Samyakgyan 2012-01

mJeefmleeer kece&eesieer heer"eOeerMe jJeervkeerefle& mJeeceer peer
(1)
ISSN 0973-9459
mebmLeeefhekee SJeb MegYeeMeerJee&o :
hejcehetpe ieefCeveerecegKe Deeefe&keeefMejesceefCe
eer %eeveceleer ceeleepeer

Founder & Auspicious Blessings :
mecei%eeve
efnvoer ceeefmeke
Pujya Ganini Pramukh Aryika
SAMYAKGYAN
SHRI GYANMATI MATAJI
meceeeespeve :
mJeefmleeer heer"eOeerMe
jJeervkeerefle& mJeeceer efJeMes<eebke
e%eeeceCeer Deeefe&kee
MONTHLY MAGAZINE
eer eboveeceleer ceeleepeer
DeefYevebove ieerle
Co-ordination :
Pragya Shramni Aryika
SHRI CHANDNAMATI MATAJI
efveoxMeke SJeb mecheeoke :
-ye. yeervee pewve (mebIemLe)

lepe&keYeer jece yevekes...........
mJeefmleeer kece&eesieer heer"eOeerMe
mecceeve kej uees, iegCeieeve kej uees,

vees mJeeceer jJeervkeerefle& peer kee~~ske.~~
jJeervkeerefle& mJeeceer peer

Director & Editor :
Swastishri Karmayogi Peethadheesh
Ravindrakirti Swami Ji
eyebOe mecheeoke :
peerJeve ekeeMe pewve
vees mJeeceer jJeervkeerefle& peer kee~

heer"eOeerej jJeervkeerefle& peer kee~~
mevceeve kej uees, iegCeieeve kej uees,
vees mJeeceer jJeervkeerefle& peer kee~~1~~
Managing Editor :
Jeevan Prakash Jain

Je<e&
peveJejer
Debke
-38
-2012
-7
YEAR
- 38
JANUARY
- 2012
ISSUE
-7
mecei%eeve efnvoer ceeefmeke kee meomelee Meguke

Jeeef<e&ke meomelee Meguke
hebeJe<eeae meomelee Meguke
mebj#eke Meguke-12 Je<e& kes efueS
hejce mebj#eke Meguke-25 Je<e& kes efueS
efMejesceefCe mebj#eke DeepeerJeve
Debke-7
100/-.
500/-.
1100/-.
5100/-.
11000/-.
ieefCeveer %eeveceleer ceeleepeer kes efMe<e es~

ceesleermeeiej peer kes yeeo es efleere nQ~~
es nQ mete& kes meceeve lespemJeer~
es nQ heg$e DeJeOe eevle kes DeespemJeer~~
mecei%eeve (peveJejer-2012) mJeefmleeer heer"eOeerMe jJeervkeerefle& mJeeceer efJeMes<eebke
(3)
efJe<eeevegeceefCekee
e.
efJe<ee
he= mebKee
eyebOe mecheeokeere
1.
meceepe kes efueS efJeMes<e DeeoMe& nQ hetpe ceeleepeer, pecyeterhe mebmLeeve SJeb mJeefmleeer
2.
mecehe&Ce
3.
4.
5.
6.
7.
emleeefJekeer-1
DeeFS peeveles nQ mJeefmleeer kece&eesieer heer"eOeerMe jJeervkeerefle& mJeeceer peer kee Debl ejbie SJeb yeefnjbie heefjee
meceepe kes veece mJeefmleeer mJeeceer peer kes keeflehee mebosMe efyevog
mJeefmleeer mJeeceer peer kes efveoxMeve ceW mebeeefuele nes jns Debleje&êre Keeefle eehle pecyeterhe leerLe& kes
keeflehee DeeoMe&
eLeceeeee& eer Meebeflemeeiej hejcheje kes eefle mJeefmleeer mJeeceer peer kes Godieej
mJeefmleeer kece&eesieer mJeeceer peer kes efJeMes<e efveoxMeve ceW efoiecyej pewve ef$eueeske MeesOe mebmLeeve, pecyeterhenefmleveehegj kee leerve oMekeere jeêr e mes Debleje&êre mJeefCe&ce ke=eflelJe
emleeefJekeer-2
8.
9.
DeeoMe& keeeW nw ? hetpe ieefCeveerecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer kee JeefelJe

hejcehetpe ieefCeveerecegKe Deeefe&kee eer %eeveceleer ceeleepeer kes ele#e peerJeve oMe&ve mes mebkeefuele keeflehee
ueeske JeJenejer, DeeJeMeke SJeb cenlJehetCe& efMe#eeSB-esjCeeSB
10. heer"eOeerMe heoejesnCe kes meboYe& ceW hetpe ieefCeveerecegKe Deeefe&kee eer %eeveceleer ceeleepeer eje
nmleefueefKele Iees<eCee he$e
11. pecyeterhe-nefmleveehegj mebmLeeve kes efveoxMeve ceW heejme ewveue hej efJeefYeVe DeeeespeveeW kes meerOes emeejCe keer
e=BKeuee mecheVe
12. YeieJeeve ceneJeerj efpeveefyecye hebekeueeCeke eeflee ceneslmeJe metevee
emleeefJekeer-3
13. heer"eOeerMe heoejesnCe meceejesn SJeb Deveske mLeeveeW hej Deeeesefpele efkees iees mJeeceer peer kes DeefYevebove
meceejesn leLee mJeeceer peer kes meeefVeOe ceW mecheVe efJeefYeVe ceneslmeJeeW keer jbieerve efe$eceeer PeueefkeeeB
emleeefJekeer-4
14. mJeefmleeer kece&eesieer heer"eOeerMe jJeervkeerefle& mJeeceer peer kes peveke ueeuee eer essueeue peer kee heefjee
15. mJeefmleeer kece&eesieer heer"eOeerMe jJeervkeerefle& mJeeceer peer keer peveveer hetpe Deeefe&kee eer jlveceleer ceeleepeer
kee heefjee
emleeefJekeer-5
16. %eevepeesefle jLe eJele&ve kes mecee Fcheeue (Deemeece) ceW cegKeceb$eer peer kees Debespeer Yee<ee ceW
ye. jJeerv kegceej peer eje yeleees iees %eevepeesefle kes GsMe-26 Deketyej 1984
17. efJeeMeebefle efMeKej meccesueve (veteeke&) ceW kece&eesieer ye. jJeerv kegceej pewve eje YeieJeeve $e+<eYeosJe
kee GodIees<e
18. YeieJeeve heee&veeLe keceue cebefoj, efMe[ea (cene.)kes efMeueeveeme DeJemej hej 4 efomecyej 2011
kees efMe[ea ceW mJeeceer jJeervkeerefle& peer eje emlegle Delevle ceeefce&ke SJeb eYeeJeer JeeJe
(4)
5
7
8
13
14
16
17
19
20
24
31
32
32
33
34
65
66
69
73
74
75
76
Debke-7
e.
efJe<ee
he= mebKee
emleeefJekeer-6
83
19. DeeMeerJee&o SJeb efJeveeebpeefueeeB

(1) cebieue DeeMeerJee&o
-iegpejele meblekesmejer Deeeee& eer Yejlemeeiej peer cenejepe
-Sueeeee& cegefve eer Jemegvebefo peer cenejepe
-Sueeeee& cegefve eer efve:MebkeYet<eCe peer cenejepe
-GheeOeee eer iegefhlemeeiej peer cenejepe
-eeefj$eeceCeer Deeefe&kee eer DeYeeceleer ceeleepeer
(6) ceele=Yeefe SJeb iegYeefe kes heee&eJeeeermJeefmleeer jJeervkeerelf e& mJeeceer peer
-e%eeeceCeer Deeefe&kee eer eboveeceleer ceeleepeer
(7) MegYekeecevee mebosMe
-mJeefmleeer eekeerefle& Yeejke cenemJeeceer, eJeCeyesueieesuee
-eoerhe pewve Deeefole, veF& efouueer
-DeMeeske efmebIeue
(10) cebieue keecevee mebosMe SJeb DeefYeJebovee -pes.kes. pewve, hetJe& meebmeo, efouueer
-Jeer. Oevebpee kegceej pewve, yeQieueesj
(12) MegYekeecevee JeeJe
-eer kehetjebo pewve-IegJeeje
(13) oe kes YeeJe
-megjsMeebo pewve, cegjeoeyeeo
(14) efJeveeebpeefue SJeb MegYekeeceveeSB
-pes.meer. pewve
(15) mJeefmle eer jJeervkeerelf e& heer"eOeerMe
mJeeceer peer peeJeble neW
-efvece&ue kegceej mes"er, efouueer
(16) DeefYeJebovee
-Deej.kes. pewve, cegcyeF&
(17) Jebovee SJeb yeOeeF&
-efJepee pewve, Denceoeyeeo
-peJeenj ueeue pewve, efmekeveyeeo
(19) mJeeceer peer kes eefle Deblece&ve kes Godieej -eerceleer meefjlee pewve, esVeF&
(20) yeeue yeeeejer jJeervkegceej YeeF& peer
mes yeves jJeervkeerefle& mJeeceer peer
-ees. [er. S. heeefue, peeefmebnhegj
-Depee pewve, hevee (efyenej)
(22) meeoj DeefYeJebove
-megceve pewve, G<ee heeveer, jsKee helebiee-Fboewj
(23) efJeveeebpeefue
-eerceleer ceeueleer pewve, yemeble kegbpe, efouueer
-eerceleer ceveesjcee pewve, efouueer
-eerceleer DeeMee pewve, efouueer
(26) kece&" JeefelJe kes Oeveer YeeF& jJeerv -kewueeMeebo pewve meje&he, ueKeveT
(27) hetpe heer"eOeerMe eer jJeervkeerelf e& peer mes ner
nes mekesieer Oece& SJeb mebmke=efle keer j#ee -efyepesv kegceej pewve, efouueer
(28) yeeeejer mes mJeeceer peer leke keer
esjCeeoeeke ee$ee
-megjsMe pewve efjlegjepe, cesj"
(29) hetpe mJeeceer peer kee peerJeve mejenveere
eMebmeveere SJeb DeefYeveboveere nw
-[e@. heVeeueeue heehe[erJeeue, hew"Ce
-efovesMe kegceej pewve, nefmleveehegj
-megjsKee jeevee[s, Yeespe
Debke-7
84
84
84
85
86
86
87
87
88
88
89
89
90
91
91
92
93
93
94
94
95
96
96
97
97
98
99
99
100
102
102
(5)
e.
efJe<ee
(32) Ske Deveve mesJeeeleer
(33) pecyeterhe %eeveheer" hej ye. YeeF& peer
kee DeejesnCe
(34) DeeoMe& JeefelJe
(38) heer"eOeerMe heo kes ieewjJe-Deuebkeej nQmJeefmleeer jJeervkeerelf e& mJeeceer peer
(39) heg<eeLe& kee heoeefYe<eske
(41) yengcegKeer eefleYee kes Oeveer
eer jJeervkeerefle& peer mJeeceer
(42) kece&"lee mes yeveW kece&eesieer
(43) yeOeeF& SJeb MegYe cebieue keeceveeSB
(44) meeoj Jebove
-eeeee& vejsv ekeeMe pewve, efhejespeeyeeo
103
-heb. efMeJeejveueeue pewve, cewvehegjer

-[e@. eseebme kegceej pewve, ye[ewle
-[e@. MesKejebo pewve, Denceoeyeeo
-[e@. Deveghece pewve, Fboewj
-[e@. megMeerue pewve, cewvehegjer
104
104
105
106
106
-ees. [e@. Yeeieebo pewve Yeeiesvog, oceesn

-[e@. veeruece pewve, ieg[ieeBJee
-ees. erkeceebo pewve, efouueer
107
108
109
-eefleeeee& heb. vejsMe kegceej pewve, pecyeterhe

-eefleeeee& heb. efJepee kegceej pewve, pecyeterhe
-heb. yeeyetueeue pewve heCeerMe, heeJeeefiejer Tve
-efJepee pewve, heejme efevme&, oefjeeiebpe, efouueer
-censv kegceej pewve heeveer, peehegj
-heb. eJeerCeebo pewve, pecyeterhe
-efJeveeso kegceej ye[peelee, metjle
-jcesMeev ceveeeb, Yeesheeue
109
110
111
111
111
112
112
112
113
114
emleeefJekeer-7
20. pecyeterhe ceW meevebo mecheVe ngDee heer"eOeerMe heoejesnCe meceejesn

21. yeOeeF&, MegYekeecevee SJeb JeboveehetJe&ke Yeejer peesj-Meesj kes meeLe Deveske mLeeveeW hej ngDee mJeefmleeer
kece&eesieer heer"eOeerMe jJeervkeerelf e& mJeeceer peer kee DeefYevebove
22. mJeeceer peer kees eoe eMeefmleeeB
(1) YeieJeeve heg<heobleveeLe pevceYetefce keekeboer
(2) efoiecyej pewve meceepe eerleefJenej, efouueer
(3) efoiecyej pewve meceepe Deewjbieeyeeo
(4) %eeve leerLe& ^m, efMe[ea (cene.)
(5) jepeeYeeT heeveer heefjJeej
(6) ieefCeveer Deeefe&kee eer %eeveceleer oer#ee leerLe& ceeOeesjepehegje
23. keekeboer ceW OetceOeece mes ceveer heg<heobleveeLe YeieJeeve keer pevcepeebleer
24. pecyeterhe ceW YeieJeeve heeMJe&veeLe SJeb evoheYeg kee pevce Je lehekeueeCeke ceveeee ieee
25. efJeefYeVe DeeeespevehetJe&ke ieefCeveer %eeveceleer oer#ee leerLe& ceeOeesjepehegje kee eLece eefleehevee ceneslmeJe meevebo mecheVe
26. pecyeterhe-nefmleveehegj ceW veJeefveefce&le eewyeermeer efpevecebefoj keer hebekeueeCeke eeflee meevebo mecheVe
27. Deeefe&kee eer DeYeeceleer ceeleepeer keer 70JeeR pevcepeebleer meevebo mecheVe
28. ceebieerlebgieer ceW leerLekej $e+<eYeosJe pewve efJeled cenemebIe keer yew"ke mecheVe
29. pecyeterhe mebmLeeve kee ieewjJe efoJeme'-21 efomecyej
30. ieefCeveer eer %eeveceleer ceeleepeer keer esjCee SJeb DeeMeerJee&o mes efMe[ea (cene.) ceW YeieJeeve heee&veeLe
keceue cebefoj kee YeJe efMeueeveeme meceejesn meevebo mecheVe
(6)
he= mebKee
116
118
119
120
121
122
123
124
124
125
126
126
127
127
128
Debke-7
meceepe kes efueS efJeMes<e DeeoMe& nQ
hetpe ceeleepeer, pecyeterhe mebmLeeve SJeb mJeefmleeer

eyebOe mecheeokeere....
mecei%eeve heef$ekee kee en efJeMes<eebke
efJeMes<ehe mes nceW Gve cenecevee JeefelJe kes
eefle meceefhe&le kejves ceW Delevle n<e& nes jne
nw~ efpevneWves efoiecyej pewve ef$eueeske MeesOe
mebmLeeve, pecyeterhe-nefmleveehegj kes ceeOece
mes Deheves kece&eesie kees meceepe kes mece#e
emlegle kejkes mJeeb kece&eesieer keer GheeefOe eehle keer nw~ Jes JeefelJe
nQ mJeefmleeer kece&eesieer heer"eOeerMe jJeervkeerefle& mJeeceer peer~
Fme mJeeceer Meyo kee mJeeceer nesvee Delevle efJejues SJeb
efkemeer ceneve JeefelJe kee ner keee& nes mekelee nw~ yeermeJeeRFkekeermeJeeR Meleeyoer ceW ceneve pewveeeeeeX Je meeOeg-meeefOJeeeW hej
efheele kejves hej nceW eLeceeeee& eer Meebeflemeeiej peer cenejepe
kee veece meoer kes meyemes ceneve pewveeeee& kes he ceW eehle neslee
nw Deewj eefo Deeefe&kee ceeleeDeeW keer e=BKeuee hej Oeeve kesefvle
kejW, lees yeermeJeeR meoer keer eLece yeeueyeeeeefjCeer ieefCeveerecegKe
Deeefe&keeefMejesceefCe eer %eeveceleer ceeleepeer Jele&ceeve ceW pewve meceepe
keer meJeexe meeOJeer kes he ceW peie efJeKeele nQ, efpevekeer oer#ee
kee keeue Yeer Jele&ceeve ceW GheefmLele mecemle efoiecyej pewve efheerOeejer
meeOeg-meeefOJeeeW ceW meyemes eeeerve nw~
Ssmeer Fve oes ceneve DeelceeDeeW keer hejcheje ceW ner meceepe
kees mJeeceer jJeervkeerefle& peer kes he ceW Ske Ssmee yengcetue jlve
Yeer eehle ngDee nw, efpemekeer keee&kegMeuelee, es veerelf e, mecevJeeve
Meefe, meenme, Ge Deelceceveesyeue leLee kece&"lee kee iegCe
meceepe kes efueS mJeefCe&ce Ghenej efme ngDee nw~ hetJe& ceW kece&eesieer
ye. jJeerv kegceej pewve kes he ceW hetpe ceeleepeer kes efMe<elJe ceW
meceepe SJeb Oece& keer mesJee kej jns jJeerv kegceej peer kees efoveeBke
20 veJecyej 2011, YeieJeeve ceneJeerj oer#eekeueeCeke efleefLe kes
DeJemej hej hetpe ieefCeveerecegKe Deeefe&kee eer %eeveceleer ceeleepeer
eje oMeJeeR eeflecee kes efJeefOeJeled Deeiece mebmkeejeW kes meeLe
pecyeterhe Oece&heer" kes heer"eOeerMe heo hej Deemeerve kejles ngS GvnW
mJeefmleeer kece&eesieer heer"eOeerMe jJeervkeerefle& mJeeceer peer kes
veece mes Deuebke=le efkeee ieee~ Dele: 20 veJecyej keer en efleefLe
mJeeb jJeervkeerefle& mJeeceer peer kes efueS leLee meceepe kes efueS Yeer
Debke-7
-peerJeve ekeeMe pewve

Delevle cenlJehetCe& efme nes ieF&~
mebmLeeve, meceepe SJeb Oece& keer OJepee peye Ssmes efve:mJeeLe&
mesJeer SJeb meceefhe&le JeefelJe kes neLeeW ceW nesleer nw, lees efveefele ner
engB efoMeeDeeW ceW Oece& keer GVeefle nesleer nw Deewj Deveske ekeej mes
vees-vees DeeeeceeW ceW veF&-veF& GheueefyOeeeW kee Deeieceve Yeer meceepe
kes yeere neslee jnlee nw~ efkemeer Yeer keee& kes efueS hetpe ceeleepeer
keer esjCee SJeb DeeMeerJee&o heekej mJeeceer peer ves efpeme eespeveeMeefe
kes meeLe Deheves ue#e kees Debpeece efoee, Jen Gvekees vepeoerke mes
osKeves Jeeues eeJeke peve "erke mes peeve mekeles nQ uesefkeve meceepe
kes Fme ceneve jlve mes peve-peve kees heefjefele nesves kee DeJemej
eehle nes mekes leLee mJeeceer peer kes DevegYeJeeW, Gvekes efveoxMeeW SJeb
DeeMeerJee&o mes Deehe Yeer Deheves efkemeer keee& nsleg ueeYeeefvJele nes
mekeW, Fme GsMe kees ueskej mecei%eeve heef$ekee kee en efJeMes<eebke
mJeefmleeer mJeeceer peer kes heer"eOeerMe heo hej Deemeerve nesves kes
Gheue#e ceW ekeeefMele efkeee pee jne nw~
Fme efJeMes<eebke ceW mJeefmleeer mJeeceer peer kee Deblejbie SJeb
yeefnjbie heefjee, meceepe kes veece Gvekes meboMs e efyevog leLee mJeeceer
peer kes efveoxMeve ceW Ske DeeoMe& mebmLee kes he ceW meceepe ceW
efJeMes<e mLeeve kees eehle efoiecyej pewve ef$eueeske MeesOe mebmLeeve,
pecyeterhe kes keeflehee DeeoMe& efyevogDeeW kees emlegle efkeee ieee nw~
DeeMee nw Fve efyevogDeeW mes meceepe ceW Deve leerLeeX, mebmLeeDeeW SJeb
Oece& ceeie& hej Deemej nesleer egJee heer{er kees veF& esjCeeSb SJeb
efJeMes<e ceeie&oMe&ve eehle nes mekesiee~ efJeMes<ehe mes Fme efJeMes<eebke
ceW mJeefmleeer mJeeceer peer ves mJeeb efpeve ceneve ieg mes meYeer
mebmkeejeW kees eehle efkeee nw, Ssmeer hetpe ieefCeveer eer %eeveceleer
ceeleepeer kes keeflehee DeeoMe& efyevog leLee Gvekeer keeflehee efMe#eeSB
Yeer cenlJehetCe& he"veere meeceeer kes he ceW emlegle keer ieF& nQ,
efpevemes meceepe kes eleske Jeie& kees efJeefYeVe efoMeeDeeW ceW Deheves
peerJeve ceW efJeefYeVe DeeoMe& mLeeefhele kejves keer esjCee eehle nesieer~
mJeefmleeer kes Fve heueeW kees meoe mce=efle kes PejesKes ceW megjef#ele
jKeves nsleg Gvekes heer"eOeerMe heoejesnCe keer efe$eceeer PeueefkeeeB,
DeefleefLeeeW kee Deeieceve Deeefo Yeer jbieerve he=eW kes ceeOece mes
emlegle efkees iees nQ~
(7)
mJeefmleeer mJeeceer peer kes efJeMes<eebke nsleg peye meceepe kes

Jeefj cenevegYeeJeeW mes eee& keer ieF&, leye n<e&hetJe&ke Deveske
cenevegYeeJeeW leLee efJeeveeW ves Fme mecei%eeve heef$ekee ceW ekeeMeve
nsleg mJeeceer peer kes eefle Deheves Godieej, MegYekeeceveeSB SJeb Jebovee
mes meceefvJele mebosMe esef<ele kej Fme mecei%eeve efJeMes<eebke keer
MeesYee kees Delevle Je=efbiele efkeee nw~ mJeeceer peer kes eefle Deehekes
mvesn, Jeelmeue SJeb mecceeve keer nce oe mes eMebmee kejles ngS
Deehe meYeer kes eefle OeveJeeo %eeefhele kejles nQ~
mJeefmleeer mJeeceer peer kes heer"eOeerMe heoejesnCe kes Ghejeble
ner efJeefYeVe mLeeveeW hej meceepe ceW Gvekes mecceeve kee ece efJeMes<e
GlmeenhetJe&ke eejbYe nes ieee Deewj efoiecyej pewve meceepe ieesjKehegj,
YeieJeeve heg<heobleveeLe pevceYetefce keekeboer efoiecyej pewve meefceefle,
efoiecyej pewve meceepe eerleefJenej-efouueer, ceebieerlegbieer ^m keceser,
ceebieerlegbieer cetefle& efvecee&Ce keceser, ieefCeveer %eeveceleer YeeceC[ue
ceneje^, efoiecyej pewve meceepe Deewjib eeyeeo, efoiecyej pewve DeefleMee
#es$e keevesj meefceefle, DeefleMee #es$e hew"Ce meefceefle, eer %eeve
leerLe& efoiecyej pewve leerLe& #es$e meefceefle efMe[ea, $e+<eYeosJe peve mesJee
mebmLeeve ceeOeesjepehegje Deeefo mebmLeeDeeW eje efJeefYeVe mLeeveeW hej
mJeeceer peer kee YeeJeYeervee mJeeiele efkeee ieee~ en meye mJeeceer
peer kes JeelmeuehetCe& SJeb efceuevemeej JeefelJe kee ner eYeeJe Lee~
Dele: Fme efJeMes<eebke ceW efJeefYeVe mLeeveeW hej ngS mJeeceer peer kes
mecceeve keer efe$eceeer PeueefkeeeB leLee meceeeej Deeefo Yeer ekeeefMele
efkees iees nQ~ meeLe ner iele cenerveeW ceW hetpe ceeleepeer keer esjCee
mes mebmLeeve eje efkees iees efJeefYeVe GlmeJe-ceneslmeJe keer peevekeejer

leLee efe$eeW kees Yeer Fme efJeMes<eebke ceW meceeefnle kej Fmes mebenCeere
yeveeves kee eeeme efkeee ieee nw~
eeefhe hetpe mJeeceer peer kes meecegefke JeefkelelJe kees cegPe
pewmes DeyeesOe yeeueke eje Lees[s mes De#ejeW ceW emlegle kejves kee
en eeeme efkemeer vevnWs yeeueke eje neLe hewueekej DeekeeMe kes
efJemleej kees yeleeves kes meceeve ner eleerle neslee nw efhej Yeer DeeMee
nw mJeeceer peer kes eefle ee SJeb Deelceerelee mes meefnle efJeveeeJeveled
nesles ngS emlegle efkeee ieee mecei%eeve kee en efJeMes<eebke Deehekees
hemevo Deeesiee Deewj Deehekes peerJeve ceW Fme efJeMes<eebke kes ceeOece
mes veF& esjCeeSB, Tpee& kee mebeej, meceepe mesJee kes eefle mecehe&Ce
leLee meJeexefele Deboepe ceW leerLeeXs kes efJekeeme Je eyebOeve keer
YeeJeveeSB peeie=le neWieer~
mJeeceer peer kes Fme efnceeueeerve JeefelJe mes esjCee heekej
Deeves Jeeues mecee ceW Deehe ner kes ceOe mes veJe heer{er ceW Ssmes
Deveskeeveske mJeeceer cenelceeDeeW kee pevce pewve mebmke=efle kes mebj#eCe,
mebJeOe&ve Deewj efJekeeme kes efueS neslee jns, FvneR cebieue YeeJeveeDeeW
kes meeLe ceQ Fme heef$ekee kee eyebOe mecheeoke Deheves DeejeOe
ceeie&oMe&ke mJeefmleeer kece&eesieer heer"eOeerMe jJeervkeerefle& mJeeceer
peer kes ejCeeW ceW Mele-Mele veceve kejles ngS Gvekes oerIe&, mJemLe
SJeb eMemJeer peerJeve keer cebieue keeceveeSB kejlee ntB~ Deehekee
Jejonmle nce hej, veJe egJee heer{er hej, meceepe hej SJeb leerLeeX kes
mebj#eCe nsleg meoe eehle neslee jns, ener MegYese nw~
kewmee ueiee ? mJeefmleeer heer"eOeerMe jJeervkeerelf e& mJeeceer efJeMes<eebke

Deehekes efJeeej meeoj Deecebef$ele nQ!
vetleve Je<ee&efYevebove kes meeLe mJeefmleeer kece&eesieer heer"eOeerMe jJeervkeerefle& mJeeceer peer kes heer"eOeerMe
heoejesnCe kes Gheue#e ceW ekeeefMele mecei%eeve ceeefmeke heef$ekee kee en mJeefmleeer heer"eOeerMe jJeervkeerefle&
mJeeceer efJeMes<eebke Deehekees kewmee ueiee? Fme meboYe& ceW Deehekes efJeeej meeoj Deecebef$ele nQ~ nce Deehekes ceveesYeeJeeW
kees Fme heef$ekee kes Deeieeceer Debke ceW ekeeefMele kejves kee eeeme kejWies~ Fme Debke kee mJeeOeee kejkes efvecve
heles/hewkeme/F&cesue hej efoveeBke 31 peveJejer leke Deehe Deheves efJeeej esef<ele kej mekeles nQ~
peerJeve ekeeMe pewve (eyebOe mecheeoke)

efoiecyej pewve ef$eueeske MeesOe mebmLeeve, pecyeterhe-nefmleveehegj (cesj") G.e.-250404
hewkeme-01233-280316, F&cesue-jambudweeptirth@gmail.com
(8)
mJeefheer
mleeer
eesiveerkeer
heer"efleOeer
Me jJeerefJveMes
keer
mecei%eeve (peveJejer-2012) mJeefmleeer

"eOeerkece&
Me jJeer
e& mJeeceer
<eebekflee& mJeeceer
peer
Debke-7
(9)
emleeefJekeer-1
mJeefmleeer kece&eesieer heer"eOeerMe
jJeervkeerefle& mJeeceer peer kee efJemle=le heefjee,
meceepe kes veece Gvekee mebosMe SJeb mJeeceer peer kes
efveoxMeve ceW efJekeefmele pecyeterhe mebmLeeve kes
DeeoMe& Je leerve oMekeeW kee mJeefCe&ce ke=eflelJe
DeeFS peeveles nQ
mJeefmleeer kece&eesieer heer"eOeerMe jJeervkeerefle& mJeeceer peer kee
Deblejbie SJeb yeefnjbie heefjee

meceepe ceW meeceeve eeJekeeW keer mebKee SJeb Yetefcekee DeJeMe ner meceepe kes efJekeeme kes efueS ueeYeoeeke efme nesleer nw~
uesekf eve keg DeodYegle eefleYeemecheVe efJejues ceneceveeDeeW keer Keespe keer peeJes, lees meceepe ceW Ssmes heg<e efpevnW ceneheg<e keer meb%ee oer
pee mekeleer nw, Jes yengle kece mebKee ceW ner efceueles nQ~ en yeele Yeer efveefele nw efke nj keeue SJeb mecee ceW meceepe, Oece& SJeb mebmke=efle
kes GlLeeve nsleg Ssmes cenevegYeeJeeW kee DeefmlelJe DeJeMe ner osKeves kees efceuelee nw~ Fmeer e=BKeuee ceW Fme Jele&ceevekeeueerve egie kees Yeer
Deveske efJeYetefleeeB eehle ngF Deewj Fme yeermeJeeR-FkekeermeJeeR Meleeyoer ceW Yeer Deveske efve<keece mesJee kes Oeveer cenevegYeeJeeW ves meceepe keer
mesJee kejkes Fmekee efJekeeme efkeee~
Fme e=BKeuee ceW yeermeJeeR meoer kes eLeceeeee& eeefj$eeeJeleea eer Meebeflemeeiej peer cenejepe kee ceneve JeefelJe SJeb ke=eflelJe
Fme meceepe eje keYeer efJemce=le veneR efkeee pee mekelee nw keeeWefke GvneWves pewve mebmke=efle kes mebj#eCe ceW pees DeJeoeve efoes nQ, Jes
meoe Delegue ner jnWies~ Deeies Fmeer hejcheje kes ecekeles efmeleejs kes he ceW nceW hetpe ieefCeveerecegKe Deeefe&keeefMejesceefCe eer %eeveceleer
ceeleepeer kee Jejonmle eehle ngDee Deewj Gvekes eje Jele&ceeve ceW keer ieF& Oece&eYeeJevee SJeb mebmke=efle mebj#eCe kes keee& meceepe kes
mece#e GheefmLele nQ~ Ssmeer hetpe ceeleepeer kes GhekeejeW mes Yeer en meceepe keYeer G$e+Ce veneR nes mekelee~ Deewj Yeer Oece& kes eefle
efJeefYeVe meceefhe&le JeefelJeeW ves Dehevee meceepe efJekeeme nsleg eesieoeve efoee, GveceW Ske nQ mJeefmleeer kece&eesieer heer"eOeerMe jJeervkeerelf e&
mJeeceer peer~ DeeFS nce peeveles nQ Deveske iegCeeW mes MeesYeeeceeve nesves Jeeues Gve mJeefmleeer peer kee Deblejbie SJeb yeefnjbie heefjee-
Deblejbie heefjee
(1) kegMeee yegef-
(2) meewce eke=efle-
ueKeveT efJeeefJeeeuee mes yeer.S. leke keer efMe#ee eehle

kejves Jeeues jJeervkeerefle& mJeeceer peer keer kegMeeelee eejbYe mes ner
Deefle efJeMes<e jner Deewj GvneWves ebo efoveeW kes efueS ner ie=n
JeJemeee kees Yeer yengle kegMeuelee kes meeLe mebYeeuee~ hegve:
Jewjeie YeeJe OeejCekej ie=nyebOeve kees es[kej hetpe ieefCeveer
eer %eeveceleer ceeleepeer kees Dehevee ieg yeveeee~ Jewjeie heLe hej
Yeer Deehekeer kegMeee yegef ves eleske keee& kees Gefele mecee ceW
Gefele efveCe&e eoeve kejkes eieefle keer efoMee efoKeueeF& Deewj
Deeheves Deheves eleske ue#e ceW meheuelee eehle keer~ Deehekee
efebleve DeleefOeke met#celee kes meeLe efkemeer Yeer efJe<ee keer
ienjeF& kees lJeefjle t ueslee nw Deewj Gmekes heefjCeece kees
peeveles ngS Deehe Deheves efveCe&e kees mener efoMee ceW ues peekej
mJeeb meheue nesles nQ Deewj DeveeW kes efueS Yeer ceeie&oMe&ke yeve
peeles nQ~ keee&#es$e kes DeueeJee pewveOece& kee efJeMes<e %eeve,
efnvoer-mebmke=le Je Debespeer Yee<ee hej DeefOekeej leLee efJeefYeVe
meeceeefpeke-jepevewefleke Deeefo efJe<eeeW keer ienve peevekeejer Yeer
Deehekeer kegMeee yegef kes ner heefjCeece nQ~
eleske heefjefmLeefle kees cegmkejeles ngS mebYeeuevee ee menve

kejvee Deehekes JeefelJe kee efJeMes<e iegCe nw~ mebmLeeve kes mebeeueve
ceW kece&eejer mebyebOeer keesF& mecemee nes, efkemeer keee&ece kees kejles
Jee SkeeSke Deeves Jeeueer keesF& mecemee nes ee Deve keesF& Yeer
efJeeej-efJeceMe& Deeefo ceW celeefYeVelee nesJes, efkemeer Yeer heefjefmLeefle
kee meceeOeeve Deehe nbmeles-cegmkejeles ngS Oewe&leehetJe&ke kejles nQ~
(12)
(3) otjefefkemeer Yeer ue#e keer efmeer kes efueS efkeleves heefjece keer
DeeJeMekelee nw SJeb Gmekeer meheuelee ceW efkeve eespeveeDeeW kees
yeveees peeves hej meheuelee eehle nes mekeleer nw, Fme yeele kee
otjieeceer efkeesCe Deehekes ceefmle<ke keer Deveghece Meefe kees
eoefMe&le kejlee nw~ leerLe& efJekeeme nsleg eens cebefoj efvecee&Ce kee
keee& nes, Oece&Meeuee Deeefo kee efvecee&Ce nes ee Deve keesF& efJeMes<e
jevee kees efveefce&le kejvee nes, efkemeer Yeer keee& ceW Deehekee otjef
mes ege efebleve megJeJeefmLele, megefveeesefpele, Deeke<e&ke SJeb Devet"s
Deboepe kee neslee nw~ Fmeer ekeej efkemeer Yeer jeêre DeLeJee
Debleje&êre mlej kes keee&eceeW kees Deuhe mecee kes Deblejeue ceW
Yeer Deeeesepf ele kejves nsleg Deehekee meg{ efkeesCe SJeb DeelceefJeeeme
keYeer [ieceieelee veneR nw~ mecemle cetueYetle DeeJeMekeleeDeeW hej
Deehekeer ef Delevle hewveer jnleer nw Deewj keesF& Yeer efJe<ee Ssmee
veneR yeelee, efpemekes keejCe Gme keee&ece keer meheuelee ceW keesF&
mebosn nes mekes~
(4) Jeemleg, efMeuhe, Fbpeerefveeefjbie, Deekeeaskeej SJeb

cetefle&keuee Deeefo efvecee&Ce eespeveeDeeW kes Je=nod DevegYeJeerkene peelee nw efke efkemeer Deve Jeefe mes keee& uesves nsleg
Gme keee& kes meboYe& ceW mJeeb Yeer %eeve Je peevekeejer nesvee hejce
DeeJeMeke neslee nw~ mJeeceer peer kee JeefelJe Ssmee ner nw, GvneWves
ueewefkeke DeOeeve kes Ghejeble Deheves mece#e Deees efkemeer Yeer
efJe<ee kees Flevee mecehe&Ce YeeJe kes meeLe peeveves, mecePeves Je
kejves kee eeeme efkeee efke Jele&ceeve ceW Deehekee JeefelJe Deeeesheeble
efJeefYeVe efJeeeDeeW mes megmeefppele nes egkee nw~ Deehe efvecee&Ce kes #es$e
ceW Jeemleg efJeee, efMeuhekeuee, Fbpeerevf eeefjbie, Deekeeaskeej, cetefle&keuee
Deeefo efJe<eeeW kes Fleves heejKeer nes egkes nQ efke efJeMes<e%eeW kes meeLe
Deehekee hejeceMe& meerke yew"lee nw~
(5) Oeve kee mecegefele meogheeesieefkemeer Yeer eespevee nsleg eeueg YeeeW kes efoes iees oeve
kee meogheeesie mJeeceer peer eje Fleveer efkeheeele kes meeLe efkeee
peelee nw efke oeve osves Jeeues eleske cenevegYeeJe kee Ske heee
keee& keer efmeer hej meJee hees kes he ceW eefleheefuele neslee nw~
mJeeceer peer kee en iegCe eeJeke meceepe kees Delevle uegYeelee nw,
efpemekes keejCe Gvekes eje efkemeer Yeer eespevee nsleg keer ieF& oeve
keer Deheerue kees meceepe mejceeLes jKekej Gmekeer meheuelee nsleg
hetCe& Deelce efJeeeme kes meeLe Dehevee meneesie eoeve kejleer nw~
efJeMes<elee en nw efke efpeme eespevee DeLeJee mebmLee kes efueS
Yeepeve oeve osles nQ, Gvekes efoes oeve kee Gheeesie Gmeer eespevee
SJeb Gmeer mebmLee kes efueS mJeeceer peer eje efkeee peelee nw~
mJeeceer peer eje JeJeefmLele kejees iees mecemle mebmLeeDeeW kes
KeeleeW keer JeJemLee mhe veerefle kes meeLe meowJe he=Leked-he=Leked
ohe&CeJeled osKeer pee mekeleer nw~
(6) megefveeesefpele DeLe& JeJemLee kes efJeMes<e DevegYeJeerefkemeer Yeer keee& kees meheue kejves nsleg Gefele eyebOeve kes
meeLe-meeLe Gefele DeLe& JeJemLee keer eYeeJeer veerefle yeveevee en Yeer
Deehekes JeefelJe kee Delevle efJeMes<e iegCe nw~ Fmekee Ske Delevle
cenlJehetCe& GoenjCe YeieJeeve ceneJeerj mJeeceer keer pevceYetefce
kegC[uehegj ceW osKeves kees efceuee~ peye efyenej mejkeej kes cegKeceb$eer
ceeveveere eer efveleerMe kegceej peer kee Deeieceve mee#eeled leerLe&Yetefce

hej ngDee Deewj GvneWves mJeeceer peer mes menpe ner en eMve efkeee
efke Deehekeer efkeleveer OevejeefMe SJeb efkelevee mecee Fme leerLe&
efvecee&Ce nsleg ueiee nw, leye mJeeceer peer eje leerLe& efvecee&Ce keer kegue
ueieer OevejeefMe oes mes {eF& kejes[ leLee mecee peceerve Kejeroves mes
ueskej leerLe& kee mechetCe& efvecee&Ce kejves leke 22 ceen yeleeles ner
cegKeceb$eer cenesoe kes cegKe mes en Meyo efvekeues efke eefo en
keee& mejkeej eje efkeee peelee, lees FmeceW keeheer jeefMe Kee&
nesleer Deewj mecee Yeer DeefOeke ner ueielee~ ceeveveere cegKeceb$eer
peer kes cegKe mes en yeele efvekeuevee efveefele ner mJeeceer peer keer
megefveeesefpele SJeb eYeeJeer DeLe& veerefle kes iegCe kees eke kejlee nw~
Fme ekeej mJeeceer peer eje cebefoj efvecee&Ce, cetefle& efvecee&Ce,
Oece&Meeuee efvecee&Ce, meeefnle ekeeMeve ee ess-ye[s meceejesnceneslmeJe Deeefo efkemeer kes efueS Yeer yeveees iees yepe kees osKekej
Deveske DevegYeJeer ueesie Deeee&eefkele nes peeles nQ~ uesefkeve eleske
keee& mJeeceer peer eje yeveees iees yepe ceW hetCe& Meeueervelee, "e"yee
SJeb ieefjcee kes meeLe mecheVe nesles nQ~
(7) meheue eespevee efMeuheermJeeceer peer kes efveoxMeve ceW Deepe YeejleJe<e& ceW Deveske
mebmLeeDeeW kee mebeeueve nes jne nw Deewj meYeer mebmLeeSB kegMeueleehetJe&ke
meceepe kes meneesie mes mebeeefuele nes jner nQ~ efkeme leerLe& hej
efkeme eespevee kes Deveghe efJeefYeVe ieefleefJeefOeeeW kees mebeeefuele
kejvee en mJeeceer peer kes efJeMes<e efe kee efJe<ee jnlee nw~
Delevle efJeeemehetJe&ke Deehekes ceve ceW meeseer-mecePeer yeeleW Deewj
efJeMes<ekej oeve eespeveeDeeW keer jeefMe kee Deebke[e YeieJeeve kes
DeeMeerJee&o mes efJeMes<e meheuelee kees eehle kejlee nw~ Deheves Fme
eespevee efMeuhe keer cenlJehetCe& iegCeJeee kes keejCe Deehekes ecegKe
vesle=lJe ceW pecyeterhe-nefmleveehegj, eeeie-Fueeneyeeo, kegC[uehegj
(veeueboe), DeeesOee (hewpeeyeeo), keekeboer (osJeefjee) G.e., ceebieerlegib eer
ceW efvecee&CeeOeerve YeieJeeve $e+<eYeosJe 108 heg Gegbie cetefle& efvecee&Ce
keee&, ieefCeveer %eeveceleer oer#ee leerLe& ceeOeesjepehegje, efvecee&CeeOeerve
%eeveleerLe&-efMe[ea (cene.) Deeefo leerLe& meheueleehetJe&ke efJekeeme kes
efMeKej kees t jns nQ SJeb eleske leerLe& hej oMe&veeefLe&eeW kees osMe
keer Devet"er jeveeDeeW kes oMe&ve nesles nQ~
(8) mebie"ve meceeeespeve keer DeodYegle keueeeleske Jeefe keer efJeeejOeejeSb Deueie-Deueie nesleer nQ,
en yeele nce meYeer peeveles nQ~ uesefkeve keesF& Yeer mebie"ve Ssmes
Deveske JeefeeeW mes efceuekej ner yevelee nw~ Dele: efkemeer Yeer
mebie"ve kees megee mebeeefuele kejves nsleg Ske Ssmes eesie
(13)
meceepe-veslee keer DeeJeMekelee nesleer nw, efpemekes Deboj mecemle

Deueie-Deueie efJeeejOeejeDeeW kes ueesieeW kees meceeeesefpele kejves keer
DeodYegle keuee efJeeceeve nw~ Deewj en iegCe nceW hetCe& heefjhekeJelee
kes meeLe mJeeceer jJeervkeerefle& peer ceW osKeves kees efceuelee nw~ Deveske
mebmLeeDeeW kees mebeeefuele kejves ceW efJeefYeVe efJeeej OeejeDeeW Jeeues
YeeeW kees, meeceeefpeke keee&kelee&DeeW kees leLee mebmLee kes kece&eeefjeeW
kees efkeme ekeej Ske mebie"ve ceW yeebOekej jKevee, Fme yeele keer
egefe mJeeceer peer kes ceve-ceefmle<ke kee meyemes ye[e iegCe kene pee
mekelee nw~ Gvekes eje mebie"ve ceW yebOes nesves mes eleske Jeefe kee
ue#e mJeeceer peer kee ue#e neslee nw Deewj mJeeceer peer keer keee&#ecelee
keF& iegvee ye{kej keee& kees meheuelee eoeve kejeleer nw~
(9) efve:mJeeLe& SJeb efve<keece mesJee kes OeveerjJeervkeerelf e& mJeeceer peer ves Dehevee mechetCe& peerJeve efve:mebosn
ner osJe-Meee SJeb ieg keer mesJee ceW hetCe&hesCe meceefhe&le efkeee nw~
egJeeJemLee ceW ner Jes ie=nefJejle nes iees Deewj GvneWves Deheveer ieg
ieefCeveerecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer kee meeefVeOe heekej Deheves
peerJeve kees Oece& kes efueS meceefhe&le kej osves kee efveCe&e efueee~
hegve: ece-ece mes GvneWves Deheves ieg DeeosMe kee heeueve kejles ngS
Deheveer mecemle eee&DeeW ceW efvehegCe jnkej meoe ner Oece& SJeb
meceepe keer efve:mJeeLe& SJeb efve<keece mesJee keer nw~ Jele&ceeve ceW
efpeleveer Yeer mebmLeeSB Deehekes DevegMeemeve ceW mebeeefuele nes jner nQ,
nj mebmLee kee yeQke SkeeGC Gve-Gve mebmLeeDeeW kes veece mes nw
Deewj meYeer kee uesKee-peesKee mhelee kes meeLe megee efkeee
peelee nw~ mJeeceer peer meowJe mebmLee mebeeueve kes eleske keee&
Deheveer keceser kes mecemle heoeefOekeeefjeeW keer peevekeejer ceW kejles
nQ leLee yeQke KeeleeW kes mebeeueve Yeer efveeceevegmeej efkevneR leerve
efveege heoeefOekeeefjeeW ceW mes oes kes nmlee#ej mes ner nesles nQ~
mecee-mecee hej meYeer mebmLeeDeeW keer yew"keW Deeeesefpele kejvee
Deewj keee& eieefle DeLeJee DeJejesOe keer nj peevekeejer hetjer keceser
kees eoeve kejvee, Gvekes megPeeJeeW kees uesvee SJeb Deeies keer eespeveeDeeW
kees yeleekej meYeer mes meneesie keer Dehes#ee kejvee en Deehekes
meewneo& SJeb Gefele efveece heeueve kee cenlJehetCe& meteke nw, pees
meYeer kes efueS esjCeemheo yevelee nw~ Jeefeiele ueeYe, eeflee
DeLeJee keerefle& kes efueS keYeer mJeeceer peer kes ceve kees leefveke efJeeej
Yeer t ve mekee Deewj meowJe GvneWves mebmLee keer, meceepe keer SJeb
ieg mebIe keer mesJee kee ue#e yeveekej meceepe kes yeere DeeoMe&
emlegle efkeee nw~
(10) lJeefjle ieefCeleere Deekeueve ceW o#eleemJeeceer peer keer yegef Delevle leere nw, Fme yeele kees Gvekes
(14)
eje yeeleeW-yeeleeW ceW efkees peeves Jeeues lJeefjle ieefCeleere Deekeueve

kees osKekej cenmetme efkeee pee mekelee nw~ peceerve kee ceehe nes,
heeC[eue ee ne@ue keer yew"ke #ecelee nes, efyeefu[bie cesefjeue kee
Deekeueve nes, Jeie& nes, Ieve nes, Jeeme nes, heefjefOe nes, efkemeer "esme
heoeLe& kee Jepeve nes, ieesues kee #es$eheue nes, ef$epee nes DeLeJee
efkevneR Yeer jeefMeeeW kee iegCeveheue, Yeeieheue ee pees[ -IeeJe nes,
efkemeer Yeer ekeej kes ieefCeleere Deekeueve ceW Deehekeer kegMeee SJeb
lJeefjle yegef Deehekes Devet"s JeefelJe kees eoefMe&le kejleer nw~
(11) meenefmeke JeefelJemJeeceer jJeervkeerelf e& peer kee JeefelJe Oeeefce&ke SJeb mesJeeYeeJeer
nesves kes meeLe ner Delevle meenefmeke Yeer nw~ efkemeer Yeer keee& ceW
efkemeer Yeer ekeej kee DeJejesOe eens Meemeve mes, eMeemeve mes,
meceepe mes DeLeJee hejcheje Yeso mes eehle nesves hej Jes meoe mele
Deewj Deheveer Deeiece ceevelee Je hejcheje kes efueS Deef[ie jnles nQ~
keYeer Yeer meceepe, Oece& Deeefo keer efJeefYeVe ieefleefJeefOeeeW ceW efkemeer
efJejesOe kee meecevee kejves ceW Gvekee meenme [ieceieeee veneR Deewj
GvneWves meoe eefleketue heefjefmLeefle kees Deheves Devegketue yeveekej
meheuelee eehle keer~ Fmekes meeLe ner efkemeer Yeer Devegketue
heefjefmLeeflehetJe&ke efkemeer Yeer Yeejer Yejkece keee& kee yeesPe Yeer Jes
Fleveer menpelee kes meeLe G"e uesles nQ, efpemekes Jepeve kee Deboepe
Yeer meeLe eueves JeeueeW kees veneR neslee nw~ Fmekee menpe GoenjCe
nes mekelee nw-mJeeceer peer kes kebOeeW hej ceewpeto ceebieerlegbieer ceW yeve
jner efJee keer meyemes TBeer 108 heg Gegbie YeieJeeve $e+<eYeosJe
eeflecee efvecee&Ce kee yeer[e~ meeLe ner nefmleveehegj ceW pecyeterhe
mLeue hej Gkesjer peekej eefleefle nes egkeer 31-31 heg Gegbie
YeieJeeve Meebefle-kegbLeg-DejnveeLe keer leerve-leerve efJeMeeue eefleceeSB
Yeer Fmeer meenefmeke JeefelJe keer Ske Peueke nw~
(12) lJeefjle efveCe&e keer #eceleeefkemeer Yeer Deeheelekeeueerve efmLeefle mes MeerIe GYejves kes efueS
Meemeke-eMeemeke ee efkemeer #es$e kes vesle=lJe ceW lJeefjle efveCe&e keer
Ge #ecelee nesvee Delevle DeeJeMeke nesleer nw~ en iegCe mJeeceer
peer kes JeefelJe ceW Yeer heefjheglee kes meeLe osKeves kees efceuelee
nw~ efkemeer Yeer DeJeJemLee DeLeJee Deeeveke yeveleer eefleketue heefjefmLeefle
kees mJeeceer peer efpeme ekeej Meeble SJeb meblegefuele oeieefle kes
meeLe meceeOeeve keer efoMee ceW ueeles nQ, Jen iegCe efkemeer Yeer TBeer
meer{er e{ves Jeeues Jeefe kes efueS esjCeemheo yeve peelee nw~
eefleketue ner veneR Deefheleg efkemeer Yeer Devegketue heefjefmLeefleeeW ceW Yeer
Deehekes lJeefjle efveCe&e meesves kee nej yevekej efkemeer Yeer keee& kees
meheuelee kes meesheeve e{e osles nQ~
(13) eyebOeve keuee keer DeodYegle eefleYeemeeceeve he mes efkemeer keee& kee yeer[e G"evee Deewj
Gmekees megefveeesefpele {bie mes megee kej osvee, en lees keesF& Yeer
Jeefe efJeMes<e kej mekelee nw uesefkeve Ske mecee ceW Deveske keee&
kee met$eheele kejvee Deewj eleske keee& keer keee&eespevee kees mener
mecee hej mener ieefle eehle nesleer jnvee, eyebOeve keer en keuee
mJeeceer peer kes JeefelJe ceW meoe Jeehle jnleer nw~ ener keejCe nw
efke Jes nefmleveehegj, kegC[uehegj, eeeie, ceebieerlegib eer, keekeboer, DeeesOee,
ceeOeesjepehegje Deeefo leerLe&-mebmLeeDeeW keer efJeefYeVe eespeveeDeeW kees
Ske ner mecee ceW, Ske ner mLeeve hej yew"s-yew"s mejuelee kes meeLe
mebeeefuele kejles jnles nQ~ Deehekes efveoxMeve ceW Fve meYeer leerLeeX keer
eefmeef, Deeke<e&Ce, meeQoe& SJeb JeJemLeeSB osMe kes eeueg YeeeW
eje meoe ner eMebmee keer hee$e jner nQ~
(14) mhetefle&ues keoceefkemeer Yeer keee& kees kejves nsleg efpeme ekeej mJeeceer peer kee
egmle efoceeie meoe keee& kejlee nw, "erke Gmeer ekeej Jes Deheves
mevlegefuele Meejerefjke [erue-[ewue kes meeLe meoe mhegjeeceeve vepej
Deeles nQ~ Gvekes eje Deheves Mejerj kees KeeRekej lespe keoce mes
euevee efkemeer efJeMes<e JeefelJe keer hejeF& eoefMe&le kejlee nw~
oeSb-yeeSb kejles Gvekes keoceeW mes keoce efceueekej euevee
veJepeJeeveeW kes efueS Yeer s[er Keerj kes meceeve vepej Deelee nw~
eesieemeve, Jeeeece leLee meblegefuele Deenej kes meeLe Deheves efoueefoceeie Je Mejerj kees egmle-ogmle jKeves Jeeues mJeeceer peer kee
en Meejerefjke DeYeeme Yeer Gvekes JeefelJe keer DeefYeJe=ef SJeb
efJeMes<elee ceW eej-eebo ueiee oslee nw~
(15) mecee kes eefle F&ceeveoejer Deewj yesceeveer kee iegCemJeeceer peer ves meowJe mecee kees yesMekeerceleer ceevekej
Gmekeer DeleefOeke keercele keer nw~ Jes meowJe Ie[er kes keebs mes
Deheveer efoveeee& eejbYe kejles nQ uesekf eve keee& kejles Jee Jes keYeer
Ie[er osKeles Yeer veneR nQ~ "erke mecee hej keee& kee MegYeejbYe
kejves nsleg Ie[er kee keebe osKevee Deewj efhej peye leke meesee ieee
keee& hetCe& ve nes peeJes, leye leke hegve: Ie[er kees osKevee Yeer veneR,
mecee kes eefle Deehekeer en F&ceeveoejer Deewj yesceeveer kee iegCe
DeewjeW kes efueS efJeMes<e esjCeeoeeer yeve peelee nw~
(16) efceuevemeeefjlee SJeb JeelmeueDeeves Jeeues eleske heefjefele-Deheefjefele leLee efJeMes<e Je

meeceeve eeueg YeeeW kes eefle meoe hegueefkelecevee jnves Jeeues
mJeeceer peer kee oe meoe Jeelmeue iegCe mes Deesleeesle jnlee nw~
Deehekes meceerhe Deekej efceueves Jeeuee eleske Jeefe eser nes ee

mesJeke nes, mevleg neskej ner Jeeheme ueewlee nw~ Deehekes Deblece&ve
ceW Deeves Jeeues Jeefe kes ceveesYeeJeeW kees he{ves keer DeodYegle keuee nw
Deewj Deehe Gmeer kes Deveghe eleske Jeefe kees Deheves meceerhe
yew"ekej Gmekeer DeeJeMekelee Je mecemee kee meceeOeeve legjble kej
osles nQ~ Deehekes Fme efJeMeeue oe ceW meceepe kes nj Jeie&,
hejcheje Je ceevelee Jeeues ueesieeW kes eefle Yeer efceuevemeeefjlee kee
iegCe meowJe eJeeefnle neslee jnlee nw Deewj Deehe meYeer kees Deheves
ieues ueieekej meceke#e mLeeve osves ceW lelhej jnles nQ~
(17) efvejefYeceeveleemJeeceer peer kee JeefelJe DeLeJee Gvekeer ieefjcee efkeleveer

Yeer TBeeFeeW kees mheefMe&le kejleer nes, uesefkeve Gvekes ceve ceW
meowJe efveMue, efve:mJeeLe& SJeb peceerve kees tleer YeeJeveeSB
Jeehle jnleer nQ~ Fleves Jeeheke meeceeefpeke efnmmes hej Deehekee
DeefOekeej nesles ngS Yeer Deehekes ceve ceW keYeer DeefYeceeve keer
hejeF& leke osKeves kees veneR efceueleer nw~ Deehekes peerJeve keer
nj eee& peceerve mes peg[kej eueleer nw uesefkeve Deehekee
Jeef elJe SJeb efeb leve meoe DeekeeMe keer TB eeF&eeW mes
ceefnceecebef[le neslee nw~
yeefnjbie heefjee
(1) pevce-Deehekee pevce pes Megkeuee hebeceer (eglehebeceer)
kees meved 1950 ceW ngDee~
(2) pevce mLeeve-efkewleveiej (yeejeyebkeer) G.e.
(3) ceelee-efhelee-ceelee ceesenf veer osJeer (Deeefe&kee eer jlveceleer
ceeleepeer ngF) SJeb efhelee eer essueeue pewve
(4) pevce veece-jJeerv kegceej pewve
(5) efMe#ee-ueKeveT egevf eJeefme&er mes yeer.S. leke DeOeeve
(6) YeeF& yenveyenveW-keg. cewvee pewve (Jele&ceeve-ieefCeveerecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer)
-keg. ceveesJeleer pewve (Jele&ceeve-Deeefe&kee eer DeYeeceleer ceeleepeer)
-keg. ceeOegjer pewve (Jele&ceeve-Deeefe&kee eer eboveeceleer ceeleepeer)
-eerceleer Meebefle osJeer pewve Oe.he. eer jepekegceej pewve,
[eueeriebpe, ueKeveT (G.e.)
-meew. eerceleer pewve Oe.he. eer esceebo pewve, yenjeFe (G.e.)
-eerceleer kegcegeof veer pewve Oe.he. mJe. eer ekeeMeebo pewve,
keevehegj (G.e.)
-eerceleer ceeueleer pewve Oe.he. eer eMeJeerj pewve, ceesjeriesefouueer
(15)
-eerceleer keeefceveer pewve Oe.he eer peeekeeMe pewve, oefjeeyeeo

(G.e.)
-eerceleer ef$eMeuee pewve Oe.he. eer evekeeMe pewve, veekee
efnC[esuee, ueKeveT (G.e.)
YeeF&-eer kewueeMeebo pewve meje&he, ueKeveT (G.e.)
-mJe. eer ekeeMeebo pewve, efkewleveiej (G.e.)
-eer megYee<eebo pewve meje&he, ueKeveT-efkewleveiej (G.e.)
(7) leeie keer esjCee-meved 1968 ceW hetpe ieefCeveer eer
%eeveceleer ceeleepeer eje 2 Je<e& kee yeeee& ele
(8) Deepevce yeeee& ele-meved 1972 ceW Deeeee& eer
Oece&meeiej peer cenejepe eje, veeieewj (jepe.) ceW
(9) mehlece eeflecee kes ele SJeb ie=n leeie-meved 1987
ceW hetpe ieefCeveer eer %eeveceleer ceeleepeer eje
(10) oMece eeflecee SJeb heer"eOeerMe heoejesnCe kes mebmkeejceieefmej ke=<Cee oMeceer, 20 veJecyej 2011, hetpe ieefCeveerecegKe
Deeefe&kee eer %eeveceleer ceeleepeer eje
(11) GheeefOe DeuebkejCe- kece&eesieer (meved 1992 ceW De.Yee. efo. pewve Meeeer
heefj<eo eje)
- Oece&mebj#eCeeeee& (meved 1996 ceW ceebieerlegbieer-cene.
ceW hebekeueeCeke kes DeJemej hej Jeerj mesJee oue eje)
- mebmke=efle mebj#eke (meved 2006 ceW YeejkeJe=ob eje)
- Oecee&uebkeej (meved 1996, ceebieerlegbieer ceW)
- mebmke=efle meeLe&Jeen (12 petve 2010, pecyeterhenefmleveehegj ceW Deeeesefpele %eeve peeself e efJeled eefMe#eCe
efMeefJej kes meceeheve DeJemej hej mecemle efJeledpeveeW eje)
- leerLeexejke (30 veJecyej 2011, Deewjbieeyeeo-cene.
ceW mecemle efoiecyej pewve meceepe Deewjbieeyeeo SJeb
ieefCeveer %eeveceleer YeeceC[ue ceneje^ eje heer"eOeerMe
heoejesnCe kes Ghejeble Deeeesepf ele mJeeceer peer kes mecceeve
meceejesn ceW eoe)
(12) efJeosMe ee$ee-YeieJeeve $e+<eYeosJe Debleje&e^ re efveJee&Ce
ceneceneslmeJe Je<e& kes Devleie&le meved 2000 ceW veteeke&-Decesefjkee
ceW Deeeesefpele efJeeMeebefle efMeKej meccesueve ceW pewve Oecee&eee& kes
he ceW efJeMes<e menYeeefielee
(13) meeefnefleke DeJeoeve-efJeiele 38 Je<eeX mes mebmLeeve
eje ekeeefMele keer peeves Jeeueer mecei%eeve ceeefmeke heef$ekee kee
mecheeove~
(16)
-Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee eje ekeeefMele nesves Jeeues hetpe

ceeleepeer eje efueefKele ebLeeW kee mecheeove kej eefleJe<e& ueeKeeW keer
mebKee ceW heJeekej efJeMes<e Oece&eeej ceW cenlJehetCe& meneesie~
(14) efJeMes<e meewYeeie-Deehekees hetpe ieefCeveer eer
%eeveceleer ceeleepeer pewmeer pewve meceepe keer meJeexe meeOJeer kes
ueIeg Yeelee nesves kee meewYeeie eehle nw~ meeLe ner Deehekeer Deve
oes yenveW Yeer Ghejeseevegmeej Deeefe&kee eleeW kee Devegheeueve
kejles ngS DeelcekeueeCe SJeb Oece&eYeeJevee kes keee& kej jner
nQ~ Fmekes meeLe ner meyemes ceneve meewYeeie en nw efke Deehekeer
pevce eoe$eer ceeB ves Yeer lesjn mebleeveeW kee ueeueve-heeueve kejves
kes Ghejeble mJeeb Deeefe&kee oer#ee OeejCe keer Deewj Deheves ceeveJe
peerJeve kees meheue efkeee, Ssmeer hetpe ceneve DeelceeDeeW kes
meeLe Deehekee ie=nmLe mebyebOe nesvee Delevle efJeMes<e meewYeeie
SJeb hegCe kee efJe<ee nw~
(15) efJeefYeVe vesle=lJeDeOe#e-efoiecyej pewve ef$eueeske MeesOe mebmLeeve, pecyeterhenefmleveehegj (cesj") G.e.
DeOe#e-YeieJeeve ceneJeerj pevceYetefce kegC[uehegj efo.
pewve meefceefle, kegC[uehegj (veeueboe) efyenej
DeOe#e-leerLekej $e+<eYeosJe lehemLeueer leerLe& eeeie eyebOe
meefceefle, eeeie-Fueeneyeeo (G.e.)
DeOe#e-efoiecyej pewve DeeesOee leerLe&#es$e keceser, DeeesOee
(hewpeeyeeo) G.e.
DeOe#e-YeieJeeve heg<heobleveeLe pevceYetefce keekeboer efo.
pewve meefceefle, keekeboer (osJeefjee-ieesjKehegj) G.e.
DeOe#e-YeieJeeve $e+<eYeosJe 108 heg Gegbie cetelf e& efvecee&Ce
keceser, ceebieerlegbieer (meeCee) cene.
esejcewve-ieefCeveer Deeefe&kee eer %eeveceleer ceeleepeer oer#ee
leerLe&, ceeOeesjepehegje (peehegj) jepe.
DeOe#e-leerLekej $e+<eYeosJe pewve efJeled cenemebIe
DeOe#e-DeefKeue YeejleJe<eeae efoiecyej pewve egJee heefj<eo
DeOe#e-YeejleJe<eeae efoiecyej pewve leerLekej pevceYetefce
efJekeeme keceser
keeee&Oe#e-efyenej eevleere efoiecyej pewve leerLe&#es$e keceser,
keeee&uee-Deeje (efyenej)
GheeOe#e-YeejleJe<eeae efoiecyej pewve cenemeYee, efouueer
hejeceMe&oelee-YeejleJe<eeae efoiecyej pewve leerLe&#es$e keceser
esjCeeeesle-egle mesJee efveefOe veeme, efhejespeeyeeo (G.e.)
esejcewve-DeeJeeue efoiecyej pewve cenemeYee
meceepe kes veece mJeefmleeer mJeeceer peer kes keeflehee mebosMe efyevog
mJeefmleeer mJeeceer jJeervkeerefle& peer ves Deheves meeceeefpeke peerJeve kes Deveske Gleej-e{eJe SJeb DevegYeJeeW kes DeeOeej
hej pees efve<ke<e& heeee, Gme meboYe& ceW Yeejle Je<e& keer mecemle pewve meceepe SJeb jeêre/#es$eere mebmLeeDeeW mes Oece&mebj#eCe
SJeb Oece&eYeeJevee nsleg keeflehee mebosMe efyevog eehle kejkes nce eneB emlegle kej jns nQ, pees efvecveevegmeej nQ(1) leerLeeX kes Gefele efJekeeme, jKe-jKeeJe SJeb eyebOeve kes efueS Gme leerLe& mes mebyebefOele mecemle heoeefOekeejerieCe Deheves
meceefhe&le YeeJeeW kes meeLe efveehetJe&ke kele&JeeW kee heeueve kejW~ DeLeJee efkemeer Yeer leerLe& kes mebeeueve nsleg Ssmes ner heoeefOekeeefjeeW
kee eeve efkeee peees, pees Deheves ie=nkeee& kes mecelegue ner leerLe& mebeeueve keer efpeccesoeefjeeW kee Yeer hetCe& efveJe&nve kejW Deewj
JeneB keer eleske mecemeeDeeW kee ele#e meceeOeeve kejves kee eeeme kejW~
(2) leerLeeX hej eeef$eeeW kes DeeJeeieceve keer mebKee DeefOeke ye{eves nsleg efJeefYeVe keee&eceeW kee Deeeespeve kejkes meceemecee hej meceepe kees leerLe& hej Deeves kee efveefcee eoeve kejles jnW, efpememes leerLe& kee jKe-jKeeJe (mebj#eCe-mebJeOe&ve) oeve
Deeefo kes ceeOece mes yevee jns Deewj efJekeeme keer e=BKeuee eueleer jns~
(3) hebLeJeeo kees veieCelee keer efJeeej keesef ceW jKekej meowJe hebLeJeeo kes efJeJeeo mes otj jnves kee eeeme kejW~ meeLe
ner efpeme leerLe& hej efpeme ceevelee/hejcheje mes pees eeeervekeeueerve JeJemLee eue jner nw, GmeceW keYeer keesF& hesjyeoue kejves
kee eeeme ve mJeeb kejW Deewj ve Deve kees ner kejves osJeW~ yeefuke Gve eleske cebeof jeW ceW eue jner hejcheje kee Ske efMeueeuesKe
DeJeMe oerJeej ceW ueieeJeW~
(4) efkemeer Yeer leerLe&#es$e kes meheue mebeeueve nsleg Gme leerLe& keer mLeeveere keceser ceW mebie"ve SJeb meecebpeme keer efmLeefle
Delevle cenlJehetCe& nesleer nw~ Dele: Deehemeer esce Deewj meewneo& kees yeveees jKeves kee eLece eeeme kejvee eeefnS leLee meceepe
kes efkemeer Ske efve:mJeeLe&, efve<he#e leLee Jeefj, eefleefle Je kele&Jeefve JeefelJe kes efveoxMeeW hej euekej meyekees mebieef"le
jnves kee eeeme kejvee eeefnS~ heo keer ieefjcee nsleg eleske heoeefOekeejer kees Gmekes mJeleb$e DeefOekeej oskej Gmekee efJeMes<e
cenlJe keeece jKeves kee eeeme kejvee eeefnS~ uesefkeve mecee-mecee hej meecetefnke yew"keeW kes ceeOece mes meYeer kes keeeeX
keer meceer#ee DeJeMe efkemeer ecegKe JeefelJe kes efveoxMeve ceW nesvee eeefnS~
(5) efJeefYeVe leerLe&#es$eeW hej eue jns efkevneR Yeer efJeJeeoeW kes kees& kesme ceW eefo keneR efkemeer ekeej kes mecePeewles keer
efmLeefle yeveleer nw, lees DeJeMe ner heefjefmLeefle kes Devegmeej efveCe&e uesves kee eeeme kejvee eeefnS~
(6) Jele&ceeve ceW pewve meceepe kee yeengue Delevle Deuhe efmLeefle ceW Dee egkee nw Dele: Fme mecee nceejer pevemebKee
efeblee kee efJe<ee nw~ Ssmeer efmLeefle ceW meceepe kes eyegpeveeW kees meceepe ceW pevemebKee ye{esejer kee Deeeve Keguekej kejvee
eeefnS~ Ske heefjJeej ceW DeefOeke yees nesves hej ner keesF& Oece& keer jen hej, keesF& Ge efMe#ee keer jen hej, keesF& meceepe mesJee
keer jen hej, lees keesF& jepeveerefle keer jen hej eueves ceW meceLe& nes mekesiee Deewj uecyes mecee kes Ghejeble pewve meceepe kee eYeeJe
nj #es$e ceW efoKeeF& osiee~
(7) efJeeveeW kees meeefnle uesKeve keer efoMee ceW Deeiece hejKe %eeve eehle kejkes ner Deheveer keuece efJeeeme kes meeLe
eueeves kee eeeme kejvee eeefnS~ DeveLee MeesOeelceke DeOeeve kes DeeOeej hej efueKes iees Oeeefce&ke DeeuesKeeW ceW keYeer-keYeer
peevekeejer kes DeYeeJe DeLeJee De%eevelee kes keejCe ye[er ieueefleeeB nesves kee Keleje jnlee nw~ es ieueefleeeB nceejer mebmke=efle,
Fefleneme Deewj YeefJe<e kes efueS neefvekeejke yeve mekeleer nQ~
(17)
mJeefmleeer mJeeceer peer kes efveoxMeve ceW mebeeefuele nes jns Debleje&êre Keeefle eehle
pecyeterhe leerLe& kes keeflehee DeeoMe&

eejbYe mes ner efoiecyej pewve ef$eueeske MeesOe mebmLeeve, pecyeterhe-nefmleveehegj ves Deheveer jeêr e-Debleje&e^ re ieefleefJeefOeeeW kes ceeOece
mes Yeejle Je<e& keer efJeefMe mebmLeeDeeW ceW Ske efJeMes<e mLeeve heeee nw~ Fme mebmLeeve eje efveefce&le efkeee ieee pecyeterhe leerLe& meceepe eje
meowJe Oejleer hej mJeie& keer Ghecee mes Deuebke=le neslee nw~ Ssmeer mebmLee, efpemekes DeeoMe& Deve leerLe& SJeb mebmLeeDeeW kes efueS Jele&ceeve
mecee ceW eemebeif eke eleerle nesles nQ~ Dele: efpeveOece& keer eYeeJevee, efpevemebmke=efle kee mebj#eCe Deewj leerLeeX keer jceCeerelee kees efJeMes<e
ekeeMeceeve kejves nsleg Fme Debke kes ceeOece mes mJeefmleeer kece&eesieer heer"eOeerMe jJeervkeerefle& mJeeceer peer kes DeveLeke eeeme mes
kegMeueleehetJe&ke mebeeefuele nes jns pecyeterhe mebmLeeve/leerLe& kes keeflehee DeeoMe& iegCe eneB emlegle efkees pee jns nQ-
(1) DeOeelce Deewj hee&ve kee DeodYegle mebiece : pecyeterhe

leerLe&scheue tefjpce kee DeodYegle GoenjCe yeveves Jeeues pecyeterhe
leerLe& kee meeQoe& Deeves Jeeues eleske pewve-pewveslej eeuegYee
DeLeJee hee&keeW kees Deheveer Deesj efJeMes<e Deekeef<e&le kejlee nw~
cebefojeW kees njs-Yejs uee@ve, yeieeres, DeeOeeeflceke ceveesjbpeveeW
eLee veewkee efJenej, SsjeJele neLeer keer meJeejer, Oeeefce&ke efLeSj,
eoMe&veer, PeeBkeer, Petues Deeefo kes ceeOece mes keg Fme lejn
efJekeefmele efkeee ieee nw, efpemekes keejCe Jele&ceeve keer egJee
heer{er DeOeelce keer Deesj efJeMes<e Deekeef<e&le nesleer nw~ meeLe ner
yeeeW kees Yeer ceveesjbpeve kes meeOeveeW kes meeLe leerLe&Yetefce keer
ee$ee SJeb YeieJevleeW kes oMe&ve kes mebmkeej Deveeeeme ner eehle
nesles nQ~ efJeiele 37 Je<eeX mes Fme leerLe&Yetefce keer Jebovee nsleg
Yeepeve meoe Deeles jnles nQ Deewj meoe ner Gvekees pecyeterhe
leerLe& kee meceeiece ceeveefmeke, Meejerefjke SJeb DeeOeeeflceke
Meebefle eoeve kejlee nw~
(2) keueeke=efle SJeb %eeveepe&ve kee efJeMes<e mLeueFme leerLe& hej meeceeve cebeof jeW kes meeLe ner efJeMes<e keueeke=efleeeW
mes meceefvJele efJeefYeVe efpevecebefojeW kee efvecee&Ce Yeer efkeee ieee nw,
efpevekees osKeles ner YeeeW SJeb hee&keeW kee ceve ehegefuuele nes
G"lee nw~ efJeMes<ehe mes pecyeterhe jevee, keceue cebefoj, Oeeve
cebefoj, lesjnerhe cebefoj, cebefoj, nerjke peebleer Skemeesme
Deeefo Ssmeer Devet"er ke=efleeeB efveefce&le nQ, efpevekeer keueeke=efle osKekej
Yee ceb$ecegiOe nesles nQ Deewj Fmekes meeLe ner meYeer kees Fve
ke=efleeeW mes pewveOece& kee Devet"e %eeveepe&ve Yeer neslee nw~
(3) pewve Yetieesue efJe%eeve kee Skecee$e kesvpecyeterhe leerLe& hej kesJeue YeieJeeve kes oMe&ve ner veneR eehle
nesles Deefheleg eneB pewveOece& ceW efveefnle efJe%eeve Yeer mee#eeled eie
(18)
neslee nw~ pewveOece& kes Devegmeej me=ef keer Yeewieesefueke mebjevee kees
peeveves Je mecePeves kes efueS en Ske DeodYegle kesv nw~ eneB
pecyeterhe jevee ceW ceOeueeske kee eLece erhe pecyeterhe, hegve:
lesjnerhe jevee ceW Deke=ef$ece efpeveeueeeW mes meceefvJele ceOeueeske
kes mecemle lesjnerhe leLee leerveueeske jevee ceW ceOeueeske kes
meeLe ner TOJe&ueeske ceW mJeieeX keer JeJemLee leLee DeOeesueeske ceW
vejke keer JeJemLee mee#eeled mecePeer pee mekeleer nw~
(4) pecyeterhe leerLe& hej osMe keer ceneceefnce je^heefle

peer kee heoehe&CeYeejleJe<e& kes leerLeeX ceW pecyeterhe leerLe& keer ceefncee meowJe
YeeeW eje efJeMes<ehe mes ieeF& ieeer Deewj hetpe ceeleepeer kes
DeeMeerJee&o mes eneB yeveer Devet"er ke=efleeeW kes DeueeJee eneB kee
DeeOeeeflceke meeQoe& ves osMe Deewj efJeosMe kes meYeer YeeeW Je
hee&keeW kees Deheveer Deesj Deekeef<e&le efkeee~ Fmeer kes meeLe Fme leerLe&
Yetecf e kes ceneve eleehe mes eneB Deveskeeveske Devet"s Sself eneefmeke Deeeespeve
Yeer mecheVe ngS, efpevekes keejCe nefmleveehegj keer eefmeef ceW Deewj Yeer
eej-eeBo ueies~ Fmeer e=BKeuee ceW Je<e& 2008 kee efomecyej ceen
pecyeterhe-nefmleveehegj kes efueS ieewjJe efoJeme kes he ceW efme nes
ieee, peye hetpe ceeleepeer keer esjCee, DeeMeerJee&o Je meeefVeOe ceW osMe
keer ceneceefnce je^heefle eerceleer eefleYee osJeerefmebn heeerue ves 21
efomecyej 2008 kees efJeeMeebelf e Deefnbmee meccesueve kee GodIeeve
kejkes osMe Deewj efJee kes mece#e Deefnmb ee kee GodIees<e efkeee~ meeLe
ner ceneceefnce peer ves Fme DeJemej hej YeieJeeve heee&veeLe SJeb
eveYeg kee pevcekeueeCeke ceveeles ngS heeuevee Pegueevee Je YeieJeeve
kes meccegKe jlveJe=e
f kejves kee ceneve meewYeeie Yeer eehle efkeee~
en mechetCe& pewve meceepe kes efueS efJeMes<e ieewjJehetCe& GheueefyOe jner~
(5) es leerLe& eyebOevepecyeterhe leerLe& kee Ske cegKe DeeoMe& nw meJeexece leerLe&
eyebOeve~ Fme leerLe& hej Deekej YeeeW kees SJeb meceepe kes Deve
keee&kelee&DeeW kees Fme yeele keer esjCee eehle nesleer nw efke leerLe& kees
efkeme ekeej Gefele eyebOeve keer efoMee eoeve keer pee mekeleer nw~
eneB Deeves Jeeues eleske Jeefe kees leerLe& keer engB efoMeeDeeW ceW
meehe-meheeF&, JeJeefmLele yeeieJeeveer, cebefojeW keer Gefele osKejsKe, leerLe& kes eleske oMe&veere mLeue hej heee&hle mehe keer
JeJemLee, eeef$eeeW keer megefJeOee nsleg efJeMes<e DeeJeemeere JeJemLee,
efpemeceW meeceeve kecejs mes ueskej S.meer. [eruekeme heuew,
kees"er, yebieues Je ne@ue keer GheueyOelee meYeer eeef$eeeW kees efJeMes<e
Deejeceege eJeeme eoeve kejleer nw~ leerLe& hej efJeMeeue
YeespeveMeeuee Yeer efveefce&le nw, efpemeceW meYeer eeef$eeeW kees meeeflJeke
SJeb mJeeefo Yeespeve eehle neslee nw~ eeef$eeeW keer Gefele
JeJemLee nsleg leerLe& hej efove Je jeef$e oesveeW mecee ceW DeueieDeueie mehe keer JeJemLee jnleer nw~ DeeJeMekeleevegmeej leerLe&
hej melele efJeegle eoee keer JeJemLee efJeMes<e pevejsj kes
ceeOece mes GheueyOe jnleer nw~
(6) leerLe& hej eLece yeej nwueerhew[ Deewj Oeeefce&ke efLeSsj

pewmee efvecee&Cepecyeterhe leerLe& keer Devet"er mebjevee ceW eneB meJe&megefJeOeeDeeW
kes meeLe efJeMes<ehe mes nwueerhew[ Yeer efveefce&le efkeee ieee nw~ Deeves
Jeeues efJeMes<e DeefleefLeeeW, jepevesleeDeeW kee Deeieceve nwueerkeehj
eje pecyeterhe mLeue hej meerOes leerLe& heefjmej ceW efkeee pee mekelee
nw~ Fme nsleg eneB nwueerhew[ kee efvecee&Ce efkeee ieee nw, efpemekee
Gheeesie Deees efoveeW cegKe DeefleefLeeeW kes Deeieceve nsleg neslee nw
leLee Meemeve-eMeemeve Yeer pecyeterhe nwueerhew[ kes Gheeesie mes meowJe
megefJeOeehetJe&ke ueeYeeefvJele neslee nw~
Fme leerLe& hej eLece yeej Oeeefce&ke efLeSsj kee efvecee&Ce Yeer
efkeee ieee nw~ hetpe ieefCeveer eer %eeveceleer ceeleepeer kes 75JeW
pevceeslmeJe kes DeJemej hej efveefce&le keer ieF& nerjke peebleer Skemeesme
jsue keer Ske yeesieer ceW megvoj efLeSj yeveeee ieee nw, efpemeceW
eeef$eeeW kees efJeefYeVe Oeeefce&ke %eeve eeefhle nsleg efheuce eueeF& peeleer
nw~ Fme efLeSj kees osKekej Yeepeve efJeMes<e Deevebefole nesles nQ
Deewj Devet"er ke=efle keer eMebmee kejles nQ~
(7) efvele vetleve ke=efleeeW kee efvecee&Cepecyeterhe leerLe& kee Fefleneme meowJe efJekeemeMeerue jne nw~
eneB peye Yeer eeef$eeeWs kee Deeieceve meeue-[s{ meeue ceW neslee nw,
leye meowJe Jes keesF& ve keesF& vetleve ke=efle kee oMe&ve kejkes Deheveer
ee$ee kees hegve:-hegve: meheue kejles nQ~ meved 1974 mes eejbYe ngS
Fme leerLe& kes efJekeeme kes yeeo ueieeleej Jele&ceeve leke eneB
cepeotjeW SJeb keejeriejeW kee efJeMes<e pelLee vetleve ke=efleeeW kes efvecee&Ce
nsleg keee&jle jnlee nw~ ener keejCe nw efke cee$e oes Ske[ keer
Yetefce hej Fme leerLe& eespevee kees eejbYe kejves kes Ghejeble Deepe
ueieYeie 40 Ske[ keer Yetefce ceW Fme leerLe& kee efJekeeme nes egkee nw
Deewj efvele ner vetleve ke=efleeeB efveefce&le kejkes meceepe kes eeJekeeW,
oMe&veeefLe&eeW SJeb hee&keeW kees mebmLeeve eje efJeMes<e %eeve ueeYe kee
DeJemej eoeve efkeee peelee jnlee nw~
(8) nefmleveehegj kes Fefleneme kees emlegle kejves kes eeemeFme leerLe& hej nefmleveehegj kes eeeerve Fefleneme kees efJeefYeVe
efpevecebefojeW kes ceeOece mes eoefMe&le kejves kee eeeme efkeee pee
jne nw~ nefmleveehegj kes Fefleneme ceW efJe<Ceg kegceej cenecegefve eje
Dekecheveeeee& Deeefo 700 cegefveeeW keer j#ee kejves kee Fefleneme
Fme leerLe& hej vetleve efpevecebefoj kes efvecee&Ce mJehe ceW efkeee pee
jne nw~ Fmekes DeueeJee nefmleveehegj leerLe&Yetefce hej egie keer
Deeefo ceW eLece leerLekej YeieJeeve $e+<eYeosJe kees cenejepee
eseebme eje Deenejoeve efoee ieee Lee Dele: Fme mce=efle ceW
eneB hej YeieJeeve $e+<eYeosJe kee Deenej YeJeve efJeMes<ehe mes
efveefce&le efkeee ieee nw~ etBefke en leerLe& Yetefce YeieJeeve MeebefleveeLekegbLegveeLe-DejnveeLe pewmes leerLekej, eeJeleea SJeb keeceosJe heo
kes Oeejer cenecevee YeieJevleeW keer pevceYetefce jner nw Dele: eneB
esveeF hee<eeCe keer DeKeC[ efMeuee ceW 31-31 heg Gegbie
YeieJeeve MeebefleveeLe-kegbLegveeLe-DejnveeLe keer efJeMeeue KeC[dieemeve
eefleceeSB eefleeefhele keer ieF& nQ Deewj Jele&ceeve ceW Fve eefleceeDeeW
mes meceefvJele Delevle Deeke<e&ke efJeMeeue efpevecebefoj Yeer efveefce&le
efkeee pee jne nw~ leerLekej pevceYetefceeeW kes Fefleneme ceW
efkemeer Yeer pevceYetefce hej JeneB pevces YeieJeeve keer Fleveer efJeMeeue
leerve-leerve eefleceeSb oMe&ve nsleg veneR eehle nesleer nQ Dele: en
pecyeterhe leerLe& kes efueS efJeMes<e ieewjJe kee efJe<ee nw~
(9) leeieerJeleer heer"eOeerMe kes neLe ceW mebmLeeve keer keceeveDeeceleewj hej efkemeer Yeer Oeeefce&ke mebmLee kees eeJekeeW
eje mebYeeueves keer hejcheje osKeves ceW Deeleer nw uesefkeve pecyeterhe
leerLe& SJeb efoiecyej pewve ef$eueeske MeesOe mebmLeeve kee mebeeueve
mebmLeeve kes mebJewOeeefveke efveeceevegmeej Fme pecyeterhe Oece&heer"
hej hetpe ieefCeveer eer %eeveceleer ceeleepeer eje heer"eOeerMe heo
keer mLeehevee meved 1987 ceW keer ieF&, efpemekes Devegmeej meowJe Fme
mebmLeeve kee mebeeueve efkemeer Yeer omeJeeR ee ieejnJeeR eeflecee Oeejer
Deeefo kes eje heer"eOeerMe heo kes efveJe&nve kes meeLe efkeee
peeesiee~ Fme heer"eOeerMe heo hej meJe&eLece hetpe #eguueke
eer ceesleermeeiej peer cenejepe kees eefleeefhele efkeee ieee, efpevneWves
(19)
Delevle kegMeueleehetJe&ke mebmLeeve kee meowJe kegMeue mebeeueve kejkes

keYeer keesF& efJeJeeo keer efmLeefle veneR Deeves oer, Deefheleg efJekeeme ner
efJekeeme kee ejce ue#e jne~ hegve: Jele&ceeve ceW Fme heer"eOeerMe
heo hej oMeceer eefleceeOeejer mJeefmleeer kece&eesieer jJeervkeerefle&
mJeeceer peer kee ceveesveeve efkeee ieee, pees Oece&, meceepe, leerLe&
SJeb ieg kes eefle meowJe meceefhe&le SJeb efve:mJeeLe& mesJeer JeefelJe nQ~
Dele: Fme pecyeterhe mebmLeeve kee en DeeoMe& hegve: meYeer kes efueS
DevegkejCeere nw~
(10) mebmLeeve kes heoeefOekeeefjeeW kee ceee&efole peerJevepecyeterhe leerLe& SJeb mebmLeeve kee en efJeMes<e meewYeeie jne
efke hetpe ceeleepeer keer MejCe ceW Deeves Jeeues Fme mebmLeeve kes eefle
meceefhe&le heoeefOekeejer Je meomeieCeeW kee peerJeve meowJe efJeMes<e ceee&eof le
jne~ meYeer YeeeW keer DeemLee eLeceeeee& eer Meebelf emeeiej peer
cenejepe keer hejcheje ceW jner Deewj hetpe ceeleepeer keer esjCeeDeeW kees
meYeer ves meoe DeeosMe ceevekej men<e& mJeerkeej efkeee~ en Yeer
mebmLeeve keer meheuelee kee Ske jepe kene pee mekelee nw efke hetpe
ceeleepeer mes eehle mebmkeejeW kes keejCe keceser kes mecemle heoeefOekeejer
Je meomeieCeeW ves Ske ceeuee ceW efhejeses iees ceeself eeeW kes meceeve Ske
peg jnkej meoe mebmLeeve kee efnle meesee Deewj meYeer kee leve-ceveOeve mes efoee ieee ece Je meneesie mebmLeeve kes mJeefCe&ce YeefJe<e Je
Fefleneme kes efueS Dece=le efme ngDee~
(11) hejcheje Yeso mes hejs hejchejepecyeterhe leerLe& keer veerefle meowJe meecebpeme kes he#e ceW jner
nw~ Fme leerLe& hej hetpe ceeleepeer keer esjCee mes meved 1975 ceW
heeefjle emleeJe kes Devegmeej efJeMes<e efMeueehe ueieeee ieee nw,
efpemeceW Jele&ceeve ceW eue jns yeermehebLe Deewj lesjnhebLe hej efveefJe&Jeeo
he mes oesveeW efoiecyej pewve ceeveleeDeeW kees yejeyej mecceeve efoee
ieee nw leLee oesveeW ner hejchejeDeeW kes ceeveves Jeeues eeueg YeeeW
kees Deheveer-Deheveer ceeveleeveghe hetpee-hee"-DeefYe<eske Deeefo kejves
kee efJeMes<e efJeOeeve emlegle efkeee ieee nw~ en pecyeterhe leerLe& SJeb
mebmLeeve keer mhe veerefle kee eesleke nw, efpemekes ceeOece mes keYeer
efkemeer eeueg Yee kes ceve ceW ceevelee efJeMes<e kees ueskej keesF&
YesoYeeJe keer efmLeefle veneR jnleer nw~ Dele: hejcheje Yeso mes hejs
hejcheje kee en DeeoMe& eleske leerLe& kes efueS Gheeesieer nw~
eLeceeeee& eer Meebeflemeeiej hejcheje kes eefle

mJeefmleeer mJeeceer peer kes Godieej
mees ieg kees leueeMevee, hejKevee Deewj efhej DeeBKe cetbokej Gvekeer nj yeele kees Deheves peerJeve ceW Gleejvee, en Ske
efMe<e kee hejce kele&Je neslee nw~ nceves eLeceeeee& eer Meebeflemeeiej peer cenejepe kees osKee veneR, ve Gvekes JeeveeW kees
mee#eeled megvee~ uesefkeve nceves Deheveer ieg hetpe ieefCeveerecegKe Deeefe&keeefMejesceefCe eer %eeveceleer ceeleepeer kees leueeMee, hejKee
Deewj Gmekes yeeo meoe kes efueS DeeBKeW cetbokej Gvekes cegKe mes efvekeueer nj yeele kee De#ejMe: heeueve efkeee, Fmeer kee
heefjCeece nw efke Deepe nceejer Deelcee kees meee ceeie& efceuee, meceepe ceW Gefele mLeeve eehle ngDee Deewj Oece& Je meceepe keer
efJeMes<e mesJee kee DeJemej eehle nes mekee~ hegve: peye nce hetpe ceeleepeer kes oe ceW Jeehle eLeceeeee& eer Meebeflemeeiej peer
cenejepe SJeb Gvekeer hejcheje kes mebmkeejeW keer Deesj efheele kejles nQ, lees mJele: ner Gve cenecevee iegJee& eer Meebeflemeeiej
peer cenejepe keer efJe nceejs ceve kees Yeer Deeuneefole kejves ueieleer nw~ Fmeer ekeej nceejs Yeer eleske ceveve-efebleve SJeb jiejie ceW yeermeJeeR meoer kes eLeceeeee& eer Meebeflemeeiej peer cenejepe kee mJehe, Gvekeer eee&, Gvekeer efMe#eeSB Deewj Gvekee
Deeiece leuemheMeea %eeve JewYeJe nceW Yeer tves ueielee nw~ FmeerefueS nce eejbYe mes ner eLeceeeee& eer Meebeflemeeiej hejcheje kes
mebj#eCe, mebJeOe&ve Deewj efJekeeme nsleg meoe keefye jns nQ Deewj Deeies Yeer jnWies~ Deeeee& cenejepe ves Deheves peerJevekeeue ceW
pees keg Yeer efkeee, yeleeee DeLeJee peevee, Jen meye keg pewveOece& kes cetue Deeiece ebL eeW kes DeeOeej hej ner emhegefle ngDee~
Deeeee& cenejepe eje efoee ieee meppeeeflelJe kee meboMs e, YeieJevleeW kes hebeece=leeefYe<eske kee meboMs e, cegefveeeW kees eeJekeeW eje
Deenejoeve osves nsleg efJeMeg JeeMege
f SJeb Yeespeve Megef keer hejcheje, hetpee-DeefYe<eske-Devegeve Deeefo ceW eeJekeeW kees pevesT OeejCe
kejves kee eeJekeeeej, Keeveoeve Megef leLee Keeveheeve Megef kee heeueve, efJepeeleere Meeoer-efJeJeeneW kes mebyebOeeW kee hetCe&le: KeC[ve Deeefo
Ssmeer Deveske efMe#eeSB eLeceeeee& eer Meebelf emeeiej peer cenejepe kes peerJeve mes nceves hewle=ke mecheefe kes he ceW eehle keer nw~ nce meowJe
Deeeee& cenejepe kes eefle velecemleke jnles ngS keYeer Gvekes GhekeejeW kees Yetue veneR heeeWies~
(20)
mJeefmleeer kece&eesieer mJeeceer peer kes efJeMes<e efveoxMeve ceW

efoiecyej pewve ef$eueeske MeesOe mebmLeeve, pecyeterhe-nefmleveehegj kee
leerve oMekeere jeêre mes Debleje&êre mJeefCe&ce ke=eflelJe

(meved 1979 mes 2011)
nefmleveehegj ceW pecyeterhe jevee efvecee&Ce kes meeLe leerLe& heefjmej ceW Deveske DeodYegle efpevecebefojeW kes efvecee&Ce keee&, #es$e eyebOeve Deeefo
efJeMes<eleeDeeW mes eefme efoiecyej pewve ef$eueeske MeesOe mebmLeeve ves pecyeterhe jevee kes leerme Je<eeae keeue ceW meved 1981 mes 2011 leke Deveske
Ssmes keee&keueehe mecheVe efkeS, efpevekes ceeOece mes nefmleveehegj kee ieewjJe efJeeefJeKeele ngDee Deewj osMe Je efJeosMe kes Ge efMe#ee peiele,
meceepe mesJee SJeb jepevewefleke #es$e mes peg[s ngS Deefle efJeefMe cenevegYeeJeeW kees Yeer nefmleveehegj kes pewve Fefleneme mes heefjefele kejekej pewveOece&
keer cenleer eYeeJevee keer nw~ Dele: emlegle nw meved 1979 mes 2011 leke efoiecyej pewve ef$eueeske MeesOe mebmLeeve eje mecheeefole keeflehee
cegKe keee&keueeheeW kee mebef#ehle heefjee-
(1) Deewue 1979 ceW pecyeterhe leerLe& hej 101 heg TBes megces heJe&le kes YeieJevleeW kee hebekeueeCeke eeflee ceneslmeJe~
(2) Deketyej 1981 ceW pecyeterhe-nefmleveehegj mLeue hej pecyeterhe %eeve peesefle mesefceveej' kee Deeeespeve~
(3) meved 1982 mes 1985 leke lelkeeueerve eOeeveceb$eer eerceleer Fbeof je ieebOeer eje GodIeeefle pecyeterhe %eeve peeself e jLe' kee Yeejle YeceCe~
(4) Deewue-ceF& 1985 ceW pecyeterhe efpeveefyecye hebekeueeCeke eefleehevee ceneslmeJe~
(5) Deewue meved 1985 ceW pecyeterhe-nefmleveehegj mLeue hej pewve ieefCele Deewj ef$eueeske efJe%eeve' efJe<ee hej Debleje&e^ r e mesecf eveej kee Deeeespeve~
(6) meved 1987 ceW pecyeterhe kes heer"eOeerMe SJeb ieefCeveer eer %eeveceleer ceeleepeer kes ecegKe efMe<eeW ceW Ske #eguueke eer ceesleermeeiej
peer cenejepe keer pecyeterhe mLeue hej #eguueke oer#ee~
(7) meved 1989 ceW pecyeterhe mLeue hej hetpe ieefCeveer eer %eeveceleer ceeleepeer keer heLe-Devegieeefceveer SJeb Dee%eekeeefjCeer efMe<ee yeeue
ye. ceeOegjer pewve keer Deeefe&kee oer#ee, efpevekee veece Deeefe&kee eer eboveeceleer ceeleepeer nww~
(8) meved 1992 ceW pecyeterhe-nefmleveehegj ceW Debleje&peere eefj$e efvecee&Ce mebieeser' kee Deeeespeve~
(9) meved 1993 ceW mebmLeeve eje DeeesOee ceW Yeejleere mebmke=elf e kes DeeeeCeslee YeieJeeve $e+<eYeosJe efJe<ee hej mebieeser kee Deeeespeve~
(10) meved 1994 ceW eLece leerLekej YeieJeeve $e+<eYeosJe keer pevceYetefce DeeesOee ceW ye[er cetefle& mLeue hej efJejepeceeve 31 heg
Gegbie YeieJeeve $e+<eYeosJe keer Ke[dieemeve eeflecee kee cenekegbYe cemlekeeefYe<eske ceneslmeJe~ eefle 10 Je<ee&vegmeej eneB meved 2005 ceW Yeer
cenekegbYe cemlekeeefYe<eske mecheVe efkeee ieee~
(11) Deketyej 1995 ceW pecyeterhe-nefmleveehegj ceW ieefCeveer Deeefe&kee eer %eeveceleer meeefnle mebieeser' kee Deeeespeve~
(12) Deketyej 1997 ceW 4 mes 13 Deketyej leke jepeOeeveer efouueer ceW je^heefle [e@. Mebkej oeeue Mecee& eje GodIeeefle
eewyeerme keuhegce ceneceC[ue efJeOeeve' kee Ssefleneefmeke Deeeespeve~
(13) Deewue 1998 ceW lelkeeueerve eOeeveceb$eer eer Deue efyenejer Jeepeheseer eje leeuekeesje msef[ece-efouueer mes YeieJeeve
$e+<eYeosJe meceJemejCe eerefJenej jLe' kee Yeejle YeceCe nsleg eJele&ve~
(14) Deketyej 1998 ceW pecyeterhe-nefmleveehegj ceW jeêre kegueheefle meccesueve' kee Deeeespeve~
(15) HejJejer 2000 ceW lelkeeueerve eOeeveceb$eer eer Deue efyenejer Jeepeheseer eje ueeueefkeuee cewoeve-efouueer ceW YeieJeeve
$e+<eYeosJe Debleje&êre efveJee&Ce ceneceneslmeJe Je<e&' kee GodIeeve~
(16) petve 2000 ceW pecyeterhe-nefmleveehegj ceW pewveOece& keer eeeervelee' efJe<ee hej jeêre mesefceveej kee Deeeespeve~
(17) Deiemle 2000 ceW et.Sve.Dees.-veteeke& (et.Sme.S.) ceW Deeeesefpele efJeMJeMeebefle efMeKej meccesueve' ceW pecyeterhenefmleveehegj keer Deesj mes mebmLeeve kes DeOe#e kece&eesieer ye. jJeerv kegceej pewve eje Oecee&eee& kes he ceW eefleefveefOelJe~
(18) HejJejer 2001 ceW eLece leerLekej YeieJeeve $e+<eYeosJe keer oer#ee SJeb kesJeue%eeve Yetefce heeeie-Fueeneyeeo ceW
(21)
leerLekej $e+<eYeosJe lehemLeueer leerLe&' kee Ssefleneefmeke veJeefvecee&Ce~

(19) peveJejer 2001 ceW eeeie-Fueeneyeeo kes cenekegbYe cesues ceW efJee efnvot heefj<eo eje Deeeesefpele veJece Oece&mebmeo ceW hetpe
ieefCeveerecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer memebIe eje pewveOece& kee DeodYegle MebKeveeo~
(20) meved 2003-2004 ceW YeieJeeve ceneJeerj pevceYetefce kegC[uehegj (veeueboe) efyenej ceW vebeeJele& cenue leerLe&' kee YeJe efvecee&Ce
SJeb YeieJeeve ceneJeerj peesefle jLe' kee Yeejle YeceCe nsleg heJele&ve~
(21) efomecyej 2003 ceW YeieJeeve cegefvemegeleveeLe keer pevceYetefce jepeie=ner (veeueboe) efyenej Je YeieJeeve ceneJeerj mJeeceer keer
efveJee&CeYetefce heeJeehegjer (veeueboe) efyenej ceW efpevecebefojeW kes efvecee&Ce SJeb efJeMeeue eefleceeDeeW keer mLeehevee~
(22) veJecyej 2004 ceW ieCeOej ieewlece mJeeceer keer efveJee&CeYetefce iegCeeJeeb peer efme#es$e ceW efpevecebefoj kee efvecee&Ce~
(23) meved 2005-2007 ceW YeieJeeve heeMJe&veeLe pevcekeueeCeke le=leere meneeefyo ceneslmeJe' kee 6 peveJejer 2005 kees yeveejme
ceW GodIeeve SJeb 4 peveJejer 2008 kees Deefn$e ceW meceeheve~
(24) peveJejer 2005 ceW YeieJeeve eseebmeveeLe keer pevceYetefce efmebnhegjer (meejveeLe) ceW hetpe ceeleepeer memebIe kes meeefVeOe ceWs
YeieJeeve eseebmeveeLe keer efJeMeeue eeflecee kee YeJe hebekeueeCeke eeflee ceneslmeJe~
(25) efomecyej 2005 ceW Meeele leerLe& meccesoefMeKej peer ceW 9 heg Gegbie YeieJeeve $e+<eYeosJe keer heeemeve eeflecee mes meceefvJele
megvoj keceue cebefoj kee efvecee&Ce~
(26) Deewue 2006 ceW hetpe ieefCeveerecegKe Deeefe&kee eer %eeveceleer ceeleepeer kes Deeefe&kee oer#ee mJeCe& peebleer ceneslmeJe kee
jeêre mlej hej YeJe Deeeespeve~
(27) Deewue-ceF& 2007 ceW lesjnerhe efpeveefyecye hebekeueeCeke eeflee ceneslmeJe~
(28) Dekeyt ej 2008 ceW hetpe ieefCeveerecegKe Deeefe&kee eer %eeveceleer ceeleepeer kes nerjke pevcepeebleer ceneslmeJe kee YeJe Deeeespeve~
(29) efomecyej 2008 ceW 21 efomecyej kees pecyeterhe mLeue hej hetpe ieefCeveer eer %eeveceleer ceeleepeer kes meeefveOe ceW ceneceefnce
je^heefle eerceleer eefleYee osJeerefmebn heeefue eje efJeMJeMeebefle Deefnbmee meccesueve' kee GodIeeve~
(30) Deiemle 2009 ceW mebmeo YeJeve-efouueer ceW ie=nceb$eer eer heCeJe cegKepeea eje GodIeeefle eer pes.kes. pewve DeefYevebove
meceejesn'' kee Deeeespeve~
(31) Je<e& 2009 mes Fme mebmLeeve kes Devleie&le YeieJeeve ceneJeerj pevceYetefce kegC[uehegj efoiecyej pewve meefceefle kes meneesie mes
eefleJe<e& efyenej mejkeej kes hee&ve SJeb mebmke=efle efJeYeeie leLee efpeuee eMeemeve veeueboe eje YeieJeeve ceneJeerj pevcepeebleer kes DeJemej
hej kegC[uehegj ceneslmeJe kee Deeeespeve efkeee pee jne nw~
(32) HejJejer 2010 ceW pecyeterhe mLeue hej pecyeterhe jpele peebleer ceneslmeJe' kes meeLe YeieJeeve MeebefleveeLe-kegb LegveeLe-DejnveeLe
keer 31-31 Heg Gllegbie efJeeeue Ke[dieemeve heefleceeDeeW leLee veJeefveefce&le leerveueeske jevee kes YeieJevleeW kee Debleje&êre hebekeueeCeke
eeflee SJeb leerLekej$ee cenecemlekeeefYe<eske ceneslmeJe'~
(33) ceee& 2010 ceW MeesefYele egefveJeefme&er-cesj" SJeb pecyeterhe mebmLeeve kes mebegkele lelJeeJeOeeve ceW FbjvesMeveue kee@veWme Dee@ve
FefC[eve efmeefJeueeFpesMeve Let efceuesefveee' kee meHeue Deeeespeve~
(34) petve 2010 ceW YeieJeeve heg<heobleveeLe keer pevceYetefce keekeboer (osJeefjee, efveke-ieesjKehegj) G.e. kee Ssefleneefmeke efJekeeme
keee& kejkes efJeMeeue efpevecebefoj SJeb keerefle&mlebYe kee efvecee&Ce leLee cebefoj peer ceW meJee 9 Heg Gegbie YeieJeeve heg<heobleveeLe keer heodceemeve
heeflecee kee hebekeueeCeke heeflee ceneslmeJe, efMeKej keueMeejesnCe SJeb OJepeejesnCe meceejesn~
(35) Deketyej 2010 ceW MejohetefCe&cee ceneslmeJe kes MegYe DeJemej hej efJee ceW eLece yeej efveefce&le leerveueeske jevee kee YeJe
GodIeeve meceejesn~
(36) veJecyej 2010 ceW ieefCeveerhecegKe Deeefe&kee eer %eeveceleer ceeleepeer keer oer#ee Yetefce ceeOeesjepehegje (peehegj) jepe. ceW
ieefCeveerhecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer oer#ee leerLe&' hej meccesoefMeKej keer Deefle megvoj heefleke=efle kee efvecee&Ce kejkes eewyeerme leerLekej
YeieJevleeW keer heefleceeDeeW mes meceefvJele eewyeerme ewleeuee SJeb meyemes Thej YeieJeeve heeMJe&veeLe keer 15 Gllegbie Ke[dieemeve heeflecee kee
efJeeeue mlej hej hebekeueeCeke heeflee ceneslmeJe~
(37) HejJejer 2011 ceW YeieJeeve $e+<eYeosJe kes pevcemLeeve heLece eWke-DeeesOee peer ceW Delevle megvoj SJeb keueelceke efpevecebeof j kee
efvecee&Ce kejkes efJeMeeue mlej hej hebekeueeCeke heelf ee ceneslmeJe SJeb YeieJeeve $e+<eYeosJe cenecemlekeeefYe<eske kee Deeeespeve~
(22)
emleeefJekeer-2
ieefCeveerecegKe Deeefe&keeefMejesceefCe
eer %eeveceleer ceeleepeer kee DeeoMe& JeefelJe,
Gvekeer cenlJehetCe& efMe#eeSB leLee heer"eOeerMe heo kes
eefle hetpe ceeleepeer kee cevleJe
(23)
eejbYe mes mJeefmleeer mJeeceer peer kees mebmkeej osves Jeeueer eele:mcejCeere ieg
DeeoMe& keeeW nw ?
hetpe ieefCeveerecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer kee JeefelJe
efkemeer Yeer heefjefmLeefle kees yeoueves kes efueS efJeeejeW ceW veF&
Tpee& SJeb eebefle keer DeeJeMekelee nesleer nw~ Fme e=BKeuee ceW Fme
yeermeJeeR-FkekeermeJeeR Meleeyoer ceW meJe&eLece egie kes eLeceeeee&
eeefj$eeeJeleea eer Meebelf emeeiej peer cenejepe kee pevce Yeejle keer
Oejleer hej ngDee Deewj GvneWves pewveOece& SJeb mebmke=efle kes mebj#eCe,
mebJeOe&ve Deewj efJekeeme nsleg meceepe kes ceOe Ssmes efJeeejeW kees eJeeefnle
efkeee, efpemekes yeue hej pewveOece& kee efoiecyejlJe Dehevee Oece& mebj#eCe
eehle kejkes Deeiece hejKe yeve mekee~ Gve cenecegefve keer metPe-yetPe
Deewj efebleve DeodYegle nesves kes meeLe otjieeceer MegYe mebkesleeW kees eoefMe&le
kejlee Lee, ener keejCe jne efke Gvekes efJeeejeW ves meceepe kees
Delevle eYeeefJele kejkes Deheves Deveghe veF& ieefle eoeve keer, efpemekee
heefjCeece en jne efke meeOeg meceepe nes ee eeJeke meceepe nes,
meYeer kes peerJeveJe=e kees eeeerve pewveOece&, mebmke=efle kes DeeOeej hej veF&
jsKeeDeeW ves DeefYeefmebef ele efkeee Deewj eeeerve hejcheje, ceevelee Je
mebmke=efle peerJevle nes ieF&, Ssmes ceneheg<e eLee-keoe pevce uesles nQ,
efpevekes Deeee mes osMe Deewj meceepe kees veF& efoMee eehle nesleer nw
Deewj efJekeeme kee ece Deemeceeve kees tlee nw~
pewve meceepe kee en Delevle meewYeeie jne efke Fmeer
yeermeJeeR-FkekeermeJeeR Meleeyoer kes mebeceCe keeue ceW Ske Deewj
ceneve Deelcee kee pevce Fme Oejleer hej ngDee Deewj GvneWves pewve,
mebmke=efle kes GlLeeve nsleg meejs osMe ceW DeodYegle DeueKe peieekej
eeJekeeW kees Deheves kele&JeeW mes heefjefele kejeee, efJemce=le nesles
eeeerve leerLeeX keer mce=efle kees hegve&mLeeefhele efkeee Deewj keef"ve
heefjece kes meeLe Deheveer uesKeveer mes heg<heoble Deewj Yetleyeueer pewmes
ceneve DeeeeeeX kee egie efoKeeves kee Yeer meleeeme efkeee~ Jes
ceneve Deelcee ngF egieeJeefle&kee, eeefj$eeefvkee, efmeevleeesejer,
ieefCeveerecegKe Deeefe&keeefMejesceefCe eer %eeveceleer ceeleepeer~ hetpe
ceeleepeer ves Deheves peerJeve keeue ceW pees Yeer ue#e yeveeee, Gve
ue#eeW ves ve efmehe& Gvekes JeefelJe Deewj ke=eflelJe kees meceepe kes
yeere mLeeefhele efkeee, Deefheleg mecemle eeJeke meceepe Je mebmke=efle
kees Yeer Fme meoer kes yengcetue ueeYe eehle ngS~ meeLe ner hetpe
ceeleepeer kes peerJeve ceW DeeleeefMelehe mes keg IeveeSB Yeer Ssmeer
ngF, efpevekes keejCe meceepe kees meowJe ceneve ieewjJe Deewj mJeefCe&ce
Fefleneme osKeves kee DeJemej eehle ngDee nw~ es DeeleeefMele
(24)
IeveeSB keg Fme ekeej nQ-
(1) pevce SJeb Jewjeie keer efleefLeeeW kee DeodYegle mebeesieDeheveer pevceefleefLe MejohetefCe&cee kes efove ner hetpe ceeleepeer ves
meved 1952 ceW Jewjeie kee heLe Deheveekej mecemle ie=nyebOeve Deeefo kee
leeie efkeee Deewj DeepeerJeve yeeee& ele leLee mehlece eeflecee kes ele
mJeerkeej kejkes GvneWves Deheves ceveg<e peerJeve kees meeLe&ke kej efueee~
osJeeesie mes en mebeesie Deveeeeme ner yeve ieee, keeeWekf e hetpe
ceeleepeer mJeeb Yeer veneR peeveleer LeeR efke Gvekeer pevceefleefLe Yeer
MejoheteCf e&cee ner nw~ Fme mebeesie keer yeele Gvekeer ceeB ves ele uesves kes
Ghejeble mJeeb ner yeleeF&~
(2) Glke= Jewjeie YeeJeveeyeejeyebkeer (G.e.) ceW meved 1952 ceW Deeeee&jlve eer
osMeYet<eCe peer cenejepe keer kesMeueeWe meYee kes ceOe keg. cewvee kes
he ceW hetpe ceeleepeer ves mJeeb ner oMe&ke oerIee& ceW yew"s-yew"s
Dehevee Yeer kesMeueeWe eejbYe kej efoee Deewj 18 Je<e& keer Gce ceW ner
oer#ee keer Deesj keoce ye{e efoes~ Jewjeie YeeJeveeDeeW kee Glke=
GoenjCe Fme Ievee mes DeefOeke Deewj keee nes mekelee nw~
(3) eLece kegbJeejer kevee kee Jewjeie ceeie& ceW eJesMeFme yeermeJeeR meoer ceW iegueeceer Deewj Deepeeoer keer eue jner
ue[eF& pewmes efJeke ceenewue ceW hetpe ceeleepeer eje meJe&eLece
kegbDeejer kevee kes he ceW Deuheeeg ceW ner cees#eceeie& hej keoce ye{eves
kee Fefleneme Yeer Gvekeer Glke= Jewjeie YeeJeveeDeeW kes heuemJehe
mJeCee&#eefjle nes ieee~ hegve: eneR mes Deve kegb Deejer keveeDeeW kes efueS
Yeer cees#e kee ceeie& eMemle nes mekee~
(4) %eeve kee DeodYegle #eeesheMeceueewefkeke efMe#ee DeLee&led pewve mketue ceW cee$e eeFcejer ke#ee
leke DeOeeve efkeee uesefkeve %eeve kes Glke= #eeesheMece kes
DeeOeej hej efnvoer, mebmke=le, eeke=le, keVe[, ceje"er pewmeer Yee<eeDeeW
hej DeefOekeej eehle kejkes pewveOece& kes DeveskeMe: keef"ve mes keef"ve
ogn ebLeeW kee mJeeb DeOeeve efkeee Deewj efve<Ceelehe mes
Deeeesheeble ebLeeW kes cece& kees mecePekej Deheves efMe<e-efMe<eeDeeW
leLee Deveske cegefve-Deeefe&keeDeeW kees Yeer ieg DeeosMe kes Devegmeej
ieesccemeej peerJekeeC[, kece&keeC[, keeleb$e heceeuee, Demeneer,
efveecemeej, meceemeej, hebeeefmlekeee, jepeJeeefle&ke, cetueeeej

Deeefo ceneve ebLeeW kee DeOeeheve Yeer kejeee~
(5) meeefnle me=efpekee kes he ceW Fefleneme keer eLece

Deeefe&kee ceeleeeewyeermeJeW leerLekej YeieJeeve ceneJeerj mJeeceer kes Ghejeble
2600 Je<eeX kes Deblejeue ceW hetpe ceeleepeer Ske Ssmeer eLece ceefnuee
meeOJeer nQ, efpevneWves ebLe uesKeve kee keee& efkeee nw~ Deveske
eeeerve ebLeeieejeW Je heeC[gefueefhe YeC[ejeW ceW keesF& Ssmeer heeC[gefueefhe
eehle veneR nes mekeer, efpemekee uesKeve efkemeer Deeefe&kee DeLeJee
ceefnuee kes eje efkeee ieee nes Deefheleg eeeervekeeue kes mecemle
ebLeeW, heeC[gefueefheeeW ceW efkemeer Deeeee& DeLeJee heg<e efJeeveeW eje
ner uesKeve kee Fefleneme eehle neslee nw~ Ssmes Devet"s Fefleneme kees
Yeer hetpe ceeleepeer eje Deveeeeme ner jee ieee Deewj GvneWves Deheves
peerJevekeeue ceW efpevesv YeieJeeve kes 1008 iegCeeW ceW Devegjeie kejles ngS
meJe&eLece meved 1955 cnmeJe[-ceneje^ ceW efpevemeneveece mlees$e
keer jevee kejkes Deheveer uesKeveer kee MegYeejbYe efkeee~ hegve: Fmekes
heeeled Gvekeer uesKeveer mes eejeW DevegeesieeW kes Deveskeeveske ebLeeW kee
met$eheele ngDee~ FveceW <edKeC[eiece ebLe keer 16 hegmlekeeW hej mebmke=le
Yee<ee ceW efmeevleefebleeceefCe erkeeDeeW kee uesKeve, Demeneer pewmes
Delevle keef"ve veee ebLe kes Yeeie 1-2-3 keer Yee<ee erkee,
efveecemeej eeYe=le ebLe keer mebmke=le-efnvoer erkee kee uesKeve, cetueeeej
Yeeie 1 Je 2, %eeveece=le, keeleb$e heceeuee JeekejCe, ieesccemeej
peerJekeeC[ meej, kece&keeC[ meej, jlvekejC[eeJekeeeej, Jemeben
Deeefo Deveske Deeiece ebLeeW kee uesKeve/erkee/DevegJeeo/mebkeueve Deeefo
Delevle mejue Yee<ee ceW mJeeOeeeer cenevegYeeJeeW kes efueS eoeve
efkeee~ Fmekes meeLe ner Yeefeceeve eeJekeeW kes efueS FvOJepe
ceC[ue efJeOeeve, keuhegce ceC[ue efJeOeeve, efmeee ceC[ue efJeOeeve,
meJe&leesYe ceC[ue efJeOeeve, $ewueeskee efJeOeeve, lesjnerhe efJeOeeve,
pecyeterhe ceC[ue efJeOeeve, efJeeMeebelf e ceneJeerj efJeOeeve, leerveueeske
efJeOeeve Deeefo efJeOeeveeW keer jevee leLee egJee Je veJe heer{ er kes efueS
yeeueefJekeeme, pewve yeeue Yeejleer leLee Dees kee cegiee&, peerJeveoeve, Yejle
kee Yeejle, hejer#ee-pewve jeceeeCe, eefle%ee Deeefo pewmes GheveemeeW keer
jevee keer~ Fme ekeej Sself eneefmeke he ceW Gvekeer keuece mes 275 mes
DeefOeke ebLeeW kee me=peve mebmke=efle mebj#eCe keer efoMee ceW efkeee ieee~ Fve
ebLeeW keer eefleJe<e& ueeKeeW-ueeKe eefleeeB ekeeefMele nes jner nQ, pees pewveOece&
keer DeodYegle Oece&eYeeJevee ceW ceneve menkeejer nQ~
(6) keeuepeeer jeveeDeeW keer eoe$eerkeeuepeeer jeveeDeeW kes he ceW hetpe ceeleepeer eje efueefKele
veJeosJelee hetpee Deepe osMe kes eleske pewve eeJeke eje eefleefove
eele:keeue efvele hetpee ceW keer peeleer nw~ Fme hetpee mes YeeeW kees
efkeleveer Glke= YeeJeefJeMegef eehle nesleer nesieer Fmekeer keuhevee

Fmekeer eefmeef mes mJeeb keer pee mekeleer nw~ meeLe ner hetpe
ceeleepeer eje keVe[ Yee<ee ceW jefele yeejn YeeJevee Yeer Ssmeer
ner jevee efme ngF& nw, pees efJeiele 46 Je<eeX mes eleske oef#eCe
eevleere pewve keVe[Yeeef<eeeW kes keb" kees heefJe$e kej jner nw Deewj
meYeer kees en jevee keb"mLe eeo jnleer nw~
(7) leerLekej pevceYetefceeeW kee efJekeemehetpe ceeleepeer ves meowJe Deheves peerJeve ceW pees ue#e yeveeee
nw, Gmekeer meheuelee nsleg GvneWves Flevee DeefOeke eeeme efkeee efke
Gme eleske ue#e keer hetefle& meceepe kes efueS mJeCe&ceeer yevekej
ceneve Ghekeejer efme nes ieF&~ GvneWves meeefnle uesKeve kee ue#e
yeveeee Deewj Jele&ceeve ceW Gvekeer uesKeveer mes pewve oMe&ve Je efmeevle
kes Ssmes DeodYegle uesKeve keee& mecheVe ngS, efpevekees en meceepe
egieeW leke Yeguee veneR mekelee~ Fmeer ekeej GvneWves Deheves peerJeve
ceW leerLekej YeieJevleeW keer pevceYetefceeeW kes efJekeeme kee ue#e
yeveeee Deewj Jes Fme ue#e ceW Fleveer meheue ngF efke efpemekeer
keuhevee kejkes ceeveeW efJeeeme veneR neslee nw efke en kesJeue Ske
meeOJeer keer esjCee kee eefleheue nw~ YeieJeeve Meebelf eveeLe-kegb LegveeLeDejnveeLe keer pevceYetefce nefmleveehegj ceW pecyeterhe leerLe& kee efvecee&Ce
Deepe meejs osMe ceW leerLeeX kes ceeLes hej efleueke kes meceeve peieceieelee
nw Deewj Fmes leerLe&efMejesceefCe kes he ceW meceepe hetpeleer nw~
pecyeterhe pewmes DeeoMe& leerLe& keer Je=nod keuhevee kees mebpeesvee Deewj
eespeveeye lejerkes kes meeLe Gmekes efJekeeme kee heue-heue mJeefCe&ce
yeveevee, en hetpe ceeleepeer keer otjef, Deeieceefvelee SJeb pewveOece&
ceW efJe%eeve kes eefle efJeMes<e DeefYeefe kees eoefMe&le kejlee nw~
leerLekej pevceYetefceeeW kes efJekeeme keer e=BKeuee ceW ner
Deehekeer ef DeeesOee pewmes Meeele leerLe& hej he[er Deewj Jele&ceeve
ceW YeieJeeve $e+<eYeosJe Deeefo 5 leerLekejeW keer Gme pevceYetefce kee
veece jece pevceYetefce kes meeLe ner YeieJeeve $e+<eYeosJe pevceYetefce kes
veece mes Debleje&êre mlej hej iegbpeeeceeve neslee nw~ hegve: JeneB
eLece eWke hej efJeMeeue efpevecebefoj kee efvecee&Ce efkeee peevee SJeb
DevebleveeLe YeieJeeve keer eWke hej vetleve efpevecebeof j kee efMeueeveeme
nesvee Yeer Deehekee hegCe eleehe SJeb ue#e efmeef kee meteke nw~
Fmeer ekeej YeieJeeve ceneJeerj mJeeceer keer pevceYetefce
kegC[uehegj (veeueboe) efyenej kes efJekeeme nsleg hetpe ceeleepeer kes
cegKe mes GodIees<e efkeee peevee meceepe kes efueS efJeMes<e peeie=efle kee
kesv yevee Deewj cee$e 2600 Je<eeX ceW osKeles ner osKeles peerCe&-MeerCe&
nesleer Jele&ceeve Meemeveheefle YeieJeeve ceneJeerj mJeeceer keer pevceYetecf e
kee cee$e 22 Je<eeX ceW Ssefleneefmeke efJekeeme keee& mecheVe ngDee Deewj
(25)
efyenej mejkeej kee hee&ve efJeYeeie Yeer JeneB yeves vebeeJele& cenue
pewmeer eefleke=efle mes eYeeefJele ngS efyevee veneR jn mekee~
Fmeer e=BKeuee ceW Jele&ceeve ceW YeieJeeve ceneJeerj mJeeceer keer
eLece osMeveeYetecf e kes he ceW efJeKeele jepeie=ner keer eeeervelee kees Yeer
hetpe ceeleepeer ves ekeeefMele kejles ngS meceepe kees en yeleeee efke
jepeie=ner leerLe&Yetecf e kees YeieJeeve ceneJeerj mJeeceer mes ueieYeie 12
ueeKe Je<e& hetJe& ngS 20JeW leerLekej YeieJeeve cegevf emegeleveeLe keer pevceYetecf e
nesves kee Yeer ieewjJe eehle nw~ Fme efJeMes<e efveoxMe kes meeLe hetpe
ceeleepeer keer esjCee hej jepeie=ner ceW cegevf emegeleveeLe keer efJeMeeue
eeflecee mes meceefvJele megvoj keceue cebefoj Yeer efvecee&efhele efkeee ieee~
Deehekes efJeMes<e meeefVeOe SJeb DeeMeerJee&o ceW Deveske Je<eeX mes
De[eveeW kees eehle nes jner YeieJeeve eseebmeveeLe keer pevceYetecf e efmebnhegjermeejveeLe ceW Yeer YeieJeeve keer efJeMeeue eeflecee kee hebekeueeCeke eeflee
ceneslmeJe peveJejer 2005 ceW meevebo mecheVe ngDee Deewj Debleje&e^ r e
Keeefle eehle pevceYetecf e efmebnhegjer-meejveeLe ceW ieewjJe kes meeLe pewvelJe kee
efJekeefmele Me meceepe kes yeere GheefmLele nes mekee~
Deeies, 9JeW leerLekej YeieJeeve heg<heobleveeLe keer pevceYetefce
kee efJekeeme keee& hetpe ceeleepeer keer esjCee hej mecheVe ngDee Deewj
eeeerve cebeof j keer Ssmeer cetueJesoer efpemekeer mecemle efpeveeefleceeSb ner
ogYee&ieMeeueer ueesieeW eje Dehele kej ueer ieF& nes, Ssmeer Gme peerCe&MeerCe&lee kees eehle pevceYetefce keekeboer (osJeefjee-efveke ieesjKehegj)
G.e. ceW 9 heg Gegib e efJeMeeue eeflecee keer hebekeueeCeke eeflee
kejkes YeJe efpevecebefoj Je keerelf e&mlebYe kee efvecee&Ce efkeee ieee~
Fme ekeej efveleeefle ner hetpe ceeleepeer meceepe kees leerLekej
pevceYetefceeeW kes efJekeeme keer esjCee eoeve kejleer jnleer nQ Deewj
efveke YeefJe<e ceW ner Deve pevceYetefceeeW kee efJekeeme Yeer mecheVe
nesiee, Fme yeele kes efueS nce hetCe& DeeMeeefvJele nQ~
(8) egieeefo leerLe& Yetefce hej efJekeeme kee keoceegieeefo leerLe&Yetefce, efpemekee iegCeieeve lees hejs ner mener,
efpemekeer lejhe meceepe kes efkemeer JeefelJe Je meeOegDeeW kee Oeeve
Yeer veneR ieee nes, Ssmeer egie keer eLece leerLe&Yetefce eeeie-Fueeneyeeo
kee efJekeemekeee& nesvee efveefele ner hetpe ceeleepeer pewmeer ceneve
ef kees Oeejves Jeeueer efJejueer meeefOekee ner nes mekeleer nQ~ Fme
egie kes eLece leerLekej efpevneWves Fme egie ceW pewveOece& kee eJele&ve
efkeee, Ssmes YeieJeeve eer $e+<eYeosJe peer ves eeeie-Fueeneyeeo ceW
oer#ee ueer Leer, eeeie ceW ner GvneWves egie kee eLece kesMeueeWe
efkeee Lee, eeeie ceW ner GvnW kesJeue%eeve ngDee Lee, eeeie ceW ner
Gvekee efoJe meceJemejCe jee ieee Lee Deewj eeeie ceW ner Gvekeer
megheg$eer yeeeer Deewj megvojer kees egie keer eLece Deeefe&kee oer#ee
(26)
enCe kejves kee meewYeeie eehle ngDee Lee, Ssmeer Delevle eeeerve
SJeb ceneve leerLe&Yettefce kee efJekeeme hetpe ceeleepeer keer esjCee hej
mecheVe ngDee Deewj leerLekej $e+<eYeosJe lehemLeueer leerLe& kee efvecee&Ce
kejkes kewueeMeheJe&le keer YeJe eefleke=efle, meceJemejCe efpevecebeof j,
YeieJeeve $e+<eYeosJe oer#ee cebefoj Deeefo yeveees iees~ hetpe ceeleepeer
kes peerJeve kee en DeeoMe& efebleve meceepe ceW eleske eeJeke Deewj
meeOegDeeW kees eeeerve leerLe&YetefceeeW keer efmLeefle Deewj efJekeeme keer
Deesj efheele kejves kes efueS efJeMes<e esefjle kejlee nw~
(9) Deeefe&kee oer#ee mJeCe& peebleer kees hetCe& kejves Jeeueer

eLece meeefOekeeyeermeJeeR-FkekeermeJeeR meoer ceW mecemle efoiecyej pewve meeOegmeeefOJeeeW kes ceOe hetpe ceeleepeer Ssmeer eLece meeOJeer ngF, efpevneWves
Deheves cetue Deeefe&kee oer#ee peerJeve keeue kes mJeefCe&ce 50 Je<eeX kees
meJe&eLece hetje efkeee~ hetpe ceeleepeer ves meved 1934 ceW efkewleveiej
(yeejeyebkeer) G.e. ceW pevce efueee hegve: meved 1952 ceW ie=nleeie
kejkes DeepeerJeve yeeee& ele Je mehlece eeflecee kes ele OeejCe
efkeS, meved 1953 ceW ceneJeerj (jepe.) ceW Deeeee& eer osMeYet<eCe
peer cenejepe mes #egefuuekee oer#ee eehle keer Deewj meved 1956 ceW
ceeOeesjepehegje (peehegje) jepe. ceW Deeeee& eer Jeerjmeeiej peer
cenejepe kes kejkeceueeW mes Deeefe&kee oer#ee kes eleeW kees OeejCe
efkeee~ Dele: meved 2006 ceW Deehekeer Deeefe&kee oer#ee kee mJeCe&
peebleer ceneslmeJe osMe ceW eLece yeej efJeMeeue mlej hej Deeeesefpele
ngDee, efpemeceW meceepe kes meYeer ieCeceeve cenevegYeeJeeW leLee npeejeWnpeej eeuegDeeW ves Yeeie ueskej ceneve hegCe Deefpe&le efkeee~
(10) DeheveeW kees efmeKeeee JewjeieceeB ceesefnveer mes pevce ueskej hegve: Jewjeie heLe keer Deesj
mJeeb keoce ye{evee Deewj efhej Deheves meeLe Deve ess YeeF&yenveeW kees Yeer cees#eceeie& kes efueS esefjle kejkes Gvekee eJesMe
Jewjeie heLe hej kejevee, Flevee ner veneR mJeeb Deheveer peveveer ceeB
kees Yeer hetJe& ceW oer ieF& Jeeveyelee kes meeLe mJeeb kesMeueeWe
kejkes hetpe Deeeee& eer Oece&meeiej cenejepe eje Deeefe&kee
oer#ee kes mebmkeejeW mes mebmkeeefjle kejevee Deehekes peerJeve kee
cenlJehetCe& DeeoMe& jne nw~
(11) eleske keee& keer ngF& efmeef Deewj eefmeerhetpe ceeleepeer kes peerJeve ceW yeves efkemeer Yeer ess ee ye[s
ue#e keer mechetefle& Fleveer Gefele eespevee-mebeespevee kes meeLe
keee&kegMeueleehetJe&ke mecheVe ngF& efke eleske ue#e keer efmeef
keee& mes hetJe& ner DeJeMebYeeJeer efme nes ieF& Deewj meheueleehetJe&ke
Gvekes nj ue#e Delevle eefmeef kees eehle ngS~ GoenjCeeLe&-
pecyeterhe %eeve peesefle jLe eJele&ve, YeieJeeve $e+<eYeosJe meceJejCe

eerefJenej jLe eJele&ve, YeieJeeve ceneJeerj peesefle jLe eJele&ve,
pecyeterhe hebekeueeCeke eeflee ceneslmeJe, jeêre kegueheefle
meccesueve, veeeeOeerMe meccesueve, Deveske efMe#eCe-eefMe#eCe efMeefJej,
YeieJeeve $e+<eYeosJe Debleje&êre efveJee&Ce ceneceneslmeJe, eewyeerme
keuhegce ceneceC[ue efJeOeeve, efJeeMeebefle Deefnbmee meccesueve, efJeefYeVe
leerLeeX kee efvecee&Ce, meeefnle me=peve Deeefo~
(12) Ske met$eere DevegMeemevehetpe ceeleepeer kee Ske Deewj cenlJehetCe& DeeoMe& iegCe nQDevegMeemeveefeelee~ GvneWves Deheves mechetCe& peerJeve ceW efMe<eeW kees
meoe Delevle mvesn, Jeelmeue oskej Gvekeer eesielee kee hetCe&
cetueekebve efkeee Deewj Deheves DevegMeemeve keer [esj ceW meYeer kees
yeebOes jKee~ Fmeer keejCe mes hetpe ceeleepeer kee mebIe meowJe
Skemet$eere DevegMeemeve keer [esj ceW yebOes ngS ceesleer ceeuee keer lejn
Deheveer DeeYee kees meoe efyeKesjlee jne nw~
(13) DeodYegle efpevesvYeefehetpe ceeleepeer kes oe ceW Jeehle efpevesv Yeefe kees Deepe
eeJeke Deewj meeOeg meceepe ceW Delevle DeeoMe& mJehe ceevee peelee
nw~ Gvekes heefjCeeceeW keer Glke= YeeJeefJeMege
f SJeb cegKeceC[ue mes
efvekeuelee mebece kee lespe heie-heie hej hetpe ceeleepeer keer Deelcee ceW
meceeefnle efpevecebefoj, efpeveeefleceeDeeW Deewj iegDeeW kes eefle Deveve
ee SJeb mecehe&Ce kes mebmkeejeW kees eoefMe&le kejlee nw~ Gvekeer
leeie, lehemee, meeOevee SJeb DeodYegle efpevesv Yeefe kee en lespe ner
Deeves Jeeues mecemle eeueg YeeeW kees DeeOeeeflceke SJeb ueewekf eke
GVeefle eoeve kejves ceW efJeMes<e Jejoeve mJehe yeve peelee nw~ efveefele
ner Ssmeer GppJeue DeelceeDeeW kee oMe&ve SJeb Gvekeer meefVeefOe nceejer
Deelcee mes DemebKe keceeX keer efvepe&je ceW efveefcee yevelee nesiee~
(14) keYeer keesF& oeve esjCee veneR oerhetpe ceeleepeer kee en Glke= DeeoMe& jne efke GvneWves
Deheves peerJeve keeue ceW eens efpeleves Yeer leerLeeX kes efvecee&Ce Deeefo keer
esjCee eoeve keer, uesefkeve keYeer meceepe kes efkemeer Yee kees mJeeb
oeve osves kes efueS esefjle veneR efkeee~ Deeheves pecyeterhe efvecee&Ce kes
eejbYe ceW ner Deheves efMe<e ye. ceesleerebo peer mes efueefKele he$e eje
en efveece kejeee Lee efke ceeleepeer! Deehe kesJeue nceW jevee kes
efJe<ee ceW yeleeSbieer, uesefkeve keYeer efkemeer keee& keer mecheVelee kes
efueS efkemeer mes Yeer oeve kes efueS esjCee veneR oWieer~ hetpe ceeleepeer
ves hetJe& ceW ner efMe<eeW kees ken efoee Lee efke eefo Deehe ueesieeW keer
efnccele nesJes, lees keee& kees kejvee, Jejvee keYeer cegPes efkemeer eeJeke
kees hewmes kes efueS kenves keer yeele cele kenvee~ Fme ekeej en
Gvekeer leeie-lehemee kee DeodYegle ecelkeej jne efke Gvekes eje

meeses iees eleske keee& efveefJe&Ive mecheVe ngS Deewj keYeer GvnW efkemeer
Yee mes oeve nsleg kenves keer pejle veneR he[er~ Fme efveece kes
efveJe&nve ceW DeJeMe ner Gvekes efMe<eieCe ye. ceesleerebo peer (ceesleermeeiej
peer), ye. jJeerv kegceej peer (jJeervkeerelf e& peer) Je ye. ceeOegjer peer
(Deeefe&kee eboveeceleer ceeleepeer) kee ceneve eesieoeve jne Deewj GvneWves
iegYeefehetJe&ke Deheves kele&JeeW kee meowJe heeueve kejles ngS hetpe
ceeleepeer keer nj eespevee kees meekeej kejves ceW nj mebYeJe eeeme
kejkes meheuelee eoeve kejeF&~
(15) mebIe mebeeueve ceW keYeer efkemeer mebmLee kes Oeve kee
Gheeesie veneR nesves efoeehetpe ceeleepeer kes Deveske efveeceeW ceW Ske en Yeer DeKeC[
efveece meowJe mebIe eje heeueve efkeee ieee efke mebmLeeve ceW efkemeer Yeer
Yee eje efoes iees oeve keer jeefMe kee Gheeesie mebIe kes mebeeueve ceW
keYeer veneR efkeee ieee~ hetpe ceeleepeer kes efveeceevegmeej meowJe efkemeer
ve efkemeer mebIe Yee eeJekeeW eje mebIe kee mebeeueve efkeee ieee~
uesekf eve efkemeer mebmLeeve keer keesF& jeefMe keYeer mebIe kes mebeeueve ceW
Kee& veneR keer ieF&~ Fme efveece kes heeueve ceW mebIemLe efMe<eeW kes
meeLe ner ceneve iegYee eeJekeeW kee cenveere eesieoeve jnlee nw~
(16) Je=nod efkeesCehetpe ceeleepeer ves eLeeMeefe Deheves Oece&mete& kee ekeeMe
pewve meceepe kes Deefleefje mechetCe& peve meceepe ceW Yeer hewueeves kee
Gece eeeme efkeee Deewj pewve efebleve Oeeje mes pewveslej meeOeg
meceepe SJeb YeeeW kees Yeer eYeeefJele kejves ceW Jes meheue ngF~
cegKehe mes Fme efoMee ceW Deeheves Yeejle osMe kes meyemes ye[s
Devegeve kes he ceW mecheVe nesves Jeeues eefle 12 Je<eeae cenekegbYe
eeeie-Fueeneyeeo kes cesues ceW meved 2001 ceW pewve Je pewveslej meblecenbleeW kee mecceevepeveke mecevJee mLeeefhele kejves kee meheue
eeeme efkeee leLee JeneB efJee efnvot heefj<eo eje Deeeesefpele keer ieF&
veJece Oece& mebmeo ceW Deehekes cegKeejefJevo mes ueeKeeW eeuegg YeeeW
SJeb mebleeW keer GheefmLeefle ceW pewveOece& kee GodIees<e iegbpeeeceeve ngDee~
Fmeer ekeej nefjej kes DeOe& cenekegb Ye cesues ceW Deheves efMe<eeW keer
GheefmLeefle kejekej pewveOece& keer eYeeJevee, YeieJeeve $e+<eYeosJe SJeb
YeieJeeve jece keer pevceYetecf e DeeesOee ceW Deveske efoiiepe SJeb %eeveer
efnvot mebleeW kes meeLe pewveOece& keer heefjeee& SJeb eYeeJevee Je veteeke&
(Decesefjkee) ceW efJee Meebefle efMeKej meccesueve ceW Deheves efMe<e ye.
jJeerv kegceej peer kees pewve Oecee&eee& kes he ceW Yespekej pewveOece& kes
efmeevleeW kees efJeeJeeheer peve meceepe ceW eeeefjle-emeeefjle kejvee
hetpe ceeleepeer kee meJeexheefj DeeoMe& iegCe jne nw~
(27)
Dee<e& hejcheje keer mecheesef<ekee SJeb mebjef#ekee,

yeermeJeeR-FkekeermeJeeR Meleeyoer ceW pewveOece& keer ceneve GVeeefekee
hejcehetpe ieefCeveerecegKe Deeefe&kee eer %eeveceleer ceeleepeer kes ele#e peerJeve oMe&ve mes mebkeefuele
keeflehee ueeske JeJenejer, DeeJeMeke SJeb cenlJehetCe& efMe#eeSB-esjCeeSB

(1) leerLekej YeieJevleeW keer hebekeueeCeke efleefLeeeW hej efJeMes<e DeeeespeveeW kee nesvee DeeJeMeke nwGlmeJe-ceneslmeJe keer e=BKeuee ceW Deheves-Deheves mLeeveere efpevecebefojeW DeLeJee leerLe&#es$eeW hej peekej 24 leerLekej YeieJevleeW keer
pevcekeueeCeke Deeefo keueeCeke efleefLeeeW hej efJeMes<e Deeeespeve kejvee eeefnS~ eefo efkemeer Yeer leerLekej YeieJeeve kee pevcekeueeCeke
Gvekeer mee#eeled pevceYetefce ceW peekej ceveeee peees, lees Jen Deefle Gece heue eoeeke efme nesiee~
(2) hebekeueeCeke eeflee ceneslmeJe ceW YeieJeeve kee veeLe hetJe&ke veeceesuuesKe kejvee Gefele nwmeceepe ceW keneR Yeer hebekeueeCeke eeflee ceneslmeJe Deeeesepf ele efkees peeles nQ, leye efJeefYeVe keueeCekeeW kes mecee leerLekej
YeieJeeve kes veeceeseej ceW keesF& heefjJele&ve veneR kejvee eeefnS DeLee&led eefo YeieJeeve ceneJeerj kee hebekeueeCeke nes jne nw leye
pevcekeueeCeke kes DeJemej hej Gvekee veece ceneJeerj kegceej Geeefjle veneR kejvee eeefnS Deefheleg leerLekej ceneJeerj mJeeceer kee
GodyeesOeve efoee peevee eeefnS~ Fmeer ekeej oer#eekeueeCeke kes DeJemej hej DeveskeMe: ueesie YeieJeeve kes veece kes Deeies meeiej kee
GeejCe kejves ueieles nQ Dele: etBekf e leerLekej YeieJeeve lees pevce mes ner leerveueeske kes veeLe keer Ghecee mes megmeefppele nesles nQ, efpevekes ieYe&
ceW Deeves kes henues ner meewOece& Deeefo FveW leLee Oevekegyesj eje efJeMes<e GlmeJe mecheVe efkeee peelee nw Dele: efkemeer Yeer leerLekej kes
oer#eekeueeCeke ceW efkemeer meeceeve cegevf e keer lejn veece ceW meeiej ueieekej Gvekee GodyeesOeve kejvee Gefele veneR nw Dele: YeieJeeve kee
veece peeW kee leeW ner oer#eekeueeCeke kes DeJemej hej Geeefjle kejvee eeefnS~
(3) hebecekeeue ceW YeieJeeve kee DeefYe<eske, hetpeve, peehe, mJeeOeee Deeefo kece& efvepe&je kes eyeue meeOeve nQFme hebecekeeue ceW Oeeve meeOevee kejkes Deheves ceve kees Skeee kejvee Delevle keef"ve neslee nw Dele: Oeeveeefive mes keceeX keer
efvepe&je kejves kes eeeme kejvee Gefele nw uesefkeve yenguelee mes meYeer kees YeieJeeve keer hetpee Yeefe, DeefYe<eske, peeheevegeve,
mJeeOeee, mlees$e Deeefo kee hee", ieg Yeefe pewmes keeeeX ceW meowJe efveceive jnkej MegYeesheeesie ceW Dehevee mecee Jeleerle kejvee
eeefnS, en Fme hebecekeeue ceW Deelcee kees heefJe$e kejkes Gece ieefle efoueeves ceW cegKe keejCe nw~
(4) meowJe efveOee&efjle ue#e hej kesefvle jnvee GVeefle SJeb meheuelee kee meteke nwSke ue#e keer hetCe&lee nesves kes henues ner otmejs ue#e keer eespeveeSB efveOee&efjle kej ueer peevee eeefnS~ Fmemes Jeefe kee
ceve-ceefmle<ke meowJe Gefele keee& ceW efveOee&efjle ue#e hej kesefvle jnlee nw Dele: mJeeb keer GVeefle kes meeLe heefjJeej, meceepe,
osMe Je mebmke=efle keer GVeefle ceW Yeer nce Dehevee keg meneesie eoeve kej heeles nQ~
(5) jeef$e meesves mes henues Delevle DeeJeMeke nw MegYeesheeesiepewveOece& ceW efveefnle kece& efmeevle kes Devegmeej Deelcee kes meeLe keceeX kee DeeeJe meoe euee kejlee nw~ Dele: efJeMes<ehe mes
eleske Jeefe kees jeef$e ceW meesles mecee meowJe efebleve kes eje leerLeeX-efpevecebefojeW keer Jebovee, iegDeeW kee oMe&ve leLee YeieJeeve keer
Yeefe kee mcejCe kejvee eeefnS, efpememes efke veeRo ceW Yeer meesles mecee MegYe keceeX kee DeeeJe nes mekes, keeeWefke pewmee efebleve meesves
mes hetJe& neslee nw, Jewmes ner mJehveeW kee oMe&ve ceve kes Deboj meghle DeJemLee ceW Yeer osKee peelee nw~
(6) efyevee meeses keg kejvee veneR Deewj Flevee Yeer veneR meesevee efke keg kej ner ve heeSBefkemeer Yeer keee& kees keYeer efyevee meeses veneR kejvee eeefnS uesefkeve Gme keee& kees kejves kes efueS Flevee Yeer veneR meesevee
eeefnS efke Jen keee& ner eejbYe ve nes mekes~ DeLee&led Lees[e meese-efJeeej kejkes keee& kees eejbYe kej osvee eeefnS~
(28)
(7) cebeof j kee cetue DeeOeej nw cetelf e&, efpemekeer hebekeueeCeke eeflee leerLe&/ cebefoj efJekeeme mes hetJe& keer pee
mekeleer nw-
Dekemej Ssmee neslee nw efke meceepe ceW efpevecebeof j kee JeJeefmLele efvecee&Ce kejves kes Ghejeble ner JeneB efpeveefyecye hebekeueeCeke
eeflee mecheVe kejeF& peeleer nw~ Fme efJe<ee ceW cesjer ceevelee en jnleer nw efke YeieJeeve keer cetefle& cebefoj DeLeJee leerLe& mLeue hej
Deeves kes yeeo meJe&eLece Gme cetefle& kees eLeesefele mLeeve hej efJejepeceeve kejves nsleg JeJemLee kejkes Gme efpeveefyecye kee
hebekeueeCeke eeflee ceneslmeJe kej efoee peevee eeefnS~ hegve: cebefoj kes efvecee&Ce ceW eens efpelevee mecee ueies, Deeies Gmekee keee&
efkeee peevee eeefnS~ Fmemes YeeeW kees leerLe&/cebefoj keer hetpelee kee ueeYe efceuevee eejbYe mes ner Meg nes peelee nw~ DeLee&led cetefle& kees
DeefOeke efove Deeefleefle veneR jKevee eeefnS~
(8) meweefvleke efJe<eeeW hej keYeer ve kejW mecePeewlee-
Deheves mees Oece&, Meee meccele ceevelee, hejcheje Je efmeevleeW ceW peerJeve kes efkemeer Yeer cees[ hej mecePeewlee veneR kejvee
eeefnS~ efmeevleJeeoer JeefelJe keer meowJe meceepe ceW eeflee nesleer nw Deewj Jen meceepe kes efueS efJeMes<e esjCeeoeeer yevelee nw~
(9) yengle Dee kejves keer cenlJeekeeb#ee ceW mecee hej ess he ceW Yeer keee& ve nes heeJes, en Gefele veneR nw-
efkemeer Yeer keee& kees yengle ye[e Deewj yengle Dee kejves kee ue#e yeveevee Gefele nw, uesefkeve Fme ue#e kes meeLe Ssmee ve
nes peees efke nce Jen keee& ess he ceW Yeer ve kej mekeW Deewj mecee Jeleerle nes peees, Fme yeele kee meowJe Oeeve jKevee eeefnS~
FmeefueS peeoe ye[s keee& keer Dehes#ee ess-ess keeeeX mes ner Dehevee keee& Meg kej osvee eeefnS keeeWefke mecee hej mecheVe ngDee
keee& DeefOeke cenlJehetCe& neslee nw~
(10) leerLekej efveJee&CeYetefceeeW kes meceeve leerLekej pevceYetefceeeB Yeer ceneve hetpe nQ-
peneB mes mechetCe& keceeX kee veeMe kejkes ceneve DeelceeDeeW ves cees#e kees eehle efkeee, GvnW efme#es$e ee efveJee&Ce#es$e kenles nQ~
Jes leerLe& Delevle ceneve nesles nQ, uesefkeve Gve ceneve DeelceeDeeW ves efpeme Yetefce hej pevce efueee, Jen pevceYetefce Yeer Gleveer ner
hetpeveere nesleer nw efpeleveer keesF& efveJee&CeYetefce~ keeeWekf e pevce kes efyevee efveJee&Ce mebYeJe veneR nes mekelee Dele: leerLekej YeieJevleeW keer
pevceYetefceeeB Yeer ceneve hetpe nQ, Fvekeer Ske veneR Deveske yeej Jebovee kejvee Deheves peerJeve kee ecegKe ue#e efveOee&efjle kejvee
eeefnS~ eee: meYeer leerLekejeW ves Deheveer pevceYetefce ceW oer#ee ueer Deewj pevceYetefce ceW ner kesJeue%eeve eehle efkeee nw Dele: JeneR
meceJemejCe keer eLece jevee ngF& nQ~
(11) mejmJeleer heg$eeW kee mecceeve DeeJeMeke nw-
meceepe ceW Dee<e& hejchejevegeeeer mejmJeleer heg$eeW kee meowJe mecceeve efkeee peevee eeefnS keeeWefke efJeeveeW ves meoe ner meceepe
keer jer{ yevekej Oece& keer eYeeJevee, mebmke=efle kee mebj#eCe Deewj efmeevleeW kes eefl e keefyelee kee Oece& efveYeeee nw~ keg mecee
henues ner peye eLeceeeee& eer Meebeflemeeiej peer cenejepe kes mecee ceW mecemle efoiecyej pewve efheerOeeefjeeW keer kegue mebKee 100
Yeer veneR Leer, leye Ssmes mecee ceW SJeb Gmemes hetJe& kes mecee ceW efveefele ner efJeeveeW ves ceneve eeeerve ebLeeW kee uesKeve, erkeekejCe,
DevegJeeo Deeefo keee& mecheVe kejkes Deheveer Dee<e& hejcheje kees peerJeble jKeves ceW cenlJehetCe& eesieoeve efoee nw Deewj Deepe Yeer Fme
efoMee ceW leLee efJeefOeefJeOeeve, eeflee Deeefo kes #es$e ceW efJeeveeW keer Yetefcekee hejce DeeJeMeke nesleer nw~ Dele: meceepe kes efueS
mejmJeleer heg$eeW kee eesieoeve SJeb Gvekeer Yetefcekee meowJe mecceeve keer hee$e nesvee eeefnS~
(12) Deelce meeOevee nsleg mJeemLe kes eefle Yeer mepeie jnvee DeeJeMeke nw-
efveefele ner nceejer en hegodieue keeee DepeerJe Je nw Deewj leerveeW ueeskeeW kee mechetCe& meej Deelcee ceW ner kesefvle neslee nw
uesefkeve ceveg<e peerJeve kees eehle kejkes Deelcee kees hejceelcee kes ceeie& hej ueieeves ceW Fme hegodieue keeee kee Ghekeej keYeer Yetuevee
veneR eeefnS~ keeeWefke Mejerj ner Deelcee kees cees#e leke keer ee$ee kejeves kee ecegKe meeOeve nw Dele: Fme peerJeve ceW mJeemLe kes eefle
meowJe mepeie SJeb Devegketue jnves kee meleeeme Yeer jKevee eeefnS~
(13) meoe mecee keer keercele DeJeMe kejvee eeefnS-
mecee yeerleles ner yeeheve mes peJeeveer Deewj peJeeveer mes yeg{ehee keye Dee peelee nw, Fme yeele kee eLeeLe& %eeve Jeefe kees Deheveer
Dekece&Ce efmLeefle ceW helee ueielee nw Dele: peye nceeje yeue, heew<e SJeb FefveeB Yeueer ekeej keee&jle neW, leYeer mes mecee keer
(29)
keercele kejvee meerKekej eefle#eCe Oece& ceeie& kee DevegmejCe kejles ngS Deheves Gefele kele&JeeW kes efveJe&nve kee { ue#e ceve ceW
jKevee eeefnS~
(14) yeerles kees Yetue peevee Deewj keg heeves kes efueS Deeieeceer DeJemej Kees veneR osveepeerJeve kes JeemleefJeke ue#e ceW yeerles mecee ceW eehle meheuelee ee efJeheuelee cenlJehetCe& veneR nesleer Deefheleg Deeieeceer heue
DeLee&led YeefJe<e ceW keee Gefele efkeee pee mekelee nw, Gmes meesekej Deeies ye{vee eeefnS~ pees yeerle ieee, mees yeerle peeves oes, Deeies
keer megOe jefKeees~ en meesekej YeefJe<e ceW keg Dee kejves kee heg<eeLe& kejvee eeefnS~
(15) ieefleceeve jnvee peerJeve kee ue#e nesvee eeefnSeueles jnvee peerJeve kee eeLeefceke ue#e nesvee eeefnS DeLee&led meowJe Deheves ceve, Jeeve, keee keer efmLeefle kees ieefleceeve
jKeles ngS vees-vees ue#eeW keer Deesj efkeleveer Yeer Oeerceer ieefle DeLeJee lespe ieefle mes, uesefkeve meoe ye{les jnvee eeefnS~ Ske Ieke
hej efmLej nes peevee, nceW peerJeve keer Deveske TBeeF&eeW SJeb GheueefyOeeeW mes Jebefele kej mekelee nw~
(16) keee&kelee& hej DeefJeeeme Deewj DeefleefJeeeme, oesveeW ner Gefele veneR nQefkemeer Yeer keee& kees mecheVe kejves Jeeues eesie keee&kelee& keer eesielee hej DeefJeeeme Deewj DeefleefJeeeme oesveeW ner Gefele veneR
nw~ DeLee&led eesieleevegmeej keee& keer efpeccesoejer meeQheves kes Ghejeble Gme keee&kelee& hej efJeeeme kejkes keee& kes eefle Gmekee Glmeen
Je=efbiele kejvee eeefnS~ uesefkeve efkemeer keee&kelee& kees Deefle efJeeeme kejkes hetjer yeeie[esj es[ Yeer veneR osvee eeefnS~
(17) mebmke=efle, meceepe Je heefjJeej kes Gejke hetJe&Jeleea JeefelJeeW SJeb ieg kees keYeer ve YetueWDee<e& hejcheje kee mebj#eCe kejves Jeeues hetJee&eeeeX, hetJe&Jeleea efJeeveeW, meceepemeseJf eeeW SJeb keee&kelee&DeeW kes eefle meowJe mecceeve
SJeb Ghekeej keer YeeJeveeSb meceepe ceW Jeehle nesvee eeefnS Deewj efJeMes<ehe mes Deheves hejcheje ieg kee iegCeevegJeeo SJeb Gvekeer keerefle&
kees efoefioieble Jeeheer kejves kee meleeeme kejvee eeefnS~
(18) Deheves Oece& SJeb Deeiece hejcheje kes efueS meoe meceefhe&le jnvee DeeJeMeke nwDeheves Deefnbmee hejceesOece&: Deewj Deeiece hejcheje kes eefle meowJe mecehe&Ce YeeJe jKekej Gmekes mechees<eCe, efJekeeme SJeb GVeefle
ceW Deefece Yetefcekee efveYeevee eeefnS~
(19) Oece& keer DeefYeJe=ef nsleg Deve Yee<eeDeeW kee eeesie Yeer Gefele nwYee<eeDeeW keer cenee kes DeeOeej hej meoe Oece&, ieg SJeb Meee kes Jeeve DeeJeMekeleevegmeej efJeefYeVe Yee<eeDeeW ceW DevegJeeefole kej
Gvekee eeej-emeej kejvee eeefnS~ efJeMes<ehe mes Jele&ceeve ceW Debleje&e^ re Yee<ee kes he ceW efJeKeele Deebiue (Debespeer) Yee<ee kee %eeveepe&ve
SJeb pewveOece& keer efMe#eeDeeW, efmeevleeW SJeb efJeefYeVe ebLeeW kee DevegJeeo Debespeer Yee<ee ceW kejkes efJeeJeeheer eeej-emeej kejvee eeefnS~
(20) ceve ceW mJe eYeeJevee kee ue#e keYeer ve jkeKeWOece&, ieg SJeb mebmke=efle kes eefle eleske Jeefe kes YeeJeeW ceW Flevee mecehe&Ce nesvee eeefnS efke keYeer ceve ceW mJe-Deheveer
eYeeJevee kes YeeJe GlheVe ve nesJes, Deefheleg meoe Oece&, ieg Deewj mebmke=efle kes eefle kele&JeeW kee efveJe&nve kejles ngS GvneR keer eYeeJevee
ceW Dehevee peerJeve veeweJej kejW~
(21) Oece& eYeeJevee nsleg DeeOegefveke GhekejCeeW kee Gheeesie Yeer Gefele nwOece& keer eYeeJevee eLeemebYeJe kejves kee eeeme jKevee eeefnS~ Fmekes efueS Jele&ceeve ceW GheueyOe DeeOegefveke GhekejCeeW ceW
er.Jeer. ewveue, Jeer.meer.[er., Fbjves, kechetj Deeefo kes ceeOece mes Oece&eYeeJevee kee eLeesefele eeeme kejvee eeefnS~
(22) leke& efJeJesevee nsleg eLeceevegeesie kes mees GoenjCeeW kee Gheeesie ner meJeexefele nwefJeeveeW kees Deheves eJeeveeW-mebYee<eCeeW ceW efkemeer leke& kees mecePeeves nsleg meceepe kes mece#e Deeiece ebLeeW kes DeeOeej hej
eLeceevegeesie kes JeemleefJeke GoenjCeeW kee Gheeesie kejvee eeefnS~ keeuheefveke SJeb efceLee GoenjCeeW mes Oece& kees mecePeeves kee
eeeme kejvee Gefele veneR nw~
(30)
(23) Deelce efJekeeme kes efueS DeeJeMeke nw eejeW DevegeesieeW keer %eeve eeefhleeeefhe meceemeej DeelceeslLeeve kee Debeflece mele nw uesefkeve mechetCe& pewve Jee*dcee kee %eeve eehle kejvee Deewj efveeefcele Gme
%eeve kes DeeOeej hej Deheves peerJeve keer eee&DeeW kees efveOee&efjle kejvee Je Deheves DeelceekeeMe kees efJekeefmele kejles jnves kee eeeme
hejce DeeJeMeke nw~ Fmekes efueS eejeW DevegeesieeW kes ebLeeW kee mJeeOeee DeJeMe kejvee eeefnS~
(24) MegYeesheeseie Deewj Oeeve-efebleve kes efueS hejce DeeJeMeke nw pewve kejCeevegeesie kee %eeve-
owefveke mJeeOeee ceW kejCeevegeesie kes ebLeeW kee DeOeeve Deelce efJekeeme leLee ceveve-efebleve kes efueS Delevle meogheeesieer
neslee nw~ Fme meboYe& ceW pewve Yetieesue kee DeOeeve kejkes efveeefcele OeevehetJe&ke ceOeueeske ceW pecyeterhe Deeefo kes ke=ef$ece-Deke=ef$ece
ewle-ewleeueeeW, Deeefvnkee ceW veboerej erhe kes Meeele efpevecebefojeW, {eF& erhe kes hebeces heJe&leeW Je leerveueeske kes mecemle
efpeveefyecyeeW kee oMe&ve kejvee eeefnS, Fmemes DemebKe keceeX keer efvepe&je nesleer nw Deewj Deheveer Deelcee ceW efebleve kee DeodYegle efJe<ee
eehle neslee nw~ Fmeer ekeej efveieeso, vejke, ceOeueeske keer mebjevee, peesefleuee&ks e, mJeie&, veJe ewJeseke, veJeDevegefoMe, hebe Devegej
Deeefo keer JeJemLeeSB Je mee#eeled cees#e kee mLeeve DeLee&led efmeefMeuee Deeefo kes yeejs ceW efJeMes<e peevekeejer eehle kejves mes ceveg<e
peerJeve ceW Gefele kece& kejves keer esjCee eehle kejkes Ge ieefle ceW peeves kee YeeJe yebOelee nw~
(25) he{kej Yetue peevee Yeer Dee nw, ve he{ves keer Dehes#ee-
cesjer mecemle efMe<eeW kees en efJeMes<e esjCee jnleer nw efke mJeeOeee DeLeJee DeOeeve efkeee ngDee efJe<ee he{kej eefo Yetue
Yeer iees, lees Yeer Jen JeLe& veneR nw, yepeee efke Yetueves kes Yee mes he{eF& ner veneR keer peees~ Jele&ceeve ceW he{e ngDee pewve Jeecee
kee Ske Yeer De#ej Yeues ner Fme YeJe ceW nceejer mce=efle mes yeenj nes peees, uesefkeve keYeer ve keYeer efkemeer Deve YeJe ceW efJeke
heefjefmLeefleeeW kee meecevee nesves hej keoeefeled hegCeesoe mJehe Jen he{e ngDee %eeve peeeflemcejCe yevekej nceW mebmeej YeceCe mes
cegefe efoueeves ceW meneeke yeve mekelee nw~ Dele: efJe<ee efkelevee Yeer keef"ve DeLeJee iet{ nes, pees mecePe ceW DeeJes ee ve DeeJes, Gmekees
Yeer he{vee DeJeMe eeefnS, keeeWefke Jele&ceeve ceW nceeje en ke=le kece&efvepe&je ceW lees Delevle meneeke neslee ner nw Deewj Deve YeJeeW
ceW en %eeveesoe keYeer Yeer heueoeeer efme neslee ner nw~
(26) hegme&le keer Dehes#ee meoe Jemlelee kee Fblepeej nesvee eeefnS-
keece kejlee Deeoceer ner Yeuee ueielee nw, hegme&le ceW yew"e Jeefe ve efkemeer kees Dee ueielee nw Deewj ve Jen mJeeb GVeefle
keer efoMee eehle kej mekelee nw Dele: keece kejves mes Yeeieves kee eeeme keYeer GVeefleoeeke veneR nes mekelee nw~ Dele: keesF& Yeer keece
kejves mes keYeer yees veneR~ Jemlelee nceejs ceeveefmeke SJeb Meejerefjke meblegueve Je efJekeeme kes efueS Yeer hejce DeeJeMeke nw~
(27) ie=n kes cegKe ej hej DeJeMe Debefkele nesJes Ceceeskeej ceneceb$e-
Ceceeskeej ceneceb$e Delevle MeefeMeeueer ceb$e nw~ Fme ceb$e mes eewjemeer ueeKe Deve ceb$eeW keer Glheefe yeleueeF& ieF& nw Dele:
efpeleves Yeer pewve cenevegYeeJe nQ, Gve meyekees Deheves Iej kes cegKe ej hej, Meeve ke#e kes cegKe ej hej ee Deve efkemeer Yeer
DeeJeMeke mLeeve hej DeLee&led otkeeve, Dee@efheme, hewkeêr Deeefo kes cegKe ej hej Ceceeskeej ceneceb$e DeJeMe efueKevee eeefnS~ en
j#ee keJee ceb$e meowJe efkemeer Yeer Deeheefe-efJeheefe ceW nceW meceeOeeve eoeve kejves keer ceoo kejlee nw~
(28) Jeefeiele, meeceeefpeke efvecee&Ce keee& ceW pewve efevneW kee Gheeesie DeJeMe kejW-
Deheves IejeW, yebieueeW, Dee@efheme Deeefo kes efvecee&Ce ceW eleske pewve Jeefe kees meowJe efKe[keer, ojJeepes, jesMeveoeve Deeefo
mLeeveeW hej efkemeer Yeer pewve efevn keer ef[peeFve mes meceefvJele peeueer Deeefo ueieevee eeefnS~ pewmes-ueke[er kes ojJeepeeW hej ef[peeFve
DeLeJee efKe[keer, jesMeveoeve ceW ueieves Jeeues ueesns kes peeue ceW leerveueeske kee vekeMee, megces kee vekeMee, mJeefmleke efevn, Yejle#es$eDeee&KeC[ kee vekeMee Deeefo pewve efevn yeveees pee mekeles nQ~ oerJeejeW hej Yeer Fme ekeej kes pewve efevneW keer keejefJebie keer pee
mekeleer nw~
(29) efkemeer Yeer efvecee&Ce keee& kes MegYeejbYe ceW efJeefOe-efJeOeeve SJeb eb$e mLeehevee DeJeMe kejWcebefoj, cekeeve, Dee@efheme Deeefo efkemeer Yeer efvecee&Ce kes mecee efJeOeeveeeee& kees yegueekej pewve efJeefOe-efJeOeeve DeJeMe kejevee
eeefnS~ efJeMes<ehe mes efkemeer Yeer vees efvecee&Ce keer veeRJe DeLeJee veF& oerJeej, le Deeefo kes MegYeejbYe ceW pewve j#ee eb$e DeJeMe
(31)
jKevee eeefnS~ en DeeOeeeflceke Meefe eoeeke leLee YeefJe<e ceW pewvelJe kes mebj#eCe kes efnle ceW jnlee nw Deewj meYeer keer j#ee
ceW efveefcee yevelee nw~
(30) efheerOeejer efoiecyej pewve cege kee meoe mecceeve kejWcebefoj ceW, me[ke hej DeLeJee efkemeer Oece&Meeuee ceW keesF& Yeer efheerOeejer meeOeg-meeOJeer efoKeves hej Gvekes eefle meowJe mecceeve
mes ceeLee Pegkeekej eLeeeesie efJeveehetJe&ke veceve kejvee eeefnS~ keeeWefke cege meowJe hetpe nesleer nw~
(31) DeeJeMeke nw yegjeF& kees ieewCe kejvee Deewj DeeF& kees eke kejveeefpeme ekeej yegjs mecee kees Yetuekej Dee mecee eeo jKee peelee nw, Gmeer ekeej efkemeer Yeer Jeefe keer yegjeF& kees
Yetuekej meoe Gmekeer DeeF& eeo jKevee eeefnS~ Ssmee kejves mes mekeejelceke keee&Meefe ye{leer nw Deewj ceeveefmeke he mes nceW
efkemeer Yeer keee& kees eieefle eoeve kejves ceW keesF& DeJejesOe veneR Deelee nw~
(32) Jeefe efJeMes<e keer eefleYee kee meoe cetueekebve kejvee iegCeeenkelee nweefleYee kee meowJe cetueekebve efkeee peevee eeefnS, efhej eefleYee eens efkemeer yeeueke ceW nes, egJee ceW nes ee efkemeer Yeer Deve Jeie&
ceW~ keeeWefke otmejeW keer Glke= eefleYee kees peeveves, Gmekeer Devegceesovee kejves SJeb Gmekee eLeeeesie mecceeve kejves mes mJele: nceW Deheveer
eefleYee efJekeefmele kejves kee yengcetue DeJemej eehle neslee nw~ iegCeeenkelee kee en iegCe eleske Jeefe ceW nesvee DeeJeMeke nw~
(33) heeeele veneR Yeejleere mebmke=efle kes Devegmeej ceveeSB pevceefoJeme Deeefo efJeMes<e DeJemejueewefkeke JeJenej ceW yeeeW kes pevceefove DeLeJee Meeoer keer meeueefiejn Deeefo kees efleefLe mes ceveevee eeefnS, ve efke leejerKeeW
mes~ hegve: Fve DeJemejeW hej keske keevee, ceesceyeeer yegPeevee, iegyyeejs hees[vee pewmeer heeeele hejcheje (keevee, yegPeevee, hees[vee) ceW
keYeer efJeeeme ve jKekej Yeejleere mebmke=efle hej DeeOeeefjle ue (efce"eF&) yeveevee, Keevee SJeb yeeBvee, YeieJeeve kes mece#e oerhe
mecetn kees eppJeefuele kejkes Deejleer kejvee leLee jbie-efyejbies iegyyeejs hegueekej GvnW veerue ieieve ceW es[vee pewmes MegYe ue#eCeer SJeb
n<e& eoeeer keee& kejvee eeefnS, Ssmee kejvee nceejs JeefelJe keer Oeveelceke Tpee& Je efebleve kees eoefMe&le kejlee nw~ emeVelee kes
efpeleves efoJeme DeLeJee Je<e& yeerle iees, Gmekeer efieveleer ceW Ske ye{ekej Gleves oerheeW mes YeieJeeve keer cebieue Deejleer kejvee eeefnS leLee
Gleves ner heue e{evee eeefnS~
(34) Oeeefce&ke cebe hej veeke cebeve nsleg Ske ner efuebieOeejer hee$eeW kee eeve kejvee Gefele nwefkemeer Yeer Oeeefce&ke cebe hej veeke kes cebeve kes oewjeve eefo heefle-helveer kee jesue kejvee nesJes, lees meoe Ske ner efuebie Oeejer
(ue[kee-ue[kee ee ue[keer-ue[keer) hee$eeW kees heefle-helveer, eer-heg<e Deeefo kee jesue kejvee eeefnS~ DeLee&led Deheveer-Deheveer
JesMeYet<ee ceW oesveeW ner lejn kes hee$e ee lees eer ner nesJeW ee heg<e ner nesJeW~ keeeWefke efkemeer eer-heg<e kees heefle-helveer yevee osves mes
oes<e ueielee nw~ eefo mees heefle-helveer kees heefle-helveer yeveeles nQ, lees Deefle Gece nw~
(35) Deheves yeeeW kes veecekejCe nsleg Des DeLe& Jeeues MeyoeW kee eeve DeeJeMeke nwyeeeW kes pevceeshejeble veecekejCe kejles mecee Gvekes veece osMe kes ceneheg<eeW, leerLekej YeieJevleeW DeLeJee efkemeer Ge DeLe&
Jeeues MeyoeW/veeceeWW kee eeve kejvee eeefnS~ keeeWekf e efkemeer yees kee veece jece jKeves hej efveefele ner Gmekes peerJeve ceW Gmes meoe
jece kee eefj$e eeo jKeves keer Fe GlheVe nesieer Deewj mJele: ner Gmes Deheves keee&keueehe Yeer meoe Gmeer Deveghe kejves keer esjCee
eehle nesleer jnsieer~
(36) Deblepee&leere, efJepeeleere SJeb efJeOeJee efJeJeen ee hegveefJe&Jeen ve kejW, en Deeiece efJe nw~
pewve meceepe ceW eeeervekeeue mes 84 peeefleeeB eeefuele nQ~ GveceW pevce uesves Jeeues meYeer peeefle kes ueesieeW kees Deheveer-Deheveer
pewve peeefle ceW efJeJeen kejvee eeefnS~ Fmemes meppeeeflelJe keer j#ee nesleer nw~ Fmekes Deefleefje keesF& Yeer pewve eje efkemeer Yeer pewve
peeefle kes ue[kes-ue[efkeeeW kes meeLe efJeJeen kejvee Devlepee&leere efJeJeen kenueelee nw~ pewve mes Deefleefje peeefleeeW ceW efJeJeen
efJepeeleere efJeJeen nw~ heefle mes leueeke ueskej eer eje otmejs heg<e kes meeLe efJeJeen kejvee hegveefJe&Jeen nw leLee efJeOeJee veejer eje
otmeje efJeJeen kejvee efJeOeJee efJeJeen kenueelee nw~ es eeeerve Deeiece hejcheje kes efJe nQ Dele: meppeeeflelJe keer j#ee kejles ngS
(32)
Ssmes efJeJeen mebyebOe veneR kejvee eeefnS, leeefke YeefJe<e ceW Deheveer kegue-hejcheje ceW leerLekej Deeefo ceneheg<eeW kee pevce neslee jns
Deewj melele cees#e hejcheje eueleer jns~
(37) jepeveerefle kes meeLe Oece&veerefle Gefele nw uesefkeve Oece&veerefle kes meeLe jepeveerefle Devegefele nwjepeveerefle meowJe Oece&veerefle mes mebege nesvee eeefnS leeefke ketveerefle ve yeveves heeS~ uesefkeve Oece&veerefle meoe jepeveerefle mes
he=Leked ner nesvee eeefnS~ DeveLee Oece&veerefle efJeke=le nes peeSieer~
(38) jepeveerefle ceW Oece&veerefle kes meceeJesMe nsleg Oece& cebe hej jepevesleeDeeW kee Deeieceve DeeJeMeke nwOeeefce&ke cebeeW hej jepevesleeDeeW kees Deecebe$f ele kejvee Deheves Oece& keer eYeeJevee kee ecegKe Debie nw~ jepevesleeDeeW kes Deeieceve hej
nce Deheves cebe mes Deheves Oece& keer efMe#ee Gve jepeheg<eeW leke hengBee mekeles nQ, efpevekes eeeme mes Meemeve-eMeemeve mebeeefuele neslee
nw~ nceejer Oece& efMe#ee kee Ske DebMe Yeer eefo Gvekeer jepeveerefle ceW Iegue peees, lees efveefele ner jepeveerefle ceW Oece&veerefle kes Fme
meceeJesMe mes veeieefjkeeW, meceepe SJeb osMe kee veeehetCe& GlLeeve mebYeJe nes mekelee nw~ Dele: Oeeefce&ke #es$e ceW jepevesleeDeeW kee
Deeieceve efvejLe&ke veneR ceevekej meeLe&ke ceevevee eeefnS~
(39) efMe#eeefJeoeW kee meoe yengceeve kejWmeceepe ceW meoe efMe#eeefJeoeW-[e@kej, eeshesmej Deewj kegueheefle Deeefo kee Gefele mecceeve efkeee peevee eeefnS~ keeeWefke
efJekeeme kes efJejues efebleve keer OeejeSb FvneR kes ceve-ceefmle<ke ceW yenleer nQ~
(40) Oece& #es$e ceW DeeOegefveke MeesOe keer ceevelee veJe heer{er kes efueS Yeeceke efme nes mekeleer nwJele&ceeve ceW osKee pee jne nw efke DeeOegefveke MeesOekelee&DeeW eje eeeerve meefoeeW ceW ceneve pewveeeeeeX eje efueefKele pewve
Deeiece ceW GuuesefKele mee#eeW hej he=Leked efkeesCe mes MeesOe kejkes veF&-veF& DeJeOeejCeeSB SJeb efve<ke<e& emlegle efkeee peelee nw, en
keoeefhe Gefele veneR nw~ Dele: MeesOe kejves Jeeues MeesOeeefLe&eeW kees emleeefJele MeesOe ebLe kee met#celee mes DeOeeve kejkes ner uesKeveer
eueeveer eeefnS~ pewmes-keg ueesie $e+<eYe pevceYetefce, jece pevceYetefce DeeesOee kees LeeF&uewC[ ceW ken osles nQ Deeefo~
(41) Oeeefce&ke mLeue-leerLe&-cebefoj keer eeeerve ceeveleeDeeW kees keYeer ve yeoueWefkemeer Yeer Oeeefce&ke mLeue/leerLe&/cebefoj keer hejchejeDeeW Je ceeveleeDeeW kees Deheveer ceeveleeveghe yeouevee DeLeJee yeoueves kee
eeeme kejvee Devegefele nw~ eleske leerLe& hej eeeervekeeue mes eueer Dee jner ceevelee DeLee&led yeermehebLe, lesjnhebLe hejcheje meYeer kees
eee nesvee eeefnS~
(42) mebmke=efle mebj#eCe nsleg leerLeeX hej ueies efMeueeuesKeeW kees keYeer ve neJeWefkemeer Yeer leerLe& hej ueies eeeerve efMeueeuesKeeW kees neves kee eeeme veneR kejvee eeefnS~ eefo leerLe& kee peerCeexej Yeer efkeee
peees, leye Yeer Gve efMeueeuesKeeW kees megjef#ele efvekeeuekej hegve: peerCeexej kes Ghejebl e eLeemLeeve ueiee osvee eeefnS, ener eeeerve
mebmke=efle kes mebj#eCe nsleg nceeje hejce kele&Je nw~
(43) cetue efmeevleeW keer j#ee kejles ngS Oece&eYeeJevee kejvee eeefnSDeheves peerJeve ceW keeflehee efmeevleeW kes eefle meowJe ke[e DevegMeemeve jKevee eeefnS~ hegve: Gme DevegMeemeve keer meercee mes
mJeeb yebOekej jnvee eeefnS Deewj DeveeW keer Yetefcekee Yeer Gmeer kes Devegketue mJeerkeee& nesvee eeefnS~
(44) Meemeve peebleer heJe& DeJeMe ceveeSBeleske leerLekej YeieJevleeW kes kesJeue%eevekeueeCeke keer efleefLe kees Meemeve peebl eer heJe& kes he ceW GodIeesef<ele kejkes
GuueemehetJe&ke Gmekee GlmeJe-ceneslmeJe meceepe ceW DeJeMe kejvee eeefnS~ efJeMes<ehe mes eefleJe<e& heeuiegve ke=. ieejme kees egie kee
eLece efoJeOJeefve efoJeme ceveeles ngS YeieJeeve $e+<eYeosJe Meemeve peebleer heJe&, Oece&efJeso keeue kes Ghejeble hegve: Gefole ngS Oece& mete&
kes DeefJeefVe jnves Jeeues heew<e Megkeuee oMeceer kees YeieJeeve MeebefleveeLe Meemeve peebleer heJe& leLee Jele&ceeve Meemeveheefle Debeflece leerLekej
YeieJeeve ceneJeerj mJeeceer kee efoJeOJeefve efoJeme eeJeCe ke=. Skeced kees DeJeMe ceveevee eeefnS~
(33)
(45) jeef$e efJeeece keer DeJeefmLeefle ceW DeeJeMeke heefjen es[kej Deve heefjeneW kee leeie kejvee Gefele nwOeeefce&ke efkeesCe mes keesF& Jeefe efkemeer keee& efJeMes<e kees kejves DeLeJee veneR kejves kes efueS peye keefye nes peelee nw,
leye pewveOece& kes kece& efmeevle kes Devegmeej Gmekes mebece kes eefle hegCe eesie kee yebOe eejbYe nes peelee nw~ Dele: efyevee efkemeer eeeme
kes Delevle mejueleehetJe&ke Ske efJeMes<e efveece kee heeueve eleske Jeefe kej mekelee nw, Jen nw-jeef$e efJeeece keer DeJeefmLeefle ceW
DeeJeMeke DeLee&led Deheves Dees{ves-efyeeves kes heefjen kees es[kej Deve mecemle heefjen kee leeie kej osvee~ DeLee&led jeef$e meesves kes
Ghejeble leLee G"ves mes henues leke kes efueS DeeJeMeke heefjen kes DeueeJee Deve meYeer heefjen leLee elegefJe&Oe Deenej kee Yeer
efveecehetJe&ke leeie kej osvee~ Fme efveecehetJe&ke Deveeeeme efkemeer Ievee-ogIe&vee ceW eeCe efvekeueves hej meceeefOehetJe&ke cejCe mes Ge
ieefle eehle nesleer nw~
(46) yeeeW ceW eejbYe mes meesves Je G"ves kes mecee veew yeej Ceceeskeej ceb$e he{ves kes mebmkeej DeJeMe [eueWmebmeejer eeCeer kes meoe ner Deele&Oeeve Deewj jewOeeve ueiee jnlee nw, uesefkeve jeef$e meesles mecee SJeb eele:keeue G"les mecee
9 yeej Ceceeskeej ceneceb$e he{ves mes mechetCe& jeef$e SJeb mechetCe& efoJeme oesveeW ner ceebieefueke nesles nQ leLee ceve ceWs meoe MegYe YeeJeeW kee
heefjCeceve neslee nw~ Fmemes yegjs keceeX kee DeeeJe kece neslee nw, JeefelJe Yeer ceneve yevelee nw leLee Deefve keer mebYeeJevee Yeer
meceehle nesleer nQ Dele: eleske ceelee-efhelee kees Deheves Iej ceW yeeeW kees eejbYe mes ner jeef$e meesves Je megyen G"ves kes mecee 9 yeej
Ceceeskeej ceneceb$e he{ves kes mebmkeej DeJeMe osvee eeefnS~
(47) jlve$eeOeejer SJeb cees#eceeieea peerJeeW kes efueS en hebecekeeue, elegLe& keeue keer Dehes#ee Yeer esemkej nwhebecekeeue ceW eeefhe cees#e veneR pee mekeles, uesefkeve en hebecekeeue nce meyekes efueS elegLe&keeue mes Yeer DeefOeke cenlJehetCe&
nw keeeWefke Gme elegLe& keeue kes Deeves hej nce keg veneR kej heeS neWies, leYeer Deepe leke Fme mebmeej ceW Yeke jns nQ Dele: Jele&ceeve
ceW Fme hebecekeeue ceW efpevneWves mebece kees OeejCe kej efueee nw leLee meceioMe&ve Deeefo jlve$ee kees eehle kej efueee nw, Ssmes
cees#eceeieea peerJeeW kes efueS elegLe& keeue keer Dehes#ee en hebecekeeue Yeer Delevle esemkej nw Dele: nceW Fme hebecekeeue ceW ner
YeieJeeve keer DeleefOeke Yeefe kejkes cees#e eeefhle kee heg<eeLe& DeJeMe kejles jnvee eeefnS~
(48) Mejerj kees veewkej ceevekej Fmemes DeefOeke mes DeefOeke keece uesvee eeefnSen Mejerj veeMeJeeve nw Deble ceW Ske efove ceeer ceW ner efceue peeesiee Dele: efpelevee DeefOeke mes DeefOeke ke"esj heefjece kejves
keer DeeheceW meeceLe& nw, Glevee keee& Fme Mejerj kees veewkej ceevekej Fmemes uesvee eeefnS~ DeeJeMeke jeMeve-heeveer (Yeespeve) oskej
meoe ner Fme Mejerj kee Gheeesie Oece& Deeefo Des heg<eeLe& kes efueS kejles jnvee eeefnS~
(49) heef"leJeb Keueg heef"leJeb Dees Dees mheb YeefJe<eeflepewve MeeeeW kee keesF& efJe<ee mecePe ceW veneR Deeves hej Yeer Gmes Ske yeej hetje DeJeMe he{vee eeefnS~ he{ves kes Ghejeble Gme
efJe<ee mes meboefYe&le yegef kee efJekeeme Deheves Deehe neslee nw Deewj Ske yeej, oes yeej DeLeJee leerve yeej ceW Jen efJe<ee nceejs iece yeve
peelee nw~ Dele: keesF& efJe<ee keef"ve cenmetme nesves hej Gmemes otj Yeeievee Gefele veneR nw~
(50) keuhegce efJeOeeve meYeer DevegeveeW ceW meJe&es nwmebmeej ceW leerLekej YeieJevle mecemle hetpe heg<eeW ceW meyemes ceneve Deewj hetpe nQ, eeJeleea meceed meyemes DeefOeke
JewYeJeMeeueer hetpeke nQ, Gvekes eje efkeee ieee ceneve hetpee Devegeve keuhegce cene efJeOeeve Devegeve kenueelee nw~ meYeer
eeJekeeW kees peerJeve ceW Ske yeej keuhegce efJeOeeve DeJeMe kejvee eeefnS~
MMNN
(34)
heer"eOeerMe heoejesnCe kes meboYe& ceW hetpe ieefCeveerecegKe

Deeefe&kee eer %eeveceleer ceeleepeer eje nmleefueefKele Iees<eCee he$e
(35)
mJeeceer peer keer DeodYegle Deeeespevee Meefe kee ese-mee GoenjCe

pecyeterhe-nefmleveehegj mebmLeeve kes efveoxMeve ceW
heejme ewveue hej efJeefYeVe DeeeespeveeW kes meerOes emeejCe keer e=KB euee mecheVe
hetpe ieefCeveerecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer keer esjCee SJeb DeeMeerJee&o mes iele ceen ceW efJeefYeVe mLeeveeW hej efJeefYeVe ceneslmeJeeW kee
Deeeespeve meevebo mecheVe ngDee, efpevekes heejme ewveue hej meerOes emeejCeeW keer e=BKeuee mes Yeejle Je<e& keer pewve meceepe ceW efvecve keee&eceeW
kee efJeMes<e Deevebo SJeb hegCe ueeYe Deefpe&le efkeee~ ueieeleej Fve mecemle keee&eceeW kee Deeeespeve mJeeceer jJeervkeerefle& peer kes eje
efvejeyeeOe he mes meheueleehetJe&ke efkeee ieee~ emlegle nw Fve DeeeespeveeW keer Ske mebef#ehle efjhees&e.
ceneslmeJe
efoveeBke
mLeeve
1. MejohetefCe&cee ceneslmeJe
10-11 Deketyej 2011
pecyeterhe-nefmleveehegj
2. Deeefe&kee eer jlveceleer DeJeoeve meceejesn
10 veJecyej 2011
3. heer"eOeerMe heoejesnCe meceejesn
20 veJecyej 2011
4. YeieJeeve heg<heobleveeLe pevcepeebleer SJeb
cenecemlekeeefYe<eske ceneslmeJe
26 veJecyej 2011
keekeboer (osJeefjee) G.e.
5. YeieJeeve heee&veeLe efo. pewve keceue cebefoj SJeb
Deeeee& Jeerjmeeiej efveuee efMeueeveeme meceejesn
4 efomecyej 2011
efMe[ea (cene.)
6. eewyeermeer efpevecebefoj hebekeueeCeke eeflee
8 efomecyej 2011
SJeb eR eeflecee kee cemlekeeefYe<eske
7. YeieJeeve heee&veeLe cenecemlekeeefYe<eske ceneslmeJe SJeb
13 efomecyej 2011
ieefCeveer eer %eeveceleer oer#ee
Deeeee& Jeerjmeeiej efveuee efMeueeveeme
leerLe& ceeOeesjepehegje (jepe.)
DeefleMee #es$e eer ceneJeerj peer (kejewueer) jepe. ceW
YeieJeeve ceneJeerj efpeveefyecye

hebekeueeCeke eeflee ceneslmeJe
efleefLe
efoveeBke
DeeMeerJee&o
ceeie&oMe&ve
meeefVeOe
mLeeve-hebeyeeueeefle efo. pewve

cebeof j, ceneJeerj Oeece,
DeefleMee #es$e
eer ceneJeerj peer (jepe.)
ceeIe Megkeuee <eer mes ceeIe Megkeuee oMeceer, Jeerj. efve. meb. 2538
29 peveJejer, jefJeJeej mes 2 hejJejer 2012, iegJeej leke
hetpe ieefCeveerecegKe Deeefe&kee eer %eeveceleer ceeleepeer (nefmleveehegj ceW efJejepeceeve)
e%eeeceCeer Deeefe&kee eer eboveeceleer ceeleepeer (nefmleveehegj ceW efJejepeceeve)
mJeefmleeer kece&eesieer heer"eOeerMe jJeervkeerefle& mJeeceer peer, pecyeterhe-nefmleveehegj
ceneJeerj peer ceW MeebefleJeerj veiej kes efveke yeves Ghejese cebefoj peer keer hebekeueeCeke eeflee ceW Deehe meheefjJeej
meeoj Deecebef$ele nQ~ ceneslmeJe ceW Yeeie uesves Jeeues cenevegYeeJeeW keer mecegef ele JeJemLeeDeeW kee eyebOe meefceefle eje efkeee ieee nw~
efveJesoke-eer censMeebo-eerceleer meblees<e pewve SJeb heefjJeej

eerceleer pewve Oeeefce&ke ^m (jefpe.)
Deeeespeke-efoiecyej pewve ef$eueeske MeesOe mebmLeeve

pecyeterhe-nefmleveehegj (cesj") G.e.
18/2, jepehegj jes[, efmeefJeue ueeFbme, pewve cebefoj kes meeceves, efouueer heesve veb.-(01233) 280184, 280994, cees.-09411025124
Email - jambudweeptirth@gmail.com
mebheke&-011-23928152, 23920603, 09810080540
(36)
(37)
(38)
(39)
(40)
(41)
(42)
(43)
(44)
(45)
(46)
(47)
(48)
(49)
(50)
(51)
(52)
(53)
(54)
(55)
(56)
(57)
(58)
(59)
(60)
(61)
(62)
(63)
(64)
(65)
(66)
(67)
(68)
emleeefJekeer-4
mJeefmleeer mJeeceer peer kes
peveke Je peveveer
kee heefjee
(69)
mJeefmleeer kece&eesieer heer"eOeerMe jJeervkeerefle& mJeeceer peer kes peveke
ueeuee eer essueeue peer kee heefjee

peneB nce cenecevee ceneheg<eeW kee Jevove kej, Gvekee
iegCeevegJeeo kej Deheves pevce kees meeLe&ke mecePeles nQ, JeneR Ske yeej
nceeje cemleke Gve YeJeelceeDeeW kes pevceoelee ceelee-efhelee kes efueS
Yeer Pegkelee nw, keeeWefke efpeme ekeej Je=#e kes njs-Yejs SJeb heueoej
nesves ceW Gmekeer pe[ keer cegKelee nw, efpeme ekeej efkemeer Yeer megvoj,
Deeke<e&ke SJeb megmeefppele cekeeve ceW Gmekeer veeRJe keer ecegKelee nw,
"erke Gmeer ekeej Gve mevleeW keer cenevelee, Gvekes JeefelJe Deeefo ceW
Gvekes ceelee-efhelee keer cenJehetCe& Yetecf ekee nw~ Jemlegle: yeeueke keer
eLece hee"Meeuee Gmekes ceelee-efhelee nesles nQ, efpevekes eje eoe
mebmkeej yeeueke kees ceneve mes ceneve Deewj DeOece mes DeOece Yeer yevee
osles nQ Deewj en lees meYeer peeveles nQ efke peerJeve ceW mebmkeejeW kee
efJeMes<e cenlJe neslee nw~ nceejs peerJeve kes eleske #eCe ceW mebmkeej
Deheveer Denced Yetecf ekee efveYeeles nQ~ Gve ceneheg<eeW kes pevceoelee kees
veceve kejles ngS Deehekees eneB heefjefele kejeee pee jne nw eer
jJeervkeerefle& mJeeceer peer kes peveke ueeuee eer esus eeue peer mes,
efpevnW nce ewleve jlveekej kenles ngS mJeeb kees ieewjJeeefvJele
cenmetme kejles nQ~
Meeele leerLe& DeeesOee kes efveke yeejeyebkeer efpeues kes
Devleie&le efkewleveiej veeceke veiej ceW ueeuee eer veewyelejee peer kes
heg$e eer Oevekegceej peer kes leerve heg$e SJeb leerve hegef$eeeB LeeR~ efpevekes
veece Fme ekeej nQ-yeyyetceue, essueeue, yeeueebo, kegvekee osJeer,
jeveer osJeer, heejer osJeer~ Fve meYeer kes heg$e, heew$e, eheew$e Deeefo mes
meceefvJele heefjJeej osJe-Meee-ieg keer Yeefe ceW melele DeeCeer
jnles nQ~ leerve heg$e SJeb leerve hegef$eeeW ceW efleere heg$e kes he ceW
pevces essueeue kees Oeeefce&ke mebmkeej efJejemele ceW ner eehle ngS
Les, es eefleefove osJeoMe&ve kejkes ner veeMlee Deeefo uesles Les~ FvneWves
yeeheve ceW mketue ceW 3-4 ke#ee leke ner DeOeeve efkeee hegve:
Jeeheej ceW efe DeefOeke nesves mes en kehe[s kee Jeeheej kejves
ueies~ yeeheve mes ner eefleefove cebefoj peeles, heeveer evekej heerles
Deewj jeef$e ceW Yeespeve veneR kejles Les~ efhelee Oevekegceej ves hejcheje
kes Devegmeej FvnW Dee" Je<e& keer Gce mes ner DecetueiegCe efoueekej
pevesT henvee efoee Lee~ 14-15 Je<e& keer eser meer Gce ceW en
Iees[e eueevee meerKe ieS Deewj oes-eej meeefLeeeW kes meeLe Iees[s hej
kehe[e ueeokej es efkewleveiej kes yeenj ieebJeeW ceW Jeeheej kejves
ueies~ osKeles ner osKeles en kegMeue Jeeheejer yeve ieS Deewj Deheves
Yegpeyeue kes ece mes Dee Oeve keceeee Deewj eefleefle cenevegYeeJeeW
(70)
ceW efieves peeves ueies~

egJeeJemLee ceW Fvekee efJeJeen DeJeOe eevle kes cencetoeyeeo
veiej kes ueeuee eer megKeheeueoeme peer keer megheg$eer ceesefnveer osJeer kes
meeLe mecheVe ngDee~ heefle Deewj helveer mebmeej ceW iee[er kes Gve oes
heefneeW kes meceeve nesles nQ, efpevekes meeLe-meeLe eueves mes ie=nmLeerheer
cebefpeue MeerIe heej nes peeleer nw~ ceesefnveer osJeer kees Yeer Deheves efhelee
mes efJejemele ceW megmebmkeej eehle ngS Les, FvneWves Deheves efhelee mes
onspe ceW heevebefo hebeefJebMeeflekee veece mes Ske ebLe eehle efkeee
Lee, efhej lees meesves ceW megneiee keer keneJele eefjleeLe& nes ieF& Deewj
ie=nmLeeJemLee ceW eJesMe kej ceesefnveer Oece&OeevehetJe&ke Dehevee keeue
eeheve kejves ueieeR~ Fvekes eej heg$e SJeb veew hegef$eeeB, Ssmeer 13
mevleeveW ngF, efpevekes veece eceMe: Fme ekeej nQ-1. cewvee 2.
Meebefle 3. kewueeMe 4. eerceleer 5. ceveesJeleer 6. ekeeMe 7. megYee<e
8. kegcegoveer 9. jJeerv 10. ceeueleer 11. keeefceveer 12. ceeOegjer
Deewj 13. ef$eMeuee~ efpeveceW mes keg. cewvee ves 18 Je<e& keer ueIegJee
ceW Gme mecee leeieceeie& kees Debieerkeej kej kegceeefjkeeDeeW kee
ceeie& eMemle efkeee, peye keesF& Yeer kegceejer kevee Gme mecee
leeieceeie& hej efvekeueer ner veneR Leer Deewj Gme <ees[Me Je<eeae
yeeefuekee ves leeieceeie& hej keoce ye{eves kes meeLe ieefCeveer %eeveceleer
ceeleepeer kes he ceW Gejesej Je=ef kejles ngS efJee ceW Deheves
JeefelJe SJeb ke=eflelJe mes, pees DehetJe& keerefle&ceeve mLeeefhele efkeee nw,
Jen egieeW-egieeW leke efejmcejCeere SJeb mlegle jnsiee~ keg. ceveesJeleer
ves Gmeer heLe kee DevegmejCe kejles ngS nwojeyeeo ceW hetpe %eeveceleer
ceeleepeer mes #egefuuekee oer#ee enCe keer Deewj meved 1969 ceW
Deeeee& eer Oece&meeiej cenejepe mes Deeefe&kee oer#ee ueskej Deeefe&kee
DeYeeceleer veece eehle efkeee~ keg. ceeOegjer ves 11 Je<e& keer
ueIegJee ceW yeeee& ele enCe kej 18 Je<e& hetpe ieefCeveerecegKe
eer %eeveceleer ceeleepeer keer $eeee ceW jnkej iegmesJee, JeweeJe=efe,
DeOeeve-DeOeeheve eje engcB egKeer eefleYee kees efveKeejles ngS 13
Deiemle 1989 kees pecyeterhe-nefmleveehegj ceW hetpe ceeleepeer mes
Deeefe&kee oer#ee enCe kej evoveeceleer veece eehle efkeee nw~ Mes<e
hegef$eeeW ceW Meebefle osJeer, eerceleer osJeer, kegcegoveer osJeer, ceeueleer
osJeer, keeefceveer osJeer Je ef$eMeuee kegMeueleehetJe&ke ie=nmLeer kee mebeeueve
kej osJe-Meee-ieg keer Yeefe kejles ngS Oecee&jeOevee ceW lelhej nQ
Je Deheveer heer{er ceW Yeer Oeeefce&ke mebmkeejeW kee meceeJesMe efkeee nw~
ueeuee peer kes eej heg$eeW ceW pes heg$e eer kewueeMeebo pewve
efkewleveiej mes ueKeveT ceW Deekej meeceeefpeke Je jepeveerefleke

ieefleefJeefOeeeW ceW meefeehe mes Yeeie uesles ngS Oecee&jeOevee ceW meowJe
lelhej jnles nQ~ efleere heg$e eer ekeeMeebo peer ves Yeer ie=nmLeeJemLee
ceW jnkej ie=nmLeer kee kegMeue mebeeueve kejles ngS mecee-mecee
hej meeceeefpeke Je jepeveerefle ieefleefJeefOeeeW ceW Yeeie efueee Lee~
21 ceee& 2005 kees meccesoefMeKej Je hetpe ceeleepeer kee Oeeve
kejles-kejles efkewleveiej ceW Deehekee mJeie&Jeeme ngDee nw~
le=leere heg$e eer megYee<eebo peer ie=nmLe Oece& kee kegMeue
mebeeueve kej osJe-Meee-ieg keer Yeefe ceW lelhej nQ leLee elegLe&
heg$e kece&eesieer keer GheeefOe mes Deuebke=le (jJeervkeerefle& mJeeceer peer)
ueIegJee ceW ner yeeee& ele ueskej hetpe ceeleepeer kes ejCe
meeefveOe ceW jnkej Gvekes eje efveoxeMf ele eleske keee&keueeheeW kees
cetle&he osles nQ Deewj Deveske mebmLeeDeeW kes meefee DeOe#e Je eleske
egJee kes DeeoMe& esjCeeeesle nQ~
kene peelee nw efke keesF& Yeer ele DeLeJee efveece peye efueee
peelee nw, leye Gmekeer hejer#ee DeJeMe nesleer nw~ ueeuee peer kee
cebefoj peeves kee efveece Lee, kewmeer ner Jeeheeefjke Jemlelee keeeW ve
nes, Yeues ner efove ceW 12-1 yepe peees efkevleg ueeuee peer Iej ceW
Deekej cebefoj peekej oMe&ve kejkes ner Yeespeve kejles Les~ Iej ceW
mJeeOeee Yeer kejles Les, efpemekeer esjCee FvnW Deheveer ye[er heg$eer
cewvee mes eehle ngF& Leer~ yeeo ceW keYeer-keYeer lees Meee he{les-he{les
ieodieod nes peeles, GmeceW ceieve nes peeles Deewj Gme Deevevo keer
DevegYetefle Jen Iej ceW helveer Je yeeeW kees Meee keer yeeleW megveeles
ngS kejles Les~ Gvekee eee: ener kenvee Lee efke YeFee! legce eens
Oece&-kece& Lees[e kejes, ele GheJeeme cele kejes, efkevleg Pet" cele
yeesuees, otmejeW kee ieuee cele keees DeLee&led yesF&ceeveer kejkes otmejeW
kee Oeve cele n[hees, efkemeer kees keg Jeeve cele yeesuees, ener
meyemes ye[e Oece& nw~ en Oece& ner ceveg<e kees ceveg<elee kee hee"
efmeKeelee nw DeveLee ceveg<e ceveg<e ve jnkej heMeg DeLeJee nwJeeve
yeve peelee nw~
GvnW en { efJeeeme Lee efke leerLe&ee$ee kejves mes, oeve
osves mes, cebefoj ceW Oeve ueieeves mes, Oeeefce&ke GlmeJeeW ceW yeesefueeeB
Deeefo uesves mes, mees meeOegDeeW keer mesJee-JeweeJe=efe kejves mes
Jeeheej ye{lee nw, FmeerefueS Jes meoe Fve keeeeX ceW Yeeie efueee
kejles Les~ DeJeOe eevle ceW Meeele leerLe& DeeesOee mes keg otjer hej
YeieJeeve Oece&veeLe keer pevceYetecf e jlevehegjer nw, Gmekeer Jesoer eeflee
kes mecee keer yeele nw, ueeuee eer essueeue peer ves GmeceW Jesoer kee
heoe& Keesueves keer yeesueer ueer Leer, peye eer peer kees efJejepeceeve
kejves kee mecee Deeee leye ueeuee peer ves Deheveer ye[er heg$eer keg.
cewvee mes heoe& KegueJeeee~ etBefke cewvee ceW Oeeefce&ke mebmkeej keg
efJeMes<e ner Les, Dele: GvneWves peeW ner ceneceb$e kee mcejCe kej heoe&
Keesuee efke Dekemceeled JeneB hej Ske efoJe ekeeMe eceke G"e~
JeneB hej Ke[s ngS meYeer keer DeeBKeeW ceW ekeeeeQOe mee ngDee Deewj
meyeves eeflecee peer kee ecelkeej SJeb ueeuee peer keer megheg$eer kee
efJeMes<e hegCe peeve Ge mJej ceW pee-peekeej kes veejs ueieevee
Meg kej efoee~
ueeueepeer kees efpevecebefoj ceW nesves Jeeueer Oeeefce&ke ceerefbieeW ceW
Yeer efJeMes<e efe Leer~ Jes eee: meYeer ceerefbieeW ceW peeles Deewj JeneB
mes Deekej meceepe keer meejer ieefleefJeefOeeeW keer peevekeejer Iej kes
meYeer meomeeW kees efoee kejles Les leLee ogkeeve hej nesves Jeeueer
efJeMes<e yeeleeW kees Iej peekej heg$eer cewvee kees megveeee kejles Les~
Jemlegle: ueeueepeer kees Deheveer heg$eer cewvee hej ye[e ieJe& Lee, peye mes
keg. cewvee 9-10 Je<e& keer ngF& Leer, leYeer mes ueeueepeer Deheveer heg$eer
cewvee kees Deheves heg$e kes meceeve mecePekej Iej SJeb ogkeeve keer
eflepeesjer keer eeefyeeeB, hees-hewmes Deeefo meye GvneRr kees mebYeueJeeles
Les~ FvneWves peye Dehevee veee Iej yeveJeevee eejbYe efkeee, lees mJeeb
Ke[s jnkej yeveJeeee, es eejbYe mes ner yengle heefjeceer Les, efhelee
Oevekegceej peer Fvekes ece mes yengle ner emeVe jnles Les, Dele:
Je=eJemLee ceW es Deheves FvneR heg$e essueeue kes heeme jne kejles
Les Deewj ueeuee peer Yeer Deheves efhelee keer mesJee-meget<ee Deheves neLeeW
kejkes yengle emeVe nesles Les~ meved 1939 ceW Deehekes efheleepeer
mJeie&mLe ngS nQ~
FvneWves Deheveer ceeB kes JeeveeW kee Yeer meowJe mecceeve
efkeee~ keYeer Yeer GvnW Deheceevepeveke Jeeve mJeeb kenvee lees
yengle otj Lee, efkemeer Deve kees kenves Yeer veneR efoee Lee~ ceeB kes
ceve kees efkemeer yeele mes og:Ke nes, Ssmee keee& Yeer keYeer veneR kejles
Les~ ceeB keer Fe kes Devegmeej Deheveer yenveeW kees yegueekej meoe
GvnW eLeeeesie ceeve-mecceeve SJeb JemlegSb efoee kejles Les~ meeLe
ner Iej leLee Jeeheej kes eleske keeeeX ceW Deheves ye[s YeeF&
yeyyetceue Deewj ess YeeF& yeeueebo keer meueen mes ner keee& efkeee
kejles Les, FvneWves en DeeoMe& Deheves Iej ceW YeeFeeW kes peerefJele
jnves leke yejeyej peerefJele jKee Lee, Deepe kes egie ceW eleske
YeeF& kes efueS en GoenjCe DevegkejCeere nw~
ueeuee peer ceW Ske iegCe efJeMes<e Lee, Jen en efke en
Deheveer hegef$eeeW kees jlve kes meceeve ceeveles Les~ eefo keesF& Yeer
Fvemes ken oslee efke ueeuee essueeue peer! Deehekeer lees keF&
hegef$eeeB nQ....., lees Fve MeyoeW mes FvnW Ssmeer veejepeieer nesleer efke
Meevle mJeYeeJeer ueeueepeer Gmeer mecee efe{kej kenles efke YeFee!
legce keewve nesles nes cesjer hegef$eeeW keer efieveleer kejves Jeeues~ cesjer
meYeer yesef eeB Dehevee-Dehevee Yeeie ueskej DeeF& nQ......Fleeefo~
(71)
GvneWves peerJeve ceW keYeer Yeer Deheveer hegef$eeeW kees [eBe veneR Deefheleg
keYeer YeeFeeW ves keg ken efoee, lees GvnW [ebe Deewj oefC[le Yeer
efkeee nw, meeLe ner pees ueesie kevee kes pevce mes og:Keer nesles ee
efevlee Jee kejles, lees GvnW mecePeeee ner nw~ Gvekee kenvee
Lee-YeFee! kevee Ske jlve nw, Deheveer mevleeve nw, Gmes Yeej keeeW
mecePeles nes~ Gmekes pevce kes mecee ogKeer keeeW nesles nes~ osKees!
heg<e lees Ske ner kegue keer MeesYee nw, peyeefke kevee oes kegueeW keer
MeesYee nesleer nw Deewj efhej pevce uesles ner meye Dehevee-Dehevee Yeeie
meeLe ueeF& nQ Jes efkemeer kes Yeeie kee jeer Yej Yeer veneR ues
peeSbieer~ en GoenjCe Yeer Jele&ceeve egie kes ceelee-efhelee kes efueS
DevegkejCeere ner veneR meJe&Lee enCe kejves eesie nw~ Fmemes
kevee kee ceve lees peerJeve Yej emeVe jnlee ner nw, meeLe ner YeeF&yenveeW kee Yeer Deeheme ceW peerJeve Yej meee esce yevee jnlee nw~
ener keejCe nw efke Deepe Yeer Gme njs-Yejs heefjJeej ceW yengle meer
keveeSb nQ~ Deepe Yeer meyekees Deheves ceelee-efhelee kee Glevee ner esce
efceue jne nw efpelevee Gvekes YeeFeeW kees efceuelee nw~
ueeuee essueeue peer Delevle ceesner eke=efle kes Les, FvnW
Deheveer eleske mevleeve mes yengle ceesn Lee~ peye Fvekeer ye[er heg$eer
cewvee kees eser meer Gce ceW Jewjeie ngDee Deewj Deveske eelveeW kes
yeeJepeto Yeer GvneWves oer#ee ues ueer leye efhelee essueeue peer kees
yengle ner og:Ke ngDee Lee~ Gmekes yeeo ceW Jes meeOegDeeW kes mebIe ceW
Deeles peeles jnles Les efkevleg keg pevceevlej kes mebmkeej ner
mecePevee eeefnS efke Fvekes meYeer heg$e-hegef$eeeW ves peerJeve ceW leeie
kes efueS keoce G"eee nw~ GveceW efpevekee heg<eeLe& heue ieee, Jes
leeieceeie& ceW efvekeue ieS Deewj pees leeie keer Deesj veneR ye{ mekes,
Jes Deepe Yeer Deheves heefjJeej meefnle oeve, hetpee, mJeeOeee Deeefo
ceW efvejle nQ~
meved 1969 keer yeele nw, Meeeo Gvekes peerJeve kee Devle
mecee vepeoerke Dee jne Lee, FvnW heerefueee nes ieee, efpememes es
keeheer DemJemLe jnves ueie iees Les~ etBefke mecee-mecee hej hetpe
ieefCeveerecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer (keg. cewvee) ves Iej kes meYeer
ueesieeW kees ener efMe#ee oer Leer, peerJeve kee efkeee ngDee Oece&keee&
Devle meceeefOe mes ner meeLe&ke neslee nw Dele: efhelee keer Deer lejn
mes meuuesKevee kejJee osvee Deewj Gvekes Devle mecee ceW keesF& Yeer
Gvekes heeme jesvee veneR~ Fme ekeej ceeleepeer keer esjCee mes Gvekes
heg$eeW kes meeLe-meeLe meYeer heg$eJeOetSb Deewj hegef$eeeB Yeer Gvekes heeme
Oeeefce&ke hee" Yeeecej mlees$e, meceeefOecejCe Deeefo megveeee kejles
Les~ Gvekeer helveer ceesefnveer osJeer peer ves heeflemesJee kejles ngS Gvekeer
yeerceejer ceW Devle mecee peevekej yengle ner meeJeOeeveerhetJe&ke GvnW
mecyeesOee Lee~ efpeme mecee ueeueepeer DemJemLe Les, Gme mecee
(72)
efkewleveiej ceW Deeeee& megceeflemeeiej peer cenejepe mebIe meefnle

Dee ieS Les, leye ceesefnveer peer ves Deeeee&eer mes eeLe&vee keer Leer efke
cenejepe peer! Deehe ke=heee FvnW mecyeesOeve eoeve kejW~ Gme
mecee cenejepe peer ves GvnW yengle ner megvoj MeyoeW ceW mecyeesefOele
kejles ngS kene efke ueeueepeer! legceves Deeefe&kee %eeveceleer pewmeer
heg$eer kees pevce oskej Dehevee peerJeve Oeve kej efueee nw, meYeer
ee$eeSb kej ueer nQ Deewj meYeer meeOegDeeW kes oMe&ve kejkes Gvekee
GheosMe Yeer megvee nw, GvnW Deenej osvee, JeweeJe=efe Deeefo Yeer Deeheves
efkeee nw~ Fme veej Mejerj mes Deeheves Deheves peerJeve kes eleske
#eCe kee meogheeseie efkeee nw Dele: Deheves keggcye mes ceesn es[kej
Mejerj mes Yeer ceesn es[kej Dehevee Deieuee YeJe megOeej uees~
Fleeefo ekeej mes cenejepe peer ves yengle keg kene Lee~ peneB
ueeueepeer uesles Les, JeneR Gvekes meeceves Thej ceW %eeveceleer ceeleepeer
keer hegjeveer efheer bieer jnleer Leer, efpemes osKekej Jes neLe pees[ kej
Gmes vecemkeej kejles Les~ Gvekee Devle mecee peevekej Deew<eefOe
DeVe Deeefo kee leeie kejekej GvnW Oece&heer Dece=le ner efheueeee
pee jne Lee, GvneWves helveer ceesefnveer osJeer SJeb Deheves meYeer heg$eheg$eJeOegDeeW Deeefo heefjJeejpeveeW mes #eceeeeevee kejkes mJeeb #eceeYeeJe
OeejCe kej efueee Lee~
cejCe mes ueieYeie Ske IeCs hetJe& keer yeele nw, hetpe
ceelepeeer kees eeo kejles ngS GvneWves kene efke Lee cegPes cesjer
%eeveceleer ceeleepeer kes oMe&ve kejJee oes~ peye GvneWves en Fe
keF& yeej Jee keer leye ceesefnveer osJeer leLee ye[s heg$e kewueeMeebo ves
kene efke Fme mecee ceeleepeer eneB mes yengle otj peehegj ceW
efJejepeceeve nQ, GvneWves Deehekes efueS DeeMeerJee&o efYepeJeeee nw~
hegvejefhe peye Jen yeesues-cegPes cesjer %eeveceleer ceeleepeer kes oMe&ve
keje oes~ leye Iej kes ueesieeW ves Gvekes meeceves Ske ceefnuee kees pees
efke yeeeeefjCeer Leer, esle mee[er henves Leer, GvnW ueekej Ke[e
kej efoee~ leye GvneWves DeebKe Keesuekej osKee Deewj efmej efnueekej
Oeerjs mes kene-es %eeveceleer ceeleepeer veneR nw~ Flevee kenkej
efheleepeer (essueeue peer) ves DeeBKe yebo kej ueer hegve: Jeeheme veneR
Keesueer~ Gme mecee Gvekee Devle peevekej Yeer keesF& jesee veneR,
Deefheleg Gvekes heeme ceewpeto meYeer keggcyeerpeveeW ves ueieeleej peesjpeesj mes Ceceeskeej ceb$e kee hee" ueieYeie Ske Iebs leke efkeee Deewj
Gvekeer megvoj meceeefOe yeveJeeF&, efpemekeer Deekeeb#ee eleske ie=nmLe
kees jnleer nw Deewj efJejues ner ueesieeW kees Devle meceeefOe kee meewYeeie
efceue heelee nw~
Fme ekeej Ceceeskeej ceb$e megveles-megveles ueeuee essueeue
peer ves 25 efomecyej 1969 kes efove Fme veej Mejerj kees
es[kej mJeie&Oeece kees eehle efkeee Deewj en Gvekeer helveer Deewj
heg$e-hegef$eeeW keer iebYeerjlee Deewj cenevelee ner jner efke eeCe efvekeue
peeves kes yeeo Yeer meye Lees[er osj leke Ceceeskeej ceb$e yeesueles jns,
keesF& Yeer JeneB jesee-Oeesee veneR~ Devevlej peye Mejerj "C[e nes
ieee leye jesvee-Oeesvee eejbYe ngDee~ meYeer ves hetpe ieefCeveer eer
%eeveceleer ceeleepeer keer Dee%ee kees Oeeve ceW jKekej efhelee kes
peerefJele #eCeeW leke Oewe& OeejCe kej Ceceeskeej ceb$e megveeee~
Gvekeer meeer mesJee keer leLee Deer meuuesKevee kejekej Ske
DeeoMe& GheefmLele efkeee~
kene peelee nw efke pees Deheves peerJeve kees melkeceeX ceW
ueieelee nw Gmes megieefle keer eeefhle nesleer nw~ eerceeved ueeuee essueeue
peer ves Deheves peerJeve ceW meeOeg mebIe kes oMe&ve, Deenejoeve, leerLe&ee$ee,
iegDeeW kes GheosMe leLee DeeMeerJee&o enCe Deeefo mes pees hegCe
mebefele efkeee Lee, Fmeer kes heuemJehe Devle mecee Iej kes
Devoj Fleves ye[s heefjJeej kes yeere ceW jnles ngS Yeer Gvekees Deer
meceeefOe kee ueeYe efceuee~ Deepe ueeueepeer nceejs yeere ceW Fme
veMJej leve mes Yeues ner ve neW hejvleg Gvekeer mevleeveeW kees osKekej
Gvekeer cenevelee kee heefj%eeve neslee nw~ Gvekes eje Gve mevleeveeW
kees eoe mebmkeej Deepe Yeer hegef<hele Deewj heuueefJele neskej Deheveer
megjefYe mes mecemle mebmeej kees cenkee jns nQ~ Oeve nQ Ssmes efhelee
efpevekes JeefelJe kes meccegKe mechetCe& efJee velecemleke nw~
mJeefmleeer kece&eesieer heer"eOeerMe jJeervkeerefle& mJeeceer peer keer peveveer (ceelee ceesefnveer)
hetpe Deeefe&kee eer jlveceleer ceeleepeer kee heefjee

Deeefoyeee YeieJeeve $e+<eYeosJe keer pevceYetefce DeeesOee
Deewj Gmekes Deeme-heeme kes #es$e kees Yeer DeJeOe kes veece mes peevee
peelee nw~ Jewmes Fve eLece leerLekej YeieJeeve $e+<eYeosJe Deewj Gvekes
eLece heg$e eeJeleea meceed Yejle kes mecee Jen DeeesOee veiejer
12 eespeve uecyeer Leer Dele: 96 ceerue nesves mes ueKeveT, efkewleveiej,
ef$eueeskehegj, yeejeyebkeer, cencetoeyeeo Deeefo veiej Gme mecee DeeesOee
veiejer keer heefJe$e Yetefce keer meercee ceW efJeeceeve Les~ Deepe Yeer
DeeesOee leerLe& keer heefJe$elee mes mechetCe& DeJeOe kee JeeleeJejCe
megJeeefmele, Oece&hejeeCe SJeb hejce heefJe$e nw~
Gmeer DeJeOe eevle ceW efpeuee meerleehegj kes Devleie&le cencetoeyeeo
veeceke Ske veiej nw, peneB efJeMeeue efpevecebefoj kes efveke Jele&ceeve
ceW 60-70 pewve Iej nQ~ Gmeer veiejer ceW Ske megKeheeueoeme peer
veece kes eser efveJeeme kejles Les~ DeeJeeue efoiecyej pewve peeleere
ueeuee megKeheeueoeme peer keer Oece&helveer kee veece ceeesosJeer Lee~
hetjs veiej ceW Oecee&lcee eser kes he ceW eefme megKeheeueoeme peer
YeieJeeve keer efvele hetpeve kes meeLe-meeLe mJeeOeee Yeer kejles Les~
meeefJeke eJe=efe Jeeues Fve cenecevee eeJeke keer Oece&helveer Yeer
heefleelee Deeefo iegCeeW mes meefnle Oece&hejeeCe SJeb Delevle mejue
eke=efle keer LeeR~ Fve Oece&efve ocheefe kes eej mebleeves LeeR, efpevekes
veece eceMe: Fme ekeej Les-1. efMeJeheejer osJeer 2. ceesefnveer
osJeer 3. ceefnheeueoeme 4. YeieJeeveoeme~ efhelee megKeheeueoeme peer
ves Fve meYeer mebleeveeW kees Oece&cee mebmkeejeWs mes efJeMes<e mebmkeeefjle
efkeee Lee~
F&meJeer meved 1914 ceW Fve Oece&hejeeCe ocheefe keer yeefieee
ceW efleere mevleeve kes he ceW pevceer kevee kee veece efhelee ves ye[s
ner heej mes ceesefnveer jKee Lee Deewj ceelee-efhelee, keggcyeerpeveeW,

eneB leke keer veiejJeeefmeeeW kee Yeer Fme kevee hej efJeMess<e mvesn
Lee~ kevee kes keg ye[er nesves hej efhelee megKeheeueoeme peer Gmekeer
efJeMes<e osKejsKe kejles leLee jespe Gmes Deheves meeLe cebefoj Yeer ues
peeles Les~ 5-6 Je<e& keer Gce ceW mketue peeves hej Lees[s ner efoveeW ceW
ceesefnveer osJeer ves 3-4 ke#ee leke DeOeeve kej efueee~ etBefke
cencetoeyeeo kee Fueekee cegefmuece Fueekee Lee Dele: efheleepeer ves
Deheves cenerheeue heg$e keer efMe#ee nsleg Ske ceewueJeer DeOeeheke keer
JeJemLee kej jKeer Leer, Jes GvnW Got& he{eles Les Deewj leer#Ce yegef
keer Oeveer kevee ceesefnveer Deheves ess YeeF& kees Got& he{les osKe
mJeeb Yeer Got& he{vee meerKe ieF&~ Iej ceW meyemes ess YeeF&
YeieJeeveoeme kes pevce uesles ner ceesefnveer kee Gmekes eefle efJeMes<e
Jeelmeue nesves mes ceesefnveer ves mketue peevee es[ efoee~ eee:
osKee peelee nw efke nesvenej, kegMeee yegef kes e$e-e$eeSb ieg
kes efueS efJeMes<e escehee$e nesles nQ Deewj ieg kee Gve hej efJeMes<e
mvesn jnlee nw Dele: peye kevee ceesefnveer keg efove mketue veneR
ieF, lees Gvekeer DeOeeefhekeeSB Deekej ueeuee megKeheeueoeme peer mes
Gmekeer kegMeee yegef kes keejCe Gmes mketue Yespeves kee Deeen
kejleeR, meeLe ner kenleeR efke Fmekes yeiewj lees nceeje mketue ner
metvee nes peelee nw~ efheleepeer keer esjCee kes yeeo Yeer ceesefnveer Deheves
YeeF& kees efKeueeves kee yenevee kej mketue peeves kees cevee kej
oWleer~ etBefke Gme mecee keveeDeeW kees peeoe he{eves keer hejcheje
veneR Leer Deewj ceeB ceeesosJeer Yeer kevee kees mketue Yespeves kee Deeen
veneR kejleer LeeR, Dele: Gvekeer ueewefkeke efMe#ee Deuhe ner jner~ hegve:
efheleepeer ves ceesefnveer kes Devoj Oeeefce&ke mebmkeej [eueves nsleg GvnW
(73)
Yeeecej, leJeeLe&met$e Deeefo kee DeOeeve kejevee eejbYe efkeee

Deewj jeef$e ceW hetjs heefjJeej kees Ske meeLe efye"ekej ceesefnveer mes
Meee he{Jeeles Deewj ye[s KegMe nesles Les hegve: meyekees Meee kee
DeLe& Yeer mecePeeles Les~
Ske yeej efhelee ves ceesefnveer kees Ske cegefle ebLe
heeveefvohebeefJebMeeflekee oskej Gmekee mJeeOeee kejves kees kene~
ceesefnveer ves efhelee keer Dee%ee mJeerkeej kej Gme ebLe kee mJeeOeee
efkeee Deewj Gme mJeeOeee kee eefleheue en jne efke ceesefnveer ves
Gme ebLe ceW yeeee& ele kess cenJe kees he{kej YeieJeeve keer
eeflecee kes meccegKe Deceer, elego&Meer kes efove yeeee& ele
heeueve kejves kee DeepeerJeve efveece ues efueee Deewj efkemeer kees Fme
ele kes yeejs ceW efJeefole Yeer ve nes mekee~ etBefke efpevecebefoj ceW
eefleefove megKeheeueoeme peer ner Meee Jeebeles Les Dele: meYeer FvnW
heefC[le peer kenkej hegkeejles Les~ ye[s heg$e ceefnheeueoeme peer
kegMleer kes Des efKeuee[er yeve ieS Les Deewj Fueekes ceW ye[er-ye[er
kegMleer ceW keF& Ske eefleeesefielee peerleer LeeR~ ceesefnveer osJeer kes
efheleepeer henues kehe[s kee JeJemeee kejles Les Fvekee efveece Lee
osJehetpee kejkes ner ogkeeve Keesuevee Deewj Deiej cebefoj ve nes lees
peehe kejkes ner eenke mes yeele kejvee~ Gvekes Fme efveece kes
keejCe ner Gvekeer Deble meceeefOe yengle ner Deer ngF&~ Ske yeej Jes
efyemeJeeb ceW Jeeheej nsleg iees, eele: ner Ske eenke Dee ieee, leye
GvneWves kene-YeeF&! ceQ peehe kejkes ner Jeelee&ueehe keBiee~ leye
Jen eenke yeenj yew" ieee hegve: Jen Meg Jee henvekej peehe
kejves yew"s Deewj peehe kejles-kejles ner Gvekes eeCe heKes G[
peeves mes GvnW Gece ieefle keer eeefhle ngF&~ GOej peye yengle osj nes
ieF&, lees Gme eenke ves Deboj peekej osKee, lees GvnW ce=le heeee~
leye heefjJeej kes ueesieeW kees yegueekej Gvekeer Devlesef keer ieF&~
JeemleJe ceW yebOegDeeW! Ske ese mes ese efveece Yeer Fme peerJe kees
mebmeej mes heej kejves ceW menkeejer keejCe yeve peelee nw, FmeerefueS
Oece&ieg meowJe nceW keesF& ve keesF& ele efveece uesves keer esjCee
eoeve kejles nQ~
mes" megKeheeueoeme peer ves Deheves meeceves ner Deheves meYeer
heg$e-hegef$eeeW kee efJeJeen kej efoee Lee, efpemeceW uee[ueer heg$eer
ceesefnveer kee GvneWves DeeesOee kes efveke yemes Oece&hejeeCe veiej
yeejeyebkeer efpeues ceW efmLele efkewleveiej veeceke eece kes Oecee&lcee
eeJeke ueeuee Oevekegceej peer SJeb Gvekeer Oece&helveer hetueceleer kes
efleere heg$e essueeue peer kes meeLe efkeee Lee~ ueeuee Oevekegceej
peer ves cencetoeyeeo kes ueeuee megKeheeue peer keer yengle ner eMebmee
megve jKeer Leer, meeLe ner ceesefnveer kes iegCeeW mes Yeer yengle eYeeefJele
Les~ megKeheeueoeme peer ves Yeer Gvekes heg$e ceW Ske Jej kes meYeer iegCeeW
(74)
kees osKekej legjble mJeerke=efle eoeve kej oer Deewj MegYe cegntle& ceW
efe. essueeue peer kes meeLe Deeeg. ceesefnveer osJeer kee heeefCeenCe
mebmkeej nes ieee~ ceelee-efhelee ves Deeghetefjle ves$eeW mes Deheveer heejer
heg$eer kees efJeoeF& oer, Gme mecee meved 1932 ceW ceesefnveer osJeer keer
Gce 18 Je<e& cee$e Leer~ efJeoeF& kes mecee etB lees efhelee peer ves Deheveer
yeser kees onspe ceW eLeeeesie meye keg eoeve efkeee, efkevleg peye
Gvekes ceve kees hetCe& meblegef veneR ngF&, lees GvneWves ceesefnveer kees
heeveefvohebeefJebMeeflekee ebLe kees mees onspe kes he ceW oskej
kene-efyeefee ceesefnveer! legce ncesMee Fme ebLe kee mJeeOeee
kejleer jnvee, Fmeer mes legcnejs ie=nmLeeece ceW megKe Deewj Meebefle
keer Je=ef nesieer Deewj legcneje en vejYeJe heevee meheue nes
peeesiee~ heg$eer ceesefnveer ves Yeer efhelee kes eje mvesnhetJe&ke eoe
mees onspehe ebLe kees meyemes DeefOeke cetueJeeve mecePee~
memegjeue ceW cebieue eJesMe kej ceesefnveer ves efhelee eje eoe
Gme ebLe kees Deveceesue efveefOe kes he ceW mebYeeue kej jKee Deewj
efveecehetJe&ke eefleefove osJeoMe&ve kes heeeled Gmekee mJeeOeee efkeee~
eneB Fme Yejs-hetjs heefjJeej ceW ceesefnveer kees Iegueles-efceueles osj ve
ueieer~ Iej ceW osJeoMe&ve, jeef$e Yeespeve leeie, peue evekej
heervee, meeebkeeue cebefoj peekej Deejleer kejvee Deewj Meee meYee
ceW yew"kej efJeveehetJe&ke Meee megvevee Deeefo eeJekeesefee meYeer
efeeeSB nesleer LeeR~ Iej kes efveke efpevecebefoj nesves mes cebefoj kes
Iebs, hetpee-hee" Je Deejleer keer DeeJeepe Iej yew"s keeveeW ceW ietbpee
kejleer Leer~ ie=nmLeOece& kee heefjheeueve kejleer ngF& ceesefnveer osJeer ves
meved 1934 ceW Deemeespe megoer hetefCe&cee-MejohetefCe&cee keer jeef$e ceW
eLece heg<he kes he ceW Ske kevee jlve kees pevce efoee, efpemekeer
MegYe eeboveer Deepe meejs YeejleJe<e& ceW hewue jner nw~ Gme kevee
cewvee kes pevce mes henues ner ceesefnveer osJeer ves cewveemegvojer veeke
he{e Lee Deewj GvnW megjmegvojer-cewveemegvojer kee mebJeeo eeo Lee,
Gmes Jes ncesMee iegveiegveeee kejleer LeeR Deewj ener mebmkeej ieYe&mLe
yeeefuekee hej Deer lejn mes he[ ieS~ ceelee ceesefnveer eefleefove
eele: G"kej meeceeefeke kejleer, hegve: mveeveeefo mes efveJe=e neskej
cebefoj ceW peekej YeieJeeve keer hetpee kejkes jmeesF& yeveeleer LeeR Deewj
ess yeeeW kees otOe efheueeles mecee mJeeOeee Deewj Yeeecej
Deeefo kes hee" efkeee kejleer LeeR, efpememes Jen otOe Yeer Dece=le legue
yeve peelee Lee Deewj yeeeW ceW Oeeefce&ke mebmkeej he[les peeles Les~
eefleefove meeebkeeue Jes mJeeb cebefoj peeleeR Deewj yeeeW kees Yeer
Yespeleer LeeR, eefleefove efkemeer Yeer yeeueke kees cebefoj peeS efyevee
veeMlee Yeer veneR efceuelee Lee, ener keejCe Lee efke ceelee ceesefnveer
keer meYeer mebleeveW Fmeer Oece& kes meeBes ceW {ueleer eueer ieF~ ceelee
ceesefnveer Deheveer heg$eer cewvee keer yeeleeW kees pewveeiece mes eceeefCele
mecePekej meowJe Gvekeer yeeleeW kees ceevelee eoeve kejleer LeeR~

meved 1952 ceWs peye Deehekeer heg$eer cewvee ves ie=nleeie efkeee,
Gme mecee Deeheves Deeghetefjle veeveeW mes GvnW Deheveer mJeerke=efle osles
ngS cewvee mes Jeeve efueee Lee efke yeser! pewmes Deepe ceQ legPes mebmeej
mes heej nesves ceW meneesie os jner ntB, Fmeer ekeej Ske efove legce Yeer
cegPes ie=nmLeer kes peeue mes efvekeeuekej cees#eceeie& ceW ueiee osvee~
Fme ekeej ceelee ceesefnveer ves Deheveer meYeer mevleeveeW kees
megmebmkeeefjle kej ie=nmLeesefele meYeer efeeeDeeW kee kegMeue mebeeueve
kejles ngS Deheves heefle ueeuee essueeue peer kes Devle mecee ceW
Gvekeer megvoj meceeefOe kejekej veejer peeefle kes efueS Ske Deveghece
GoenjCe emlegle efkeee~ Deheves heg$e-hegef$eeeW kees GvneWves Gmeer
ekeej heeueves ceW efMe#ee eoeve keer, efpeme ekeej jeveer ceoeuemee ves
Deheves heg$eeW kees heeueves ceW efMe#ee efoee Lee efke-Megesefme yegesefme
efvejbpeveesefme, mebmeej ceeee heefjJeefpe&leesefme ns heg$e! let Meg nw,
yeg nw, efvejbpeve nw Deewj mebmeej keer ceeee mes jefnle nw~ Ssmee
megve-megvekej Gmekes meYeer heg$e egJee neskej efJeje nes Iej mes eues
peeles Les~
Gve heg$e-hegef$eeeW keer Yeebefle ner ceelee ceesefnveer keer Yeer leerve
hegef$eeeB SJeb Ske heg$e ie=nyebOeve mes efvekeue ieS Deewj Mes<e 6 hege$f eeeB
Je 3 heg$e ie=nmLe Oece& ceW jnkej osJe-Meee-ieg kee { eeve
kej Oecee&jeOeveehetJe&ke peerJeve Jeleerle kej jns nQ~
ceesefnveer ceelee yeveeR Deeefe&kee jlveceleer-meved 1971 ceW
mebIe kee eelegcee&me Depecesj Menj ceW nes jne Lee~ Gme mecee
ceesefnveer osJeer Deheves ye[s heg$e kewueeMeebo Je heg$eJeOet kes meeLe mebIe
kes oMe&veeLe& DeeF~ JeneB Ske efove Jes %eeveceleer ceeleepeer mes kenves
ueieeR-ceeleepeer! Deye cesjer Fe Iej peeves keer veneR nw~ Deye
cesje ceve hetCe&hesCe efJeje nes egkee nw, ceQ oer#ee ueskej Dehevee
DeelcekeueeCe kejvee eenleer ntB~ Gme mecee %eeveceleer ceeleepeer
ves Deheves efoes ngS Jeeve kees efveYeeee Deewj Gvekes cegKe mes Flevee
megveles ner yengle emeVe neskej kenves ueieeR efke Deeheves yengle Dee
meesee nw~ osKeespeye uees ve jesie peje iens, leye uees Peefefle efvepe efnle kejes~
Fme hebefe kes Devegmeej DeYeer Deehekee Mejerj meeLe os jne
nw Dele: Deye Deehekees efkemeer keer Yeer hejJeen ve kej DeelcemeeOevee
ceW ner ueie peevee eeefnS~ Fmekes meeLe ner ceeleepeer ves GvnW en
Yeer yelee efoee efke ceQves megiebOeoMeceer kes efove ceeOegjer kees Deepevce
yeeee& ele os efoee nw, Gmekeer Meeoer kee lees keesF& eMve ner veneR
G"lee~ en megvekej Deeee&eefkele ceesefnveer ceelee yeesueeR efke
ceeleepeer! DeYeer lees ceeOegjer cee$e 13 Je<e& keer nw, Jen yeeee& kee
DeLe& keee mecePes~ DeYeer mes ele ve oskej keg efove mebIe ceW
jKekej Oece& he{e osleeR, lees Dee Lee~ hegve: Jes kenves ueieeR efke
Deye ceQ efkemeer kes cees#eceeie& ceW yeeOeke keeeW yevetB, efpemekee pees
Yeeie nesiee, mees nesiee~ cegPes lees Deye Deee|ekee oer#ee uesveer nw~
ceeleepeer ves Gmeer mecee jJeerv kegceej kees yegueekej ceeB kes
YeeJe yelee efoes, efpemes megvekej ceeB kes kecepeesj Mejerj SJeb
mJeemLe keer ef mes jJeerv peer ceesnJeMe Skeoce efJeeefuele nes
iees, efkevleg ceelee ceesefnveer ves Gme nsleg Dehevee { efveee jKee~
ceeleepeer ves jJeerv peer kee ceeB kes eefle ceesn osKe mebIemLe
ceesleerebo peer kees yegueekej meejer yeele yeleeF& Deewj eerheue ueeves
kees kene~ ceesleerebo peer ves en megvekej yengle ner emeVe nes
eerheue ueekej ceelee ceesefnveer kes neLe ceW os efoee Deewj ceesefnveer
osJeer Gmeer mecee ceeleepeer kes meeLe mes"meenye (mes" Yeeieebo
meesveer) keer veefMeee ceW Deeeee&eer kes mece#e eerheue ueskej
yeesueeR-cenejepe peer! ceQ Deehekes kejkeceueeW mes Deeefe&kee oer#ee
uesvee eenleer ntB Deewj eerheue e{e efoee~ Deeeee& eer Gme
mecee emeVecevee nes %eeveceleer ceeleepeer keer Deesj osKeves ueies~
GheefmLele meYeer meeOegJeie& Gvekes Jewjeie keer mejenvee kejves
ueies~ leye Deeeee&eer ves kene efke legcneje Mejerj yengle kecepeesj
nw Deewj en pewveer oer#ee leueJeej keer Oeej nw~ leye ceesefnveer
ceelee ves meejhetCe& Gej osles ngS kene efke cenejepe peer! mebmeej
ceW jnkej Yeer lees efkeleves ke menve kejves he[les nQ, oer#ee ceW
pees ke neWies, GvnW menve kejves ceW ceQ Dehevee meewYeeie
mecePetbieer~ efhej ceeleepeer ves Depecesj kes Ske Deefle efJeemle
eeJeke peerJeveueeue peer kees efkewleveiej Yespekej en meceeeej
hengBee efoee~ FOej Iej ceW meceeeej hengBeles ner meyekees yengle
Pekee ueiee Deewj meye efJeef#ehle nes jesves ueies hegve: esve-kesve
ekeejsCe ceve kees mecePeekej MeerIe ner Gvekes heg$e-heg$eer, YeeF&
Deeefo meye Depecesj hengBe ieS Deewj meYeer ceesefnveer peer mes
efehekekej jesves ueies~ meYeer ves Fvekeer oer#ee jeskeves kes yengle
eelve efkeS~ efkevleg ceesefnveer peer efveceexefnveer yeve ieF Deewj
Deheves efveCe&e hej Deef[ie jneR, DevleleesielJee ceelee ceesefnveer keer
oer#ee kee keee&ece yengle ner GuueemehetCe& JeeleeJejCe ceW mecheVe
ngDee, pees efke Depecesj veiej kes efueS Ssefleneefmeke DeJemej Lee~
oer#ee kes efove ceesefnveer peer kes efmej kes yeeue ess Les keeeWefke
GvneWves Ske ceen hetJe& ner Deheves kesMe kees Les Dele: ess kesMeeW
kee uegbeve kejvee ye[e keef"ve Lee~ peye %eeveceleer ceeleepeer ves
egkeer mes Fvekes kesMe efvekeeuevee Meg efkeee lees meeje efmej
ueeue-ueeue nes ieee Gme mecee ceelee ceesefnveer kes heg$e-heg$eer
(75)
Deewj keggcyeer ner keee Deveske osKeves Jeeues ueesie Yeer Ketye jesves
ueies Deewj ceesefnveer kes meenme SJeb Jewjeie keer eMbemee kejves
ueies~ Gme mecee oer#ee kes DeJemej hej Deveske meeOegDeeW ves
efveCe&e efueee efke etBefke ceelee ceesefnveer mee#eeled jlveeW keer Keeve
nQ Dele: Fvekee jlveceleer en meeLe&ke veece jKevee eeefnS,
leye Deeeee& eer Oece&meeiej cenejepe ves FvnW Deeefe&kee jlveceleer
ceeleepeer kes veece mes mecyeesefOele efkeee~
Deeefe&kee eer jlveceleer ceeleepeer ves oer#ee kes heeeled
hetpe ieefCeveer eer %eeveceleer ceeleepeer kes mebIe ceW jnles ngS 13
eelegcee&me efkeS Deewj oer#ee kes hetJe& lees Deveske ebLeeW kes mJeeOeee
efkeS ner Les, oer#ee kes heeeled eejeW DevegeesieeW kes ebLeeW kee
Deer lejn mJeeOeee efkeee~ mecee-mecee hej, Deeiele eeef$eeeW,
ceefnueeDeeW, yeeefuekeeDeeW kees Oece& kee GheosMe oskej osJeoMe&ve,
hetpeve, jeef$e Yeespeve leeie, mJeeOeee Deeefo kee Jes GheosMe
osleer LeeR Deewj oMe&veeLe& Deeves Jeeues pewveslej yebOegDeeW kees cee,
ceebme, ceOeg leeie keer esjCee osleer jnleer LeeR~ Deeefe&kee jlveceleer
ceeleepeer kee mJeemLe efhee ekeeshe keer yenguelee mes ege Lee~
Fvekee Deenej Deefle Deuhe Lee, cebtbie keer oeue kes heeveer ceW Yeerieer
oes jeser Deewj ueewkeer keer Gyeueer meypeer cee$e Jes uesleer LeeR leLee
Lees[er meer otOe keer oefueee, Lees[e mee otOe, Deveej kee jme
Deewj keYeer-keYeer Lees[e mee heue, yeme ener Gvekee Deenej Lee~
Fvekes Fleves DeefOeke heLe kees osKekej keYeer-keYeer Jewe Yeer
nwjeve neskej kenles Les efke ceeleepeer! eeJeke Deenej ceW pees
Deehekees oslee nw, mees eefo Deehekee leeie ve nes, lees ues efueee
kejW~ ceewmece ceW Deeves Jeeues heue leLee efKee[er, eeJeue Yeer ues
efueee kejW, efkevleg es efkemeer keer veneR megveleer LeeR~ Iej ceW Yeer
en Deheveer mevleeveeW kees Yeer Ssmes ner heLe kejeleer jnleer LeeR,
ener keejCe nw efke Fvekes heg$e-hegef$eeeW ceW Keeves keer efpee
ueesueghelee veneR efoKeleer nw~ Deee|ekee eer %eeveceleer ceeleepeer kee
eee: meye leeie nw, cee$e oes DeVe, oes jme Deewj efieves-egves
heue Deewj GmeceW Yeer Dekemej Gvekee Yeer leeie kej osleer nQ,
cenerves ceW keF& efove veerjme Yeespeve kejleer nQ SJeb Deceerelego&Meer kees lees Gvekee meowJe DeVe kee leeie jnlee nw~
Deeefe&kee eer jlveceleer ceeleepeer eele: 3 yepes G"kej
ceneceb$e kee peehe kejkes Dehejjeef$e mJeeOeee ceW leJeeLe&met$e
kee hee" kej hegve: meneveece, Yeeecej, ef$eueeskeJebovee,
efveJee&CekeeC[ Deeefo mlees$eeW kee hee" kejleer LeeR~ 7 mes 8 yepes
leke meecetefnke mJeeOeee ceW yew"leeR, Devevlej Deenej kes yeeo
meeceeefeke kej efJeeece kejleer LeeR~ hegve: 2 yepes mes 4 yepes
(76)
leke ceveeseesiehetJe&ke mJeeOeee megveleer LeeR, Devevlej Je=eJemLee

kes keejCe keg #eCe Mejerj keer mesJee kejJeekej owJeefmeke
eefleeceCe kejleeR hegve: meeebkeeue YeieJeeve kes oMe&ve kej
meeceeefeke kejleer LeeR~ jeef$e ceW meoea kes efoveeW ceW lees hetJe&jeef$eke
mJeeOeee ceW n{euee kee hee" he{leer ee megveleer LeeR~ FvnW
n{euee mes efJeMes<e esce Lee, eefo efkemeer keejCeJeMe en
n{euee ve megve mekeW, lees GvnW ueielee efke ceQves keg megvee ner
veneR nw~ Fme ekeej Jes Deheveer Deeiece eee& kee hetCe&le: heeueve
kejleer LeeR~ eefo keoeefeled efhee ekeeshe Deeefo mes efJeMes<e DemJemLe
jnleer LeeR, lees mebIemLe Deeefe&keeSB Gve efeeeDeeW kees megveeleer
LeeR~ FvnW $e+ef<eceC[ue mlees$e Deewj Gmekes ceb$e mes Yeer efJeMes<e
esce Lee~ Fvekeer DemJemLelee kes keejCe eee: mebIe ceW ewleeuee
jnlee Lee efhej Yeer cebefoj peekej YeieJeeve kee oMe&ve kejkes ner
FvnW meblees<e neslee Lee~ efhee ekeeshe nesves mes Fvekes Mejerj kes
efueS GheJeeme efnlekej veneR Lee, efhej Yeer eleeW kee esce Deewj
meuuesKevee efJeefOe keer YeeJevee mes hebeces Deeefo ele GheJeemehetJe&ke
efkeee kejleer LeeR~
Fvekeer meyemes ye[er efJeMes<elee Leer-Fvekeer efvejefYeceevelee~
es keYeer %eeveceleer ceeleepeer kee veece ve ueskej GvnW ceeleepeer
kenkej ner mecyeesefOele kejleer LeeR~ JeemleJe ceW Oeve LeeR Gvekes
peerJeve keer Jen Ieef[eeB, peye 15 peveJejer 1985-ceeIe ke=.
veJeceer kees GvneWves hetpe ceeleepeer kes ejCe meeefveOe ceW oemheMeea
DeeOeeeflceke mebyeesOeve eehle kej meuuesKevee efJeefOehetJe&ke pecyeterhenefmleveehegj ceW meceeefOecejCe efkeee~ efove ceW 1 yepekej 45
efceve hej Fme veej Mejerj mes Jen efoJeDeelcee efvekeuekej
osJeueeske ceW peekej efJejepeceeve nes ieF&&~ etB lees Ske peieleceelee
kes nceejs yeere mes peeves hej Ske DehetjCeere #eefle ngF& efhej Yeer
ce=leg mes mebIe<e& kejvee Jeerjlee kee heefjeeeke nw Deewj en
efveefele nw efke MeerIe ner GvnW efmeieefle keer eeefhle nesieer~
hetpe Deeefe&kee eer jlveceleer ceeleepeer kes peerJeve ceW 13
kee Debke efJeMes<e MegYe jne~ 13 mevleeveeW kees pevce osves Jeeueer,
oer#ee ueskej 13 ekeej kes eeefj$e kee heefjheeueve kej 13 Je<e&
leke oeref#ele peerJeve ceW jnkej GvneWves meowJe mJe-hejkeueeCe
kee YeeJe jKee~
Ssmeer lehe:hetle jlveeW keer Keeve, efvejefYeceeveer, Jeelmeueceeer,
Deveceesue efveefOe keer eoe$eer ceelee jlveceleer peer MeerIe ner efmeieefle
keer eeefhle kejW, Gvekes ejCe keceueeW ceW keesefMe: JeboveDeveskejlvewjefleoerehf leceefoYd e:, eLee emetlew: meceuebke=leesJeea~
DevJeLe&meb%eeceveJeekeerelf e&ced, leeceeefe&keeb jlveceleeR veceeefce~~
emleeefJekeer-5
mJeefmleeer jJeervkeerefle& mJeeceer peer kes
leerve cenlJehetCe&
JeeJe
(77)
%eevepeesefle jLe eJele&ve kes mecee Fcheeue (Deemeece) ceW
cegKeceb$eer peer kees Debespeer Yee<ee ceW ye. jJeerv kegceej peer
eje yeleees iees %eevepeesefle kes GsMe-26 Deketyej 1984
Respected Chief Minister Sri Resong
Kresing, Health Minister Sri Radha Vinod and
all the gentle man!
Jambudweep Gyan Jyoti was inaugurated
by the Prime Minister Smt. Indira Gandhi on
4th June, 1982 at Red Fort Ground, Delhi, by
the blessings of Her Holiness Jain Saint Sri
Gyanmati Mataji.
Mataji is a renowned author, meditator and
devotee of the Jain Society. Her entire life right
from the childhood has been spent in the reading
of Literatures.
From 4th June, 1982 upto now Gyan Jyoti
has gone in all over India-Rajasthan, Bengal,
Bihar, Maharashtra, Karnataka, Tamilnadu,
Madhya Pradesh and Gujrat also. From 14th
date of this month Gyan Jyoti came in Assam
and first function was held in Gauhati.
Now we want to know what is
Jambudweep Gyan Jyoti. The name of the
foremost island in this central world is
Jambudweep. This island is expanded over one
lakh yojanas-means forty crore miles and in its
one part, Bharat Khetra is 190th part of
Jambudweep comprising an area of 526 yojanas
only. And present total world is a little part of
Bharat Khetra. Now this institution wants to
research in this subject, which is unknown to
present human beings. Only for this the
construction of Jambudweep is being created
in Hastinapur holy and historical place, which is
established only 100 Km. away from Delhi and
in this Gyanjyoti a small model of that
Jambudweep which is being created in
Hastinapur, has fixed to understand the peoples
in all over India. Looking at this map one can
(78)
easily have knowledge of the size and shape of

the Globe.
The aim of Gyan Jyoti Pravartan is first to
give the knowledge and philosophy of
Jambudweep to all the country men. Secondly,
to help in establishing atmosphere of religious
toleration among the different religions. Third
aim to propogate the tenets of Anuvrat like nonviolence, truth, non-stealing, celibacy and non
attachment for the happiness, peace and
prosperity of all and other aim to inspire
character-building.
The description of Jambudweep has not
only been given by the Jaina Scholars since two
thousands years in their various scripture like
Triloksar, lok Bibhag, Tiloyapannatti,
Moksha Shastra etc. but also by the vedic
religious books like Agni Purana, Vayu
Purana, Vishnu Purana, Shrimad Bhagwat,
Yogdarshan and Boddha religious books
Nikaya Majihima-Nikaya and Sut Nikin.
It is for the first time that such a
geographical map is being created in India.
In the middle of this creation, 101 feet high
the Sumeru Parvat is already constructed on
which stand 16 Jain idols, Stairs have been
provided from inside to reach the top of the
Sumeru. The remaining construction work is
going to complete. With in 6 months after it, the
Jambudweep Panchkalyanaka Function will be
held from 28 April of 1985.
Hastinapur Pilgrimage has been the centre
of many historical events.
In all over India, Gyan Jyoti was welcome
by the Governors, Chief Ministers and Ministers.
Today in Imphal, honourable Chief Minister of
Manipur State and Health Minister welcome

Gyan Jyoti. We are very happy and giving many
thanks by the central committee of Gyan Jyoti
Pravartan, Hastinapur and all the Jain society
of Manipur State.
Now we will very happy by your

immediate visit to this sacred place of
Jambudweep at Hastinapur.
Thanking You.
Oece&eYeeJevee nsleg efJeosMe keer Yetefce hej mJeefmleeer mJeeceer peer
efJeeMeebefle efMeKej meccesueve (veteeke&) ceW kece&eesieer

ye. jJeerv kegceej pewve eje YeieJeeve $e+<eYeosJe kee GodIees<e
meceeheve me$e (31-8-2000, Waldorf Astoria
Hotel, Newyork)
ceQ Deepe emeVelee kee DevegYeJe kej jne ntB efke mechetCe&
efJee ceW Meebefle, cew$eer Deewj megefYe#elee mLeeefhele kejves kes efueS
mecemle efJee kes Oecee&eee& mebege je^ mebIe kes Deeceb$eCe hej
eneB Skeef$ele ngS nQ~ eg keer efJeYeeref<ekee ceW peueles ngS efJee ceW
Meebefle keer Meerleue peueOeeje kewmes eJeeefnle nes, Gmeer kes efueS en
eeeme efkeee ieee nw~
ceQ Gme heefJe$e Yeejle Yetefce mes eneB Deeee ntB peneB keer nj
eeme ceW DeeOeeeflcekelee, leeie, lehemee SJeb Deefnbmee keer megiebOe
nw~ Gme heeJeve Oeje hej ve peeves efkeleves ner $e+ef<eeeW-cegefveeeW ves
pevce ueskej meejs JeeleeJejCe kees Deheves leeie mes megJeeefmele efkeee
nw~ kejes[eW-kejes[eW Je<e& hetJe& Fmeer Yeejle osMe keer DeeesOee veiejer
ceW Meeele pewveOece& kes Jele&ceeve egie kes eLece leerLekej YeieJeeve
$e+<eYeosJe ves pevce efueee~ Jener ceneheg<e Les pees ceeveJeere
mebmke=efle kes Deee eJele&ke Les~ meJe&eLece GvneWves ner peerJeveeeheve
keer keuee efmeKeeF&-Deefme, ceefme, ke=ef<e, efJeee, JeeefCepe SJeb
efMeuhe kee GheosMe efoee~
YeieJeeve $e+<eYeosJe ves ner efJee kees meJe&eLece jepe kees
mebeeefuele kejves keer keuee efmeKeeF&, GvneWves ner efJeJeen hejcheje
kee met$eheele efkeee, Deheveer hegef$eeeW yeeeer Deewj megbojer kees eceMe:
De#ej efJeee SJeb Debke efJeee efmeKeekej efMe#ee kee MegYeejbYe
efkeee~ GvneWves mecemle jepeeDeeW kees jepeveerefle keer efMe#ee osles
ngS kene efke cee$e Deheveer mJeleb$elee kees ner nce meJeexheefj ve
ceeve ueW, Gmekes meeLe otmejs kes DeefmlelJe kee Yeer nceW Oeeve
jKevee eeefnS~
nce osKe jns nQ efke Deepe efJee ceW Meeesb keer nes[ ceeer
ngF& nw, peien-peien eg, DeMeebelf e, keuen Deewj Jewj kee JeeleeJejCe
eee ngDee nw~ Fme meccesueve ceW meYeer Oecee&eeeeX kes efJeeejeW mes
en yeele hetjer lejn mhe nes ieF& nw efke Deepe nceW otmejs kes
eeCeeW kee njCe kej uesves Jeeues MeeeW keer DeeJeMekelee veneR
yeefuke meYeer kes eeCeeW keer j#ee kejves Jeeues ceneheg<eeW kes Deefnbmee,
mele, Deeewe&, yeeee& SJeb Deheefjen pewmes megboj MeeeW keer
DeeJeMekelee nw, es Ssmes Mee nQ efpevekees OeejCe kejves mes
hejmhej Ske otmejs kes eefle keesceuelee keer, meoelee keer SJeb
cew$eer keer YeeJevee efJekeefmele nesleer nw, Deheves efJekeeme kes meeLe-meeLe
otmejs keer GVeefle Yeer nceW Deer ueieves ueieleer nw, otmejeW kes og:Ke
nceW Deheves eleerle nesves ueieles nQ~ Deepe kes efJee kees Oece&iegDeeW
kes Jeweeefjke GodyeesOeve keer pejle nw, mener efJeeejOeeje kees
peve-peve ceW mLeeefhele kejves keer pejle nw Deewj en keee&
Oece&ieg keer kegMeueleehetJe&ke kej mekeles nQ~
Oece&iegDeeW eje yeleeF& ieF& veerefleeeW ceW efJeke=efle ueekej
efJee ves Deepe Deheves efueS mecemeeSB GlheVe kej ueer nQ FmeceW
oes<e nceeje Dehevee nw~ Deefnbmee kes efmeeble ceW eg keer efJeYeeref<ekee
mes Meebefle kes meeLe-meeLe heee&JejCe kee mebj#eCe Yeer neslee nw,
efpemekes efueS Deepe Deveske osMe keer mejkeejW eeemejle nQ~
YeieJeeve $e+<eYeosJe keer Oece&veerefle ves he=LJeer, peue, Deefive, Jeeeg,
Jevemheefle Deeefo meYeer ceW peerJe ceevekej Fve meYeer kes eeCeeW keer
j#ee kee GheosMe kejes[eW Je<e& hetJe& ner efoe eLee~ Gvekee Deheefjen
kee efmeevle iejeryeer otj kejves ceW DeeOeejYetle nw keeeWefke nj
osMe ceW keeflehee mJeeLeea neLeeW ceW meben keer Je=efe nesves kes
keejCe ner yeekeer meeceeve pevelee kees iejeryeer keer mecemee mes
petPevee he[lee nw~
cesjer ieg SJeb Yeejleere pewve meceepe keer meJeexe meeOJeer
ieefCeveerecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer ves Jele&ceeve ceW mebmeej Yej kes
efueS Fve efmeebleeW keer DeeJeMekelee kees cenmetme efkeee FmeerefueS
(79)
GvneWves YeieJeeve $e+<eYeosJe kes veece SJeb Gvekes meJeexoeer efmeebleeW

kees peve-peve ceW Deewj mebmeej kes keCe-keCe ceW hengBeeves kee ceneve
ue#e yeveeee nw~ Fmekes efueS GvneWves jeêre SJeb Debleje&êre
mlej kes keF& keee&ece Deeeseefpele kejves keer esjCee oer nw~ Fme
efJeeMeebefle efMeKej meccesueve ceW Yeeie uesves kes efueS GvneWves cegPes
eneB Yespee nw, Gvekeer ener cebieue esjCee nw efke efJee keer pJeueble
mecemeeDeeW kee eefo keesF& nue nw lees Jen nw Deehemeer meewneo&
leLee efpeDees Deewj peerves oes kee Decej efmeeble~ YeieJeeve ceneJeerj
pees Fme egie ceW pewveOece& kes Debeflece 24JeW leerLekej nQ, GvneWves Yeer
2600 Je<e& hetJe& FvneR efmeebleeW kees efJee kes meccegKe jKee Lee~
Deble ceW ceQ Fme Devet"er heefjkeuhevee kes mebeespeve kees
cetle&he osves Jeeues meccesueve kes cenemeefeJe eer yeeJee pewve kees
mechetCe& Yeejleere pewve meceepe keer Deesj mes neefo&ke yeOeeF& oslee
ntB, efpevneWves Fme efpeccesoejer kee meheueleehetJe&ke efveJe&nve kejkes

ogefveee Yej kes Oecee&eeeeX kees Ske cebe hej ueeves kee en
heg<eeLe& efkeee nw Deewj Gvekes veece kes ceeOece mes efJee kes
keesves-keesves ceW Meebefle kee mebosMe hengBeeves kee en eeeme efveefele
ner mejenveere nQ Ske Ge keesef kes GsMe keer eefehle ceW
DeeOeej yevekej yeeJee pewve ves pewve meceepe kes cemleke kees
ieewjJeeefvJele kej efoee nw~
efJeeYej kes mecemle Oecee&eeeeX eje eej efoveeW leke pees
yengcetue efJeeej emlegle efkees iees nQ, Gvekee meej peye nce
Deheveer-Deheveer ceele=Yetefce hej Deheves ueesieeW kes yeere ceW efeeeefvJele
kejWies, leYeer Fme efMeKej meccesueve keer meeLe&kelee efme nes
heeJesieer~ mechetCe& efJee ceW Meebefle nes, megefYe#elee nes, cew$eer nes,
mecevJee nes, ener cesjer YeieJeeve $e+<eYeosJe mes eeLe&vee nw~
YeieJeeve heee&veeLe keceue cebefoj, efMe[ea (cene.)kes efMeueeveeme DeJemej hej
4 efomecyej 2011 kees efMe[ea ceW mJeeceer jJeervkeerefle& peer eje emlegle
Delevle ceeefce&ke SJeb eYeeJeer JeeJe
mJeeceer peer kes efve:mebkeese, efveYeeake, efveMue, meerke SJeb mhe keee&veerefle mes ege JeefelJe
kees peeveves kes efueS Ske yeej DeJeMe he{W en JeeJe
cees#eceeie&me vesleejb Yeseejb kece&YetYe=leeb~
%eeleejb efJeeleJeeveeb, Jevos leodiegCeueyOes~~
Deepe efMe[ea ceW eLece yeej YeieJeeve heee&veeLe pees nceejs
mebkeceeseke nQ, pees nceejs efJeIveeW kes veeMeke nQ, efebleeDeeW kes
veeMeke nQ, Ssmes heee&veeLe YeieJeeve keer eeflecee efJejepeceeve kejves
kee Deewj Ske YeJe Gegbie keceue cebefoj yeveeves kee efMeueeveeme
meceejesn jKee ieee nw~ Fme keee&ece ceW Deepe osMe kes keesveskeesves mes Deewj ceneje^ kes Deveske eevleeW mes YeeieCe Deees nQ~
Deehe meYeer ueesieeW ves heer"eOeerMe yeveves kes Gheue#e ceW cesje eneB
hej mecceeve Yeer efkeee~
hetpe ieefCeveerecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer Deewj Gvekes
heefjJeej kes Gvekes YeeF& nesves kee cegPes ieewjJe eehle nw~ nce 13
YeeF&-yenve nQ Deewj GmeceW ceQ Deheves ceelee-efhelee keer 9JeeR mebleeve
ntB~ peye ceQ oes meeue kee yeeueke Lee, leye Gme mecee cegPes
%eeveceleer ceeleepeer es[kej DeeF& LeeR~ Gmekes yeeo peyemes ceQves
ceeleepeer kees osKee, leye mes yenve kes he ceW ve osKekej Gvekees
Deeefe&kee, meeOJeer kes he ceW ner osKee nw~ %eeveceleer ceeleepeer ves,
(80)
meved 1968 ceW peye ceQ Meeeo henueer yeej ceeleepeer kes oMe&ve kes
efueS eleeheie{ (jepe.) ceW Deeee Lee, Gme mecee cegPes mecePeeyegPeekej oes meeue kee yeeee& ele efoee Deewj en mebkeuhe
kejeee efke peye Meeoer Deewj Jeeheej keer eee& eues lees cesjs heeme
neskej peevee Deewj Gmekes yeeo Deeies ye{vee~
ueKeveT efJeeefJeeeuee mes he{ves kes yeeo peye ceeleepeer kes
heeme ceQ hegve: Deeee lees ceeleepeer ves mecePee-yegPeekej cegPes DeepeerJeve
yeeee& ele kee mebkeuhe efoueeee~ Jen ele meved 1972 ceW
Deeeee& Oece&meeiej peer cenejepe pees Deeeee& eer Meebeflemeeiej peer
cenejepe keer hejcheje kes le=leere heeeee& Les, Gvemes Gme ele kees
eehle kejves kee DeJemej Deewj meewYeeie efceuee~ meved 1972 kes
yeeo hetpe ceeleepeer kes meeLe ceQ Fme ekeej jne pewmes hetpe
ceeleepeer kes meeLe ye. ceesleerebo peer Deewj ye. eMeJeble kegceej peer
meveeJeo Jeeues jns~ es oes egJee hetpe ceeleepeer kes meeLe meved
1968 kes yeeo mes Deees Les~ eMeJeble kegceej peer ves hetpe ceeleepeer
keer esjCee mes cegefve oer#ee ueer Deewj cegefve JeOe&ceevemeeiej yeve iees~
Gmekes yeeo Yeer cegefve JeOe&ceevemeeiej peer ueieeleej keF& Je<eeX leke
hetpe ceeleepeer kes heeme jns Deewj Jes Deepe Deeeee& JeOe&ceevemeeiej
peer cenejepe kes he ceW nQ~ Gvekes otmejs efMe<e Les ceesleermeeiej
peer, ceesleerebo peer Les~ GvneWves meved 1987 ceW #eguueke oer#ee ueer
Deewj hetpe ceeleepeer ves GvnW heer"eOeerMe heo hej DeefYeef<ee efkeee~
meved 1987 ceW peye ceesleermeeiej peer cenejepe kees heer"eOeerMe
yeveeee ieee, lees GvneWves kene efke hetpe ceeleepeer! etBefke ceQ
#eguueke ntB, cesjs neLe ceW efheer-keceC[ueg nw FmeefueS ceQ mebmLee
kee DeOe#e heo mJeerkeej veneR keBiee~ ceQ efkemeer Yeer yeQke kes eske
hej nmlee#ej ee efkemeer ekeej kee uesve-osve Deheves neLe mes veneR
keBiee~ ceQ Deheves #eguueke ele kee heeueve kejles ngS heer"eOeerMe
heo kee efveJee&n keBiee~ Gvekee ceeie&oMe&ve heer"eOeerMe kes he ceW
nceejs efoiecyej pewve ef$eueeske MeesOe mebmLeeve kees Deewj Gmemes
mebyebefOele efpeleveer Yeer mebmLeeSB jneR, Gve meYeer kees yejeyej 24
meeue mes eehle neslee jne Deewj GvneWves Deheves eleeW kee hetje efveJee&n
kejles ngS DeYeer 10 veJecyej 2011, keeefle&ke Meg. hetefCe&cee kees
meceeefOecejCe hetpe ceeleepeer kes meeefVeOe ceW cegefve DeJemLee ceW
eehle efkeee~ Gvekee uebiees Deewj eeoj ne efoee ieee Deewj
Gvekee meceeefOecejCe nes ieee~ Deieues efove ner hetpe ceeleepeer ves
efJeeej kejkes efke Ske heer"eOeerMe kee DeJemeeve ngDee Dele: otmeje
heer"eOeerMe efveege kejvee nw Fmekes efueS hetpe ceeleepeer ves efveee
efkeee~ ceQves keeheer cevee efkeee, ceQves kene efke veneR, cesjs kees cegefve
oer#ee uesveer nw Deewj mecee Deye efvekeue egkee nw, uesefkeve ceeleepeer
ves kene efke veneR, Fme mebmLee kees DeYeer mebeeefuele kejvee nw Deewj
meyemes ye[e keee& pees nw, ceebieerlegbieer ceW 108 heg cetefle& kee DeYeer
Jen DeOetje nw, peye leke Gme cetefle& kees yeveekej legce meeceves veneR
ueeles nes, Gmekee hebekeueeCeke mecheVe veneR neslee nw, leye leke
legcekees heer"eOeerMe kes heo hej jnvee nw Ssmee hetpe ceeleepeer ves
Ieesef<ele efkeee Deewj 20 veJecyej kees ner ceeleepeer ves cegPes 10JeeR
eeflecee kes ele oskej nefmleveehegj ceW heer"eOeerMe kee heo eoeve
efkeee~
10JeeR eeflecee ceeleepeer ves cegPes FmeefueS oer efke FmeceW pees
henueer eeflecee mes veJeceer eeflecee leke nQ Jen ceOece eeJeke kee
keLeve nceejs Deeiece kes Deboj nw Deewj 10JeeR-11JeeR eeflecee
Glke= eeJeke keer eeflecee ceeveer ieF& nw~ 11JeeR eefleceeOeejer
#eguueke Deewj Ssueke nesles nQ Deewj Gvekes heeme efheer-keceC[ueg
neslee nw, Gvekeer keg meerceeSB nesleer nQ, Deveske Gvekes efveece nesles
nQ Deewj Gme efveece mes keg kece efveece 10JeeR eeflecee ceW nesles nQ,
efpememes nce keneR Yeer jsue mes, nJeeF& penepe mes, ceesj mes, keej
mes pee mekeles nQ~ FmeerefueS hetpe ceeleepeer ves 11JeeR eeflecee ve
oskej cegPes 10JeeR eeflecee oskej heer"eOeerMe kee heo eoeve efkeee~
meved 1955 ceW peye Deeeee& Meebeflemeeiej peer cenejepe kee

meceeefOecejCe ngDee nw, Gme mecee oes ceefnves leke %eeveceleer
ceeleepeer Deeeee& Meebeflemeeiej peer cenejepe kes heeme kegbLeueefieefj
ceW #egefuuekee kes he ceW efJejepeceeve LeeR, GvneWves hetpe Deeeee&
Meebeflemeeiej peer cenejepe mes pees eee&, pees Deeiece, pees %eeve
eehle efkeee, Gmekes Devegmeej GvnesveW kene efke meeleJeeR eeflecee kes
yeeo pees eeflecee ueer peeleer nw, GmeceW meheso Jee yeouekej ueeue
Jee efoes peeles nQ, Deeeee& Meebelf emeeiej peer cenejepe keer hejcheje
ceW Deepe Yeer pees #eguueke, Ssueke keer oer#ee uesles nQ, Gvekees ueeue
Jee eoeve efkees peeles nQ, ueeue eeefve efke iesS Jee~ Gmekes
Devegmeej hetpe ceeleepeer ves nceejs meheso Jee ne kejkes Deewj
ncekees ueeue Jee efoS nQ~ Deeiece Deewj Deeeee& Meebeflemeeiej peer
cenejepe keer hejcheje kes Devegmeej ele, efveece nceW eoeve efkees~
efheues 40 meeue mes pees Yeer hetpe ceeleepeer ves ncemes kene
Deewj pees nce Gvekeer Dee%ee kee heeueve kejkes pees keg Yeer kej
mekeles Les, eens Jen nefmleveehegj ceW pecyeterhe jevee Deewj Deve
jeveeDeeW kee efvecee&Ce kee keee& nes, eens DeeesOee pees heeBe
leerLekejeW keer pevceYetecf e nw JeneB kee efJekeeme keee& nes, cemlekeeefYe<eske
nes, eens keekeboer pees Delevle Ghesef#ele Leer, nceejs efvece&ue peer
mes"er yew"s nQ, Gvekeer heueesj efceue nw ieesjKehegj ceW, Deewj es Yeer
eenles Les efke efkemeer Yeer lejn mes keekeboer pees heg<heobleveeLe keer
pevceYetefce nQ peneB meeue ceW 10 ee$eer Yeer veneR peelee nw, peneB
2000 hees ceefnves keer Deeceoveer Yeer veneR nes Deewj Ske kece&eejer
keer leveKJeen ieesjKehegj keer pewve meceepe eboe kejkes osleer nes,
Ssmes keekeboer leerLe& hej hetpe ceeleepeer keer heeJeve esjCee mes efheues
Je<e& nceves 9 heg kes esveeF hee<eeCe kes YeieJeeve efJejepeceeve
kejkes YeJe efJeMeeue cebefoj kee efvecee&Ce kejeee~ Ssmes Ghesef#ele
leerLe& peneB-peneB nceejs leerLekej YeieJevleeW ves pevce efueee, Gve
leerLeeX kes efJekeeme ceW hetpe ceeleepeer keer ef ieF&~
hetpe ceeleepeer ves Deheves veece mes efkemeer leerLe& kee efvecee&Ce
veneR kejJeeee, Gvekee kenvee nw efke nceejs 24 leerLekej YeieJeeve
keer 16 pevceYetefceeeB nQ, Deiej Jen pevceYetefceeeB Ghesef#ele nQ, lees
Gvekee efJekeeme Deiej nce keg kej mekeles nQ, lees DeJeMe kejW~
nceves keYeer Yeer 50 kejes[, 100 kejes[, 25 kejes[ keer keesF&
eespevee neLe ceW veneR ueer~ eser-eser eespevee ueer Deewj Gme
keee& kees nceves Ske-oes meeue kes Deboj hetje efkeee~ Deehe ueesie
eneB yew"s Deveske eevleeW kes ueesie, efpevneWves YeieJeeve ceneJeerj keer
pevceYetecf e kegC[uehegj kees osKee nes, hetpe %eeveceleer ceeleepeer JeneB
ieF, 22 cenerves leke JeneB kees kecejeW ceW jnkej, erve kes
kecejeW cesb jnkej Gme kegC[uehegj leerLe& kees yeveeee Deewj kesJeue
(81)
2601-2601 hees Deehe ueesieeW mes ueskej Deewj Gmemes ye[er jeefMe
26001 hees ueskej Gme kegC[uehegj leerLe& kees Deepe mJeie& pewmee
yeveeee Deewj JeneB hej megvoj efvecee&Ce ngDee vebeeJele& cenue kee,
efpeme cenue kes Deboj jepee efmeeLe& ves jeveer ef$eMeuee ves YeieJeeve
ceneJeerj kees yeeueke kes he ceW pevce efoee Lee, Gme cenue kee
veece vebeeJele& cenue, meele cebefpeue kee Gme cenue kee efvecee&Ce
JeneB hej efkeee ieee~
Gme efyenej eosMe kes cegKeceb$eer Ske yeej Deejece mes yew"s
ngS Les kegC[ueghej ceW vebeeJele& cenue ceW~ GvneWves yeej-yeej cesjs mes
hete efke YeeF& peer! Deehe en yeleeDees efke Fme efvecee&Ce ceW Deehekee
efkelevee heee ueiee nw~ nceves kene, ceb$eer peer! meeceeve ueesie
Yespe osles nQ, keesF& F Yespelee nw, meefjee Yespelee nw, keesF& meerceW
Yespelee nw, ceQ ueiee oslee ntB~ cegPes veneR ceeuetce efkelevee hewmee
ueiee~ Gveves kene-efhej Yeer efkelevee ueiee, ceQves kene efke oes mes
{eF& kejes[ hees Fme leerLe& kes hetjs efvecee&Ce ceW peceerve Kejeroves
mes ueskej hetjs efvecee&Ce ceW nceeje oes mes {eF& kejes[ heee ueiee
nw~ GvneWves Deeee& eefkele neskej kene efke Deiej cesjer mejkeej
kees yeveevee neslee, lees nes mekelee nw cesje en keece keeheer jeefMe
Deewj mecee ueieekej hetje nes heelee~ Deehe meyekees SJeb pewve
meceepe kees Deewj %eeveceleer ceeleepeer kees ceQ yengle yeOeeF& oslee ntB,
en Meyo cegKeceb$eer veerleerMe kegceej peer kes nQ~ GvneWves kene efke
Deeheves eneB Deekej kes Deewj nceejs efyenej eosMe kee Ske Ssmee
oMe&veere mLeue yevee efoee nw, YeieJeeve ceneJeerj kes pevceYetefce kes
he ceW, pees nceeje hee&ve efJeYeeie nw, Gmekes efueS Ske leerLe&
efoee nw, Ske mLeeve efoee nw, peneB Ietceves kes efueS, osKeves kes
efueS hee&ke Deeles nQ~ Deepe nceW kenles ngS KegMeer nw efke Deepe
Yeer JeneB hej eefleefove efMe#eCe mebmLeeDeeW keer yemeW Deewj Gvekes
yeeueke Deekej kes Deewj kegC[uehegj kes YeieJeeve ceneJeerj kes oMe&ve
kejles nQ Deewj Gvekee DeeMeerJee&o eehle kejles nQ~ Ssmes leerLeeX kes
efvecee&Ce ceW hetpe ceeleepeer ves esjCee eoeve keer, nce ueesieeW ves
meceepe kees pees[kej kes eser-eser meer jeefMe mes Gve leerLeeW kees
efveefce&le efkeee~
Deepe DeJemej Deeee Fme efMe[ea leerLe& kes efvecee&Ce kee~ keF&
meeue mes eespeveeSb eue jner LeeR~ nceejs keeshejieebJe kes ueesie,
nceejs jepeeYeeT heeveer, nceejs Deewjbieeyeeo kes ueesie, keF& yeej
hetpe ceeleepeer kes heeme iees, efke Lees[ e mee efMe[ea keer lejhe Oeeve
oerefpeS Deewj efMe[ea kee pees cebefoj yeveevee nw, Gmekee efvecee&Ce
MeerIe nes peees~ Deepe kee en cegntle& efvekeuee, Delevle MegYe
cegntle& nw ceieefmej Megkeuee oMeceer Deepe efmeer eesie, yengle megvoj
cegntle& nw Deewj hetCee& efleefLe nw, jefJeJeej kee efove nw, en efove hetpe
(82)
ceeleepeer ves nceW eoeve efkeee efke Deehe ueesie peekej kes JeneB
efMeueeveeme kejes, cebefoj kee efvecee&Ce kejes~
nceejs yeere ceW jepeeYeeT heeveer yew"s nQ, Jes nceejs ^m
kes ceneceb$eer nQ~ Deepe ceQ Gvekeer eMebmee FmeefueS kej jne ntB efke
Deepe Gvekes peerJeve kes Deboj en henuee keee& nesiee efke Fme
cebefoj kee efvecee&Ce Gvekes heefjJeej keer Deesj mes nesiee, Gvekes eje
efMeueeveeme nesiee, Fme cebefoj kes efvecee&Ce kejeves kee ese Deewj
hegCe Fme heefjJeej kees eehle nes jne nw~ GvneWves peerJeve kes Deboj
kejes[ eW hees keceeS neWies, Kee& efkeS neWies, uesefkeve Gvekes peerJeve
kee meyemes ye[e efMeKej Deewj keueMe en efMe[ea kes cebefoj kee
efvecee&Ce nesiee, eneB keceue cebefoj kee efvecee&Ce nesiee~ Deewj Yeer
nceejs ueesie nQ~ pewmes megYee<eebo peer meent ves kene efke ceQ DeefleefLe
YeJeve kee efMeueeveeme keBiee~
Deehe ueesieeW ves Ske-Ske heuew yeesues, Ssmes Ske-Ske kejkes
nes peeeWies, Oeerjs-Oeerjs nes peeeWies~ nceves eser-eser jeefMe mes
meye keece efkeee nw~ 5100/-5100/-hees keer jeefMe oskej leLee
efkemeer ves 51000 hees keer jeefMe Ieesef<ele keer, 11000/-hees
keer jeefMe Ieesef<ele keer nw, efkemeer ves 5100/-hees keer jeefMe
Ieesef<ele keer nw, Deehekee en hewmee pewmee efke nceves 2600-2600
hees mes kegC[uehegj kee efvecee&Ce efkeee nw, Gmeer ekeej mes Fme
%eeve leerLe& efMe[ea kes efvecee&Ce kee pees met$eheele Deeheves efkeee nw, pees
Glmeen ye{eee nw 5100-5100 hees oskej, en jeefMe Deehekeer
veeRJe kee helLej nw~ en jeefMe Deehekes 5100 veneR 51 ueeKe kes
yejeyej nw~ Deewj Deeves Jeeues mecee ceW meeue-oes meeue kes Deboj
es leerLe& Deehekees osKeves kees efceuesiee Deewj Deehe kenWies cesje 5100/
-hees ueieevee, 51000/- ueieevee eneB hej meeLe&ke nes ieee~
yebOegDeeW! ceQ 5 efove mes Fme ceneje^ ceW Deeee ntB~ efpeme
efove mes Deewjbieeyeeo ceW Deeee 30 veJecyej keer Meece kees 5 yepes,
Gme Meece kees 5 yepes mes ueskej, Ssjes[^ce mes ueskej Deepe leke pees
heer"eOeerMe heo kee cesje Deeheves mecceeve efkeee nw, en Jemlegle:
cesje mecceeve veneR nw~ en Jeefe kee mecceeve veneR nw~ es hetpe
%eeveceleer ceeleepeer keer YeeJeveeDeeW kee mecceeve nw~ Gvekeer YeeJevee
nw efke pees leerLe& nce kejes[eW keer mecheefe mes yeveeeW, Gme leerLe& kee
mebj#eCe nceeje keesF& ve keesF& eleer heer"eOeerMe pees ie=n efJejle nes,
efpemekes heers Iej keer keesF& efebleeSb veneR neW, heefjJeej keer keesF&
efeblee veneR nes, Geesie keer keesF& efeblee ve nes, Jeeheej keer efeblee
veneR nes, Ssmee keesF& eleer Jeefe Fme leerLe& kees mebYeeuelee jns, Fve
YeeJeveeDeeW kes meeLe hetpe ceeleepeer ves cegPes heer"eOeerMe kee heo
meceefhe&le efkeee nw, ceQ hetpe ceeleepeer kes ejCeeW ceW veceve kejlee
ntB~ Deeeee& eer Meebeflemeeiej peer cenejepe kees nceves veneR osKee,
Deeeee& eer Jeerjmeeiej cenejepe kees nceves veneR osKee, uesefkeve

Gme hejcheje kes Deeeee& eer efMeJemeeiej peer, eer Oece&meeiej peer,
eer Deefpelemeeiej peer, eer DeefYevebovemeeiej peer, eer JeOe&ceevemeeiej
peer Deewj Gme hejcheje mes efjuess[ efpeleves Deeeee& ngS nQ, Deeeee&
osMeYet<eCe peer, Deeeee& efJeceuemeeiej peer, megyeuemeeiej peer Fve
meye DeeeeeeX kes ceQves oMe&ve efkees nQ Deewj Gvekes Yeer DevegYeJe ceQves
eehle efkeS nQ~ ceQ Gve meYeer DeeeeeeX kes ejCeeW ceW hejes#e he mes
Jebovee kejlee ntB~
Deepe nceejs DejnveeLe YeieJeeve pees nefmleveehegj kes pevces
ngS YeieJeeve nQ, Gvekee oer#eekeueeCeke nw, Jes leerLekej nQ,
keeceosJe nQ, eeJeleea nQ~ nefmleveehegj Ske Ssmeer Oejleer nw, peneB
leerve leerLekej ngS nQ~ Deve leerLekej kes meeLe 21 leerLekej ve lees
eeJeleea Les, ve keeceosJe Les~ Meebelf eveeLe-kegb LegveeLe-DejnveeLe leerve
YeieJeeve leerLekej Yeer Les, eeJeleea Yeer Les, Deewj keeceosJe Yeer Les~
eeefve leerLekej kes he ceW, eeJeleea kes he ceW efpevneWves n
KeC[ kee Meemeve nefmleveehegj mes efkeee nes, Ssmes DejnveeLe
YeieJeeve kee Deepe oer#eekeueeCeke Yeer nw~ Gvekes ejCeeW ceW Deepe
ceQ hejes#e ceW veceesmleg kejlee ntB~
Deewj Deehe meye keer pees MegYekeecevee nceW eehle ngF& nQ, es
mecceeve pees Deeheves ceeuee mes efkeee nw, es lees Deehe efkemeer kee Yeer
kejles nQ, kej mekeles nQ, es mecceeve ceeleepeer keer YeeJeveeDeeW kee
nw Deewj Deehekee pees mvesn, Deehekee pees efJeeeme, Deehekeer pees
ee cesjs Deboj nw, ceQ lees ener eenlee ntB efke Fme ee kes
Deboj Fme efJeeeme kes Deboj, ceQ Deeies Yeer Fmeer ekeej mes euelee
jntB~ pees heee Deepe leke cegPes meceepe mes eehle ngDee nw~ Deepe
leke peneB keer efpeme eespevee ceW cegPes hewmee efceuee nw, ceebieerlegbieer kee
hewmee ceebieerlegbieer ceW ueiee, keekeboer kee hewmee keekeboer ceW ueielee nw,
efMe[ea kee hewmee efMe[ea ceW ueiesiee, nefmleveehegj kee hewmee nefmleveehegj
ceW ueiesiee~ meye peien kes yeQke SkeeGC efyeukegue Deueie nQ,
meyekes heoeefOekeejer ueesie Gmekee mebeeueve kejles nQ~ nceejer
efkemeer Yeer mebmLeeve ceW pees Yeejle mejkeej kee efveece nw, efke ^m
nes ee meesmeeeer nes, Gme ekeej mes nceejs jefpem[& ^m ee
meesmeeeer nQ Deewj GmeceW leerve ceW mes oes nmlee#ej mes hewmee
efvekeues SJeb pecee neW, Jener heefjheeer nw, nceejs eneB efkemeer Yeer
mebmLeeve ceW Ske nmlee#ej mes hewmee yeQke mes efvekeeueves kee efkemeer
Yeer keceser ceW efkemeer kees DeefOekeej Deepe leke 40 meeue kes Deboj
Yeer veneR efoee ieee nw, ve Deeies efoee peeesiee~ hetje mebeeueve
hewmes kee, yeQke kee nceejs leerve ceW mes oes nmlee#ej mes neslee nw~
Jener JeJemLee eneB efMe[ea ceW jnsieer~ efMe[ea kes Deboj DeYeer
keeee&uee veneR yevee nw, DeYeer en Kesle nw~ efvecee&Ce nesiee, Lees[e
mecee ueiesiee~ FmeefueS efpeve yebOegDeeW ves eneB hej hewmes yeesues
5100/-hees, 51000/-hees, ee 3 ueeKe hees kecejs kes efueS,
Jes nceejs ceneceb$eer jepeeYeeT heeveer, veeefmeke kes heeme Yespekej Deehe
jmeero ueW~ eneB hej nceejs efMe[ea kes Deboj YeeF& efkeMeesj peer
iebieJeeue nQ, metjpeceue iebieJeeue nQ, Fmekes ^mer nQ eneB kes
mLeeveere nQ, Gvekes heeme Deehe hewmee os mekeles nQ, Gvekes heeme jmeero
yegke jnsieer~ Jees Deehekees jmeero oskej Deehekee hewmee ueWies Deewj ^m
ceW hewmee pecee nesiee~ efpeve ueesieeW kees megefJeOee nes, nefmleveehegj ceW Yeer
eske Deewj [êhe Yespe mekeles nQ, Jeneb Yeer hewmee os mekeles nQ, JeneB pees
Yeer hewmee pecee nesiee, Jen hewmee efMe[ea ceW Deeesiee~
pewmes Deepe ceebieerlegbieer ceW eeflecee kee efvecee&Ce nes jne nw,
ceebieerlegbieer eeflecee kes efvecee&Ce kee yeQke SkeeGC meeCee ceW Yeer nw,
leenjeyeeo ceW Yeer nw, Deewj nefmleveehegj ceW Yeer nw~ nefmleveehegj ceW
efpelevee hewmee ceebieerlegbieer kes efueS Fkee neslee nw, meye ceebieerlegbieer
ceW ueielee nw~ ceQ Deehekees ieewjJe kes meeLe kenlee ntB, Deepe pees
hewmee cetefle& efvecee&Ce kes Deboj ueie jne nw, 90 eefleMele nce
nefmleveehegj mes cetelf e& kes efueS Fkee kejkes ceebieerlegbieer efYepeJee jns
nQ, ceebieerlegbieer ceW eeflecee kes efueS 10 eefleMele hewmee Deelee nw~
Deiej ncekees 20 ueeKe hees ceefnves keer pejle nw, lees 2
ueeKe, 3 ueeKe, eej ueeKe hees ceebieerlegbieer mes eehle neslee nw
yeekeer nce JeneB ner ueesieeW mes mJeerke=efleeeB ueskej Gmekees Ske$e
kejkes nefmleveehegj mes Yespeles nQ~ nefmleveehegj ceW Yeer nceeje yeQke
SkeeGC nw, eneB Yeer yeQke Keelee nw, meeje mebeeueve nceeje
JeJeefmLele he mes DeOe#e, ceneceb$eer, kees<eeOe#e kes nmlee#ej
mes neslee nw~ Fme JeJemLee keer nceves Deehekees FmeefueS peevekeejer
oer nw, efke keF& kecesefeeW kes Deboj keF& ueesieeW kes Deveske eMve
nesles nQ, meye eerpeeW kee Kegueemee Deehekees ceeuetce nesvee eeefnS~
%eeveceleer ceeleepeer ves efpeme efove mes mebmLeeve kee efvecee&Ce
kejeee~ nceejs yeere ceW nceejs mebmLeeve kes ceneceb$eer kewueeMeebo
peer ieesOee yew"s nQ, es KeC[sueJeeue pewve nQ, efouueer kes nQ Deewj
efpeme efove mes ceeleepeer efouueer DeeF Leer, jepemLeeve mes, meyemes
henues meved 1972 ceW, leye mes peg[s ngS nQ, Gme mecee es ceeleepeer
kee keceC[ueg ueskej eues Deewj Deepe Deehe 20 meeue mes nceejer
mebmLee kes ceneceb$eer nQ es keesF& kejes[heefle veneR nQ, keee&kelee& nQ,
FvneWves keee& efkeee nw Deewj meceepe kees en efoKeeee nw efke nce
Yeer Ske ess mes Jeefe neskej meceepe kes Deewj ceeleepeer kes keee&
kees kej mekeles nQ~ Ssmes-Ssmes keee&kelee& hetpe %eeveceleer ceeleepeer
kes meeLe peg[] s jns, efpememes Deepe meejs keece mebYeJe nes mekes~ Ske
Sce.Sue.S. mes ueskej Ske esejcewve mes ueskej, je^heefle leke
hetpe ceeleepeer kes ejCeeW ceW Deeves kee ese ceeleepeer kee hegCe nw~
(83)
peye nce je<^heefle YeJeve ceW iees je^heefle mes efceueves kes
efueS, meved 2008 ceW peye je^heefle yeveeR, Gvekees %eele ngDee efke
ceeleepeer kee pevce meved 1934 kee nw, leye GvneWves ye[s nbmeles ngS
kene efke cesje Yeer pevce meved 1934 kee nw Deewj %eeveceleer ceeleepeer
kes eJeeve DeemLee ewveue hej nceejs heefleosJe jespe megveles nQ, cegPes
yeleeles nQ efke %eeveceleer ceeleepeer pewve Oece& kes yeejs ceW keee yeesueleer
nQ~ es Meyo Les je^heefle eefleYee osJeereEmen heeefue kes~ GvneWves
kene efke ceQ pej DeeTBieer, ceeleepeer kee oMe&ve keBieer Deewj
ceeleepeer kee DeeMeerJee&o uetBieer Deewj efpeme GejeosMe cesj" ceC[ue
kes Deboj keYeer Yeer je^heefle 1950 kes yeeo veneR DeeS, henueer yeej
meved 2008 ceW je^heefle peer kee Deeieceve ceeleepeer kes ejCeeW ceW ngDee
Deewj ueesie osKe jns Les efke ceeleepeer je^heefle peer kees efkeme ekeej mes
DeeMeerJee&o oWieer~ efpeme ekeej mes pewve meeOeg kees je<^heefle, eOeeveceb$eer
kees DeeMeerJee&o osvee eeefnS, Gmeer Deeiece keer hejcheje kes Devegmeej
Deeiece keer j#ee kejles ngS hetpe %eeveceleer ceeleepeer ves DeeMeerJee&o
je<^heefle peer kees eoeve efkeee Lee 21 efomecyej 2008 kees~ es meejer
yeeleeW keer ceQves Deehekees peevekeejer oer nw~
nceejs kebOes yengle ess nQ, nceejs neLe yengle ess nQ,
nceejs heeme kejes[-kejes[ hees kes oeleej veneR nw~ nce essess oeve mes 2600-2600 hees mes, 5100-5100 hees, 51000
hees mes leerLeeX kee efvecee&Ce kejles nQ, meceepe kees pees[les nQ, nce
eenles nQ efke nj Deeoceer en kens efke en leerLe& nceeje nw, en
eeflecee nceejer nw~ Deepe ceebieerlegbieer kes [e. heehe[erJeeue peer eneB
yew"s nQ, ceneceb$eer nQ~ Deepe JeneB hej nceejs 1550 cescyej
108000/-hees kes nQ~ ceebieerlegbieer eeflecee efvecee&Ce kes efueS meejs
osMe mes keesF& Yeer eevle efnvogmleeve kee yeekeer veneR nw peneB pewve
meceepe jnleer nes, Deewj GvneWves ceebieerlegbieer kes Deboj hewmee veneR
efoee nes~ meyeves 108000/-hees Fme eeflecee kes efvecee&Ce kes
efueS efoes nQ~ nceejs mebIeheefle ueeuee ceneJeerj emeeo pewve,
keceueebo pewve, KeejeryeeJeueer, Deefveue peer pewve, nceejs YeeF&
kewueeMeebo ueKeveT, nceejs [e@. heVeeueeue heehe[erJeeue peer ves
efoee nw~ nceejs kemletjebo peer ye[peeles SJeb eceeso kegceej peer
keemeueerJeeue nQ~ Gme eeflecee efvecee&Ce kes efueS keesF& 11 hees Yeer
oslee nw, 101/-hees Yeer oslee nw, lees ceQ ceevelee ntB efke efpeme
ekeej mes eJeCeyesueieesue kes yeengyeueer YeieJeeve hej Ske jepee kee
keueMe veneR {gj mekee Lee, uesefkeve Ske iegefuekee keer eser meer
keueMeer kes peue mes DeefYe<eske neskej cemleke mes veeres Dee ieee
Lee~ FmeefueS 101/-hees osves Jeeuee Yeer, 11000/-hees osves
Jeeuee Yeer Gmeer ekeej mes OeveJeeo kee hee$e nw~
cetefle& kes efvecee&Ce ceW helee veneR efkemekes hegCe mes Fleveer ye[er
(84)
eeflecee kee efvecee&Ce nes peees~ nce ueesie keewve cetefle& yeveeves Jeeues
nQ, eeflecee kees keee Yeuee nce yevee mekeles nQ, nceejs ^mer yevee
mekeles nQ, nceeje 108000/-hees yevee mekelee nQ, nceejs heehe[erJeeue
peer yevee mekeles nQ, Deefveue peer yevee mekeles nQ, veneR, keesF& veneR
yevee mekeles~ nceejs Fbpeerefveej meer.Deej.heeefue yew"s nQ, veneR
yevee mekeles~ Fleveer ye[er eeflecee kee efvecee&Ce Deiej YeieJeeve kes
e#e-eef#eCeer veneR eenWies, ieescegKe e#e Deewj eesejer osJeer veneR
eenWies, lees nce eeflecee kee efvecee&Ce keYeer veneR kej mekeles~
%eeveceleer ceeleepeer kee DeeMeerJee&o, eesejer osJeer kee DeeMeerJee&o,
ieescegKe e#e kee DeeMeerJee&o nceejs meeLe ceW nw~ FmeefueS eeflecee
kes efvecee&Ce kees nce Deehekes meneesie mes, meceepe kes meneesie mes
hetje kejWies~ { mebkeefuhele nQ efke eeflecee peuoer mes peuoer mes yeveW
uesefkeve nce GmeceW DeefOeke peuoer veneR kej mekeles nQ~ keg Ssmeer
eerpes nesleer nQ, efpemeceW nce peuoer veneR kej mekeles~ JeneB helLej
keer keefbie eueleer nw, Jeeemee ceMeerve ueieer nw, JeneB esvemee
ceMeerve ueieer nw~ yengle meeJeOeeveerhetJe&ke keece kejvee he[lee nw~
JeneB jele ceW cenerves ceW kece mes kece 2-4 yeej Mesj Deelee
nw~ nceejs keejeriejeW kees efceuelee nw~ DeYeer hejmeeW keer Ievee nw,
JeneB Ske keejeriej yeesuee efke cesjs heeme mes 10 heg keer otjer hej
Mesj Deekej euee ieee~ nceejs meer.Deej.heeefue yew"s nQ, DeefOekelej
ceebieerlegbieer jnles nQ, Meece kees YeceCe kejves peeles nQ, veeres Fvekes
1 heg keer otjer mes Mesj Deekej efvekeue ieee~ uesefkeve Deepe leke
efkemeer Mesj ves efkemeer kee keesF& vegkemeeve veneR efkeee~ Ssmee DeefleMee
nw, ceQ ceevelee ntB efke en DeefleMee ieefCeveer %eeveceleer ceeleepeer kee nw,
en eesejer osJeer kee nw~ en JeneB kes YeieJeeve heee&veeLe kee nw,
pees nceW Meefe osles nQ Deewj Gme Mesj kees JeneB Deekej oMe&ve kejves
kee ceewkee osles nQ, efkemeer kes vegkemeeve kee veneR~
Deepe cegPes eneB metjpeceue peer iebieJeeue ves yeleeee efke
YeieJeeve heee&veeLe keer eeflecee eneB hej jKeer ieF& nw, ueieYeie 23 meeue nes iees Fme eeflecee kees Deees ngS~ nce yengle efebeflele Les,
efke en eeflecee eneB jKeer ngF& nw Deeefleefle nw, Fmekeer eeflee
yengle peuoer nesvee eeefnS, cebefoj yevevee eeefnS~ Deepe eesie
Deeee~ eneB hej Yeer GvneWves yeleeee efke keF& yeej Ske keeuee mehe&
eneB hej Deelee nw, uesefkeve Deepe leke efkemeer kees Gmeves vegkemeeve
venber hengBeeee~ en keeuee mehe& Deewj keg veneR nw, en YeieJeeve
kes pees OejCesv Deewj heeeJeleer e#e-eef#eCeer Les, pees Gmekes j#eke
Les, Jen eneB kes j#ee kejves Jeeues neWsies~ eneB kes Deeves JeeueeW keer
j#ee kejves Jeeues neWies~ Gvekees DeeMeerJee&o osves Jeeues neWies~
nce Deeeee& Meebeflemeeiej peer cenejepe keer hejcheje kes nQ~
Deeiece keer hejcheje kes nQ, nce en keYeer veneR kenles efke en
e#e-eef#eCeer nceeje keg veneR kejles, Fvekees cebefoj mes ne oes,

Ssmee nce veneR kenles, Jen lees ncekees Meefe osles nQ~ Gvekes Deboj
Meefe nw, nce ome eeflecee Oeejer nQ, Gvekes Ske Yeer eeflecee veneR
nw~ Ske Yeer eeflecee veneR nw nceejs e#e-eef#eCeer kes~ ve heeeJeleer
kes, ve #es$eheeue kes, uesefkeve nce Jen keece veneR kej mekeles, pees
Jen kejles nQ~ nce YeieJeeve heee&veeLe keer j#ee Gme Ghemeie& mes
veneR kej mekeles Les, pees Ghemeie& keer j#ee Dee kejkes heeeJeleer
Deewj OejCesv ves efkeee Lee~ en Gvekeer leekele nw, Gvekeer Meefe
nw~ Jes Deeleer neskej Yeer Gvekes Deboj Fleveer Meefe nw, Jes meceief
nQ~ nceejs efleueeseheCCeefe ebLe kes Deboj Deeee ngDee nw, nceejs
efpeleves Yeer Meemeve osJeer, e#e-eef#eCeer nQ, Jen meceief nQ~
Gvekes eje nceejs Meemeve keer j#ee nesleer nw~ peye YeieJeeve kee
eerefJenej neslee nw, leerLekej YeieJeeve kee~ Gvekes Deeies-Deeies eer
osJeer, mejmJeleer osJeer, ue#ceer osJeer eueleer nQ, es osefJeeeB nQ~ es
keesF& eleer veneR nQ, es keesF& #eguueke veneR, keesF& #egefuuekee veneR
nQ~ elegLe& iegCemLeeveJeleea nQ~ meceier nQ~ Fvekee nce eLeesef ee
mecceeve kejles nQ~ nceejs efpeleves Yeer eeflee Meee ebLe nQ,
efpeleves Yeer hetpee-hee" kes ebLe nQ, meyekes Deboj hetpee kejves kes
henues, eeflee kejves kes henues meejs osJeer-osJeleeDeeW kee Deeeve
efkeee peelee nw, Gvekees yegueeee peelee nw, Gvekees Dehevee meeOeceea
mecePee peelee nw, Gvekee Deeoj efkeee peelee nw efke Deehe Yeer
DeeeW, nceW meneesie oW, nce Deehekee mecceeve kejles nQ, nce
Gvekees DeIe& meceefhe&le kejles nQ~ Gvekees nce DeIe& osles nQ efke
Deehe Yeer e{eFes~ nce Yeer Deehekee Deeoj kej jns nQ~ pewmes efke
Deehekes Iej ceW keesF& cesnceeve Deelee nw, Deehe eee mes Gmekee
mJeeiele kejles nQ, Deehe efce"eF& mes Gmekee mJeeiele kejles nQ, Deehe
Gmekees efye"ekej mJeeiele kejles nQ~ Gmeer ekeej mes nce Fve e#eeef#eefCeeeW kee mecceeve kejles nQ Deewj Jener he eneB hej Deehekees
osKeves kees efceuesiee~ eneB e#e-eef#eCeer kee mecceeve nesiee Deewj
Gvekee DeefleMee eneB kes leerLe& kes Thej eie nesiee~
yebOegDeeW! Deehe meye ueesieeW ves Kegues efoue mes cesjer yeele kees
megvee~ ceQves pees keg Yeer kene nw Deeeee& Meebeflemeeiej peer cenejepe
keer hejcheje mes, Deeeee& Jeerjmeeiej peer cenejepe mes pees %eeve
%eeveceleer ceeleepeer ves efueee, pees nce efMe<eeW kees eoeve efkeee,
Gmekees ceQves Deehekees yeleeee~
Ske yeele Deewj kenkej ceQ Deheveer yeele meceehle kejlee ntB,
Deehekes Fmeer ceneje^ ceW kesJeue 50 efkeceer. keer otjer hej JeerjieeBJe
veece kee mLeeve nw~ Jen Jeerj ieeBJe Deeeee& Jeerjmeeiej peer cenejepe
keer pevceYetefce nw Deewj %eeveceleer ceeleepeer kes oer#ee ieg Deeeee&
Jeerjmeeiej peer cenejepe nQ~ Deepe %eeveceleer ceeleepeer Deewj megheee&celeer
ceeleepeer oes ceeleepeer kesJeue nQ, pees Deeeee& Jeerjmeeiej peer

cenejepe mes mee#eeled Gvekes kejkeceueeW mes oere#f ele nQ~ efnvogmleeve
kes Deboj Deewj Gme heer{er kee keesF& Yeer meeOeg veneR yeee nw~
%eeveceleer ceeleepeer Ske yengle ye[er Oejesnj nQ~ GvneWves mebkeuhe
efueee nw, cegPes DeeosMe efoee nw efke nceejs oer#ee ieg Deeeee&
Jeerjmeeiej peer cenejepe ves peneB pevce efueee Lee, JeneB peekej kes
osKees ceQ peevee eenlee Lee, oes efove henues, uesefkeve mJeeielemJeeiele ceW jele kes 10-11 yepe iees~ ceQ veneR pee mekee, ceQ
peeTBiee Deewj Gme Jeerj ieeBJe kees pees Deeeee& Jeerjmeeiej cenejepe
keer pevceYetefce nw, Gmekees nce DeefleMee #es$e yeveeeWies~ Jeerjmeeiej
cenejepe keer pevceYetefce kee nce GlLeeve kejWies~ JeneB kes mejhebe
Deees nQ~ ceQ Fvemes kentBiee efke ncekees Deehemes keg veneR eeefnS~
Deehe Lees[er meer Yetefce oerefpeS JeneB hej~ Dee-mee mLeeve oerefpeS,
pees Jeemleg kes efnmeeye mes nce Deeeee& Jeerjmeeiej peer cenejepe kee
pevceYetefce kes Deveghe JeneB kee efJekeeme kej mekeW~ Fme YeeJevee
kes meeLe efke Jes hetpe %eeveceleer ceeleepeer kes oer#eeieg nQ Deewj
Deeeee& Meebeflemeeiej peer cenejepe keer hejcheje kes eLece heeeee&
nQ~ Jes Gvekes eLece efMe<e Les, Deewj eLece heeeee& Yeer Les~
Ssmes Jeerjmeeiej peer cenejepe keer Gme pevceYetefce kee efJekeeme
nceW Deewj Deehekees kejvee nw~ ceneje<^ JeeueeW kees kejvee nw,
heehe[erJeeue peer kees kejvee nw, Deeswjbieeyeeo JeeueeW kees kejvee nw,
Deewj JeneB kes heeme ceW yewpeehegj ieeBJe nw, yewpeehegj JeeueeW kees kejvee
nw, Deehekees mebYeeuevee nw, nce lees peekej kes osKeWies, Deewj meeseWies
efke JeneB hej keee nes mekelee nw~ Deewj kece mes kece keg veneR,
lees YeieJeeve keer Fleveer ye[er eeflecee pej Jeneb hej efJejepeceeve
kejWies , ef ke meeue ceW Ske yeej "e-yee mes JeneB hej
cenecemlecekeeefYe<eske nes, pees meejs efnvogmleeve kes Deboj peees efke
JeerjieeBJe Deeeee& Jeerjmeeiej peer cenejepe keer pevceYetefce nw, JeneB
mes cemlekeeefYe<eske kee emeejCe nes jne nw Deewj nce cemlekeeefYe<eske
osKe jns nQ~ Deeeee& Jeerjmeeiej peer cenejepe kee mset Yeer
ueieeee peeesiee~ pees JeneB kee cebefoj nw, GmeceW Deiej peerCeexej
keer DeeJeMekelee nw, Gmekees Yeer efkeee peeesiee~ en meejs keee&
pees JeerjieeBJe ceQves megvee nw efke Deeeee& Jeerjmeeiej peer cenejepe kes
JebMepe Gvekee heefjJeej, heesles, hene[s heefjJeej, keg ueesie JeneB
Deewjbieeyeeo jnles nQ Deewj Ske heefjJeej JeneB JeerjieeBJe ceW Yeer nw~
Gve ueesieeW kees Yeer efpeccesJeejer oer peeesieer~ pees JeneB kes Deeme-heeme
kes ueesie efpeccesJeejer ues kejkes Fme leerLe& kees efJekeefmele kejWies~
FvneR MeyoeW kes meeLe ceQ Deehe meyekees yengle-yengle OeveJeeo
oslee ntB Deepe efke Deeheves pees Fme leerLe& kes efJekeeme ceW Dehevee
Glmeen efoKeeee nw~ 5100-5100 hees oskej kejkes ee 51000
(85)
hees oskej kejkes ee 1 ueeKe hees oskej pees Glmeen efoKeeee

nw, Fmekee celeueye nw efke Deehekeer YeeJevee nw efke en efMe[ea kee
leerLe& peuoer mes peuoer yeveW~ ceQ eenlee nBt efke nj ^mer DehevesDeheves ieeBJe mes ueesieeW kees Ssmes pees[s efke en leerLe& meeue-oes meeue
kes Deboj efyeukegue kegC[uehegj, nefmleveehegj, eeeie Deewj DeeesOee
pewmee Ske efJekeefmele leerLe& osKeves kees meyekees efceues~ nceeje pees
Yeer pewve hee&ke Deewj ee$eer nefmleveehegj ceW osMe kes keesves-keesves mes,
keneR mes Deees lees Gmekees ceeuetce nes efke cegPes peekej efMe[ea ceW
%eeveleerLe& hej "njvee nw~ %eeveleerLe& kes heuew Des nQ~ Gmekees
en YeeJevee veneR ueevee nw efke nceW efkeMeesj peer kes nesue ceW
"njvee nw~ nceW metjpeceue peer kes nesue ceW "njvee nw~ nesue
Meyo pees nw, nes ue DeLee&led Des nes, lees JeneB mes ue peeDees~
es nesue Meyo pees nw, es efkemeer Deewj kees "njeves kes nQ~ ncekees
Deheves leerLe& hej "njevee nw Deheves efoiecyej pewve eeef$eeeW kees~
FmeefueS Deehe meye ueesie GlmeenhetJe&ke FmeceW oeve osvee, FmeceW
hewmee osvee~ Deehekes Ske-Ske hewmes kee meogheeesie nesiee~
nceejs 41 ueesieeW kee en ^m nw~ yejeyej Gmekeer ceerefbie
nesleer nw~ meYeer ^mer FmeceW mebYeele nQ~ meye ueesie hewmee ueieeves
kes efueS leweej nQ~ en leerLe& peuoer mes peuoer yevekej leweej nes,
hetpe %eeveceleer ceeleepeer kes ejCeeW ceW pees Deepe nefmleveehegj ceW
efJejepeceeve nQ, Gvekes ejCeeW ceW ceQ ener efveJesove kejlee ntB Deewj
Jeboeefce kejlee ntB efke GvneWves pees heer"eOeerMe kee heo cegPes efoee nw,
pees efpeccesJeejer cesjs Thej meeQheer nw, Gme efpeccesJeejer kee ceQ Gvekes
DeeMeerJee&o mes Deeies Yeer efveJee&n kejlee jntB Deewj Fve leerLeeX kes
efJekeeme ceW nceejs heeme lees hewmee veneR nw, nce lees leve Deewj ceve
ueieeles nQ hewmee Deehe ueesie ueieeles nQ~ neB, en pej nw efke

nceejs ye[s YeeF& meenye pees ie=nmLe DeJemLee kes nQ, mecheVe nQ,
DeYeer GvneWves DeeesOee kes Deboj YeieJeeve $e+<eYeosJe kee pees pevce
mLeeve nw, JeneB hej Deer jeefMe ueiee kejkes YeieJeeve $e+<eYeosJe
kes pevceYetefce kee cebefoj efveefce&le efkeee Deewj Gmekee hejJejer
2011 kes Deboj hebekeueeCeke eeflee ceneslmeJe ngDee~ Gmekes
kelee& kewueeMeebo pewve meje&he ueKeveT Jen Yeer OeveJeeo kes
hee$e nQ~ keeeWefke nceves lees Iej es[e, lees Iej mes keesF& mebbyeOe
veneR jKee~ nce Deepe leke Iej keer efkemeer Meeoer ceW veneR iees~
nceejs YeeF&-yenveeW keer veeleer-heesles Deeefo Deepe ueieYeie 175
mebleeveW nQ~ nceejer ceeB keer 13 mevleeveeW ceW mes 9 mevleeveeW ves
efJeJeen efkeee, 4 mebleeveW nce DeefJeJeeefnle nQ, %eeveceleer ceeleepeer,
DeYeeceleer ceeleepeer, eboveeceleer ceeleepeer, Deewj ceQ ye.
jJeervkegceej, efpevnW ceeleepeer ves Deye jJeervkeerefle& yeveeee nw~
4 kes DeueeJee pees 9 mebleeves nQ Gvemes pees heesles-hejheesles, veeleer
Deeefo efceueekej Deepe 175 nQ, ceQ efkemeer keer Meeoer ceW keYeer
veneR ieee peye mes ceQves yeeee& ele efueee~ ceQves Deheves
yeeee& ele kee efveJee&n kejles ngS keYeer efkemeer Meeoer ceWs,
efkemeer meebmeeefjke keeeeX ceW ve Devegceesovee keer, ve GmeceW meefcceefuele
ngDee~ lees Fmeer ekeej mes cesje efveyee&Oe he mes efpelevee peerJeve
Mes<e nw, Jen YeieJeeve kes ejCeeW ceW leerLeeX kes efvecee&Ce ceW
YeieJeeve keer pevceYetefceeeW kes efJekeeme ceW Deewj hetpe ceeleepeer
keer Dee%ee kes Devegmeej pees Deeeee& eer Meebeflemeeiej peer keer
hejcheje nw Gmekes Devegmeej euelee jns, euelee jns, euelee
jns, FvneR MeyoeW kes meeLe ieefCeveer %eeveceleer ceeleepeer keer pee,
YeieJeeve heee&veeLe keer pee~
Deye eefleefove eemkeeF& ef[Me kes GheYeesee Yeer megve mekeWies

hetpe ceeleepeer kes cebieue eJeeve
heejme ewveue hej eefleefove DeJeMe megveW

hetpe ieefCeveerecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer kes
cebieue eJeeve
eele: 6 yepes (eemkeeF& ef[Me kes GheYeeseeDeeW nsleg) SJeb
jeef$e 9 yepes (Jeeref[eeskee@ve, Sejsue ef[Me kes GheYeeseeDeeW nsleg)
(86)
emleeefJekeer-6
DeeMeerJee&o SJeb efJeveeebpeefue mecehe&Ce
mJeefmleeer mJeeceer peer kes eefle meeOegJe=boeW kes DeeMeerJee&o
leLee meceepe kes ieCeceeve cenesoeeW, vesle=lJekelee&DeeW
SJeb efJeeveeW eje esef<ele efJeveeebpeefueeeB
(87)
cebieue DeeMeerJee&o
-iegpejele meblekesmejer Deeeee& eer Yejlemeeiej peer cenejepe
efoiecyej pewve ef$eueeske MeesOe mebmLeeve, pecyeterhe-nefmleveehegj (cesj") G.e. keer eCeslee ieefCeveerecegKe
Deeefe&kee eer %eeveceleer ceeleepeer kes mebIemLe kece&eesieer ye.jJeerv kegceej peer, pees efke #es$e kes DeOe#e nQ~
Fvekeer osJe-Meee-ieg kes eefle mecehe&CeYeeJevee eMebmeveere nw~ Deehe mejue mJeYeeJeer, JeJenej kegMeue,
kece&" keee&kelee& nQ SJeb efJeMes<ekej iegYeefe mes Deehekee oe meowJe Deesleeesle jnlee nw~ Deehe leerLe&#es$eeW kes Gej SJeb eieefle
ceW efe jKeles nQ leLee mJeeb keer Deesj MegYecee Gheeesie keer lemLelee jKeles ngS MegYe YeeJevee yeveeS jKeles nQ~ meved 2009 ceW
peye ceQ mebIe meefnle nefmleveehegj hengBee, leye cegPes Fvekee JeemleefJeke JeefelJe Deewj ke=eflelJe osKekej neefo&ke emeVelee ngF&~
JeemleJe ceW jJeerv kegceej peer keer Det iegYeefe kees osKekej menpe ner cesjs ceve mes meoe Gvekes efueS JeelmeuehetJe&ke jepee
eseebme keer Ghecee efvekeueleer nw~
cegPes ye[er emeVelee nw efke pecyeterhe Oece&heer" kes vetleve heer"eOeerMe mJeefmleeer kece&eesieer jJeervkeerefle& mJeeceer peer kes he ceW
Deehe es heo hej efoveeBke 20-11-2011 kees Deemeerve ngS nQ~ eLeemebYeJe eLeeMeefe Oecee&jeOevee SJeb Oece&meeOevee kes meeLe
Oece&eYeeJevee ceW Deeies ye{les jnW SJeb mebmLeeve kes Oecee&eleve ceW Je=ef nesJes~ Deehe mJemLe SJeb efejbpeerJeer nesJeW, Fmeer YeeJevee kes meeLe
Oece&Je=efjmleg cebieuecee efoJe DeeMeerJee&o~
MMNN
-Sueeeee& cegefve eer Jemegvebefo peer cenejepe
ceQ hetpe ieefCeveer %eeveceleer ceeleepeer eje ye. jJeerv kegceej peer kees heer"eOeerMe heo hej ceveesveerle
kejves keer Iees<eCee kee Devegceesove kejlee ntB~ Deye Jes heer"eOeerMe jJeervkeerefle& kes he ceW peeves peeeWies, en
emeVelee kee efJe<ee nw~ Fmeer ekeej Deeies Jes cegefve jJeervkeerefle& Yeer yeveWies, Ssmee cesje DeeMeerJee&o nw~ etBefke
hetpe ceeleepeer kee DeeosMe nw efke henues ceebieerlegbieer ceW cetefle& efvecee&Ce kee keee& hetje nes, leye oer#ee ueer peees
Dele: Gvekeer Dee%ee kees DeJeMe ner jJeervkeerefle& heeueve kejW Deewj ceebieerlegbieer kee keee& kejkes ner oer#ee kes efueS Deemej nesJeW~
(11 veJecyej 2011 kees eer ceesleermeeiej peer cenejepe keer eebpeefue meYee ceW emlegle JeeJeebMe)
-Sueeeee& cegefve eer efve:MebkeYet<eCe peer cenejepe
ieefCeveerecegKe Deeefe&kee eer %eeveceleer ceeleepeer ves ye. jJeerv kegceej peer kees pecyeterhe leerLe& kee
heer"eOeerMe yeveeee nw~ cegPes yengle emeVelee nw~ ceeleepeer pees Yeer keee& kejleer nQ, meoe meceepe kes efueS
ueeYekeejer efme nesles nQ~ cegefve nesles ngS Yeer cesjs ceve ceW ceeleepeer kes eefle yengle ee kes YeeJe jnles nQ
keeeWefke GvneWves Ske Deeefe&kee neskej pewveOece&, mebmke=efle kes efueS pees keee& efk eS nQ, Jen keesF& ceneve
Deelcee ner kej mekeleer nw~ hetpe ceeleepeer ves jJeerv kegceej peer kees Oece& kes mebj#eCe Deewj leerLeeX kes
efJekeeme nsleg jJeervkeerelf e& mJeeceer veece oskej heer"eOeerMe heo hej megMeeseYf ele efkeee nw Dele: ceQ Gvekes peerJeve
keer GVeefle kes efueS GvnW yengle-yengle cebieue DeeMeerJee&o eoeve kejlee ntB~
(20 veJecyej 2011 kees heer"eOeerMe heoejesnCe meceejesn ceW emlegle JeeJeebMe)
MMNN
(88)
-GheeOeee eer iegefhlemeeiej peer cenejepe
Deepe es pewve meceepe yengle meewYeeieMeeueer nw efke ieefCeveerecegKe Deeefe&kee eer %eeveceleer ceeleepeer
Fme meceepe kes efueS Ske Ssmee ekeeMe mlebYe nw, efpemekes Deeueeske ves yengle meejer DeelceeDeeW kees ekeeefMele
nesves kee ceewkee efoee nw~ Ske lejhe Deeeee& eer Meebeflemeeiej peer cenejepe keer hejcheje kes heeeee& eer
JeOe&ceevemeeiej peer cenejepe hetpe ceeleepeer keer peesefle kes ner ekeeMehegbpe nQ, pees Fme hejcheje kees Je=efbiele kejkes Oece&eYeeJevee
kej jns nQ~ cegPes ieewjJe neslee nw efke otmejs #eguueke ceesleermeeiej peer cenejepe jns, efpevneWves DeelcekeueeCe kes meeLe hetpe
ceeleepeer keer pecyeterhe Deeefo efJeefYeVe eespeveeDeeW kees DeLeke eeeme kejkes meheue kejves SJeb mebeeefuele kejves ceW Dehevee cenlJehetCe&
eesieoeve efoee~ cegPes ueielee nw efke hetpe ceeleepeer ves yengle henues ner en meese efueee Lee efke hejcheje kee hees<eCe kejves Jeeues
JeefelJe kees hewoe kejves keer DeeJeMekelee nw, FmeerefueS GvneWves Ssmes efMe<e jlveeW kees meceepe kes efueS eoeve efkeee~
jeceeeCe ceW 2500 hee$e nQ Deewj Gve hee$eeW ceW jece keer DeefYeJeefe meyemes ecegKe Leer~ Fmeer ekeej ceQ mecePelee ntB efke Deeefe&kee
eer %eeveceleer ceeleepeer kes hee$eeW ceW jJeervkeerefle& peer keer DeefYeJeefe kees nce ecegKelee kes meeLe men<e& mJeerkeej kejvee eenles nQ~ efkemeer
Yeer efJeMes<e eefleYee kee eeslmeenve DeJeMe kejvee eeefnS~ kene nw efke eefo nce yengle keece ve kej mekeW, lees keee& kejves Jeeues JeefeeeW
kee oesveeW neLe G"ekej mecceeve DeJeMe kejW~ en nceeje vewefleke oeefelJe nw~ hetpe ceeleepeer Fme Oejleer hej Ske Ssmee Devet"e efJeeeme
Deewj peeself e yeve ieF& nQ efke Deeves Jeeueer heere{f eeW ceW Flevee heg<eeLe& keesF& kej heeesiee, en keef"ve cenmetme neslee nw~ Jener mebmkeej
jJeervkeerefle& peer ceW Yeer Dee iees, keeeWefke iegueeye peneB efKeuelee nw, JeneB keer ceeer Yeer megiebeOf ele nes peeleer nw~ jJeerv peer lees ceeleepeer
kes heefjJeej ceW pevceW Gvekes Devegpe jns Dele: Gvekees TBeeF& hej ues peeves ceW keesF& jeske veneR mekelee Lee~
ceesleermeeiej peer cenejepe kes Ghejeble jJeerv YeeF& peer kees heer"eOeerMe yeveekej efje mLeeve kees hetCe&lee oer ieF& nw~ heo mes henues ner
jJeerv peer lees meoe keece kejles jns nQ~ meye efceuekej yengle keg hewoe kej mekeles nQ uesekf eve keee& kejves Jeeues Ske Des Jeefe kees hewoe
kejvee Delevle keef"ve neslee nw~ %eeveceleer ceeleepeer ves en keee& efkeee nw Deewj Des ueesieeW kees leweej kejkes meceepe keer mesJee nsleg emlegle
efkeee nw~ %eeveceleer ceeleepeer pewmeer es Deeefe&kee ves YeieJeeve ceneJeerj kes jLe kees eueeves ceW meyemes ecegKe Yetecf ekee efveYeeF& nw~
ceQ jJeervkeerelf e& peer kees ener kentiB ee efke Jes oer#ee nsleg peuoer ve kejW Deewj peye leke keesF& Ske mLeeF& mlebYe cepeyetleer kes meeLe leweej
ve kej ueW, leye leke Jes Fmeer ekeej meceepe Je Oece& kes keee& kejles jnW~ oef#eCe Yeejle ceW Yeejke hejcheje eue jner nw Deewj hetpe ceeleepeer
ves nefmleveehegj ceW heer"eOeerMe heo kes he cesb Gej Yeejle ceW en hejcheje eejbYe keer nw, lees FmeceW keesF& yegjeF& veneR nw~ ueesie Deeies-heers keg
Yeer kenles nQ, uesekf eve pees keesF& FmeceW yegjeF& mecePeles nQ, GvnW ceQ mecePee veneR mekelee nt~B YeejkeeW kees efheer-keceC[ueg eleerke mJehe efoes
peeles nQ, efpememes meceepe ceW Gvekes eefle mecceeve Deewj efJeeeme keer YeeJevee peeie=le jns~ Fmeer ekeej YeeF& peer kes eefle Yeer meceepe ceW efJeeeme
Deewj mecceeve keer YeeJeveeSB ueesieeW kes efoue ceW meoe jner nw Deewj Deeies Yeer meoe mLeeefhele jnvee eeefnS~ jJeervkeerelf e& mJeeceer peer yengle me#ece
nQ, efpevneWves ceebieerlegib eer ceW Fleves ye[s keee& kee yeer[ e G"eee ngDee nw~ meceepe kejes[ eW hees kee keee&ece kej mekeleer nw uesekf eve efMeuhe mes keee&
kee GodIeeve kejves kes efueS Jen meese hewoe nes heevee Delevle ogue&Ye neslee nw~ en hetpe ceeleepeer kee DeodYegle efebleve nw efpemeves GvnW JeneB
hengB ee efoee, pewmes vesceereb efmeevleeeJeleea pewmeer efoiiepe YeJeelcee ves ieesccesMe yeengyeueer kees pevce efoee Lee~
ceQ efpevesv YeieJeeve mes eeLe&vee kejlee ntB efke ceeleepeer oerIee&eg nesJeW, Meleeeg nesJebs, mJemLe jnW~ Gvekes jnves mes ceQ yengle meer
Oece&eYeeJevee osKe jne ntB~ Dele: hetpe ceeleepeer pewmes DeodYegle JeefelJe mes meceepe Deewj Oece& keer GVeefle meoe nesleer jns, ener
YeeJevee nw leLee jJeervkeerefle& peer kes efueS Yeer cesje yengle-yengle cebieue DeeMeerJee&o nw, Jes Deheves eleske ue#e kes meeLe ceebieerlegbieer kes
cetefle& efvecee&Ce ceW MeerIe ner meheue nesJeW Deewj Gvekes Fme keee& ceW ncemes Yeer pees meneesie nes mekesiee, nce DeJeMe kejWies~
Deble ceW ener kenvee nw efke jJeerv peer oer#ee kes efueS peuoer ve kejW~ mecee peye eg hej peeles Les Deewj Gvekees peerJeve
kee Keleje ueielee Lee, leye neLeer hej yew"s-yew"s ner kesMeueeWe kej oer#ee ues uesles Les~ Dele: Deehe Yeer peuoer ve kejW, peye ceewkee
Deeesiee, leye Deehe Yeer neLeer hej yew"s-yew"s oer#ee ues uesvee~ uesefkeve efkemeer eesie mlebYe kees leweej efkeS efyevee oer#ee keer peuoer
Gefele veneR nesieer~ hegve: jJeervkeere|le peer kes efueS cesje yengle-yengle cebieue DeeMeerJee&o~
(30 veJecyej 2011 kees mJeeceer peer kes mecceeve meceejesn ceW eerleefJenej-efouueer ceW emlegl e JeeJeebMe)
(89)
-eeefj$eeceCeer Deeefe&kee eer DeYeeceleer ceeleepeer
hetpe ieefCeveerecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer ves pecyeterhe-nefmleveehegj SJeb Fmemes mecye leerLeeX kes
mebj#eCe SJeb mebJeOe&ve nsleg Delevle otjoefMe&lee jKeles ngS pecyeterhe leerLe& hej meved 1987 ceW heer"eOeerMe heo
keer mLeehevee keer nw~ cegPes efJeeeme nw efke efJeiele 24-25 Je<eeX mes efpeme ekeej Fme Oece&heer" kee kegMeue
mebeeueve eLece heer"eOeerMe #eguueke eer ceesleermeeiej peer cenejepe kes efveoxMeve ceW ngDee nw, Gmeer ekeej
YeefJe<e ceW Yeer mewke[eW Je<eeX leke Fme Oece&heer" kes heer"eOeerMeieCe meejs efJee ceW pewveOece& keer DeodYegle eYeeJevee SJeb leerLeeX kee
mebj#eCe kejles jnWies~ Jele&ceeve ceW Fme heer" hej hetpe ceeleepeer ves ye. jJeerv kegceej peer kees eefleeefhele kejkes GvnW mJeefmleeer
jJeervkeerefle& mJeeceer peer yeveeee nw Dele: cegPes Fme yeele keer Delevle emeVelee nw~ 18 Je<e& keer Gce mes ner mJeeceer peer kees hetpe
ceeleepeer kes mebmkeej eehle ngS nQ Dele: Jes Deheves Fme vees heer"eOeerMe keee&keeue ceW Yeer Fme mebmLeeve kee meJe&leescegKeer mebeeueve
kejkes Oece& eYeeJevee Deeefo kes cenveere keee& kej jns nQ~ Deeies Deheves ejce ue#e keer hetefle& kejles ngS Jes Deheves mechetCe& ceeveJe
peerJeve kes efMeKej hej keueMeejesnCe kejW, ener Gvekes efueS cesje yengle-yengle cebieue DeeMeerJee&o nw~
MMNN
ceele=Yeefe SJeb iegYeefe kes heee&eJeeeer-mJeefmleeer jJeervkeerefle& mJeeceer peer

-e%eeeceCeer Deeefe&kee eer eboveeceleer ceeleepeer
veece kes Deveghe Deheves kele&Je kee heeueve kejves Jeeues jJeervkeerefle& mJeeceer peer keer keerefle& JeemleJe ceW
mete& keer jefMceeeW kes meceeve he=LJeerleue kees Deeueesefkele kejves Jeeueer nw~ nce Ske npeej Je<e& hetJe& kes
ceele=Yee eecegC[jee ceneceele kee veece megveles nQ, efpevneWves YeieJeeve yeengyeueer keer 57 heg Gegbie eeflecee
kee efvecee&Ce kejJeekej ceelee kes mebkeuhe kees hetCe&lee eoeve keer Leer~
nce evieghle cenecegefvejepe kee keLeeveke he{les nQ efpevneWves Deheves iegosJe eer Yeyeeng eglekesJeueer
Deeeee& cenecegevf e kes ejCeeW keer Ssmeer efve:mJeeLe& mesJee keer Leer, efpemekes heuemJehe osJeleeDeeW ves Yeer hejes#ehe
ceW Gvekeer meneelee kejles ngS efvepe&ve pebieue ceW veiejer yemeekej 12 Je<eeX leke GvnW ceveg<ehe ceW veJeOeeYeefe kejkes Deenej eoeve
efkeee Lee~ eeefhe en yeele %eele nes peeves kes yeeo evieghle cegefvejepe ves eeeefee enCe efkeee Lee, keeeWefke efoiecyej pewve meeOegmeeOJeer osJeeW kes neLe mes Yeespeve veneR enCe kejles nQ~ efhej Yeer iegYeefe ceW evieghle kee veece meJeexheeffj megvee peelee nw~
cesje DeefYeeee eneB en nw efke mebmeej ceW ceelee, efhelee SJeb ieg kes eefle meeer efveehetJe&ke kele&Je efveYeeves Jeeuee Jeefe JeemleJe ceW
meJee&eOf eke ceneve neslee nw~ hegvee pees cees#eceeie& kes eefle efe GlheVe kejves Jeeues mees ieg nesles nQ, GveceW ceelee-efhelee SJeb ieg leerveeW kee he
menpe ceW osKee peelee nw, Gvekes eefle efkeee ieee mecehe&Ce efMe<e kes efueS leerveeW keer DeejeOevee kee heue eoeve kejves Jeeuee nes peelee nw~
pecyeterhe Oece&heer" kes vetleve heer"eOeerMe mJeefmleeer jJeervkeerelf e& mJeeceer peer keer peerJeveMewueer hetCe&hesCe iegYeefe kee GoenjCe emlegle kejkes
Gheeg& e cenevegYeeJeeW kes DeeoMeeX kees GheefmLele kej jner nw, ener Gvekes JeefelJe kes efveKeej kee meyemes ye[e ecelkeej nw~
Iej ceW ceelee-efhelee kes 4 heg$eeW ceW meyemes ess heg$e kes he ceW pevceW jJeerv kegceej kes eefle efhelee kee DeleerJe mvesn Lee~ Jes
FvnW Deheves mes otj 1 efove Yeer veneR jKevee eenles Les efkevleg ieeBJe ceW Ge efMe#ee kes meeOeveeW kee DeYeeJe nesves kes keejCe es
ueKeveT efJeeefJeeeuee ceW mveeleke keer he{eF& kejves nsleg oes Je<e& ueKeveT ceW jns~ Fvekeer mejuelee, menpelee, efceleJeefelee,
Jemeve cege peerJeve peerves keer Mewueer, kele&Je hejeeCelee SJeb meceemetekelee, Meeble eJe=efe Deeefo vewmeefie&ke #eceleeDeeW ves FvnW
meyekee efee yeveeves ceW meJe&Lee meeLe efoee, ener keejCe jne efke efJeeefJeeeuee keer Ske efove keer Yeer ger nesves hej jJeerv peer
meerOes Iej Deeles Deewj efheleepeer kees Deheves ceOegj JeJenej, efeeekeueehe SJeb mesJeeDeeW mes mebleg kej osles Les~ Deheveer mesJee YeeJevee
leLee efheleepeer kes heg$eJeelmeue kee ner eYeeJe jne efke efhelee kes mJeie&Jeeme mes 2-4 efove hetJe& ner jJeervkegceej ye[s efove keer mejkeejer
(90)
ger ceW Iej Dee iees Les, FvneWves efhelee keer Ketye mesJee kejkes GvnW hetCe& mevleg efkeee leLee 25 efomecyej 1969 kees Gvekes
meceeefOecejCe kes mecee Ceceeskeej ceneceb$e megveekej Deheves heg$ekele&Je kees hetCe& efkeee~ Fmeer ekeej ceelee kes eefle Yeer Fvekeer hetCe&
efvee jner~ ceelee ceesefnveer etBefke meved 1971 ceW Deeefe&kee oer#ee ueskej jlveceleer ceeleepeer yeve ieF& LeeR Deewj jJeerv peer Yeer
Deepevce yeeee& ele ueskej mebIe ceW ner jnles Les Dele: ncesMee Gvekeer Devegketue JeweeJe=efe-Deenej, Deew<eefOe Deeefo kes eje kejles
ngS Debeflece meceeefOecejCe leke hetjer lelhejlee kes meeLe meceeefOecejCe Deeefo hee" megveekej Deheves kele&Je kee efveJee&n efkeee~
Fve meyekes meeLe-meeLe hetpe ieefCeveerecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer kes eefle ceelee-efhelee SJeb ieg leerveeW kee YeeJe Fvekes efueS meowJe
Jejoevehe ceW efme ngDee~ pewmee efke Deeeee& eer kegvokegvoosJe ves kene nw-DeeFefje hemeeSCe e, efJeppee ceblee e efmepPebelf e~
DeLee&led Deeeee& YeieJevle keer ke=hee emeeo mes Deveske efJeee Deewj ceb$e efme nes peeles nQ~ Fmekee leelhee& en nw efke iegDeeW
keer JeweeJe=efe, Gvekeer Devegketuelee Je Gvekes eefle kele&Je kee heeueve kejves Jeeues efMe<e Yeewefleke efJeee, Meee%eeve Deewj DeeOeeeflceke
GVeefle kejkes cees#eheo leke kees eehle kej uesles nQ~
eneB meJeeieerCe eesielee kes Oeveer, jJeervkegceej mes jJeervkeerelf e& heo leke hengBeves Jeeues Jeefe kee peerJeve iegeee ceW oerIe&keeue
leke Jeleerle nesves kee Ske ner jepe nw-mecehe&Ce~ efpevekes ceve ceW Dehevee Deueie DeefmlelJe yeveeves kee keYeer YeeJe Yeer veneR Deeee~ Ssmes
Deueewekf eke JeefelJe kes Oeveer eer jJeervkeerefle& heer"eOeerMe mJeeceer peer kes efueS cesjer DevevleMe: MegYekeeceveeSB nQ Deewj YeieJeeve efpevesv mes
ener eeLe&vee nw efke efpeme lejn mes Deeheves hetpe ieefCeveer ceeleepeer keer esjCee kees Dehevee mebyeue yeveekej Deveske leerLeeX kees efJekeefmele/efveefce&le
efkeee nw, Gmeer ekeej mebmeej kee meJeexe 108 heg Gegib e YeieJeeved $e+<eYeosJe keer eeflecee kee efvecee&Ce keee& Deehekes DeOe#eere kece&"
efveoxMeve ceW MeerIe mecheVe nes Deewj nce meYeer ueesie Gme Deeeflece eeflecee kee oMe&ve kej Deheves pevce kees meheue kejW~
mecei%eeve ceeefmeke heef$ekee kee en efJeMes<eebke Gve jJeervkeerefle& mJeeceer peer kes heer"eOeerMe heoejesnCe keer PeueefkeeeB ueskej
emlegle nw FmeceW eyebOe mecheeoke peerJeve ekeeMe peer ves DeLeke heefjecehetJe&ke pees meeceeer leweej keer nw, Jen efve:mebosn megvoj Deewj
he"veere nw~ Ske veJeesefole egJeke ves mJeeceer peer kees Dehevee DeeoMe& yeveekej pees YeeJeeefYeJeefe emlegle keer nw, Jen Gmekes GppeJeue
YeefJe<e kes efueS DeeoMe& yeves, ener cebieue DeeMeerJee&o nw~
MegYekeecevee mebosMe
-kece&eesieer mJeefmleeer eekeerefle& Yeejke cenemJeeceer, eJeCeyesueieesuee
nceW en peevekej emeVelee ngF& efke pecyeterhe nefmleveehegj kes heer"eOeerMe heo hej hejcehetpe ieefCeveer
Deeefe&kee eer %eeveceleer ceeleepeer ves Deehekees Deemeerve efkeee Deewj Deehekee veecekejCe mJeefmleeer jJeervkeerelf e&
efkeee nw~ Deehe heer"eOeerMe heo hej jnkej Oeeefce&ke, meeceeefpeke Deewj peve keueeCe kes keee& kejles ngS Oece&
keer eYeeJevee kejles jnW~ ener YeeJevee nce YeieJeeve yeengyeueer mJeeceer mes kejles nQ~
-eoerhe pewve Deeefole, veF& efouueer
(kesvere eeceerCe efJekeeme jepe ceb$eer-Yeejle mejkeej)
pecyeterhe-nefmleveehegj efmLele efoiecyej pewve ef$eueeske MeesOe mebmLeeve kes leJeeJeOeeve ceW mJeefmleeer
kece&eesieer heer"eOeerMe jJeervkeerefle& mJeeceer peer cenejepe kes efJeiele 20 veJecyej 2011 kees efleere heer"eOeerMe
Ieesef<ele efkeS peeves kes meeLe-meeLe heer"eOeerMe heoejesnCe meceejesn kee emeejCe Deleble jeseke SJeb
esjCeeoeeer efme ngDee nw~ Fmemes peveceeveme kees Tpee& eehle ngF& nw, efpemekee meJe&$e mJeeiele nes jne nw~
Deepe kes meceepe kes efueS Fme ekeej kee GodyeesOeve DeeJeMeke nw~ Fmemes meceepe Deheveer peerJeveMewueer
heefjJeefle&le kejkes menpelee, mejuelee, ceOegjlee Deewj keee&kegMeuelee kes #es$e ceW heefjhekeJe nes mekelee nw Deewj meceepe
megOeej keer efoMee ceW en ceerue kee helLej efme nesiee~ mJeeceer peer kes mecceeve ceW vele-cemleke neskej Gvekee Deeoj kejlee ntB Deewj en Fe
Jee kejlee ntB efke Jes heer"eOeerMe kes he ceW meceepe-megOeej kee keee& kejW, efpememes nce meYeer megKeer Deewj mecheVe nes mekeWies~
(91)
-DeMeeske efmebIeue, (mebj#eke-efJee efnvot heefj<eo)
hetpee %eeveceleer ceeleepeer eje kece&eesieer ye. jJeerv kegceej pewve kees pecyeterhe Oece&heer" kee vetleve
heer"eOeerMe yeveekej GvnW mJeefmleeer kece&eesieer heer"eOeerMe jJeervkeerefle& mJeeceer peer kes veece mes Deuebke=le
efkeee ieee nw, en peevekej neefo&ke emeVelee ngF&~ hetpe jJeervkeerefle& mJeeceer peer kes heoejesnCe kes
Gheue#e ceW mecei%eeve ceeefmeke heef$ekee kee peveJejer 2012 kee Debke efJeMes<eebke he ceW Yeer ekeeefMele efkeee ieee nw~
hetpe jJeervkeerefle& mJeeceer peer kee cesje eLece heefjee Decesefjkee ceW veJe Meleeyoer 20JeeR-21JeeR kes Gheue#e ceW ceveeS peeves
Jeeues efJeeOece& meccesueve kes DeJemej hej Deeee~ pewve meceepe keer Deesj mes efJee heue hej Gvekee ner eyeesOeve ngDee~ GvnW
hetpeveeree %eeveceleer ceeleepeer kee MegYeeMeerJee&o eehle Lee~ Gmekes heeeled cesjs Oeeve ceW Deeee efke ceeleepeer kes Delevle keef"ve
ekeuheeW kee Yeej Yeer GvneWves G"eee nw, DeeesOee pees heeBe leerLekejeW keer pevceYetefce jner nw, JeneB cegPes en DevegYeJe ngDee~ eeeie
ceW Deeefo leerLekej $e+<eYeosJe peer cenejepe keer lehemLeueer leLee ceneJeerj mJeeceer peer keer kegC[uehegj ceW pevcemLeueer kes efvecee&Ce kes
mecee Gvekeer Dence Yetefcekee jner nw~ nefmleveehegj kee ceneve leerLe& Gvekee mesJee #es$e jnves Jeeuee nw~ cesje hetpe ceeleepeer keer ke=hee
mes Gvemes Delevle Ieefve mebyebOe jne nw Deewj Deepe ceW Delevle Deevevo kee DevegYeJe kej jne ntB~
hetpe jJeervkeerefle& mJeeceer peer hetpee ceeleepeer eje efkeS ieS keeeeX kees Deewj Deeies ye{eSbies, en DeeMee kejlee ntB~
hejceelcee Gvekees Meefe eoeve kejs, en eeLe&vee nw~ hejceefhelee hejceelcee kes eerejCeeW ceW eeLe&vee nw efke hetpee ceelee %eeveceleer peer
kees mJemLe jKeles ngS oerIee&eg eoeve kejW~ meeebie eCeece meefnle,
cebieue keecevee mebosMe SJeb DeefYeJebovee

-pes.kes. pewve, hetJe& meebmeo, efouueer
mJeeceer jJeervkeerefle& peer ves Deheves mechetCe& peerJeve kees Oece& kes eefle meceefhe&le kejles ngS DeLeke eeeme
kejkes efpeme ekeej pewveOece& keer heleekee kees henjeee nw, Jen meceepe kes efueS Delevle DeodYegle GoenjCe
nw~ ceQ Gvekes keee& kejves keer Mewueer kees efJeiele ueieYeie 35 Je<eeX mes yejeyej osKe jne ntB Deewj Gvekeer
Deeee&peveke keee& Meefe kees osKekej cegPes lees keYeer-keYeer Ssmee ueielee nw efke pewmes efkemeer efoJe Meefe
ves Gvekes Mejerj ceW mLeeve yevee efueee nw~ Meejerejf ke ke<eW keer Deesj Oeeve ve oskej Deheveer meYeer pewve DeecveeeeW kee hetCe&he mes heeueve
kejles ngS vees leerLe&#es$eeW kee efvecee&Ce %eeveceleer ceeleepeer kes meeefVeOe ceW Deehekes eje efkeee pee jne nw, en Ske Ssmeer ieeLee nw efke pees
pewve Fefleneme kes mJeefCe&ce heVeeW ceW peg[leer eueer pee jner nw~ Ske keee&ece meceehle veneR neslee nw Deewj Gmekes henues ner otmejs keee&ece
kee DeeosMe nes peelee nw Deewj Gve meye DeeosMeeW kee heeueve jJeervkeerelf e& peer men<e& meoe kejles DeeS nQ Deewj Deepe Yeer kej jns nQ~ en
meceepe kees Gvekeer DeodYegle eefleYee Meefe kee DeeoMe& GoenjCe ceevevee eeefnS~
keF& yeej ceQ ceeleepeer kees kenlee ntB efke Fleves keef"ve Deewj ceneve keee& kejves Jeeues jJeerv kegceej peer kees Deeheves Fleveer
DeefOeke lehemee keeeW os jKeer nw ? uesefkeve pewveOece& mebece hej DeeOeeefjle nw FmeefueS GvnW Deheveer eee& kee heeueve kejvee Yeer
neslee nw~ leerLeeX kes efvecee&Ce Je pewveOece& keer eYeeJevee nsleg Jes ^sve ceW 12-18 Iebs Yeer mehej kejles nQ Deewj heeveer leke veneR uesles~
uesefkeve Gvekes esnjs hej Gleveer ner cegmkegjen meoe yeveer jnleer nw~ nce ueesieeW kes esnjs hej DeJeMe ner Ssmee mehej kejves kes yeeo
ceefuevelee Dee peeleer nw, uesefkeve jJeerv kegceej peer kee esnje keYeer efkemeer Lekeeve mes ceefueve ngDee cenmetme veneR ngDee~ Deewj Gvekes
Fmeer nbmecegKe SJeb egcyekeere mJeYeeJe kes keejCe npeejeW-npeej Jeefe Gvekes heeme efKebes eues Deeles nQ~
Jele&ceeve ceW Gvekeer 61 Je<e& keer Deeeg nes egkeer nw Deewj peye Jes 29 Je<e& kes jns neWies, leye mes ceQ Gvekes meeLe peg[e ngDee ntB
Deewj Gvekeer keee&Meefe kees ceQves yengle vepeoerke mes heneevee nw~ JeemleefJekelee lees en nw efke Fme ceeveJe ueeske ceW Deehekee
DeJelejCe ceeB %eeveceleer peer kes efueS ner ngDee nw~
efheues 20 veJecyej kees yeeeejer jJeerv kegceej peer kees hetpe ceeleepeer ves pecyeterhe kee heer"eOeerMe yeveeee~ cegPes Delevle
(92)
n<e& ngDee~ Fme heoejesnCe kes Gheue#e ceW ceQ ener kenvee eenlee ntB efke nce jJeervkeerefle& peer kees keee yeOeeF& os mekeles nQ, yeOeeF&
kee hee$e lees Deepe en hetje meceepe nw, efpemeves jJeerv kegceej peer kees heer"eOeerMe jJeervkeerefle& peer kes he ceW eehle efkeee nw~
mJeeceer jJeervkeerefle& peer pewmes JeefelJe kees heekej meceepe ieewjJeeefvJele ngDee nw~ keeeWefke Gvekees en heo efceuee, en yeele Gvekes
efueS keg Yeer ceeeves veneR jKeleer nw~ Jes lees hetJe& ceW Yeer kece&eesieer jns nQ Deewj Deeies Yeer meoe kece&eesieer jnWies~ heo keer YeeJeveeDeeW
ceW keYeer jJeerv kegceej peer ves ee %eeveceleer ceeleepeer kes efkevneR Yeer efMe<eeW ves keYeer keesF& keee& veneR efkees~ ceeleepeer kes cegKe mes
efvekeueer esjCeeDeeW kees Gvekes mebIe ceW nj efMe<e ves eens ceesleermeeiej peer jns, eboveeceleer ceeleepeer jneR ee YeeF& peer jns, ee keesF&
Yeer yeeeeefjCeer peer jneR, meyeves hetpe ceeleepeer kee DeeosMe ceevekej efve:mJeeLe& YeeJeeW kes meeLe meoe Gmekee heeueve efkeee Deewj
ener keejCe jne efke osMe ceW YeeF& jJeerv kegceej peer pewmes efMe<eeW kes yeue hej hetpe ceeleepeer keer mecemle eespeveeSb meheuelee kees
eehle ngF&, efpemekee ueeYe kesJeue Fme meceepe kees ner efceuee nw~
ceQ 20 veJecyej kees YeeF& jJeerv kegceej peer kes heer"eOeerMe heoejesnCe meceejesn ceW efkemeer pejer Jemlelee kes keejCe veneR
Dee mekee, uesefkeve ceQ ceve-Jeeve-keee mes Gvekes Gme meceejesn ceW Deele#e he mes Gheefm Lele ner Lee~ hegve: Gvekes heer"eOeerMe
heoejesnCe kes Gheue#e ceW Gvekes Deblejbie JeefelJe kees ekeeefMele kejves nsleg mebmLeeve keer ceeefmeke heef$ekee mecei%eeve kee
efJeMes<eebke ekeeefMele kejves keer metevee cegPes efceueer Deewj Deepe ceQ Deheveer DeefYeJeefe kees Fme mebef#ehle cebieue keecevee mebosMe kes
meeLe esef<ele kej heeee ntB, en cesjs efueS ieewjJe keer yeele nw~
ceQ jJeervkeerefle& mJeeceer peer kes eefle Deheveer efJevece Jebovee esef<ele kejles ngS Gvekes oerIe&, mJemLe SJeb cebieueceeer peerJeve keer
keecevee kejlee nt~B Gvekes Deboj efove-otveer jele eewiegveer keee&Meefe kee mebeej nesJes Deewj Gvekes efveoxMeve ceW hetpe ceeleepeer keer nj
esjCee Fme meceepe kes ceOe meekeej he uesleer jns, ener cebieue keeceveeSB cesjs oe keer hegkeej yevekej Gvekes eefle meceefhe&le nw~
-Jeer. Oevebpee kegceej pewve, yeQieueesj, (hetJe& efJee jepeceb$eer-Yeejle mejkeej)
efoiecyej pewve ef$eueeske MeesOe mebmLeeve, pecyeterhe-nefmleveehegj #es$e kes heer"eOeerMe heo hej eer
jJeervkeerefle& mJeeceer peer keer efveegefe hej hetje efoiecyej pewve meceepe n<e& Jee kejlee nw~ ieefCeveer
Deeefe&keeefMejesceefCe eer %eeveceleer ceeleepeer kes DeeMeerJee&o mes eer jJeervkeerefle& mJeeceer peer pecyeterhe leerLe& kees
ueeske efJeKeele yeveeeWies Deewj efoiecyej pewve meceepe ceW Fmes meJe&es leerLe& kes he ceW emlegle kejWies, Ssmee nceeje efJeeeme nw~
eer jJeervkeerefle& mJeeceer meefnle ceeleepeer kee mebIe meefnle nce DeeMeerJee&o eenles nQ Deewj pecyeterhe leerLe& kes meYeer keeeeX ceW
meowJe GheefmLele jnWies, ener YeeJevee Jee kejles nQ~
MegYekeecevee JeeJe
-eer kehetjebo pewve-IegJeeje
(DeOe#e-nmle kejIee efJekeeme efveiece efueefces[, ceOeeosMe mejkeej)
hetpe ceeleepeer, hetpe jJeervkeerefle& mJeeceer peer, mes"er peer, GheefmLele cenevegYeeJe! mJeeceer peer kee heo
Deepe efpevnW eoeve efkeee ieee nw, Ssmes YeeF& peer mes Ske efveJesove kejvee nw~ pewmes mes"er peer ves kene efke
mJeeceer meyekee neslee ee Ske kee neslee nw~ Deehe meyekes mJeeceer yeveW yegvosueKeb[ kes leLee meejs osMe kes leerLe&
Deehekes nQ Deewj Deehe mJeeceer yeves nQ meyekes~ Ske yeej ceeleepeer mes efJevece eeLe&vee kejvee nw Deewj Deehemes,
hetpe #eguueke ieCesMe emeeo peer JeCeea cegefve nes iees efkevleg Deepe Gvekees meye JeCeea peer kes veece mes ner
peeveles nQ~ FmeefueS Deehe mJeeceer Yeues ner nes iees nQ uesefkeve nce ueesieeW kee en DeefOekeej megjef#ele nw,
YeeF& peer ceW Yeer nceejer YeeJevee mJeeceer peer keer nw~ efveJesove kejvee nw efke hejJeen veneR, ogefveee efKeueehe nes, jemlee Jener euevee,
pees meee Deewj meehe nes~ DeYeer ceeleepeer Meebeflemeeiej keer pee yeesue jner Leer Gmeer hejbheje kes Deehe meye ueesie nQ ceQves efveJesove
(93)
efkeee Lee efke Meebeflemeeiej peer keer Ghemeie& mLeueer esCeefiejer nw Fme Ghemeie& mLeueer kee Deehekees efJekeeme kejvee nw Deewj Gmekes efuees
Deehemes eeLe&vee kejlee ntb Ske yeej heOeejW Deewj Meebeflemeeiej peer hejcheje kees Deeies ye{eves ceW meneesie eoeve kejW~ Deehekees YeeF&
peer hegkeejles nQ pewmes JeCeea kees JeCeeapeer hegkeejles nQ Yeues ner Jes cegefve nes iees Les~
Deehekes ejCeeW ceW meefJevee Jebovee kejles ngS ceQ esCeefieefj efme#es$e kes oMe&ve nsleg Deehekees meeoj Deecebef$ele kejlee ntB~
(heer"eOeerMe heoejesnCe meceejesn ceW 20 veJecyej 2011 kees ele#e emlegle)
MMNN
oe kes YeeJe
-megjsMeebo pewve, cegjeoeyeeo
(kegueeefOeheefle-leerLekej ceneJeerj efJeeefJeeeuee, cegjeoeyeeo)
efJeiele 20 veJecyej 2011 kees hejcehetpe ieefCeveerecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer eje kece&eesieer ye.
jJeerv kegceej pewve kees pecyeterhe Oece&heer" kee vetleve heer"eOeerMe heoejesnCe kejkes GvnW mJeefmleeer
kece&eesieer heer"eOeerMe jJeervkeerefle& mJeeceer peer kes veece mes Deuebke=le efkeee nw~ ceeleepeer kes Fme DeeMeer<e
heue kes Jes Skecee$e DeefOekeejer nQ~ cesje hejce meewYeeie nw efke ceQ Ssmes MegYe SJeb ieefjceehetCe& #eCeeW kee
mee#eer yeve heeee~
hetpe eer %eeveceleer ceeleepeer kes Oeeefce&ke eYeeJeveehetCe& mebkeuheeW, meheveeW leLee GsMeeW kees cetle&he osves ceW yengcegKeer eefleYee
kes Oeveer ye. jJeerv kegceej pewve peer keer SkeueJelee, kele&Jeefvelee leLee mecehe&CeYeeJe kee cenlJehetCe& eesieoeve jne nw~ Jele&ceeve
ceW pecyeterhe kees SkeeefOekeej eehle YeJelee SJeb meewvoe&lee pees vee kesJeue pewve meceepe kees Deefheleg hetjs peveceeveme kees Deheveer Deesj
Deekeef<e&le efkeS ngS nw, Fmekee mecemle ese ye. jJeerv kegceej pewve peer kes Oece&YeeJe, otj eflee, efoMeeefveoxMe, ce=ogYeeef<elee leLee
hetpe ceeleepeer kes meeefVeOe kees peelee nw~
kece&eesieer ye. jJeerv kegceej pewve peer eje efJeiele Deveske Je<eeX mes ceeleepeer kes ef veoxMe SJeb meeefVeOe ceW peve-peve mes
mebheke& kejvee kesJeue pecyeterhe ceW ner veneR, Deefheleg efyenej, PeejKeb[, GejeosMe Deeefo ceW veJeerve cebefojeW keer mLeehevee leLee
leerLekejeW keer pevceYetefce hej efmLele hegjeves efpeveeueeeW kes peerCeexej Deehekes DeLeke eeemeeW mes ner mebYeJe nes heees nQ~
ceebieerlegbieer ceW YeieJeeve DeeefoveeLe keer 108 heg keer eeflecee kee efvecee&Ce Deehekes efoMeeefveoxMe Je DeOe#elee ceW nes jne nw~
Deehekes Fme hegveerle ece kes eefle mecemle efoiecyej pewve meceepe meowJe $e+Ceer jnsiee~ pewv eOece& kes Fefleneme kes heVeeW hej
Deehekee veece mJeCee&#ejeW ceW Debefkele nesiee~
oe keer ienjeFeeW mes Deheveer mecemle MegYekeeceveeSB kece&eesieer heer"eOeerMe jJeervkeerefle& mJeeceer peer kes mecceeve
ceW esef<ele kejlee ntB~ hegCeesoeJeMe efpevnW ieefCeveerecegKe hetpe %eeveceleer ceeleepeer k ee Dece=le emeeo mJeefmle eer
kece&eesieer heer"eOeerMe mJeeceer peer kee mecceeve eehle ngDee~ DeeMee ner veneR Deefheleg h etCe& efJeeeme nw efke mJeeceer peer kes
ceeie&oMe&ve ceW pecyeterhe Oece&heer" SJeb mecemle Yeejle kes pewve leerLe& veF& TBeeF&eeW kees mheMe& kejles ngS Deheves GsMeeW kees
eehle kejWies~
hegve: esjCeehegbpe eer %eeveceleer ceeleepeer leLee mJeefmleeer kece&eesieer heer"eOeerMe jJeervkeerelf e& mJeeceer peer kees cesje neefo&ke MeleMele veceve, DeefYevebove~
MMNN
(94)
efJeveeebpeefue SJeb MegYekeeceveeSB

-pes.meer. pewve
(esejcewve-[keer Fbpeerefveeefjbie kee@uespe, nefjej)
mJeeceer jJeervkeerefle& peer kees yengle mecee mes nceves osKee nw Deewj Gvekeer Demeerce #ecelee kees meyeves
cenmetme efkeee nw~ Jele&ceeve ceW Deepe efoiecyej pewve meceepe ceW vesle=lJe keer keceer nw, nce meye Ssmee cenmetme
kejles nQ~ nceejs leerLe&#es$e Deepe efpeme efmLeefle ceW nQ Jen nce meye peeveles nQ~ pewve meceepe efnvogmleeve ceW
meyemes Oevee{e SJeb mecheVe meceepe jne nw, nj ekeej mes en meceepe me#ece nw, efhej Yeer nceejs Deveske
keee& mecheVe veneR nes heeles nQ~ DeYeer nceejs kegueeefOeheefle cenesoe megjsMe peer ves kene efke Deveske eespeske Meg nesles nQ, uesefkeve
Jes yeere ceW ner jn peeles nQ, hetCe&lee eehle veneR kej heeles nQ~ Fve meyekes heers cegPes ener cenmetme neslee nw efke nceejs meceepe ceW
mener vesle=lJe keer keceer nw~ Jele&ceeve ceW vees cebeof jeW kee efvecee&Ce efkeee peelee nw, efveefele ner en Oece& kes eefle meceepe kees peeieke
kejves nsleg SJeb egJee heer{er kees Oece& kee Denmeeme efoueeves nsleg hejce DeeJeMeke nw~ uesefkeve cesje ceevevee nw efke Fmekes meeLe hegjeves
cebefojeW kee peerCeexej, efJekeeme Deeefo keee& DeJeMe nesvee eeefnS~ keeeWefke eeeerve cebefoj nceejer cegKe Oejesnj nQ~
Ghejeseevegmeej Jele&ceeve efmLeefle ceW nce yeeeejer jJeerv kegceej peer kees Ske Des veslee kes he ceW osKevee eenles nQ~
Deveske ueesie Gvekes eefle cegefve oer#ee keer YeeJeveeSB Yeeles nQ~ uessefkeve ceQ ceve mes eeLe&vee kejlee nBt efke Jes meceepe ceW Fmeer ekeej
jnkej Oece&keee& kees kejW Deewj meceepe kee vesle=lJe kejles jnW~ keeeWefke Fme JesMeYet<ee ceW Jes Deheveer ceee&oe kes Devegmeej meeOeveeW kee
Gheeesie kejkes osMe-efJeosMe ceW peekej Oece& kee eeej-emeej kej mekeles nQ~ DeveLee cegefve oer#ee kes Ghejeble Gvekeer ceee&oeSB
Fleveer DeefOeke nes peeSbieer efke meceepe kees, peve-peve ceW Gvekee ueeYe Deemeeveer mes efceuevee cegefMkeue nesiee~
Deepe nceW KegMeer nw efke GvnW hetpe ceeleepeer ves jJeervkeerefle& mJeeceer peer yeveeee nw~ Gvekeer ceneve efJeMes<elee jner nw
efke Jes eser-eser jeefMe mes ye[s-ye[s keee& hetjs kej osles nQ Deewj nce ueesie ye[er-ye[er jeefMe mes kejes[eW hees Kee& kejkes
Yeer yengle meejs eespeske hetjs veneR kej heeles nQ~ es meye keee& leYeer nesles nQ, peye nceejs heeme keee& kee DevegYeJe, keee& keer
#ecelee Deewj keee& kes eefle hetCe& mecehe&Ce leLee Gefele keee& eyebOeve Mewueer efJeeceeve nesJes~ mJeeceer peer mes meceepe kees yengle
meejer Dehes#eeSB nQ~ etBefke Deehekees hetpe ceeleepeer kee DeeMeerJee&o eehle nw FmeefueS Deehe efkemeer Yeer keee& kees kejves ceW efJeheue
veneR nes mekeles nQ~ Dele: nceW Deehekee ceeie&oMe&ve, vesle=lJe SJeb DeeMeerJee&o meoe eehle neslee jns Deewj en meceepe efJekeeme kes
vees-vees heeeoeve e{kej GVeefle kees eehle kejs, ener Fme DeJemej hej Deehekes eefle ef Jevece efJeveeebpeefue SJeb MegYekeeceveeSb
meceefhe&le kejlee ntB~
MMNN
mJeefmle eer jJeervkeerefle& heer"eOeerMe mJeeceer peer peeJeble neW

-efvece&ue kegceej mes"er, efouueer
(jeêre DeOe#e-YeejleJe<eeae efoiecyej pewve cenemeYee)
nceejs Delevle efee SJeb ese #eguueke eer ceesleermeeiej peer cenejepe kes mJeie&Jeeme mes nceW yengle
ner og:Ke ueiee~ hejvleg Jes Deheves Deefvlece mecee ceW cegefve DeJemLee eehle kejkes hejueeske efmeOeejs Gmemes nceW
meblees<e Yeer nw~ GvneWves nefmleveehegj kes heer"eOeerMe heo hej jn kejkes efpeve Meemeve keer cenleer eYeeJevee keer~
GvneWves efoiecyej pewve ef$eueeske MeesOe mebmLeeve mes npeejeW veneR ueeKeeW ueesieeW kees pees[e nw Deewj GvnW Oece& ueeYe efoee nw~
hetpe eer %eeveceleer ceeleepeer YeueerYeebefle peeveleer nQ efke ueesie ie=nmLe DeJemLee ceW jnkej Deewj efJeMes<ekej Jeeheejer ueesie Oece&
(95)
kes keeeeX ceW meneesie lees os mekeles nQ hejvleg hetje Gve hej efveYe&j jnvee mener veneR nw~ Deepe Yeejle Je<e& ceW Deveske mebmLeeSB nQ, pees
Jeeheejer, efMe#eke ee Deve eeJeke eueeles nQ hejvleg nceves osKee nw efke Jes ueesie Gve mebmLeeDeeW kes eefle veee veneR kej mekeles
keeeWekf e Gvekee Oeeve yebe ngDee jnlee nw~ Ske ner keee& kejW Deewj Gmekees hetjer o#elee kes meeLe kejW lees Jen keee& peeoe meheue
neslee nw~ hetpee ceeleepeer ves nefmleveehegj ceW heer"eOeerMe keer ieer Fmeer YeeJevee kes meeLe mLeeefhele keer Deewj Jes yengle ner meheue jner
nw~ heer"eOeerMe keer ieer heefjmLeeefhele nesves kes yeeo hetpe #eguueke eer ceesleermeeiej peer cenejepe ves Dehevee Ssefleneefmeke eesieoeve
efoee nw~ GvneWves Dee<e& hejcheje keer j#ee ceW hetpe ceeleepeer kes ceeie&oMe&ve ceW pees eesieoeve efoee nw, Jen efej-mcejCeere jnsiee~
heer"eOeerMe #eguueke eer ceesleermeeiej peer cenejepe kes osneJemeeve kes yeeo hetpe ceeleepeer Deewj efoiecyej pewve ef$eueeske MeesOe
mebmLeeve kes heoeefOekeeefjeeW meyeves efceuekej kes ye. jJeerv pewve kees heer"eOeerMe heo hej yew"eee~ Jen keee& Yeer yengle ner eMebmee kes
ueeeke nw~ Meg mes ner ye. ceesleerebo Deewj ye. jJeerv peer keer pees[er jner nw~ ye. jJeerv peer kees Meg mes ner ef$eueeske MeesOe
mebmLeeve SJeb meceepe kes meye keeeeX keer peevekeejer jner nw Deewj GvneWves keeheer efpeve Meemeve keer eYeeJevee ye{eves ceW Deveske ceneved
keee& efkees nQ~ Jes mejue mJeYeeJeer, Meeble efee Jeeues Deewj Glmeener Jeefe hetpe ceeleepeer eje yeleees iees keeeeX kees kejves ceW
ncesMee lelhej jnles nQ~ Ssmes eesie, DevegYeJeer, Glmeener, kece&" ye.jJeerv peer kees heer"eOeerMe kes heo hej yew"ekej ceeleepeer ves
nceejs efoiecyej pewve meceepe hej yengle Ghekeej efkeee nw, Gmekeer efpeleveer Yeer eMebmee keer peeS Lees[er nw~ hetpe ceeleepeer kes eje
yeveeS ieS heer"eOeerMe mJeefmle eer jJeervkeerefle& peer mJeeceer kes eje Dee<e& hejcheje keer j#ee nesieer Deewj efpeve Meemeve keer cenleer
eYeeJevee nesieer, Ssmeer nceW hetCe& DeeMee nw~
ceQ cenemeYee keer meYeer mebmLeeDeeW-Oece& mebjef#eCeer, leerLe& mebjef#eCeer, egle mebJee|Oeveer SJeb ceefnuee cenemeYee leLee pewve
jepevewefleke eslevee cebe keer lejhe mes Gvekees meeOegJeeo oslee ntB~ ncesMee GvnW nceejs heoeefOekeejer, keee&kelee& SJeb meome meneesie
oWies, Ssmeer YeeJevee eke kejlee ntB Deewj mecemle efoiecyej pewve meceepe mes Yeer cesje efveJesove nw efke hetpe heer"eOeerMe peneB Yeer peeeW,
GvnW mecceeve eoeve kejW Deewj Gvekee ceeie&oMe&ve eehle kejW Deewj efpeve Meemeve keer eYeeJevee ye{eeW~
MMNN
DeefYeJebovee
-Deej.kes. pewve, cegcyeF&
(DeOe#e-YeejleJe<eeae efoiecyej pewve leerLe&#es$e keceser)
hetpe ieefCeveerecegKe Deeefe&kee eer %eeveceleer ceeleepeer kes ejCeeW ceW cesje Mele-Mele veceve~
leerLe& #es$e kes mebj#eCe, mebJeOe&ve nsleg hetpe ceeleepeer ves Dehevee otjefkeesCe jKeles ngS pecyeterhe
leerLe& hej meved 1987 ceW heer"eOeerMe heo keer mLeehevee keer Deewj en mebefJeOeeve heeefjle ngDee, efke pecyeterhe
leerLe& kes mebj#eCe, efJekeeme Deewj mebeeueve nsleg meoe Ske leeieereleer, ie=nefJejle JeefelJe kees heer"eOeerMe
ceveesveerle kej leerLe& keer keceeve meeQheer peeesieer~ hetpe ceeleepeer kee en efebleve Delevle eMebmeveere SJeb Jele&ceeve heefjefmLeefle kes efueS
eemebefieke nw~ keeeWefke mebmke=efle kes mebj#eCe Deewj Gmekes GlLeeve kes efueS Deepe Ssm es kece&" Deewj meceefhe&le ueesieeW keer meceepe ceW
DeeJeMekelee nw, efpevekes efJeeeme hej Oece& keer eYeeJevee Deewj leerLe& kee mebeeueve megJeJeefmLele SJeb meoe efJekeemeMeerue yevee jns~
pecyeterhe kes eLece heer"eOeerMe #eguueke eer ceesleermeeiej peer cenejepe jns Deewj GvneWves Deheves meeOeg peerJeve kes mecemle
kele&JeeW kee hetCe& heeueve kejles ngS Gme mebmLeeve kes eefle eLeeeesie mesJee kejkes leerLe& kes mebj#eCe Deewj efJekeeme ceW cenlJehetCe&
Yetefcekee efveYeeF&~ meeLe ner mechetCe& meceepe kees Yeer Gvekee cenlJehetCe& ceeie&oMe&ve Deewj efveoxMeve meoe eehle ngDee~
hegve: Gvekes heeeled hetpe ceeleepeer ves ye. jJeerv kegceej peer kees heer"eOeerMe heo hej ceveesveerle kejkes GvnW mJeefmleeer
jJeervkeerefle& mJeeceer peer veece eoeve efkeee~ Jewmes lees jJeerv kegceej peer ves Dehevee mecee peerJeve ner ieg, Oece& Deewj mebmke=efle keer
mesJee kes efueS meceefhe&le efkeee nw uesefkeve cegPes hetCe& efJeeeme nw efke Deye heer"eOeerMe kes he ceW Gvekeer eefleYeeMeefe, lespe yeue Deewj
(96)
eMeesieeLee Delevle Je=ef kees eehle kejsieer Deewj Yeejle Je<e& keer mechetCe& efoiecyej pewve meceepe Gvekeer eefleYee SJeb DevegYeJeeW kee
ueeYe ueskej veF& efoMee eehle kejsieer~
mJeeceer jJeervkeerefle& peer kes heer"eOeerMe heoejesnCe hej ceQ YeejleJe<eeae efoiecyej pewve leerLe&#es$e keceser keer Deesj mes Gvekes
ejCeeW ceW DeefYeJebovee kejles ngS Gvekes oerIe&, mJemLe SJeb eMemJeer peerJeve keer cebieuekeeceveeSB kejlee ntB~
MMNN
Jebovee SJeb yeOeeF&

-efJepee pewve, Denceoeyeeo
(jeêre DeOe#e-efoiecyej pewve cenemeefceefle)
ye. jJeerv kegceej peer keer kece&"lee SJeb keee&kegMeuelee mes Deepe meeje meceepe YeueerYeebelf e heefjefele nw~
meceepe ceW Deveske keeeeX kees kejves kee DeJemej nceW Yeer eehle neslee nw Deewj efkemeer keee& kees mecheVe kejves kes
efueS efkeleveer Meefe kee Gheeesie kejvee neslee nw, en nce yeKetyeer peeveles nQ~ hegve: eefo YeeF& peer kes keee&keueehe
hej peye efheele kejles nQ, lees Deeee& Yeer neslee nw Deewj Delevle KegMeer Yeer nesleer nw efke Deepe nceejer meceepe
ceW YeeF& peer pewmee Delevle efvemhe=ner SJeb efve:mJeeLe& mesJee kejves Jeeuee JeefelJe pewve meceepe kees eehle nw~ hetpe ceeleepeer keer esjCeeDeeW
hej meejs osMe ceW efpeleves Yeer keee&ece mebeeefuele nes jns nQ, Gvekeer meheuelee ceW eefo efkemeer Ske Jeefe kee veece efueee peees, lees Jen
jJeerv kegceej peer kee ner Deelee nw~ Gvekeer keee&Meefe JeemleJe ceW DeodYegle nw~ Ske keee& kees hetCe& kejves kes Ghejeble hegve: otmejs keee&
keer eespevee ceW ueie peevee Deewj Gmes hetCe& kejles ner hegve: Deieues keee& keer eespevee ceW ueie peevee, ener Gvekes peerJeve kee ece nw, efpemekes
keejCe Deepe Yeejle Je<e& keer pewve meceepe ceW Deveskeeveske jeêre-Debleje&e^ re mlej kes Deeeespeve, leerLeeX kes efvecee&Ce, meeefnle ekeeMeve,
DeodYegle Oece&eYeeJevee Deeefo kes keee& mecheVe ngS nQ~
cegPes yengle emeVelee ngF& efke peye helee ueiee efke Deye YeeF& peer kees mJeeceer peer yevee efoee ieee nw~ hetpe ceeleepeer kee en
efebleve meceepe, Oece& SJeb mebmke=efle kes efueS Delevle efnlekeejer nw~ hetpe mJeefmleeer jJeervkeerefle& mJeeceer peer kes efueS Deye vees
mJehe ceW Gvekee peerJeve Gvekes mJeeb kes efueS, ceeleepeer kes mebIe kes efueS leLee pewveOece& Je meceepe kes efueS Delevle cebieuekeejer
nesJes, ener cesjer MegYekeecevee nw~ Deble ceW mJeeceer peer kes ejCeeW ceW Jebovee kejles ngS ceQ Gvekes heer"eOeerMe heoejesnCe kes DeJemej hej
efoiecyej pewve cenemeefceefle keer Deesj mes GvnW yengle-yengle yeOeeF& esef<ele kejlee ntB~
mJeeceer jJeervkeerelf e& peer kes heer"eOeerMe ceveesveeve kes Ghejeble Gvekes peerJeve Je=e hej DeeOeeefjle mecei%eeve ceeefmeke heef$ekee
kee efJeMes<eebke ekeeefMele efkeee pee jne nw Dele: Fme ekeeMeve nsleg Yeer cesjer MegYekeeceveeSb nQ SJeb DeeMee nw efke en efJeMes<eebke
hee"keeW kees leLee meceepe kes YeeeW kees veF& efoMee eoeve kejsiee~
hetpe ieefCeveer Deeefe&kee eer %eeveceleer ceeleepeer memebIe kes ejCeeW ceW cesje yeejcyeej Jeboeefce~
MMNN
-peJeenj ueeue pewve, (mebie"ve ceb$eer-efoiecyej pewve cenemeefceefle)
en peevekej neefo&ke emeVelee ngF& efke Deehe pecyeterhe kes heer"eOeerMe heo hej Deemeerve ngS~ ke=heee
cesjer Deesj mes neefok& e yeOeeF& mJeerkeej kejW~ emeVelee kee efJe<ee nw efke efoiecyej pewve ef$eueeske MeesOe mebmLeeve
eje ekeeefMele mecei%eeve ceeefmeke heef$ekee kee Deeieeceer Debke efJeMes<eebke kes he ceW ekeeefMele efkeee pee jne nw~
Ge efJeMes<eebke megvoj Je mebenCeere yeves, Fme nsleg cesjer Deesj mes MegYekeeceveeSB leLee Jebovee mJeerkeej kejW~
(97)
mJeeceer peer kes eefle Deblece&ve kes Godieej

-eerceleer meefjlee pewve, esVeF&
(GheeOe#e-YeejleJe<eeae efoiecyej pewve leerLe&#es$e keceser,
DeOe#e-efoiecyej pewve ceefnuee cenemeYee)
MeebefleveeLe YeieJeeve keer pee, ieefCeveerecegKe Deeefe&keeefMejesceefCe cesjer ceeB Deehekes ejCeeW ceW Mele Mele
Jebovee, keesef Me: eCeece kejleer ntB~ Deehekeer kewmes eMebmee keB, ceQ yengle keg kenvee eenleer ntB hej ncesMee
osKeleer ntB efke efve:Meyo nes peeleer nttB~ Deehekes iegCe ceneve Deewj nce ess-ess mes MeyoeW ceW Yeer keg veneR ken heeles~ ceeB ceQ efmehe&
Flevee kenvee eenleer ntB efke ceQ Deheves kees YeeieMeeueer mecePeleer ntB efke Deehe pewmeer ceeB cegPes efceueer~ Deeheves peye efueKevee Meg
efkeee lees mejmJeleer peer Dee ieF&, nce peneB Yeer peeles nQ lees Deehekes efJeOeeve eueles jnles nQ lees keesF& ye[s mes ye[s Deeeee& Yeer eMebmee
efkees efyevee veneR jnles~ ncesMee kenles nQ efke keee efJeOeeve efueKes nQ ceeleepeer ves, keee Meee efueKes ceeleepeer ves, peneB Yeer peeeW
Dehekeer eMebmee, Deehe nce ceefnueeDeeW kee ieewjJe nQ, Deehe nceeje mJeeefYeceeve nQ, DeefYeceeve nQ, Deeheves ncekees keee veneR efoee,
YeejleJe<e& kees keee veneR efoee, Fefleneme ceW ieesu[ve Meyo ceW efueKee ngDee Deehekee veece nw~ Deehekees ceQ Mele Mele veceve kejleer
ntB, eCeece kejleer ntB~
jJeervkeerefle& mJeeceer peer Deehekees Mele Mele veceve kejleer ntB, keeeWefke Deepe leke nce YeeF& peer-YeeF&peer kenles Les, Deepe mes
nce Deehekees mJeeceer peer kenWies, nce Jevove kejles nQ Deehekees, Deeheves lees heo Deewj efyevee heo kes ner meeje Yeej mebYeeuee nw~ Deewj
Deye lees Deehekes kebOeeW hej Deewj Yeer Yeej Dee ieee nw~
Ske lees Ske meeLe meceepe Deewj Oece& kes yeere Deehe Oeecee&eOf ekeejer nQ~ ncesMee ner Deehe ueesieeW ves eeJeke meceepe kees yeleeee
nw, Fme mecee keee pejle nw, Oece& kee peeiejCe Oece& kes eefle peeie=efle ueevee, veneR lees Meeeo Deepe pewve Oece& kee Glevee helee
ve euelee efpelevee efke Deehe Yeejke mJeeceer peer, heer"eOeerMe ves Gej efkeee nw~ Oece& kee mebJeOe&ve, mebj#eCe Deehe ner ueesieeW ves
efkeee nw~ Deehe ner Ske ke[er nQ nce meceepe Deewj meeOeg kes yeere ceW, Deehe osJe Meee ieg keer j#ee kejles ngS Gvekeer Jebovee kejles
ngS Deeies ye{Wies Deewj ncesMee Deeheves ceeleepeer kee keee& mebYeeuee Deehe otmejs heer"eOeerMe nQ Deehekees nce veceve kejles nQ~ Deepe
Deehekes Jee yeoue iees nQ es lees heer"eOeerMe kes efueS nesles ner nesles nQ~ iesDee Jem$e lees Gvekees henves ner he[les nQ~ meeGLe ceW Ske
osJesv keerefle& mJeeceer peer yeves nQ, hejmeeW ner nce Jeneb mes Deees Deewj Deepe jJeerv keerefle& mJeeceer peer, nce Deheves Yeeie kees mejenles
nQ efke oes efove kes Deboj nceves oes keerefle& osKe efuees Deewj Deehekeer keerefle& ncesMee oMeeW efoMeeDeeW ceW hewues Ssmeer nceejer eeLe&vee nw~
MMNN
yeeue yeeeejer jJeervkegceej YeeF& peer mes yeves jJeervkeerefle& mJeeceer peer
-ees. [er. S. heeefue, peeefmebnhegj, (esejcewve-oef#eCe Yeejle pewve meYee)
20 veJecyej 2011, en leejerKe Yeejle Je<e& kes meYeer pewve Oeefce&eeW kes efueS Ske heefjJele&ve kee efove
nw~ keeeWefke Fmeer efove pecyeterhe leerLe& kes efleere heer"eOeerMe kes he ceW Yeejle kees jJeervkeerefle& peer efceues
nQ~ en efove cenlJehetCe& FmeefueS nw efke hetjs YeejleJe<e& kees heer"eOeerMe kes he ceW Oece&mebj#eCe kejves Jeeuee
Ske ceneheg<e efceuee nw~ efpemeves hetjs Yeejle ceW Deheveer ceOegjlee, mejuelee, menpelee, kece&"lee Je
efveMuelee mes Deheveer Deueie heneeve yeveeF& nw leLee meyekees Dehevee yeveeee nw~ Gme ceneve JeefelJe kee
veece nw-kece&eesieer ye. jJeerv kegceej pewve pees Jele&ceeve kes vetleve heer"eOeerMe yeves nQ~ 1950 ceW efkewleveiej
(yeejeyebkeer) G.e. ceW pevces ngS yee.ye. jJeervkegceej peer ves henues meved 1968 ceW hetpe ceeleepeer mes oes Je<e& kee yeeee& ele efueee
(98)
hegve: meved 1972 ceW GvneWves hetpe Deeeee& eer Oece&meieej peer mes DeepeerJeve yeeee& ele efueee~ Deeies 1987 ceW GvneWves hetpe
ceeleepeer mes mehlece eeflecee ele OeejCe kejkes mechetCe& Iej-yeej kee leeie kej efoee~
efkemeer Yeer leerLe& DeLeJee Oece&mebmLee kees megmemLeeefhele jKeves kes efueS, Gmekes mener mebeeueve kes efueS Yeejke, heer"eOeerej
DeLeJee Oecee&efOekeejer heo keer DeeJeMekelee nesleer nw~ ieg hejcheje ceW eueves Jeeueer Fve heer"eW kes ceeOece mes Oece& keer eYeeJevee,
mebmke=efle kee mebj#eCe-mebJeOe&ve leLee efJekeeme neslee nw~ Fmeer keejCe meved 1987 kees pecyeterhe leerLe& ceW Oece& heer" keer mLeehevee keer
ieF& Deewj heer"eOeerej kes he ceW #eguuekejlve eer ceesleermeeiej peer kees yeveeee ieee~ efJeiele 10 veJecyej kees GvneWves cegefve DeJemLee
ceW meceeefOecejCe eehle efkeee~ heeeled hetpe ieefCeveerecegKe Deeefe&kee eer %eeveceleer ceeleepeer ves kece&eesieer ye.jJeerv kegceej peer kees
efleere heer"eOeerMe Ieesef<ele kejkes efJeefOeJeled 10 eeflecee ele eoeve efkeee Deewj esle Jee ceW efoKeves Jeeues YeeF& peer Deye YeieJes
Jee OeejCe kejkes heer"eOeerMe jJeervkeerefle& mJeeceer peer yeve iees~
jJeervkeerefle& peer ves Dehevee meJe&mJe peerJeve Oece& Deewj meceepe kes efueS Deefhe&le efkeee nw~ osMe keer meYeer pewve mebmLeeDeeW mes
Gvekee efveke kee mebyebOe jne nw~ oef#eCe Yeejle pewve meYee mes Yeer Gvekee mebyebOe Delevle Deelceerelee kee jne nw~ meYee Deewj
ef$eueeske MeesOe mebmLeeve ceevees Ske ner efmekekes kes oes henuet nQ~ eLeceeeee& eer Meebeflemeeiej cenejepe peer keer hejcheje Deewj
yeermehebLeer Deecveee Deeies Yeer {leehetJe&ke eueeves ee meceepe kes efkemeer keee& kes efveefcee mes peye Yeer nce Gvemes efceueles nQ, leye
Oece&, meceepe kes eefle Gvekeer efeblee, efebleve Deewj mebmLee keer eieefle kes mebyebOe ceW nceW iebYeerjlee efoKeeF& osleer nw~ oef#eCe Yeejle pewve
meYee kees keesF& Yeer keece nes ee pecyeterhe kee en oesveeW mebmLeeSB ceeveeW Iegue-efceuekej hejmhej mebyebOe { kejkes Deeies ye{ jns
nQ~ Fmekee nceW ye[e ieJe& cenmetme neslee nw~
yee. ye. jJeervkegceej peer mebmLeeDeeW kee eyebOeve SJeb keee&eceeW kee Delevle kegMeueleehetJe&ke efveeespeve, mebeeueve kejles nQ~
Gvekes Fmeer JewefMeeW mes ner hetpe ceeleepeer ves Deveske #es$eeW kee Gej leLee efJekeeme efkeee nw~ YeeF& peer kes efebleve, efveeespeve,
met#ce efvejer#eCe leLee mebeeueve mes ceneje^ ceW ceebieerlegbieer peer heJe&le hej efJeMeeue 108 heg efvecee&CeeOeerve YeieJeeve DeeefoveeLe keer
cetefle& peuoer ner hetCe&le: meekeej nesieer Fmekee nceW hetje efJeeeme nw~
heer"eOeerMe hejcehetpe jJeervkeerefle& cenemJeeceer peer kees oef#eCe Yeejle keer efoiecyej pewve meceepe keer eefleefveefOe mebmLee
oef#eCe Yeejle pewve meYee keer Deesj mes yengle meejer MegYekeeceveeSB Je Jevove~
MMNN
-Depee pewve, hevee (efyenej)
(DeOe#e-efyenej eevleere leerLe&#es$e keceser)
YeeF& jJeerv kegceej peer Deye mJeefmleeer jJeervkeerefle& mJeeceer peer nes iees nQ, en peevekej oe
Delevle Deeuneefole nes ieee~ Gvekee ceeie& Metve mes efMeKej keer lejhe nw~ heejme kes mheMe& mes ueesne Yeer
meesvee nes peelee nw, efhej hetpe ceeleepeer kes DevlesJeemeer YeeF& jJeerv kegceej peer 10 eeflecee keer oer#ee
ueskej eer jJeervkeerefle& mJeeceer peer nes iees, lees Fmeces efJemcee kewmee~ kece&eesieer lees Jen henues Yeer Les,
uesefkeve Deye kece&eesieer kes meeLe Jes Oece&eesieer Yeer nes iees~
DeJemeeo efmehe& Ske nw efke henues nce efveYeeakelee kes meeLe Gvekes kebOes ceW neLe [euekej eee& efkeee kejles Les, uesefkeve Deye
yengle efJeveehetJe&ke Jebovee kejles ngS meeJeOeeveer SJeb mebecehetJe&ke Jeelee& kejveer nesieer~
Jeerj eYeg mes ener eeLe&vee nw efke Deehe eMemJeer nesJeW, nce ueesieeW kee ceeie&oMe&ve kejW Deewj JeerjMeemeve kees megoerIe& kejles ngS
eLeeMeerIe efvee&vLe oer#ee OeejCe kejW~
hegve: Deehekes ejCeeW ceW Jebovee kes meeLe-
MMNN
(99)
meeoj DeefYeJebove
G<ee ekeeefMele, jsKee DeefCece, ceve GheJeve ceW efKeues megceve

ebLe ekeeMe, cebieue DeJemej, Deblele&ce ener YeeJe YejW,
jlve$ee keer efoJe peesefle mes peerJeve ceW Glke<e& jns~
FvneR cebieue keeceveeDeeW kes meeLe mJeceer peer kes ejCeeW ceW
Mele-Mele veceve~
-megceve pewve, Fboewj

(jeêre DeOe#e-De.Yee.efo.
pewve ceefnuee mebie"ve) SJeb G<ee
heeveer, jsKee helebiee,
men mebheeoke-$e+<eYe osMevee
MMNN
veJeue Je<e& ceW, veJeue n<e& ues, veJe heo kees kejles nQ veceve~
veJe heer"eOeerMe jJeervkeerefle& peer kee nw meeoj DeefYeJebove~
GejeosMe ceW yeejeyebkeer, Fke ese mee nw peveheo,
GmeceW eece efkewleveiej, ceefncee megve ceve neslee ieodieo
keee %eeveceleer, keee jlveceleer, ebovee, DeYee ves es[ e Iej
jlve$ee heLe eenves Jeeues jJeerv Yeer efke veneR mekes efkewleveiej
Oece&mvesner eer essueeue peer Deewj ceesenf veer kee peerJeve Oeve
mebleeveeW keer leeie, lehemee Deewj eMe kee hewuee JewYeJe
meved GVeerme meew heeeme peye Deeee, ietpb eer jJeerv keer efkeuekeejer
heg$e pevce kee Deevebo GlmeJe, mepeer n<e& keer hegueJeejer~
yenve cewvee keer ieeso ceW Kesues, ceeB kes pewmee heej efceuee,
yeer.S. leke keer kejer he{eF&, efhej lees Oece& kee ej Keguee~
peveveer ceeB Yeer oer#ee heekej efhej jlveceleer kenueeF& Leer,
ie=nmLeheer keere[ ceW vee hebmeves keer meerKe efmeKeeF& Leer~
meved yenej Deewue ceen, veeieewj ceW yeeee& ele heeee
Deeeee& eJej eer Oece&meeiej peer kee meeefVeOe Yeer ceve Yeeee
cees#eceeie& hej eueves keer ceeB %eeveceleer ves efoKeeF& jen~
DevegYeJe kes ceesleer heees Deewj ye{ves ueieer cees#e keer een~
pecyeterhe nefmleveehegjer, ceW efJekeefmele nesves ueiee mebmLeeve
leyemes hetCe& meceefhe&le neskej, Leeceer Deheves neLe keceeve,
keekeboer, eeeie, DeeesOee, kegC[uehegj kee efkeee efJekeeme
ceebieerlegbieer ceW DeefleMee eeflecee, %eeveleerLe& efnle efkees eeeme
$e+<eYeosJe efJeled cenemebIe kes DeOe#e heo kees efkeee enCe
efJeeveeW kees ieues ueieeee, efJekeefmele efkeee ceefnuee mebie"ve~
#eguueke ceesleermeeiej peer kee mJeie&-ueeske efnle ngDee eeeCe,
yeves Deehe leye heer"eOeerej, hetCe& ngS meye efJeefOe-efJeOeeve~
jJeerv pewve mes jJeervkeerefle& yeves n<e& meceeee meyekes ceve,
(100)
efJeveeebpeefue
-eerceleer ceeueleer pewve Oecee&uebkeej
yemeble kegbpe, efouueer
eeflecee yevee-yevee kes, eefleYeeJeeve yeve iees~

mJeeceer jJeervkeerefle& peer ceneve yeve iees~~
ceeB jlveceleer peer mes mebmkeej efceues mees~
ceeB %eeveceleer peer kes meheves nQ ye[s Des~~
meheveeW kees hetje kejves kee Dejceeve yeve iees~
mJeeceer jJeervkeerefle& peer ceneve yeve iees~~1~~
yeeheve mes ner jJeerv peer eefleYee kes Oeveer nQ~
nes DebkeieefCele, yeerpeieefCele meye ceW iegCeer nQ~~
nj keueeme ceW eLecelee, efve<Ceele yeve iees~
efMe#ee kes meeLe meerKe ueer Jeeheej keer keuee~
YeeF&-efhelee meye KegMe ye[s yese ye[e Yeuee~~
ceelee-efhelee, veiej kee mJeeefYeceeve yeve iees~
ceelee-efhelee ves yeen kee mebeesie yeveeee~
hej YeeF& ceesleerebo ves ieg oMe& kejeee~~
ieg-ceb$e cees#eceeie& kes DeeOeej yeve iees~
ceeB %eeveceleer peer ceW Ssmeer nw keg keuee~
efpeme hej nes ke=hee er Gmekee ngJee Yeuee~~
efMe<elJe De heg<eeLe& keer heneeve yeve iees~
-eerceleer ceveesjcee pewve, efouueer
(jeêre ceneceb$eer-De.Yee. efo. pewve ceefnuee mebie"ve)
mJeefmleeer kece&eesieer heer"eOeerMe jJeervkeerefle& mJeeceer peer kees YeeF& jJeerv peer kes veece mes meeje
Yeejle ner veneR meeje efJee peevelee nw~ Gvekee heefjee osvee DeeJeMeke veneR nw, Jen Kego ner heefjefele nQ~
ceeleepeer pees mehevee osKeleer nQ, Gmekees meekeej kejves ceW YeeF& peer Deheves leve-ceve mes meneesie kejles nQ~
Gvekeer ieg Yeefe kee heefjee osKeves kees Gvekes peerJeve ceW ncesMee efceuee, GvneWves keYeer ceeleepeer kes efkemeer
Yeer keece kees Fbkeej veneR efkeee~ GvneWves ieg Dee%ee ceevekej heer"eOeerMe kes heo kees Yeer efMejesOeee& efkeee~
Gvekeer kece&"lee kees osKe kej DeefKeue YeejleJe<eeae Meeeer heefj<eo ves GvnW 1992 ceW kece&eesieer keer GheeefOe oer~ 1996
ceW Jeerj mesJee oue ceneje^ eje Oece&mebj#eCeeeee& keer GheeefOe mes Deuebke=le efkeee ieee~
Deehe kegMeue keee&kelee& nQ~ nce peneB Yeer peeles nQ Deehekes iegCeeW kees megvekej nce Deheves Deehe kees ieewjJeeefvJele mecePeles
nQ efke nce Deehemes peg[s ngS nQ~ efiejveej peer keer ee$ee ceW Deeeee& eer 108 efvece&ue meeiej peer cenejepe kes cegKe mes Deehekes
eefle pees Godieej Les efke Deehe Ske meenmeer SJeb kegMeue keee&kelee& nQ~ efpevneWves Flevee megvoj nefmleveehegj, DeeesOee, keekeboer,
kegC[uehegj, eeeie, jepeie=ner Deeefo leerLeeX kee keece mecee ceW ner hetje kej efoee, lees nceeje efmej ieJe& mes TBee G" ieee~
efkemeer keefJe ves "erke kene nw-Deeoceer meeOeveeW mes veneR, meeOevee mes ceneve neslee nw, DeOeceea mecheoe mes veneR mebmkeejeW mes
ceneve neslee nw~
Deble ceW YeieJeeve mes eeLe&vee kejleer ntB efke mJeeceer peer Fmeer lejn Oece& kes keee& kejles jnW, nceW Yeer Deheves meeLe Oeeefce&ke
keeeeX ceW pees[les jnW~
MMNN
efJeveeebpeefue
-eerceleer DeeMee pewve, efouueer
(hetJe& jeêre DeOe#e-De.Yee. efo. pewve ceefnuee mebie"ve)
pecyeterhe-nefmleveehegj leerLe&#es$e keer Oece&heer" hej ieefCeveerecegKe Deeefe&keejlve Jeefj meeOJeer
105 eer %eeveceleer ceeleepeer eje #eguuekejlve heer"eOeerMe 105 eer ceesleermeeiej peer cenejepe kes
osJeueeske kes Ghejeble vetleve heer"eOeerMe keer heoJeer hej kece&eesieer YeeF& jJeerv kegceej peer, pees efke
mebmLeeve kes DeOe#e Yeer nQ, Gvekees 10JeeR eeflecee mes efJeYetef<ele kej mJeefmleeer kece& eesieer jJeervkeerefle&
mJeeceer peer yeveeves hej DeefKeue Yeejleere efoiecyej pewve ceefnuee mebie"ve efouueer keer ceef nueeDeeW ceW
KegMeer keer uenj oew[ ieF&~
meJe&efJeefole ner nw efke pecyeterhe kes vees heer"eOeerMe kece&eesieer mJeeceer jJeervkeer efle& peer ves Dehevee meJe&mJe peerJeve Oece&
SJeb ieg keer mesJee ceW ner Jeleerle efkeee~ meved 1987 ceW Deeheves hetpe ceeleepeer mes mehlece eeflecee kes ele ueskej mechetCe& Iejyeej kee leeie kej efoee Deewj hetpe ceeleepeer kes ejCe meeefVeOe ceW meceefhe&le nes ieS~ Deehe pecyeterhe-nefmleveehegj ceW lees
kegMeue mebeeueve kej ner jns nQ Gmekes meeLe-meeLe 24 leerLekejeW keer pevceYetefceeeW kee peerCeexej kejJeeves ceWs Yeer lelhej nQ~
Deehe Deveske ecegKe pewve mebmLeeDeeW kes DeOe#e nQ~ Deehekeer kece&"lee Je Deeiece kes Devegmeej keee&Meeruelee kees hejKe kej
DeefKeue YeejleJe<eeae Meeeer heefj<eo eje meved 1992 ceW Deehekees kece&eesieer keer GheeefO e mes efJeYetef<ele efkeee ieee~ meved 1996
ceW Jeerj mesJee oue ceneje^ eje Deehekees Oece& mebj#eCeeeee& keer GheeefOe eoeve keer ieF& leLee Je<e& 2007 ceW mecemle Yeejke
(101)
mebIe eje mebmke=efle mebj#eke keer GheeefOe mes Deuebke=le efkeee ieee~ meved 2000 ceW Deeheves veteeke& (Decesefjkee) ceW
et.Sve.Dees. eje Deeeesefpele efJeeMeebefle efMeKej meccesueve ceW pewve Oecee&eee& kes he ceW Yeeie ueskej DeeEnmee hejceesOece&: kee
[bkee yepeeee~ hejcehetpe ceeleepeer eje yeveeF& ieF& mebmLee De.Yee. efo. pewve ceefnuee mebie"ve ves Yeer Deehekes efveoxMeve ceW
15 Je<eeX ceW mLeeve-mLeeve hej Oeeefce&ke keee&ece kejles ngS Oece& kee Ketye eeej efkeee nw~ Ssmes eesie kece&eesieer ye. YeeF&
jJeerv kegceej peer kees vetleve heer"eOeerMe yeveekej mJeefmleeer kece&eesieer jJeervkeere fle& mJeeceer kee heo osves hej nce De.Yee.
efoiecyej pewve ceefnuee mebie"ve keer mecemle yenveW yengle KegMe nQ Deewj YeeJevee Yeeleer nQ efke Deehekes megeesie mebeeueve ceW
ceefnuee mebie"ve Deewj GVeefle kes efMeKej hej hengBesiee~
MMNN
kece&" JeefelJe kes Oeveer YeeF& jJeerv

-kewueeMeebo pewve meje&he, ueKeveT
(DeOe#e-ueKeveT meje&hee SmeesefmeSMeve)
nceW Deer lejn eeo nw-peye ueKeveT egefveJeefme&er ceW jJeerv kegceej DeOeeve kejles Les, pewve
yeeie kes efpeme kecejs ceW jnles Les, oes eej heeses, kewuesC[j ueiee jKes Les, Jen Delevle meeoieer SJeb
esjCeeoeeke Les~ leYeer Fvekeer meeoieer mes eYeeefJele neskej (meceeefOemLe-cegefve ceesleermeeiej cenejepe) ye.
ceesleerebo peer ves kene Lee efke nesvenej efJejJeeve kes nesle eerkeves heele keer keneJele kees eefjleeLe& kejves
Jeeues YeeF& jJeerv kegceej mJeeb ceW Ske esjCeeeesle nQ~ he{eF& ceW meeer ueieve, menheeef"eeW kes meeLe ceOegj JeJenej Deewj hejer#ee
ceW meowJe GeerCe& nesves Jeeues ueIeg Yeelee jJeerv kegceej meowJe e$eJe=efe mes ieewjJeeefvJele efkees peeles Les~
Fvekeer Fe osKekej nceveW efkewleveiej Deheves eefleeve kes Thej Ske megvoj ogkeeve yeveJeekej veee eefleeve eejbYe
kejJeeee Lee~ pees Deuhe mecee ceW ner eieefle hej Deemej ngF&~ efkevleg ceeleepeer kes mebIe mes ye. ceesleerebo peer hengBekej
ceeleepeer kes oMe&veeW kees yeeJej efueJee ues iees~ heeeled ceeleepeer kes DeeosMe mes hetpe Deeeee& Oece&meeiej peer cenejepe kes
oMe&veeLe& veeieewj ues iees~ peneB hej FvneWves Deeeee&eer mes Deepevce yeeee& ele Debieerkeej kej efueee~ Gme mecee nceW yengle
DeeIeele ueiee Lee~ hetpe efheleepeer keer meceeefOe 25 efomecyej 1969 kees kejeves nsleg jefJeJeej kes efove eele: jJeerv kegceej
ueKeveT mes efkewleveiej hengBe iees Les~ Gme mecee nce eejeW YeeF& efheleepeer kes meccegKe ceewpeto Les~ Deble mecee ceWs ceeleepeer
kees eeo kejles ngS Ceceeskeej ceb$e eJeCe kes meeLe meceeefOemLe nes iees Les~ heeeled heef jJeej JeeueeW kes meeLe keg efove jns~
efhej ceeleepeer kes mebIe ceW Dee iees~
mebIe ceW hetpe ceeleepeer keer esjCee, hetpe eboveeceleer ceeleepeer SJeb #eguueke ceesleermeeiej peer cenejepe kes meeLe ceeleepeer keer
meYeer eespeveeDeeW kees leve-ceve-Oeve mes cetle&he osves ceW meneesieer yeves~ Deehekeer kele&Je efvee SJeb meeer ueieve mes ner Deehe
kece&eesieer yeves~ ceeleepeer kes mebIe ceW jnkej MeeeeW kee, JeekejCe SJeb Deeiece kes efkeue ebLeeW kee DeOeeve efkeee~ Deehekeer
efveueexYeer eJe=efe, Oece&efve keee& mesJee, efJevee SJeb ueieve eejbefYeke iegCe jns nQ~ hetpe ceeleepeer ves heer"eOeerMe mJeeceer jJeervkeerefle&
peer heoejesnCe kejkes Ske DeeoMe& emlegle efkeee nw~ pewve meceepe keer leceece DeeMeeDeeW kes eefle hetpe peveveer ceeB meceeefOemLe
eer jlveceleer ceeleepeer, hetpe %eeveceleer ceeleepeer, hetpe eboveeceleer ceeleepeer, hetpe DeYeeceleer ceeleepeer kes DeeMeerJee&o he meowJe
meheue SJeb mecegVele jnWies~
MMNN
(102)
hetpe heer"eOeerMe eer jJeervkeerelf e& peer mes ner nes mekesieer Oece& SJeb mebmke=efle keer j#ee
-efyepesv kegceej pewve, efouueer
(jeêre ceneceb$eer-DeefKeue YeejleJe<eeae efoiecyej pewve egJee heefj<eo)
pewve meceepe keer meJeexe meeOJeer ieefCeveerecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer kee Yee Deewj efMe<e
yevevee ner ieewjJe keer yeele nw Deewj efpemeves Gmeer heefjJeej ceW pevce efueee nes, Gmekes efueS lees en hetJe& YeJe
kee Jen hegCe nw, pees efkevneR efJejues peerJeeW kees ner eehle neslee nw~ eer jJeerv kegceej peer ves yengle eser
meer Deeeg ceW ner Gece yeeee& ele kees heeueve kejkes kece&eesieer yevekej meceepe, Oece& SJeb pewve mebmke=efle
keer j#ee keer~ egJeeDeeW ceW pewve efmeevleeW kees Debieerkeej kejJeeves nsleg mechetCe& osMe ceW YeceCe efkeee Deewj pewveOece& keer heeJeve OJepee
kees henjeves ceW cenlJehetCe& Yetefcekee Deoe keer~ Fvekes efveoxMeve ceW SJeb hetpe ieefCeveerecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer kes DeeosMeevegmeej
Ske, oes, veneR mewke[eW leerLeeX kes peerCeexej kejekej eceCe mebmke=efle keer j#ee keer ieF& nw~
ceQ Deheves kees Delevle hegCeMeeueer ceevelee ntB efke peneB cegPes hetpe ieefCeveerecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer kee efMe<e yeveves kee
meewYeeie eehle ngDee, JeneR hejcehetpe DeeojCeere kece&eesieer eer jJeerv kegceej pewve YeeF& peer kes kegMeue vesle=lJe ceW DeefKeue
YeejleJe<eeae efoiecyej pewve egJee heefj<eo kee jeêre ceneceb$eer yevekej mebmLee kes mebeeueve SJebb meeceeefpeke Oeeefce&ke SJeb peve
keueeCe kes keee& kejves kee mebyeue eehle ngDee~
hetpe ceeleepeer keer efoJe ef ves hetpe #eguuekejlve eer ceesleermeiej peer cenejepe kees Gvekeer DehetJe& #ecelee kees osKekej
ner mebmLeeve kee heer"eOeerMe efveege efkeee Lee, hejvleg Gvekes Demecee ner meceeefOe nesves kes heeeled kece&eesieer eer jJeerv kegceej peer
kees eer jJeerv keerefle& mJeeceer yeveekej nce pewmes Jeefe pees meebmeeefjke keeeeX ceW hebmes he[s nQ, Gve hej yengle ye[e Ghekeej efkeee
nw Deewj nceW efJeeeme nw mJeeceer peer Deheves kegMeue vesle=lJe mes peve-peve kee keueeCe kejles ngS Oece& SJeb mebmke=efle keer j#ee kejWies~
ceQ Gvekes oerIee&eg SJeb mebece keer Devegceesovee kejles ngS eYeg mes ener eeLe&vee kejlee ntB efke Jes meeOeg hejcesser kes he ceW hengBekej
nceW Yeer Fme mebmeej kes keeeeX mes g[ekej cees#eceeie& ceW DeJeMe ueieeeWies~
MMNN
yeeeejer mes mJeeceer peer leke keer esjCeeoeeke ee$ee

-megjsMe pewve efjlegjepe, cesj"
(jeêre DeOe#e-Yeejleere pewve efceueve Je DeOe#e-efoiecyej pewve meceepe cesj")
pecyeterhe kees Deepe keewve veneR peevelee~ hejcehetpeveere Deeefe&keeefMejesceefCe eer %eeveceleer ceeleepeer keer heeJeve esjCee mes
efveefce&le pecyeterhe kesJeue nefmleveehegj keer Meeve veneR nw, yeefuke hetjs osMe ceW Fmes ceneved meebmke=efleke SJeb Oeeefce&ke Oejesnj kes he
ceW peevee peelee nw~ nefmleveehegj pewve Oecee&JeueefcyeeeW kee meJeexe leerLe& #es$e nw~ DepewveeW kes yeere en eeeefjle kejves ceW pecyeterhe
kee GuuesKeveere eesieoeve nw, en kenvee DeefleMeeesefe ve nesieer~
pecyeterhe ves pees Deeeece mLeeefhele efkees nQ efve:meosn en hejcehetpeveere eer %eeveceleer ceeleepeer keer heeJeve esjCee Deewj
DeeMeerJee&o mes eehle efkees nQ uesefkeve Fmekeer DemeeOeejCe Deewj ecelkeeefjke meheuelee kes heers Deiej heer"eOeerMe eer jJeervkeerefle&
mJeeceer peer kee GuuesKe ve efkeee ieee, lees Meeeo en Gefele ve nesiee~
ceQ ceeleepeer Deewj pecyeterhe mes keeheer meeueeW mes peg[e ngDee nttB~ cesj" ceW eer esceebo pewve (lesue JeeueeW) ves keceueeveiej
(cesj") ceW cebefoj efveefce&le efkeee Lee Deewj ceeleepeer kes heeJeve meeefVeOe ceW Gmekee hebekeueeCeke mecheVe ngDee Lee~ ceQ
hebekeueeCeke kee esejcewve Lee~ ceeleepeer kes meeefVeOe ceW YeieJeeve $e+<eYeosJe efveJee&CeceneslmeJe meefceefle kee ie"ve ngDee Lee,
Gmekee ceQ ceneceb$eer Lee~
(103)
Fve meYeer keeeeX ceW yeeue yeeeejer eer jJeerv peer kee cegPemes mebheke& jne Lee~ ceQves leYeer Gvekeer DeodYegle eefleYeeDeeW kees
vepeoerke mes osKee~ jJeerv peer ceW keee& kejves keer #ecelee Yeer nw Deewj pewveOece& kes GlLeeve kes eefle ueueke Yeer nw~
pecyeterhe kes efveoxMeve ceW nefmleveehegj kes Deefleefje Deve keF& mLeeveeW hej cebefoj, Oece&MeeueeSB efveefce&le ngF& nQ~ DeeesOee,
ceebieerlegbieer, eeeie Deeefo 7-8 mLeeveeW hej Deepe mJeeceer peer kes efveoxMeve ceW DeefJemcejCeere keee& ngS nQ Deewj eue jns nQ~
pewve mebmkeejeW kees Deeies ye{evee.....pewve Oece& keer mecheoe kees ncesMee-ncesMee kes efueS megjef#ele kejvee.....en meye
Flevee keef"ve keee& nw, efpemes mJeeceer peer ye[er kegMeuelee kes meeLe kej jns nQ~
hejcehetpe heer"eOeerMe eer ceesleermeeiej peer cenejepe keer meceeefOe kes heeeled hejcehetpe eer %eeveceleer ceeelepeer ves pewveOece& keer
Fme efJeMeeue mecheoe kees efveebef$ele kejves kes efueS vetleve heer"eOeerMe kes he ceW mJeefmleeer kece&eesieer jJeervkeerefle& mJeeceer peer kees
ceveesveerle efkeee~
Yeejleere pewve efceueve kes jeêre DeOe#e kes he ceW nefmleveehegj ceW cesjs eje oes ye[s keee&ece ngS~ ceee& 2010 ceW
Yeejleere pewve efceueve kee kesvere DeefOeJesMeve ceeleepeer kes meeefVeOe ceW mecheVe ngDee~ 6 veJecyej 2011 kees ceebme efveee&le kees yebo
kejeves kes efueS Deefnbmee cenejwueer kee YeJe Deeeespeve ngDee, efpemeceW npeejeW keer mebKee ceW ueesieeW ves Yeeie efueee~
GejeosMe kes hetJe& cegKeceb$eer eer jepeveeLe efmebn peer kees nsueerkee@hj eje Deefnbmee cenejwueer ceW hengBevee Lee~ jeleeW-jele
pecyeterhe ceW nwueerhew[ efveefce&le efkeee ieee~ Deve Jeer.DeeF&.heer. JeJemLee keer ieF&~ en meye mJeeceer peer kes menpe heefjCeeceeW kee
heue Lee~
ceQves keF& DeJemejeW hej osKee nw efke mJeeceer peer Demenpe veneR nesles~ ye[er mes ye[er keef"veeF& Deeves hej Yeer Jes megiegCelee Deewj
mJeeYeeefJeke he mes Gme keef"veeF& kees efveebef$ele kej uesles nQ~
cegPes FmeceW keleF& Meke veneR nw efke mJeeceer peer kes kegMeue efveoxMeve ceW pecyeterhe leLee Gmemes peg[er meYeer pewve mebmLeeDeeW kee
efJekeeme nesiee....efJemleej nesiee~
Gvekee yeeeejer mes mJeeceer yevevee Ske megKeo mebkesle nw....Gvekes efveoxMeve ceW Fmekeer megiebOe mes nceeje Oece& Deewj peeoe
cenkesiee~
yeeeejer mes mJeeceer peer leke keer esjCeeoeeke ee$ee Deye keves Jeeueer veneR nw~ Fmekes Des Deewj megvenjs heefjCeece neWies
en ceQ oeJes mes ken mekelee ntB~ mJeeceer peer kes ejCeeW ceW veceve-Jebove~
MMNN
hetpe mJeefmleeer yeeueyeeeejer kece&eesieer jJeervkeerefle& mJeeceer peer kee peerJeve

mejenveere eMebmeveere SJeb DeefYeveboveere nw
-[e@. heVeeueeue heehe[erJeeue, hew"Ce
(ceneceb$eer-YeieJeeve $e+<eYeosJe cetefle& efvecee&Ce keceser, ceebieerlegbieer)
en nce ueesieeW kee meewYeeie nw efke 10JeeR eefleceeOeejer mJeeceer peer Ske vewefke SJeb Oece&keee&
mecheVe kejeves ceW Devet"e GoenjCe nw~ Deehe pewmee eeJeke Oece& kee hetje DeeejCe kejles ngS meYeer
Oeeefce&ke #es$eeW ceW mejuelee, meefn<Ceglee, Goejlee SJeb efJeJeske hetCe& keee& kees mebeeefuele kejves Jeeuee otmeje
keesF& Yeer veneR nw~
en lees ceevevee ner nesiee efke Fme nerjs kees lejemeves ceW hejcehetpe eLece ieefCeveer Deeefe&kee eer %eeveceleer ceeleepeer kee hejce
Jejonmle jne nw~ Deehekee pevcemLeue efkewleveiej (yeejeyebkeer) DeJeOe eevle jne nw~ mJeeceer peer ves Deeheves eeefj$e mes keF& egJee
heer{er kees mevceeie& SJeb cees#eceeie& keer Deesj eueves kee jemlee eMemle efkeee nw~ ceQves cesjs peerJeve ceW 1 meeue ceW 5 hebekeueeCeke
eeflee ceneslmeJe DeLe mes Fefle hee&vle kejves Jeeuee Deehe pewmee cenelcee veneR osKee~
(104)
Deeheves pecyeterhe-nefmleveehegj hej YeieJeeve ceneJeerj cebefoj, pecyeterhe, Oeeve cebefoj, kewueeMeheJe&le hej 72 efpeve keer jevee,
eR cebefoj, 31 heg Gegbie YeieJeeve MeebefleveeLe, kegbLegveeLe, DejnveeLe keer eefleceeDeeW keer eeCe eeflee leLee Deefleere lesjnerhe
jevee, keerefle&mlebYe, leerveueeske jevee, leervecetefle& YeieJeeve $e+<eYeosJe, Yejle, YeieJeeve yeengyeueer kee cebefoj leLee jlveeW keer eefleceeDeeW
kees efJejepeceeve SJeb meneket ewleeuee, veJeen Meebefle cebeof j, cebefoj keer jevee, efJeosn #es$e ceW efmLele 20 leerLekej jevee,
Jeemeghetpe YeieJeeve kee cebefoj, Yetle-YeefJe<e-Jele&ceeve leerLekejeW keer 72 jlve eeflecee, DeeesOee $e+<eYeosJe lehemLeueer kee
veJeefvecee&Ce, Fueeneyeeo-eeeie ceW kewueeMeheJe&le, meceJemejCe cebefoj SJeb YeieJeeve $e+<eYeosJe keer 1000 meeue lehemee keer eefleke=efle
he eeflecee leLee keekeboer YeieJeeve heg<heobleveeLe keer pevceYetecf e, YeieJeeve ceneJeerj pevcemLeueer kegC[uehegj Deeefo leerLeeX kee efJekeeme
efkeee nw~ Fve keeeeX kee efveoxMeve, ceeie&oMe&ve jeveeDeeW keer keuhevee kee ese hejcehetpe ieefCeveer Deeefe&kee eer %eeveceleer ceeleepeer
kees ner peelee nw~ uesefkeve en meYeer keee& mecheVe kejeves ceW e%eeeceCeer Deeefe&kee eer eboveeceleer ceeleepeer, mJe. #eguueke eer
ceesleermeeiej peer cenejepe SJeb jJeervkeerefle& mJeeceer peer kee yengle eesieoeve jne nw~
Deepe Yeer efJee efJeKeele eLece leerLekej YeieJeeve $e+<eYeosJe keer 108 heg efJeMeeuekeee cetefle& efvecee&Ce keceser kes DeOe#e
Deehe Deleble megee he mes keee& mecheVe keje jns nQ~ Fmeer lejn ef$eueeske MeesOe mebmLeeve nefmleveehegj, DeeesOee efoiecyej pewve
leerLe&#es$e keceser, leerLekej $e+<eYeosJe lehemLeueer eeeie, YeieJeeve ceneJeerj pevceYetefce kegC[uehegj efo. pewve meefceefle, DeefKeue
YeejleJe<eeae efoiecyej pewve egJee heefj<eo Deeefo mLeeveeW kes DeOe#e kes he ceW Deehe heoYeej mebYeeue jns nQ~
Deehe iegCeJeble-hegCeJeble SJeb YeeieJeble nQ~ efpevekees mecee-mecee hej hetpe %eeveceleer ceeleepeer kee ceeie&oMe&ve eehle neslee nw~
Deeheves ceeleepeer kes efueefKele 250 mes DeefOeke ebLeeW kees ekeeefMele kejkes Gmekeer ueeKeeW eefleeeB ekeeefMele keer nw~
16 meeue mes Gvekes efvele mebheke& ceW jnles ngS ceQves Gvekees eMebmee, ye[eheve, eefmeer mes otj osKee nw~ eesOe hej GvneWves
efJepee eehle keer nw leLee ceesn mes otj nQ~ 24 leerLekejeW keer 16 pevceYetefceeeW ceW mes 9 pevceYetefceeeW kee efJekeeme kejves ceW mechetCe&
meheuelee ceeleepeer kes efveoxMeve ceW Deeheves eehle keer nw~
Deeheves ceeleepeer keer esjCee mes veteeke& ceW peekej Oece& eeej efkeee nw~ Debleje&êre keee& efkees nQ~ Deeheves hetpe ceeleepeer
keer esjCee mes keF& leerLeeX kee efvecee&Ce, cebefojeW kee efvecee&Ce, keF& hebekeueeCeke ceneslmeJe mecheVe efkees nQ~ hetjs osMe ceW jLeeW kee
eJele&ve kejevee, keF& efJeOeeveeW kee Deeeespeve, efveeespeve meheueleehetJe&ke efkeee nw~
Deeheves eOeeveceb$eer Fefvoje ieebOeer, eOeeveceb$eer Deue efyenejer Jeepeheseer, keF& ieCeceeve veslee pees ceeleepeer kes oMe&ve SJeb
keee&ece ceW Deeles nQ, Gve keee&eceeW kee efveeespeve Deeeespeve efkeee nw~
ceneceefnce je^heefle eerceleer eefleYeeleeF& heeefue peye hetpe ceeleepeer mes DeeMeerJee&o uesves nefmleveehegj DeeF&, lees Gme
keee&ece kee hetje efveeespeve SJeb mebeeueve Deehekes vesle=lJe ceW ngDee~
en kenles ngS ieJe& neslee nw efke Deeheves meceepe kes keF& Jeeo-efJeJeeoeW kee efveheeje efkeee nw~ keeflehee cebefoj Deewj Gmemes
mebyebefOele ueieYeie 200 efyeefu[bie kee keee& meevebo hetje efkeee nw Deewj 10000 mes peeoe efoiecyej pewve cetefle&eeB heeemeve SJeb
keeeeslmeie& ceW ceeleepeer kes ceeie&oMe&ve ceW efJejepeceeve keer nQ~ en eefj$e osKekej Ssmee ueielee nw efke Deehe Ske ceneve cees#eceeie&
eMemle kejves kee ye[e Yeejer Gheece kej jns nQ~
Deehekeer 9 yenveW, 4 YeeF& meye heefjJeej 175 keer mebKee leke hengBee nw~ Deehekes efhelee eerceeve esus eeue peer ieeseue meje&he
leLee ceelee hejcehetpe Jeelmeuecetefle& Oece&efve Deeefe&kee jlveceleer ceeleepeer efpevneWves hejcehetpe %eeveceleer ceeleepeer mes oer#ee ueskej
cees#eceeie& eMemle efkeee nw~
oes GoenjCe osMe ceW eefme nQ Ske eeefj$e eeJeleea Meebeflemeeiej peer cenejepe ves Deheves ye[s YeeF& kees oer#ee oer leLee ye[s
ceeleepeer %eeveceleer ceeleepeer ves Deheveer ceeB kees oer#ee efoueekej Devet"e GoenjCe mLeeefhele efkeee nw~
peuo ner YeieJeeve $e+<eYeosJe keer efJeMeeuekeee 108 heg efoiecyej pewve cetefle& pees ceebieerleggbieer ceW yeve jner nw, Gmekee mJehe
lejemeves kee keece ceeleepeer kes efveoxMeve ceW leLee mJeeceer peer kes DeOe#elee ceW Meg nesves pee jne nw~
(105)
Deehekee pevce eglehebeceer kes MegYe cegntle& kee nw~ Deehekee Delevle esjCeeoeeer, eYeeJeMeeueer Oeeefce&ke keee& Deewj ess-ye[s
peerJeeW kes eefle keCeeYeeJe cew$eerYeeJe jns~ Deehekee cebieue DeeMeerJee&o meYeer kees eehle neslee jns~
ceQ Kego kees YeeieMeeueer ceevelee ntB efke cegPes Deehekes ceeie&oMe&ve ceW keee& kejves kee, mesJee kejves kee ceewkee efceuee~ Deehekee
peerJeve Deejesiecee oerIee&eg nes, ener cebieue keecevee kejlee ntB~
MMNN
-efovesMe kegceej pewve
(ceb$eer-efoiecyej pewve leerLe&#es$e keceser, nefmleveehegj)
eele:mcejCeere hejcehetpe ieefCeveer Deeefe&kee eer %eeveceleer ceeleepeer SJeb e%eeeceCeer Deeefe&kee
eer eboveeceleer ceeleepeer memebIe kes heeJeve ejCeeW ceW Jeboeefce kejles ngS Oece&esceer yebOegDeeW, ceele=Meefe SJeb
he$ekeej yebOegDeeW!
Deepe kes Fme ceneve keee&ece keer ceOegjce yesuee ceW heer"eOeerMe heo hej jJeerv YeeF& peer kee
heoejesnCe cesjs efueS Je meceepe kes efueS DeodYegle, Deveghece SJeb GlmeenJeOe&ke jnsiee~ Deepe mes leerve oMeke hetJe& eer jJeerv peer mes
ngDee heefjee Fleveer Deelceerelee kees eehle kejsiee, Fme efJeeeme mes ceve-Jeeve-keee jesceebefele nes iees nQ~ ceQ lees Deepe yeves
heer"eOeerMe mJeeceer jJeervkeerefle& peer kes eefle Deheveer efJeveeebpeefue Deefhe&le kejles ngS es YeeJevee Jee kejlee ntB efke Gvekee Jejonmle
cesjs hej Yeer meoe yevee jns~ mJeeceer jJeervkeerefle& peer kes efueS cesjs oe mes efvekeueer es eej ueeFveW emlegle nQmeyekees Dehevee kej uesles nQ, Ske ceer"er cegmkeeve nQ es~
nj cebpej hej e peeles nQ, cegjueer keer ceer"er leeve nQ es~~
nj keesF& mebie eue oslee nw, Ssmee Ske Deeeve nQ es~
Fvekees ceQ keee ken hegkeeB, Ske heejs Fbmeeve nQ es~~
People like him, who makes the world a better place to live
ceQ mete& kee heee&eJeeeer efovesMe meYee mebeeueke eer peerJeve kes ekeeMe ceW efceuekej Deiej meceepe kes efueS keg kej
heeTBiee, lees en peerJeve meeLe&ke nes peeesiee~
(heer"eOeerMe heoejesnCe meceejesn ceW 20 veJecyej 2011 kees ele#e emlegefle nsleg mecesef<ele)
MMNN
-megjsKee jeevee[s, Yeespe
(eLeceeeee& eer Meebelf emeeiej peer cenejepe kes ie=nmLe heefjJeejpeveeW keer Deesj mes Gvekes YeeF& keer he[heesleer)
nceW ye. jJeerv Yewee peer kes heer"eOeerMe heo kee helee euee Dele: en peevekej ceve ceW yengle
KegMeer ngF&~ Gvekes heer"eOeerMe heoejesnCe kes keee&ece ceW nce veneR Dee mekes, uesefkeve nceejs hetjs
heefjJeej keer lejhe mes ye. jJeerv kegceej peer kees mJeefmleeer jJeervkeerefle& mJeeceer peer yeveves kes Gheue#e
ceW nce Gvekes eefle neLe pees[kej Jebovee kejles ngS efpevesv YeieJeeve mes Gvekes oerIe& SJeb cebieueceeer
peerJeve keer keecevee kejles nQ~
MMNN
(106)
hetpe mJeeceer peer kes eefle keeflehee efJeeveeW eje mecesef<ele efJeveeebpeefueeeB
Ske Deveve mesJeeeleer

-eeeee& vejsv ekeeMe pewve, efhejespeeyeeo
eeW lees mecegvoj ceW yesMeke keg Yeer keceer veneR~
ueeKeeW ceesleer nQ ceiej Fme Deeye kee ceesleer veneR~~
iesDee jbie keer keesheerve Deewj KeC[ Jee (eeoj) ceW efuehes mJemLe-meg[ewue Mejerj, meewce-meefmcele
cegKeeke=efle, Oece&mvesn mes Yejer DeeBKeeW, ceg-ceOegj JeeCeer Deewj efve<kehe JeJenej kes Oeveer hetpe #eguueke eer
ceesleermeeiej peer cenejepe keer ener efJe nceejs efoue ceW jeer-yemeer nw~ Yeues ner Gvekeer Yeewefleke keeee Deye
nceejs meeceves veneR nw, hejvleg Gvekeer eMe:keeee lees meowJe YeepeveeW keer mce=efleeeW ceW Deefce he mes Debefkele jnsieer~
pecyeterhe-jevee (nefmleveehegj), vebeeJele& cenue (kegC[uehegj-veeueboe), $e+<eYeosJe lehemLeueer (eeeie) SJeb YeieJeeve heg<heobleveeLe efo. pewve
cebeof j (keekeboer, ieesjKehegj) keer veJe-YeJe mebjeveeDeeW keer mJepee Deewj met$eOeej hetpe ye[er Deewj eser ceeleepeer kes oeeW Deewj yeeeW neLe
kes he ceW kece&eesieer YeeF& peer SJeb hetpe #eguueke peer kee veece mechetCe& pewve peiele ceW ye[s Deeoj kes meeLe efueee peelee jne nw~ oesveeW ceeleepeer
efkemeer YeJeve kes iegcyeo hej mLeeefhele mJeCe& keueMe SJeb mJeCe& OJepee kes meceeve nQ~ hetpe #eguueke peer kees Gme YeJeve kes meeceves efmLele
keerelf e&mlebYe kene pee mekelee nw~ Gvekes mesJee-mecehe&Ce keer YeeJevee kees osKekej efkemeer Meeej keer es hebef eeeB eeo Deeleer nQGme yeesefjeeveMeer1 kee efoue mes cegjero2 ntB~
efpemekes efjeeos pegno3 ceW yetSefjee4 ve nes~~
DeLee&led eeF& hej yew"s Gme meeOeke hej ceQ efoue mes efheoe ntB, efpemekes ele Deewj leeie ceW yeveeJe keer iebOe veneR nw~ Jen
Gme yeerles ngS keue keer lejn Les, efpemeves Deheves kees efceekej Deeves Jeeues keue keer veeRJe jKeer nw~ Jen Ske Deveve mesJeeeleer Les~
Gvekeer efve:mhe=n kece&efvee kes eefle nce Deheveer efJevece efJeveeebpeefue meceefhe&le kejles nQ~
YeeF& peer veneR, Deye nQ Jen mJeeceer peer

kece&eesieer YeeF& jJeerv peer kees nce Ske kegMeue mebie"ke, mecevJeeke Deewj mLeehele efMeuheMeeeer kes he ceW peeveles nQ~
Deepe nce GvnW eeJeke keer lehe-meeOevee kes omeJeW meesheeve (Devegceefle leeie eeflecee) keer TBeeF& hej DeJeefmLele osKekej Deeveefvole nes
jns nQ~ Gvekeer Fme DeeOeeeflceke eesVeefle (eceesMeve) kees osKekej efkemes ieewjJeeefvJele veneR nes jner nesieer! Je<eeX hetJe& eLece oMe&ve eeflecee
kees Debieerkeej kej efpevneWves mebmeej, Mejerj Deewj YeesieeW kes eefle Goemeerve neskej Deelceefnle kes ceeie& hej Deheves keoce ye{eS Les, Deepe
Jen hetCe&le: ie=nleeieer neskej mebIe keer MejCe ceW Dee ieS nQ~ eeefhe Iej lees henues ner t egkee Lee, hej Deye veeles-efjMleeW keer [esj kee
Deefvlece efmeje Yeer t egkee nw~ mJeeceer peer keer veF& heee&e kes meeLe ner mecemle ie=nkeeeeX (Kesleer, Jeeheej, efJeJeeneefo) kes mevoYe& ceW
efkemeer heefjpeve ee hegjpeve kees Deye ve lees Jen keesF& meueen ner oWies Deewj ve Ssmes keeeeX keer Devegceesovee ner kejWies~ mebIe ceW jnles ngS
Deye Jen Deheveer hetjer #ecelee Deewj Meefe hetpe ieefCeveer ceeleepeer kes meheveeW kees meekeej kejves ceW ueiee mekeWies~
hetpe #eguueke peer kee mLeeve Deye YeeF& peer kees efceuee nw~ pees oeefelJe #eguueke peer efveYeeles Les, Jen Deye YeeF& peer (veneR, veneR, mJeeceer
peer) efveYeeeWies~ kesJeue Lees[ e mee Devlej nesiee Deewj Jen en efke YeeF& peer kes neLeeW ceW DeYeer heerer veneR nesieer, hej heerer ve nesves mes Jen Gvemes
heers Yeer veneR jnWies~ ^Cs [ lees Jen nw ner, Jen otvee keece kejWies Deewj [yeue [eter oWies~ efkemeer Meeej ves "erke ner kene nwyeesue yeouelee veneR nw keYeer leyeues kee~
kesJeue Jeeoke keer GBieefueeeB yeoueleer nQ~~
Glke= eeJeke kes heo hej eeflele ye. jJeervkeerefle& mJeeceer peer kees nceejer efJevece Jebovee~ nceW en hekekee efJeeeme nw
efke GveceW yeyetue kes pebieue kees yeeies iegueeye kej osves keer kegyyele nw~ Fleueced~
MMNN
(107)
pecyeterhe %eeveheer" hej ye. YeeF& peer kee DeejesnCe

-heb. efMeJeejveueeue pewve, cewvehegjer
(mebj#eke-leerLekej $e+<eYeosJe pewve efJeled cenemebIe)
hetpe 105 #eguueke eer ceesleermeeiej peer cenejepe (cegefve eer ceesleermeeiej peer kes he ceW meuuesKevee
eehle) kes heeeled pecyeterhe %eeveheer" kee keee&Yeej DeeojCeere yeeeejer jJeervkegceej YeeF& peer kes meyeue
kebOeeW kees meeQhee ieee nw~ Jen eeefj$eeefvkee hejcehetpe ieefCeveer Deeefe&keejlve eer %eeveceleer peer eje
G"eee ieee mJeeiele eesie keoce nw~ ye. YeeF& peer kes mecee peerJeve ceW pees eefleheue meeceves Deeee nw, Gmekes meeceves kece&eesieer
keer GheeefOe Yeer ueIeglee kees eehle nesleer nw~ hetpe ceeleepeer kes meheveeW kees meekeej kejves, pecyeterhe kes mebj#eCe, efJekeeme Deewj
eYeeJevee, ceeleepeer kes %eeveieewjJe kees ekeeefMele kejves, pecyeterhe kees %eeveheer" kes he ceW efJekeefmele kejves, keueeCeke leerLeeX kes
efJekeeme Deeefo Oeeefce&ke keeeeX kees mecheVe kejves ceW es ueewnheg<e hegjesOee Deoce meenme Deewj Glmeen keer eeflecetefle& kes he ceW
eke ngS nQ~ Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee, MeesOekeee&, ceeleepeer Je mebIemLe meeOekeeW eje jefele ye=nefppeveJeeCeer Yeb[ej kes ekeeMeve,
je^ ceW pewveOece& keer ieefjcee Je=efbiele kejves, leerLekej hejcheje kes cetue GheosMeeW kees efJeke=le kejves kes eelveeW kees efvejefmele kejves
SJeb jeêre mlej hej pewveOece& keer eeflee, eYeeJevee kee pees keee& kece&eesieer cenevegYeeJe eje mecheeefole efkeee ieee nw, Jen
egieeW-egieeW leke mcejCeere jnsiee~
Gvekee cegmkejelee Jeoveb emeeo meoveb mecheeew e efJeheeer e cenleeceskehelee kee eleerke nw~ eesOe lees ceeveeW Gvekes
mJeYeeJe ceW ner veneR nw~ cenevegYeeJeeW kees Deheves Devegketue yeveeves keer keuee eefo efkemeer mes meerKeves nes, lees Jen YeeF& peer kes
JeefelJe ceW efceueleer nw~ Oece& kes kejves ceW Jes keYeer Lekes veneR, nejs veneR, etkes veneR, kes veneR~ efJehejerle heefjefmLeefleeeW ceW Yeer
keee& meheue kejves keer keuee kes Jes ceeefnj nQ~ DeeejCe kes Oeveer nQ~ %eeve emeej nsleg meceefhe&le nQ~
Jele&ceeve heefjJesMe ceW pees cenlJekeee& efheerOeejer meeOeke cenevegYeeJe mes mebYeJele: efm e ve nes mekes, Gmekeer meheuelee kes
efueS 10JeeR eeflecee heomLe Fve meeOeke kee pecyeterhe %eeveheer" kes heer"eOeerMe heo hej efJejepeceeve nesvee pewve meceepe kes efueS
GVeefle kej osvee hejce DeeojCeere eer jJeervkeerefle& mJeeceer peer kes nsleg yeOeeF&~ Jes efvejvlej mJehej keueeCe ceW jle jnkej ieewjJe
heo eehle kejW, ener cebieuekeecevee nw~
MMNN
DeeoMe& JeefelJe
-[e@. eseebme kegceej pewve, ye[ewle
(DeOe#e-De.Yee. efo. pewve Meeeer heefj<eo)
yeeeejer eer jJeerv kegceej pewve kee pewve mebmke=efle kes ieewjJe pecyeterhe-nefmleveehegj kes heer"eOeerMe
yevevee Oece& Deewj meceepe oesveeW ner ef mes cenlJehetCe& nw~ pecyeterhe Ssmeer Oejesnj nw, pees mechetCe& efJee
ceW pewveOece&-mebmke=efle keer eMeesieeLee iee jner nQ Fleveer efJeMeeue Deewj efJee efJeKeele pecyeterhe eefleke=efle kee
mebj#eCe Deewj mebJeOe&ve keesF& e%ee Deewj eefleYee kee Oeveer kece&eesieer jJeerv kegceej pewve meMe Jeefe ner
kejves ceW me#ece Lee~ Fmeereuf eS leJe efJeee SJeb MeleeefOeke ebLeeW keer jeefe$eer efpeveOece&eYeeefJekee ieefCeveerecegKe
Deeefe&kee eer %eeveceleer ceeleepeer ves leerLe& efvecee&Ce Deewj efpevecebefoj efvecee&Ce kejeves ceW hetCe& me#ece ueeskeefee
JeefelJe kes Oeveer yeeeejer eer jJeerv kegceej pewve kees oMe eeflecee kes ele OeejCe kejekej pecyeterhe-nefmleveehegj kes heer"eOeerMe
heo hej DeefOeefle kejekej meceepe kees ieewjJeeefvJele efkeee~
(108)
yeeeejer eer jJeerv kegceej pewve kee mechetCe& peerJeve meceepe kees meceefhe&le lees Lee ner, Deye heer"eOeerMe kes he ceW Oece& Deewj
meceepe kes mebJeOe&ve ceW efvejvlej meceefhe&le jnsiee~ heer"eOeerMe heo hej DeefOeefle nesves kes Devevlej Jes meceepe Deewj osMe ceW heer"eOeerMe
eer jJeervkeerefle& mJeeceer peer veece mes efJeegle ngS~ Gvekee Jeelmeue Deewj mejue JeJenej eMebmeveere nw~ efJeeveeW kes meeLe lees
Fvekee JeJenej meowJe ceOegj jne nw~ Fvekeer keee&#ecelee DeodYegle nw~ Ske ner efove ceW Deveske veiejeW-GheveiejeW ceW Oece& eYeeJevee
kejeves ceW meceLe& nQ~ efpevecebefojeW kes efvecee&Ce kejeves ceW efJe%e nQ, FvneWves ceebieerlebgbieer, leerLe&jepe eeeie, DeeesOee, keekeboer,
kegC[uehegj, pecyeterhe-nefmleveehegj meefnle Deveske mLeeveeW hej Deheveer osKe-jsKe ceW efpevecebefojeW kee efvecee&Ce kejekej cenveere hegCe
Deefpe&le efkeee nw~ kene Yeer nwefovewkepeelmelhegCeb ewleiesnkejme eled~
Deveske YeJemebeesieeod Jeegb ke: meel#ecees yegOe:~~
efpevecebefoj yeveJeeves Jeeues kees Ske efove ceW pees Gece hegCe neslee nw, Deveske ceebieefueke heoeLeeX kes mebeesie nesves mes Gmes kenves
kes efueS keewve efJeeved meceLe& nw~ efpevecebeof jeW Deewj pewve leerLeeX kes efvecee&Ce ceW meceefhe&le eer jJeervkeerefle& mJeeceer kee eMe meJe&$e Jeeeg
kes meceeve hewue jne nw~ ceQ lees Jeefeiele he mes Fvemes 1977 mes heefjefele Deewj mebye ntB~ ceQves Fvekeer Deveske efJeMes<eleeSB osKeer
nQ~ es keYeer Yeer efkemeer Yeer ekeej kee DeefYeceeve veneR kejles Deewj otmejs keer yeele kees Oewe&hetJe&ke megvekej menpelee Deewj mejuelee
mes efJeeej kejles nQ~
ieefCeveerecegKe Deeefe&keejlve eer %eeveceleer ceeleepeer Deewj Deeefe&kee eer eboveeceleer ceeleepeer, Deee|ekee eer DeYeeceleer
ceeleepeer Deewj #eguueke eer ceesleermeeiej peer cenejepe keer eee&/meeOevee keer DevegketueleeDeeW kees yeveeves kes efueS melele meneesie osles
jns nQ Deewj os jns nQ~ mebmLeeDeeW kees eueeves keer pees keuee nesleer nw, GmeceW es hetCe& o#e nQ~ nce heer"eOeerMe eer jJeervkeerefle&
mJeeceer peer kes keeeeX keer Yetejf -Yetefj eMebmee kejles nQ Deewj YeeJevee kejles nQ efke Fvekes eje pewveOece& keer cenleer eYeeJevee nes~ osJeMeee-ieg Yeefe kes meeLe ceW leerLekejeW keer pevceYetefceeeW kes efJekeeme kees kejekej pewve mebmke=efle kes mecegVeeeke yevekej efJee ceW
keerefle&ceeve mLeeefhele kejW~
MMNN
-[e@. MesKejebo pewve, Denceoeyeeo
(hetJe& DeOe#e-leerLekej $e+<eYeosJe pewve efJeled cenemebIe)
kece&eesieer ye.jJeerv kegceej peer Ske hejcenbme Deelcee nQ, Ske efMeuheer nQ, JeJemLee keewMeue kes
Oeveer nQ, pees kesJeue mJehve osKeles ner veneR Deefheleg Gmes meekeej kejvee peeveles nQ~ Jes meYeer
keee&kelee&DeeW, efJeeveeW kes esjCeeeesle jns nQ Deewj jnWies~ GvneWves hegue yevekej meowJ e pees[ves kee keee&
efkeee nw, keYeer efkemeer kes yeere KeeF& veneR yeves~ efJehejerleeW kes eefle Yeer ceeOemLe YeeJe jKee, en
esjCee Je efMe#ee GvnW hetpe ceeleepeer mes eehle ngF&~ GvneWves leerLekejeW keer pevceYetefceeeW kees veee mJehe-veee Deeeece efoee
Deewj Jes Ske kegMeue efelesjs yeves~
cegPes efJeeeme nw efke Jes ceebieerlegbieer ceW YeieJeeve $e+<eYeosJe keer 108 heg keer cetefle& kee efvecee&Ce kejJeekej Ssmee keerefle&ceeve
efveefce&le kejWies, efpemes hetje efJee egieeW-egieeW leke mcejCe kejsiee~ YeeF& jJeerv peer kees MegYekeecevee SJeb mJeeceer eer jJeervkeerefle& peer
kees Jebovee kes meeLe cesje eCeece SJeb Gvekes heer"eOeerMe ceveesveeve hej GvnW yengle-yengle yeOeeF&~
MMNN
(109)
-[e@. Deveghece pewve, Fboewj
(efveosMeke-ieefCeveer %eeveceleer MeesOeheer")
Deeke<e&ke egJee JeefelJe, Demeerce Tpee&, otjef, Oece& Deewj meceepe kes eefle hetCe& mecehe&Ce keer
YeeJevee kes mJeeceer kece&eesieer ye. jJeerv kegceej peer Deye yeve iees nQ mJeefmle eer kece&eesieer heer"eOeerMe eer
jJeervkeerefle& mJeeceer peer~ meved 1980 ceW cesjer eLece cegueekeele YeeF& peer mes ngF& Leer Deewj ceQ leYeer mes Gvekes JeefelJe keer mejuelee,
mecehe&Ce Deewj kece&"lee kee keeeue ntB~ efkeleveer Yeer mecemee nes, efkelevee Yeer ye[e Deeeespeve nes, Jes meowJe cegkegjeles jnles nQ Deewj
Meeble mJeYeeJe mes ye[er-ye[er eespeveeDeeW kees keee&he ceW heefjCele kej osles nQ~
cegPes en osKekej yengle megKeo Deeee& neslee nw efke Gvekes keF& kece&eejer en kenles nQ efke ceQ en keece keleF& veneR
kejlee ntB, etBefke Deehe ken jns nQ FmeefueS pej keBiee Deewj ener Gvekeer keee&Mewueer kee JewefMede nw~ Ske ye[er erce ceW
efpemeceW eser nQ, oeveJeerj nQ, ecegKe efebleke nQ, meeceeefpeke keee&kelee& nQ, DeeJeeme, Yeespeve, heeb[eue, cebe JeJemLee, cegCe
JeJemLee, kechetj, uesKee leLee YeJeve efvecee&Ce keer efJeefJeOe efJeeeDeeW kes efJeMes<e%e nQ~ ener yeele nw efke GvneWves efouueer, eeeie,
kegC[uehegj, DeeesOee, keekeboer, ceeOeesjepehegje, ceebieerlegbieer, efMe[ea, efouueer Deeefo nefmleveehegj kes yeenj kes megotjJeleea mLeeveeW hej
Yeer Ssmes efJeMeeue Deeeespeve keje efoes, efpevekees osKekej Gve mLeeve kes efveJeeefmeeeW Deewj keee&kelee&DeeW ves Yeer oeBleeW leues Debiegueer
oyee ueer Deewj kene efke nce lees Fleves JeJeefmLele Deewj kegMeue efvecee&Ce keer keuhevee Yeer veneR kej mekeles nQ~ YeieJeeve ceneJeerj
pevceYetefce kegC[uehegj ceW vebeeJele& cenue heefjmej kee cee$e 22 cenerves ceW efJekeeme kej leLee Yeejle keer eOeeveceb$eer eerceleer Fefvoje
ieebOeer Deewj ceeveveere eer Deue efyenejer Jeepeheseer kes efouueer ceW leLee Yeejle keer je^heefle ceneceefnce eerceleer eefleYee osJeerefmebn
heeerue kees nefmleveehegj keer hegCe Yetefce ceW Deecebef$ele kej Deeheves mechetCe& pewve meceepe kees ieewjJeeefvJele nesves kee DeJemej eoeve
efkeee~ Fvekees osKekej keesF& menpe ner GvnW yesm FJesv cewvespej kee DeJee[& os mekelee nw~ uesefkeve Fmemes Yeer DeefOeke Deepe
GvnW Deve DeveskeeW GheeefOeeeW meefnle kece&eesieer keer GheeefOe mes efJeYetef<ele efkeee ieee, pees meeceefeke ner nw~
Deehe Ske meeLe DeveskeeW mebmLeeDeeW kees DeOe#e kes he ceW ceeie&oMe&ve os jns nQ~ efoiecyej pewve ef$eueeske MeesOe mebmLeeve, nefmleveehegj
(cesj") G.e., leerLekej pevceYetecf e efJekeeme keceser, leerLekej $e+<eYeosJe pewve efJeled cenemebIe, De.Yee.efo. pewve egJee heefj<eo, YeieJeeve
$e+<eYeosJe 108 heg Gegib e efJeMeeue eeflecee efvecee&Ce keceser-ceebieerlegib eer leLee DeeesOee efoiecyej pewve leerLe&#es$e keceser, GveceW mes ecegKe nQ~
hetpe ieefCeveer %eeveceleer ceeleepeer ves Gvekes %eeve, kece&"lee Deewj Oece& SJeb leerLe& kes eefle mener cetueekebve kejles ngS pecyeterhe
Oece&heer" kee heer"eOeerMe ceveesveerle kej Ske meeceefeke Deewj Gheeesieer keee& efkeee nw~ mJeefmleeer kece&eesieer heer"eOeerMe eer
jJeervkeerefle& mJeeceer peer kees Jebove kejles ngS nce ener keecevee kejles nQ efke Gvekes vesle=lJe ceW pecyeterhe keer Oece&heer" Deheveer meYeer
MeeKee kesveW kes meeLe hegef<hele Deewj heuueefJele nesles ngS mechetCe& efJee ceW efoiecyejlJe keer heleekee henjeS~ hetpe ieefCeveerecegKe
Deeefe&kee eer %eeveceleer ceeleepeer kes eerejCeeW ceW ef$eyeej Jebovee~
MMNN
-[e@. megMeerue pewve, cewvehegjer
ceelee jlveceleer keer kegef#e keg Ssmeer efJeue#eCe Leer efke efpemeves Yeer Gmemes pevce efueee, Jen efJeefMe
nes ieee~ hejcehetpe %eeveceleer ceeleepeer kes menesoj YeeF& yeeue ye. jJeerv kegceej peer Yeer Ssmes ner
DenesYeeie JeefeeeW ceW nQ, efpevneWves pevce mes lees en meewYeeie osJe kee eehle efkeee ner, Deefheleg heg<eeLe&
mes Yeer { cesnvele kejkes Jen kece&eesieer yeve iees~
(110)
meved 1970 kes oMeke mes cesje Gvekee Jeefeiele mebheke& nw~ nefmleveehegj, efkewleveiej, efouueer, kegC[uehegj Deeefo Deveske
mLeeveeW hej Gvekee Je ceeleepeer kee meeefVeOe efceuee Deewj cesje JeefelJe lees hetpe ceeleepeer ves ner efveKeeje~ egJee heefj<eo kes
keee&ece ceW ee pecyeterhe kes efvecee&Ce keer henueer F mes ueskej DeYeer leke YeeF& jJeerv peer ves pees heg<eeLe& efkeee nw, Gmeer kee
en megheue nw efke hetpe ceeleepeer ves pees mJehve mebpeeses, Jen Mele eefleMele meheue neskej heueJeeve yeve iees nQ~
nceejs leerLe& Gefele mebj#eCe kes DeYeeJe ceW efJeJeeefole nes iees ee efve iees~ eJeCeyesueieesuee kes efJeled meccesueve ceW ceQves
kene Lee Deiej nj leerLe& hej eJeCeyesueieesuee pewmee Yeejke heoemeerve neslee, lees Meeeo nceejs leerLeeX keer en oMee ve nesleer~
pecyeterhe keer megj#ee, mebJeOe&ve kes heefjes#e ceW ner Fmes Yeer osKee peevee eeefnS~ veJeefveegefe mJeeceer peer kes kegMeue ceeie&oMe&ve ceW
ceeleepeer keer eespeveeSB Deewj heueerYetle neWieer, Ssmeer ceQ keecevee Je eeLe&vee kejlee ntB~ nce meye lees Gvekes jlve$ee keer heefjhetCe&lee
osKeles ngS GvnW cegefve eer jJeervmeeiej peer kes he ceW hetpevee eenles nQ Deewj cegPes Yeer Fmekee MegYeeJemej efceues, ener cebieue
YeeJeveeSB nQ~ Jen Deewj DeefOeke leerLe&, Oece&, mebIe keer mesJee kej DeefOekeeefOeke hegCe kee mebee kej ceneeleer yeveW, ener keecevee
Gvekes heoejesnCe hej kejles ngS Deheveer MegYekeeceveeSB Jee kejlee ntB~
MMNN
heer"eOeerMe heo kes ieewjJe-Deuebkeej nQ-mJeefmleeer kece&eesieer jJeervkeerelf e& mJeeceer peer
-pewve je^Yet<eCe ees. [e@. Yeeieebo pewve Yeeiesvog, oceesn
([eejskej-mebmke=le, eeke=le leLee pewve efJeee DevegmebOeeve kesv, oceesn
Jeefj GheeOe#e-DeefKeue YeejleJe<eeae efo. pewve egle mebjef#eCeer cenemeYee)
efoiecyej pewve ef$eueeske MeesOe mebmLeeve, efJeeefJeKeele pecyeterhe-nefmleveehegj kes eeCe leJe heer"eOeerMe
hetpe #eguuekejlve eer ceesleermeeiej peer cenejepe kes cegefve DeJemLee ceW YeJe meceeefOecejCe efoveeBke
10 veJecyej 2011 kees nesves kes Ghejeble efoveeBke 20 veJecyej 2011 kees efpeve ceeveveere yeeue yeeeejer
kece&eesieer jJeerv kegceej peer YeeF& peer kees heer"eOeerMe heo hej DeefOeefle kej GvnW mJeefmleeer kece&eesieer heer"eOeerMe
jJeervkeerefle& mJeeceer peer DeefYeOeeve mes Deuebke=le efkeee ieee nw, Gvemes nceejer meJe&eLece YeW Deketyej 1992 ceW efoiecyej pewve
ef$eueeske MeesOe mebmLeeve, pecyeterhe-nefmleveehegj SJeb cesj" efJeeefJeeeuee, cesj" (G.e.) eje nefmleveehegj ceW efoveeBke
812 Deketyej 1992 kees Deeeesefpele Debleje&peere eeefj$e efvecee&Ce mebieeser kes ceOe ngF&~ leye mes hejcehetpe eeefj$eeefvkee
ieefCeveerecegKe Deeefe&keeefMejesceefCe eer %eeveceleer ceeleepeer kes memebIe meeefVeOe ceW eJeefle&le-efouueer, nefmleveehegj, DeeesOee,
JeejeCemeer, eeeie, kegC[uehegj, cencetoeyeeo Deeefo efJeefYeVe mLeeveeW ceW megmecheVe YeJe Deewj efJeMeeue meceeeespeveeW ceW nceves
efvekele: Gvekee Jeelmeue eehle kej GveceW meefVeefJe ue#e eeefhle kes eefle vewefke mecehe&Ce, otj ef Deewj hekekee Fjeoe
DevegMeemeveye efceefueêrcewve keer Yeebefle osJe-Meee-ieg keer Dee%ee heeueve kes eefle eefleyelee, melele peeiekelee, eyebOe-heglee,
meoe meJe&peve-megueYelee, efnleb e meejb e Jeees efn Jeeeficelee kees eefjleeLe& kejleer keueeCeer ceOegj JeeCeer, Dee<e& eCeerle
meebmke=efleke ef, yeermeJeeR Meleer kes eLece Deeeee& eeefj$eeeJeleea Meebelf emeeiej cenejepe SJeb ieefCeveerecegKe Deeefe&keeefMejesceefCe eer
%eeveceleer ceeleepeer kes mebosMe kees peve-peve leke mecesef<ele kejves ceW meche=e-meVelee heeeer nw~ hetJe& ceW GvnW kece&eesieer efJeo
mes efJeYetef<ele kej Gvekes Devlejbie iegCeeW Deewj #ecelee kee ekeerkejCe ner ngDee nw~
pewmes efJeeefJeKeele eer #es$e eJeCeyesueieesue ceW hejcehetpe kece&eesieer mJeefmleeer heefC[leeeee&Jee& eekeerefle& cenemJeeceer peer
eceCe mebmke=efle kes mebj#eCe-mecJe&ve-mecegVeeve Deewj mJe-hejkeueeCe ceW meowJe meVe nQ, Jener keee& Gej Yeejle ceW kece&eesieer
mJeefmleeer jJeervkeerefle& mJeeceer peer heer"eOeerMe heo hej DeefOeefle nesves kes hetJe& mes kej jns nQ, Fme heo hej DeefOeefle nesves kes
meeLe Gvekes efeee-keueeheeW, DeeoMeeX Deewj meeOevee ceW hetCe&le: DeefOeke TBeeF&eeB heefjueef#ele nes jner nQ~ Jemlegle: Gej Yeejle ceW
GvnW eJeCeyesueieesuee mJeeceer peer kee ueIeg Yeelee kenvee DeefOeke Gheege nesiee~
(111)
hetpe #eguuekejlve eer ceesleermeeiej peer cenejepe kes meceeefOecejCe kes Ghejeble kece&eesieer yeeue yeeeejer jJeerv kegceej peer
kees heer"eOeerMe heo hej DeefOeefle efkeee peevee mechetCe& meceepe Deewj mebmke=efle kes efueS ieewjJe-mecJe&ke nw~
Jemlegle: heer"eOeerMe heo kes ieewjJe-DeuebkejCe nQ-mJeefmleeer kece&eesieer jJeervkeerefle& mJeeceer peer~ GvnW MeleMe: eCeece
efveJesefole kej eer efpevesv eYeg kes Meemeve mes eeLe&vee kejlee ntB efkeeeJeod Jeeefle veYemJeeved, Yeeefle efJeJemJeeved efJeYeemeles efnceieg~
efJeuemeleg heer"eOeerMe:, jJeervkeerefle&vee&ce efJeKeele:~~
DeLee&led-peye leke Jeeeg mebejCeMeerue nw, mete& Deewj evcee eeeseflele-megMeesefYele nes jns nQ leye leke (mJeefmleeer)
heer"eOeerMe jJeervkeerelf e& (mJeeceer peer) efJeKeele (efJeeceeve) jnW~
MMNN
heg<eeLe& kee heoeefYe<eske

-[e@. veeruece pewve, ieg[ieeBJee (mecheeefokee-efoJe osMevee)
mJeefmleeer kece&eesieer heer"eOeerMe eer jJeervkeerefle& mJeeceer peer kee DeJelejCe efvecee&Ce, meeOevee,
mebece kes eke<e&, peerJeve kes DeefJejue elve Deewj iegDeeW kes Deheefjefcele DeeMeerJee&o kee megheefjCeece nw~
kece&eesieer ye. jJeerv kegceej peer kee mJeefmle eer kece&eesieer heer"eOeerMe eer jJeerv keerefle& peer kes he ceW
DeeefJeYee&Je YeJeeW kes efueS n<e&, ese meeOekeeW kes efueS peerJeve ceneslmeJe SJeb ieg ke= hee kees mecegodIeeefle
kejlee nw~
veJe heer"eOeerMe heoejesnCe kes Fve heueeW hej peneB Oeje mecheVe nw, Jener heefJe$elee, eeceeefCekelee Deewj Goejlee keer ef$eJesCeer
pecyeterhe mes efvekeuekej mecemle eceCe mebmke=efle keer efoJe Oeje kees Oeve kej jner nw~
kece&eesieer Jener neslee nw pees Deheves efee kees eejeW Deesj mes cees[kej Deble&cegKeer yeveelee nw Deewj efee keer efmLejlee ceW {lee
ueelee nw, efpememes keee& megiece neslee nw~ kece&eesieer keer DeeOeejYetefce ner heg<eeLe& nw~ hetpe Deeefe&kee eer %eeveceleer peer keer DeeMeer<e
efkejCeeW kee hegbpe ner Gvekeer efMejeDeeW kes je kees Tef<cele, Tpe&efmJele kejlee jne~ GvneWves efJeeeOeeve, %eeveepe&ve, Deeiece
DeOeeve Je cebLeve Deeefo keer efJeue#eCe meeref{eeW hej DeejesnCe kejkes ner heer"eOeerMe heoejesnCe keer Den&lee eehle kej mekes nQ~
ieefCeveerecegKe, egie keer meJeexe meeefOekee, efoJecetefle& hejcehetpe Deeefe&kee eer %eeveceleer ceeleepeer kee eCece JeefelJe SJeb ke=eflelJe
efoJeekeeMe kee efoJe ve#e$e nw, Gvekeer keuhegceer eee kes leues ner YeeF& jJeerv peer ves heefJe$e yeeee& ele kees Debieerkeej kej
Gece eeJeke kes eleeW keer meeref{eeW hej heeJeve heie ye{ees Deewj Ske-Ske keoce Fme ekeej meeOevee ceW meeOekej jKee efke meeje
efJee Gvekes ienjs yeves efveMeeveeW ceW Dehevee heeLese {tb{ jne nw~ hetpe ceeleepeer kes cebieueceeer DeeMeerJee&o mes efpelevee Yeer efvecee&Ce
keee&, ebLe ekeeMeve, leerLekej pevceYetecf e efJekeeme Deewj meeLe ner Oece& ekeeMeve kes Deveskeeveske efpeleves Yeer keee& mecheVe ngS, YeeF&
jJeerv peer kes hejce heg<eeLe&, Det ueive, yegef eelege& kee ner megheefjCeece nw~
Deheves mejue, efJevece mJeYeeJe, megPeyetPe SJeb efJeue#eCe eefleYee kes eje efJe<ece mes efJe<ece heefjefmLeefle ceW iebYeerj mes iebYeerj
efJe<ee kees mener {bie mes meguePeeves keer DehetJe& #eceleeJeeve, e%ee Deewj heg<eeLe& keer meceefvJele, efJevee Deewj efJeJeske keer DeefYeJeefe,
ee Deewj mecehe&Ce keer mebmke=efle kes hegjmkelee& mJeefmle eer jJeervkeerefle& peer keer OeJeuekeerefle& meJe&$e emeeefjle SJeb eMebefmele nes~
Gvekes heoeefYe<eske kee nce oe mes DeefYevebove kejles nQ~
MMNN
(112)
-ees. erkeceebo pewve, efouueer
(ceb$eer-leerLekej $e+<eYeosJe pewve efJeled cenemebIe)
Oece&efve, kece&efve, iegYeehejeeCe, Demeerce Meefe kes Oeveer, DeodYegle keee&#ecelee mes ege,
pecyeterhe Oece&heer" kes heer"eOeerMe mJeeceer jJeervkeerelf e& peer cenejepe ves Deheveer hetJe& DeJemLee ceW Yeer ye. jJeerv
kegceej peer kes he ceW Yeejle ceW veneR Deefheleg efJee ceW Oece&OJepee henjeeer nw~ heer"eOeerMe #eguuekejlve eer
ceesleermeeiej peer cenejepe kes 10 veJecyej kees meceeefOecejCe kes Ghejeble egieeJeefle&kee, eeefj$eeefvkee
ieefCeveerecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer kes eje Deeieceese mebmkeejhetJe&ke Deehekees heer"eOeerMe heo hej ceveesveerle efkeee ieee SJeb
ceeleepeer keer Dee%ee kees efMejesOeee& kej Deehe Fme oeefelJe kees mJeerkeej kejkes leYeer mes Fmekee meceked efveJe&nve Yeer kej jns nQ~
heer"eOeerMe heoejesnCe kes Ghejeble Deehekes meeefVeOe ceW keekeboer, ieefCeveer %eeveceleer oer#ee leerLe&, ceeOeesjepehegje leLee efMe[ea Deeefo
mLeeveeW hej efJeefYeVe Deeeespeve mecheVe ngS nQ~ Deehekes heer"eOeerMe heoejesnCe hej eerleefJenej-efouueer, Deewjib eeyeeo, ceebieerlegib eer, efMe[ea
Deeefo Deveske mLeeveeW hej meceepe eje ieewjJe kes meeLe Deehekes DeefYevebove meceejesn Deeeesefpele efkees iees nQ~ hetjs Yeejle mes Deehekes
efueS DeefYevebove SJeb eMebmee kes mebosMe eehle ngS nQ~ Deehe Fmeer lejn hetpe ceeleepeer keer esjCee mes mecemle Oeeefce&ke keeeeX kees
mecheVe kejles jnW Deewj Deheves veece kes Deveghe meoe Oece&keerefle& kees jJeervkeerelf e& kes meceeve efJeeJeeheer yeveeeW, ener cebieue eeLe&vee
SJeb Deehekes oerIe& Je mJemLe peerJeve keer MegYekeeceveeSb nQ~
MMNN
yengcegKeer eefleYee kes Oeveer eer jJeervkeerefle& peer mJeeceer

-eefleeeee& heb. vejsMe kegceej pewve, pecyeterhe
mJeefmleeer jJeervkeerefle& mJeceeer peer efoiecyej pewve meceepe kes Ske Ssmes jlve nQ, efpevneWves Dehevee
meeje peerJeve meceepe, ieg SJeb Oece& mesJee ceW meceefhe&le kejkes Ske Deveghece GoenjCe emlegle efkeee nw~
mJeeceer peer ves hejcehetpe ieefCeveerecegKe Deeefe&kee eer %eeveceleer ceeleepeer kes efMe<e yeveves kee ieewjJe eehle
efkeee nw~ Deeheves meowJe hetpe ceeleepeer keer mechetCe& eespeveeDeeW kees meekeejhe osves ceW pees efovejele heefjece
efkeee, Jen DevegkejCeere nw~ eens pecyeterhe efvecee&Ce eespevee nes ee %eevepeesefle eJele&ve nes ee YeieJeeve
ceneJeerj pevceYetefce kes efJekeeme kee keee& Deehekes eje hetpe ceeleepeer keer esjCee mes peneB eLece leerLekej
YeieJeeve $e+<eYeosJe keer oer#ee SJeb kesJeue%eeve Yetefce eeeie ceW efJeMeeue leerLe& kee efvecee&Ce efkeee ieee~
peneB YeieJeeve $e+<eYeosJe keer efveJee&Ce mLeue kewueeMe heJe&le kee SJeb leheesJeve JeJe=#e kes veeres YeieJeeve $e+<eYeosJe keer
OeevemLe eeflecee yeveJeeF& SJeb kesJeue%eeve eleerke meceJemejCe kee efvecee&Ce kejekej lehemLeueer leerLe& eeeie veece mes leerLe&
yeveekej meceepe kees Yetueer ngF& eeeerve mebmke=efle kees hegve: leerLe&he ceW eoeve efkeee~ Deehekeer DeOe#elee ceW efJee Fefleneme YeieJeeve
Je=<eYeosJe keer 108 heg Gegbie efJeMeeue eeflecee kee efvecee&Ce ceneje^ keer heeJeve leerLe&Yetefce efme#es$e ceebieerlegbieer ceW eue jne nw~
Deehekes eje kegC[uehegj kes DeueeJee heeJeehegj, iegCeeJeeb, jepeieerj, meccesoefMeKej peer, meveeJeo Deeefo Deveske mLeueeW hej ye[er-ye[er
eefleceeSB hetpe ceeleepeer keer esjCee mes efJejepeceeve kejeF& ieF& nw, efpemeceW Deeheves DeLeke heefjece efkeee~
Deeheves Yeejle keer jepeOeeveer efouueer ceW eewyeerme keuheggce ceneceC[ue efJeOeeve kee SJeb YeieJeeve ceneJeerj 2600JeW
pevcekeueeCeke kes heeJeve DeJemej hej 26 ceC[ue ceb[Jeekej efJee Meebefle ceneJeerj efJeOeeveeW kee Deeeespeve mecheVe kejekej
mJeefCe&ce Fefleneme yeveeee nw~ Deehekes keeeeX keer efpeleveer DevegMebmee keer peees, Gleveer kece nw~ Deehe mJemLe jnkej Fmeer ekeej
Oece& keer OJepee kees DeekeeMe keer TBeeF&eeW leke ues peeeW, Ssmeer cesjer cebieuekeecevee SJeb Deehekes ejCeeW ceWs Jebovee nw~
MMNN
(113)
kece&"lee mes yevesue kece&eesieer

-eefleeeee& heb. efJepee kegceej pewve, pecyeterhe
peerJeve Oeeje eJeen euelee jnlee nw~ mecee yeerlelee peelee nw, uesefkeve Oeeje eJeen peerJeve ceW keg
heue Ssmes nesles nQ, pees mecee kes Fefleneme ceW mJeefCe&ce ehe es[ peeles nQ~
Ssmes ner Ske JeefelJe kee veece nw-ye. jJeerv kegceej peer, efpevneWves keYeer Yeer efkemeer Yeer Jeefe
kees Deheves ej mes efvejeMe veneR ueeweee, nj Jeefe kees meeLe ueskej euevee SJeb nj keee& kees efJeefOeJeled
hetJe& efveOee&efjle eespevee Devegmeej kejvee es efJeMes<elee jner nw, YeeF& peer keer keee&Mewueer Delevle mejue nw,
pees keef"ve mes keef"ve mes keee& kees mejue yevee osleer nw~ pecyeterhe hej Deeves Jeeuee nj Jeefe meyemes henues YeeF& peer SJeb ceeleepeer
kees hetlee nw~ Gvemes efceuevee eenlee nw~ keeeW ? JeJemLee hetjer Gmes efceue jner nw DeeJeeme SJeb Yeespeve keer, uesefkeve efyevee YeeF&
peer mes efceues nefmleveehegj keer ee$ee DeOetjer jn peeleer nw~ Ssmes ueeskeefee JeefelJe nQ nceejs-Deehekes YeeF& peer~ keg mecceeve
heekej Jeefe mecceeefvele nes peelee nw, uesefkeve efkemeer efJeMes<e Jeefe mes mecceeve mJeeb mecceeefvele nes peelee nw ~ Ssmes ye. jJeerv
kegceej peer kees mecceeefvele kejkes mecceeve Yeer ieewjJeeefvJele nes peelee nw~
hetpe ceeleepeer kes DehetJe& mvesn Je esce mes efmebefeled Jen ese mee yeeueke pees keYeer leeie Je mebece kee celeueye veneR
mecePelee Lee, uesefkeve ceeleepeer ves efpemekeer eefleYee kees heneeve kej Deheveer egcyekeere MeefeeeW kes eje mebmeejheer meeiej mes
KeeRekej lejeMe kej Ssmee JeefelJe eoeve efkeee Meeeo hetjer pewve meceepe kes Deboj YeeF& peer pewmee kece&" kece&eesieer keesF& nes~
efpevneWves keee& kees ner Deheveer efove eee& yevee [euee nes~ ye[s-ye[s Fbpeerefveej vekeMee yeveekej Gmekeer ueeiele kee Devegceeve ueieeles
nQ uesefkeve YeeF& peer lees efyevee vekeMes kes ner ueeiele efvekeeue uesles nQ~
Deepe efoiecyej pewve meceepe kes Deboj pees Yeer eespeske yevelee nw, pees meyemes henues hejeceMe& kejkes keceser ceelee peer kes
heeme Deeleer nw~ keeeWefke ceeleepeer kes eespeske keYeer DeOetjs veneR jnles nQ~ Gmekee keejCe YeeF& peer nQ, pees nj keee& kees hetjer cesnvele
Deewj ueieve mes hetCe& kejles nQ, hetCe&lee kes meeLe Gmekees Deeies eueeves keer JeJemLee Yeer kejles nQ~ Gmekes heke kees kewmes mebJeeje pee
mekes, es meeseles nQ~ kenves kee leelhee& nj eespeske kes meeLe YeeF& peer keer otjoefMe&lee peg[er jnleer nw~
ceQves YeeF& peer keer nj keee& kejves keer Mewueer kees yengle efveke mes osKee nw~ yeeheve mes ner mvesn SJeb heej heeee nw~
ceeleepeer ncesMee mes Deheves eJeeve ceW kene kejleer nw efke YeieJeeve ceneJeerj keuheJe=#ehe meyemes henues eneB hej efJejepeceeve ngS
Gmekes heeeled Mes<e jeveeSB yeveleer jneR uesefkeve ceQ meeselee ntB efke eefo Fme mebmLee kee keuheJe=#e keesF& nw, lees YeeF& peer nQ~ keeeWekf e
YeeF& peer kes heeme eens keesF& Yeer Deees, keYeer Yeer efvejeMe SJeb Keeueer neLe veneR peelee nw~
mecee kes meeLe-meeLe ceecee peer keye YeeF& peer nes iees Je YeeF& peer mes keye mJeeceer peer nes iees, helee ner veneR euee, uesekf eve
Fme yeoueles ngS mJehe kes meeLe heer"eOeerMe heo hej Deemeerve nes iees, JesMe kes meeLe heefjJesMe Deewj eesielee Yeer efove-otveer jele
eewiegveer Je=efbiele nes jner nw~ DeYeer Jele&ceeve ceW ner heer"eOeerMe yeveves kes yeeo Deewjbieeyeeo (cene.) ceW mJeeceer peer kee DeYetlehetJe&
mJeeiele ngDee, efpemekee JeCe&ve MeyoeW ceW kej heevee DemebYeJe nw~ 5 Iebs leke Deewjbieeyeeo ceW mJeeceer peer kes eefle ueesieeW kee mvesn
ee kee eleerke nw Jen mJeeiele~ FmeceW keesF& Yee<eCe veneR efmehe& mJeeiele nw~ keevesj ceW, hew"Ce ceW Je efMe[ea ceW Meeeo meejs
efjkee[& ner t iees~ mJeeiele keer e=BKeuee ceW yengle mes ueesie cebe leke ner veneR hengbe heees~
yebOegDeeW! Ssmes nw nceejs mJeeceer peer, efpevekes efueS Meyo kece he[ peeles nQ~ FvneR MeyoeW kes meeLe ceQ oes hebefeeeW kes meeLe
mJeeceer peer kes ejCeeW ceW Deheveer ee Jee kejlee ntB%eeveceleer ceelee kes efMe<eeW keer eefleYee nw efvejeueer~
efpeveves meejs osMe ceW osKees Oece&OJepee henje oer~~
yeesuees jJeervkeerefle& keer pee, yeesuees mJeeceer peer keer pee~
MMNN
(114)
yeOeeF& SJeb MegYe cebieue keeceveeSB

-heb. yeeyetueeue pewve heCeerMe, heeJeeefiejer Tve
hejcehetpe ese eLece ieefCeveer 105 Deeefe&keejlve eer %eeveceleer ceeleepeer SJeb Deeefe&k eemebIe kees meeoj Jeboeefce SJeb
kece&eesieer yeeue yeeeejer kece&" kece&eesieer eer jJeerv kegceej heer"eOeerMe efveege ngS~
Dele: Deehekees keesef-keesef yeOeeF& SJeb MegYe cebieue keeceveeSB nQ Je ^m keceser SJeb eyebOe keceser leLee mesJekeieCeeW keer Deesj
mes yeOeeF& mJeerke=le kejW~
MMNN
meeoj Jebove
-efJepee pewve,
heejme efevme&, oefjeeiebpe, efouueer
YeeF& peer ves meowJe nceejs efueS Ske DeeoMe& GoenjCe emlegle kejkes nceW meoe Deeies ye{eves kee
eeeme efkeee nw~ yengle ner egJee DeJemLee mes nce hetpe ceeleepeer kes mebIe Je mebmLeeve kes meeLe peg[s ngS nQ
Deewj Deheves peerJeve keer GVeefle kee nj heue, nj #eCe nceveW hetpe ceeleepeer kes DeeMeerJee&o mes heeee nw~ Fmeer
kes meeLe YeeF& peer pees Deye mJeeceer jJeervkeerefle& peer yeve iees nQ, Gvekes efveoxMeve ceW nceves meowJe efkemeer Yeer
keee& kees mecheVe kejves keer efJeefMe Mewueer meerKekej Deheves meYeer ue#e keer eeefhle keer Deewj meoe Gvekes
keejCe nce pecyeterhe leerLe& SJeb mebmLeeve kes DeefYeVe Debie yevekej Oece&keee& kee hegCeepe&ve kejles jns nQ~
mJeeceer peer kes Ghekeej mes ner cegPes YeieJeeve ceneJeerj mJeeceer keer efveJee&CemLeueer heeJeehegjer (veeueboe) efyenej pewmes ceneve leerLe&
hej YeieJeeve ceneJeerj kee efJeMeeue efpevecebefoj yeveJeeves kee DevebleiegCee hegCe eehle ngDee nw Deewj Jele&ceeve ceW nefmleveehegj pewmeer
Delevle heewjeefCeke leerLe&Yetefce hej YeieJeeve eveYeg efpevecebefoj efvecee&Ce kee meewYeeie Yeer nceejs heefjJeej kees eehle nes jne nw~
ceQ mJeeceer peer kee Deveble Ghekeej ceevelee ntB keeeWefke kesJeue Oeve kee Jee kejkes keesF& Jeefe Fleves ceneve efpevecebefojeW kes
efvecee&Ce kee hegCe Deefpe&le veneR kej mekelee Deefheleg Ssmes keee& nsleg mJeeceer peer pewmes ceneheg<e kee meneesie SJeb mecehe&Ce peye leke
eehle ve nesJes, leye leke keesF& Yeer OevejeefMe ue#e keer efmeef ceW efveefcee veneR yeve mekeleer nw Dele: ceQ Deheves heefjJeej meefnle meowJe
mJeeceer peer kes DeeMeerJee&o keer DeefYeuee<ee kejles ngS meoe ner Gvekee ceeie&oMe&ve, efveoxMeve Je Oece&keee& ceW nceejs heefjJeej kees
efveefcee eehle neslee jns, ener cebieue YeeJeveeSB kejlee ntB~ Deble ceW mJeeceer peer kees meeoj Jebove kes meeLe Gvekes oerIe&, mJemLe SJeb
eMemJeer peerJeve keer MegYekeeceveeDeeW meefnle Gvekes ejCeeW ceW cesje yeejcyeej eCeece~
MMNN
-censv kegceej pewve heeveer, peehegj
(DeOe#e-jepemLeeve pewve meYee)
hejcehetpe ieefCeveer %eeveceleer ceeleepeer eje ye. jJeerv peer kees pecyeterhe mebmLeeve kes kegMeue mebeeueve kes efueS heer"eOeerMe
heo hej Deemeerve efkeee~ Fme ieefjceehetJe&ke heo hej heer"emeerve nesves hej mecemle pewve meceepe yengle ner nef<e&le nw~ ke=heee jepemLeeve
pewve meYee keer keee&keeefjCeer leLee cesjer Deesj mes mJeeceer peer eCeece mJeerkeej kejW~
MMNN
(115)
efJeveeebpeefue
-heb. eJeerCeebo pewve, pecyeterhe
-kegb[efueee bo(1)
mJeeceer jJeervkeerefle& kee nes jne cebieue ieeve~
pewve Oece& keer yeve iees, Depeye efvejeueer Meeve~~
Depeye efvejeueer Meeve, heleekee meye efoefMe eF&~
ye[s esce mes kenles legcekees, meye peve YeeF&~~
ieefCeveer %eeveceleer ceelee ves efoee DeeMeer<e DeveesKee~
peien-peien mecceeve nes jne mJeeceer jJeerv keerefle& kee~~
(2)
yeeue yeeeejer jns, kece&eesieer Deehe~
ieefCeveer %eeveceefle ceele kes, hetjs keee& keueehe~~
hetjs keee& keueehe, pewmes Les yepejbieer~
jece mebie Les Jes, Deehe ceele kes mebieer~~
ieg Yeefe esce Dee%ee, Gmeer ceW ueerve jns~
efkeee Oece& pee Iees<e, yeeue yeeeejer jns~~
(3)
pewmeer Dee%ee ceele keer, kejW legjble Jees keepe~
KegMe jnlee nw Deehe mes, Dehevee Oece& meceepe~~
Dehevee Oece& meceepe, efJekeeme engBcegKeer pees keervee~
leerLekej keer pevceYetefceeeW kee efJekeeme kej oervee~~
ebLe leerve meew jes ceele ves, ceefncee nw %eeve keer~
efkees ekeeefMele Deehe, pewmeer Dee%ee ceele keer~~
(4)
osMe efJeosMe ceW kej jns, pee kej Oece& eeej~
ceebieerlegbieer #es$e hej, Deeefo efpeve meekeej~~
Deeefo efpeve meekeej, Ske meew Dee" heg TBeer~
cetleea yeve jner efJee ceW, meyemes TBeer~~
leve ceve Oeve mes meYeer pewve peve keece kej jns~
mJeeceer peer er.Jeer. kes ceeOece mes eeej kej jns~~
(116)
-efJeveeso kegceej ye[peelee, metjle

(mebj#eke-efoiecyej pewve meesMeue eghe metjle)
Oece&heer" kes vetleve heer"eOeerMe mJeefmleeer kece&eesieer
jJeervkeerelf e& mJeeceer peer Deehe ieefCeveerecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer
kes mebIemLe kece&eesieer ye.jJeerv YeeF& peer #es$e kes DeOe#e nQ,
Deehekeer osJe-Meee-ieg kes eefle Deveve DeemLee eMebmeveere
nw~ ceOegj mJeYeeJe, JeJenej kegMeue Deewj mecehe&Ce mes Oecee&jeOevee
SJeb Oece&meeOevee kes meeLe Deehe es heo hej efoveeBke 20
veJecyej 2011 kees vetleve heer"eOeerMe hej Deemeerve ngS~
nce meesMeue eghe kes meYeer meome heefjJeej SJeb mekeue
efoiecyej pewve meceepe heefjJeej metjle Jeerlejeie osJe mes ener
YeeJevee Yeeles nQ efke Oece& eYeeJevee ceW Deeies ye{les ngS Deehekees
hetCe& jlve$ee keer eeefhle nesJes~
MMNN
-jcesMeev ceveeeb, Yeesheeue
(eebleere DeOe#e-Debleje&êre eeCeer
mebj#eCe SJeb Meekeenej emeej heefj<eo)
kegMeueeshejevle veJeerve leerLe& pecyeterhe-nefmleveehegj kes heer"eOeerMe
heo hej eefleefle nesves kes MegYe emebie hej cesjer Deewj cesjs heefjJeej
keer neefok& e yeOeeF&, eCeece Deewj MegYekeeceveeSB mJeerkeej kejW~
nce meye hetpe, Dece=le Jeef<e&Ceer ieefCeveerecegKe Deeefe&keejlve
eer %eeveceleer ceeelepeer keer otjoefMe&lee, lJeefjle efveCe&e Deewj
kegMeue eMeemeefveke #ecelee kes eefle velecemleke nQ Deewj oe
mes DeeYeejer nQ efke GvneWves efyevee keesF& mecee ieBJeeS Ske
meJe&peve efnlew<eer leLee ueeske eMebmeveere efveCe&e ueskej Deehe
pewmes GJe&j ceefmle<ke kes mJeeceer DeOeelce jefmeke meceefhe&le,
mesJee YeeJeer DevegYeJeer leLee Goej JeefelJe kees pecyeterhe kee
heer"eOeerej efveege efkeee nw~ Gvekes eer ejCeeW ceW nceeje
ef$eeesiehetJe&ke DeveskeMe: Jeboeefce efveJesove kens~
e%eecetefle& Deeefe&kee eer eboveeceleer ceeleepeer kees Jeboeefce
meYeer mebIemLe meYeer yeeeeefjCeer yenveeW kees eLeeeesie eCeece
pee efpevesv~
MMNN
emleeefJekeer-7
meej meceeeej
SJeb
mJeeceer peer kees eoe DeefYevebove he$e
(117)
meej meceeeej
pecyeterhe ceW meevebo mecheVe ngDee heer"eOeerMe heoejesnCe meceejesn
ye. jJeerv kegceej YeeF& peer mes yeves mJeefmle eer jJeervkeerefle& mJeeceer peer
pecyeterhe-nefmleveehegj ceW efoveeBke 20 veJecyej 2011 kees ceOeevn 1 yepes Deeeesepf ele heer"eOeerMe heoejesnCe meceejesn' ceW meJeexe meeOJeer
ieefCeveerhecegKe Deeefe&kee eer %eeveceleer ceeleepeer eje efJeefOe-efJeOeevehetJe&ke pecyeterhe Oece&heer" kes heer"eOeerMe heo hej kece&eesieer ye. jJeerv kegceej pewve kees Deemeerve
kejles ngS GvnW mJeefmleeer kece&eesieer heer"eOeerMe jJeervkeerelf e& mJeeceer peer veece eoeve efkeee ieee~ Fme DeJemej hej hetpe ceeleepeer ves GvnW oMeJeeR eeflecee
kes mebmkeej kejles ngS Jem$e, Meem$e Je peeheceeuee kes meeLe keceC[ueg YeW kej pecyeterhe Oece&heer" kee heer"eOeerMe ceveesveerle efkeee~
keee&ece ceW ieefCeveerecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer ves kene efke YeejleJe<e& keer efJeefYevve Oeeefce&ke hejchejeDeeW ceW efkemeer Yeer leerLe& DeLeJee
Oece&mebmLee kes mebeeueve nsleg hejchejeiele e=bKeuee ceW Yedejke, heer"eOeerMJej DeLeJee Oecee&efOekeejer Deeefo heoeW kes Oeejer leeieereefleeeW kee
ceveesveeve efkeee peelee jne nw~ ieg hejcheje kes meeLe eueves Jeeueer Fve heer"eW kes ceeOece mes Oece& keer eYeeJevee leLee mebmke=efle kee mebj#eCe,
mebJeOe&ve Je efJekeeme neslee nw Deewj Deveske ekeej kes Ssmes meeceeefpeke SJeb Mew#eefCeke keee&keueehe mebhevve nesles nQ efpevekes ceeOece mes meceepe kees
Oece& SJeb vewefleke oeefelJeeW kee mener heefjheeueve kejves keer esjCeeeW eehle nesleer nQ~ GvneWves yeleeee efke Fmeer e=bKeuee ceW meved 1987, 2 Deiemle
kes efove pecyeterhe leerLe& hej Ske Oece& heer" keer mLeehevee keer ieF& Leer~ meJe&heLece Fme heer" kee heer"eOeerMJej #eguukejlve eer ceesleermeeiej peer
cenejepe kees yeveeee ieee Lee~ hegve: Gvekes yeeo efleere heer"eOeerMe kes he ceW Fme leerLe& kees mebeeefuele kejves nsleg mebmLeeve kes DeOe#e kece&eesieer
ye. jJeervo kegceej pewve kees pecyeterhe leerLe& kes heer"eOeeMe heo kee Yeej meeQhee ieee nw~ Jes DeOe#e nesves kes meeLe ner heer"eOeerMe kee Yeer heoYeej
Jenve kejWies~ Fve YeeJeveeDeeW kes meeLe hetpe ceeleepeer ves GvnW Dehevee cebieue DeeMeerJee&o eoeve efkeee~ Fme DeJemej hej Deeefe&kee eer DeYeeceleer
ceeleepeer ves Yeer mJeeceer peer kes heefle GodyeesOevehetJe&ke Dehevee cebieue DeeeerJee&o eoeve efkeee~
mechetCe& keee&ece kee kegMeue ceeie&oMe&ve e%eeeceCeer Deeefe&kee eer eboveeceleer ceeleepeer eje efkeee ieee leLee mebeeueve eer peerJeve ekeeMe
pewve ves efkeee~ efJeMes<ehe mes meceejesn ceW Sueeeee& cegefve eer efve:MebkeYet<eCe peer cenejepe ves heOeejkej efJeMes<e meeefvveOe eoeve kejles ngS
jJeervkeerelf e& peer kees DeeMeerJee&o eoeve efkeee~ Fme DeJemej hej efJeMJe efnvot heefj<eo kes mebj#eke ceeveveere eer DeMeeske efmebIeue peer kes eefleefveefOe
kes he ceW kesvere ceb$eer-efJenerhe eer peerJesMJej efceee leLee hejcenbme eesie ojyeej nefmleveehegj mes meeOJeer peer ves Yeer heOeejkej eer jJeervkeerefle&
peer kee DeefYeJeeove efkeee~
keee&ece kee MegYeejbYe Deeefe&kee eer megeleceleer ceeleepeer, Deeefe&kee eer mego={celeer ceeleepeer leLee mebIemLe yendceeeefjCeer yenveeW eje
ceneJeerjeke mlees$e kes meeLe ngDee~ hegve: Deeeee& eer Meebeflemeeiej cenejepe kes efe$e kee DeveeJejCe eer jepekegceej pewve Jeerje efyeu[me& SJeb eer
jekesMe pewve, ecegveeheej-efouueer eje leLee Deeeee& eer Jeerjmeeiej peer cenejepe kes efe$e kee DeveeJejCe eer megveerue pewve meje&He, eer ceveespe pewve
Je eer jekesMe pewve-cesj" eje efkeee ieee~ meceejesn kee oerhe eppJeueve eer pes.meer. pewve, nefjej ves efkeee efpemeceW eerceleer meefjlee pewve,
ewvveF& Je mebIeheefle eer ceneJeerj emeeo pewve, efouueer ves meneesie efkeee~
meceejesn kes ceOe efJeefYevve Yeefkele ve=le Deeefo meebmke=efleke keee&ece Yeer mebhevve ngS efpemeceW meew. megJeCee& heeveer, veeefmeke SJeb meew.
Deefhe&lee pewve, ueKeveT ves YeieJeeve ceneJeerj mJeeceer hej DeeOeeefjle megvoj ve=le veeefkee emlegle efkeee~ Fme DeJemej hej meew. #ecee pewve,
ueKeveT leLee Jeerj yeeue meove mketue-mejOevee kes yeeeW kes eje Yeer megvoj ve=le emlegle efkees iees~
MJesle mes YeieJee Jem$e OeejCe kej yeves mJeeceer jJeervkeerelf e&meceejesn ceW hetpe ceeleepeer eje DeeosMe nesves hej ye. jJeerv kegceej peer ves cebieue mveeve kej meHeso Jem$e kees heefjJeefle&le kejles ngS
YeieJee jbie keer Oeesleer Je oghede OeejCe efkeee~ hegve: GvneWves ceb e hej efJejepeceeve YeieJeeve MeebefleveeLe eeflecee kee peue, otOe, oner,
meJeex<eefOe, kesmej, heg<he Deeefo mes hebeece=leeefYe<eske efkeee~ heMeeled meewYeeieJeleer ceefnueeDeeW eje yeveees iees MJesle SJeb heeru es De#ele kes
eewke hej jJeerv kegceej peer kees yew"eee ieee~ heer"eOeerMe heoejesnCe meceejesn kes cegKe keee&ece kes he ceW Fme DeJemej hej ieefCeveer eer
%eeveceleer ceeleepeer ves jJeerv keg ceej peer kes efmej hej kesmej mes mJeefmleke yeveekej GvnW heeru es eeJeue Je ueeQie mes ceb$eeseej kes meeLe
mebmkeeefjle efkeee~ Fme DeJemej hej hetpe ceeleepeer ves GvnW oMeJeeR eeflecee kes mebmkeej kejkes mecemle Kesleer, Jeeheej Je en keee& mebyebOeer
efeeeDeeW kees kejves SJeb Gvekes eefle mecceefle eoeve kejves kee DeepeerJeve leeie kejeee~ Fme DeJemej hej GvnW mecemle ome ekeej kes yeende
heefjeneW kee Yeer leeie kejekej kesJeue DeeJeMeke yele&ve Je Jem$e jKeves keer t eoeve keer ieF&~ Fme ekeej mebmkeejeW kees kejkes hetpe ceeleepeer
(118)
ves jJeerv kegceej peer kees heer"eOeerMe heo hej Deemeerve kejles ngS GvnW mJeefmleeer kece&eesieer heer"eOeerMe jJeervkeerefle& mJeeceer peer'' kes veece mes
mebyeesOeve eoeve efkeee~
meceejesn ceW Deveske ieCeceeve cenevegYeeJeeW kee meceeiece, YeW SJeb MegYekeeceveeSBpecyeterhe kes heer"eOeerMe yeveves kes Ghejeble mJeeceer jJeervkeerefle& peer kees efJeefYevve eebleeW mes heOeejs npeejeW YekeleeW ves Jebovee kejles ngS Gvekes
eefle MegYekeeceveeeW esef<ele keer SJeb eerHeue meceefhe&le kejkes Gvekee DeeMeerJee&o eehle efkeee~ FveceW mebIeheefle eer ceneJeerjhemeeo pewve-efouueer,
leerLekej ceneJeerj efJeMJeefJeeeuee kes kegueeefOeheefle eer megjsMeebo pewve-cegjeoeyeeo, [keer Fbpeer. keeuespe kes esejcesve eer pes.meer. pewve-nefjej,
Jeerje HeeGC[sMeve ^m kes esejcesve eer jepekegceej pewve-efouueer, YeejleJe<eeae efo. pewve cenemeYee kes jeêre DeOe#e eer efvece&ue kegceej mes"erefouueer, YeejleJe<eeae efoiecyej pewve leerLe&#es$e keceser keer GheeOe#e SJeb YeejleJe<eeae efoiecyej pewve ceefnuee cenemeYee keer DeOe#ee eerceleer meefjlee
pewve-ewvveF&, ce.e.mejkeej ceb$eer opee& eehle eer kehetjebo pewve-IegJeeje, efo. pewve cenemeefceefle kes mebie"ve ceb$eer eer peJeenjueeue pewveefmekebojeyeeo, De.Yee.efo. ceefnuee mebie"ve keer jeêre DeOe#ee eerceleer megceve pewve-Fboewj leLee ceneceb$eer-eerceleer ceveesjcee pewve-efouueer,
YeejleJe<eeae efo. pewve DeeJeeue cenemebIe kes DeOe#e eer jcesMe pewve eflepeeefjee-peehegj, eer megveerue pewve meje&he-cesj", Jeefj efJeeve heb.
Oevejepe pewve-Deceerveiejmejee, [e@. Deveghece pewve-Fboewj, [e@. peesvkeerefle& pewve-Gppewve, [e@. veeruece pewve-ieg[ieebJee, mebmLeeve kes ceneceb$eer eer
kewueeMeebo pewve, kejesueyeeie-efouueer, kees<eeOe#e eer Deefveue kegceej pewve-efouueer, ceb$eer eer ceveespe pewve-cesj", mebegkele ceb$eer eer jekesMe pewvecesj", eer cegkesMe Meen-cegcyeF& (cene.), eer megOeerj pewve "skesoej-cegpehehejveiej, [e@. efJevee pewve-yeejeyebkeer, eer efejbpeerueeue keemeueerJeeuehevee, eer vejsMe yebmeue-ieg[ ieeBJee, Fbpeer. eer iegCemeeiej pewve-efouueer, eer Deevebo ekeeMe pewve-efouueer, eer nbmejepe pewve-efouueer, eer jepekegceej
pewve-efouueer, mejOevee kes eer meleerMe pewve, eer eceeso pewve, eer eseebme pewve, eer cebieuemesve pewve, eer megOeebMet pewve, ceneje^ Yekele ceC[ue
Deewjbieeyeeo kes eer eceeso keemeueerJeeue, eer jepeceue keemeueerJeeue, eer DeYee keemeueerJeeue, eer heJeve heehe[erJeeue, eer mebpee heehe[erJeeue-hew"Ce,
eer eoerhe pewve-meeCee Deeefo Jeefj peve leLee heer"eOeerMe peer kes heefjJeejpeveeW ceW eer kewueeMeebo pewve meje&he-ueKeveT, eer megYee<eebo MegYeebo
pewve-efkewleveiej, meew. eerceleer pewve Je heg$e eer Mejo pewve-yenjeFe, meew. keeefceveer pewve-oefjeeyeeo, meew. ceeueleer pewve-efouueer, eer jepeve pewveefkewleveiej leLee meveeJeo kes eer kewueeMeebo pewve eewOejer, eer efJeMeeue pewve, eer megOeerj pewve Deeefo cenevegYeeJe ecegKe he mes GheefmLele Les~ Fme
DeJemej hej Jeefj cenevegYeeJeeW ves Deheves-Deheves JekeleJe kes ceeOece mes mJeeceer peer kes eefle Deheveer efJeveeebpeefue, MegYekeeceveeSb SJeb Deeojmecceeve Yeer emlegle kejkes mJeeceer peer kes JeefkelelJe SJeb ke=eflelJe hej ekeeMe [euee~
mebmkeej mes hetJe& mJeeceer peer keer ieeso YejeF& SJeb efyeveewjer kee Deeeespeve ngDeekece&eesieer ye.jJeervo kegceej pewve YeeF& peer' kees heer"eOeerMe heo kes mebmkeej kejves mes hetJe& hetpe ceeleepeer kes meeefvveOe ceW mewke[eW YekeleeW
eje Gvekeer ieeso YejeF& keer ieF&~ hegve: efleueke, ceeueeSb, cegkeg SJeb neLe-hewjeW ceW jeer ceWnoer mes megmeefppele YeeF& peer kees megvoj yeiIeer ceW yew"ekej
yeepes-ieepes kes meeLe efJeMeeue MeesYeeee$eehetJe&ke Gvekeer efyeveewjer efvekeeueer ieF&~ efyeveewjer ee$ee ceW mewke[eW YekeleeW ves n<eexuueemehetJe&ke ve=le Deeefo kes
meeLe Yeeie efueee Deewj keneR jlve, lees keneR veeseW keer yejmee kejles ngS leeieceeie& keer Devegceesovee kee ceneve hegCeHeue Deefpe&le efkeee~ Fme efove
mes hetJe& Yeer YeeF& peer keer ieeso YejeF& kee keee&ece 2-3 efove hetJe& mes euee Deewj meYeer ves Gvekee DeefYevebove kejkes DeeMeerJee&o eehle efkeee Deewj
MegYekeeceveeSb meceefhe&le keeR~
hetpe ceeleepeer mebIe kees YeW keer ieF& vetleve efheermeceejesn ceW eelegcee&me meceeheve kes Ghejeble hetpe ceeleepeer memebIe kees YekeleeW eje vetleve efheer Yeer YeW keer ieF&~ efpemeceW hetpe ieefCeveer
Deeefe&kee eer %eeveceleer ceeleepeer kees kegueeefOeheefle eer megjsMeebo pewve-cegjeoeyeeo ves efheer YeW keer, hetpe eeefj$eeceCeer Deeefe&kee eer DeYeeceleer
ceeleepeer kees eer megOeerj pewve-cegppHejveiej ves, hetpe e%eeeceCeer Deeefe&kee eer eboveeceleer ceeleepeer kees eer efvece&ue mes"er-efouueer ves, Deeefe&kee eer
megeleceleer ceeleepeer kees eer vejsMe yebmeue-ieg[ieebJee ves, Deeefe&kee eer mego={celeer ceeleepeer kees eer nbmejepe pewve-efouueer ves leLee #egefuuekee eer
Meebefleceleer ceeleepeer kees eer efJeMeeue pewve, eer megOeerj pewve, eer kewueeMeebo pewve-meveeJeo (ce.e.) ves efheer YeW kej hegCe Deefpe&le efkeee~
YeieJeeve ceneJeerj kee oer#eekeueeCeke Yeer ceveeee ieeeFme efove pewve Oece& kes 24 JeW leerLe&bkej YeieJeeve ceneJeerj mJeeceer kee oer#eekeueeCeke DeJemej Deeves mes mJeeceer peer meefnle meYeer YekeleeW
ves hetpe ceeleepeer kes meeefvveOe ceW keceue cebefoj ceW efJejepeceeve YeieJeeve ceneJeerj keer DeJeieenvee eceeCe Ke[dieemeve eeflecee kee YeJe
cemlekeeefYe<eske efkeee~ Fme DeJemej hej YeieJeeve kee 51 efkeuees otOe leLee oner, nefje, kesmej peue Deeefo meeceeer mes mewke[eW YekeleeW ves YeJe
DeefYe<eske kejkes ceneve hegCe Deefpe&le efkeee~ Fme efove YeieJeeve keer efJeMes<e hetpee-DeejeOevee Yeer mechevve keer ieF&~
efJeMes<e-meefceefle eje heejme ewveue hej heer"eOeerMe heoejesnCe meceejesn kee meerOee emeejCe nesves mes meejs osMe ceW efJeMes<e Oece&eYeeJevee ngF~&
(119)
yeOeeF&, MegYekeecevee SJeb JeboveehetJe&ke Yeejer peesj-Meesj kes meeLe

Deveske mLeeveeW hej ngDee
mJeefmleeer kece&eesieer heer"eOeerMe jJeervkeerelf e& mJeeceer peer kee DeefYevebove

20 veJecyej 2011 kees pecyeterhe-nefmleveehegj ceW kece&eesieer ye.jJeerv kegceej pewve kees pecyeterhe Oece&heer" kee
vetleve heer"eOeerMe heoejesnCe nesves kes Ghejeble osMe kes efJeefYeVe mLeeveeW ceW efJeefYeVe meceepeeW eje Gvekee efJeMes<e DeefYevebove
meceejesn Deeeesefpele efkeee ieee~ Dele: emlegle nw efJeefYeVe mLeeveeW hej mecheVe ngS mJeeceer peer kes DeefYevebove meceejesn
keer Ske mebef#ehle efjhees&1. DeefYevebovekelee& - efoiecyej pewve meceepe ieesjKehegj SJeb YeieJeeve heg<heobleveeLe pevceYetefce keekeboer efo. pewve meefceefle
mLeeve
- keekeboer (osJeefjee, efveke ieesjKehegj) G.e.
efoveeBke
- 26 veJecyej 2011
efJeMes<e heoeefOekeejer - eer heg<heoble pewve-kees<eeOe#e, eer heg<kej pewve-ceb$eer, eer %eevesv pewve-GheeOe#e, eer jepeerJe pewve
yeber, eer efJevee pewve, eer ceneJeerj pewve, eer eoerhe pewve, eer MeueYe pewve, eer jee jJeerv pewve Deeefo
2. DeefYevebovekelee&
mLeeve
efoveeBke
meeefVeOe
efJeMes<e heoeefOekeejer
- efoiecyej pewve meceepe, eerleefJenej, efouueer

- efoiecyej pewve cebefoj, She yueeke, eerleefJenej, efouueer
- 30 veJecyej 2011
- Meekeenej eJele&ke GheeOeee eer iegehf lemeeiej peer cenejepe
- eer pes.kes. pewve-hetJe& meebmeo, eer Deefveue kegceej pewve keceue cebefoj, eer Depee kegceej pewveGheeOe#e, eer megYee<eebo pewve-mebj#eke, eer melesv kegceej pewve, eer meeiejebo pewve-hetJe& DeOe#e,
eer megYee<eebo pewve meer.S.-hetJe& DeOe#e Deeefo
mLeeve
efoveeBke
- KeC[sueJeeue efoiecyej pewve hebeeele, jepee yeepeej SJeb ieefCeveer %eeveceleer YeeceC[ue ceneje^
- eer evmeeiej Oece&Meeuee, Meeniebpe, Deewjbieeyeeo (cene.)
- 30 veJecyej 2011
- eer ueefuele heeveer-DeOe#e, eer eceeso keemeueerJeeue, eer DeYee keemeueerJeeue, eer jepeceue keemeueerJeeue,
eer kemletjebo ye[peeles, [e@. heVeeueeue heehe[erJeeue, eer mebpee heehe[erJeeue, eer ekeeMe heeveer
(Oece&Meeuee ecegKe), eer ceneJeerj "esues (mesesêr) Deeefo
mLeeve
efoveeBke
- efheet<e pewve efJeeeuee

- jepeeyeepeej, Deewjbieeyeeo (cene.)
- 1 efomecyej 2011
- eer ceneJeerj mes"er, meew. MeesYee keemeueerJeeue Deeefo
mLeeve
efoveeBke
- DeefleMee #es$e keevesj efoiecyej pewve meefceefle

- keevesj (cene.)
- 1 efomecyej 2011
- eer eceeso keemeueerJeeue-DeOe#e, eer Yejle "esues-meskesêr, eer megjsMe keemeueerJeeue-cewvesefpebie
^mer Deeefo
(120)
mLeeve
efoveeBke
- efoiecyej pewve meceepe hew"Ce (Deewjbieeyeeo) cene.

- [e@. heVeeueeue heehe[erJeeue kee efveJeeme
- 1 efomecyej 2011
- eer efJeueemeebo hene[s (hew"Ce kes ceb$eer) Je heehe[erJeeue heefjJeej
mLeeve
efoveeBke
- pewve mketue hew"Ce (Deewjbieeyeeo) cene.

- hew"Ce (Deewjbieeyeeo) cene.
- 1 efomecyej 2011
- eer efJepee heehe[erJeeue, [e@. efkeMeesj ye[peeles Deeefo
mLeeve
efoveeBke
- 1008 cegefvemegeleveeLe efoiecyej pewve DeefleMee #es$e hew"Ce

- hew"Ce (cene.)
- 1 efomecyej 2011
- eer efkeMeesj YeeKejs, eer yeyeveueeue ieesOee Deeefo
mLeeve
efoveeBke
- eer mebpee kegceej keemeueerJeeue

- keemeueerJeeue ceeJe&ueme, Deewjbieeyeeo
- 1 efomecyej 2011
- ceebieerlegbieer ^m, leerLekej $e+<eYeosJe pewve efJeled cenemebIe SJeb YeieJeeve $e+<eYeosJe 108 heg cetefle&
efvecee&Ce keceser
mLeeve
- efme#es$e ceebieerlegbieer (cene.)
efoveeBke
- 2 efomecyej 2011
meeefVeOe
- Deeefe&kee eer eseebmeceleer ceeleepeer memebIe
efJeMes<e heoeefOekeejer - [e@. metjpeceue pewve (ecegKe eyebOeke), efJeled cenemebIe kes efJeeveieCe Je cetefle& efvecee&Ce keceser kes
mecemle heoeefOekeejer
mLeeve
efoveeBke
- eer %eeveleerLe& efoiecyej pewve leerLe&#es$e ^m efMe[ea (cene.)

- efMe[ea (cene.)
- 4 efomecyej 2011
-eer jepeeYeeT heeveer-veeefmeke, eer efkeMeesj iebieJeeue-efMe[ea, eer metjpeceue iebieJeeue-efMe[ea,
eer jepeceue keemeueerJeeue-Deewjbieeyeeo, eerceleer Depecesje-keeshejieebJe, eer kewueeMeebo keeuee Deeefo~
mLeeve
efoveeBke
- $e+<eYeosJe peve mesJee mebmLeeve SJeb ieefCeveer Deeefe&kee eer %eeveceleer oer#ee leerLe& ceeOeesjepehegje (jepe.)
- leerLe& #es$e ceeOeesjepehegje (peehegj) jepe.
- 13 efomecyej 2011
- eer Yeeieebo keemeueerJeeue, eer meblees<e jebJekee, eer heejmeceue keeieuee, eer meleveejeeCe keueJee[e,
eer heoceebo kevoesF&, eer yebMeerueeue pewve, eer Yeeieebo keeieuee, eer veJejleve pewve-hejJeCe Jeeues,
eer heJeve kegceej ieveesF&, eer ceneJeerj emeeo yeesnje, eer DeesceekeeMe pewve meje&he, eer YebJejueeue pewve
S[Jeeskes, eer keceuesMe kegceej Jeso, eer Meebefleueeue pewve DeeJeeue-peehegj Deeefo
(121)
ieefCeveerecegKe Deeefe&kee eer %eeveceleer ceeleepeer kes megefMe<e

kes heer"eOeerMe heoejesnCe kes Ghejeble eLece Deeieceve hej
Gvekes kejkeceueeW ceW meeoj meceefhe&le
DeefYevebove he$e
hetpe ieefCeveerecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer keer esjCee mes meejs osMe ceW pewveOece& SJeb mebmke=efle kes mebj#eCe
SJeb mebJeOe&ve ceW, efJeMes<ele: leerLekej pevceYetefceeeW kes efJekeeme nsleg DeveLeke heefj ece kejves Jeeues Gvekes efMe<e
kece&eesieer ye. jJeerv kegceej pewve Deepe efoiecyej pewve meceepe kes Ske Ssmes ceneve JeefelJe eefme nes iees nQ,
efpevekeer DeeJeMekelee mechetCe& pewve mebmke=efle kes GlLeeve kes efueS DeleefOeke cenmetme nesleer nw~ Deehekes efveoxMeve
ceW mecheVe ngS Deveskeeveske leerLeexej keer e=BKeuee ceW veJeceW leerLekej YeieJeeve heg<heobleveeLe keer pevceYetefce
keekeboer (osJeefjee) Yeer Ske nw, peneB hetpe YeeF& peer kes efveoxMeve SJeb ceeie&oMe&ve ceW Fme leerLe&Yetefce kee
YeJeleehetJe&ke efJekeeme efkeee ieee Deewj eneB YeieJeeve keer meJee 9 heg Gegbie efJeMeeue efpeveeeflecee efJejepeceeve
kejkes YeJe efpevecebefoj Deewj keerefle&mlebYe efveefce&le efkees iees~ Deehekes Fme meeLe&ke eeeme mes keekeboer leerLe&, pees
Delevle peerCe&-MeerCe& neuele ceW Lee, Deepe Deheves DeodYegle efJekeeme kes yeue hej efoefioieble Jeeheer yeve egkee nw
Deewj eneB eeef$eeeW kee DeeJeeieceve eceMe: Fme pevceYetefce kes oMe&ve nsleg ye{ jne nw~
pewveOece& keer eYeeJevee, pewve mebmke=efle kes mebj#eCe leLee meowJe Deveve ieg Yeefe kes ue#e kees ueskej
Deheves mechetCe& peerJeve kees pewveOece& SJeb meceepe kes eefle veeweJej kejves Jeeues Ssmes hetpe YeeF& peer kees hetpe
ceeleepeer eje 20 veJecyej 2011 kees pecyeterhe Oece&heer" kee vetleve heer"eOeerMe yeveekej mJeefmleeer kece&eesieer
jJeervkeerefle& mJeeceer peer veece eoeve kejves hej efoiecyej pewve meceepe ieesjKehegj Delevle emeVelee kee DevegYeJe
kej jne nw~ Deepe Fme leerLe& kes efJekeefmele mJehe ceW eLece yeej ceveeF& pee jner YeieJeeve heg<heobleveeLe keer
pevcepeebleer kes DeJemej hej nceW heer"eOeerMe heoejesnCe kes Ghejeble eLece yeej mJeeceer jJeervkeerefle& peer kee
meeefVeOe eehle nes jne nw, en nceejs efueS Delevle ieewjJe kee efJe<ee nw~
nce efoiecyej pewve meceepe ieesjKehegj leLee YeieJeeve heg<heobleveeLe pevceYetefce keekeboer efo iecyej pewve
meefceefle keer Deesj mes mJeeceer jJeervkeerefle& peer kee n<e&hetJe&ke DeefYevebove kejles ngS Gvekes ejCeeW ceW Deheveer Jebovee
meceefhe&le kejles nQ~ meeLe ner heer"eOeerMe heo kes meeLe Gvekee Deeieeceer peerJevekeeue Delevle megKeo DevegYetefleeeW
SJeb Deveske veF&-veF& GheueefyOeeeW mes Yejehetje jns, ener YeieJeeve heg<heobleveeLe peer mes cebieue eeLe&vee kejles nQ~
-YeWkelee&-
mecemle efoiecyej pewve meceepe ieesjKehegj leLee YeieJeeve heg<heobleveeLe pevceYetefce

keekeboer efoiecyej pewve meefceefle kes mecemle heoeefOekeejerieCe
26 veJecyej 2011,ceieefMej Megkeuee Skeced, MeefveJeej
YeieJeeve heg<heobleveeLe pevcepeebleer cemlekeeefYe<eske ceneslmeJe
(122)
(123)
(124)
eer %eeveleerLe& efoiecyej pewve leerLe&#es$e keceser, efMe[ea (cene.) eje
ieefCeveerhecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer kes efMe<e

kes kejkeceueeW ceW meeoj YeW
eMeefmle-he$e
peye Yeer efkemeer keee& kes efueS nceejs ceve ceW kece&eesieer ye. jJeerv kegceej pewve-YeeF& peer (hetJe& veece) kee mcejCe Deelee nw, lees Gmekes
heers oe ceW mJele: ner Gme keee& keer meHeuelee ietbpeves ueieleer nw~ hetpe ieefCeveerecegKe Deeefe&kee eer %eeveceleer ceeleepeer nce meyekeer
DeejeOe ieg nQ, efpevekes JeefkelelJe SJeb ke=eflelJe mes yeermeJeeR-FkekeermeJeeR meoer kee en keeue meceepe eje egieeW leke ieewjJehetCe& DenmeemeeW
kes meeLe mcejCe efkeee peelee jnsiee~ hetpe ceeleepeer kes meeLe ner Gvekeer mecemle eespeveeDeeW kees meekeejhe heoeve kejves Jeeues Gvekes $ee
efMe<ejlve-e%eeeceCeer Deeefe&kee eer eboveeceleer ceeleepeer, heer"eOeerMe #eguueke eer ceesleermeeiej peer cenejepe SJeb kece&eesieer ye. jJeerv
kegceej pewve kee veece Yeer meceepe eje keYeer efJemce=le veneR efkeee pee mekesiee, pewmes-vesceerevo efmeevleeeJeleea Deeeee& kes meeLe Gvekes
efMe<e eecegC[jee kees meowJe eeo efkeee peelee nw~
pecyeterhe Oece&heer" kes vetleve heer"eOeerMe-efJeMes<e he mes nce Fme DeJemej hej Delevle Deeuneefole nQ peye hetpe ceeleepeer ves 20
veJeyej kees pecyeterhe-nefmleveehegj ceW kece&eesieer ye. jJeervo kegceej pewve YeeF& peer'' kees pecyeterhe Oece&heer" kes heer"eOeerMe heo hej Deemeerve
kejkes GvnW mJeefmleeer kece&eesieer heer"eOeerMe jJeervokeerefle& mJeeceer mJeeceer peer'' kee veece heoeve efkeee~ mJeeceer peer Fme meoer ceW pewve meceepe
kes efueS ceneve ieewjJehetCe& JeefkelelJe meeefyele ngS nQ~ GvneWves Deheveer mechetCe& eewJeve Meefkele kee meogheeesie kejkes ieg Dee%ee kes meeLe pewve
mebmke=efle kee DeodYegle mebj#eCe SJeb efJekeeme efkeee nw~ Deepe Jes mJeeceer peer' mecemle pewve meceepe ceW mechetCe& egJee Yeeefkele kes efueS DeeoMe&
heg<e yevekej egJeeDeeW kees Oece& keer mesJee kejves kee Devet"e ceeie& eMemle kej jns nQ~
pewve mebmke=efle mebj#eCe ceW DeodYegle menYeeefielee-efkemeer Yeer Oece&#es$e ceW keee& eespevee kee efvecee&Ce kejvee Deewj Gmekes Ghejeble Gme
keee& eespevee hej Deceue kejles ngS efMeKejegkele meHeuelee heehle kejvee en mJeeceer peer kes JeefkelelJe keer ceneve efJeMes<elee nw~ mJeeceer peer
kes kejkeceueeW mes meceepe ceW DeYeer leke efpeleves Yeer keee& mechevve ngS nQ, GveceW hetpe ceeleepeer kee DeeMeerJee&o SJeb mJeeceer peer kes kegMeue
keee&keueehe mes Fme meceepe ves pecyeterhe, lesjnerhe, leerveueeske, vebeeJele& cenue-kegC[uehegj, kewueeMeheJe&le-heeeie, keekeboer, DeeesOee Deeefo
leerLeexb hej Deveske DeodYegle ke=efleeeB heehle keer nQ Deewj Jele&ceeve ceW efJeMJe kee ieewjJe yeveves Jeeueer ceebieerlegbieer efme#es$e hej efvecee&CeeOeerve 108
Heg keer YeieJeeve $e+<eYeosJe heeflecee kee efvecee&Cekeee& Yeer Deehekeer kegMeue DeOe#elee ceW eue jne nw~ mJeeceer peer kes ke=eflelJe mes pewveOece&
keer efJeMJeJeeheer heYeeJevee kes meeLe peve-peve ceW Deefnbmee Oece& leLee leerLe&bkej YeieJevleeW kes peerJeve oMe&ve Je Deeo<e& efmeevleeW keer efJeMes<e
JeeKee Yeer heeeefjle-hemeeefjle ngF& nw~
efMe[ea ceW leerLe& efJekeeme nsleg vesle=lJe-hetpe ceeleepeer kes DeeMeerJee&o mes Deepe nce Debleje&<êre Keeefle heehle efMe[ea pewmeer Oece&veiejer
ceW mJeeceer peer kee efJeMes<e meeefvveOe heehle kej vetleve efoiecyej pewve keceue cebefoj kee efMeueeveeme kej jns nQ, en Fme leerLe&#es$e keceser
kes efueS ner veneR Deefheleg mechetCe& ceneje<^ heevle kes efueS ceneve ieewjJe kee efJe<ee nw~ nceW hetCe& efJeMJeeme nw efke mJeeceer peer kes meeefvveOe
SJeb efveoxMeve ceW mechevve nesves Jeeuee en heespeske Delevle meHeuelee heehle kejsiee Deewj MeerIe ner eneB hej Deefleere keceue cebefoj kee
efvecee&Ce neskej pewveOece& keer keerefle& osMe-efJeosMe keer pewve Je pewveslej meceepe ceW efoefioieble Jeeheer yevesieer~
cebieue keeceveeSb-heer"eOeerMe heoejesnCe kes Ghejeble Deepe efM e[ea-veeefmeke ceW heLece yeej mJeefmleeer kece&eesieer jJeervokeerefle& mJeeceer
peer kes Deeieceve hej nce mecemle %eeveleerLe& ^m kes heoeefOekeejer Je meomeieCe Delevle Deeuneo SJeb ieewjJe kee DevegYeJe kejles ngS Deepe
Gvekes kejkeceueeW ceW en heMeefmle he$e YeW kejkes Deheves peerJeve kees Oeve cenmetme kejles nQ~ nceW meowJe mJeeceer peer kee DeeMeerJee&o,
ceeie&oMe&ve, efveoxMeve Je meeefvveOe heehle neslee jns Deewj pewveOece& keer heYeeJevee nsleg nce Deheves ue#e ceW meHeuelee heehle kejW, ener Fme
DeJemej hej efpevesvo heYeg mes cebieue keecevee nw~
efleefLe-ceieefmej Megkeuee oMeceer

efoveeBke-4 efomecyej 2011, jefJeJeej
eer %eeveleerLe& efoiecyej pewve leerLe&#es$e keceser, efMe[ea (ceneje<^)
(125)
(126)
hejcehetpe mJeefmleeer kece&eesieer heer"eOeerMe jJeervkeerelf e& mJeeceer pecyeterhe-nefmleveehegj kes

eer %eeveceleer oer#ee leerLe&, ceeOeesjepehegje (jepe.) ceW eLece cebieue heoehe&Ce kes
MegYe DeJemej hej meeoj meceefhe&le
DeefYeJebove he$e
mJeefmleeer jJeervkeerefle& mJeeceer kes eLece heoehe&Ce hej YeeJe efJeYetef<ele DeefYevebove Je DeefYeJebove kejles ngS ye[s n<e& Je ieewjJe keer
DevegYetefle nes jner nw~ Deehekee JeefelJe SJeb kele&Je eMebmeveere Je DevegkejCeere nw~
ns mebece heLe kes heefLeke!
mveeleke mlejere ueewefkeke efMe#eepe&ve kes yeeJepeto Yeer Deeheves mebmeej kes ceesn ee ceW ve hebme kej, cee$e 22 Je<e& keer Yejer peJeeveer
ceW DeepeerJeve yeeee& ele enCe kej efueee~ leoghejevle 15 Je<e& yeeo mehlece eeflecee kes ele Debieerkeej kej ie=n efJejle nes iees~ 20 veJecyej
2011 kees oMece eeflecee ueskej mebece heLe hej Gejesej Deemej nes jns nQ~
ns kegMeue mebie"ke/eMebmeke!
Deheveer DeeOeeeflceke peerJeveeee& kes meeLe-meeLe Deehe efoiecyej pewve ef$eueeske MeesOe mebmLeeve, pecyeterhe-nefmleveehegj, DeeesOee, eer
ceebieerlegbieer ye[er cetefle& efvecee&Ce keceser, leerLekej $e+<eYeosJe lehemLeueer eeeie, YeieJeeve ceneJeerj pevceYetefce kegC[uehegj, DeefKeue Yeejleere
efoiecyej pewve egJee heefj<eo meefnle Deve Deveske meefceefleeeW kes DeOe#e heo kee kegMeueleehetJe&ke efveJe&nve kej jns nQ~ iele Je<e& Yeer %eeveceleer
oer#ee leerLe&, ceeOeesjepehegje ceW Deeeesefpele hebekeueeCeke ceneslmeJe meefceefle kes esejcewve heo kes meheue efveJe&nve kes heuemJehe ner Jen
ceneslmeJe ye[s "e" yee mes mecheVe nes mekee Lee~
ns DevegMeemeveefee!
Deehe, meowJe ceelee %eeveceleer peer kes heeJeve DevegMeemeve ceW jnkej meejs keee&keueehe mebheeefole kejles nQ~ Deehemes esjCee heekej
Deehekes DeOeervemLe mecemle meefceefleeeW kes heoeefOekeejer SJeb kece&eejerieCe Yeer DevegMeeefmele jnles nQ~ efveeele: lees Deehe Deheves Deehekees mJeeb
DeelceevegMeeefmele jKeles nQ~
ns efMe<eeslece!
ieefCeveer %eeveceleer ceeleepeer keer heeJeve esjCee SJeb efMe<elJe ceW Deehe mebmeej ceeie& leeiekej, cees#eceeie& ceW Gejesej ye{ jns nQ,
ceeleepeer keer DevegYetefleeeW SJeb heefjkeuheveeDeeW kees MeerIe cetle&he osves nsleg ceeleepeer eje eoe esjCeeDeeW Je efe$eCeeW kes heefjes#e ceW
e%eeeceCeer Deeefe&kee eer eboveeceleer ceeleepeer kes Devegmeej efveefce&le efJeefJeOe ekeuheeW leLee eespeveeDeeW kees meheue efeeevJeeve ceW Deehekee
meefee heueoeeer eesieoeve iegYeefe kee Ske Deefleere GoenjCe nw~
ns ceeveJej!
ieefCeveer %eeveceleer ceeleepeer kes heeheve Je<eeae mebeefcele peerJeve kee en efJeMeeue JeJe=#e Meceeve nw~ Fmekeer cetue pe[ en
oer#eemLeueer leerLe& ner nw, Fme JeJe=#e kee meg{ levee (mkebOe) eer pecyeterhe-nefmleveehegj nw, ceeleepeer eje esef<ele jlve$ee eeefhle kes eleerke
Deve mebmLeeve eespeveeSB pewmes-hegjeleve leerLeeX kee peerCeexej, veJeleerLeeX kee me=peve, Oece& jLe eJele&ve, efJehegue meeefnle ekeeMeve, cegceg#egDeeW
ceW mebece peeie=efle Deeefo~ Fme Je=#e keer MeeKeeSB, eMeeKeeSB he$e-heg<he SJeb heue nQ pees Gejesej emhegefle SJeb heefjJeefOe&le nes jns nQ~
DeleSJe Deehemes Deelceere DevegjesOe nw efke Fme Je=#e keer pe[ cetue kees Yeer efJekeemeheer peue mes efvejblej eYeeJeer efmebeve kejles jnW,
leeefke en oer#ee leerLe& Gejesej Je=ef kees eehle neslee ngDee, pewve hee&ve kes DeekeeMe ceW OegJe leejs kes meeceeve Meeele ecekelee jns~
ns heer"eOeerMe mJeeceer peer!
hebehejceser eYeg mes ener YeeJevee Yeeles nQ efke Deehekee eMe, yeue, Deeeg, Deejesie Je mebece melele JeOe&ceeve jns, efpememes Oece&
eYeeJevee mebyebOeer keeeeX kes meeLe-meeLe efvepeelceefJekeeme keer efeeeDeeW kees menpe mebheeefole kej mekeW~ nce Deehekeer meeoj DeefYeJebovee
kejles ngS, Deehekes cebieue DeeMeerJee&o keer keecevee kejles nQ~
ee meefnle efJeveeeJevele
mekeue efoiecyej pewve meceepe ceeOeesjepehegje, eyebOe keee&keeefjCeer eer %eeveceleer oer#ee leerLe&, ceeOeesjepehegje
eer $e+<eYeosJe peve mesJee mebmLeeve, ceeOeesjepehegje
efleefLe-heew<e Megkeuee le=leeree, efoveeBke-13 efomecyej 2011, ieefCeveer Deeefe&kee %eeveceleer oer#ee leerLe&, ceeOeesjepehegje
(127)
keekeboer ceW OetceOeece mes ceveer heg<heobleveeLe YeieJeeve keer pevcepeebleer

pewveOece& kes veJeceW leerLekej YeieJeeve heg<heobleveeLe keer pevcepeebleer 26 >eJecyej 2011 kees GvneR keer mee#eeled pevceYetefce keekeboer
(osJeefjee) ceW Yeejer OetceOeece mes ceveeF& ieF&~ Fme DeJemej hej osMe kes efJeefYeVe mLeeveeW hej npeejeW eeuegDeeW ves heOeejkej Yeeie efueee~
keee&ece ceW YeieJeeve heg<heobleveeLe keer pevcepeebleer jLeee$ee efvekeeueer ieF& leLee leerLe& hej efJejepeceeve meJee veew heg Gegbie YeieJeeve keer
heeemeve eeflecee kee YeJe hebeece=le DeefYe<eske mecheVe efkeee ieee~
ceneslmeJe ceW efJeMes<e meeefVeOe eoeve kejves nsleg pecyeterhe-nefmleveehegj kes heer"eOeerMe kece&eesieer mJeefmleeer jJeervkeerefle& mJeeceer peer
ves heOeejkej keee&ece ceW efveoxMeve eoeve efkeee~ pewve meceepe keer meJese&e meeOJeer hetpe ieefCeveerecegKe Deeefe&kee eer %eeveceleer ceeleepeer
keer esjCee Je DeeMeerJee&o mes efJekeefmele YeJe leerLe& hej meJe&eLece eele:keeue 10 yepes SsjeJele neLeer hej pevcepeebleer keer MeesYeeee$ee efvekeeueer
ieF&~ SsjeJele neLeer hej YeieJeeve heg<heobleveeLe keer eeflecee kees efJejepeceeve kej yeepes-ieepes kes meeLe mewke[eW Yeepeve peguetme ceW Meeefceue
ngS~ SsjeJele neLeer hej YeieJeeve kees ueskej yew"ves kee meewYeeie eer mebpeerJe pewve, ieesj Kehegj kees eehle ngDee~ Oevekegyesj yevekej jlve
efJeleefjle kejves kee meewYeeie eer ceneJeerj pewve, ieesjKehegj kees, meejLeer yeveves kee meewYeeie eer kewueeMeebo pewve meje&he-ueKeveT kees leLee
jLeee$ee kes MegYeejbYe ceW cebieue Deejleer kejves kee meewYeeie eer efJeveeso kegceej pewve-efmeJeeve kees eehle ngDee~ peguetme keekeboer efo. pewve
cebefoj mes keekeboer ieeBJe kes KegKegbot cees[ leke efvekeeuee ieee SJeb mecemle eeceJeeefmeeeW kees YeieJeeve kes pevce keer KegMeer ceW ue yeebs iees~
ceOeevn 12.30 yepes mes YeieJeeve kee cenecemlekeeefYe<eske Deeeesefpele efkeee ieee~ cenecemlekeeefYe<eske ceW YeieJeeve keer meJee veew
heg Gegbie efJeMeeue heeemeve eeflecee kee 1008 keueMeeW mes cenecemlekeeefYe<eske mecheVe ngDee~ cenecemlekeeefYe<eske ceW eLece keueMe kejves
kee meewYeeie cebefoj SJeb cetefle& efvecee&Ce kes hegCeepe&ke eser eer jepekegceej pewve Jeerje efyeu[me&, efouueer heefjJeej ves eehle efkeee~ hegve:
hebeece=le DeefYe<eske kes ece ceW F#egjme mes DeefYe<eske [e@. [er.meer. pewve-efouueer eje leLee veeefjeue jme mes eer meboerhe pewve-efouueer, mebleje
jme mes eer jepesMe pewve-efouueer, ceewmebyeer jme mes eer megMeerue pewve-efouueer, Ie=le mes eer heg<heoble pewve-ieesjKehegj, otOe mes eer efJeveeso
kegceej pewve-efmeJeeve, oner mes eer mejespe kegceej pewve-len. helesnhegj, meJeex<eefOe mes [e@. peesv keerefle& pewve-Gppewve, nefje mes eer
efejbpeerueeue keemeueerJeeue-hevee, kesMej mes eer kewueeMeebo pewve meje&he-ueKeveT SJeb hetCe& keueMe efe. meceke pewve megheg$e veJeerve
pewve eje efkeee ieee~ Fme DeJemej hej YeieJeeve keer heg<heJe=ef eer megYee<eebo pewve meje&he-efkewleveiej eje keer ieF&~ Deble ceW
YeieJeeve keer MeebefleOeeje eer jepekegceej pewve Jeerje efyeu[me&, heefjJeej-efouueer ves kejkes hegCe Deefpe&le efkeee~
keee&ece ceW mJeeceer jJeervkeerefle& peer kee eYeeJeer eJeeve ngDee, GvneWves YeeeW kees YeieJeeve heg<heobleveeLe kee heefjee yeleekej
Oece&ceeie& keer cenee yeleeF&~ Fme DeJemej hej hetpe ceeleepeer keer efMe<ee ye. yeervee pewve leLee ye. cebpet pewve-nefmleveehegj ves Yeer keee&ece
ceW meeefVeOe eoeve efkeee~ mecemle efJeefOe-efJeOeeve kes keee& eefleeeee& heb. efJepee kegceej pewve leLee heb. eJeerCeebo pewve Meeeer eje
mecheVe kejeS iees leLee meheve pewve-Fueeneyeeo SJeb Gvekes meneesefieeeW ves Yeespeve, DeefYe<eske, jLeee$ee Deeefo JeJemLeeDeeW kees megee
kejves ceW efJeMes<e meneesie eoeve efkeee~
jeef$e ceW YeieJeeve keer 101 oerhekeeW mes cebieue Deejleer mecheVe ngF& leLee eerceleer meeOevee pewve ceeoeJele-Fboewj keer heeea eje megvoj
meebmke=efleke keee&ece, Yepeve, mebieerle Deeefo emlegle efkees iees~ keee&ece ceW njerMe kegceej SC[ mebieerle heeea-Yejlehegj ves Yeer ceveceesnke
Yepeve emlegle kej YeeeW kees Yeefe ceW mejeyeesj efkeee~
efJeMes<ehe mes meefceefle eje leerLekej pevceYetefce keer cenee SJeb Oece&eYeeJevee nsleg mechetCe& keee&ece kee meerOee emeejCe heejme
ewveue kes ceeOece mes efkeee ieee~
pecyeterhe ceW YeieJeeve heeMJe&veeLe SJeb evoheYeg kee pevce Je lehekeueeCeke ceveeee ieee
hetpe ieefCeveer eer %eeveceleer ceeleepeer memebIe kes meeefvvee ceW pecyeterhe-nefmleveehegj ceW heew<e ke=. Skeeoeer, 21 efomecyej 2011 kees
23JeW leerLekej YeieJeeve heeMJe&veeLe SJeb 9JeW leerLe&bkej YeieJeeve evoheYeg kee pevce Je lehekeueeCeke ceneslmeJe efJeMes<e GlmeenhetJe&ke ceveeee
ieee~ Fme DeJemej hej ceOeevn ceW SsjeJele neLeer hej oesveeW YeieJevleeW keer eesYeeee$ee efvekeeueer ieF&, hegve: pecyeterhe kes ceOe efmLele 101
Heg Tbes megcesheJe&le keer heeC[gkeefeuee hej YeieJevleeW kee 108 keueeeW mes DeefYe<eske mechevve ngDee~ efJees<ehe mes Fme DeJemej hej
(128)
Debke-7
leervecetefle& cebefoj ceW YekeleeW eje YeieJeeve heeMJe&veeLe SJeb YeieJeeve evoheYeg kee 108 keueMeeW mes ceneefYe<eske SJeb efJees<e hetpee mechevve keer
ieF&~ veJeeneebefle efpevecebefoj ceW efJejepeceeve YeieJeeve evheYeg keer DeOeeleg ceW efveefce&le heeflecee kee Yeer hebeece=le DeefYe<eske kejkes YekeleeW
ves hegCeueeYe Deefpe&le efkeee~
efJeefYeVe DeeeespevehetJe&ke ieefCeveer %eeveceleer oer#ee leerLe& ceeOeesjepehegje kee

eLece eefleehevee ceneslmeJe meevebo mecheVe
pewve meceepe keer meJeexe meeOJeer ieefCeveerecegKe Deeefe&kee eer %eeveceleer ceeleepeer keer Deeefe&kee oer#ee Yetefce ceeOeesjepehegje (peehegj)
jepe. ceW efveefce&le ieefCeveer %eeveceleer oer#ee leerLe& kee eLece eefleehevee ceneslmeJe efJeMes<e Glmeen kes meeLe YeieJeeve heee&veeLe
cenecemlekeeefYe<eske SJeb Deeeee& eer Jeerjmeeiej efveuee kee efMeueeveeme meceejesnhetJe&k e meevebo mecheVe ngDee~ Ge Deeeespeve 13
efomecyej 2011 kees mJeefmleeer kece&eesieer heer"eOeerMe jJeervkeerefle& mJeeceer peer kes meeefVeOe ceW Deeeesefpele efkeee ieee~ %eele nesJes efke iele
Je<e& veJecyej ceen ceW ceeOeesjepehegje leerLe& Yetefce hej meccesoefMeKej keer megvoj eefleke=efle kee efvecee&Ce kejkes 24 efpeveeueeeW ceW efJejepeceeve
efpeveeefleceeSb SJeb 15 heg Gegbie YeieJeeve heee&veeLe keer efJeMeeue Ke[dieemeve eeflecee kee hebekeueeCeke eeflee ceneslmeJe meevebo mecheVe
ngDee Lee~ Dele: leerLe& kee en eLece eefleehevee ceneslmeJe efJeMes<e DeeeespevehetJe&ke mecheVe efkeee ieee~
Fme DeJemej hej meJe&eLece eele:keeue leerLe& hej efveefce&le nesves Jeeueer Deeeee& eer Jeer jmeeiej efveuee kee efMeueeveeme efJeefOeefJeOeevehetJe&ke meevebo mecheVe ngDee~ efMeueeveeme keer efJeefOe eefleeeee& heb. efJepee kegceej pewve-pecyeterhe SJeb heb. eJeerCeebo pewvepecyeterhe eje mecheVe kejeF& ieF&~ ecegKehe mes efveuee keer efMeueehetpeve eer YebJejueeue pewve S[Jeeskes-ekeJee[e, eer efyepesv
kegceej pewve, Meeueerceejyeeie-efouueer, eer Meebefleueeue pewve DeeJeeue-peehegj, eer ceneJeerj emeeo nscejepe pewve, heesJej Jeeuespeehegj leLee ceeOeesjepehegje efoiecyej pewve meceepe kes ecegKe eer Yeeieebo pewve keemeueer Jeeue, eer meblees<e jebJekee Deeefo cenevegYeeJeeW
keer efJeMes<e GheefmLeefle ceW mecheVe ngDee~ %eeleJe nw efke eneB eeef$eeeW keer megefJeOee nsleg 8 heuew keer megvoj Oece&Meeuee kee efvecee&Ce
efkeee pee jne nw~
hegve: Fme DeJemej hej eele: 11 yepes mes YeieJeeve heee&veeLe kee YeJe cenecemlekeeefYe<eske ceneslmeJe Deeeesefpele efkeee ieee~
Fme DeJemej hej eLece keueMe kejves kee meewYeeie eer efJejoerebo yeeyetueeue megjsMeebo jcesMeebo pewve iebieJeeue heefjJeej-efveceesef[ee
ves eehle efkeee~ hegve: veeefjeue jme mes eer jepesv kegceej DeMeeske kegceej iebieJeeue-heerheuee eje, F#eg jme mes eer ceer"eueeue jekesMe
kegceej cegkesMe kegceej pewve, efyemeeueg Jeeues-ceeOeesjepehegje eje, Ie=le mes eer Yeeieebo cegkesMe kegceej pewve, eewmeuee Jeeues-osJeueer
eje, eer mebleje jme mes eer keceuesMe kegceej Deevebo kegceej DeeoMe& kegceej pewve, efyemeeueg Jeeues-ceeOeesjepehegje eje, ceewmebyeer jme
mes eer Yeeieebo %eeveebo keemeueerJeeue, eeboceeb Jeeues-ceeOeesjepehegje eje, otOe mes eer mele veejeeCe %eeveebo jekesMe kegceej pewve,
keueJee[e Jeeues-ceeOeesjepehegje eje, oner mes eer kewueeMeebo pewve meje&he-ueKeveT eje, meJeex<eefOe mes eer Ieemeerueeue heoceebo
pewve-efleueebpet eje, nefje mes mJe. jsKee osJeer pewve megheg$e eer veeLetueeue yeesnje-ceeOees jepehegje keer Deesj mes, kesmej mes eer
Meebefleueeue ceneJeerj emeeo cegkesMe kegceej meesieeveer-mesJee ieebJe eje, eleg<keesCe mes eer erkeceebo efoueerhe kegceej pewve-ce[eJeje
eje DeefYe<eske mecheVe efkeee ieee~ Fme DeJemej hej [e@. peesv keerefle& pewve-Gppewve eje YeieJeeve hej heg<heJe=ef SJeb eer meblees<e
kegceej pewve jebJekee heefjJeej-peehegj eje YeieJeeve keer cebieue Deejleer keer ieF&~ Deble ceW MeebefleOeeje kee meewYeeie hegve: eer efJejoerebo
yeeyetueeue iebieJeeue heefjJeej-efveceesef[ee ves eehle kejkes ceneve hegCe Deefpe&le efkeee~
meeebkeeue ceW eefme ieerlekeej-mebieerlekeej eer hesMe pewve-Fboewj eje megvoj Yepeve mebO ee kee Deeeespeve mecheVe ngDee~
Fme DeJemej hej ieefCeveer %eeveceleer oer#ee leerLe& meefceefle, $e+<eYeosJe peve mesJee mebmLeeve SJeb mecemle efoiecyej pewve meceepe
ceeOeesjepehegje eje mJeefmleeer kece&eesieer heer"eOeerMe jJeervkeerefle& mJeeceer peer kee efJeMes<e DeefYevebove meceejesn Yeer Deeeesefpele efkeee
ieee, efpemeceW GvnW eerheue, Jee, Mee@ue, ceeueehe&Ce, meehee Je eMeefmle he$e YeW kejkes meceepe eje mecceeefvele efkeee ieee~
efJeMes<ehe mes meefceefle eje Oece&, leerLe& SJeb ieg keer efJeveehetJe&ke eYeeJevee nsleg mechetCe& keee&ece kee meerOee emeejCe heejme
ewveue kes ceeOece mes efkeee ieee~
Debke-7
(129)
pecyeterhe-nefmleveehegj ceW veJeefveefce&le eewyeermeer efpevecebeof j keer

hebekeueeCeke eeflee meevebo mecheVe
pecyeterhe-nefmleveehegj ceW veJeefveefce&le eewyeermeer efpevecebefoj ceW efJejepeceeve nesves Jeeueer eefleceeDeeW kee hebekeueeCeke eeflee
ceneslmeJe leLee efMeKej hej keueMe Je OJepeejesnCe meceejesn hetpe ieefCeveerecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer memebIe kes meeefVeOe ceW efoveeBke
4 efomecyej mes 8 efomecyej 2011 leke meevebo mecheVe ngDee~
Ge cebefoj efvecee&Ce SJeb eeflee ceneslmeJe kee ceneve hegCe eer nbmejepe pewve-eerceleer G<ee pewve, efeeoMe&veer efJenej-efouueer
heefjJeej ves eehle kejkes Deheves ceveg<e peerJeve kees meheue efkeee~ eer nbmejepe pewve SJeb eerceleer G<ee pewve ves hebekeueeCeke eeflee ceW
YeieJeeve kes ceelee-efhelee (cenejeveer Ssje osJeer SJeb cenejepee efJeemesve) yeveves kee Yeer ogue&Ye DeJemej eehle kejkes Deheves peerJeve kes efMeKej
hej keueMe e{eee~ ceneslmeJe ceW meewOece& Fv yeveves kee meewYeeie Gvekes megheg$e eer mebpee pewve SJeb eerceleer eerefle pewve ves eehle efkeee
leLee Oevekegyesj yeveves kee meewYeeie eer yebOegue pewve-eerceleer efe pewve Je e%eveeeke yeveves kee meewYeeie eer jepekegceej pewve-eerceleer
Gefce&uee pewve, $e+<eYeefJenej-efouueer ves eehle efkeee~ Deve ecegKe Fv-FveefCeeeW kes he ceW eer megveerue pewve-eerceleer meercee pewve, eer
ef$eueeske kegceej pewve-eerceleer heg<hee pewve, eer eoerhe pewve-eerceleer meg<ecee pewve, heeC[Je veiej-efouueer, eer eoerhe pewve-eerceleer Deefcelee
pewve, hehe[iebpe-efouueer, eer jepesv kegceej pewve-eerceleer yeyeerlee pewve, Deveerlee pewve, jepejeveer pewve, eer Deceg kegceej pewve-cesj", eer
DeesceekeeMe pewve-nefjej Deeefo cenevegYeeJeeW ves eeflee ceneslmeJe ceW Yeeie ueskej hegCe keceeee~
Ge hebekeueeCeke eeflee ceneslmeJe heb. vejsMe kegceej pewve Meeeer-pecyeterhe SJeb heb. efJepee kegceej pewve-pecyeterhe kes eje mecheVe
ngDee~ Fme DeJemej hej eer nbmejepe pewve heefjJeej SJeb pecyeterhe mebmLeeve eje Deeievlegke mecemle cenevegYeeJeeW SJeb hebekeueeCeke eefleeeee&
Deeefo pecyeterhe kes mecemle efJeledpeveeW kees eleerke efevn Deeefo YeW kejkes mecceeefvele efkeee ieee~ mebmLeeve eje eer nbmejepe pewve kees efJeMes<e
mecceeefvele kejles ngS De Oeeleg mes efveefce&le pecyeterhe kee megvoj eleerke efevn (cee@[ue) YeW efkeee ieee~
efJeMes<ehe mes ceneslmeJe ceW 8 efomecyej kees cees#ekeueeCeke, eeflecee efJejepeceeve SJeb keueMeejesnCe Deeefo keee&ece kee meerOee
emeejCe heejme ewveue kes ceeOece mes efkeee ieee, efpemes osKekej Iej yew"s ueeKeeW eeueg YeeeW ves hegCe ueeYe Deefpe&le efkeee~
Deeefe&kee eer DeYeeceleer ceeleepeer keer 70JeeR pevcepeebleer meevebo mecheVe

hetpe ieefCeveerecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer keer efMe<ee eeefj$eeceCeer Deeefe&kee eer DeYeeceleer ceeleepeer kee 70JeeB pevcepeebleer
meceejesn pecyeterhe-nefmleveehegj ceW ceieefMej Meg. mehleceer, efoveeBke 1 efomecyej 2011 kees meevebo mecheVe ngDee~ hetpe ceeleepeer memebIe kes
meeefVeOe ceW mecheVe Fme pevcepeebleer meceejesn keer DeOe#elee eer vejsv kegceej pewve, yeQieueesj eje keer ieF&~ Fme DeJemej hej hetpe
DeYeeceleer ceeleepeer kes eefle efJeefYeVe YeeeW ves efJeveeebpeefue meceefhe&le kejles ngS Gvekes DeeoMe& eeefj$e, oeref#ele peerJeve keer oerIe& meeOevee
leLee Gvekeer ke=efleeeW hej efJeMes<e ekeeMe [euekej Deheves efJeeej Jee efkees~
ecegKe he mes Fme DeJemej hej mLeeveere efJeeved eefleeeee& heb. vejsMe kegceej pewve Meeeer, heb. eJeerCeebo pewve Meeeer,
heb. eoerhe kegceej pewve Meeeer, heb. Jeerjvs kegceej pewve Meeeer leLee eer Deceg kegceej pewve-cesj", ye. jepesMe pewve-pecyeterhe, eer efJeveeso
pewve-mejOevee Deeefo cenevegYeeJe ves hetpe ceeleepeer kes eefle Deheveer efJeveeebpeefue meceefhe&le keer~ keee&ece ceW e%eeeceCeer Deeefe&kee eer
eboveeceleer ceeleepeer, Deeefe&kee eer megeleceleer ceeleepeer, Deeefe&kee eer meg{celeer ceeleepeer SJeb #egefuuekee eer Meebefleceleer ceeleepeer ves Yeer
hetpe eer DeYeeceleer ceeleepeer kes peerJeve Je=e hej ekeeMe [eueles ngS Deheveer efJeveeebpeefue meceefhe&le kej Gvekes eefle Jeboeefce efveJeseof le efkeee~
efJeMes<ehe mes Fme DeJemej hej YeeeW eje hetpe ceeleepeer kee heeoe#eeue Yeer efkeee ieee leLee ieefCeveer eer %eeveceleer ceeleepeer ves
GvnW vetleve efheefkee SJeb mee[er YeW kejkes DeeMeerJee&o eoeve efkeee~ efJeMes<ehe mes Fme DeJemej hej pewve Jeerj yeeue meove, iebpe-mejOevee
mketue kes yeeueke-yeeefuekeeDeeW eje onspe kee ecelkeej veeke Deeefo megvoj meebmke=efleke keee&ece emlegle efkees iees, efpemeceW ve=le,
mebJeeo Deeefo keer emlegefle Delevle mejenveere jner~ meebmke=efleke keee&ece kes Deeeespeve ceW mketue kes eeeee& eer efJeveeso pewve SJeb eerceleer
peeceeuee pewve-mejOevee ves cenlJehetCe& meneesie eoeve efkeee~
(130)
Debke-7
ceebieerlebgieer ceW leerLekej $e+<eYeosJe pewve efJeled cenemebIe keer yew"ke mecheVe
leerLekej $e+<eYeosJe pewve efJeled cenemebIe keer keee&keeefjCeer keer yew"ke 3 efomecyej 2011 kees efme#es$e ceebieerlegbieer (cene.) ceW
meevebo mecheVe ngF&~ Fme DeJemej hej meJe&eLece heOeejs efJeeveeW ceW efJeled cenemebIe kes DeOe#e-kece&eesieer ye.jJeerv kegceej pewve kees
pecyeterhe Oece&heer" kes heer"eOeerMe heo hej ceveesveeve kes Ghejeble mJeeceer jJeervkeerefle& peer kes he ceW yeOeeF&eeB ese<f ele keer Deewj mecemle efJeled
mecegoee ves mJeeceer peer kees cenemebIe kee ieewjJe efveefhele kejles ngS Gvekee YeeJeYeervee DeefYevebove efkeee~
mJeeceer peer eje hetJe& efveOee&efjle keee&ece nsleg efMe[ea emLeeve kejves kes keejCe yew"ke keer DeOe#elee heb. Kesceebo pewve-peyeuehegj
(keeee&Oe#e) eje keer ieF&~ Fme DeJemej hej yew"ke kee MegYeejbYe cenemebIe kes menceb$eer-heb. evekeeMe pewve evoj-iJeeefueej kes
cebieueeejCe mes ngDee~ yew"ke ceW cegKe DeefleefLe kes he ceW ceebieerlegbieer cetefle& efvecee&Ce keceser kes ceneceb$eer [e@. heVeeueeue heehe[erJeeue-hew"Ce
SJeb ecegKe DeefleefLe kes he ceW cetefle& efvecee&Ce keceser kes ceb$eer Fbpeerefveej eer meer.Deej.heeefue-hegCes ves Yeeie efueee~ meJe&eLece [e@.
heehe[erJeeue ves ceebieerlegbieer ceW yeve jner YeieJeeve $e+<eYeosJe keer 108 heg Gegbie eeflecee efvecee&Ce kes Fefleneme, eespevee SJeb Deeleve eieefle keer
peevekeejer oskej efJeeveeW mes Fmekes eeej-emeej ceW meneesie kee DevegjesOe efkeee, efpeme hej meYeer efJeeveeW ves hetCe& Deeeemeve eoeve
efkeee~ yew"ke ceW eer jepesv pewve Jeemleg Meeeer-cegcyeF& eje megPeeJe efoee ieee efke cetefle& keer Deee 108 heg 1 Fbe jKeer peees DeLee&led
1297 Fbe jKeer peees, efpememes OJepe Deee Deeesieer, pees cebefoj nsleg meJeexlke= neslee nw~ Fme DeJemej hej cenemebIe ceb$eer ees. erkeceebo
pewve-efouueer SJeb eer megjsMe pewve ceejesje-efMeJehegjer leLee meomeeW ceW eer efvece&ue pewve-melevee, ye. meefJelee pewve Deeefo ves Yeer Deheves-Deheves
JeeJe ceW eMebmee SJeb megPeeJe emlegle efkees~
Deble ceW heb. Kesceebo pewve-peyeuehegj eje DeOe#eere GodyeesOeve ngDee~ yew"ke ceW cetefle& efvecee&Ce keceser keer Deesj mes meYeer efJeeveeW
kee Mee@ue, eerheue SJeb he$e heg<he eje DeefYevebove efkeee ieee~ hegve: hetpe ieefCeveer eer %eeveceleer ceeleepeer kes peeIees<e kes meeLe meYee
efJemeefpe&le ngF&~
Ge yew"ke ceW GheeOe#e-heb. heoceebo pewve Meeeer-meeefnyeeyeeo leLee [e@. ceeueleer pewve-cewvehegjer, kees<eeOe#e-heb. efMeKejebo pewve
meeefnleeeee&-meeiej Je meomeieCe heb. Meerleueebo pewve-ueefuelehegj, eer esceebo pewve jebJekee-peehegj, eer efJepee kegceej pewve-cegcyeF&
leLee Deecebef$ele eer kewueeMeebo pewve-peyeuehegj, ye. mecelee oeroer-efMeJehegjer, eerceleer jefJekeeblee pewve-cewvehegjer, eefleeeee& heb. efJepee
kegceej pewve-pecyeterhe GheefmLele Les~
-[e@. Deveghece pewve, Fboewj (ceneceb$eer-efJeled cenemebIe)
pecyeterhe mebmLeeve kee ieewjJe efoJeme'-21 efomecyej

3 Je<e& hetJe& 21 efomecyej 2008 kes MegYe efoJeme hetpe ieefCeveerecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer kes heeJeve meeefvveOe ceW
pecyeterhe mLeue hej efJeMJeMeebefle Deefnbmee meccesueve kee Deeeespeve efkeee ieee Lee, efpemekee GodIeeve osMe keer ceneceefnce
je^heefle eerceleer eefleYee osJeerefmebn heeerue ves pecyeterhe heOeejkej efkeee Lee~ Dele: pecyeterhe mebmLeeve kes Fefleneme kee en
mJeCe& he= mebmLeeve kes efueS ieewjJe efoJeme' yeve egkee nw~ en eLece DeJemej Lee peye mJeleb$e Yeejle kes Fefleneme ceW cesj"
ceC[ue ceW efkemeer je^heefle kee Deeieceve ngDee Lee~ nce ener ceeveles nQ efke en mJeefCe&ce DeJemej pecyeterhe leerLe& SJeb hetpe
ieefCeveer eer %eeveceleer ceeleepeer keer ceneve ieefjcee kee ner heleehe Lee, efpemekes eYeeJe mes ceneceefnce je^heefle peer ves pecyeterhe
mLeue hej heOeejkej leerLe& kee oe&ve efkeee, hetpe ceeleepeer kee DeeeerJee&o heehle efkeee Deewj Deefnbmee mes efJeMJeeebefle kee mebose
osves kes efueS meccesueve kee oerhe heppJeefuele efkeee Lee~ Dele: 21 efomecyej kee efoJeme mebmLeeve ceW meowJe ieewjJe efoJeme' kes
he ceW mcejCe efkeee peelee jnsiee~ meccesueve kes le=leere Je<e&ieeb" hej YekeleeW eje YeieJeeve MeebefleveeLe kes mece#e efJees<e DeIe&
mecehe&Ce kejkes mechetCe& efpeuee, heose, ose Je efJeMJe kes efueS Meebefle keer cebieue keeceveeSb keer ieF~
21 efomecyej 2011 kees heejme ewveue hej efkeee ieee efJeMes<e hemeejCe
Gkele ieewjJe efoJeme hej heejme ewveue kes ceeOece mes meejs ose ceW efJeMJeeebefle Deefnbmee meccesueve keer le=leere Je<e&ieeB" hej
21 efomecyej 2008 kees mechevve ngS keee&ece kee efJees<e hemeejCe kejkes en ieewjJe efoJeme ceveeee ieee~
Debke-7
(131)
(132)
(133)

Samyakgyan 2012-01

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Samyakgyan 2012-01

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

mJeefmleeer kece&eesieer heer"eOeerMe jJeervkeerefle& mJeeceer peer

mebmLeeefhekee SJeb MegYeeMeerJee&o :

hejcehetpe ieefCeveerecegKe Deeefe&keeefMejesceefCe

eer %eeveceleer ceeleepeer

Pujya Ganini Pramukh Aryika

SHRI GYANMATI MATAJI

eer eboveeceleer ceeleepeer

Pragya Shramni Aryika

SHRI CHANDNAMATI MATAJI

efveoxMeke SJeb mecheeoke :

-ye. yeervee pewve (mebIemLe)

mJeefmleeer kece&eesieer heer"eOeerMe

mecceeve kej uees, iegCeieeve kej uees,

jJeervkeerefle& mJeeceer peer

Swastishri Karmayogi Peethadheesh

peerJeve ekeeMe pewve

vees mJeeceer jJeervkeerefle& peer kee~

Jeevan Prakash Jain

mecei%eeve efnvoer ceeefmeke kee meomelee Meguke

ieefCeveer %eeveceleer ceeleepeer kes efMe<e es~

mecei%eeve (peveJejer-2012) mJeefmleeer heer"eOeerMe jJeervkeerefle& mJeeceer efJeMes<eebke

DeeoMe& keeeW nw ? hetpe ieefCeveerecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer kee JeefelJe

mecei%eeve (peveJejer-2012) mJeefmleeer heer"eOeerMe jJeervkeerefle& mJeeceer efJeMes<eebke

19. DeeMeerJee&o SJeb efJeveeebpeefueeeB

mecei%eeve (peveJejer-2012) mJeefmleeer heer"eOeerMe jJeervkeerefle& mJeeceer efJeMes<eebke

-eeeee& vejsv ekeeMe pewve, efhejespeeyeeo

-heb. efMeJeejveueeue pewve, cewvehegjer

-ees. [e@. Yeeieebo pewve Yeeiesvog, oceesn

-eefleeeee& heb. vejsMe kegceej pewve, pecyeterhe

20. pecyeterhe ceW meevebo mecheVe ngDee heer"eOeerMe heoejesnCe meceejesn

mecei%eeve (peveJejer-2012) mJeefmleeer heer"eOeerMe jJeervkeerefle& mJeeceer efJeMes<eebke

meceepe kes efueS efJeMes<e DeeoMe& nQ

hetpe ceeleepeer, pecyeterhe mebmLeeve SJeb mJeefmleeer

-peerJeve ekeeMe pewve

mecei%eeve (peveJejer-2012) mJeefmleeer heer"eOeerMe jJeervkeerefle& mJeeceer efJeMes<eebke

mJeefmleeer mJeeceer peer kes efJeMes<eebke nsleg peye meceepe kes

mes mebmLeeve eje efkees iees efJeefYeVe GlmeJe-ceneslmeJe keer peevekeejer

kewmee ueiee ? mJeefmleeer heer"eOeerMe jJeervkeerelf e& mJeeceer efJeMes<eebke

peerJeve ekeeMe pewve (eyebOe mecheeoke)

mecei%eeve (peveJejer-2012) mJeefmleeer

mJeefmleeer kece&eesieer heer"eOeerMe jJeervkeerefle& mJeeceer peer

mJeefmleeer kece&eesieer heer"eOeerMe jJeervkeerefle& mJeeceer peer kee

Deblejbie SJeb yeefnjbie heefjee

(2) meewce eke=efle-

ueKeveT efJeeefJeeeuee mes yeer.S. leke keer efMe#ee eehle

eleske heefjefmLeefle kees cegmkejeles ngS mebYeeuevee ee menve

mJeefmleeer kece&eesieer heer"eOeerMe jJeervkeerefle& mJeeceer peer

(4) Jeemleg, efMeuhe, Fbpeerefveeefjbie, Deekeeaskeej SJeb

ceeveveere eer efveleerMe kegceej peer kee Deeieceve mee#eeled leerLe&Yetefce

mJeefmleeer kece&eesieer heer"eOeerMe jJeervkeerefle& mJeeceer peer

meceepe-veslee keer DeeJeMekelee nesleer nw, efpemekes Deboj mecemle

eje yeeleeW-yeeleeW ceW efkees peeves Jeeues lJeefjle ieefCeleere Deekeueve

mJeefmleeer kece&eesieer heer"eOeerMe jJeervkeerefle& mJeeceer peer

(16) efceuevemeeefjlee SJeb JeelmeueDeeves Jeeues eleske heefjefele-Deheefjefele leLee efJeMes<e Je

Deehekes meceerhe Deekej efceueves Jeeuee eleske Jeefe eser nes ee

(17) efvejefYeceeveleemJeeceer peer kee JeefelJe DeLeJee Gvekeer ieefjcee efkeleveer

mJeefmleeer kece&eesieer heer"eOeerMe jJeervkeerefle& mJeeceer peer

-eerceleer keeefceveer pewve Oe.he eer peeekeeMe pewve, oefjeeyeeo

-Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee eje ekeeefMele nesves Jeeues hetpe

mJeefmleeer kece&eesieer heer"eOeerMe jJeervkeerefle& mJeeceer peer

mJeefmleeer kece&eesieer heer"eOeerMe jJeervkeerefle& mJeeceer peer

pecyeterhe leerLe& kes keeflehee DeeoMe&

(1) DeOeelce Deewj hee&ve kee DeodYegle mebiece : pecyeterhe

(4) pecyeterhe leerLe& hej osMe keer ceneceefnce je^heefle