroliz gibi eitli teknikler kullanlr. Bu teknikler arasnda, elektroliz ilemi, gerekse ekonomik olmas nedeniyle yaygn olarak kullanlmaktadr. Kolektr Kasas Kolektr kasas olarak alminyum, paslanmaz elik, galvenize elik, plastik ve tahta gibi deiik malzemeler kullanlmaktadr. Kullanlan malzemeye gre, gvde tasarm deiiklik gsterir. Birok modl kolektr ekstrze alminyum profilden yaplmtr. Ekstrze alminyum profil hafitir, modl boyutlarnda mmkn olan en yksek esneklie sahiptir. Daha karmak ekiller profile entegre edilebilir. Maliyetleri de olduka dktr. Galvanize veya paslanmaz elik uygulamal

69

gvdelerin kullanmyla arl olduka yksek kasalar elde edilmektedir. Kasa yaltkann slanmasn nleyebilecek szdrmazlkta olmaldr. zellikle kolektr giri ve klarnda kasann tam szdrmazl salanmaldr. Yapmda kullanlan malzemelerin sl genlemeleri dikkate alnarak boyutlandrlmaldr. Yaltm Malzemeleri Yaltm malzemesi olarak cam yn, ta yn, poliretan kpk veya levha kullanlmaktadr. Cam yn veya ta yn kullanlmas durumunda d gaz akm incelenmelidir. Mineral ynlerin balayc malzemelerden kan gazlar gereken tedbir alnmazsa saydam rtye birikebilir. Kasann yan yzleri ve arkasndaki yaltm, cam yn ise srasyla 20 50 mm ve 50 100 mm, poliretan levha ise 8,5 cm, poliretan kpk ise en az 9,5 cm alnmaldr. Ayrca yutucu plaka ile arka yaltm arasnda 1 2 cm boluk braklarak yaltmn yutucu plakaya bakan ksm alminyum folyo ile kaplanarak uzun dalga boylu nlar plakaya geri dn ve yaltmn szdrmazl salanmaldr. Conta malzemeleri Deiik amalarla eitli conta malzemeleri kullanlmaktadr. Kolektr iin en iyi bir conta, kolektrn mrn uzatan en nemli faktrlerden biridir. Dk kalitedeki conta malzemeleri kolektrlerin erken bozulmasnda etkilidir. Is transfer akkan giri ve kta kullanlan contalar: Geni scaklk blgesi (20 C - 200 C)nde kullanlan kolektrlerde, giri ve kta conta malzemelerine byk gereksinim vardr. Contalarn bir blm hava artlarndan etkilenir. Gvde profil kelerinin contalanmas: Gvde profil keleri plastik macunla contalanr. Bu contalar uzun vadede su geirmezliini salamaldr. Arka duvarlarn contalanmas: Gvdenin arka duvar balantsndan kaynaklanan hatalar kontrol edilemeyen infiltrasyona ve yksek s kayplarna neden olmaktadr. Baz hava artlarnda, gvde profili hatalarndan dolay kolektre su girebilmektedir. 2.4.3 VAKUM TPL GNE KOLEKTRLER Bu tip kolektrlerin balca zellikleri: Kolektr her zaman cam tp grubundan oluur. Tp iinde yaplan vakum ilemi ile konveksiyon ve kondksiyon yolu ile olabilecek s kayplar azaltlr.

70

Kullanlan camlar vakum nedeniyle oluan basn farkna dayanabilecek mukavemettedir. Balant borularnn tpe balanabilmesi iin bir veya iki manifold bulunur.

Vakum tpl kolektrler s transferi metodlarna gre iki temel gruba ayrlr. Is transferinin borular araclyla direkt akkana iletildii sistemlerdir. Is borulu sistemler. Is borulu gne kolektrlerinde, yutucu yzey sndnda, alma ortam (su, alkol) buharlar. Bu akkan vakum tp dndaki kondensere ykselir ve ssn transfer ettikten sonra geri akar. Is borusunun alabilmesi iin kolektr tp aksamnn en az 20 eimle yerletirilmesi gerekir. Is borulu gne kolektrnn avantaj ilk evrimde maksimum durgunluk (stagnasyon) scaklna ulamasdr. alma ortamna ve basnca bal olarak, absorber ieriinin tmnn buharlama scaklna ulamas mmkndr. Bu scaklk 130 150 C arasnda deiir. Bu nedenle glikol temelli s transfer akkanlarnn bozulma tehlikesi yoktur (etilen glikol be propilen glikol iin maksimum alma scakl > 170 C). Tpl kolektr direkt dolamla 300 C ye kadar ykselen scaklklara ulaabilir. Bu tip kolektrlerde ar snmay nleyecek ek koruma bulunmas gerekmektedir. Evsel scak su devrelerinde vakum tpl kolektrlerin kullanmda, kolektrn maksimum scakln 100 Cde snrlamak nemlidir. Yutucu Yzey Vakum tpl gne kolektrlerinde iki tip absorber yzey kullanlmaktadr. U ekilli borulu (kanatl), Koaksial borulu (kanatl).

ki tipinde avantaj ve dezavantajlar vardr. U ekilli borular vakum contal ve iki kl olup, daha yksek verimlidir. Koaksiyal borular ucuz ve basittir. Vakum tpl kolektrn performansnda, optikal zellikler, zellikle yzeyin yaycl ok nemlidir. Bu tip kolektrlerden s kayb genellikle, yutucu yzeyden yaylan IR nmdan kaynaklanmaktadr. Yutucu yzey olarak Ni pigmentli alminyum oksitin emisitivitesinin yksek olmas nedeniyle ( ) genellikle siyah krom kullanlr. Siyah krom kaplamalar ara katman olarak nikel tabakaya sahip olduundan %8lik minimum yaycla sahiptir. Baz reticiler ara katmandaki nikel tabakay ihmal ederek, yaycl %5e kadar drebilmektedirler.

71

Buna karlk, bu kaplamann kullanm mr dmekte ve baz uygulamalarda kullanlamamaktadr. Cam Tpler Vakum tpl kolektrlerin retiminde cam tplerin iyi optik zelliklere ve mekanik stabiliteye sahip olmas n arttr. Kullanlacak cam tplerin apna gre malzeme seimi yaplr. Cam tp ap 100 mm ya da daha byk olduunda; borasilikat camlar kullanlabilir. Bu tp camlar, yksek mekanik ve termal stabiliteye sahip olduundan dolay kolektr tpleri darbe ve sl oklara dayankldr. Optik zellikleri demir iermeyen camlara yakndr. Dezavantaj fiyatnn yksek olmasdr. Cam tp ap 50 mm olduunda ise cam tpler, demir iermeyen camlardan yaplmtr. Mekanik stabilitesi orta seviyededir. oklara maruz kalacak ortamlarda kullanlmas uygun deildir. Avantaj ise fiyatnn dk olmasdr. Balantlar ve Ekler Dzlemsel gne kolektrlerine gre bu tip kolektrlerde balantlar ve ekler daha yksek sl gerilimlerle karlarlar. Silikon lastik tplerin kullanm imkan yoktur. 300 C ye kadar ykselebilen durgunluk scaklklarnda, elik ya da bakr esnek borularn uygulanmas tek zmdr. 2.4.4 HAVALI GNE KOLEKTRLER Haval gne kolektrleri, yutucu yzey ile alma akkan hava yardmyla gne enerjisini s enerjisine dntren sistemlerdir. Yutucu yzeye gelen gne nlarnn byk bir ksm yutulur ve tanmla sistemde dolatrlan alma akkan havaya aktarlr. Kolektrden elde edilen yararl s; kolektrden geirilen alma akkannn giri ve k entalpileri farkna eittir. Haval gne kolektrleri, farkl tasarmlarda retilmektedir. Yutucu yzey olarak kanatkl metal levhalar, V-ekli verilmi metaller, dz metal levhalar, iinden alma akkann getii a eklindeki malzemeler ile yarlm ve alm metaller, sentetik ve doal krkler kullanlmaktadr. Ayrca birden fazla yutucu yzey kullanlmas da mmkndr. Kolektr zerine metal veya plastik elek eklinde ikinci bir yutucu yzey yerletirilmesi gibi deiik modeller gelitirilmitir.

72

Haval gne kolektrlerinde, gelen gne nmn yksek oranda geiren buna karn kolektrden evreye tanmla s transferine ve uzun dalga boylu nm geiine engel olan levha veya film trnde saydam malzemeler kullanlr. Haval gne kolektrlerinde, yutucu yzey ile alma akkan arasnda s transfer katsays kk olduundan, seilen malzemenin (s transfer alan / hacim) orannn byk olmas gerekmektedir. Bu ekilde s transfer alan artacandan alma akkanna aktarlan enerji miktar da artar. Yutucu yzeyin przl olmas s transferinde arta neden olur. Przllk sl verimi olumlu ynde etkilerken, kolektrde oluacak basn kaybn dolaysyla fan gcn artrr. Haval gne kolektrleri, tarmsal rnlerin kurutulmas, bina ve seralarn stlmasnda kullanlmaktadr.

2.5. GNE KOLEKTRLERNN ISIL ANALZ

2.5.1 DZLEMSEL GNE KOLLEKTRLERNN ISIL ANALZ Kolektr yzeyine gelen gne nmnn bir ksm saydam rtden yansr, bir ksm yutulur ve geri kalan ksm yutucu yzeye ular. Yutucu yzeye gelen nmn, bir ksm tayc akkana geerken, bir ksm ise yzeyde depolanr, geri kalan ksm evreye kaybolmaktadr. Kolektrlerde meydana gelen s kayplar ok sayda deikene baldr. Gne nm iddeti, evre scakl, rzgar hz, kolektrn konstrksiyonu, saydam rt zellikleri, yutucu yzeyin nm yutma, yayma deeri, s iletim katsays, kalnl, yaltm malzemesinin cinsi ve kalnl bu deikenlerden bazlardr. Tm deikenler gz nnde tutularak kolektrn sl analizi yaplmaktadr. Kolektr zerinde enerji ak iki blmde tanmlanmaktadr. lk blmde kolektrn optik performans, nm, yansma ve iletim kayplar ile yutucu plaka tarafndan yutulan nm miktarn kapsar. Kolektrn sl performans ise, s transfer ortam ile gne nmnn s transfer ortamna ulat noktadaki s kayplarn kapsar. ekil 2.20 de kolektrde meydana gelen optik ve sl kayplarla faydal s arasndaki iliki grlmektedir.

73

ekil 2.20 Dzlemsel Gne kolektrnde optik ve sl kayplar Uygulama alanna bal olarak, kolektrde meydana gelen kayplar imalat srasnda azaltlabilmektedir. Optik ve sl kayplar birbirine zt ynlerde artmaktadr. Cam rt sl kayplar azaltmasna karlk optik kayplar arttrmaktadr. Kolektr verim faktr ( ) s transferinin etkisini tanmlar. Fiziksel anlamda akkan ile ortam arasndaki sv transferi katsaysna oran olarak tanmlanr. Bu parametreleri tek bana tanmlamak ok gtr bundan dolay her iki parametre, optik verim ( ) ad altnda tanmlanr. ( Isl performans Kolektr zerine den gne nmnn, bir ksm konveksiyon, kondksiyon ve nmla kaybolur. Byn bu kayplar kolektrn etkin sl kayb arasndaki farkn artmasyla bymektedir. Toplam s kayp katsays ( deeriyle tanmlanr. Isl kayplar, ortalama yutucu yzey scakl ile evre scakl ), yutucu yzey scakl temel alnarak tanmlanmaktadr. lm zorluu nedeniyle ortalama akkan scakl, ortalama yutucu yzey scakl yerine s kayplarn tanmlamakta kullanlmaktadr. Ortalama akkan scakl akkan giri ve k scaklklarnn ortalamas alnarak hesaplanmaktadr. Etkin s kayp katsays; kolektr verim faktr ile toplam s kayp katsays arpmna eittir: (2.73) Dzlemsel gne kolektrnden elde edilen yararl s, kararl hal koullarnda aadaki eitlikle tanmlanmaktadr. [ ( )] (2.74) , evre ) (2.72)

Burada S, gne kolektr tarafndan yutulan gne nmn gstermektedir. , kolektrn toplam s kayp katsays, yutucu yzey scakl scakl ve kolektr alan olarak tanmlanmaktadr.

74

2.5.1.1 Kolektrn Toplam Is Kayp Katsays (

Kolektrde evreye olan s kayb, kolektrn st, alt, yan yzeylerinden olur. Toplam s kayp katsays kolektrn st ile taban ve yanlardan olan s kayplarnn toplamdr. (2.75) st Is Kayp Katsays ( ) Kolektr st yzeyinden olan toplam s kayp katsays, konveksiyon ve nm kayplar ile meydana gelmektedir. Kolektr st s kayp katsaysnn hesaplanmas iin olduka uzun bir hesaplama yntemi izlenmektedir. Bu hesaplamalar basitletirilerek aadaki eitlikle tanmlanmtr.

{
Burada;

( ( )

( ( )

)(

(2.76)

N= Cam rt says f= ( C= e= ( ( ) ) )( ) alnr.

Kolektr eim as Camn yayma katsays (0,88) Yutucu plakann yayma katsays evre scakl (K) Ortalama yutucu plaka scakl (K)

Rzgar hz (m/sn) Stefan- Boltzman sabiti ( Alt Is Kayp Katsays ( ) (2.77) k : Yaltm malzemesinin s iletim katsays : Alt yaltm malzemesinin kalnl olmaktadr. Yan Is Kayp Katsays ( ) ) olmaktadr.

75

( ) Burada, c = Kolektr evresi h = Kolektrn yan kenar ykseklii = Kolektr alan = Yan izolasyon kalnl olmaktadr. 2.5.1.2 Kolektr Kanat Verimi

(2.78)

Yutucu yzey scakl, akkann toplaycya giri scaklna, kolektr yzeyine gelen gne nmna, kolektr boyutlarna ve yutucu yzeyde kullanlan malzeme zelliklerine bal olarak deiim gsterir. Ak ynnde ve aka dik dorultuda deiir. Borularn yutucu levhann altna yerletirildii ekil 2.21de verilen gne kolektr kesiti incelendiinde: Burada W, boru merkezleri aras uzaklk, levha kalnl , olarak verilmitir. , boru i ap, D, boru d ap,

ekil 2.21 Kollektr kanat kesiti Bir borunun dierinden bamsz olduu ve borular aras levhann orta noktasnda scakln maksimum olduu kabul edilirse, levhann yars ucu yaltlm bir kanat olarak dnlebilir. Kanat zerindeki dx kalnlndaki eleman, sistem olarak gz nne alnr ve termodinamiin 1. Kanunu uygulanrsa; ( ) ( )| ( )| (2.79)

Eitlik (2.79) snr koullarnda zldnde, kanat verimi aadaki eitlikle hesaplanmaktadr.
[ ( [ ( )] )]

(2.80)

Burada, ( ) (2.81)

76

yutucu plakann sl iletkenlik katsays yutucu plakann kalnl olmaktadr. Kanat verimi, yutucu yzeyin s iletim katsaysna, yutucu yzeyin kalnlna ve borular arasndaki mesafeye bal olarak deiir. 2.5.1.3 Kolektr Verim Faktr Kolektr verim faktr; gerek haldeki faydal enerjinin yutucu yzeyin her noktasnn akkan scaklnda olmas halindeki faydal enerjiye orandr. Farkl ekillerde dizayn edilmi kolektr tipleri iin verim faktr ifadesi deiiklik gsterir. Bunlar: Akkan tayc borularn yutucu yzeyin ortasnda olduu durum: (2.82)
( )

Akkan tayc borularn yutucu yzeyin stnde olduu durum: (2.83)

( )

Akkan tayc borularn yutucu yzeyin altnda olduu durum: (2.84)

( )

= Akkan boru ile yutucu plakay birletirmek iin kullanlan malzemenin s Boru i yzeyindeki s tanm katsays ( ), akkann fiziksel zelliklerine,

gei katsays). scaklna ve ak hzna bal olarak deiir. Boru i yzeyindeki s tanm katsays, akkann laminer (doal) veya trblans (zorlanm) akm olmasna gre 100-1500 W/ belirlenir. Re Re Burada;
( )

K arasnda deiir. Svnn ak rejimi Reynolds says kriter alnarak ( ( ) ) ( ( ) ) : Laminer akm : Trblansl akm olarak alnr.

ise ise

(2.85) (2.86)

77

(2.87) olarak hesaplanr. Gne kolektrnn borularnda dolaan akkann debisi m, hz V, vizkozitesi , younluu kullanlr. 2.5.1.4 Kolektr Is Kazan Faktr ( ) ve Ak Faktr ( ) Akkana geen faydal enerji, yutucu yzey ve akkan scaklna bal olarak ifade edilebilir. Ayrca (akkan scaklnn ak dorultusunda deimesi ve ortalama deerinin tahmininin zor olmas nedeniyle), kolektr giri scaklna bal olarak da ifade edilebilir. Kolektr s kazan faktr; kolektr tarafndan toplanan faydal enerjinin, yutucu yzeyin her yerinin akkann giri scaklnda olmas durumundaki toplayaca enerjiye oran olarak tanmlanr. [ ( )] (2.88) , zgl ss , sl iletkenlii k, indisleri ile verilmektedir. Hesaplamalarda boru iindeki akkann ortalama scaklndaki fiziksel deerler

Kolektr ak faktr, kolektr s kazan faktrnn, kolektr verim faktrne oran olarak tanmlanmaktadr: [ ( )] ) (2.89)

2.5.1.5 Kolektr Yutucu Yzeyden Akkana Geen Faydal Enerji ( Kararl hal koullarnda, [ (
(

alanndaki bir kolektrden alnan faydal enerji, (

)

)] )

(2.90) (2.91) ; akkann

Burada, S; kolektr tarafndan yutulan gne nm miktar, kolektre giri scakl, ; camn gne nmn geirme oran, gne nmn yutma oran ve

; yutucu plakann

; camn gne nmn yanstma orandr. Bu )

deer tek cam iin 0,16, ift cam iin 0,24 alnabilir. 2.5.1.6 Akkann Kolektrden k Scakl ( Akkann giri scakl ile k scakl arasndaki fark, kolektr alanna, birim alana den gne nmna, akkan debisine ve kolektrden oluan s kayplarna bal olarak deimektedir. Aada verilen eitlikle hesaplanabilir:
( ( ))

(2.92)

78

2.5.1.7 Kolektr Anlk Verimi ( ) Bir dzlemsel gne kolektrnn anlk verimi, alma akkanndan elde edilen yararl snn kolektr zerine gelen gne nmna oran olarak tanmlanr.
[ ( ( ))]

(2.93)

Pratikte daha ok gnlk ortalama verime gerek duyulur. Bir gn boyunca toplanan nmn kolektr zerine gelen gnlk nma oran eklinde tarif edilen gnlk kolektr verimi, anlk verimin pozitif olduu deerler iin aadaki ekilde yazlabilir.

(2.94)

Burada

ve

gnein dou ve bat saat alar veya deneyin balang ve

biti zamanlar olarak alnabilir. Kolektr veriminin ortalama akkan scakl ile deiiminde, optik kayplar, sl kayplar ve kolektrden elde edilen faydal snn scaklkla deiimi ekil 2.22de grlmektedir. Kolektr optik kayplar scaklkla deiim gstermezken, sl kayplar scaklk ve gne nmna bal olarak deiim gsterir. Farkl gne nm miktarlarnda, kolektr veriminin ortalama akkan scakl ile deiimi ekil 2.23de verilmektedir. Kolektr verimi, gne nmnn art ile ykselmektedir.

ekil 2.22 Optik ve sl kayplarn kolektr verimine etkisi

79

ekil 2.23 Kolektr veriminin Gne nm ile deiimi

80

3. MATEMATKSEL MODELLEME
3.1 GNE AILARININ HESAPLANMASI
Deklinasyon as; () Gne nlarnn ekvator dzlemi ile yapt adr. ( ) (3.1)

Saat as; ( ) Gz nne alnan yerin boylam ile gnei dnya merkezine birletirilen dorunun, yani gne nlarnn belirttii boylam (gne boylam denilebilir) arasndaki adr. ( ) arasndaki adr. Kuzey kutbu iin +90 (K), gney kutbu iin -90 (G) olur. Zenit as; ( ) Direkt gne nlarnn (gnein dorultusunun) yatay dzlemin normali ile yapt adr. (3.3) Gne azimut as; ( ) Gnein dorultusunun tam bilinmesi iin, kutupsal kordinat sisteminde, azimut asna da ihtiya duyulur. Gnein azimut as burada gneyden batya doru (+), dou tarafna (-) olarak alnacaktr. (3.4) Gne ykseklik as, ( ): Direkt gne nlarnn yatay dzlemle yapt adr. Aka grld gibi, ykseklik as zenit asn 90 ye tamamlar, bylece sin =cos olur. Geli as; ( ) Eik yzeyin dikeyi ile n arasndaki adr. (3.2) Enlem as; () Ekvator dzlemi ile yerden dnyann merkezine olan radyal izgi

(3.5) Yatay yzey iin; Gneye bakan eik yzey iin;

(3.6) Gneye bakan dik yzey iin;

81

Bulutluluk oran; (

) (3.7)

H= aylk ortalama gnlk gne nm, = aylk ortalama atmosfer d gne nm, Atmosfer dnda yatay yzeye bir gn boyunca gelen gne nm; ( )

( as. ( ( =1367 W/ ( ) gne sabiti.

)) gne bat saat

)) deklinasyon as.

(3.8)

Aylk ortalama gnlk gne nm;(H) (3.9) Trkiye genelindeki hesaplamalarda a=0,18 b=0,62 bulunmutur. = aylk ortalama gnelenme sresi N= aylk ortalama gn uzunluu olarak tanmlanr. ( Yatay yzeye gelen difz gne nm; ( ) )

Bununla ilgili baz eitlikler tretilmitir. Bunlardan bazlar; (Liu ve Jordan, 1960), (3.10) (Page, 1964),

(Iqbal,1978),

(Tuller,1976),

(Vignola ve McDanials,1984), =1,155-1,388

82

Tubitak-M.A.M. Gebzede 1984-1992 yllar arasnda yaplan lmlere dayanarak aadaki korelasyonlar karlmtr: (Trs,1995),

(Trs,1996), ( aralnda)

( )= Yatay yzeye bir saatte gelen toplam gne nm ( )= difz gne nm = saatlik bulutluluk faktr ( )= atmosfer dna bir saatte gelen gne nm Eik yzeye gelen gne nmnn hesaplanmas; ( ) (3.11) R= Eik yzeye gelen toplam gne nmnn, yatay yzeye gelen toplam gne nmna orandr. ( ) ( ) ( )

= yerin yanstma oran, ortalama 0,2 mertebesindedir. = eik dzlemin eimi. = yatay dzleme gelen direkt gne nmnn, eik dzleme gelen direkt gne nmna orandr. Gneye dnk dzlemler iin; ( ) ( )

{ (

) )

)}

Eik yzeye herhangi bir anda gelen toplam gne nmnn hesaplanmas; ( ) (3.12) ( ) ( ) ( )

83

= yatay dzleme bir anda gelen direkt gne nmnn, eik dzleme bir anda gelen direkt gne nmna orandr. Gneye dnk yzeyler iin; ( ) ( )

saatlik bulutluluk faktr.

3.2 DZLEMSEL GNE KOLLEKTR DZAYNI

Dzlemsel gne kolektrnden elde edilen yararl s; ( [ Kolektrn toplam s kayp katsays; ( st s kayp katsays; ( { ) }
( ( ) )( )

) (3.13)

( )

)]

(3.14)

( ( )

(3.15)

Alt s kayp katsays; (

) (3.16)

Yan s kayp katsays; (

) ( ) (3.17)

Kollektr kanat verimi; ( )

[ ( [ ( )] )]

(3.18)

Kollektr kanat verim faktr; ( ) (3.19)

[
[ ( ) ]

Kollektr s kazan faktr (

) ve ak faktr (

);

84

)] (

(3.20) )] )
)

(3.21)

Kollektr yutucu yzeyinden akkana geen faydal enerji; ( [ ( )] (

(

(3.22)

Akkann kolektrden k scakl; ( )

( ( ))

(3.23)

Kollektr anlk verimi; ( )

[ ( ( ))]

gnlk kolektr verimi;

(3.24) Ortalama yutucu yzey scakl; ( ) ( ) (3.25)

3.3 DEPONUN MODELLENMES

3.3.1. Analitik Formlasyon 3.3.1.1. Krenin Katlamas Kresel kapsllerin hareket snr davran zellikleri tahmin etmek zere analizi iin tek kapsl ele alnr. Aniden T0 < TL-S scaklna soutulmu, d yzeyi = R koordinatnda bulunan PCMli kresel koordinat sistemi, ekil 3.1de gsterildii ekilde tanmlanmtr. Kre, balangta Ti erime noktas scaklndadr. Her iki fazdaki geerli s dengesi eitlikleri: ( ( ) ) (3.26) (3.27)

Boyutsuz deikenler kabul edilir, geerli denklem, snr koullar, balang koullar ve ara yz enerji denge eitlii boyutsuz biimde oluturulur. Boyutsuz miktarlar:
( )

(3.28)

85

) ( )

Geerli eitliklerin boyutsuz biimi: (3.29) (3.30) Benzer ekilde, boyutsuz snr ve balang koullar: (1) (2) (3) ( ( ( ) ) )

(4)

ekil 3.1 Dairesel Kapsll PCMnin Katlama Alan.

(5) (6)

) (
( )

)
( )

Boyutsuz ara yz enerji eitlii: (

(3.31)

Burada Ste Stefan numaras olup

olarak tanmlanr.

Geici terimler ihmal edilerek, Eitlik (3.29) ve (3.30)in dorudan integrali alnarak, ilgili balang ve snr koullar uygulanarak kat ve sv fazn scaklk dalm zm elde edilir: ( ) (
( ( ) ( ) )

(3.32) (3.33)

86

Eitlik (3.32) ve (3.33)in integrali alnarak, Eitlik (3.31) ara yz eitliinde yerine yerletirilerek ve s (F0 = 0) = 1 balang koulunun uygulanmas sonucunda:
( ( ) )

(3.34)

Yukardaki integral <6,0, = 6,0 ve > 6,0 olmak zere durumda deerlendirilmelidir. Seilen PCM iin deeri 6,0dan kktr. Bu durumda toplam katlama, kararl duruma ulamadan gerekleir. stisnai = 6.0 durumunda toplam katlama kararl durumda, ancak silindir iin = 4,0 ve slab iin = 2,0 durumunda gerekleecektir. <6,0 iin arayzn geici konumlar: ( ) ( ) (3.35) Saf malzemenin katlamas srasnda, svnn scaklk deiimleri nedeniyle kat-sv arayznde s akn arttran doal konveksiyona yol aan kaldrma kuvvetleri ortaya kabilir. Doal konveksiyon nemli etkileri katlama orannn azalmas ve kat mikroyapsnn deimesidir (Hanumanth, 1990). Doal konvektif etkiler arayz enerji denkleminde sv PCMnin s iletkenliinin yerine etkili s iletkenlik katsays konularak modele dahil edilir. PCM tarafndan aa karlan boyutsuz kmlatif enerji:

)]

( [ [

)]

) ] (3.36)

Kapsln d yzeyinde boyutsuz s ak: | |

( )

(3.37)

87

3.3.1.2 Krenin Erimesi PCMnin i ksmndaki erime sorunu emerkezli krelerin ierisinde doal konveksiyon sorunu olarak ele alnabilir. Younluk fark nedeniyle kat faz hareketi ihmal edilir. Doal konveksiyon tamamen boluk genilii (RaL) karlnda Rayleigh saysna baldr (Chu ve Lee, 1993). Bu sorun, kondksiyon s iletiminin baskn modu olarak tanmlanarak ve konvektif etkiler svnn s iletkenlii ierisine eklenerek zlebilir (Raithby ve Hollands, 1975). PCMnin etkili s iletkenlii Scanlan ve ekibinin korelasyonundan (1970) elde edilir. ( ) Burada: keff - Etkili s iletkenlii, W/m K; kL - Sv PCMnin s iletkenlii. Boyutsuz formlasyonda s retimi parametresi olan , Stefan says olan Ste ve boyutsuz scaklk olan L u ekillerde yeniden tanmlanr: ( ) ( ) ( ) (3.39) Boyutsuz s eitlii, snr ve balang koullar: (3.38)

( ( Ara yz enerji eitlii:

(

) ) )

(3.40)

(3.41)

Burada, , karmdaki svnn ktle orannn karmn toplam ktlesine orandr. Boyutsuz arayz enerji eitlii: | ( ) (3.42)

Geici scaklk deiimlerine geerli eitlikler zlerek, snr ve balang koullar uygulanarak ulalr. Bu zm, Eitlik (3.42) ierisine yerletirilerek eritme iin geici ara yz konumu eitlii u ekilde elde edilir: ( )( ) (3.43)

Bu analitik zm, konveksiyon, doal konveksiyon ve s retiminin s iletiminin baskn modu olmasna dayanlarak tretilmitir.

88

4. BULGULAR VE TARTIMA
Bu almada, stanbul ilinde kurulacak bir gizli s depolama sisteminde kullanlabilecek uygun PCM maddelerinin seilmesi iin gerekli performans ltleri yazlan bir MATLAB program vastasyla hesapland. almada, PCM maddesi olarak kullanlan inorganik ve organik maddelerin termofiziksel zellikleri Tablo 4.1 de verilmitir. Tablo 4.1 Baz inorganik ve organik maddelerin termofiziksel zellikleri
Te (C) Cp (kat) CP (sv) k (kg/m3) s (kg/m3) k (W/m.K) (sl iletkenlik) h (kJ/kg) (gizli erime ss) I=e (k..cp)1/2

(kJ/kg.K) (kJ/kg.K)
Bileik

J.m-2.K1 -1/2 .s 29 32,5 33 35 36 36 34 32 27,5 28 28 26,6 34 36,4 43 48 45 37 30,1 44,2 47 48 58 51,5 53 55 60 1,46 1,95 1,485 1,7 1,69 1,34 0,962 1,92 2,15 2,75 2,9 1,413 2,26 1,92 2,95 3,83 1,29 1,81 1,95 1,76 2,89 1,46 2,79 2,8 2,13 2,83 1,87 2,13 3,55 2,345 1,63 1,94 1,78 1,046 3,26 2,18 2,2 2,1 1,798 2,26 2,46 2,51 4,57 1,31 1,72 1,6 2,27 2,51 2,38 4,57 2,42 2,62 2,38 2,73 1800 1485 1460 1520 1520 1937 2194 900 814 814 860 785 1200 815 818 1450 2500 823 893 1007 820 1650 1450 862 987 1080 989 1560 1300 1304 1492 1446 1828 1956 830 774 774 780 749 1100 780 760 1280 1820 752 782 862 770 1554 1280 753 795 1150 850 1,088 0,544 0,75 0,75 0,514 0,464 0,75 0,514 0,358 0,15 0,24 0,19 0,188 0,15 0,24 0,103 0,75 0,75 0,75 0,195 0,14 0,14 0,63 0,75 0,28 0,18 0,162 190 250 246,5 274,22 280 146,9 115,5 251 244 244 210 232 150,5 247,3 266 267 153 205 150,6 211,6 209 205 267 204,5 164 186,5 185,4 1690,93 1255,11 1275,18 1392,12 1149,07 1097,43 1258,16 942,44 791,54 579,46 773,67 459,07 714,04 484,48 761,02 756,31 1555,23 1056,99 1142,81 587,88 576 580,74 1596,45 1345,44 767,23 741,72 547,36

CaCI2.6H2O Na2SO4.10H2O Na2CO3.10H2O NaHPO4.12H2O Na2HPO4. 12H2O Zn(NO3)2.6H2O CaBr2.6H2O Paraffin Wax n-octadecane C18H38 Paraffin C18 Paraffin Wax C25H52 RT-25 Glycol(PEG900) n-eicosone C20H42 Suntech P116 Paraffin wax Na2SiO3. 5H2O Ca(NO3)2.4H2O 1-Tetradecanol Capric Asid Lauric Acid Parafin (Mum) Na2S2O3.5H2O NaC2H3O2.3H2O Myristic asid Paraffin 53 Stearic asid Palmitic acid

89

Bu maddelerin program ile elde edilen performans ltleri Tablo 4.2 de gsterilmitir. Tablo 4.2deki baz maddelerimizin Cp deerleri Prediction of Heat Capacities of Solid Inorganic Salts from Group Contributions. , The properties of gases and liquids, a review of materials, heat transfer and phase change problem formulation for latent heat thermal energy storage systems referanslaryla hesaplanmtr. Tablo 4.2 PCM ile maddelerinin enerji depolama performans gstergeleri
Panelde aborb.gne enerjisinin depolanma Bileik Panel verimi Verimi Is depolama ort. Hz (kw) tankn enerji depolama kapasitesi (kJ/dm3) PCM krelerinin enerji depolama kapasitesi (kJ/kg) PCM'nin krelerde ort. erime oran (%) Is depolamada PCM den faydalanma oran (%)

CaCI2.6H2O Na2SO4.10H2O Na2CO3.10H2O NaHPO4.12H2O Na2HPO4. 12H2O Zn(NO3)2.6H2O CaBr2.6H2O Paraffin Wax n-octadecane C18H38 Paraffin C18 Paraffin Wax C25H52 RT-25 Glycol(PEG900) n-eicosone C20H42 Suntech P116 Paraffin wax Na2SiO3. 5H2O Ca(NO3)2.4H2O 1-Tetradecanol Capric Asid Lauric Acid Parafin (Mum) Na2S2O3.5H2O NaC2H3O2.3H2O Myristic asid Paraffin 53 Stearic asid Palmitic acid

0,623 0,616 0,609 0,602 0,595 0,586 0,582 0,58 0,567 0,571 0,565 0,552 0,565 0,561 0,548 0,539 0,541 0,548 0,544 0,539 0,527 0,524 0,515 0,51 0,503 0,504 0,491

0,945 0,943 0,93 0,928 0,92 0,901 0,888 0,88 0,889 0,881 0,872 0,89 0,866 0,852 0,845 0,858 0,848 0,831 0,823 0,827 0,811 0,81 0,797 0,779 0,762 0,753 0,734

0,8 0,789 0,77 0,759 0,744 0,718 0,703 0,695 0,685 0,684 0,67 0,668 0,666 0,65 0,629 0,629 0,624 0,62 0,609 0,606 0,581 0,577 0,558 0,54 0,521 0,517 0,49

96,1 94,8 92,5 91,2 89,4 86,3 84,5 83,4 82,3 82,1 80,5 80,2 80 78,1 75,6 75,5 75 74,5 73,2 72,8 69,8 69,3 67 64,9 62,6 62,1 58,8

224,2 285,6 274,5 270 257,7 174,7 137,9 314,1 303,4 307,1 273,3 283 207,7 300,1 307,9 139,8 90,9 252,7 200,9 223 221 101,7 83,4 129,6 87,2 87,7 58,8

100 100 100 89,5 82,8 100 100 100 100 100 100 100 100 100 91,4 14,3 39,4 100 100 86,2 70 30,7 0 22,4 12,7 77,5 0

70,9 75,6 73,3 76,2 74,2 66,2 60,4 57,1 50,6 51,3 49,2 46,5 52,5 52,7 56,1 45,6 51,3 47 41,1 51,9 43,7 41 30,7 29,1 23,1 23,7 16,8

90

4.1 PERFORMANS LTLER ZERNE PCM ZELLKLERNN ETKLER 4.1.1Volumetrik s kapasitesisin etkisi lk olarak, Tablo 4.2 deki performans ltlerinin volumetrik hz kapasitesi (I) ile ilikisi aratrld.
0.8 0.75 0.7 0.65 Panel verimi 0.6 0.55 0.5 0.45 0.4 0.35 0.3 0 500 I 1000 (J.m-2K-1s-1/2) 1500 2000

ekil 4.1 Panel verimi ile I parametresi arasndaki iliki

ekil 4.1 de, Panel verimlerine karlk inorganik ve anorganik maddelerin volumetrik hz kapasitesine gre deerleri grafik edildi. Bu grafikten volumetrik hz kapasitesi artnca panel veriminin de artt grlmtr.
1.1 Paneldeki abs. gne enerjisinin depolanma verimi 1.05 1 0.95 0.9 0.85 0.8 0.75 0.7 0.65 0.6 0 500 1000 I (J.m-2K-1s-1/2) 1500 2000

ekil 4.2 Paneldeki absorblanan gne enerjisinin depolanma verimi ile I parametresi arasndaki iliki

91

ekil 4.2 de ise paneldeki absorplanan gne enerjisinin depolanma verimine karlk, volumetrik hz kapasitesi izildi. Buradan da volumetrik hz kapasitesi arttka lineer olarak paneldeki absorblanan gne enerjisinin depolanma veriminde de bir art meydana geldii grld.
1 Is depolama ortalama hz (kw) 0.9 0.8 0.7 0.6 0.5 0.4 0.3 0.2 0 500 I 1000 (J.m-2K-1s-1/2) 1500 2000

ekil 4.3 Is depolama ortalama hz ile I parametresi arasndaki iliki ekil 4.3 de ise yine ayn ekilde volumetrik hz kapasitesi arttka s depolama ortalama hznda da lineer bir art grlmektedir.
130 Tankn enerji depolama kapasitesi (kJ/dm3) 110 90 70 50 30 10 0 500 1000 I (J.m-2K-1s-1/2) 1500 2000

ekil 4.4 Tankn enerji depolama kapasitesi ile I parametresi arasndaki iliki ekil 4.4 de, tankn enerji depolama kapasitesine karlk volumetrik hz kapasitesi izildiinde ise lineer bir ekilde doru orantl olarak bir art olduu grld.

92

350 PCM krelerinin enerji depolama kapasitesi (kJ/kg) 300 250 200 150 100 50 0 0 500 1000 I (J.m-2K-1s-1/2) 1500 2000

ekil 4.5 PCM krelerinin enerji depolama kapasitesi ile I parametresi arasndaki iliki ekil 4.5 de ise, PCM krelerinin enerji depolama kapasitesinde ise volumetrik hz kapasitesi arttka zamanla bir d meydana gelmektedir.
PCM'nin krelerde ort. erime oran (%) 120 100 80 60 40 20 0 0 500 I 1000 (J.m-2K-1s-1/2) 1500 2000

ekil 4.6 PCMnin krelerde ortalama erime oran ile I parametresi arasndaki iliki ekil 4.6 da; PCM nin krelerde ortalama erime oran ise PCM krelerinin enerji depolama kapasitesinde olduu gibi volumetrik hz kapasitesi arttka dmeye balamtr.

93

Is depolamada PCM'den faydalanma oran (%)

100 90 80 70 60 50 40 30 20 10 0 0 500 1000 I (J.m-2K-1s-1/2) 1500 2000

ekil 4.7 Is depolamada PCMden faydalanma oran ile I parametresi arasndaki iliki ekil 4.7 de ise, Is depolamada PCMlerden faydalanma oranna baktmzda ise volumetrik hz kapasitesi arttka artt gzlemlendi. Sistemde volumetrik hz kapasitesi artnca; 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. Panel veriminde art, Paneldeki absorplanan gne enerji depolama veriminde art, Is depolama ortalama hznda art, Tankn enerji depolama kapasitesinde art, PCM krelerinin enerji depolama kapasitesinde azalma, PCMnin krelerde ortalama erime orannda azalma, Is depolanmada PCMden faydalanma orannda art meydana gelmitir.

94

4.1.2 Gizli erime ssnn etkisi

0.75 0.7 0.65 Panel verimi 0.6 0.55 0.5 0.45 0.4 0.35 0.3 50 100 150 200 h (kJ/kg) 250 300 350

ekil 4.8 Panel verimi ile gizli erime ss arasndaki iliki ekil 4.8 de ilk olarak panel verimi zerine gizli erime ssnn etkisine baktmzda, gizli erime ss arttka panel veriminde bir art olduu gzlemlendi.
1.2 Panelde abs. gne enerjisinin depolanma verimi 1.1 1 0.9 0.8 0.7 0.6 0.5 0.4 50 100 150 200 h (kJ/kg) 250 300 350

ekil 4.9 Panelde absorplanan gne enerjisinin depolanma verimi ile gizli erime ss arasndaki iliki. ekil 4.9 da, ayn ekilde gizli erime ss arttka panelde absorplanan gne enerjisinin depolanma veriminde de bir art olduu grld.

95

1 0.9 Is depolama ort. hz (kw) 0.8 0.7 0.6 0.5 0.4 0.3 0.2 50 100 150 200 h (kJ/kg) 250 300 350

ekil 4.10 Is depolama ortalama hz ile gizli erime ss arasndaki iliki ekil 4.10 da ise s depolama ortalama hzna gre inorganik ve organik maddelerin gizli erime slar dikkate alnarak grafik edildi, gizli erime ss arttka, s depolama ortalama hznda da lineer bir art olduu gzlemlendi.
Tankn enerji depolama kapasitesi (kJ/dm3)

120 100 80 60 40 20 0 50 100 150 200 h (kJ/kg) 250 300 350

ekil 4.11 Tankn enerji depolama kapasitesi ile gizli erime ss arasndaki iliki ekil 4.11 de, ayn ekilde gizli erime ss arttka, tankn enerji depolama kapasitesinde de bir art olduu grlmektedir.

96

350 PCM krelerinin enerji depolama kapasitesi (kJ/kg) 300 250 200 150 100 50 0 50 100 150 200 h (kJ/kg) 250 300 350

ekil 4.12 PCM krelerinin enerji depolama kapasitesi ile gizli erime ss arasndaki iliki ekil 4.12 de, PCM krelerinin enerji depolama hz da gizli erime ssyla doru orantl olarak artmaktadr.
PCM'nin krelerde ort. erime oran (%) 120 100 80 60 40 20 0 50 100 150 200 h (kJ/kg) 250 300 350

ekil 4.13 PCMnin krelerde ortalama erime oran ile gizli erime ss arasndaki iliki ekil 4.13 de ise; PCMnin krelerde ortalama erime orannda ise ok az bir lineer art grlmektedir.

97

Is depolamada PCM'den faydalanma oran (%)

90 80 70 60 50 40 30 20 10 0 50 100 150 200 h (kJ/kg) 250 300 350

ekil 4.14 Is depolamada PCMden faydalanma oran ile gizli erime ss arasndaki iliki ekil 4.14 de ise s depolama da PCM den faydalanma oranna karlk gizli erime ss grafik edildiinde ise gizli erime ss arttka lineer bir art olduu grld. Sistemde gizli erime ss artnca; 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. Panel veriminde art, Paneldeki absorblanan gne enerjisi depolanma veriminde art, Is depolama ortalama hznda art, Tankn enerji depolama kapasitesinde art, PCM krelerinin enerji depolama kapasitesinde art, PCMnin krelerde ortalama erime orannda art, Is depolamada PCMden faydalanma orannda art meydana gelmitir.

Daha sonra, Tablo 4.2 deki dier parametreleri, inorganik ve organik maddelerin Te scaklklaryla karlatrld. Buna gre;

98

4.1.3 Erime scaklnn etkisi

0.7 0.65 0.6 Panel verimi 0.55 0.5 0.45 0.4 0.35 10 20 30 40 Te (C) 50 60 70

ekil 4.15 Panel verimi ile erime scakl arasndaki iliki norganik ve organik maddelerimizin erime scaklklarnn panel verimine etkisine ekil 9.15 de baktmzda; scaklk arttka azalma olduu grlmektedir. Buna gre en iyi alma scakl en dk erime scaklna sahip olan madde olduu bu grafikten sylenebilir.
1.2 Panelde abs. gne enerjisinin depolanma verimi 1.1 1 0.9 0.8 0.7 0.6 0.5 0.4 10 20 30 40 Te (C) 50 60 70

ekil 4.16 Panelde absorblanan gne enerjisinin depolanma verimi ile erime scakl arasndaki iliki ekil 4.16 da ki grafiimizden ise scakln artmas ile panelde absorplanan gne enerjisinin depolanma veriminin dt grlmektedir.

99

1 0.9 Is depolama ort. hz (kw) 0.8 0.7 0.6 0.5 0.4 0.3 0.2 10 20 30 40 Te (C) 50 60 70

ekil 4.17 Is depolama ortalama hz ile erime scakl arasndaki iliki ekil 4.17 de, Is depolama ortalama hz da inorganik ve organik maddelerin erime scaklnn artmasyla birlikte azald grld.
130 Tankn enerji depolama kapasitesi (kJ/dm3) 110 90 70 50 30 10 10 20 30 40 Te (C) 50 60 70

ekil 4.18 Tankn enerji depolama kapasitesi ile erime scakl arasndaki iliki ekil 4.18 de grld gibi tankn enerji depolama kapasitesi, erime scakl deerleri arttka lineer bir ekilde azald.

100

350 PCM krelerinin enerji depolama kapasitesi (kJ/kg) 300 250 200 150 100 50 0 10 20 30 40 Te (C) 50 60 70

ekil 4.19 PCM krelerinin enerji depolama kapasitesi ile erime scakl arasndaki iliki ekil 4.19 daki grafie baktmzda ise PCM krelerinin enerji depolama kapasitesi yine ayn ekilde inorganik ve organik maddelerin erime scakl arttka azald grld.
PCM'nin krelerde ort. erime oran (%) 140 120 100 80 60 40 20 0 10 20 30 40 Te (C) 50 60 70

ekil 4.20 PCMnin krelerde ortalama erime oran ile erime scakl arasndaki iliki ekil 4.20 de, PCMnin krelerde ortama erime orannn scaklkla ilikisine baktmzda ise erime scakl arttka PCMnin krelerde ortalama erime oran da azald.

101

Is depolamada PCM'den faydalanma oran (%)

90 80 70 60 50 40 30 20 10 0 10 20 30 40 Te (C) 50 60 70

ekil 4.21 Is depolamada PCM den faydalanma oran ile erime scakl arasndaki iliki ekil 4.21 de ise, s depolamada PCM den faydalanma oran da yine yukardaki grafiklerdeki gibi ayn ekilde erime scakl arttka azalmtr. Sistemde inorganik ve organik maddelerin erime scaklklar artnca; 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. Panel veriminde azalma, Paneldeki absorplanan gne enerjisi depolanma verimin de azalma, Is depolama ortalama hzn da azalma, Tankn enerji depolama kapasitesinde azalma, PCM krelerinin enerji depolama kapasitesin de azalma, PCMnin krelerde ortalama erime orann da azalma, Is depolamada PCMden faydalanma orann da azalma meydana gelmitir.

Bu sonulara gre I (volumetrik hz kapasitesi), Te (inorganik ve organik maddelerin erime scaklklar) ve h (gizli erime ss) n sistem zerindeki etkileri incelendi.

102

4.2 UYGUN KOLEKTR ALANININ SELMES Be adet benzer maliyeti olan ya asidi iin en uygun kolektr alannn hesaplamas yapld ve deerler Tablo 4.3 deki gibi kmtr. Tablo 4.3 Farkl alanlarn performans ltlerine etkisi
Panelde aborb.gne enerjisinin depolanma Panel verimi verimi Is depolama ort. Hz (kw) tankn enerji depolama kapasitesi (kJ/dm3) PCM krelerinin enerji depolama kapasitesi (kJ/kg) PCM'nin krelerde ort. erime oran (%) Is depolamada PCM den faydalanma oran (%)

Palmitic acid Ac kolektor alan 2,74 3,42 3,99 4,56 5,7 Steraic asid Ac kolektr alan 2,74 3,42 3,99 4,25 4,56 Lauric acid Ac kolektr alan 2 2,25 2,5 2,65 2,75 Myristic acid Ac kolektr alan 2,5 2,75 3 3,25 3,5

0,491 0,491 0,468 0,452 0,424

0,73 0,82 0,82 0,82 0,82

0,49 0,63 0,71 0,78 0,91

58,8 76,2 84,7 93,5 109,5

58,8 101 149 197 269

0 15,5 41,3 65,9 100

16,8 22 29,2 34,8 40,6

0,517 0,492 0,482 0,475 0,46

0,85 0,85 0,86 0,85 0,85

0,65 0,76 0,86 0,9 0,94

77,5 91,6 103,7 108,5 113,3

139 211 264 284 295

23,6 61 87,2 96,2 100

32,9 42,1 46,4 47,6 47,5

0,565 0,56 0,557 0,553 0,542

0,87 0,87 0,88 0,88 0,87

0,54 0,6 0,66 0,69 0,71

65,1 72,4 79,4 83,3 85,3

169 208 240 255 261

60,5 78 91,6 98 100

44,4 48,9 51,2 52 52

0,527 0,518 0,512 0,509 0,493

0,85 0,85 0,85 0,85 0,84

0,61 0,65 0,7 0,75 0,79

72,8 78,5 84,5 90,3 94,6

176 213 248 278 298

44,4 61,7 78,4 91,2 100

35,3 39,5 42,8 44,7 45,8

103 Capric acid Ac kolektr alan 0,45 0,5 0,63 0,75 1

0,671 0,67 0,666 0,67 0,654

1,29 1,24 1,14 1,11 1,02

0,22 0,23 0,27 0,31 0,38

26,5 28,2 32,5 37,6 45,1

81,4 92,8 122 151 174

42,3 49,8 69,3 87,8 100

46,6 49,9 56,9 60,7 58,2

PCM nin krelerde erime oran dikkate alnarak, %100 erimenin gerekletii veriler Tablo 4.4 de grlmektedir. Tablo 4.4 PCMnin krelerde %100 erimenin gerekletii andaki verileri
Panel verimi Panelde aborb.gne enerjisinin depolanma verimi Is depolama ort. Hz (kw) tankn enerji depolama kapasitesi (kJ/dm3) PCM krelerinin enerji depolama kapasitesi (kJ/kg) Is depolamada PCM den faydalanma oran (%)

Bileikler

Te 30,1 44,2 51,5 55 60

Ac

Capric acid Lauric acid Myristic acid Stearic acid Palmitic acid

1 0,65 2,75 0,54 0,49 4,56 0,46 5,7 0,42 3,5

0,999 0,867 0,843 0,848 0,821

0,376 0,71 0,788 0,943 0,912

45,1 85,3 94,6 113 110

174 261 298 295 269

58,2 52 45,8 47,5 40,6

4.2.1 Kolektr alannn etkisi Tablo 4.4 de srasyla kolektr alanna karlk dier parametreleri grafik ettiimde aadaki grafikler olumutur.
1 Is depolama ortalama hz (kw) 0.9 0.8 0.7 0.6 0.5 0.4 0.3 0.2 0.1 0 0 1 2 Ac 3 (m2) 4 5 6

ekil 4.22 Is depolama ortalama hz ile alan arasndaki iliki ekil 4.22 de, s depolama ortalama hzna karlk alan deerlerini grafik ettiimde kan sonuca baktmda, genel olarak kolektr alan arttka, s depolama

104

ortalama hz artmtr. Ama grafikten de grld zere 4,56

kolektr

alanndan sonra kolektr alann arttrmaya devam ettiimde, s depolama ortalama hz azalmaktadr. nk palmitik asidin erime noktas yksek olduu iin tanktaki su 60C ok ge saatlerde ulayor. Bu da s depolama ortalama hznn azalmasna neden olmutur.
120 Tankn enerji depolama kapasitesi (kj/dm3) 100 80 60 40 20 0 0 1 2 Ac 3 (m2) 4 5 6

ekil 4.23 Tankn enerji depolama kapasitesi ile alan arasndaki iliki ekil 4.23 de, Tankn enerji depolama kapasitesine karlk, kolektr alan grafiimize baktmzda ise, yine belli bir miktara kadar art gzlendii ve 4,56 kolektr alan deerinden sonra ayn ekilde azalma gzlenmitir. Bu da yine ayn ekilde scakln 60C ye kmasndan dolay gerekletii sylenebilir.

350 PCM krelerinin enerji depolama kapasitesi (kj/kg) 300 250 200 150 100 50 0 0 1 2 3 Ac (m2) 4 5 6

ekil 4.24 PCM krelerinin enerji depolama kapasitesi ile alan arasndaki iliki

105

ekil 4.24 de, PCM krelerinin enerji depolama kapasitesi ve kolektr alan deerlerine gre izilen grafie baktmzda ise bu grafikten de en iyi alma kolektr alan 3,5 olarak grlmtr.
Is depolamada PCM'lerden faydalanma oran (%) 70 60 50 40 30 20 10 0 0 1 2 Ac 3 (m2) 4 5 6

ekil 4.25 Is depolamada PCMlerden faydalanma oran ile alan arasndaki iliki ekil 4.25 de, Is depolamada PCM lerden faydalanma orann kolektr alan deerlerine gre grafik edildiinde ise, yukardaki grafiklerin tersine alan arttka PCMlerden faydalanma oran azalmtr. ekil 4.25e gre en uygun alan 1 seilmitir. 4.2.2 Erime scaklnn etkisi Daha sonra alana karlk yaplan grafikleri ayn ekilde bu sefer Te scakl dikkate alnarak yapld ve kan sonular incelendi.
6 5 4 Ac (m2) 3 2 1 0 0 10 20 30 Te (C) 40 50 60 70

ekil 4.26 Alan ile erime scakl arasndaki iliki

106

Tablo 4.4 deki kolektr alan deerlerine karlk ya asitlerinin erime scaklklar dikkate alnarak yaplan, ekil 4.26 da ise; scaklkla alann doru orantl olarak deitii gzlemlenmitir.
0.7 0.6 0.5 Panel verimi 0.4 0.3 0.2 0.1 0 0 10 20 30 Te (C) 40 50 60 70

ekil 4.27 Panel verimi ile erime scakl arasndaki iliki ekil 4.27 de ise, panel verimine karlk, ya asitlerinin erime scaklklar dikkate alnarak oluturulmutur. Burada ise, scaklk arttka panel veriminde bir d gzlenmitir. Yani panel verimiyle ya asitlerin erime scaklklar arasnda bir ters orant vardr.
1.2 Panelde abs. gne enerjisinin depolanma verimi 1 0.8 0.6 0.4 0.2 0 0 10 20 30 Te (C) 40 50 60 70

ekil 4.28 Panelde absorblanan gne enerjisinin depolanma verimi ile erime scakl arasndaki iliki ekil 4.28 de, ayn ekilde ya asitlerinin erime scaklklar ile panelde absorplanan gne enerjisinin depolanma veriminde bir ters orant olduu

107

grlmtr. Scaklk arttka, panelde absoplayacamz gne enerjisinin depolanma verimi azalmtr.
1 0.9 Is depolama ort. hz (kw) 0.8 0.7 0.6 0.5 0.4 0.3 0.2 0.1 0 0 10 20 30 Te (C) 40 50 60 70

ekil 4.29 Is depolama ortalama hz ile erime scakl arasndaki iliki ekil 4.29 da ise, s depolama ortalama hzna karlk, ya asitlerinin erime scaklk deerlerine gre izilmitir. Burada ise en iyi s depolama ortalama hzna ulalan scaklk 55C olarak grlmtr. Bu deerden sonra d olmasnn nedeni ise; sistemin bu scaklk deerinden sonra daha yksek scakla erimesi ok zaman almaktadr bu da s depolama ortalama hznn dmesine neden olmutur.
120 Tankn enerji depolama kapasitesi (kJ/dm3) 100 80 60 40 20 0 0 10 20 30 Te (C) 40 50 60 70

ekil 4.30 Tankn enerji depolama kapasitesi ile erime scakl arasndaki iliki ekil 4.30 da ise; yine ayn ekilde s depolama ortalama hzyla ayn olduu grld. Burada da en iyi enerji depolama kapasitesini en yksek deerde salayan, scakl 55C olan stearic acid grlmtr.

108

350 PCM krelerinin enerji depolama kapasitesi (kJ/kg) 300 250 200 150 100 50 0 0 10 20 30 Te (C) 40 50 60 70

ekil 4.31 PCM krelerinin enerji depolama kapasitesi ile erime scakl arasndaki iliki ekil 4.31 de ise en iyi sonucun 51,5C olan myristic acidin salad grlmtr.
Is depolamada PCM'den faydalanma oran (%) 70 60 50 40 30 20 10 0 0 10 20 30 Te (C) 40 50 60 70

ekil 4.32 Is depolamada PCMden faydalanma oran ile erime scakl arasndaki iliki ekil 4.32 de s depolamada PCM lerden faydalanma oranna kalk, erime scaklk deerleri dikkate alnarak izilmitir. Burada ise scaklk ne kadar artarsa PCMlerden faydalanma oran dmektedir yani ters orantldr. Sistemde ne kadar dk scaklk olursa o kadar iyi olur, yani sistem daha abuk snr bylece daha fazla PCMlerden faydalanp daha fazla s depolanabilir.

109

Bu sonulardan da grld zere en iyi ya asidi erime scakl 30,1C olan capric asittir. Dk erime scakl olan bir ya asidi seilirse dk kolektr alannda yksek panel verimi salanr buda maliyet asndan uygun olur. Dier bir ekilde panel verimi yksek olacak bunun sonucu olarak da panelde absorplanan gne enerjisinin depolanma verimi yksek olacak, ayn ekilde s depolamada PCM lerden faydalanma oran yksek olacaktr. Bu sebeplerden dolay, bu 5 ya asidinden en uygun olarak capric acidi seilmitir. Bu 5 ya asidinin birim alan bana PCM krelerinin enerji depolama kapasitesi fazla olan belirlemek iin aadaki Tablo 4.5 oluturuldu. Buradan da en uygunun capric acid olduu grlmtr. Tablo 4.5 Ya asitlerinin birim alan bana enerji depolama kapasitesi
k (kg/m3) 893 1007 862 1080 989 PCM krelerinin enerji depolama kapasitesi (kJ/kg) 174,2 260,9 298,4 295,4 269

BLEKLER Capric acid Lauric acid Myristic acid Stearic acid Palmitic acid

Te 30,1 44,2 51,2 55 60

m (kg) 251,38 283,47 242,65 304,02 278,4

Ac 1 2,75 3,5 4,56 5,7

J/m2 43,79 26,9 20,69 19,7 13,14

4.3 UYGUN APIN SELMES Tablo 4.5den capric acid seilip kalsiyum klorr hekza hidrat ( ( olmasdr. )

ile sistemin hangi apta daha iyi performans saladna bakld. Burada ) n seilme nedeni piyasada en ok kullanlan PCM maddesi

110

Tablo 4.6 Capric acid ve kalsiyum klorr hekza hidratn ap deiikleri sonucu elde edilen veriler
Panel verimi Panelde aborb.gne enerjisinin depolanma verimi Is depolama ort. Hz (kw) tankn enerji depolama kapasitesi (kJ/dm3) PCM krelerinin enerji depolama kapasitesi (kJ/kg) PCM'nin krelerde ort. erime oran (%) Is depolamada PCM den faydalanma oran (%)

Bileikler

ap

0,04 0,045 0,05 Capric acid 0,055 0,06 0,065 0,07 0,075 0,04 0,045 0,05 CaCI2.6H2O 0,055 0,06 0,065 0,07 0,075

0,57 0,57 0,57 0,57 0,57 0,57 0,57 0,57 0,63 0,64 0,64 0,63 0,63 0,63 0,63 0,63

0,88 0,89 0,89 0,89 0,89 0,89 0,89 0,9 0,97 0,97 0,97 0,97 0,97 0,97 0,97 0,97

0,652 0,659 0,662 0,664 0,666 0,667 0,668 0,67 0,817 0,821 0,823 0,824 0,824 0,824 0,825 0,824

78,3 79,1 79,5 79,7 79,7 80,1 80,3 80,5 98,2 98,7 98,8 99 99 99 99 99

206 205 204 204 203 203 203 202 226 225 225 224 224 223 222 222

100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100

39,3 39,4 39,4 39,5 39,6 39,6 39,7 39,7 70 70,3 70,6 70,8 71 71,1 71,3 71,5

Tablo 4.6 ya baktmzda ise PCM krelerinin enerji depolama kapasitesini dikkate alrsak buna gre en uygun ap 0,04 m olarak seilmesi uygun grlmtr.

111

5. SONU
Bu almada stanbul ili iin tasarlanan, gne enerjisinin gizli s ile depolanmasnda kullanlan inorganik ve organik PCM maddelerinin termofizksel zelliklerinin, sistemdeki parametrelerin performans ltleri zerine etkileri belirlendi. Buradan kan sonulara gre volumetrik s kapasitesi artnca; panel veriminde, paneldeki absorplanan gne enerjisi depolama veriminde, s depolama ortalama hznda, tankn enerji depolama kapasitesinde, s depolamada PCMlerden faydalanma orannda art meydana gelmitir. Gizli erime ss artnca; panel veriminde, paneldeki absorplanan gne enerjisi depolanma veriminde, s depolama ortalama hznda, tankn enerji depolama kapasitesinde art, PCM krelerinin enerji depolama kapasitesinde art, PCMnin krelerde ortalama erime orannda art, s depolamada PCMlerden faydalanma orannda art meydana gelmitir. Erime scaklnn etkisine bakldnda ise; panel veriminde, paneldeki absorblanan gne enerjisi depolanma veriminde, s depolama ortalama hznda, tankn enerji depolama kapasitesinde, PCM krelerinin enerji depolama kapasitesinde, PCMnin krelerde ortalama erime orannda, s depolamada PCMden faydalanma orannda azalma meydana gelmitir. Bunlar ierisinden seilen be adet ya asidi iin uygun kolektr alan hesaplamas yapld. Bu hesaplamaya gre bizim iin en uygun PCM maddesi olarak capric asit seildi. nk capric asidin %100 erimenin gerekletii zamanki kolektr alan 1 m2 olarak kt. Buda kolektrmzn tasarmnda maliyet analizi iin nemlidir. Dier bir neden ise capric asidin birim alan bana enerji depolama kapasitesi dier 5 adet ya asidinden fazla kt iin capric asid PCM maddesi olarak seilmitir. alma scaklmzda capric acidin erime scakln dikkate aldmzda 30,1 C olarak belirlenmitir. Daha sonrada gnmzde en ok gne enerjisi depolama malzemesi olarak kullanlan kalsiyum klorr hekza hidrat ile capric acid karlatrld. Bu iki PCM maddesi iin en uygun apn belirlenmesi yapld. Bu kan sonulara gre PCM krelerinin enerji depolama kapasitesine gre kyasladmzda en uygun apmz 0,04 m olarak belirlenmitir. Gizli s depolama teknolojisinde nemli gelimeler salanm olmakla birlikte, ayrntl olarak incelenmesi gereken baz teknik sorunlar bulunmaktadr.

112

Genel olarak gizli s depolama kavramn ekonomik bir ekilde uygulanabilir duruma getirebilmek iin, istenildii gibi giderilemeyen sorunlarn bazlar aadaki gibi zetlenebilir: 8. 9. 10. PCMler doas gerei s tayc olarak kullanlamaz. PCMnin ergime ve katlama sresince genleme gerekleebilir. PCMlerin s yayma zellii genellikle dk olduundan, sistemde zel bir s deitiricisi kullanlmas gerekir. PCMlerin depoda korozyona neden olmas durumunda, sistemin etkinlii azalabilir. Is geri kazanlmas srasnda, s deitirici yzeyi ile kat durumundaki PCM arasnda, boluk olumas veya film katlamas nedeniyle s geii azalabilir. Is geri kazanma durumunda, PCMnin katlamas sresince s geiinin azalmamas iin s deitiricilerin tasarmna zen gsterilmelidir. Is depolama scakl ortam scaklndan nemli dzeyde farkl olduunda, PCMnin zel olarak yaltlm depolarda depolanmas gerekebilir. Depodan oluan s kayplar yzey alanyla orantl olduunda, sistemin boyutlar s depolama maliyetinde nemli bir etmendir. PCMlerin baslar toksik etkilidir ve emniyetle ilgili nlemlerin alnmas gerekir. PCMler genellikle pahaldr. Is geiinin nemli dzeyde azalmamas iin, korozyonu nleyici kimyasal katk maddeleri ve koruyucu kaplama konusunda aratrmalar yaplmaldr. evresel etki deerlendirmesi konusunda ortaya kan sorunlarla ilgili almalar srdrlmelidir.

11.

12.

13.

14.

15.

16.

17. 18.

19.

113

KAYNAKLAR
(1) Elektrik leri Ett daresi Genel Mdrl Resmi internet sayfas, 2006 nisan eriimi www.eie.gov.tr. (2) en, Z., 2004 Trkiyenin Temiz Enerji mkanlar,Mimar ve Mhendis Dergisi, Say 33. (3) Trkiye evre Vakf, 2003 Trkiyenin evre Sorunlar 2003, Ankara. (4) Becker, M., 1993. Solar Thermal Energy Utilization., Springer Verlag, New York. (5) Boyle, G.,2004. Solar Photovoltaics Renewable energy power for a sustainable future, ed. Oxford University Press, New York, 66-83. (6) Kl, F., Kaya, D.,2007. Energy production, consumption, policies, and recent developments in Turkey. Renewable & Suistainable Energy Reviews, 11:1312-1320 (7) Tuncay, N.,2003. Enerji ve doal kaynaklar paneli raporu. TUBTAK, Ankara 9-12. (8) Acarolu, M.,2003. Alternatif Enerji Kaynaklar. Nobel Yaynevi, Ankara,15. (9) Duffie, A., J., Beckman W., A., 2006. Solar Engineering of Thermal Processes. 3rd. ed, Canada. (10) Soteris A. Kalogirou, 2004. Solar Thermal Collectors and

Applications. Progress in Energy and Combustion Science 231-295. (11) Kl A., ztrk A., 1983. Gne enerjisi. stanbul Teknik niversitesi Makine Fakltesi. Kipa datmclk. 2rd.-6rd. Edition. stanbul. (12) Kaloqirou, S.,2003. The potential of solar industrial process heat

applications. Appl Energy. 76:337-61. (13) Muneer T., Maubleu S. Asif M,.2006. Prospects of solar water heating

for textile industry in Pakistan, Renewable and Sustainable Energy Reviews; 10(February (1)):1-23 (14) (15) Randolph J., 2007. Solar Energy, Rosen Publishing Group. Newyork. Kalogirou Soteris, A.,2004. Solar thermal collectors and applications.

Progress in Energy and Combustion Science. 30 (3): 231-95.

114

(16)

Trp , A., 2005. An experimental and numerical investigation of heat

transfer during technical grade parafin melting and solidification in a shelland-tube latent thermal energy storage unit. Solar energy, 79, 648-660. (17) Cengel, Y.A.,2003. Heat Transfer A Pratical Approach (Second Edition), McGraw-Hill. (18) Dincer, .,2002. "Thermal energy storage and phase-change materials", Course on Porous Media, 17-21 Evora, Portugal. (19) Stephen L.Y.,1996. Prediction of Heat Capacities of Solid Inorganic Salts from Group Contributions. Los Alamos National Laboratorty, Los Alamos New Mexico 87545. (20) Bruce E.P., John M.P., John P.O., 2001. The properties of gases and liquids (fifth edition), McGraw-Hill.

115

ZGEM
Bra Altnta 1985te stanbulda dodu. lk ve orta renimini Eczacba lkretim Okulunda tamamlad. Lise renimini Kartal Lisesinde tamamlad. niversite renimini 2003-2007 yllar arasnda Atatrk niversitesi Mhendislik Fakltesi Kimya Mhendislii Blmnde yapt. 2008 ylnda Gebze Yksek Teknoloji Enstits Kimya Mhendislii Proses ve Reaktr Anabilim Dalnda Yksek lisansa balad.

116

EKLER EK 1
Sistemin simulasyon modeli

117

EK 2
Sistemin program:
clear all; global yer G0 sinT cosT sing cosg sinD cosD sinL cosL tanL T global qsu Lc Hc Wc Ac Ng D DI Ltup W Lb Le Lp Cbond etap etag kb ke kp ktup C hw f Ube global Vtank Dtank dt hktank Atank Tcev voidf Re1 global dkaps tkaps kkaps yogpcmk Tpcm kpcm Hpcm Nkaps Nkapsx Nkapsr a1 a2 a3 b1 b2 b3 %% cografi bilgileri % stanbul boylam % stanbul enlem % istanbul ykseklik

yer.boylam = 28.97; (28:58: dou derece) yer.enlem = 41.02; (41:01 Kuzey derece) yer.yukseklik = 0; (km) %% meterolojik-iklimsel bilgiler

(stanbul haziran ay) % gn baslangc % rzgar hz (m/s) % atmosferik

Tbas = 21+273.2; scakli C DeltaT = 8; Vr = 2.4; Berindeks = 0.74; berraklk indeksi %% aygunleri= aysay = aygun = gunsay = dt = saat

takvim bilgileri

[31,29,31,30,31,30,31,31,30,31,30,31]; 6; 21; sum(aygunleri(1:aysay-1))+aygun; 1/60;

%%

Kolektor tasarm verileri

T = yer.enlem-20; yapt a (derece) BTN YIL = ENLEM * 0.9 g = 0; as Lc Hc Wc Ac Ng = = = = = 2.40; 0.08; 1.14; Lc*Wc; 1;

% Panel yzeyinin yatayla % Kuzey-Gney ynnden dnme

% kolektor boyu % derinlii % genilii % alan % cam kapak says

m m m m2

118

D = .018; DI = .016; Ltup= Lc*.9; Ntup= 10; W = (Wc-D)/(Ntup-1); Lb = .040; Le = .040; Lp = .0002;

% boru d cap % i cap % uzunluu

m m m

% boru merkezleri aras mesafe % alt izolasyon kalnl % yan izolasyon kalnl % sogurucu plaka kalnl m m m

qsu = 0.05; % su sirkulasyon ktlesel debisi kg/saniye %% s depolama tank zellikleri Dtank = 0.6; % Tank ap m Htank = 1.6; % genilii m Vtank = pi*Dtank^2*Htank/4; % hacm m3 Atank = pi*Dtank*Htank; % yan alan m2 hktank = 4; % Tanktan evreye s transfer katsays (W/m2C)

% PCM kre zellikleri dkaps= 0.075; tkaps= 0.001; kkaps= 0.35; ykaps= 950;

% polietilen kapsl d ap m % kapsul et kalnl m % kapsul sl iletkenlik kat W/mK % yogunluk

% Lc = 2.40; % kolektor etkin boyu % Hc = 0.08; % ykseklii m % Wc = 1.14; % genilii m % Ac = Lc*Wc; % alan m2 % Ng = 1; % cam kapak says % % D = .018; % boru d cap m % DI = .016; % i cap m % Ltup= Lc*.9; % uzunluu m % Ntup= 10; % W = (Wc-D)/(Ntup-1); % boru merkezleri aras mesafe % % Lb = .040; % alt izolasyon kalnl m % Le = .040; % yan izolasyon kalnl m % Lp = .0002; % sogurucu plaka kalnl m % % qsu = 0.05; % su sirkulasyon ktlesel debisi kg/saniye % %% s depolama tank zellikleri % Dtank = 0.6; % Tank ap m % Htank = 1.6; % genilii m % Vtank = pi*Dtank^2*Htank/4; % hacm m3 % Atank = pi*Dtank*Htank; % yan alan m2 % hktank = 4; % Tanktan evreye s transfer katsays (W/m2C) % % % % PCM kre zellikleri

119
% dkaps= 0.040; % polietilen kapsl d ap m % tkaps= 0.001; % kapsul et kalnl m % kkaps= 0.35; %kapsul sl iletkenlik kat W/mK % ykaps= 950; %yogunluk % % *********************** PCM zellikleri ******************************** % % Glober tuzu % yogpcmk=1485; % PCM yog kat kg/m3 % yogpcml=1300; % sv % cpcmk=1950; % kat J/kgC % cpcml=3550; % sv % Tpcm = 32.5+273.2; % faz deim scaklk C % kpcm=0.544; % sl iletk kat. W/mK kat % Hpcm=250e+3; % gizli erime ss J/kg % -----------------------------------------------------------------------% CaCl2.6H2O % yogpcmk=1800; % PCM yog kat kg/m3 % yogpcml=1560; % sv % cpcmk=1460; % kat J/kgC % cpcml=2130; % sv % Tpcm = 29+273.2; % faz deim noktas C % kpcm=1.088; % W/mK kat % Hpcm=190e+3; % gizli ewrime ss J/kg % -----------------------------------------------------------------------% palmitic acid % yogpcmk=980; % PCM yog kat kg/m3 % yogpcml=850; % sv % cpcmk=1870; % kat J/kgC % cpcml=2730; % sv % Tpcm = 60+273.2; % faz deim noktas C % kpcm=0.162; % W/mK kat % Hpcm=185.4e+3; %gizli ewrime ss J/kg % steraic acid yogpcmk=1800; % PCM yog kat kg/m3 yogpcml=1560; % sv cpcmk=1460; % kat J/kgC cpcml=2130; % sv Tpcm = 29+273.2; % faz deim noktas C kpcm=1.088; % W/mK kat Hpcm=190e+3; % gizli ewrime ss J/kg %% etag = taug = alfap= katsays etap = katsays 0.88; 0.89; 0.88; 0.95; malzemelerin optiksel zellikleri % camn yaynm katsays % camn optik geirgenlii % sogurucu plakann sogurma % sogurucu plaka yaynm

%%

fizikokimyasal-termal veriler

kb = 0.04; iletkenlik katsays(fiberglas)W/mC

% alt yaltm maddesi sl

120
ke = 0.04; iletkenlik katsays kp = 385; iletkenlik katsays (bakr) ktup = 385; iletkenlik katsays (bakr) Cbond = 400; % yan yaltm maddesi sl % sogurucu plaka sl

% boru malzemesinin sl % boru balayc iletkenlii

%% n hesaplamalar % ************************** kolektor************************************** C = 520*(1-5e-5*T^2); hw = 5.7+3.8*Vr; f = (1+0.089*hw-0.1166*hw*etap)*(1+0.0786*Ng); Ub = kb/Lb; Ue = (ke/Le)*2*Hc*(Wc+Lc)/Ac; Ube = Ub+Ue; % ***************************** tank ************************************* voidf = 0.4272-4.516e-3*(Dtank/dkaps)+7.881e5*(Dtank/dkaps)^2; Vkaps = (1-voidf)*Vtank; Nkaps = round(3*Vkaps/(4*pi*dkaps^3)); Mpcm = Nkaps*4*(dkaps-2*tkaps)^3*yogpcmk/3; miktar kg Mkaps = Nkaps*4*dkaps^3*tkaps*ykaps/3 + Mpcm; Nkapsx = round(Htank/dkaps); Nkapsr = Nkaps/Nkapsx; Re1 = 4*qsu*dkaps/(pi*Dtank^2*voidf); a1 a2 a3 b1 b2 b3 = = = = = = Nkapsx*qsu*dt*3600/(voidf*Vtank); Nkaps*dt*3600/(voidf*Vtank); hktank*Atank*dt*3600/(voidf*Vtank); dt*3600*Nkaps/(Mpcm*cpcmk); dt*3600*Nkaps/(Mpcm*cpcml); dt*3600*Nkaps/(Mpcm*Hpcm);

% PCM

% **************** enerji-cografi hesaplamalar *************************** sinT=sind(T);cosT=cosd(T); sing=sind(g);cosg=cosd(g); sinL=sind(yer.enlem);cosL=cosd(yer.enlem);tanL=tand(yer.enlem); %% Enerji ykleme % ********************** balangc durumu ******************************* [gunesd gunesb gunuz hs DECL] = takvim(gunsay,yer); sinD=sind(DECL); cosD=cosd(DECL); tanD=tand(DECL); G0 = 1367 * (1 + 0.034*cosd(360*(gunsay-3)/365)); T1=Tbas*ones(Nkapsx,1); T1k=T1; kalite=zeros(Nkapsx,1); Totrad=0;Totr=0;Qtot=0; % ******************************************************************** **

121
for t=gunesd:dt:gunesb T0 = T1;T0k=T1k;kalite0=kalite; h = hs*(2*(t-gunesd)/gunuz-1)*pi/180; % hourangle of sun (radian) G = Berindeks*solar_enerji(h); S = taug*alfap*0.97*G; Tcev = Tbas +DeltaT* sin(pi*(t-gunesd)/gunuz); [Qu T2]=kolektorm(S,Tcev,T1(Nkapsx)); [T1 T1k kalite Qtr]=pcmtank(T0,T0k,T2,kalite0); Totr=Totr+G;Totrad=Totrad+Qu;Qtot=Qtot+Qtr; plot(t,mean(T1)-273,'m--') xlabel(' Gnn saati') ylabel(' Scaklk C') title('Tank ii(su ve PCM) ve gune paneli ks scaklklar') hold all plot(t,mean(T1k)-273,'r-.') plot(t,T2-273,'k-.') if T2< mean(T1), break;end end % ******************************************************************** ***** %% Kumulatif enerji hesaplar Ttanksu=mean(T1);Tmpcm=mean(T1k); Qd1 = 0.001*Mpcm*((min(Tmpcm,Tpcm)-Tbas)*cpcmk+ mean(kalite)*(Hpcm +(Tmpcm-Tpcm)*cpcml)); Qd2 = 0.001*Vtank*voidf*XSteam('rho_pT',1,Ttanksu273)*1000*XSteam('Cp_pT',1,Ttanksu-273)*(Ttanksu-Tbas); Qd = Qd1+Qd2; H1 = 1e-03*Totr*dt*3600*Ac; H2 = 1e-03*Totrad*dt*3600; Qtot= abs(Qtot*Nkapsr*dt*3600/1000); Gne enerjisi depolama performans kriterleri fprintf(' panel verimi : %7.3f\n',H2/H1); fprintf(' panelde aborb.gune enerjisinin tankta depolanma verimi: %7.3f\n',Qd/H2); fprintf(' s depolama ortalama hz kW : %7.3f\n',Qd/(gunuz*3600)) fprintf(' s tanknn enerji depolama kapasitesi kJ/dm3 : %7.1f\n',Qd*0.001/Vtank) fprintf(' PCM krelerinin enerji depolama kapasitesi kJ/kg : %7.1f\n',Qtot/Mkaps) fprintf(' PCM nin krelerde ortalama erime oran (yzde) : %7.1f\n', 100*mean(kalite)) fprintf(' Is depolamada PCM den faydalanma oran (yzde) : %7.1f\n',100*Qd1/Qd); %%

%%