htillci Trkler

Bizim yolumuzu izen, iinde yaadmz yurt,

barndan ktmz Trk Milleti, zmzden aldmz g ve gvendir

Gen Trklerden Cumhuriyet Halk Frkasna

Mustafa Kemaller
kendi yapacaklar ilere bakarlar!

htillci Trkler

htillci Trkler
GEN TRKLERDEN CUMHURYET HALK FIRKASINA

Mslm ULUSOY Elektronik posta: muslum.ulusoy@hotmail.com

Gen Trklerden Cumhuriyet Halk Frkasna

HT LLC TRKLER
Mslm ULUSOY Yayn Ynetmeni Evrim ler znel Kapak Tasarm & Sayfa Dzeni Gnl Akku Birinci Bask Ocak 2008 Ktphane bilgi kart (CIP): ULUSOY, Mslm HTLLC TRKLER 1- Tarih 2- Trk Tarihi 3- Alevlik- Bektalik ve zgrlk Mcadelesi 4- Gerici syanlar 5- Hamidiye Alaylar 6- Din ve rtica 7- Emperyalizm ve Halk Sava 8- Kurtulu Sava 9- oban Atei 10- Aratrma 11- nceleme 12- Mustafa Kemal 13- Devrimler ve Atatrk ISBN 978-994-0813-0-6 5846 SayIl Kanuna gre yayn haklar Kamal Basm Yayn Datm Reklm Danmanlk Ticaret Sanayi Limited irketine aittir. Kaynak gsterilerek alnt yaplabilir.

KAMAL BASIM YAYIN DAITIM REKLM DANIMANLIK TCARET SANAY LMTED RKET.

Ata 2 Sokak 64/A Kzlay/Ankara Telefon: (0 312 ) 431 21 92-94 Belgegeer: (0 312 ) 431 21 94 kamalyay@mynet.com

htillci Trkler

YAYINEV NOTU Dn bilmeyen bugn anlayamaz gereinden yola kan yaynevimiz, aratrmac yazar Mslm Ulusoyun dne bakarak bugn aydnlatt htillci Trkler adl ikinci eserini de siz okurlarn dikkatine sunuyor. Ulusoy, Direnen Trklerle balatt Trkln unutulmu deerlerini hatrlatma misyonunu htilci Trkler adl bu kitabnda da srdryor. Eseri dierlerinden ayran zellik, Kurtulu Savamza zemin hazrlayan olaylar da capcanl anlarla ve tarihi belgelerle destekleyerek okura sunmas Yce Trk Milletinin geirdii etin kurtulu mcadelesinin ncesinde, ok aydnlatlmam batllama serveninden yola kan kitap, anl Kurtulu avayla sonulanan bu srece farkl bir bak as getirmeyi baaryor. Mslm Ulusoyun bu eserinin de, en az Direnen Trkler kadar ilgiyle okunup, tartma yaratarak ses getireceini dnyoruz. Gzden kaan noktalar ustalkla yakalayarak, kendi slbuyla dile getiren Ulusoyun Direnen Trkler ve htillci Trklerden sonra Devrimci Trkler adl eserini de yaknda yaynlayacamz belirtmekte fayda gryoruz.

Gen Trklerden Cumhuriyet Halk Frkasna

MSLM ULUSOY
1958 Ylnda Koubabada doan Mslm Ulusoy, eitimini Ankarada tamamlam, biyoloji retmeni olarak Ankara Aktepe Lisesi, Ankara Gazi Lisesi Ankara Anadolu Otelcilik ve Turizm Meslek Lisesi ile Ankara Glba Dr. erafettin Tombulolu Lisesinde grev yapmtr. retmenlik grevini srdrrken eitimde ada gelimeleri de takip eden yazar, Devlet Lisan Okulu (Babakanlk Yabanc Diller Eitim Merkezi)nda ve Hacettepe niversitesi Yabanc Diller Eitim Merkezinde Genel ngilizce ve Biyoloji alannda Terminoljik dil eitimi alm, Gazi niversitesi Endstriyel Sanatlar Eitim Fakltesinde Bilgisayar Destekli Eitimde Bilgisayar Formatrleitim programna katlmtr. Yazarn, 2002 ylnda, Anadolu ve Avrupada Trk Damgas KOU BABA-I, 2003 ylnda Yrein Sesi- TRKLER, 2006 ylnda DRENEN TRKLER Ouzhandan Mustafa Kemle Trk Yurtlarnda Alavlik syanlar-Taht Kavgalar adl kitaplar yaynlanmtr. Yazarn eitli dergi ve gazetelerde yaynlanan Bacyan- Rumda Bir Kadn Eren- SARI ANA ve Talat Paay Savunmak Vazgeilmez Bir Grevidir. adl aratrma ve incelemeleri dikkat ekmitir. Yazarn yayna hazr durumda Yrein Sesi- ARKILAR, yayna hazrlanan; Anadolu ve Avrupada Trk Damgas KOU BABA-II ve DEVRMC TRKLERadl aratrma almalar bulunmaktadr.

htillci Trkler

NDEKLER Fransz htilli Gen Osmanllar Gen Trkler Protestan Suvi Kanun-i Essi ln Ediliyor Mithat Paa, Ruslar ve Avrupallar Korkutuyor Hasta Adam Trk Milleti Sa Olsun! Hamidiye Alaylar Hamidiye Airet Alaylar Krt syan Balatyor 1200 Km Demiryolu Dini Amalarla Yaplamaz! ttihad- Osman Kuruluyor On Be Kz Ve ki Gelin Mahzende Boularak Can Veriyor Resneli Niyazi, ercis ve eyh Hseyin, Sar Saltk Trbesinde Ve pt Kk Mustafann Parlak Ikl Yzn Gne Kk As Ben Asker Dodum, Asker leceim. Hayat Kuru Kestaneden Baka Nedir Ki ? Yazlsn Seng-i Kabrimde Vatan Mahzun, Ben Mahzun Mustafa Keml, Arkandayz, Seni zleyeceiz. eriat Provas rtica Olaynn Nedenleri smail Keml Bey mn Ederse, yi Mslman Olur! Ermeni Olaylar Tehcir Kanunu Mustafa Keml ttihat ve Terkki Kongresinde Kurun Abdlhamitin Salarn Yalyor! dam Cezas m Verdiniz Yoksa Generalim !? Enver Paa Hindistanda syan karacak (!?) ngiliz ve Fransz Gemileri anakkale nlerinde Mustafa Kemlin Doum Yeri: Kemlyeri Tek are, Btn Birlikleri Benim Emrime Vermektir. Bedeli anakkalede Altn Olarak Tesviye Olunacaktr ngilizler Sprge Sopasyla Kovulacak! nce ekirgeleri, Daha Sonra Develerini Yemeye Baladlar Kayzer: On Altnc Kolordu! Anafarta! Diye Baryordu Geldikleri Gibi Gideceklerdir O Gk Gzler Eline Frsat Geerse Ne Halife Brakr, Ne Padiah Direni Hazrlklar Olamaz, Olamaz, Byle Kollarn Sallaya Sallaya Giremezler Gn I Yakndr Bak, Karlar Gibi Alyorum 11 16 21 30 36 39 41 44 47 50 54 56 59 63 66 67 70 73 75 81 89 102 106 108 113 114 121 130 135 138 143 147 156 158 163 166 175 178 186 189 193 197

Gen Trklerden Cumhuriyet Halk Frkasna

Sabiha Sultan Sargln stiyor Egede Direni Dalarda Kan iekleri Emire Aye Aliye, Altnlar ve Taklaryla Martin Tfek Alyor u Grdnz Kesik Ba, Halit Paann Badr! Toroslar da oban Atei Yanyor Fransz Bremond, Adana Valiliinin Hallarn alyor Damat Ferit: Zaten Toroslardan Aas Trk Deildir Diyor. Kaka Olay ocuklar Uurtma Uurmasn! Trkln, Osmanlclk Ve Emperyalizme Ba Kaldrs nce imizdeki Hainleri, Sonra Da Dmanlar Temizleyeceiz! Bamszlk BildirisiYaynlanyor Anadoluda Sizin Ve Efendilerinizin Dd tmez. Trk Ylmaz! Trkn Her Biri Bir Zrhldr Manda Fikri, stiklal Ve Hakimiyetle Nasl Badaabilir ? Dersim Krtleri Boaz Tutmulardr Parolamz: Ya lm Ya stikll Mustafa Keml Paann Padiah Olmasn stemiyoruz Vatan Elden Gittikten Sonra Evldn Ne Hkm Kalr? Mustafa Keml Hac Bekta Trbesinde Kaknlar Treni Krpk Bykl Subaylarn Hepsini Keseceim Byk Millet Meclisini Ayorum Kprll Hamdi Bey Direniin Halk Kahramanlar ngiliz Keml lmek Var Dnmek Yok! Vurun Antepliler Namus Gndr Talat Paa: Bizim Siyasi mrmz Bitmitir Ben Bir Tarikt Ball Bakmndan Bektayim Cemal Paa Enver Paa Mill Mcadele Yllarnda syanlar apanolu syan Bir Alev Ayaklanmasna Dnm (!?) Kogiri syan (mraniye Hadisesi) Demirci Mehmet Efe syan Yeil Ordu Mustafa Suphi Ve TKP Mustafa Keml Komnist Partisi yesi Oluyor Onbelere At Karakol Cemiyeti Yahya Kaptan akr (erkez Ethem) Evden Kayor Kuvay Millye Ad Verilen Bu Zndk Bolevikleri ldrn

201 203 207 209 211 212 218 220 223 226 229 233 235 241 244 250 253 255 259 263 266 273 276 281 285 288 290 292 299 306 309 314 325 335 341 346 351 358 362 365 369 374 377 381 384

htillci Trkler

Hain Hayfl Olur Sng Yerine Ta Kullansnlar! ( I.nn Sava ) Bekir Sami Kafkasyada Bir erkez Devleti Kurduracak ngiliz Ajan Mustafa Sagir, Mustafa Kemli ldrecek Bir Maymun Kral Alexanderi ldryor Onlar Gavur Yunanllar Deil, Padiah Yunan Sevr (Svres) Antlamas kinci nn Sava Refet Paa, Kastamonu, Ecevit Ormanlarnda Dinleniyor Bize Her Tepeye Hcumda, Arkasnda Ankara Var Diyorlard Sovyet Rusya Kzlordusundan Trk Erlerine Kocatepe Doruunda Ay ve Yldz Trk Bayrandaki Gibiydi Kurtulu Gnei 30 Austos Sabah Ufuktan Douyor Yunanllar, Anadoluyu Terk Ediyor. Ey Ahali Koun. Koun!..Bu Odur: Kemlimiz Geldi Trk Svarileri zmirde Ne i Var Bu Donanmann zmir Limannda ? Belki de Baz Kafalar Koparlacaktr Mustafa Keml Kemloullar Hanedann m Kuruyor? Yoksul Yunanllar Harp Tazminat deyemiyormu!

393 401 404 406 412 412 414 422 426 432 437 447 452 457 460 463 465 471 478 481

Gen Trklerden Cumhuriyet Halk Frkasna

Mustafa Kemaller
Gelecei tasarlar

10

htillci Trkler

Senin iktidarn sayg grmyorsa, baka bir iktidar yoldadr! Konfys

Fransz htilli
Fransa, Yedi Yl Savalar sonunda, 1763 tarihinde imzalanan Paris Antlamas ile Kuzey Amerikadaki tm kolonilerini, ngiltereye kaptrmt. ngiltere, bu savalarn mal ykn, yeni vergilerle kolonilerden kartmaya kalknca 1774 ylnda On Koloni Amerikan Bamszlk Savan balattlar ve 1776 ylnda bamszlklarn iln ettiler. Byk mal destek vermekle, dolayl olarak Amerikan bamszlk savana katlan Franszlar, bu savalar srasnda kii hak ve zgrlklerinin, mutlak otoriteye kar savunulduu yeni dnce ilkelerini Fransaya da getirdiler 1 Amerikan Bamszlk Sava srasnda yaplan harcamalarn yan sra artan saray masraflar Fransz btesini tkettiinden, 1789 ylnda Kral XVI. Louis, soylulardan toprak mlkiyeti zerinden vergi alnmasna karar vermiti. 1614 ylndan beri toplanmam parlamento derhal, soylular, din adamlar ve halktan seilen kamara ile bir araya gelmiti. 18. yzyln balarndan beri glenen burjuvazi, sahip olduu ekonomik gce orantl bir politik g ile temsil edilmenin yan sra, feodal yapnn ve monarinin kanlmaz sonucu olan sosyoekonomik snrlamalarn kaldrlmasn istiyordu. Parlamento toplannca orta snftan halk ve varlkl snflar, monariye kar sava amlard. Yetkilerin snrlandrlmasn, i gmrk duvarlarnn kaldrlarak i ticaretin serbestletirilmesini, vergilerin yeniden dzenlenerek ynetimde kendilerine daha fazla hak verilmesini istiyorlard. Parlamentoda oylamalar snflara gre yaplyordu. Bu nedenle soylular ile rahipler ittifak yapmt; bu da burjuvazi iin ounluu salama olanann ortadan kalkmas demekti. Bu durumu kabullenmeyen burjuvalar oy kullanma sisteminin snfa gre deil, mevcut ye saysna gre olmas gerektiini savunarak Baillyi bakan semi, Ulusal Meclis adn aldklarn iln edip, dier gruplar da bu meclise katlmaya davet etmilerdi. Ancak bu talepleri kabul edilmedii gibi hkmet toplant yapmalarn da engellemiti. Onlar da, toplantlarn Jeu de Paume da yaparak anayasa iln edilmedike dalmayacaklarna ant itiler. htillin balamas ve dnemleri yle sralanabilir: 1. Etajenero (Ulusal Meclis ve Kurucu Meclis) Devri (1789 1791): Etajenero, 5 Mays 1789da Versailleste toplandnda bu toplantya burjuvazi, rahiplerin ve soylularn toplamnn saylar kadar bir ye ile katlmt. Toplantlarn ayr ayr salonlarda deil, ayn salonda yaplmasn isteyen kyl milletvekillerinin istei, soylu ve rahip milletvekilleri tarafndan reddedilince, bir araya gelen kyl ve burjuva milletvekilleri, halkn % 96sn temsil ettiklerini ileri srerek, Etajenero ya, Ulusal Meclis adn verdiler.

1 Armaolu, Prof Dr Fahir H. Siyasi Tarih Sf:4 A. Siyasal Bilgiler Fakltesi Yaynlar 1973- Ankara

11

Gen Trklerden Cumhuriyet Halk Frkasna

Kraln, soylu ve rahip milletvekillerinin etkisinde kalarak, Meclise kar zor kullanmak istemesi ve Maliye Bakan Nekeri grevinden almas zerine halk ayaklanarak, 14 Temmuz 1789da siyasi mahkmlern bulunduu Bastil Hapishanesi ni bastlar. Hkmlleri kurtardktan sonra hapishaneyi yaknca Fransz halk da silahlanarak ihtille katld. Ulusal Meclis de, soylularn ve rahiplerin derebeylik dneminden kalma btn haklarna ve ayrcalklarna son verilmi ve yeni bir Anayasa yaplmt; 27 Austos gn 17 maddeden oluan nsan ve Yurtta Haklar Bildirisi yaynlanarak2, Anayasann balangcna konulmutu. Ulusal Meclise de, Kurucu Meclis (Assamble Constituant) ad verildi. Kurucu Meclisin almalar sonucunda Fransa Meruti bir kralla dnmt. Kanunlar yapma yetkisi Meclise, yrtme grevi de kraln seecei Bakanlar Kuruluna braklarak, Krala kanunlar veto hakk tannmt. Kraln kama giriiminde bulunmas zerine, cumhuriyetin iln edilmesi isteklerine aldr etmeden, Krala Anayasaya sadk kalacana dair yemin ettirildi. Ardndan, Meclis yelerinin hibirisinin, yeniden seilmemeleri kouluyla 30 Eyll 1791 gn Meclis feshedildi. 2.Yasama Meclisi (Assemble Legislatve- Ekim 1791- Eyll 1792 ): Bu dnemde, yeni anayasadan memnun olmayan halk destekli cumhuriyetiler, Pariste byk bir gsteri yaptlar. Kral yanls olan Paris Belediye Meclisini datarak, Komn denilen Belediye Meclisini kurdular. Kraln oturduu Tilri Sarayn basarak Kral tahttan indirdiler. Kral hapsedilince ynetim Komn n eline geti ve 1791 Anayasas yrrlkten kaldrld. 3. Mill Konvansiyon (Convention Nationale) Meclisi Devri ( 17921795): Cumhuriyet iln edilmi fakat Cumhurbakan seilememiti. Mecliste, illerden seilmi milletvekilleri (Jirondenler), Paris Milletvekilleri (Montanyarlar), Meclisin ortasnda oturanlar (Kararszlar) olmak zere parti olumutu. Jirondenler: htillle kazanlan haklarn kan dklmeden yrtlmesini ve uygulanmasn, Montanyarlar: Cumhuriyetin ve kazanlan haklarn gerekirse kan dklerek ve iddetle korunmasn istiyordu. Taraflar arasndaki mcadele de Jirondenlerin ynetimi ele geirme abas sonu vermedii gibi, Montanyarlarla da ilikileri bozulmu, bu srada Kral ve Kralienin yarglanmas tamamlanarak idama mahkum edilmilerdi. htillin etkili isimlerinden Danton ve Robespiyer, Devrim evlatlarn yer kuraln hatrlatrcasna idama mahkum edilmiti. Genel Kurtulu Komitesi ve htill Mahkemeleri hakl-haksz gzetmeksizin binlerce kiinin lmne karar veriyordu. Bunun nne gemek isteyen Meclis, Komite ve htill Mahkemelerinin grevine son verdikten sonra yeni bir Anayasa yaparak kendini datt. 4. Be Direktr Devri ( 28 Ekim 1795- 9 Kasm 1799 ): Cumhuriyet iln edilerek, Beyzler ve htiyarlar meclisi adnda iki meclis oluturulmutu. Beyzler Meclisi kanunlar yapmak, htiyarlar Meclisi de kanunlar onaylamakla grevlendirilmiti. Her iki meclis tarafndan oluturulan 5 kiilik ynetim de yrtmeyi stlenmiti. Bu dnemde lke iinde kralclar ve rahipler sisteme kar mcadelelerini srdrrken, lke dnda da Avusturya- Prusya-Hollanda ile savalar devam ediyordu. Napolyon, Msrdan yenilgi ile dndnde, ynetime kar olanlarla birleip, Beyzler Meclisini basarak yelerini tutuklatm, htiyarlar Meclisi de kendi kendini datma karar vermiti.
2 ok, Prof Dr. Cokun Siyasal Tarih Sf: 21 A. Hukuk Fakltesi Yaynlar 1975 -Ankara

12

htillci Trkler

5. Konsllk (Conslat) Devri (10 Kasm 179918 Mays 1804): Bu dnemde kurulan iki komisyon Anayasann yeniden yaplmas iin almalara balamt. kiiden oluan Konsl kendi arasndan Napolyon Bonapart birinci konslle getirmiti. Napolyonun yazd Anayasaya gre konsl lkeyi on yl ynetecekti; kanunlar da Senato ve Tribuna adlarndaki meclisler yapacakt. Bu sralarda Meclis yelerinden birisi, Napolyonun mparator olmasn nerince, halk oylamasna gidilmi ve imparatorun seilmesiyle Konsllk devri sona ererek I.mparatorluk Dnemi balamt. Fransz htillinin Nedenleri 1-Krallk Rejiminin Basks: XVI. yzyldan beri koyu bir mutlakyetle ynetilen Fransada Krallar, memleketin sahibi ve efendisi olduu iin Tanrdan baka kimseye hesap vermezlerdi. Kral ve evresi, zengin ve gsterili bir yaam srerken halkn alk ve sknt iinde yaamas, insanlarn Krala tepki duymasna yol amt. 2-Sosyal Durum (Halkn eitli Sosyal Snflara Ayrlmas ):Fransada toplum, birbirlerine eit olmayan ve baka hak ve imtiyazlara sahip bulunan drt ayr snftan oluuyordu. Soylular: Byk toprak ve malikne sahibiydiler. Topraklarnda, kylleri altrrlar, devlet memurluu ve askerlikle urarlard ama vergi vermezlerdi. Rahipler: Dini olarak Papaya bal olmakla birlikte arazi ve mal sahibiydiler. Devlet ve halk zerinde dinsel otoriteyi temsil ederlerdi, onlar da vergi vermezlerdi. Burjuvalar: ehir ve kasabalarda oturan, i ve ticaretle uraan doktor, mhendis, avukat, tccar, sanatlard. Bu snfta yer alan aydnlar devlete vergi verdikleri halde siyasal haklardan mahrumdular. Kyller: Okuryazarl olmayan, soylular ve rahiplerin tarlalarnda alr, gerektiinde onlarn angarya ilerini yaparlard. Vergi vermek, askerlik yapmak gibi asli grevlerini yerine getirirlerdi ancak hibir siyasal hakka sahip deillerdi. 3- Fransz Aydnlarnn Etkisi: XVIII. yy.da Fransada yetien Monteskiy, Volter, Didero ve Jan Jak Ruso gibi filozoflar, dnce ve eserleriyle, Fransz halkn etkiliyorlard. Monteskiy, ran Mektuplar adl eserinde, bir ranlnn azndan Fransadaki devlet rejimini, memleket ynetimini, sosyal durumu eletirmi, hkmetin uygulamalarn ve soylularn yaaylarn halka gstermeye almt. Kanunlarn Ruhu zerine adl eserinde, devlet rejimlerini inceleyerek, en iyi devlet rejiminin, kanunlar yapan kuvvetle, yrtme kuvvetlerinin birbirlerinden ayrldklar rejimler olduu fikrini savunuyordu. Felsefe, tarih, edebiyat, sosyoloji, din alanlarnda eserler yazarak zgrlk ve vicdan zgrln savunan Volter, kilise ve papazlar ar bir ekilde eletirmiti. Franszlar kltr yoluyla ykseltmeye alan ve devlet ynetimini eletirerek, rejimin deiikliini savunan Didero, Fransadaki en byk ansiklopedi hazrlayclarndand. Contrat Social adl eserinde: nsann hr olarak doduunu, fakat her yerde zincire vurulmu bulunduunu, haklar inenen insanlarn, bu haklarn geri almalar iin, ihtillin meru bir ara olduunu, hkmetme hakknn yalnz millette bulunmas gerektiini syleyen Jan Jak Ruso da, Fransz halkn en ok etkileyen dnrlerdendi.

13

Gen Trklerden Cumhuriyet Halk Frkasna

4- Mali Zorluklar: Sarayn israflar, savalar, devletin ekonomik durumunun daha da bozulmasna yol am, halktan alnan vergilerin artrlmasna yol amt. 5- Eta Jenaronun toplanmas: (5 Mays 1789) Fransz htillinin D Nedenleri 1-Rnesans sonrasnda ortaya kan aydnlanma ann etkisi. 2-Amerikann bamszln kazanmas. 3-ngilterede merutiyetin iln Avrupa, Fransann ihtilalden zayflayarak kacan varsaydndan balangta tepki gstermedi. Ayrca, 1791 anayasasnda yer alan Fransa fetih amal savalardan vazgemitir maddesi de byk bir memnunluk uyandrmt. htill sonucunda mutlakyetin yklp cumhuriyetin kabul edilmesiyle telalanan Avrupa devletleri Fransaya kar birlemi, 17921815 yllarnda Fransa ile Avrupa devletleri arasnda yaplan savalarda Fransa, Avrupann byk bir ksmn ele geirerek Avrupa corafyasn byk lde deitirmi olmasna karn Napolyon yenilgiden kurtulamamt. Fransz ihtillinin Sonular: 1. Soylularn ve rahiplerin ayrcalklar kaldrlarak eitlik ilkesi getirildi. 2. Mutlak monari yklarak, egemenliin halktan geldii kabul edildi. 3. Eitlik, adalet, milliyetilik, hrriyet, ulusal egemenlik, laiklik, cumhuriyet gibi kavramlar ne kt. 4. Milliyetilik fikrinin yaylmas ile imparatorluklar dalma srecine girdi. 5. Mahalli otorite yerine merkezi otorite kabul edildi. 6. Eski toplum, eski kltr deerleri ve idareler deiim geirdi. 7. Fransz htilli sonular bakmndan evrensel olduundan yenian bittii, yaknan balad kabul edildi. 8. mparatorluklarn yklmas ile mill devletler kurulmaya balad. 9. Dank halde bulunan milletler siyasi birliklerini kurmaya baladlar. 10. Daha nce ngiliz bilgini Locke tarafndan ileri srlen ve Amerika bamszlk savalar srasnda Amerikallar tarafndan kabul edilen nsan Haklar Bildirisi Franszlar tarafndan dnya apnda bir bildiriye dntrld. Bunda milliyeti, ailesi ne olursa olsun btn insanlarn elde edecekleri doal haklar belirtilmiti. Fransada yaplan ihtill nceleri dier Avrupa devletleri tarafndan nemsenmedi. Buna karn, nsan Haklar Beyannamesinin yaynlanmasnn ardndan Fransaya kar cephe almaya baladlar. Osmanl, kendisini slam lkesi saymas ve kendisini Avrupa Devletler Hukuku sisteminde grmemesi nedeniyle Fransz hkmetini Prusyann Fransz Devrim Hkmetini tanmasndan sonra tanmt. Franszlar, Avusturya ile arasndaki mcadeleden galip knca Osmanly yklacak bir devlet olarak grm ve nemi olmadna karar vermiti. Bunun zerine Msr igal etti. Dolaysyla da, Fransz- Osmanl ilikileri bozuldu. Fransz ihtilli-

14

htillci Trkler

nin etkisiyle Osmanlnn gayrimslim tebaas millleme hareketlerine hz kazandrdlar. Bir yandan da Osmanl aydnlar hrriyet mcadelesini artrarak merutiyeti getirme mcadelesine giritiler. Msr igal eden Franszlarn ortaya att Msr Msrllarndr szyle milliyetilik ykselmi, Rumlar ve Srplarn isyan balamt. Osmanlnn gc isyanlar bastrmaya yetmedii iin Msr Valisi Mehmet Ali Paadan yardm istemek zorunda kalmt. Abdlmecitin tahta kt zaman, Hariciye Nazr ve ngiltere Sefiri olan Reit Paa stanbula gelerek, ngilterenin slahat yaplmasn istediini Padiaha duyurmu ve Glhane Hatt- Hmayununun yaynlanmasn 3 Kasm 1839 ylnda salamt. Bylece Osmanlda Tanzimat dnemi balam oldu. Bu dnemdeki uygulamalar, slahat hareketinin ekingen, muhafazakr, itici, daima aratrc ve Batc olmas nedeniyle Tanzimat kafas olarak adlandrlmtr.3 Tanzimatla beraber, Osmanl mparatorluunu tekil eden btn kavim, cemaat ve milletlerin: din, mezhep, rk, milliyet fark gzetilmeksizin adalet, hrriyet, eitlik ortamnda bir arada yaamalarn temin etmek isteyen bir anlay olan Osmanllk, Osmanl Devletinin siyasi ideolojisi olmutu. Tanzimat Fermannda 17 yl sonra Ali Paa ve ngiliz- Fransz elilerinin birlikte hazrlad ve Abdlmecitin 1856da kabul etmek zorunda kald Islahat Ferman ya da Osmanl Mslmanlarnn adlandrd gibi mtiyaz Ferman yaynland. Bu ferman Gayrimslimlere byk haklar tanyordu. Bu fermana kar ilk tepki Tanzimatn mimar ve ynetimden uzaklatrlm olan Mustafa Reit Paadan geliyordu. O bu haklar: Hristiyan tebaann, bundan yz sene evvelki deil, yirmi sene nceki halde bile kullanlamayacan 4 ifade ediyordu. Saltanat dneminin sonlarna doru ypranan Abdlmecit, halkn tepkisi ile kar karyayd. 1859 ylnda kendisini tahttan indirmek isteyenler bir darbe giriiminde bulunmular, gizli bir rgtn yeleri Kuleli Klasnda yarglandklar iin olay Kuleli Vakas adyla anlmt. Fedailer Cemiyeti adndaki rgt, Sleymaniyeli eyh Ahmet bakanlnda kurulmu, yeleri arasnda Hseyin Daim Paa ve Cafer Dem Paa gibi yksek rtbeli subaylarn yannda Binba Rasim Bey, Arif Bey (Didon Arif) Tophane Mfts Bekir Efendi, Hezorgratl eyh Feyzullah Efendi, Ktahyal eyh smail, Hoca Nasuh Efendi ve Tophane Mzka Baavuu Erzurumlu Mehmet bulunuyordu. 5

3 Mardin erif, Tanzimat Fermannn Manas Forum, 15 Kasm 1957, Cilt:VIII No:88 Sf:6-7 4 Kurdakul Necdet, Tanzimat Dnemi Basnnda Sosyo-Ekonomik Fikir Hareketleri Sf:29 1997-Ankara 5 Tunaya Tark Zafer- Trkiyede Siyasal Partiler I. Cilt Sf:89 Hrriyet Vakf Yaynlar 1984-stanbul

15

Gen Trklerden Cumhuriyet Halk Frkasna

Gen Osmanllar
Amac Abdlmecitin ahsndan ziyade, vkelasna suikast olan rgtn 4050 civarnda yesi vard. Sorgulamalarnn ardndan Cafer Dem Paa, Kuleli Askeri Klasna gtrlrken kendisini denize atarak boulmu, eyh Ahmed, Hseyin Daim ve Arif ile Rasim Beyler hakknda verilen lm karar da Abdlmecit tarafndan mr boyu hapis cezasna evrilmiti. Bu rgt ileride deineceimiz Gen Osmanllar cemiyetinin kuruluuna da ilham kayna olmutu. 1860l yllarda lkedeki bunalmlar devam ederken devletin idaresi Ali ve Fuat Paalar tarafndan srdrlyordu. Halk ise, 1861 ylnda Abdlmecitin lmyle yerine geen Abdlazizin tahta kn sevinle karlam; ona kar byk mitler besliyorlard. Ama onun da memleketin idaresine kar ilgisizlii ve d borlarn art gzlerden kamyordu. lke gndemindeki yerini koruyan Lbnann Cebel blgesinde yaayan Hristiyanlar iin zerk bir sancak kurulmas, ardndan balayan Hersek syan Srplarn artrd tedhiilik eylemleri Karada syan Belgrat Kalesinin terk edilmesi gibi olaylar tepkiye neden oluyor, bunlarn hesabnn Ali ve Fuat Paalardan sorulmas isteniyordu. Bu dnemde Avrupada eitim grm aydn Ermeniler, Fransz Byk Markna bal olarak stanbulda Ser ad verilen mason locasn kurmular, Osmanl veliahd V.Muratta bu locaya ye olmutu. Ayrca, Sadrazam Keecizde Fuat, Mithat, Sadrazam Ahmet Vefik, Sadrazam Tunuslu Hayrettin Paalar, Reat dnemi sadrazamlarndan brahim Hakk ve Sadullah Paalar, Namk Keml, air Ziya Paa, inasi, V.Muratn kardeleri ehzade Nurettin ve Kemlettin Efendiler ve Bestekr Ali Haydar Bey de Ser locasna kaytl idiler. Bu loca faaliyetini 1892 ylna kadar devam ettirdikten sonra dalmt. Abdlaziz, ilk nceleri dnyadaki siyasi gelimeleri yakndan izledii iin 1863 ylnda Msr, Paris, ngiltere, Belika, Almanya, Avusturya, Macaristana ziyaretlerde bulunduktan sonra yurda dndnde, Balkanlarda Rusya ve dier devletlerin destekledii isyanlar ile karlamt. Rumeli ve Girit ile Karada, Srp, Bulgar isyanlarnda, Osmanl hem nfuz, hem de mali bakmdan byk kayplara uramt. lkedeki basn faaliyetleri Abdlazizi rktmeye balam, o da bu gelimeleri nleyebilmek iin 1864 ylnda Matbuat Nizamnamesini yaynlayarak basn denetim altna almaya yneldi.. Bu arada Karada ile yaplan sava kazanlmasna ramen Srbistanda baz kalelerden geri ekilmek zorunda kalnarak anlama yaplm, Giritteki isyan da bastrlmt. Halk Girit isyanndan Padiah ve Sadrazam Ali Paay sorumlu tutuyor, padiah aktan aa eletirilemedii iin sorumluluk daha ziyade Ali Paann zerine yklyordu. O eletirilirken: Sadr li zamane ne yapard acaba Kprl-zde u hengamede sa olsa idi.

16

htillci Trkler

Kapc-zde() ile fark budur kim Kprlnn Birisi almt, dieri verdi Giridi6 deniliyordu. Bu dnem de Msr Valisi smail Paa, muhtariyet imtiyazlarn artrmak ve Msrda Hidiv (Padiah naibi) olabilmek iin, saraya dzenli hediyeler gndererek herkesin gnln alp, paraya bouyordu. Padiah, sadrazam ve dier yiyiciler Kap yolda hediyesi ad altnda datlan paralardan olduka memnundular. Bu paralarn yannda, Hicaz, Eflak ve Bodanda kan isyanlara smail Paann gnderdii askeri birlikler de sarayn honutluunu daha da artryordu. Bu durumdan memnun olmayanlarn banda ise, smail Paann ardndan Msr valiliine gelecek olan ve stanbulda Hazineler Meclisi Bakan olan Kavalal Mehmet Ali Paann torunu Fazl Mustafa Paa geliyordu. O datlan paralarn kaynandan ve smail Paann Hdiv* olmas durumunda Msrn veraset usulnn deitirilerek kendisinin saf d edileceinden phelendii iin, smail Paa ile yakn iliki ierisinde olan Sadrazam Fuat Paay Abdlazize ikayet etmiti. Abdlaziz 1866 Maysnda yaynlad bir fermanla, Msr velayetini Mustafa Fazl Paann elinden alarak onun yerine smail Paann olu Mehmet Tevfik Paaya verdi. Ayrca, Fazl Mustafa Paay 1867 ylnda Avrupaya srgne gnderdi. Hidiv smail Paa ise Svey Kanalnn almasyla ve Batdan ald bor paralarla iyice Avrupann kontrolne girmiti.7 Her zaman fikirlerinin bamszl ve drst bir vatansever olarak bilinen Fazl Mustafa Paa, Bekta inancndayd8 ve milletinin haklarn savunmak iin kararlln devam ettirerek Yeni Osmanllar arasna katld. Bu dnemde Osmanlda yenilik hareketleri durmutu. Avrupa lkeleri srekli mdahalelerde bulunuyordu; yolsuzluk ve rvet artt iin i isyanlar hzlanm, maalar zamannda denmeyen memurlarn yannda, esnaf yok olma noktasna gelmiti; ziraattan bile vergi alnmaya balad iin kyller tarm ve hayvanclktan vazgemiti; klalarda askerler a ve plakt, mhimmat depolarnda ara gere ve silahlar ya eski ya da yok denilecek kadar azd. Donanma yok olmu elde bulunan silahlar kullanabilecek nitelikli personel de kalmamt. lkenin Mslman ve Hristiyan halk aresizdi, iler acs durum lke aydnlarnn tepkisine neden oluyordu. stanbulda Takasapta Sami Paa, Veznecilerde Suphi Paa(), Vefada Hac Ahmet Efendi, Beyaztta Mithat Paa ve Pariste Mustafa Fazl Paa konaklar ile Kurbaalderede Veliaht Murat Efendi kk, Yenikyde Sar Ahmet Bey(*) yals gibi yerlerde merutiyet yanllarnn fikirleri tartlyor ve olgunlatrlyordu. zellikle Sami Paa kona saray gibi byk olduundan gen aydnlar iin bir okul grevini yerine getiriyordu. Yalda en az yz
() Ali Paa, Msr arl (Kapcs)Ali Rza Efendinin olu olup, 1814 ylnda stanbulda domu, ailesi fakir olduu iin byk bir zveriyle alarak ve kendisini yetitirerek nemli grevlere gelmitir. Babasm kapc olduu iin yukardaki ifade kullanlmtr. 6 Karal, Ord. Prof. Enver Ziya- Osmanl Tarihi VII. Cilt Sf: 37-38 TTK Basmevi 1983-Ankara * Arapa Vezir, Bavezir, Hkim anlamndadr. 7 Karal, Ord. Prof. Enver Ziya- Osmanl Tarihi VII. Cilt Sf: 50 TTK Basmevi 1983-Ankara 8 z Baki ttihat Terraki ve Trkler Sf:331 Can Yaynlar 238 2004- stanbul () Jntrk hareketi liderlerinden Ayetullah Beyin babas Suphi Bey ve onun babas Abdurrahman Suphi Paann kona (*) Jntrk hareketi liderlerinden Sarolu Mehmet Beyin babas Sar Ahmet Beyin yalsdr. Babas Necip Paazade Badat valilii yapmtr.

17

Gen Trklerden Cumhuriyet Halk Frkasna

kiiye eitim veriliyor ve barnmalar salanyordu. Bu konaa Irak ve Hindistandan dahi gelenler vard. Abdlhak Hamit ve Sami Paazade Sezai, Namk Keml, Ali Suavi ve konan sahibi olan Ayetullah Bey burada yetimiti. Gen Osmanllar Cemiyetinin yeleri arasnda Suphi Paa-zde Ayetullah Bey, Necip Paann torunu Mehmet Bey Kni paazade Rfat Bey ve II. Abdlhamitin stkardei Nuri Beyde bulunuyordu.9 1867 ylnda karlan bir kararname ile hkmete gazete kapatma yetkisi verilip, basnn zerindeki bask daha da artrlnca, aydnlar zgrlk taleplerini daha belirgin bir ekilde dile getirmeye balamlard. Sadrazam Ali Paann uygulamalarna tepki gsteren baz yazarlar, William Churchill tarafndan karlan Ceride-i Havadis etrafnda toplanmlard. Yeni Osmanllar hareketinde yer alanlarn byk ounluunu Tanzimat fermannn ardndan karlar zedelenen ve mevcut konumlarn yitiren aydn devlet grevlileri meydana getiriyordu. Osmanlda ynetim kademelerine getirilen ve batyla sk ilikiler iinde bulunanlara kar Yeni Osmanllar Avrupann sosyalist dnce akmlaryla i ieydiler. Yllar nce ngiltere Kral Birinci Charlesin sefiri Sir Thomas Roenun, 1623 tarihinde Osmanl Devletinin kocam ve Trklerin bitmi olduundan bahisle Trkiyenin paralanmas10 gerektii ynndeki fikri uygulamaya konulmu, Osmanlnn paralanmas faaliyetleri hzlandrlmt. Gen Trkler ise bu dncelere kar Trkiye gentir tezi ile aydnlanma hareketini rgtlemeye alyorlard. Bu rgtll yaratanlarn byk bir blm Bekta idiler. Bunlarn banda: Vatann barna dman dayam hanerini Yok mudur kurtaracak baht kara maderini? diyen Namk Keml 11 ile: Der- l-i abdr melcei erbb- mnn Ko sf gayret-i Sfiyanynla mstefid olsun Anub ahvl-i sbt- Ahmedi r-i Muharremde Yezd kavmine kim lnet etmez ise Yezd olsun12 diyen ve yazd Zafername ile sadrazam Ali Paay 66 beyit ile Fazl Paann azndan yeren Ziya Paa13 gelmektedir. Sadrazam Ali Paa, Abdlaziz tarafndan da sevilmeyen birisiydi. Gene de Abdlaziz ondan ekindii iin grevden alamyordu. Bir gn Ali Paaya can sklm ve kendi kendine: Allah u adam bamdan kaldrsn diye sylenince Bamabeyinci kendisine: Efendim niin zlyorsunuz? Azledersiniz bamzdan kalkar demi, Padiah hiddetlenerek: kn dar: ben onu azletmeyi senin kadar bilmiyor muyum? Azledip de bu kadar tannm adamn yerine kimi getireceim demiti.14 Fazl Mustafa Paa Avrupada Abdlazize muhalefet eden genlerle (Yeni Osmanllar) birlikte gazeteler yaynlamaya balad. 1865 ylnda ttifak- Hamiyet adyla kurulan gizli bir rgtn kurcular Suphi Paazde Ayetullah, Menapirzde Nuri, Kayazade Reat, Sar Ahmet Beyzde Mehmet Ali (Mahmut Nedim Paann yeeni), Mirat Mecmuas sahibi Refik
9 Tanpnar Ahmet Hamd XIX Asr Trk Edebiyat Tarihi, Cilt:1 Sf :224 10 Atay. Falih Rfk, Ba Veren nklap (Ali Suavi) Sf:5 Cumhuriyet Gzt. Eki Austos 1997- stanbul 11 Dedebaba Noyan, Bedri -Btn Ynleriyle Bektalik ve Alevilik Cilt :V1. Sf: 246 Ard Yaynlar 2003-Ankara 12 Ggn nder - Ziya Paann Hayat, Eserleri Sf: 185 Kltr Bakanl 2001- Ankara 13 Dedebaba Noyan, Bedri -Btn Ynleriyle Bektalik ve Alevilik Cilt:V1. Sf: 360 Ard Yaynlar 2003- Ankara 14 Karal, Ord. Prof. Enver Ziya- Osmanl Tarihi VII. Cilt Sf: 123 TTK Basmevi 1983-Ankara

18

htillci Trkler

ve Namk Kemldi.15 Bunlar arasna daha sonra, inasi(), Ali Suavi, Ziya Paa, Mahmut Nedim Paa ve Fazl Mustafa Paa da katlnca16 rgt, aada o gnn diliyle yazlm olanYeni Osmanllar Cemiyeti adn ald.

rgtn yelerinden en genleri Mehmet, Reat ve Nuri Beyler Parisin Prusyallara kar savunmasna katlarak 1871 Paris Komn iinde yer almlard. Reat Bey Mart 1871de yaanan olaylar ile komn ve komnarlar yle anlatyordu: Bunlar iki ay kadar Pariste hkmettiler. tirak-i emval kaide-i fasidesini icra eylemek yle dursun parasn pein vermeden kimseden bir habbe aldlar m? Ve Fransa Bankasnda milyonlarca ake mevcut ve idaresi kendi ellerinde iken bir akesine dokundular m? Para lazm olduka Paris ehri namna senet vererek czi bir bey aldlar Hal byle iken onlara itirak-i emval taraftar demeye hakkaniyet raz olur mu? Ailenin hrmet ve hususiyetine riayet en kuvvette bulunan ve gnden gne Terkki etmekte olan Amerikada, ngilterede Belikada svirede Komn usul mevcut iken bu usuln Fransada dahi tesisini isteyenlere itirak-i iyl taraftar demeye akl cevaz verir mi?17 Yeni Osmanllar zengin birisi olan, Fazl Mustafa Paann ekonomik destei toparlam, o da rgtn ileri gelenleri konumuna gelmiti. Mustafa Reit Paann hakknda: Bizim Mahmut Nedim, cvk sabuna benzer ne onunla el ykanr ne de amara gelir 18 dedii Mahmut Nedim Paann sadrazaml dneminde, nceleri Nak tariktndan olup sonra Bektalie geen Musa Kzm Efendiyi eyhlislamla getirmi ve her ikisi de rafz kzlba ve mlhidlikle sulanmlard.19 Hz. Ali ve Ehl-i Beyt a olan Musa Kzm Efendi Kerbel ehitleri yazd Terkib-i Bendinde yle der: Dt Hseyin atndan dehet-i Kerbelaya Cibril, ver haber ver, Cenab- Kibriyaya20

15 Tunaya Tark Zafer- Trkiyede Siyasal Partiler I. Cilt Sf:91 Hrriyet Vakf Yaynlar 1984-stanbul () 1826-1871 yllar arasnda yaayan inas, ehit topu yzba Mehmet Aann oluydu. stanbulda domu ve 1849 ylnda devlet adna maliye alannda renim grmek zere Fransaya gnderilmi, 1855 ylnda Maarif Meclisi yeliine getirilmitir. Daha sonra Aah Efendi ile Tecman- Ahval gazetesini karm, 1862 ylnda da Tasvir-i Efkr gazetesini yaynlamtr. Yaynlanan yazlar ve devletin iyi ilemediine ynelik eletirileri nedeniyle 1863 ylnda Maarif Meclisi yeliine son verilmi, muahlefet edenleri etrafnda toplamaya balamtr. Bu kadroda yeralan Namk Keml ile 1865 ylnda Yeni Osmanllarn kurulmasna kadar devam etmitir. almalar dolaysyla sarayn sk takibinde urad iin Tasvir-i Efkr gazetesini Namk Kemle brakarak Parise gitmek zorunda kalmt. almalarnda Edebiyata arlk vererek siyasetten geri durma tavr, kendisinden sonra Parise gelen Jntrklere souk davranmasna neden olmu ve bu tavr nedeniyle Namk Keml ile aras bozulduu gibi dier Jntrkler tarafndan da eletirilmitir. 1870 ylnda stanbula dnmtr. 16 Ana Britannica Ansiklopedisi Cilt:22 Sf:364 17 Teber, Serol Mehmet,Reat ve Nuri Beyler Sf: 76 De Yaynlar 1986- stanbul 18 Karal, Ord. Prof. Enver Ziya- Osmanl Tarihi VII. Cilt Sf: 131 TTK Basmevi 1983-Ankara 19 z Baki ttihat Terraki ve Trkler Sf:356 Can Yaynlar 238 2004 stanbul 20 z Baki ttihat Terraki ve Trkler Sf:357 Can Yaynlar 238 2004 stanbul

19

Gen Trklerden Cumhuriyet Halk Frkasna

Yeni Osmanllar, mutlak monariyi meruti monariye evirmek ve padiahn yetkilerini halkn temsilcilerinden oluan bir parlamento araclyla snrlamak isterlerken, Osmanl zerinde Ruslarn etkinlemeye balamas Avrupa devletlerinin tepkisine neden oluyordu. Osmanlnn Avrupa devletlerine olan borcunu be sene mddetle demeyecei aklannca, Avrupada Osmanl aleyhine gsteriler yaplmaya balanmt. 6 Ekim 1875de Maliye daresinin ngiliz ve Fransz sermayesinin egemen olduu Osmanl Bankasna devredilmesi iin be yllk moratoryum iln edilmi, bylece faizler yarya indirilmiti. Byk bir israfn sz konusu olduu Osmanl lkesinde Trk kyls dahi ngiliz pamuklu dokumalar giyerek ngiliz sapan kullanr olmu, hatta ngilizlerin Hindistana kolayca asker sevk etmelerini salamak amacyla demiryolu hattnn yaplmas gndeme getirilmiti.

20

htillci Trkler

Gen Trkler
ngilizler, stanbulda da Roberts Collegein yannda Zara ve Filibede okullar kurmaya balam, lkede dini ve mezhep atmalar doruk noktaya ulamt. Ruslar da bu karklktan faydalanarak Balkanlarda Panslavizm propagandasn yaygnlatryorlard. 1875 yaznda Bosna-Hersekte kan isyann ardndan 1876da Srbistan, Osmanl Devletine kar sava iln etmiti. inde bulunduu skntlara karn Osmanl Devleti Srbistan ksa srede malup ettiyse de, Bulgaristanda da karklklar km, bu olay da mahalli idarelerin etkinliiyle bastrlmt. Ama artk Padiahn hibir nfuzu kalmamt. Korkak bir kiilii ve hastal, akli bozukluk onun devlet ileriyle ilgilenmesini engelliyordu. Devletin diplomatlar ve brokratlar her trl ynteme bavurarak birbirlerinin ayan kaydrmak iin kyasya savarken, halkn son umudu Mithat Paa tarafndan stanbula getirilmi Gen Trklerdi.21 Onlarn yaynlad Muhbir adl gazetesi stanbulda da karlmaya balamt. Yeni fikirlerin yaylmasnda Polonya ve Macaristanda meydana gelen ayaklanmalara katldklar iin Osmanlya snanlardan Polonyal Hayrettin, Mustafa Celalettin Paa (Constantin Borzchi) ve daha sonra Mslman olan Macar asll mer Naili Paa ve stanbulda Franszca olarak yaynlanan Courier Dorient gazetesi bayazar Giampietrie nemli katklar salyordu. Courier Dorient gazetesi Gen Osmanllarn buluma yeri olmutu.22 Bu dnemdeki gelimeleri arptarak gnmze aktaran baz yazarlar Abdlaziz iin: zellikle Sultan Abdlmecid devrinde devletin israf ve sefahatlerle sarslan devlet nizamna hemen eki dzen vermekle ie balamtr. Saraydaki harcamalar durdurmutur. Devletin hazinesinin kaak verdii kara delikleri kapatmaya almtr23 demekte ise de, Mustafa Fazl Paann, aada verdiimiz, Fransadan Padiaha yazd mektuptan bunun gerek olmad anlalmaktadr. Padiahlarn sarayna en g giren ey doruluktur. Onlarn etrafnda bulunan kimseler, doruluu kendilerinden bile saklarlar. nk bunlar sadece ilgilendikleri hkmetmenin lezzeti iinde ve merkezinde yaadklarndan: ahalinin ektii zahmet, yine ahalinin tembelliklerindendir: zannederler. Ve devletlerin zayflamas, aresi bulunmayan tabii olaylardandr kansnda bulunurlar. Yanl hayallere dmeksizin doruluu grmek iin cesaretli bir ballk lazmdr. Ve doruyu Padiaha sylemek iin daha ziyade iten bir ballk ve cesaret ister. Ve bu iten ballk bendenizden hibir zaman eksik olmad. Bunu ispat iin gerek Zat- ahane (hnkar) lerinin ve gerekse bendenizi gurbet illere srdrmeye sebep olanlarn, hafzalarna mracaat ederim. Her ne kadar bu balln ve Zat- ahanenize kar olan ballmn belirtilerini aka gstermek, yani vatanmzn slahn ve belki, daha dorusu hayatn yenilemeye sebep olacak mnasip hizmet frsat da elime gemedi. Lakin, Devletinizin, yznden peesini kaldrp, idarenin kusurlarn ve hkmetinizin yaralarn Zat- Hmayun (Hnkar) larna en evvel bendeniz arzeyledim ve bendenizin btn dncem, Zat- ahanenizin hizmetinize
21 Baron Joseph Von Hammer Purgstall- Byk Osmanl Tarihi Cilt:9 Sf:573 Sabah Yaynlar 22 Ebuziyya Tevfik , Yeni Osmanllar Tarihi- Bugnk dile uyarlayan : Ziyad Ebuzziya Sf: 62-63 Kervan Yaynlar 1973 stanbul 23 Akgndz , Prof Dr. Ahmet- ztrk, Dr.Sait, Bilinmeyen Osmanl Sf: 257 Osmanl Aratrmalar Vakf Yay.1999

21

Gen Trklerden Cumhuriyet Halk Frkasna

inhisar etmitir. Gerek zat- hmayununuza samimi muhabbetimi ve gerek vatanma sevgim bulunduundan, apak ve gizliden gizliye bizi kuatm olan fenalklar uzaktan seyre asla tahammlm kalmad. Ve kalb-i ahanenizin sahip bulunduu byk insanl, kesinlikle bildiim iin, fenalklardan hi birini gizlemeyerek bir daha bildirmeyi, vatandalk vazifelerinden addeyledim. evketl Efendim! (Hnkarm) Devletinizde Hristiyan tabann gsterdikleri ihtill belirtileri tamamen bizim dardaki dmanlarmzn fesatlardr. Bununla beraber, halen sren idarenizin de bunda tam bir katks vardr:() Avrupallar zannederler ki, Trkistanda (Trkiyede) zulm gren ve bela eken ve her trl hakarete urayan, yalnz mahkum Hristiyan milletidir. Halbuki byle deildir. Mslmanlar ki, yabanc devletlerin hi birisi onlar himayeye kalkamaz: onlar gayri Mslim milletlerden ziyade, ezilip harap olmulardr. Mslmanlar, sahip bulunduklar mert bir sabr ve bekleyi iinde imdiye kadar bu belalar ektiler. Avrupallar ise bunu bilmezler. Ve halbuki Mslmanlar hkmetin idaresini elinde bulunduran Zat- ahanenizin kanndan olmalaryla, saltanat tahtnza (devletinize) olan muhabbet gsterme ve boyun emeyi, kurann emirlerinden adderler.() Bilhassa rza-y ahaneniz(izniniz) ve belki vekiller bu fikirde deillerdir ama, halen yrtlmekte olan idarenin kt ilemesi yznden ve hatta, zat- hmayunlarnn (yksek varlnzn) byk kudret ve bilgilerinize malum olduu halde, nlemek ve belki malumat edinmek yksek imkanlarnz ortadan kaldran, fenalklar ve hakszlklar arasnda, Trk slalesi gnden gne artan bir azalma illetine uramtr. Bu byk slaleden (milletten) olmakla iftihar eden baz sadk bendeleriniz, vatan sevgileri icabnda, bu milletin yle azalmakta olduunu grp, hakl olarak zlmektedirler. Lkin bunun balca sebeplerinden biri, askeri alandaki aksaklklar olmakla beraber, bendenizi en ziyade korkutan, bu husus deildir. Belki yakn zamanda greceiniz nmzdeki haller iin, beni pek ok korkutan ey mahkm milletlerde grlen ve bizim Osmanl milletine musallat olan ahlk bozukluudur ki, her gn artmakta, derinlemekte ve yaylmaktadr.() evketl Efendim! Drt yz sene evvel bizim babalarmz ark devletini yeryznden kaldrarak ve Konstantinin lemin merkezi olarak kabullendii mehur beldeye an dolu bir zaferle gelip oturarak tarihe bu kadar anl fetihlere kavumalar, yalnz dini gayret ve askeri kahramanlklardan dolay olmad. Belki dini gayret ve askeri kahramanlk, onlarn mill ahlklarnn, parltsnn yanks idi. nk onlar, kendilerini idare edenlere itaat eylerlerdi. Lakin bu itaat kendileri tarafndan isteyerek kabul olunmu, bir serbestlik ve hrriyet esasna dayanmakta olduundan her birinin kalbi ve akl hr bir halde idi. Bilmem ki, ne yaratl hrl, ne dou ycelii birleip kendiliklerinden bir nizam yapar ve onlarn canl olan ahlk ve tabiatlarn muntazam hale koyard! Byklk ve olgunluk onlara yerlemiti. te asl sebep budur ki, onlar yle koskoca bir devlete kolaylkla muzaffer oldular, ki o srada onda da, zalim bir idare hkm srer ve dolaysyla alaklk vesair her trl ktlk ve gnahkrlk idarenin esas idi. Her ne kadar dnyann bu halinde iyi ahlakl olmak milletlerde tek bana bulunur bir kuvvet olmayp, ktlk de hkm ve ferman yrdr (hkmn ve icraatn srdrr) ise de, ancak evvelkisi bir asl ve esastr ki, devletlerin onsuz devam kabul olmuyor. nk, u

22

htillci Trkler

iyi ahlk, galiba kendine has bir zellie sahip olmal ki, talihi ak olduka kuvvetlenip geliiyor, aksi halde ktlkler artyor belasn buluyor evketl Efendim! Bizim milletimizde iyi ahlkn gnden gne bozulmas ve fenala tenezzl etme ve namus, hamiyet sfatlarnn azalmas, vatansever olan ve sizin annz ve vatanmzn saadetini arzu eden btn gayretlere, endie verici olmaktadr. imdi bu iyi ahlk bizim milletimizde nasl bozulmasn ki, onlar da vatandalar olan gayrimslim milletlerin uradklar belalar birlikte ekerler: ve her trl zulmlere ve hakszlklara ve dorudan doruya Zat- Hmayununuzun, idarenizin gzleri nnde olmayan kk memurlarn, diledikleri gibi icra ettikleri olmadk hareketleriyle karlarlar. Ve onlarn hareketleri de, size malm deildir. Trkistan (Trkiye)de efkr- millye (Halkoyu) kuvveti olmamak yznden, birok kk memurlar, yolsuz hareketlerinden dolay, asla mesul tutulamazlar. Bu halde bu eit memurlar istediklerini yapmadan kim menedebilir? Bundan dolay sizin tabanz iki ksmdr: bir ksm zalimlerdir ki, men olunmadan diledikleri gibi zulm eder. Ve bir ksm mazlumlardr ki, daima gadr altnda ezilirler. Ve birinci ksm sizin tadnz sonsuz kudretten istifade ile, kanun d hareketlerde bulunmaya cesaret ederler. Ve ikinci ksm bu zalimlerin bitiiinde bulunmakla ahlakszlarlar. nk bu takm mazlumlar zalimlerin her istedii eyin icrasna alk olduklarndan ve her ne hallerinden Hakipa- Huzurunuza(yce katnza) ikayette bulunacak olsalar, kendilerine asi ve edepsiz muamelesi edilerek hallerini arz etmekten menedilmeleriyle, ahlklarna bir nevi alaklk gelir. Ve malum-u ahanenizdir (sizce bilinmektedir) ki, bu alaklk, neticede korkaklk ve zihinlere zayflk getirir. Osmanl kan o kadar mertlik ve insanlk tar ki, ahlk bu derece bozulmu iken bile, vatanseverlik, gayret, hamiyet, fedakrlk, askeri ecaat, lmden korkmamak, vakarl olmak, gnlden inanmak ve Trk milletine mahsus olan ve her eyden ziyade, genel eitlik kaidesini bize sevdiren kalp temizliine merhamet vasflar, hl milletimizden yok olmayp, kalmtr. Ancak bu pek byk kymetler, her gn srp giden engellere ve glklere kar durup, sonuna kadar kalabilirler mi? Ve Padiahm! Malmun olsun ki, bunlarn da yok olduu gn artk, bizim harap ve yok olup gitmemizin hi aresi bulunmaz. Osmanl devletinde bulunan Mslim ve gayr Mslim milletlerin ahlknn bu ekilde bozulmakta olduunu beyan srasnda, onlarn sahip olduklar anlaya arz olan fenalklar da Hakipay- ahanenize beyan etmeye kendimi mecbur bulurum. evketl Efendim! Bizim ecdadmz Rumeliye geldiklerinde fen ve maarifte o kadar ilerlemi deillerdi. Lkin bir aklselim ( saduyu)e malik idiler ki, salam ve kuvvetli olan ruhun meyvesidir. Ve ileyen bir akla malik idiler ki, bindikleri kheylanlarn nnden kaan ince fikirli kavimde o yaratl yoktu. Eyvah ki, Saduyu sahibi vatan evlatlarnn i teebbslerine girimelerine imkan vermeyen bir mstakil hkmet mengenesi altnda ezilip kala. Sizin hkmetiniz de, Osmanl milletinin huylarna uymad halde Rumlardan ziyade istikll idaresi yolunu tuttular! Biz ki, Trk kavmiyiz. stanbulun eski Rumlar gibi grnte bilgilik gsterip, sonradan mstakil hkmetin korunmasna gayret etmemek gibi ince bir huy bizlerde bulunmaz. Biz bir kavimiz ki, dnyaya bakp yalnz fikrimizin bykl ile hayret ederiz. Yahut aklmz ermezse, arp kalrz. Bu sebeple, eer imdiki idare, bir mddet daha devam ederse, hakim millet iinde,

23

Gen Trklerden Cumhuriyet Halk Frkasna

hkmet iine yarayacak adamlar pek g bulunur. Bari mahkum milletler baz eitsizlii bakmndan bizden iyi imtiyazl bir halde olsalar: ne ise! Lakin eyvah ki yle deildir.() Eyvah evketl Efendim: imdiki duruma gre, bizdeki ktlk, yalnz iyi ahlkn bozulmas ile yaradltan sahip bulunan zekann aalanmas gereinden ibaret bir de fakirlik denilen korkun bela ile dahi uramaktayz. Hazinenin sknts ka kere byk bir znt ile yce bilginize ulat. Asker ve memurlarn maalar zamannda verilmediinden dolay ka defa zntye dtnz. Dou memleketlerinde ayl yeter derecede olmayan memurlar, ihtiyalarn halkn srtndan karacaklarndan, bu maalarn gerektii miktarda verilmemesinden dolay, ka kere yce kalbiniz mteessir olmutur. Lakin Devlet-i Aliye(Osmanl Devleti)nin mali sknts, aslna baklsa, yle znt ve hayret uyandracak derecede deildir. Ve sizin hkmetiniz o devletlerdendir ki, mevcut nfuslarna nispetle, denk olarak en ucuz ve orta halli geinirler. imdi muvazene bu kadar uygun iken, sebep nedir ki devletimizi ezmektedir. Bunun sebebi evvel verginin pek nizamsz yolda tahsil olunmas ve ikincisi, halkn gayet cahil ve tembel olmalar ile fakirlie muhta hale dmektedir. Ve sebep budur ki, sair hkmetler ahalisince pek hafif grnen ykleri bile, sizin ahalinizin kaldrmaya iktidarlar kalmamtr. Sanat ticaret ve ziraat gnden gne o derece azalmaktadr ki, gya halk ihtiyacn histen kalm(anlamaz olmu) ve ihtiya giderilmesi, ne ile olur id, bilgisini gaip etmiler zan olunur. Zira bu ykl grdkleri halde dirayetleri kmldamyor: ve bu knt onlar hibir teebbse sevk etmiyor. evketl Efendim! Burada Avrupallar bizim milletimizi ve hem de mezheplerimizi ikayetten geri kalmyorlar. Ve diyorlar ki, bizim milletimiz askerlikten baka baka bir eye elvermez. Ve tevekkl itikad (kadercilik) alkanlmza mani oluyor. Halbuki bizim slalemiz sair milletlerin ayndr. Her ne kadar bizim ecdadmz askeri kahramanlk sfat ile balam ise de, bu hareket kendilerine bir mevki edinmek iin lazmd. Ve onlar bu hareketlerinde yalnz olmayp, kendilerinden evvel gelen Frenk() ve Cermenler ile Araplar taklit eylemilerdir. nsanlarn mahiyetleri, askeri harekette de, sanayi dallarnda da ayndr. Dolaysyla askeri ecaat sfatna sahip olan her kavim, kendilerini muharebeye sevk eden sebepler kalknca, rahat kaldkta, ziraat ve sanayiye pek ala yararlar. Fransa ve ngiltere halk, iki gzel misaldir. Bizim mezhebimize(inancmza) gelince: rade-i Ezeliye-i lahiye (her zaman var olmu iradeye) ne teslim olup, boyun emek bahsinde, sair mezheplerden farkl deildir. Hristiyan mezhebindeki aff- gnah (gnah karmak) inanc kaza ve kadere iman ile tevekklnn (kadere raz olma) ayndr. Havarilerden Petros vaaz ederken: nsan, Kudret-i lahinin elinde, mlekinin elindeki mleki amuru gibidir. Demitir. te bu itikat Hristiyanlar yine de zengin olmak iin inanlmaz derecede akl yormaktan alkoyamad. Ve bu hususta bizim de onlar taklit etmemiz akl ve hikmet gereidir. Bizim milletimizi dierleri gibi sanayici ve alkan klmaya engel olan sebep, sadece mlki idare usulmzn yolsuzluudur. Herhangi bir yerdeki insan, kendisi gibi bir insan adi ve baya sayarak kullanabiliyorsa, o insan, kendi akln ve dnyann verimlerini elde etmek iin

() Anglosakson, Cermen ya da Latin rklarnn birinden olan kimse

24

htillci Trkler

zahmete katlanmak istemez. Ve her hangi bir yerde zulm ve hakszlk her tarafta hkm srerse herkes elinin emei ile kazand eyden istifade edemeyeceini fark etmekle almaz olur. te 1789 senesinde meydana gelen ihtillden evvel Fransada hal tamamen byle idi. u gzel Fransa ki, siz bugn hayretle bakarsnz. Ve ben hayretteyim. te bu Fransa, mnasebetleri dolaysyla dnyada birinci olduu halde, etrafndaki sanayide ilerlemi milletlerin kendisine etkisi olmad. Ve sanayiye nem veren birok devlet adamlarnn idaresinde bile bulundu, ama, yine faydas olmad. Bu sanayi cesaretten yoksun nice yerlerde gayet dikkat ve gayretle tecrbe edildi ama halkta hrriyet olmadndan, bu nanat fidan oralarda meyve vermedi. Eyaletlerin bazlarnda, insan olduu glkle anlalan bir kyl adam, ormanlarda garip hayvan postlar giyer ve alelade bir cevap ona kymetli, parlak bir elbise grnrd. te sz geen ihtillden, hatta hrriyetin elde edilmesinden otuz sene sonra, her eyin grn deiti. Ve Fransz milleti hrriyet sayesinde, dnyann en faal ve en zengin milletlerinden saylr oldu. Bunun sebebi o dur ki, milletler maddeten de hrriyetle yaarlar. Her nerede hukuka riayet olunmazsa, orada, neticede, yiyecek ekmek bulamayacak dereceye dlr. evketl Efendim! Her ne zaman bir devlet u belirttiim kederli ve zntl hale gelirse ve her ne vakit yaradlndaki byklkler ve zekasndaki kymetler gnden gne azalmaya yz tutarsa ve ne zaman ki, halkn umumi fakirlik kaplar da devlet hazinesi skntya derse, o vatanda yaayan gayretli ve sadk tabadan olanlar, yalnz slahat istei ile yetinmemelidirler. Bizde imdiye kadar ka defa slahat (reform) vaat olundu ve hem de icra edildi. Ve hl bendeniz u satr yazarken yine slahat vaat olunmuyor mu? imdi bugn biz bir derece daha ileri gidip bu resmi arizemizi (resmi yaz) byk bir sayg ileHakipay-i Hmayununuza (Yce kat) takdim ediyoruz. evketl Padiahm! dare usuln deitirerek devleti kurtarnz! Hr nizamlara kavuturarak unu kurtarnz! Lkin yle hr nizamlar ki, gerek, geni ve verimli ola ve gerek yaplrlarken ve gerek deitirilmeden devam iin, gereken her trl teminat ile korunmu olsun. evketl Efendim: Kim bilmez ki ecnebi memurlarn bizim i ilerimize ettikleri mdahaleden dolay ne trl zararlar meydana gelmitir. Ve bu memurlar bin kere medeni ve insani usullere girmemiz iin barp armlardr. Lakin ka defa bu davranlar muhtelif milletlerin ayr ayr karlarn elde etme yolundaki ar derecelere vardrmlardr. Ve bunun daha fenas fertleri, menfaatleri hakknda bile kullanmlardr. imdi serbestlik nizam kurulduunda, devletin bnyesi kuvvetleneceinden, ecnebi mdahelelerden kurtulup ve muhtelif mezheplerde bulunan her kavim hakknda eitlik yaratp, hepsinin vasisi ve koruyucusu olur. Evet evketl Efendim! Devleti kurtarnz: zira zaman acele ediyor. Ecdadmzn devletini kurtarnz ve kurtarnz o devleti ki, bunca gzyalar ve kanlar dkerek vcuda gelmitir. Her ne kadar onun an tarihe ycedir, ancak, imdiki hali pek zlecek durumdadr. Ve bu halin arl sizin kalbinize elbette son derece ar gelir. Harite her ey bizi korkutur. Dahilde knt ve yklma belirtileri dehet verir. Zat- ahanenizin bilinen dirayet ve fetanetiniz (zeka ve anlaynz) icabnca, siz bunlar hayal olarak kabul etmezsiniz. Vaka d dmanlarmzn tahrikleriyle memleket iinde meydana gelebilecek her trl ayaklanmalar, sizin etkili ve cesur askerleriniz bastrabilir. Lakin bu askerler galip geldikleri ahaliye,

25

Gen Trklerden Cumhuriyet Halk Frkasna

ekmek, akl ve bundan byle zulme uramayacaklarna dair teminat verebilir mi? Her ne kadar size varis olmak arzusunda bulunan devletlere kar, yine baz yine baz msaadeler verilmesiyle byk bir mcadele zamann biraz geciktirebilirsiniz. Ancak bundan biz ne kazanabiliriz ki, yine vakit ve buhran geldikte, mademki bugnden ziyade zayf, miskin ve harap olmu, bir halde bulunacaz, yle ise bu mcadelenin biz nn alalm. Lkin elimize silah alarak deil, belki etrafmzda, medeni ilerlemeyi koruyucu asker yaparak ilerleyelim. Kendimizi hem ahlaka ve hem de aklca ilerleterek slah edelim. Ve saadet bulalm. Ve buna teebbs ettiimiz gn baarnn yarsn kazanm oluruz. Padiahm! Geen her bir sene bizim zerimizden ecnebinin dosta korumasn kaldryor ve yaama gcmz zayfla esir ediyor. ngiltere Devleti bizi korumak iin on iki sene evvel gsterdii srar gstermiyor. Avusturya Devleti Almanyada muhabereyi kaybedeli artk Bat Devletleri arasndan kp bir Dou devleti sayldndan, bizim hkmetimizdeki slav milletlerinin gnllerini alarak, onlar kendine ekmek politikasndadr. Neticede saknalm ve kendimize gelelim. Zira halimizin en fena yeri urasdr ki, on iki sene evvel bize pek msait grnen Avrupada, umumi efkar btn aleyhimize dnmeye balad. Zat- Hmayununuz tenezzl edip Paris, Londra ve Floransa gazetelerine nazar buyurunuz!(gz atnz)! Greceksiniz ki, bizi korumakta bunca menfaati olan Bat memleketlerinde, bizlere, yaknda dp harap olacak devlet gz ile bakyorlar. Fransa, ngiltere ve talya devletlerinin vekilleri, her sabah kalktklarnda sizin vekillerinizin ettii ilere ve halknn ektii belalara dair evraka bakarak bu devlet nizama sokulamaz! Ve nizama sokulamayan bir Devlet de elbet mahv olur. Artk bu Devleti haline brakalm varsn mukadder olana, ortadan kalkmaya urasn: zira onu yok olmaktan korumak mmkn deildir diye szleirler ve birbirilerine yazarlar. imdi Padiahm! Onlarn bu eit kermetlerini, bu haberlerini tekzip edelim ve dostasna bir deiiklik meydana getirelim. Ve bu deiiklik sizin reyiniz ve sizin eliniz ile olsun. Ve bize dmanlk gsteren umumi efkar- tarafmza ekelim ki, bize hasm olacana yardmc olsun. Fransa, ngiltere, Almanya ve talyaya gsterelim ki, ne bizim slalemiz ve ne de dinimiz, u zaaf ve fenalk iinde kalmaklmza bizi zorlamyor. Ve o zaaftan dolay ac ac bizi ayplyorlar Bize mevta(l) diyorlar, biz canl olduumuzu gsterelim ve size arz ettiim ey yeni icat edilmi, tehlikeli ve baka yerde yaplmam ey deildir. Cenab- Hakka kr olsun ki, Trk Milleti, miskinlik ve uyuukluktan daima nefret eder. Ve tarihe de bakldkta daha evvel byle tehlikeli hale girmi olan sair devletlerin zamannda kullandklar areyi, Zat- ahanenizde icra edip, dier milletleri kurtaran vesileyi siz dahi kullannz. Lakin byle utanacak ve ortada aresi bulunmayacak tehlikeli bir halden, Devleti, gya yeniden dker gibi nizamlarn kurarak kurtaran yalnz Fransa deildir. Zaman geldi kk bir Sardunya kral, talya kral olmaya niyetlendi, evvela asker toplamakla ie balamad. Belki halkna serbestlik veren kanunlar sundu ve o gnden itibaren, btn talyanlarn kalplerinde ve akllarnda hkmet srmeye balad ve btn Avrupa onun fikirlerini beendi. Ve tam zamannda bilinmeyen serbestlik kelimesini ortaya koymu olmas sayesinde, o kk kral daha lmeden evvel, olu Victor Emmanuelin devleti topraklarn misli byteceini ve bana Avrupa hkmetlerinin talarndan bir lasn oturtacan anlamt.

26

htillci Trkler

Mtalaa-y ahanenize (Yksek bilginize) sunacak daha baka ak misaller de vardr. Mesela Avusturya Devleti dahi tarif olunamaz bir dalma derecesine inmi iken, serbesti veren kanunlar karmakla kendisini kurtard. zellikle Prusya devleti ki, ineli tfek sebebiyle geen sene Avusturyaya galip geldii Zat- ahanenize bildirilmitir. Onun zaferi elde etmesi, ineli tfekten ziyade halkna verdii hrriyet sayesindedir. Netice olarak bulunduumuz asrda hkmetlerin kuvveti ahaliye hrriyet vermekle meydana geleceini kabul ettirmek iin, bildirdiimiz deliller ve misaller kafidir. imdi yalnz bu umumi kaideden Trkistan m (Osmanl mparatorluu) istisna edilsin? Nice gzel eserleri malum olan Trk nesli, sair milletlerden aa mdr? nsan yaradla Trkn ne ayrs gayrisi vardr? Huzur ve asayi dnda yaamaya bizi dinimiz mi mecbur ediyor? Ancak Padiahm Efendim! Zat- ahaneniz benden pek daha iyi bilirsiniz ki, din ve mezhep ruha hitap eder ve bize uhrevi nimetleri vaat eyler. u kadar ki, milletlerin hukukunu tahdid ve tayin eden, din ve mezhep deildir ve din ezeli hakikatler olarak durup kalmazsa, yani dnya ilerine de mdahale ederse her eyi mahv eyler ve kendisi de yok olur. evketl Efendim! Hristiyan ve Mslmann baka politikas yoktur, zira adalet dnyada bir nevidir. Politika dediiniz de gerek adalettir. Biz eski usulmz yznden mahv oluyoruz. Bu eski usul bizim devletimizin memurlarn bozmu, berbat etmitir. Bunlar da, bozulduklarndan, eski usul bir kat daha bozup berbat etmilerdir. Artk bu usul terk edelim. Hkmeti muhafaza edemedikten baka ezip harap eden yllanm eski kaideleri brakalm ve sair devletler de yerlemi ve onlara fayda salam olan yeni nizamlar kabul edelim. evketl Padiahm! Siz dahi hkmranlk hukukunun elinize verdii imkanla alkan akll sanatkar taba bulur ve yaratrsnz ki, her iyilii ve serbestlii sizden grp mteekkir olur: zulm ile soyulmazlar, sizin iin ve kendileri iin alrlar. Tahsil ve maarif yolunda gayret gsterirler, ecdatlarnn yceliklerini elde etmeye alp, kendilerini muhafaza eden tahtnz gerektiinde korumak iin dmanlarnz karsna kp ya galip gelirler ya da canlarn feda ederler. Padiahm! Bendenizin maksadn burada Trkistann ihtiyalarna ahlak ve adaletlerine uygun serbest bir nizam eksik bile olsa kaleme almak deildir. yle bir nizam iin, bendeniz ve dostlarmn almakta olduu layihay bundan sonra Hakipay- Hmayununuza arz edeceim. Malum-u ahanenizdir ki, bendeniz imdiki halimde ne memuriyet ve nede her hangi bir ihsan(yardm) isteindeyim. ln ederim ki, benim maksadm Hkmetinizdeki slam ve Hristiyan tabann ekseriyetle feryat ettikleri fenalklar Hakipay- Hmayununuza arz ve tebli etmektir. Kulunuz inzivadan (kenarda kalmaktan) sklmam. Ve madem ki gerektiinde bugnk gibi her ekilde doruyu hakipaynza (huzurunuza) anlatabiliyorum, srgnlk dahi o kadar gcme gitmez. Herkesten evvel kalb-i Hmayununuza mracaat ediniz. Bu uradnz tehlike arasnda sizin ne byk vazifeniz olduunu size ihtar eder. Ve bu vazife yle vazifelerdendir ki onlar icra iin bir tr akl selim(sa duyu) lazmdr. Ve bir kere de icraya balanrsa tarih sahifelerinde sonuna kadar gaip olmayacak bir eser brakr.

27

Gen Trklerden Cumhuriyet Halk Frkasna

evketl Padiahm! Kaderin hkmnn gerei Zat- Hmayununuzu yce ecdadnzdan birinin olduu gibi Devlet kurmak imtiyazna kavuturmad. Lakin kaderin bu hkm size Devleti yenileyen olmak hususi erefini saklad. Btn vatandalarn slam Hristiyan milyonlarca tabanzn sedalar, benimle birlikte olarak sizi layk olduunuz bu vazifenin icrasna, davet ediyor. Bu halde sizin nam ve niannz (eseriniz) insanln teekkrle hatrlanan yce isimler karsnda ebediyen hayrla yad olunacaktr.24 Mustafa Fazl Paann yazd mektup stanbulda aydnlar tarafndan Trkeye evrilip bror eklinde halka datlnca, hkmet: Ziya Paay Kbrs Mutassarflna; Namk Kemli Erzurum Vali Yardmclna, ankrnn ay kynden stanbula gen kat Hseyin Efendinin olu, Filibe Rtiyesinde retmenlik yapan ve rgtlkle sulanarak grevinden azledilen Ali Suaviyi de Kastamonuya srgn gnderdiler. stanbulda Yeni Osmanllarn bana gelenlerden haberdar olan Mustafa Fazl Paa, Fransz Bykelilii vastasyla Ziya Paa, Namk Keml ve Ali Suaviyi Parise getirtti. stanbul Cerrahpaada domu olan Ali Suavi srgn gittii Kastamonuda Vali Hamdi Paa tarafndan dosta karlanmt. Burada kitap almalarna devam ederken o gne kadar hibir ilikisinin olmad Fazl Mustafa Paann bir adam kendisini ziyarete gelerek Parise davet etmiti. lk nceleri tereddt eden Ali Suavi sonra daveti kabul ederek, karlat eitli engelleri atktan sonra talyada Ziya Paa() ve Namk Keml ile buluarak 1868 ylnn Muharrem aynda Parise gelmilerdi. 25 Onlarn Parise ulamasnn ardndan, Mehmet, Nuri, Agh ve Reat Beyler de Fransaya kamlar ve Pariste cokulu bir ekilde karlanmlard. Hatta onlar: Trkiyenin kurtarclar lerleyi Ordusunun ncleri olarak nitelendiren La Libertee gazetesi yle yazyordu: Fransz milleti yeni fikirlere bayrak am olan ve memleketlerinin en sekin yazarlarndan olan bu gen vatanseverlere huzur salayan kucan byk bir drstlk ve sevgi ile aar ve hrriyet yolunda onlara nclk etmeyi vazife sayar26 Oysa bu aydnlar, Franszlarn kendilerini Jeune Trk olarak adlandrmalarn kabullenmeyerek, kendilerini Yeni Osmanllar olarak kabul ediyorlard. Balangta Tanzimat
24 Ebuziyya Tevfik , Yeni Osmanllar Tarihi- Bugnk dile uyarlayan : Ziyad Ebuzziya Sf: 25-43 Kervan Yaynlar 1973 stanbul () Ziya Paa, 1825 ylnda Erzurumlu Feridddin Efendinin olu olarak stanbulda dnyaya gelmi, asl ad Abdlhamit Ziyaeddindir.Edebiyata olan yatknl nedeniyle Hkmdarn nc katipliine ksa srede ykselmi, evresindeki aydn kesim ile Osmanly kurtarma fikirlerini tartmaya balamlardr.Bu faaliyetleri nedeniyle saraydan kovulmu ise de bir sre sonra Zaptiye Mstearlnda grevlendirilmitir. Saray ynetimi onun muhalif tavrn kramad iin yurtdnda grevlendirilmesine karar vererek Atina elilii ve Kbrs mutasarrfl ile grevlendirmek istemi ancak rtbesi olmad iin bunu yapmaynca kendisine paa rtbesi verilmitir. Bosna-Hersek olaylarnn soruturulmas grevi verilmi ve bu grevde baarl olunca Adliye Nazrlna getirilmi, daha sonra da Amasya ve Samsunda mutasarrflk yapmtr.1867 ylnda tekrar Kbrsa atanm, ancak o bu atamay geciktirerek 17 Mays 1867 gn Parise kamtr. 1868 ylnda Namk Keml ile Hrriyet gazetesini yaynlamya balamlardr. Sadrazam Ali Paann lm zerine stanbula dnm Devlet uras yeline atanmtr. Abdlazizi tahtndan indirmek iin mcadeleler iinde yer ald. Sarayn takipleri sklanca basklardan kurtulmak amacyla mason locasna kaydoldu. Abdlazizin tahttan indirilmesinin ardndan V.Murat padiah olunca Mabeyini Hmayun bakatipliine atand. Ardndan da Maarif mstear oldu. V. Muarttan sonra II.Abdlhamitin tahta gemesiyle Vezir nvan alan Ziya Paa Suriye Valiliine atanm daha sonra da Konya Valiliine getirildikten sonra 1877 ylnda Adana valisi olmu, 1880 ylnda lmtr. 25 Atay. Falih Rfk, Ba Veren nklap (Ali Suavi) Sf:45 Cumhuriyet Gzt. Eki Austos 1997- stanbul 26 Ebuziyya Tevfik , Yeni Osmanllar Tarihi- Bugnk dile uyarlayan : Ziyad Ebuzziya Sf: 134 Kervan Yaynlar 1973 stanbul

28

htillci Trkler

Fermann destekleyen bu aydnlar, daha sonralar eletirmeye balamlar ve Namk Keml, Glhane Hatt Hmayununun ada devlet niteliklerine uygun olmadn ifade etmeye balamt. lk yllarnda slamiyetin de bir eit cumhuriyet olduunu belirten Namk Keml, cumhuriyetin Osmanlda uygulanamayacan sylyordu. imdilik benimsenebilecek ve uygulanabilecek bir sisteminse Osmanl hanedan ynetimindeki Meruti sistem olabileceini savunuyordu. Ona gre Osmanlda uygulanabilecek sistem, III. Napolyonun ikinci imparatorluk sistemiydi. Yeni Osmanllar, halkn meruti sisteme uyamayacan iddia edenlere kar, halkn zgr oy verme bilincine sre iinde uyum salayacan savunuyorlard. Ali Suavi ise, hilfetin dinde yeri olmadn, kullanlan yaz dilinden Latin harflerine geilmesi gerektiini, bir kitabna resim koyduu iin yaplan eletirilere karlk, peygamberin dahi resminin yaplabileceini savunuyor ve eriatlar kapkara yobazlar olarak suluyordu. Fransz mparatoru III. Napolyon, 1867 ylnda Paristeki bir serginin alna Abdlazizi de davet etmi, bu davete Mustafa Fazl Paa da katlarak padiahla arasndaki krgnl sona erdirmiti. Londra, Viyana ve Budapete gezilerine Padiahla birlikte katlan Mustafa Fazl Paa stanbula geri arlnca, stanbula dnm, Yeni Osmanllarn da bir ou stanbula dnnce Paristeki hareket epeyce zayflamt. Bu gelimelere kar kan Ali Suavi, Gen Osmanllarn Mustafa Fazl Paa ile ilikilerini kesmesi gerektiini savunarak, Mustafa Fazl Paay Gen Osmanllar Cemiyetinden kovmu, ondan para alanlar eletiren bir bildiri yaynlaynca, bu bildiriye kar kp ondan para almaya devam eden Namk Keml ile de aralar almt.27

27 Atay. Falih Rfk, Ba Veren nklap (Ali Suavi) Sf:18 Cumhuriyet Gzt. Eki Austos 1997- stanbul

29

Gen Trklerden Cumhuriyet Halk Frkasna

Protestan Suvi
Yeni Osmanllar arasnda ortaya kan fikir atmas 1872 ylnda dalma ile sonulanm, bu nedenle birou stanbula dnmt. Ama ortak amalar olan istibdat idaresinin yklmas mcadelesine devam ediyorlard. Abdlaziz, 1875 ylnda kard Ramazan Kararnamesi (Tecil-i Dyun kararnamesi) ile Osmanl maliyesinin borlarn erteleyip, borlanma faizlerini indirince alacakl devletler ayaa kalkarak Bulgaristan ve Hersekteki isyanlar genilemeye balamt. Mithat ve Hseyin Avni Paalarn youn abalar 9 Mart 1876da Mslman Vatanperverler adyla yaynlanan bildiri: Mstebit Padiahn yerine cins ve mezhep ayrm yapmadan tm Osmanl vekillerinden oluan bir meclis ile idare edilen hkmet ile sorunlarn stesinden gelinebilecei, znde Osmanl sisteminin seime dayal olduu, o nedenle de Merutiyetin Kurana aykr olmad, milletin vekaletini suiistimal eden Padiahn hal edilebilecei vurgulanarak, mecnun ve fask bir hkmdardan lkenin kurtarlmasnn zorunlu olduu nu yazyordu. 6 Mays gn Selnikte Alman ve Fransz konsoloslar ldrlm, 11 Mays 1786 gn stanbulda Bosna-Hersek ve Bulgaristanda meydana gelen olaylar Talabe-i Umumi tarafndan protesto edilmeye balanmt. Bu rencilerin byk bir ksm Rumeliliydiler, ailelerinden haber alamadklar iin protesto hareketini isyana dntrerek gsterilere balamlard. Fatih, Sleymaniye ve Beyazt Medresesi rencileri: Devlet ve memleket hukuku ve stikl unun bunun aya altnda kalmtr. Byle bir zamanda ders ile itigal edilemez. slamlar, Hristiyanlarn hareketlerine, eza ve cefalarna maruz kalmlardr. Sebep olanlar ortadan kaldrmak eran cmlemize farzdr. diyerek halkn desteiyle byk bir kalabalk oluturmulard. Basiret Gazetesinde 19 Mays 1876 gn Ali Suavi yle yazyordu: Herkes ve btn gazeteler hal-i hazrn tehlikesinden bahsetmektedirler. Hakk- acizanemde mevcut emniyet-i mameye mebni syleyeceim eyi herkesin dinleyeceine phem yoktur. Mskilat- hazra pek byktr. Fakat are kolaydr. Yarnki nshamzda bu areyi ksaca erh ve beyan edeceim. Ali Suavi, yazsnda belirttii areyi yazmadan nce 20 Mays 1876 Pazartesi sabah daha nceden rgtledii eylemi balatmak zere Kuzguncuktan bindii mavna ile raan Sarayna doru yola kmt. Onlar: Tfeini kuran, ta en yksek makamdaki cehalete ve zulme nian alan, onu devirmedike iki tarafa bakmak ihtimali olmayan bir sava olarak, kendisine yaktrlan Protestan Suavi yaktrmasna aldrmadan, Rus diktesini reddetmek ve Anadoluya geerek savaa devam etmek, Trke yazmak, hilfete kar cumhuriyeti kurmak, Trklerin anayurtlar olarak belirledii alanda devlet kurmak iin yrtt mcadelesinin bir admn gerekletirmek zere arkadalaryla karaya ktlar. Yoldalar toplanmlar kendisini bekliyorlard. Sarayn nbetileri toplanan kalabal datmak istemiler, fakat baaramamlard. Nbeti askerlere zarar vermek istememelerine karn nlerine kan birka nbetiyi yaralayarak deniz tarafndaki camlar krp ieriye dalmlard. Ali Suavi, Sultan Muratn koluna girip:

30

htillci Trkler

Aman Efendim, gel bizi Moskoftan kurtar derken, telerde Rus elisinin tercman Padiaha: Efendim, Sultan Murat clus ettirecekler. Ahali saray basmlar. Bamzn aresine bakalm diyordu. Ali Suavi ve arkadalar Sultan Murat dar karmaya dahi frsat bulamadan, Beikta Karakolundan, okumas yazmas olmayan zrcahil Hasan Paa ve adamlar yetimi, ksa bir atmadan sonra Ali Suavi ldrlmt. Olayn ardndan gazeteler Ali Suavinin, Hasan Paann sopasyla ldrld ve sopann karakol duvarna aslarak halka tehir edildiini, Ali Suavinin Sultani mektebi mdrlnden alnd iin bu eylemi gerekletirdiini, hatta Moskoflara alet olmu olabileceini yazyorlard.28 stanbul karmakarkt ve her yerde Abdlazizin uygulamalarna kar gsteriler devam ediyordu. Byk bir telaa den Padiah, Rus elisinin gsterilerin zor kullanlarak datlmas ynnde nerilerilerine kar ne yapacan bilemiyordu. Abdlaziz, protestocularn sadrazam ve eyhlislam istemediklerini renince ikisini de grevden alp, Bu adam her eye itiraz eder de devlete yarayacak bir i olsun meydana koymaz dedii Mtercim Rt Paay sadrazamla: Ona dairede mzevir imam derlerdi. imdi eyhlislam m olacak? Allah vere de bir halt etmese! dedii Hayrullah Efendiyi eyhlislamla: Hain ve nankr. craat hep garazkrlktan ileri geliyordu!29 dedii Hseyin Avni Paay da seraskerlie atam: Farfara idi, ne yaptn bilmez, zamann takdir edemezdi. dedii Mithat Paann da grev ald reformcu bir hkmet oluturmak zorunda kalmt. Abdlaziz zorla gerekletirmi olduu bu deiimden memnun olmad iin grevden alm olduu Mahmut Nedim Paay tekrar greve getirmek iin frsat kollamaya balamt. Daha nceden eitli iftiralar sonucu stanbuldan uzaklatrlm olan Hseyin Avni Paa, Redif Paa, Sleyman Paa ve Mithat Paa 1876 Maysnda yaptklar toplantda lkedeki sorunlarn zmnn ancak Merutiyetin iln ve padiahn deitirilmesi ile mmkn olduu kararna varmlard. Bir gre gre: Devleti ite ve dta rezil eden Mithat Paa ve ekibi, suu Sultan Abdlazize ykarak onu hal etmeye karar verdiler. ngiltereyi arkalarna almlard ve onlardan para destei alyorlard. Hseyin Avni Paa, hem hrsz hem de namussuz biri idi.30 Hseyin Avni Paa ile ilgili ortaya atlan dncelerden birisi de yleydi: Hseyin Avni Paa sarayda hazinedardenen harem-i Hmayunun en yksek rtbeli cariyelerinden biriyle sevimeye cesaret ettii gibi, selmlk alaynda Sultan Abdlazizin zevcelerinden bir Kadnefendiye szle sarkntlk etmiti.31

28 Atay. Falih Rfk, Ba Veren nklap (Ali Suavi) Sf:110 Cumhuriyet Gzt. Eki Austos 1997- stanbul 29 Danman Zuhuri Osmanl Padiahlar Cilt:3 Sf: 1155-1160 Bahar Matbaas 1968- stanbul 30 Akgndz , Prof Dr. Ahmet- ztrk, Dr.Sait, Bilinmeyen Osmanl Sf: 259 Osmanl Aratrmalar Vakf Yay.1999 31 ztuna Ylmaz Trkiye Tarihi Cilt:12 Sf: 59 Hayat Kitaplar 1967- stanbul

31

Gen Trklerden Cumhuriyet Halk Frkasna

Fakir bir kyl ocuu iken, kendi abalar sonucu Harp Okulunu birincilikle bitiren Hseyin Avni Paa ile, Mithat Paa, Mtercim Rdi Paa ve eyhlislam Hasan Hayrullah Efendi ihtill hazrl yapyorlard. II.Mahmut dneminde Bektaler zerindeki basklar ile kyaslandnda gerek Abdlmecit dnemi gerekse Abdlaziz dnemi daha zgrlkyd. Kyma urayan Bektailer bu dnemde toparlanmaya balamlard. Dier zgrlk akmlarn da abalaryla 30 Mays 1876 Cuma gn sabah Takladan gelen taburlarla, Mekteb-i Harbiyenin 300 kadar talebesi, Dolmabahe Sarayn evirmi, donanmann deniz tarafn kontrol altna almasndan sonra Sultan Abdlaziz kaykla Topkap Sarayna gtrlerek hapsedilmiti.32 Daha sonra da Feriyye Saray (raan Saray)na gtrlmt. Bu dnemin olaylarn Hsamettin Ertrkn anlarnda : Ben, daha Kuleli Askeri Okulunda ve sonralar Harbiye Mektebinde renci iken, siyasetle uramaktan ok zevk alrdm. Bu yllar renciliimizin en hararetli dnemleriydi. Namk Kemlin, Ziya Paann air Erefin eserleri en ok kabul gren eserlerdi. Bize tavsiye edilen halk edebiyat ile ilgili eserleri bir yana brakm, heyecanl fikirlerle yatp kalkar olmutuk. O dnemlerde, tekkelerdeki zikirler, camilerdeki vaazlar, saray istihbarat tarafndan denetlenmekteydi. Buna ramen yasaklara uyulmuyor genler el altndan ve gizli gizli hem dahilde yazlan, hem hariten memlekete sokulan gazeteleri, mecmualar, kitaplar okuyorlar, saray idaresine kar derin bir nefret ve padiahn idaresine kar anlalamaz bir kin duyuyorlard. Bahriyenim ou, Jntrk tekilatna dahildi. () Bu tarihlerde Halcolunda meyhanecilik yapan Yunan aznlndan Dimitri, Galatadaki Avusturya postanesinden ald dergileri, gazeteleri Stlcede Bekta tarikt eyhi Mnir Babann olu Hseyin Ulvi Beye teslim ederlerdi. Gene bu tarihlerde, Yldz Saray posta ve telgrafhanesinde mstahdem Kara Keml Bey bo zamanlarnda ehzadebana gider, mehur ayc Hacnn kahvesinde bir sandalyeye yerleir, her zaman bir taraftan nargilesini hprdetir dier taraftan edindii gazete ve mecmualar gvenilen kiilere datrd. Samatyada mrahor eyhinin faaliyeti bu adan mhimdi. Bu dergahn eyhi ve biraderi hukuk talebesinden Vehbi Efendinin de Parisle balants vard. Cuma geceleri bu dergaha Tbbiye ve Eczac Mektebi talebeleri devam ederler, bylece gelen gazete ve dergileri elden geirirlerdi. Bizim Yenicamideki berberimiz ve Bekta Tariktndan Hac Haim Efendi de Jntrkler arasndayd.33 diye dile getiriyordu. Osmanl da devlet geleneklerine gre bir padiahn tahttan indirilebilmesi iin ya kfr ilemesi ya da deli olmas gerekiyordu. Abdlazize kfr isnat edilmemi ama, deli olduu fetva ile tespit edilmi ve bu gereke ile tahttan indirilmiti. Ancak Abdlaziz kendisinden sonra tahta olu Yusuf zzettinin gemesini istiyordu. Saltanat hakkn kaybetme endiesi iine den V Murat, eer Abdlazizin tahtan indirilmesi abalar sonu vermezse kendisinin ldrleceini bildii iin, Yeni Osmanllar ve vkela ile sk ilikiler kurarak Abdlazizin tahttan indirilmesi iin aba harcamt. Ancak, V. Muratn tahta k ardndan yaynlayaca Hatt- Hmayun iin yaplan toplantda bakatip Sadullah Bey:

32 Karal, Ord. Prof. Enver Ziya- Osmanl Tarihi VII. Cilt Sf: 110 TTK Basmevi 1983-Ankara 33 Tansu, Sami Nafiz ki Devrin Perde Arkas 1964-stanbul

32

htillci Trkler

Padiahm milletimizin vukuf ve terbiyesi Millet Meclisi oluturmaya elverili deildir. Diyerek meclise taraftar olmadn aklaynca bu gr Hseyin Avni Paa tarafndan da desteklenmi, bu gelime Merutiyet taraftar olan Mithat Paa ve yanllarn artmt. Nitekim, 2 Haziran 1876 gn yaynlanan Hatt- Hmayunda Merutiyetin ilnndan sz edilmeyince Mithat Paa ve yanllar Padiaha kar tavr almlard. Bu srada Avrupa basn ise Trklerin kabiliyetsizliinden ve samimiyetsizliinden sz ediyordu. 8 Haziran 1876 Perembe gn toplanan hkmet, merutiyetin getirilip getirilmemesini grm, Sadrazam Rt Paann merutiyet kart konumalar merutiyet yanllarn rahatsz etmiti. Mithat Paa, Sleyman Paa, Namk Paa, Reit Paa, Halil erif Paa ve Servet Paa dndakiler merutiyete kar tavr almlard. Bu toplant srasnda bir karar alamayan hkmet, Giritte meydana gelen olaylar grmek zere Mithat Paann konanda tekrar toplanmt. Bir gre gre: 4 Haziran 1876da Cezayirli Mustafa Pehlivan, Mabeyinci Fahri Bey, Yozgatl Pehlivan Mustafa avu ve Boyabatl Hac Mehmet Pehlivan, Abdlazizin kald odaya zorla girerek onu lmcl derecede yaralamlard. Daha sonra, Abdlazz in cenazesi 5 Haziran 1876 gn byk bir trenle kaldrlarak II.Mahmutun emberlitataki trbesine gmlmt. Abdlazizin tahttan indirilmesine sevinenler bile onun lmne zlm, byk bir ounluk Abdlazizin lmnden Hseyin Avni Paay sorumlu tutmutu. Abdlazizin lmnden on iki gn sonra Mithat Paann konanda Giritte meydana gelen olaylar grmek zere yaplan vkela meclisi toplantsn kolaas erkez Hasan basmt. erkez Hasan, Kafkasyadan gelerek Harp Okulunda tahsil grm,, Abdlazizin olu Yusuf zzettin Efendinin yaverliini yaparken Hseyin Avni Paa tarafndan Badattaki Altnc Orduya atanmt. erkez Hasan, baskn yaparken, sa elinde tabanca, sol elinde kama ile : Davranmaynz dedikten sonra Hseyin Avni Paaya ate etmi, kendisini yakalamak isteyen Kayserili Ahmet Paay da kama ile yaraladktan sonra, kurunla yaralad Hseyin Avni Paay kama ile delik deik ederek ldrmt. Saldrgan, kendini yakalamak isteyenlerden iki kiiyi daha ldrm, toplantya katlanlar can havliyle kamlarsa da Hariciye Nazr Rait Paay da kurunlayarak ldrmt.34 politikadaki bu gelimeler V.Muratn saln bozmu, yaad korku ve endielerle kendini alkole vermiti. Bu yzden akli dengesi bozulmaya balamt. Abdlazizin tahtan indirilmesi iin belirledikleri gnn kendisine haber verilmeksizin ne alnmas ve kendisinin biat iin apartopar gtrlmesi, korkusunun artmasna neden olmu, biat srasnda gereksiz srtmalar ve el-kol hareketleri yapan V.Murat sonunda ldrmt. Onu korumak amacyla Mehmet Rt, Mithat ve Hseyin Avni Paalarn sarayda kalmaya balamas V.Muratn endiesini daha da artrmt. Paalarn glgesinde iradesiz bir biimde yayordu. Her trl hareketi denetim altndayd, saraya giri klar dahi kontrol altnda tutuluyordu. Bu srada V.Murat ziyarete gelen Namk Keml bile padiahn huzuruna karlmamt. V.Murat, sadece vkela tarafndan getirilen yazlar imzalyordu. Yaad olaylar akli dengesini iyice bozmu, vkeladan huzuruna gelenleri pmeye balamt. Geirdii bir bunalm srasnda:

34 Danman Zuhuri Osmanl Padiahlar Cilt:3 Sf: 1163-1164 Bahar Matbaas 1968- stanbul

33

Gen Trklerden Cumhuriyet Halk Frkasna

Kan istemem, saltanat istemem diyerek kendini havuza atp, intihar etmek bile istemiti. Hseyin Avni Paann ldrlmesinden sonra btn idare Mithat Paa ve Mehmet Rt Paann elinde kalmt. V. Murat, 21 Eyll 1840 tarihinde stanbulda evkefz Kadnefendiden doan ve Tanzimat dneminin ilk ehzadesi olan babasnn yerine, 30 Mays 1876 tarihinde tahta kt. Ardndan ngiliz veliahd ile dostluu sonucu Masonluk tekilatna* girmiti, 36 V.Murat, 4 Haziran 1876da Abdlazzin son dnemlerinde devam eden korku sefalet ve gvensizlik ortamn etkisinden kurtulamamt. Abdlazizi tahtan indirenlerden irvanl bir mollann olu olan Sadrazam Mehmet kr Paa merutiyetin uygulanamayaca, Hseyin Avni Paa, idarenin eski eklinin muhafaza edilmesi gerektiini savunurken, Mithat Paa, yaanan kt olaylarn ancak merutiyet idaresi ile sona ereceine inanyordu. Halkn muhafazakar olanlar zgrlk ve hrriyetten korkan Mehmet Rt Paa yanlsydlar. Aydnlar ise, Mithat Paann taraftarydlar.37 Her iki padiahn da tahttan indirilmesinde, ynlendirici olan sadrazam Mithat Paa, tahta karken Abdlhamiti 1876 Merutiyetini iln etmeye zorunlu tutmutu. Zeki, enerjik birisi olan Mithat Paa, Trkiyenin hzla modernletirilmesiyle Avrupada iyi izlenimler uyandrlaca, Bosforun Hasta Adamna yneltilebilecek mdahaleler iin her trl bahanenin ortadan kaldrlm olacana inanyordu. Plevnedeki byk direnie ramen Ruslar, stanbul nlerine kadar gelmilerdi ancak, dnemin byk devletleri arasndaki ekime yznden stanbula girmemilerdi. 1878 Berlin Kongresinde, Bismarckn abasyla, kmak zere olan bir dnya sava nlenmiti ama Osmanlnn Tuna boylar da elinden kmt. Abdlhamit, Mithat Paay, Sultan Abdlazizi ldrtmekle sulayarak hapse att ve ardndan srgne gndererek ldrtt.1876 Anayasas rafa kaldrlarak parlamento toplantya arlmad. Abdlhamit saltanatnn ilk dneminde laik okullar aarak yeni bilimler retilmeye balanm, Bat niversitelerine genler gnderilmi, ok sayda subay Avrupa ordularnda eitim grmt.
*35 Masonluk (ya da Farmasonluk) Bat Avrupada onyedinci yzylda kurulmutur. Kesin eklini 1717 Anderson masonik anayasas ile almtr. Osmanl lkesine onsekizinci yzylda Lale Devrinde girmi, matbaann getirildii, kat fabrikas ve kitaplklarn kurulduu, Bat ile sanat ve kltr yaknlamasnn younlat III. Ahmetin saltanat dneminde (1703-1730) Masonluk da mparatorluk ilkesine ilk admlarn atmt. Padiahlarn tutumlar ve siyasal olaylarla Mason rgtlerinin giriimleri arasnda sk balar vardr. I.Mahmut ve III.Selim dnemlerinde localar daha serbest bir gelime ortamlar bulmular, II. Abdlhamit dneminde ok sk takip altnda kalarak kaptlasyonlarn glgesinde alabilmilerdir. Bat da olduu gibi kamuoyunda da, genellikle aleyhte bir kampanya ile karlamlardr. Geri Osmanl topluluklar iinde ak yada gizli, treli ve trenli kurulular toplumun kendi iinden kart t yerli mal rgtler olmasna karn, Masonluk, Osmanl toplum koullar iinde kendiliinden olumad iin tamamen ithal malyd. Kurucular da, yabanc tabal ve tatlsu frengi (Levanten) kiilerdi. Localarn byk ksmnda tek Trk ve Mslman ye yoktu, tmne yakn ounluu yabanc dilde alyorlard. Bu durum 1900 ylndan itibaren deimeye balamt. Zaten, Masonluk tarihi incelendiinde, byk ihtill ve devrim hareketlerinin nderlerinden ounun Mason olduklar grlmektedir. Osmanl imparatorluunda ilk hrriyeti ve merutiyeti akmlarn balangcnda da Mason rgt bulu nuyordu. Tanzimat devlet ileri gelenlerinin ( Mithat Paa, Ziya Paa, Namk Keml, Ali Suavi, inasi, brahim Hakk Paa, Sadullah Paa,V.Muratn kardeleri ehzade Nurettin ve Kemlettin Efendiler, Bestekar Ali Haydar Bey, Ali efkati Bey ) masondular. Tunaya Tark Zafer- Trkiyede Siyasal Partiler I. Cilt Sf:381 Hrriyet Vakf Yaynlar 1984-stanbul 36 Karal, Ord. Prof. Enver Ziya- Osmanl Tarihi VII. Cilt Sf: 352 TTK Basmevi 1983-Ankara 37 z Baki ttihat Terraki ve Trkler Sf:306 Can Yaynlar 238 2004 stanbul

34

htillci Trkler

Yurtdndan retmenler ve uzmanlar getirilmi, Galatasaray Lisesinde, sekin bir aydn zmresi, modern bilginin btn olanaklaryla yetitirilmeye balamt.38 Ordunun subay kadrosu merutiyet taraftar olmasna karn, Hseyin Avni Paann komutasndaydlar. Merutiyete kar olanlar, Mslman bir lkenin parlamentosunda Mslman olmayan mebuslarn bulunabilmesini slamiyet ile uzlatramadklar gibi, padiahn haklarnn da kstlanacan ne sryorlard. Bunlara kar da merutiyet yanllar Kanun-i Essinin eriata aykr olmadn savunuyor, buna rnek olarak da, Hz. Muhammet zamannda Ebu Sfyann daha Mslman olmadan Hz. Muhammetin toplantsna katlmasn gsteriyorlard. Padiahn tahta getiinde yaynlad Hatt- Hmayunun belirsizlik iinde olmas byk bir memnuniyetsizlie neden olunca, geleceini dnmekten akl bozulan V.Murata doktor Capoleonenin tedavisi de are olmamt. Bunun zerine dzenlenen bir rapor ile hastaln kalc olduu kararlatrlarak Sultann tahttan indirilmesi iin bir fetva verilmiti. Mithat Paa ile yapt grmelerde zgrlk yanls gibi grnen II Abdlhamit, Mithat Paa ve Rt Paann desteini salamt. 31 Austos 1876 gn vkela, ulema ve rical Topkapda kubbealtnda toplanarak II.Abdlhamiti tahta geirdi.

38 Mikusch Dagobert Von- Avrupa ile Asya Arasndaki Adam Gazi Mustafa Keml I Sf: 14-16 Cumhuriyet Gzt. Eki Mart 2000 stanbul

35

Gen Trklerden Cumhuriyet Halk Frkasna

Kanun-i Essi ln Ediliyor

Ksa padiahlk dneminde elem ve ac dolu bir yaam srdren V Murat, kendisinin tahttan indirildiini duyduunda direnmeye altysa da zorla bir arabaya bindirilerek gtrlmt. Kendinden nceki padiahlardan farkl olarak zel tariktna giren Abdlhamit, 1879dan itibaren Kadiri Tariktnn derslerini almaya balam ve mrnn sonlarna doru da Nakbend tariktna girmiti.39 II Abdlhamit, tahta ktnda Avrupa lkelerine kar dengeci, slm lkelerine kar da slmc bir siyaset izleyerek mutlakyet ynetimini glendirmiti. Birinci saltanat dneminde Bosna-Hersek ve Bulgar Ayaklanmalar, Srbistan ve Karada savalarnn yannda, Giritte de huzursuzluk vard. Bu ortamdan yararlanabilmek iin sava hazrlna balayan Rusya, Osmanl Ordusunun Srp cephesinde nemli baarlar kazanmas ve ordunun Belgrata girme aamasna gelmesi zerine, savaa derhal son verilmesini istemi ve Srbistan ile aylk atekes imzalanmt. ngiltere, Dou sorunlarnn zm iin stanbulda bir konferans toplanmasn istemi ve 23 Aralk 1876da stanbulda toplanan Tersane Konferansnda Osmanl Devletinin bamszln tehlikeye sokacak teklifler sunmulard. Bu toplantnn olduu gn devlet yapsnn belli ilke ve kurallara bal olmasn isteyen ve temsili katlmla toplumsal nitelik kazanmas amalanan 11 ksm ve 119 maddeden meydana gelen Kanun-i Essi iln edilmiti. Kanun-i Essi iln edilmeden nce yaplan tartmalar ve Padiahn bu almalar engelleme abalar Kanun-i Esasnini iln edilmesini uzatm, stanbulda yaplan gsterilerde gericiler Kanun-i Esasyi lanetlemeye balamlard. Sadrazam ve Mithat Paann kafir olduunu ileri sryorlard. II.Abdlhamitin merutiyet yanls olmadnn anlalmas Anayasay hazrlayanlar kzdrnca, Sleyman Paa, saraya giderek padiah tehdit edip, sonunun kt olacan syledi. Bunun zerine V.Muratn sa olduunu da dikkate alan II.Abdlhamit, Damat Mahmut Paann Anayasaya konulmasn istedii 113 maddenin de kabulyle 23Aralk 1876 tarihinde Kanun-i Essiyi imzalamak zorunda kalmt. Daha nce, slm hukukuna gre hazrlanm, anayasa zelliini tayan kanunnmelerle idare edilen Osmanl devletinde kanunnmelerin dnda, 1808de Sened-i ttifak, 1839da Glhane Hatt- Hmynu adyla bilinen Tanzimat Ferman ve 1856da Islahat Ferman adyla eitli dzenlemeler yaplm, bunlar da Avrupa devletlerinin basksyla, Osmanldaki gayrimslimlere daha fazla hak ve imtiyaz verilmesi iin dzenlenmiti. Kanun-u Esasnin kabul ve iln edilmesinden sonra, 1877 ylnn banda yaplan ilk milletvekili seimlerinde, 69u deiik milliyetlere mensup Mslman, 46s gayrimslim olmak zere, 115 milletvekili Meclis-i Mebusana girmiti. Ayrca 40 kii yerine 26s tayin edilen yn Meclisi tekil edilerek, Meclis-i Mebusan ve yn Meclisinden meydana gelen Meclis-i Umum, 20 Mart 1877de Dolmabahe Saraynn muyede (bayramlama) salonunda, padiahn konumasyla ald.

39 Akgndz , Prof Dr. Ahmet- ztrk, Dr.Sait, Bilinmeyen Osmanl Sf: 265 Osmanl Aratrmalar Vakf Yay.1999

36

htillci Trkler

ki dnem altktan sonra, patlak veren Osmanl-Rus Sava (187778 Doksan Harbi) srasnda devletin ve lkenin durumunu tehlikeye sokacak tartmalara sahne olduu gerekesiyle II. Abdlhamit, Kanun-u Esasnin kendisine verdii yetkiyle Meclis-i Mebusan 14 ubat 1878de feshetti. Bylece Birinci Merutiyet dnemi sona ermi oldu. On bir blm ve 119 maddeden meydana gelen Kanun-u Esasnin maddeleri yleydi: Birinci ksm, Memlik-i Osmniye baln tayordu ve 1.maddeden 7.maddeye kadar olan blm kapsyordu. Osmanl Devletinin lkesiyle btnl, baehrinin stanbul olduu, saltanat ve hilfetin Osmanl sllesinden olan en byk evlda ait olduu ve Osmanl padiahnn yetkileri hkme balanmt. kinci ksm: Tebaa-i Devlet-i Osmniyenin Hukuk- Ummiyesi baln tamakta ve 8. maddeden 26. maddeye kadar olan bu ksmda, Osmanl Devleti tebaasnn hak ve hrriyetleri saylmakta ve hkme balanmaktayd. nc ksm: Vkel-y Devlet 27. maddeden 38. maddeye kadar olan bu blmde, sadrazam (babakan) ve vekillerin (bakanlarn) hukuk durumlar, vekiller heyetinin padiah ve meclis karsndaki durumlar dzenliyordu. Drdnc ksm: Memurn 39. maddeden 41. maddeye kadar olan blm memurlarn sahip olduu hukuk teminattan, kanun artlara uygun olarak tayin edilen memurlarn hak ve vazifelerini dzenlemekteydi. Beinci ksm: Meclis-i Umum 42. maddeden 59. maddeye kadar olup Osmanl Devletinin parlamentosu olan Meclis-i Umumnin Heyet-i yn ve Heyet-i Mebusandan meydana geldiini, bu meclisin ve heyetlerin vazife ve sorumluluklarn, toplanma esas ve zamanlarn hkme balamt. Altnc ksm(yn Meclisi): 60. maddeden 64. maddeye kadar olan blm ile yn Meclisinin stats dzenlenmiti. Yedinci ksm(Heyet-i Mebusan): 65. maddeden 80. maddeye kadar olup Heyet-i Mebusann alma esaslarn bildirmekteydi. Sekizinci ksm: Mehkim baln tayan ve 81. maddeden 91. maddeye kadar olan: hkimlerin ve mahkemelerin kurulu ve alma esaslaryla ilgili hkmler yer almt. Dokuzuncu blm: Dvn- l (Yce Divan) baln tayan ise 92. maddeden 95. maddeye kadar olan blmde vekilleri, temyiz mahkemesi bakanlarn ve yelerini, kendi yelerini yarglayan Dvn- l ad verilen yksek mahkemenin alma esaslar aklanm 96 madde ile 106 madde aras maliye ile ilgiliydi. Onuncu ksm: Vilayt vilayetlerin idaresi, usl-i tevsi-i mezniyet (yetki genilii) ve vazifelerin ayrlmas esaslar anlatlm ve108. maddeden 112. maddeye kadar olan blmd. On birinci ksm: Mevd- if 113. maddeden 119. maddeye kadar olan bu ksmda: memleketin herhangi bir yerinde ihtill ve isyan vuku bulduu zaman rf idre (skynetim) iln, kamu dzenini bozan kimselerin soruturma neticesinde Osmanl lkesi dna srgn edilebilecei, btn Osmanllara ilkretimin mecburi olduu, Kanun-u Esasnin hibir maddesinin, hibir sebep ve bahaneyle yrrlkten kaldrlamayaca, baz maddelerin deitirilebilecei hkmleri yer almt. eitli Avrupa anayasalarndan alnarak hazrlanan Kanun-u Esasde, devletin dininin slmiyet olduu belirtilerek, Padiahn yetkileri snrlandrlmt. Padiah, vekiller zerinde

37

Gen Trklerden Cumhuriyet Halk Frkasna

dorudan doruya hakim ve icra kuvvetinin (yrtmenin) hukuk ve fiil bakan idi, vekiller ise, Meclis-i Umumye kar deil, padiaha kar sorumluydular. Teker teker padiah tarafndan tayin ve azlediliyorlard. Padiahn ayn zamanda halifelik unvan da tayaca, kanunlarn slm dininin emir ve yasaklarna aykr olamayaca belirtilmi, eyhlislmlk makam ve eriye mahkemelerinin varl da yer almt. 19 Mart 1877 ylnda ki al treninin ardndan 20 Mart 1877de: Zat- Hazret-i Padiahiye ve vatanma sadk ve Kanun-u Esas ahkamna ve uhdeme tevdi olunan vazifeye riayetle hilafndan mcanebet eyleyeceime kasem ederim diye yemin ederek mebuslar greve balamlard.40 Bylece, I.Merutiyet dnemi balam, ynetim rgtnn alma ilkeleri, yarg organlarnn bamszl ve temel insan haklar gvence altna alnm olmasna karn, egemenliin tek kayna yine padiah olarak kalmt. Mithat Paa Kanun-i Essinin ilnnn ardndan u konumay yapt: Velinimetimiz Sultan Abdlhamit Efendimiz bu Kanun-i Essi ile tm tebaasna ihsan buyurduklar yeni haklar bir feyz mealesidir.() Padiahmz efendimiz hazretlerinin i bu ihsan ve ulu abalar, tarih sahifelerinde kutlu lklerini lke devlet ve millet sevgisiyle ssleyecek yeni bir eser yaratmtr. Bu yeni eser lkede padiahn emir ve ynetimi altnda yaayan birlemi gven iinde hak ve zgrlklerine ulam Osmanl tebaas iin sonsuza kadar srecek bir tarihin balangc olacaktr. Osmanl halk byle bir padiahn deerini bilmelidir.Osmanl adyla onun halk saylmaktan dolay birbirini tebrik etmelidir Konumalar bittikten sonra 101 pare top atyla yeni anayasa kutlanm, evler sokaklar sslenmi, gece mealeler ile renciler, esnaf, deiik inantan insanlar: Yaasn Abdlhamit, yaasn Mithat Paa sesleriyle yeri g inletmilerdi. 41

40 Gne Prof Dr. hsan Trk Parlemento Tarihi I ve II Merutiyet Cilt:I Sf:101 TBMM Vakf Yaynlar 41 Gne Prof Dr. hsan Trk Parlemento Tarihi I ve II Merutiyet Cilt:I Sf:67 TBMM Vakf Yaynlar

38

htillci Trkler

Mithat Paa, Ruslar ve Avrupallar Korkutuyor

te yandan, Paris Anlamasnda imzas bulunan devletlerin elilerinin katld Tersane Konferansnda, Avrupallarn Balkanlarda Osmanllardan istedii dnler reddedilmiti. Bunun zerine konferans dalm, Mithat Paa, Rusya aleyhine bir konuma yapp, savaa girmek gerektiini savunarak, sava aleyhinde oy kullanacak olanlar vatana ihanet ile sulaynca meclis, Tersane Konferans kararlarn reddetmiti. Paris Anlamasnda alnan kararlarn 9.maddesi ile Osmanl Devleti yabanc mdahalelerden korunuyordu. Osmanl Devletinin artk, kendi kanunlarn yapacak yenileme hareketlerini balatacak bir meclisi vard. Bu durumu kabullenmeyen Rusya, 23 Nisan 1878 gn stanbulda bulunan elisini geri ekip 24 Nisan 1877 gn sava iln etmiti. 93 Harbi denilen bu sava, Edirne Mtarekesine kadar on ay srm, Plevnede Gazi Osman Paa ve Dou Anadoluda Ahmet Muhtar Paann baarlarna ramen 93 Harbi yenilgi ile sonulanmt. Ruslar, Trakyada Yeilky (Ayastefanos)e, Dou Anadoluda da Erzuruma kadar gelmiti; savalarda on binlerce insan lm, savatan kaanlar da stanbul kaplarna dayanmt. Rumeliden kaan 100 bin civarndaki oluk ocuk souktan ve alktan lmt, Ruslarn zalimane uygulamalar karsnda Mithat Paa, ngiliz gazetelerine yapt ar ile gmen kitlelerine acil yardm yaplmas iin ngiliz halkndan yardm istemiti.42 () Rusyann at sava Osmanl ordusunun ihtiyacn artrm hkmet gerekli paray bulabilmek iin nce d borlanma gereini duymutu. Ama, Avrupa lkeleri bor vermeye yanamaynca i borlanmaya gidilmi ve mecliste youn tartmalar yaanmt. Bu tartmalar srasnda Trablusam Mebusu Nikola Nevfel: Biz fakiriz kudretsiz ve takatsiz hale sokulmuuzolabilir, fakat btn varlmz vatan uruna terk etmemiz lazm diyerek dier milletvekillerini de orduyu desteklemeye arm Yeniehirlizade Ahmet Efendi krsye gelerek: Biz son fedakarlklar yapmaya hazrz, ancak mevki-i iktidarda olan ahsiyetlerin de mukabele gstermesini muhakkak istiyoruz demiti. Bu tartmalarn ardndan borlanma iin kurulan komisyona bavuran Manok Efendi 12 seneliine 8 milyon bor bulacan, buna karlk her yl ana para ve faizleri iin %15 faiz denmesi gerektiini sylyordu. Bu teklifle ilgili tartmalar devam ederken Kastiro Bey de, 4 milyon bor bulduunu, kendisine nce %2 daha sonra da %5 olmak zere toplam %7 komisyon dendii taktirde bor vermek isteyeni aklayacan sylemiti. Borlanma zorunluluu iinde olan Osmanl ordusu tefecilerin eline dt srada Erzurum, Bosna, Tuna ve Badat mebuslar kendi blgelerinin bor yknden muaf tutulmasn istiyorlard. Halk, ordunun giyecek ve yiyeceinin salanmas iin byk zverilerde bulunurken Mithat Paa nderliinde gelien hareket, Ruslarn yannda Avrupallar da korkutmaya balamt. Yenilemeye balayan orduda eskiden olduu gibi, yannda ubuk ve kahve takmlarn tayan seyislerin olduu binba tipleri azalrken 20li yalardaki albaylara rastlamak mmknd.43
42 imir Bill N. Rumeliden Trk Gleri Cilt:I Sf: 279 TTK.1989- Ankara () Metin ngilizcedir 43 Baron Joseph Von Hammer Purgstall Byk Osmanl Tarihi Cilt:9 Sf: 582 Sabah Yaynlar

39

Gen Trklerden Cumhuriyet Halk Frkasna

Osmanl bu savaa stanbul, umnu, Manastr, Erzurum, am, Badat ve Yemende konulandrlan 7 ordu ile katlmt. Bu orduda 134 bin piyade 20 bin beyz svari bulunuyordu. Avrupada sren savalarda blgedeki ordunun birletirilmesi salanamam, Plevnedeki byk direnie ramen Mehmet Ali Paa (Karl Petroit) komutasndaki en byk ordu dahi Trk glerini birletirememiti. Veysel Paa komutasndaki 20 bin kiilik ordu 9 Ocakta Ruslara teslim olunca Byk Duka Nikolay 26 Ocakta Edirneye girdi. teden beri Osmanllar koruduu izlenimi veren ngiltere, Ruslarn ilerleyii karsnda ses karmamt. II.Abdlhamit ngiliz elisi araclyla ngiltereyi atekes iin araclk yapmaya arm, 31 Ocak 1878 gn Edirnede imzalanan anlama ile Varna ve umnu hari Bulgaristann Ruslar tarafndan ele geirilmemi tm kaleleri, Kkekmece ve Geliboluya kadar olan btn Rumeli ile Erzurum Ruslara verilmiti. Ruslarn ele geirdii yerlerden youn bir gmen akn balamt. Edirne istasyonunda toplanan gmenler: Ya bizi gtrn, yahut demir zerine yatrn da ezerek ldrn diyerek stanbula gitmek istiyorlard. Souk k gnlerinde st ak vagonlara doldurulan gmenler stanbula tanyor, fakat kalacak yerleri ve kendilerini karlayan memur olmad iin geceleri sokaklarda geirerek, birou alk ve souktan lyordu. Baz grevliler ise, gmenlerin beraberinde getirdii ve geimini salamak iin satmak zorunda kald eyalardan para almak istiyor, vermek istemeyenlere hakaret ediyorlard. Tam bu srada, Ruslarn Edirneye gelmesiyle halk Tekirda da boaltmaya balam, frsatlar ise tekrar yaanmaya balayan kargaadan yararlanmay ihmal etmemiti. Ruslar ele geirdii yerleim blgelerinde Bulgarlar kkrtarak katliamlara neden oluyor, yaplan zulm Avrupa halknn da dikkatini ekiyordu. Ancak Ruslar Avrupay yanltmak ve mdahaleyi nlemek iin Trklerin Hristiyanlara kar mezalimde bulunduklarn yayyorlard. Avrupa gazetelerine verdikleri paral ilnlar ile Trk barbarlndan sz ederek propaganda yapyorlard. te yandan kendileri savatan uzak silahsz Trk kylerine Kazaklar gndererek ocuklar da dahil binlerce kadn ve erkei sng ile katlettiriyorlard. 1878 yl Ocak aynda Sokobelef komutasndaki Rus ve Kazak birlikleri Harmanl civarlarnda 40100 bin olarak telaffuz edilen gmen kafilesini katletmiler, bu katliamdan kurtulabilenler ise Meri zerinde ve dalarda donarak lmlerdi.44 Bu sralarda Meclis-i Mebusan olaylarla ilgili etkin bir denetim grevi yaparak sorunlarn zlmesine byk bir katk salamaya alyordu. Meclisi Mebusann lke sorunlaryla ilgilenmesi lkenin btnlnn korunmas almalar, lkeyi talana alm olanlar ve padiah rahatsz etmiti. 13 ubat 1878 gn Ahmet Efendinin padiah eletirmesi zerine : Ceddim Sultan Mahmutun rsn takip edeceim diyerek meclisi terk etmi, 14 ubat gn de Meclis-i Mebusan- datmt. Ayn gn, stanbul sokaklarndan ykselen protestolar arasnda ngiliz donanmas stanbul nne geldiinde Rus ordular da stanbula doru ilerliyorlar ve ehre saldr hesaplarn hazrlyorlard ki, Ruslarla 3 Mart 1878de imzalanan Ayastefanos Antlamas Trkiyenin Balkanlardaki roln azaltm, buna karn Ruslarn Balkanlardaki etkisi artmt. Bu durumdan gz korkan Avrupal devletler ve ngilizler bu anlamay tanmadklarn iln ettiler.
44 pek Nedim Rumeliden Anadoluya Trk Gleri Sf:19 TTK 1999 Ankara

40

htillci Trkler

Hasta Adam
Sultan Murat tekrar tahta geirmek iin harekete geen Gen Trklerin yeniden savama talepleri artnca Ruslar, Avrupa mahkemesi nne kmaya raz olmak zorunda kalmlard. ngilizlerin desteine byk ihtiya duyan Osmanl yneticileri ise, 4 Haziran 1878 gn Kbrs Adasn ngilizlere vererek ngilterenin desteini saladlar. ngilizler zayf bir Trkiyenin karsnda, Rusyann, Orta Doudaki ngiliz menfaatlerini tehdit edeceine, lk sulara inip kendisiyle rekabete balayacan grd iin kendi karlar iin Trkiyeyi desteklemek zorunda kald. Trkiye, Rusya, ngiltere, Almanya, Fransa, Avusturya-Macaristan ve talyann katld Berlin Konferans, Almanya Federal Babakan Prens Bismarckn bakanlnda 13 Haziran 1878de alm, Berlin Konferansnda Almanlar, Trkleri savunmad gibi Trkiye aleyhine de tavr almamlard. Berlin Antlamas, Trklerin Avrupadan tasfiyesini Balkanlardaki varln bir sre daha uzatm olurken, Rusya tarafndan elde edilmi olan birok hakk da ortadan kaldryordu. Bu anlamadan asl yararlananlar Balkanlarda kurulan kk devletler ve ngiltere olmutu. Bu konferansta Avrupallarn tutum ve davranlarn M.De Blowitz yle anlatyor: Berlin kongresinde, Avrupa diplomasisinin en byk doktorlarndan yirmisi yeil rtl masann etrafnda oturmular ve 30 gn hasta adam dedikleri Trkiyenin durumu zerinde grmlerdir. Grmeleri sonunda yirmi doktor, balarnda byk Hipokrat olduu halde, ilkin hastann sa ayan, sonra sol ayan ve daha sonra da sa elini kesmeye karar verdiler ve bu drt ameliyat baaryla sonulannca hastaya: Artk rahatszlnz gemitir hele biraz yryn de grelim dediler. olak ve ktrm hale getirilen hasta kmldamamakta srar edince Alim doktor: u halde geri kalan uzuvlar Avrupann anatomi mzelerine datp, fizyolojik denemeler yapmaktan baka are yok diye bard.45 64 maddeden oluan antlama, toprak deiiklikleri yannda Trkiyenin, Dou Anadoluda Ermenilerin aznlk tekil ettikleri Vilyt- Site olarak adlandrlan vilayetlerde Ermeniler lehine yenilikler yapmay da getiriyordu. Benzer yeniliklerin Makedonyada da yaplmas kabul edilmiti. Baka bir madde ile, Rusyaya 802 milyon beyzbin frank sava tazminat denmesi kabul edildi. Berlin Antlamas, 1699 Karlofa Antlamasndan sonra, Osmanlnn tasfiyesini hazrlayan ikinci byk dnm noktas oldu. Osmanl Devleti bu antlama ile, Ni sancan Srbistana, Teselya sancan Yunanistana, birka kazay Karadaa, Kars, Artvin ve Ardahan sancaklarn Rusyaya, Dobruca sancan Romanyaya brakyordu. Romanya, Srbistan, Karada prenslikleri imparatorluktan ayrlyordu. Bunlarn arasnda Tunus Prenslii de saylabilir ki, yl sonra Tunusu igal eden Fransa, bu igalin ortamn Berlin Konferansnn kulisinde salamt. Osmanl Devleti, bir Bulgaristan Prenslii ile Dou Rumeli vilayetinin kurulmasna rza gsterdii gibi, Bosna45 Karal, Ord. Prof. Enver Ziya- Osmanl Tarihi VII. Cilt Sf: 80 TTK Basmevi 1983-Ankara

41

Gen Trklerden Cumhuriyet Halk Frkasna

Hersek vilayeti ile, ksmen Yenipazar sancann idaresini Avusturya-Macaristana, Kbrs sancann idaresini de ngiltereye brakyordu. rana da Kotur kazas veriliyordu. Mithat Paa, Bulgaristandaki Alev ky olan Zavetten stanbula gm olan Mehmet Eref Efendinin olu olup, 1822de stanbulda domutu. Asl ad Ahmed efiktir. Mithat Paa, 1859 ylnda Meclis-i Vl (Dantay) Baktipliine getirildikten sonra 1861 Ni ve 1864 ylnda da Tuna valiliklerine tyin edildiinde, burada yapt almalarla halkn takdirini kazanmt. Avrupa gezisinden dnerken Ruscua gelen Abdlaziz, iskelede saf halinde selam duran polis ve jandarmalar grdnde yannda bulunan Mithat Paaya: Buras neresi? diye sormaktan kendini alamamt. Mithat Paa ona: Memalik-i ahanenizden Tuna vilayetinin merkezi olan Rusuk kasabasdr. Efendimiz deyince Abdlaziz: Paa hizmetinize teekkr olunur. Avrupada grdm yerlerden farksz hale getirmisiniz!demiti.46 Mithat Paa Tunaya atanmadan nce Rusya destei ile Romanyada eitilen ve silahlandrlan Bulgar ve Ulah eteleri Tunaya gemiler ve blgedeki Hristiyan halk kkrtarak ayaklandrmlard. Bu sralarda Mithat Paa greve balam, eteleri ortadan kaldrarak, onlarla ibirlii iindeki Rus subaylarn tutuklamt. Bu gelimeler Ruslarn iine gelmedii iin Bosna ve Bulgar htilallerini ve Utlukky ve Dospat katliamlarn ileri srerek, Mithat Paann cezalandrlmasn ve grevden alnmasn istemilerdi. Bunun zerine Abdlazizde Mithat Paay grevden alarak blgedeki Hristiyanlar himaye etmiti.47 Mithat Paa, 1868 ylnda ury- Devlet (Dantay ve Yargtay) Reisliine getirildiinde, Sadrzamla anlaamad iin 1869 ylnda Badat valiliine atanarak stanbuldan uzaklatrldktan sonra da grevden alnd. 1872 ylnda Edirne valiliine atandktan sonra da, 31Temmuz 1872 gn sadrzamla getirilmi, ay bu grevde kaldktan Sadrzamlktan da azledilip, Dvn- Ahkm- Adliye Nzrlna getirilmiti. Osmanlnn aydnlar Tanzimat ile getirilen yenilik hareketlerini yeterli grmedikleri iin Osmanlnn knn kanlmaz olduunu dnyorlar, bu yzden de devlet yapsnda kkl deiiklerin yaplmasn zorunlu gryorlard. Bunlar, Namk Keml, Ahmet Vefik Paa, Ziya Paa, Hseyin Avni Paa, Sleyman Paa ve inasi gibi nde gelen isimlerdi ve bunlarn ortaya atm olduu Trk Milliyetilii ve Dilimizde Trkletirme Fikir ve Program n, Yeni Osmanllarn ncs Mithat Paa ynetiyordu. Bu sralarda stanbul medreselerindeki yobazlar, eyhlislam ile Mahmut Nedim aleyhine Softalar Kym denilen ayaklanmay balattlar. Bu durumda, padiahn tahttan indirilmesinden baka bir are olmadn dnen Mithat Paa, Hseyin Avni Paa, Sleyman Paa ve Dramal Rait Paa eyhlislamlktan fetva alarak Sultan Azizi tahttan indirmilerdi. Sultan Aziz, Topkap Saraynda kk bir trnak makasyla bilek damarlarn kesmek suretiyle gece intihar etmi, 30 Mays 1876 gn sabah V. Murat tahta geirilmi o da, 31 Austos 1876 gn delirdii iin tahttan indirilip, yerine II.Abdlhamit tahta karlmt.48

46 Ebuziyya Tevfik , Yeni Osmanllar Tarihi- Bugnk dile uyarlayan : Ziyad Ebuzziya Sf: 230 Kervan Yaynlar 1973 stanbul 47 Uzer Tahsin Makedonya Ekiyalk Tarihi ve Son Osmanl Ynetimi Sf:108 TTK 1999 Ankara 48 Uzer Tahsin Makedonya Ekiyalk Tarihi ve Son Osmanl Ynetimi Sf:110 TTK 1999 Ankara

42

htillci Trkler

Mithat Paa, Yeni Osmanllarn (Jn Trkler) aday gstermesiyle 19 Aralk 1876da ikinci def Sadrzam oldu. Mithat Paa bakanlnda toplanan Vkel Heyeti, Knn-i Ess zerinde baz deiiklikler yaplmasn kararlatrm, bu toplantda, Pdiaha, devletin emniyetini bozan ve tehlikeye dren kiilerin hudut dna karlmas yetkisi veren 113. madde, Knn-i Essye eklenerek 23 Aralk 1876 gn Mertiyet ln edilmiti. Halkn sevgisini kazanm olan Mithat Paa, padiah yanllar ve tm gericiler tarafndan namlunun ucuna konulmu ve yok edilmesi iin trl entrikalar dzenlenmeye balamt. Bu gerici kaynaklarn iddiasna gre, l-i Osmn yerine l-i Mithatn kurulabileceini dahi sylyorlard. Onlara gre, Hristiyan ve Mslmanlardan Millet Askeri adyla kendi emrinde yeni bir ordu kurmak istemiti. Hatta, Bosnada Trk bayranda hillin yanna ha koydurarak, bu bayrakla bir tabur askere, stanbulda geit resmi yaptrmt.

43

Gen Trklerden Cumhuriyet Halk Frkasna

Trk Milleti Sa Olsun!

Gericilerin basklar sonucunda 5 ubat 1877de sadrazamlk grevinden alnan Mithat Paa, Knn-i Essye zorla ekletirilen 113. maddeye gre srgn edilmiti. Mithat Paa, Brendizi, Napoli, spanya, Paris ve Londraya gittikten sonra Giritte ikmetine izin verilmiti. Daha sonra ise, Suriye valiliine atanm, orada, Marn ve Drzler arasnda balayan atmalar srasnda, padiah yanls glerin devlet aleyhinde faaliyetlerde bulunduu konusunda iftiraya urad iin 1880 ylnda Aydn valiliine getirilmiti. Bu srada Abdlazizin lmyle ilgili devam eden dzmece mahkeme, Mithat Paann sulu olduuna karar vererek onu valilikten azlettiinde, zmirdeki Fransz konsolosluuna snmak zorunda kalan Mithat Paa, II.Abdlhamitin tehdtleriyle stanbula getirilip, Yldz Saray adr Kkne hapsedilmiti. 1881 ylnn Haziran aynda Abdlazzin ldrlmesinde rol oynad gerekesiyle dma mahkum edilmi olmasna ramen halkn tepkisinden korkan Abdlhamit, dm hkmn yerine getirmeyerek onu Tife srgne gndermi, yl kadar burada yaayan Mithat Paa saray destekli gericilerin basknyla 8 Mays 1884 gecesi, boularak ldrld. Abdlhamit, Mithat Paann ldrlmeyip karldn sand ve bir gn tekrar karsna dikilecei endiesiyle durumu incelemek zere Taife mfetti gndermiti. Mfetti Mithatpaann mezarn atrarak ba kestirip stanbula getirdiinde II.Abdlhamit Mithat Paann ldne inanmt.49 Yenilik tarihimizin en nemli ahsiyetlerinden olan ve Trk milletine 1876 Anayasasn kazandran Mithat Paa iin Sleyman Nazif: Sultan Azizi tahttan indirenler arasnda merutiyete taraftar olanlar yalnz Mithat Paa ile Sleyman Paa idi. Diyordu. Sleyman Nazif ki Dost adl eserinde: Yarnn Taif ehidi vatann yarnki celldna diyor ki: Padiahm, merutiyeti vaaz ve ilndan muradmz istibdad refi ve zat ahanenizi vezaifinizi ikaz ve vkelai devletin vezaifini tayin, milletimizin meyannda msavat kmileyi temin edip elbirliiyle ve gerekten mlkn slahna almaktr. Otuz seneden beri yaynlanp da hkmleri yerine getirilmeyen hatt hmayunlar gibi imdiki hatt hmayunu mlkaneleri buhran hazrn indifandan sonra bile hkmsz kalmayacaktr. Zira Kanun-u Essiyi ilndan muradmz, yalnz mesele-i arkiyenin hsn tesviyesine medar olmak, Avrupallarn aleyhimize alan azlarn kapamak iin nmayiten ibaret bir cemile deildir. Bu bapta zat ahanelerine baz izahat arz eyleyeyim. Evvel zat mlknelerine ait olan vezaif-i hkmdaranenizi mutlaka bilmelisiniz. Zira bilcmle harektmzdan millet nazarnda mesul olacaksnz Bunun iin vkely- devlet ve memurin-i hkmet icra-i vezaifinden emin olmaldr ki drt yz seneden beri milletimizi denaate altrp devleti dar tedenni eden mdahinlikten yakay syralm. Bendenizin zat mlknelerine fevkalde riayetim vardr. Ancak ahkm erierife tatbiken milletimizin menafiine muzir olan en ufak hususta bile size itaat etmekte mazurum. nk mesuliyetim ardr. Hem vicdanm49 Dinamo H.zzettin Kutsal syan C:2 Sf: 48 May Yaynlar- Aralk 1973-stanbul

44

htillci Trkler

dan korkarm, hem de vatanmn saadet ve selmetini temin iin vicdanmla mteahhidim. Fakat korkarm ki bu efkr ve efalden dolay ileride devlet bendenizi mttehem ve mesul tutsun. u arzedeceim doru szlerden kalbiniz pheye varmasn. Ne are ki en ziyade korktuum bilhare vicdanmn bendenizi mahcup edip mesul tutmasyla milletimin taan ve tevbihine uramaktr. te bu dehettir ki zat ahanelerini tasdi iin bendenize cret veriyor. Padiahm, Osmanllar kendi kendilerini slah ve idare iktidarn haiz olmaldr. Usul meveretle idare olunan bir millette nizam nedir bilirsiniz. Tafsile hacet yoktur. Bendenize emniyet ediniz efendim. Bununla beraber ricali milletten de emin olunuz. Padiahm bendeniz bir bar sakil altndaym. Osmanl sfatile icray vazife edeceim.. Bir memurun kendini vicdanen mesul tutarak icray efal etmesinin lzumu gibi bir vezir de hem vicdan hem milleti nezdinde kendini mesul bilmelidir. mit ve iftihar ederim ki vicdanmn bendenizi mesul tutabilecei bir harekette bulunmadm. Fakat milletin bendenizi mesul tutmaya almasn isterim. Hem bu hale kahrederim. Padiahm dokuz gn oluyor ki maruzat mtekaddimeyi isaf etmemekte devam buyuruyorsunuz. Amelenin aletine mabih olan nizamat mberremeyi reddediyorsunuz. Halbuki adaletsiz i grlmez. Bu hal ise henz dehetli zelzelelerden mahv inkraz derecesini savuturan bina-i devleti tamire altmz srada siz adeta ykmak istiyorsunuz diyebilirim. Eer bu eshaba mebni bendenizi serkrdan azlederseniz, rica ederim inan idare mizaci ahanenizle icraat devlet halihazrn ehemmiyet ve ilcatna imtizacettirip kullanabilecek bir yedi iktidara tevdi buyurulsun herhalde... Bu mektuptan alt gn sonra Mithat Paa sadaretten azledilerek Avrupaya srlm, daha sonra da affedilerek lkesine geri dnmt. Bir iftira ile Abdlazizin katillerinden olduu ileri srlerek yarglanmaya balanm, Yldzda can dman Sururinin bakan olduu mahkeme yarglanma sonunda onu idama mahkm etmiti. Bu karar karsnda: Masumum. Fakat idama mahkm olmuum ne kar? Trk Milleti sa olsun! Diyen Mithat Paann gerek suu Abdlhamitin istibdat ynetimine kar olmasyd. dam cezas yabanc devletlerin ie karmasyla,Taifte srgne evrilmiti ama orada boduruldu. Tif Kalesi surlar dndaki mezarla gmlen Mithat Paann kemikleri 26 Haziran 1951 gn Tiften stanbula getirilerek Hrriyet-i Ebediye Tepesinde gmld. Bu tepe ile ilgili olarak Tevfik Fikret iirinde yle diyor: Ziyareti nce ulula ve saygyla eil nk bu ant byklkler, yiitlikler kuanm Yurdunu, ailesini koruma abas gstermilerin Eil ziyareti, bu bir hrriyet mihrab Milletin zgrlne kavumasnn kutlu ve ulu bir abidesidir Bil ki, ziyareti bugn zgrln, ulusun namus ve midin korunabildiyse Seni kurtaranlar burada yatanlar topluluudur Trk dnyasnn byk adamlar arasna adn yazdran Mithat Paa iin, ngiliz tarihi A.J.Tonybee unlar yazyor: Mithat Paa, nn nce Aa Tuna havzasnn gney blgelerinde ve sonra da Mezopotamyadaki valilikleri srasnda yapmtr. Halklar kark olan ve Trklerin aznlkta bulunduklar bu blgelerde Mithat Paa cemaatlerin nderleriyle ibirlii yaparak bunlarn

45

Gen Trklerden Cumhuriyet Halk Frkasna

imparatorlua sadakatini kazanmaya alm: kamu gvenliini korumu, ekonomik gelimeyi salam ve her eyin stnde, karma ortaokullar kurarak her cemaatten genlerin yabanc lkelere gitmek ihtiyacn duymadan ve Osmanl aleyhtar etkilerle zehirlenmeden tatminkr bir renim yapmalarna imkn vermitir. Mithat Paa, imparatorluk iinde yaayan btn uluslarn Nispi temsiline dayanan bir parlamento rejimi kurmak istiyordu. Mithat Paa insan srlerine gerek insanlar gibi davranarak bu yolda gemile balarn koparan ilk Trk devlet adam olmutu. Osmanllarn insan srleri kurtulular iin efendilerinden yz yl nce Batya dnmlerdi. Bunlar Batda bulduklar milliyet grnn gemiteki gebe kurumlarna uymad gibi, Mithat Paann karma parlamentosuna da uymadn kefetmilerdi. Nitekim 1876da abalarn toplam olduu vilayet ayaklanma halindeydi ve bu, bamsz Bulgaristan devletinin ekirdei olacakt. Grev ald ikinci vilayet de yarm yzyl sonra ngilterenin himayesinde Irak adndaki Arap devleti olacaktr. Bylece Mithat Paann almalar, hem vatandalar Trkler iin, hem de dnya iin boa gitmi saylabilir. Mithat Paann ngrd parlamento ve anayasa Sultan Abdlhamit tarafndan bir kenara itilmi, yerine zalim, gerici kanl bir kii ynetimi gelmi ve bu ynetimin ilk kurbanlarndan biri bu stn Trk devlet adam olmutur.50 1878 Temmuzunda Kleanti Skalyeri-Aziz Bey komitesi, V.Murat tahta geirmek amacyla ikinci defa raan Sarayndan karmak istemilerdi. Kleanti Skalyeri, stanbulda Prodos Mason Locasnn stad- azamyd ve Sultan Murat taraftaryd. Beinci Muratn tekrar tahta oturmas iin alyordu. Bu rgtte Muratn annesinin cariyelerinden Nakibend Kalfa da bulunmaktayd. Kleanti, V.Muratla raan Saraynda grm, Beinci Muratn milletin kendisini bulunduu durumdan kurtaraca gn beklediini ikayetle aktardn sylemiti. Bunun zerine, rgt harekete geerek stanbulun eitli semtlerinde, duvarlara V.Murat lehine beyannameler yaptrarak, kinci Abdlhamiti ldrmek amacyla harekete gemiti. ubat 1878de hazrlanan plana gre, suyollarndan raan Sarayna girilecek, Sultan Murat alnarak rgt yelerinden Aziz Beyin evine getirilecek ve orada biat merasimi yapldktan sonra tahta geirilecekti. rgt bu plann gerekletirmek iin beklerken, Ali Suavinin eylemi gereklemi ve onlar planlarn uygulamaya frsat bulamamlard. Ali Suavinin baarszlkla sonulanan hareketi komiteyi harekete geirmi ve en ksa zamanda plann uygulamaya koymaya yneltmiti. Bu srada, Hac Hsn Bey rgt ihbar edince, Aziz Beyin evi baslm, Kleanti, Nakibend Kalfa ve Ali efkati yurt dna kamlard. Divan- harbin verdii karara gre Kleanti, Aziz Bey, Nakibend Kalfa ve tabip Agh Efendi idama mahkm edilmilerse de, cezalar on be sene kalebentlie evrilmiti; rgtn dier yeleri de eitli, srgn ve hapis cezalarna arptrlmlard.

50 Toynbee Arnold J. Trkiye- Bir Devletin Yeniden Douu I Sf:61 Cumhuriyet Gzt. EkiAralk 1999

46

htillci Trkler

Hamidiye Alaylar
Halkna kar despot yntemler uygulayan II. Abdlhamit, 1878 Berlin Antlamasnn 61. maddesine gre, Vilyt- Sitte (Alt ehir) denilen Erzurum, Diyrbekir, Sivas, Harput (El-Aziz) Van ve Bitliste bulunan Ermeniler lehine baz yenilikler yapacan vaat etmiti. Ermeniler de bu nedenle byk devletler tarafndan tahrik edilerek Trklere kar katliam yapyorlard. 1886 ylnda svirede kurulan ve Anadoluda binlerce Trkn kanna giren Ermeni Hnak Cemiyeti Loca ser51 adl mason locasnn uzantsyd; ayrca Osmanl Ermenileri bunlar tarafndan rgtlendirilmiti. Ermenilerin yzlerce Trk kyn basarak oluk ocuu katletmeleri zerine II. Abdlhamit, merkezi Erzincanda bulunan IV. Ordu Komutan Mir Zeki Paay, Ermeni terrn durdurmak zere grevlendirdi. Osmanl devletinin eitli blgelerinde Ermeniler yaamasna karn bu blgelerde Ermniler ounlukta deillerdi. Erzurum, Bitlis, Harput, Diyarbakr, Erzincan ve Harran blgesinde youn olarak yaayan Ermenilerin bu blgelerdeki Trk nfusa oran %39u gemiyordu. Adanadaki oran ise ok daha dkt. Anadoluda yaayan Ermenilerin oran Rumlardan da daha dk bir seviyedeydi. O dnem Ermenilerinin says Rusyada ve randa, Trkiyede yaayanlardan daha oktu. Kendi aralarnda da bir birlik salayamayan Ermeniler, birlikte yaadklar Rum, Srp, Bulgar vs. gibi topluluklar iinde kimliklerini dahi koruyamazken Trkler arasnda huzur iinde yaam srdrp inanlarn korumulard. Hatta Ermenilerin youn olarak yaadklar birok blgede Osmanlnn Trkmenler zerindeki uygulad basklar karsnda Trkmenler, Ermeniler ile dosta ilikiler iinde kaynam bu basklardan Ermeni grnts altnda kurtulmular, bu kaynama kltrel alverie neden olmutu. Kendisini Ermeni olarak ifade eden birok vatandan Trke konumas bunun en belirgin rneiydi. Ermeniler inan ynnden kendi aralarnda birliktelik oluturamad iin kilise etrafnda kmelenmiler, byk bir ksm Ruslara yakn Gregoryen (Ortodoks) kilisesi, bir ksm da Fransz ve Avusturyann desteindeki Katolik kilisesi etrafndayd. Bu kiliseler etrafnda toplanan Ermeniler zerinde ngilizlerin etkinlii yoktu. Bu yzden de, ngilizler 1842 ylnda Protestan kilisesini kurdurmutu. Osmanlnn kuruluundan bu yana Trkler ile i ie dosta bir yaam srdren Ermenilerin Trklere kar saldrganlamas, II. Abdlhamit dnemi siyasetinin bir sonucuydu. Anadoluda balayan Ermeni olaylar Osmanlda menfaatleri arpan ngiltere ile Rusyann davas olarak gndeme gelmiti. ngilterenin Ermeni davasndaki roln George Washborn yle dile getirmektedir: Ermenilerin durumu bilhassa Anadolunun ierisinde, Berlin Kongresinden sonra gittike fenalamaya balamt. Bu durumdan ngiliz politikasnn sorumluluk hissesi byktr. ngiltere, Ermenilerin haklarn savunmaya onlar iin slahat temin etmeye koyulmu ve Ermenileri muhtar bir Ermenistan eyaletinin kurulaca fikriyle tahrik etmitir. Bunu ksmen Hristiyanlk gayreti ile fakat daha ok bizzat kendi menfaatleri iin yani muhtar bir Ermenistann Rusyann ilerlemesine mani olaca dncesi ile yapmtr.52

51 Tunaya Tark Zafer- Trkiyede Siyasal Partiler I. Cilt Sf:382 Hrriyet Vakf Yaynlar 1984-stanbul 52 Karal, Ord. Prof. Enver Ziya- Osmanl Tarihi VII. Cilt Sf: 131 TTK Basmevi 1983-Ankara

47

Gen Trklerden Cumhuriyet Halk Frkasna

ngilizlerin amalarn gerekletirmek zere yapt kkrtmalarn bir sonucu olarak 1887 ylnda Hnak Ermeni ihtill cemiyeti kurulmutu. Ayn dnemde, vatann yandn, milletin ve memleketin battn, padiah ve evresinin hainlerle sarldn gren aydnlar, lkenin ve milletin iine dt zor durumdan nasl kurtulabileceini aratryorlard. Bir yandan da hainler ve alaklardan intikam alabilmek iin ellerinden geleni yapmaya alyorlard. 1889 ylna gelindiinde Ermeniler Tanakrgtn de kurmulard. Bu rgtlerin kurucular Osmanlnn kendine salad imknlarla misyoner kolejlerinde yetimi ve edindikleri servetler ile Amerikada i sahibi olmulard. 1881 ylnda Rus ar Aleksandr III, kendi topraklarnda yaayan Ermenileri Ruslatrmaya balam, onlarn kiliselerine el atarak Ermeni okullarn kapatmt. Bu gelimeler zerine dikkatlerini Anadoluya kaydran Ermeni rgtleri Anadoluda alarak btn Ermenistan kurtarma hedefini nlerine koymulard. 8 Austos 1894te Sasonun enlik kynde Ermenilere ait koyunlara blgede yaayan Krtler tarafndan el konulmu, bunun zerine Hnak ajanlar blgeye gelip Ermenileri kkrtarak blge halk zerinde katliam yapmlard. Bu blgede 8 bin Ermeni ve 12 bin Mslman yaamaktayd. Bu silahl ayaklanma kanl bir ekilde bastrlnca Avrupallar bu olay Ermeni katliam olarak nitelendirmi, ngiltere Babakan Salsbury, Sadrazam Sait Paaya u tehdidi gndermiti: Osmanl devletinin iinde bulunduu ok byk tehlikeye dikkat ekerim. ktidara geldiim gnden beri ngilterede umumi efkrn Osmanl devleti aleyhine dndn hayretle gryorum. Bu devletin devam etmeyeceine dair kanaat gnden gne artmaktadr. () Ermeniler iin muhtariyet mevzu bahis deildir. Yalnz adalet isteniliyor. Ne Krtler Ermenileri ne de Ermeniler, Krtleri madur etmemelidir. Dou vilayetlerinde Avrupann itimat edecei memurlar bulunmak ve idare kuvvetli olmak lazm gelir. Memurlar ne mezhepte olurlarsa olsunlar ngilterece msavidir. Yalnz bunlar padiah tarafndan hr braklmaldr. () Ne Almanya, ne talya, ne Avusturya, ngilterenin ark meselesindeki politikasna olamazlar. Fransa Rusyaya sadktr. Osmanl devletinin devamna yarayan ey yalnz ngilterenin Rusya ile mttefik olmamasdr. Eer ittifak vaki olursa tehlike son dereceye gelir. Osmanl devleti sona erer. 53 II.Abdlhamit, lkedeki yenilik hareketlerini balatan Trklere kar kendi saltanatn korumak iin, Ermenilere kar mcadele etme grnts altsnda balatt Hamidiye Alaylar olarak bilinen rgt kurmutu. Bylece Krtlerin desteini salayarak zorbalk ynetimini srdrmeyi hedefliyordu. O, lkenin dousunda bulunan illeri Krdistan olarak nitelendirmi, kendisini de Krtlerin babas iln etmiti. Aslnda blgede yaayan insanlarn Krt olmadn biliyor fakat sadece kendi karlar iin hem Kadiri Tariktn hem de Krt olarak nitelendirdii insanlar kullanmak istiyordu. Uygulamas douda yaayan Trkleri birbirine drm, karlar uruna Trkl yok etme abasna girimiti.54 Dou Anadoluda bulunan Ermeniler Erivana geerek askeri gerilla eitimi alyorlard. Sonrasnda da geri dnp blgede terr estriyorlard. Mslman unsurlara ynelik katliamlarda bulunmann yan sra Hnak ve Tanak rgtleri de, dzenli ordu haline dnerek Rus53 Karal, Ord. Prof. Enver Ziya- Osmanl Tarihi VIII. Cilt Sf: 139 TTK Basmevi 1983-Ankara 54 Frat, M.erif- Dou lleri ve Varto Tarihi Sf: 151 Kamer Yaynlar- 1998 stanbul

48

htillci Trkler

larla ibirliine balamlard. Bu gelimeler II. Abdlhamite Hamidiye alaylarn oluturma frsatn vermiti. II. Abdlhamitin kurduu Airet Mektebi mezunlarndan, Hayderan aireti mensubu ve ilk dnem TBMM milletvekili Hasan Sddk Hayderan bu alaylarn kurulmasnn Ruslardan rnek alndn belirterek unlar sylyor: Sultan Abdlhamitin fikir ve dncelerine nem verdii, eyh amilin torunlarndan Mir Mehmet Zeki Paa, Van, Erzurum ve Bitlis taraflarna yapt bir seyahat dnnde Padiahn: Anadoluyu nasl buldun? sorusuna u cevab verir: Padiahm, Anadolu her bakmdan tamamen ihmal edilmitir. Hududumuzun br tarafndaki Moskoflar ise, bize rnek tekil edecek derecede gayret gstermektedirler. Mesela bir Kazak tekilatlar var ki, hakikaten rnek alnmaa deer. Ruslar, hudutlar iindeki airetlerden ok istifade ediyorlar. Bunlar silh altna almyorlar ama ylda bir buuk ay belli bir yerde topluyorlar, talim ve terbiyeye tabi tutuyorlar ve sonra hepsini yine serbest brakp evlerine gidiyorlar. Ba, bahe ve tarlalarnda, srlerinin banda alma imkn veriyorlar. M. Zeki Paann bu raporundan hemen sonra Padiahn emri ile brahim ve Kerim Paalarn nclnde Hamidiye alaylarnn kuruluuna baland. Bu alaylarla ilgili ilk yasal dzenleme 1891ylnda yapld. ttihat ve Terkki Frkasnn ynetime gelmesinin ardndan airetin baz ileri gelenlerini tutuklamas ve Krt nfusu silahszlandrmaya balamas ve Ermenilerin serbest silah tamalarna izin vermesi yalnz Hamidi olan Krtler deil, dier airetler arasnda da huzursuzlua neden olmaktayd. Ama ttihat Terkki ynetiminin bu tutumu ayn dnemde stanbul, Badat ve Kahirede balayan Krt ayrlk hareketine kar zorunlu bir tedbirdi.

49

Gen Trklerden Cumhuriyet Halk Frkasna

Hamidiye Airet Alaylar Krt syan Balatyor

1909 ylnda meydana gelen Adana olaylarnda ttihatlar Ermenileri korumak zorunda kalm buna karlk ayrlk Krtlere bask yapmlard. Bu durum karsnda halk arasnda huzursuzluk olumu ve 4.Ordu Komutan Mareal Tatar Osman Paa, Temmuz 1911de gnderdii telgrafla durumu Harbiye Nezaretine yle bildirmiti: Hkmet memurlar ve mahkemeler nezdinde, beraat asl olduu halde, kendilerine verilen her konuda ilk nce Krtlerin sulu ve Ermenilerin de susuz olduklar yolunda zanlarn belli edecek biimde konutuklarndan, nereye ve kime bavurulacak olursa olsun, haklarn korunamayacana ve salanamayacana Krtler ve zellikle balarnca inanlm grnyor... Gezim sresinde hibir Krtte silah grmedim. Fakat kyler ve hatta ehirler iinde bile Ermenilerin serbest serbest silah tadklarn grdm... Sonu olarak, Krtlerde son derece bir umutsuzluk ve korku, Ermenilerde avukatlkla kark bir marklk ve taknlk hkm srmektedir. 55 1909 yl balarnda Hamidiye alaylar yava yava silahszlanmaya balad ve Haydaranl aireti reisi Kr Hseyin Paann tutuklanmasyla ttihat ve Terkki ile Krtler kar karya geldiler. Hseyin Paa cezaevinden ktktan sonra askerlerini alarak rana g etti ve 1913 ylnda Musulda Hamidiye Airet Alaylarnn ban ektii Krt isyan balad. Bu dnemde askerlik kademeleri, hak etmeden yksek yerlere ulam paa ve st subaylarla doluydu. Bunlarn bir ksm uaklktan, damatlktan, evlatlktan, casusluktan yetimeydiler ve haksz yere bulunduklar mevkilere gelmilerdi. Devletten para almak, almak iin alan birtakm akaklar, mteahhitlerle ibirlii halinde hazineyi soymak, askerin yiyeceini almak, ttn idaresinden hara almakla urarken, ayrca kaakl btn ynleriyle renmi bir sr haydut ve rezil, milletin kendisine verdii askerlik niformas iinde her trl sorumluluktan uzaktlar. Hrriyet Kahraman () Resneli Niyazi unlar yazyor: Milletimin hayatn ve geleceini engelleyen bu ktlkler iinde baz mnevver ve mhim insanlarn hibir tesir altnda kalmayarak fikirlerini neretmekle bizim gibi genleri mitsizlie dmekten alkoymaktayd. Doruluun sadakatin, sanki bir ktlk, vazifeye sarlmann adeta fenalk sayld hakkn ve adaletin sessiz ve halsiz kald bir memlekette, btn devlet messeslerinde olduu gibi ordumuzda da, ayn hayat devam ederken btn bu suiistimallere bu kklklere yalnzca birimizin, evet kalpleri vatan gelitirip ilerlemek istei ile yanan yalnz bana kamayaca bir gne gibi ortadayd.56 Daha sonra, 1896 ylndaki dzenlemenin ardndan 1910 ylnda yaplan dzenleme ile Hamidiye ad nizamnameden karlarak Airet Hafif Svari Alaylar Nizamnamesi biimine dntrld. Nizamnameye gre, o gne kadar askere gitmeyen airetler, Hamidiye Svari Alaylarnn oluturulmasnda kullanlacaklar, kanunun 2. maddesine gre, kurulacak alaylar 4 blkten az, 6 blkten fazla olmayacakt. Maddelerdeki dikkat ekici noktalardan biri de, kk airetlerin alay kurmak ve eitim amal bir araya gelmesinin kesinlikle yasaklanyor
55 Avcolu Doan, Milli Kurtulu Tarihi, Cilt 3, s.126 stanbul Matbaas 1974 stanbul () Bu unvan Binba Enver (Enver Paa)ve Kolaas Eyp Sabri iin de kullanlmaktadr. 56 Uzunarl Ord. Prof. smail Hakk Hrriyet Kahraman Resneli Niyazi Hatrat Sf:140 rgn Yaynevi 2003-stanbul

50

htillci Trkler

oluuydu. Ayrca sadece sava halinde merkezi hkmetin veya ordu kumandannn lzum grmesi halinde birlemelerine izin veriliyordu. Hamidiye Alaylarn oluturacak erkeklerden 1720 ya aras olanlar iptidaiye (balang), 2032 ya aras nizamiye (ilk askerlik evresi), 3240 ya aras redif (ikinci askerlik devresi) snfna dahil olacaklard. Bu alaylarda yer alacaklar kendi elbise, hayvan ve eyer takmlarn temin ederken: sava aletleri ve erzaklar devlet tarafndan karlanacakt. Alaylar ynetecek olan subay kadrosu, stanbuldaki Svari Mektebine alnan airet ocuklarndan oluturulacakt. Devlete yaptklar hizmetler takdire ayan ise miralay (albay) rtbesine terfi edeceklerdi fakat yardmcs mutlaka nizam (ordu mensubu) bir subay olacakt. Bylece alaylarn devlet tarafndan kontrol daha da kolaylaacakt. Alay kanunnamesinde blklerin yaps da yle tayin ediliyor: Alay mensuplarndan herhangi biri kynde veya evinde bulunduu zaman, baka bir ile gidecei zaman kendi zabitinden izin almak zorundayd. Her fert, mensubu bulunduu airetin geleneklerine uygun, fakat tek tip elbise giyecek, zerinde ise bal bulunduu alayn iaret ve numarasn mecburen bulunduracakt. Her alay mensubu binecei atn ve takmlarn kendisi temin etmekle ykmlyd ve atlarda mutlaka alayn damgas olacakt. Yavuz Sultan Selim dneminden nce blgede Krtlerin varlndan sz edilmiyordu. Bu dnemden sonra Krt olarak adlandrlan ve II. Abdlhamit dneminde de yeniliki Trklere kar kullanlmak zere blgede bulunan Kurmano airetleri Hamidiye tekilatnn kurmak iin blgeye gelen erkez Mehmet Zeki Paa tarafndan rgtlenmeye balamt. Bu rgtlenmede yer alan ileri gelenler 1893 ylnda stanbula gelmilerdi; II. Abdlhamit bunlarn rtbe ve nianlarn bizzat kendisi takarken iltifat etmiti: Benim Krtlerin babas olduumu unutmayn57 Bu yaklamn bir sonucu olarak onlar da babalar II. Abdlhamite: Halife-i muazzam Efendimizin millet-i necibe-i Osmaniyeye bahu-ihsan olan usul-i merutiyet ve Kanun-i Essiye melunlar tarafndan bir darbe vurulmak istenildii Keml-i teessrle istihbar olunuyor. dame-i merutiyet ve Halife-i Azam Efendimizin uur- ahanelerinde kanmzn son damlasn aktncaya kadar mheyya bulunduumuzu arz eder, Keml-i heyecanla emr- ferman buyrulmasna intizar eyleriz, ol-babde ferman 8 Nisan 1325 diyerek destek telgraf gndermilerdi. Bu telgraf: Hamidiye Alaylarnn Kumandanlar imzalamlar, 58 bu telgraf 31 Mart olaylar srasnda II. Abdlhamite destek veren ender telgraflardand. II. Abdlhamit, airet aalarna verdii geni yetki ile blgedeki halk ezmi, komu olan dier airetleri zellikle Trkleri ve Alevleri byk bir bask altna almlard. Bununla ilgili olarak anlarnda Tugeneral Ziya Yergk unlar yazyor: Airet Alay mensuplarnn savaa komalar ile iilikleri arasnda taban tabana ztlklar vard. Bu adamlar obanlkla haydutluktan baka bir ey bilmezlerdi. Yemee koup, karavana ykamalar da ayn hzla olurdu. Dersimliler, bunlar kendi yanlarna ekmek iin ok uramlar, ancak hep terslenmilerdir. Siz Rafzsiniz. Siz bizim din dmanmzsnzcevab alyorlard.
57 Frat, M.erif- Dou lleri ve Varto Tarihi Sf: 153 Kamer Yaynlar- 1998 stanbul 58 Danimend smail Hami 31 Mart Vakas Sf: 88-89 stanbul Kitabevi 1964-stanbul

51

Gen Trklerden Cumhuriyet Halk Frkasna

Airet Alay, mezhep farklln bahane ederek ova kylerine ok zarar veriyordu. Alay biz harekttan geldikten sonra dndnde Ovack kyleri bylece bir beladan kurtulmu oldu. Alayn Ovackta kald bir buuk ay Dersimlileri ok korkutmutu. Alay, frkann emri ile savamam, frka ve alay komutanlarnn emirlerine aykr hareket ederek ova kylerine sarkntlk yapmtr. Aslnda apulculuk yapan, tm alayn adn kirletenler de birka kiiden oluuyordu. Ovack alay mensuplarna atlarn otlatma ve diri tutma yeri olmutu. 59 Ellerinde yetki, arkalarnda II. Abdlhamitin desteiyle Hamidiye Alaylarnda yer alan airet aalar blgedeki Trklerle yapt savalarda katlettii insanlar iin hibir hesap vermiyor, yarglanamyorlard. Blge halk, II. Abdlhamitin uygulad gerici siyaset yznden birbirine dm, blgenin Krt ayrlklar da faaliyetlerini hzlandrarak etkilerini hissettirmeye balamt. II. Abdlhamit, lke iinde uygulad despot rejime karn d siyasetinde izledii korkak ve haysiyetsiz izgisinin bir sonucu olarak lkeyi kertmek isteyen glerin hibir talebini geri evirmiyor, yabanc misyoner okullarn almasn, ngilizlerin Hindistana asker gndermesi iin gerekli olan demiryollarnn yaplmasn byk bir zveriyle gerekletiriyordu. Bunlar gerekletirirken ald d borlar bir yandan i gericiliin glendirmesine dier yandan da yabanclara lkenin pazarlanmasna anak tutuyordu. Verilen tavizler sonucu gmrk politikas ilemiyordu, iltizam sistemi kmt, iftlik sahipleri vergi vermiyordu. Halk inim inim inlerken o bankerlerle bir anlama yapm, d borlarn tasfiyesi grnts altnda da Avrupa devletleriyle Muharrem kararnamesi olarak bilinen anlamay imzalamt. Bu anlama ile II. Abdlhamit alacakl lkelere belli devlet gelirlerini toplamak zere Dyun-u Umumiyyeyi kurma imtiyaz tanyordu. II. Abdlhamit salanan geici bir rahatlk ortamnda, nfuzunu arttrmak iin ayrd Padiah denei ile ahs iin, Suriye, Arnavutluk ve Mezopotamya da toprak satn alyordu. Ayrca, Iraktaki birok petrol alann da kendi mlkiyetine geirmiti. Bylece hem kendi otoritesini salamlatrm hem de Dyun-u Umumiyenin salam olduu yabanc sermaye ile daha kolay borlanarak lkeyi iyice bor batana sokmutu. Osmanlya bor veren Fransz, ngiliz ve Alman irketleri ile banka ve bankerlere lkenin kaynaklarn altn tepsi iinde sunmutu. Osmanl Bankasnn nclnde gerekletirilen soygun ile Osmanl topraklarnda imtiyaz blgeleri olumu, lke yabanc devletlerarasnda ekonomik olarak paylalmt. Joan Haslip, Abdlhamit hakknda unlar yazyor: Beyolundaki kahveler yerine Galatadaki bankalara gitmeyi tercih ediyordu. Bu suretle Abdlhamit, Rum bankac Zarifi ve Ermeni borsa simsar Assani ile bu devirde sk bir dostluk kurmutu. Uzun seneler devamnca, onun bu dostluklara sadk kalarak, bu pheli tatl su Frenklerini Yldz Saraynda verdii tantanal ziyafetlere davet etmesi, baz yabanc sefirlerin ikyetlerini mucip oldu. Abdlhamit incilerle ilemeli perdelerin arkasndaki banka muhasebe servislerinin havasz ve lo odalarnda megul olmay ok severdi. nce ekinerek, sonra da yava yava cevaret gstererek Galata borsasnda oynamaya balad. lk defa bankac Zarifinin tavsiye-

59 nal Sami ,Tugeneral Ziya Yergkn Anlar -Harbiye'den Dersim'e Sf:196 Remzi Kitabevi Ekim 2006-stanbul

52

htillci Trkler

lerine uyarak borsada yapt yatrmlardan ok memnun olmutu. Zira tahta kt srada 70 bin lira deerinde bir servet toplam bulunuyordu. () Padiahn her trl mali operasyonlardan elde edilen menfaatlere ve faizcilie kar gsterdii temayl, Trk ve slm geleneklerine o kadar aykr dyordu ki,60 1902 ylnda stanbuldan Badata kadar demiryolu yaplmasna karar verilmi, alan ihaleyi d gler arasndaki etin mcadelenin ardndan Almanlar kazanmt. Bu demiryolundan Hindistana asker sevk edecek olan ngilizlerin kar bulunuyordu ne var ki, bu yolla Almanlarn Iraka girmesi de salanyordu. Ek olarak, Almanlar ile Osmanllar arasnda yaknlamay da salyordu. II. Abdlhamitin uygulad korkak ve haysiyetsiz politikalar Kbrs, Tunus ve Msrn kaybedilmesiyle sonulanmt.

60 Avcolu Doan Trkiyenin Dzeni Sf: 212 Tekin Yaynevi 1976- stanbul

53

Gen Trklerden Cumhuriyet Halk Frkasna

1200 Km Demiryolu Dini Amalarla Yaplamaz!

II. Abdlhamit kendisini btn Mslmanlarn ruhani lideri olarak grp, Hicaza demiryolu detmek iin byk miktarlarda paralar harcamas din smrsnn bir baka biimiydi. Bu yol aslnda Badat demiryolunun devam olacakt. amdan balayp Medine, Mekke ve Ciddeye kadar uzanacakt. II. Abdlhamitin bu demiryolunun yaplmasna ilikin karar iin, Alman Bykelisi Marshall Von Bieberstein Dilerine gnderdii raporunda: Akl banda olan hibir insan, bu dinsel amal 1200 kilometrelik demiryolunun yaplabileceine inanmaz 61diyordu. II. Abdlhamit bir yandan bu yolu bir inan yolu olarak lanse ediyor ve yolun yapm iin alan ba kampanyasnda maliyetin %29u kadar para topluyordu. te yandan bankalar ve bankerlerle girdii ilikiler sonucu ald komisyonlarla kendi kiisel varln artryordu. II. Abdlhamitin uygulad baskc politikalara kar Trk halk ve aydnlar byk bir muhalefet gsteriyordu. Ermeni, Rum, Bulgar ve Arap gibi eitli etnik ve dini gruplara mensup komiteciler, aralarnda anlaarak Trkler zerinde byk bir bask kurmaya alyorlard. Bu dnemde artan fiyatlar, d borlar ve den ii ve memur maalar halkn byk bir tepkisine neden olmutu. Bu tepkiler Jn-Trklerin nderliinde toparlanarak grev ve protesto gsterilerine dnyordu. Bu durum Gen Trklerin eitlik ve kardelik adna yapt yaynlar etkisizletiriyor buna kar mcadele eden aydnlar Abdlhamitin celltlar tarafndan akl ve hayale gelmez ikencelerle engellenmek isteniyordu. Yenilik ve halklarn birlii iin srdrlen abalar olaanst bir sertlikle karlanca mcadele iinde yer alan birok aydn pasifize oluyordu. Birou areyi yurt dna kamakta buluyordu. Sarayn datt altnlar baz kk insanlarn ihanetini de salamt. II. Abdlhamit belirledii yeni siyaset ile yurt dna kaanlar elde etmekten vazgemiti. Bunun yerine, kendisine kar olan kalemlere ve aleyhinde konuanlara lm ve srgn gibi ar cezalar vermeye balamt. Mahkemeler, Avrupann Engizisyon dnemindeki gibiydi. Padiah casuslarn Avrupaya da gndererek bunlar tarafndan gerekletirilen eitli eylemleri Gen Trkler aleyhine kullanm ve Avrupada Gen Trklerin var olan saygnlna glge drmeyi de baarmt.62 Devlet tekilatnn, ordu ve kumanda kadrosunun aznlklar iin mekteplerin ayrl, aznlklar arasndaki muhafazakrlk ve Mslman olmayanlarn topluluktan soyutlanmas halk arasndaki gveni ortadan kaldrmt. II. Abdlhamitin terr ynetiminin nclerinden olan 4.Ordu Miri Zeki Paann doudaki alt vilayette kaytsz ve artsz, ast astk, kestii kestikti. Rumelide Karada, Srp, Bulgar ve Yunanllar arasnda srekli anlamazlklar yaanyordu. Gneyde Drzler, Nasuriler srekli ayaklanma halindeydiler. II. Abdlhamitin idare-i maslahat anlay iflas etmi, Yemene 50 yla yakn durmadan gnderilen askerlere ramen mam Yahyann ayaklanmas dindirilememiti.(*)

61 Hicaz Demiryolu Fotograf Albm Sf:12 Albaraka Trk Yaynlar :12 1999 stanbul 62 Uzunarl Ord. Prof. smail Hakk Hrriyet Kahraman Resneli Niyazi Hatrat Sf:144 rgn Yaynevi 2003-st. (*) mam Yahya ile II.Abdlhamitten sonra anlama salanm ve Birinci Dnya Sava srasnda Trklerin en byk destekisi olmutur.

54

htillci Trkler

Sultan ve Halife olmasnn yannda iadam ve milyarder olan II. Abdlhamit, Siyonist Dr.Herzle ile etin bir pazarla girimi Herzlenin Filistinde Yahudilere yurt salama giriimlerinden de kazan salama peine dmt. Pazarlklara katlan Yazar Ahmet Mithat Efendinin de gayretleriyle Dr.Herzle 1900 ylnda II.Abdlhamit ile grm, Dr.Herzle padiaha Yahudilere Trkiyede yurt verilmesi halinde salanacak avantajlar aklamt. Bu avantajlar arasnda Dyunu Umumiyeden kurtulmak da vard. Pazarlklar sonunda Yahudilerin Mezopotamya, Suriye ve Anadoluya yerletirilmeleri kararlatrlm, ancak Herzlenin Filistin iin direnmesi zerine grmeler baarszlkla sonulanmt. 1897 ylnda Yahudilerin Byk Siyon Kongresi toplanm, Tekvin 12/25te belirtilen: Ayak tabannzn bast her yer sizin olacak. Snrnz lden Lbnandan rmaktan, Frat rmandan Garp denizine kadar olacaktr. nnzde kimse duramayacak, Allahnz Rab size syledii gibi dehetinizi ve korkunuzu ayak basacanz btn diyar zerine salacaktr.Buyruun yerine getirilmesi iin Mondializm de denilen Siyonistlerin tek dnya hedefine ulaabilmeleri; dindar Yahudilerin, Hristiyan Yahudilerini ve Evangelistleri de kendi saflarna katabilmeleriyle mmknd. Bu kongrede Herzl: Ben sraili kurdum. Sizler de elli sene sonra greceksiniz. Diyordu. Siyonistler vaat edilmi topraklarna ulaabilmek II. Abdlhamite bavurarak Yahudilerin Filistin blgesine yerlemesi iin izin istemiler, ancak II. Abdlhamit ile anlama salanamamt. lkesinin topraklarn Yahudilere satmak iin pazarlklar yrtebilen bir ahsiyet olan Abdlhamit, Jn Trkleri bile Avrupadan getirtebilmek iin ilerinden bazlarn satn almt. Etrafnda toplad Arap eyhlerini yksek maalarla kendisine balam, rtbe ve nianlar vererek, at Airet mektepleri ile (Bugnk Kabata Lisesi) airet aalarn da kendine balayp, etrafnda oluturduu hrsz ve talanclarla aldr-kazan politikas izliyordu. Baz devlet adamlar yolsuzluklarna kar kyor onlar tenkide cesaret ediyorlard ama bunlar icat edilen bahanelerle uzak vilayetlere srgn ediliyor, Hristiyan dnmeleri, macerac tatl su Frenkleri ve kurnaz Araplar servet sahibi oluyorlar ve bir gecede paala terfi ediyorlard. Ahlakszlklaryla alay edebilmek iin, nazrlarnn yolsuzluk yapmasn bekleyen Abdlhamit, Bahriye Nazrnn hrszlklarndan da sklkla bahsediyordu ama, ihtiyar Nazr da, Padiaha ynelik bir isyanda grev almamas iin donanmasn hareketten mahrum bir halde Halite tututarak mevkiini korumasn biliyordu. Bir gn Abdlhamite mehur bir hokkabazn atallar yuttuuna ilikin hnerleri anlatldnda o hemen cevap vererek, bunda o kadar byk bir hner grmediini, nk Bahriye Nazrnn hibir rahatszlk hissetmeden muazzam harp gemilerini yuttuunu sylemiti. Avrupal ziyaretiler, Padiahn ikiyzll karsnda hayret ediyorlard. Huzurundaki nazrlara ve yksek memurlara ziyadesiyle iltifat ettikten sonra, onlar salondan knca arkalarndan kendilerini hemen alaklk ve namussuzlukla itham ederdi. Fakat ayrca da birbirleri aleyhine kendisine malumat vermeleri iin, onlar okayarak sra ile dinlerdi.63

63 Avcolu Doan Trkiyenin Dzeni Sf: 219 Tekin Yaynevi 1976- stanbul

55

Gen Trklerden Cumhuriyet Halk Frkasna

ttihad- Osman Kuruluyor

Meclis-i Mebsann ksa bir sre iin kapatld izlenimi veren II. Abdlhamitin byk basks Ohrili brahim Temo, Diyarbakrl shak Sukuti, Arapgirli Abdullah Cevdet, Kafkasyal Mehmet Reit ve Bakl Hseyinzade adlarndaki tp rencilerini yldramamt. Onlar 1 Mays 1889 gn ttihad- Osman adnda gizli bir rgt kurarak, Alu Aann banda yaptklar toplantlar ile mcadele bayran amlard. Daha sonra da Pariste bulunan Ahmet Rza Bey ile iliki kurup, Osmanl ttihat ve Terkki Cemiyeti adn almlard. Arnavut kkenli bir Bekta olan brahim Temo, 1865 ylnda Strugada domutu. Ahrkap Tp dadisi ve Kuleli Askeri dadisine devam etmi, 1887 ylnda Askeri Tp Mektebine girerek 1892 ylnda mezun olmutu.64 Onun ve arkadalarnn abalar ile Tbbiye rencilerin byk ounluu rgte ye olmular onlara Harbiye, Mlkiye, Bahriye mektepleri de katlm, medrese rencileri ve tekkeler de mcadeleye atlmaya balamlard. 1891 ylnda Kl Ali Paa Camisinin imam saray sert bir ekilde eletirince II. Abdlhamitin hafiyeleri cemiyeti takip etmeye balamlar, brahim Temo ve arkadalar birka defa yakalanmalarna karn sorgulamalarda konumayp direndikleri iin salverilmilerdi. 1893 ylnda Tbbiye Mektebi nezaretine Mehmet Zeki Paann atanmasyla basklarn artmaya balamas sonucu cemiyet okulun dna tanmak zorunda kalm, 1895 ylnda Romanyaya kamak zorunda kalan brahim Temo da yaamn hekimlik yaparak srdrmt. Meclis-i Mebsann yeniden toplanmas iin ilk faaliyeti balatan ttihat- Osman daha sonra ttihat ve Terkki ismini ald. 1885te ismini duyuran cemiyetin fikirleri: Mlkiye, Harbiye ve Tbbiye rencileri arasnda yaylmaya balad. Hkmete ve Padiaha muhalif olan bu hareket, haber alnarak datld. Sk ekilde takip edilmeye balannca cemiyet yelerinin byk bir ksm yurt dna kat. Paris, Napoli, Cenevre ve Londrada kardklar gazete ve dergilerde hkmet aleyhine, Mertiyetin iln lehine yazlar yazp, bunlar yurda gizlice sokmaya baladlar. Fransz htillinin yznc yldnmn kutlama trenleri dolaysyla Parise giden Ahmed Rza da orada kalarak Jn Trk hareketinin liderliini ele almt. kard Meveret Gazetesinde ve saraya yazd yazlarla o da merutiyet, hrriyet kavramn ilemeye balamt. Ancak, Jn Trklerin yurtd yaynlar tenkit ve temennilerden ibaret kald iin, Osmanl Devletinin sosyal ve ekonomik temellerine ilikin aratrma ve yayn faaliyetinde bulunamyorlard. lk kongresini 1902de Pariste yapan ttihat ve Terkki Cemiyeti Kongresine ttihat ve Terkki yeleri, Prens Sabahattin ve taraftarlar, Srp, Bulgar ve Ermeni komitac reisleri katldlar. Kongrede iki temel konu tartlmt; bunlar, rgtn amalarnn sadece yayn yoluyla gerekletirilemeyecei, bunun iin de ihtill yolunun kullanlmas gerektii ve devrimin baarya ulamas iin yabanc devletlerin desteinin gerekli olup olamad meselesiydi. Oy okluu ile alnan kararlarn en nemlileri arasnda merutiyetin iln iin i birlii yapmak ve Osmanl Devletinde milliyetlere gre mahall muhtriyetlerin kurulmasn salamak gibi konular bulunuyordu.

64 z Baki- ttihat Terakki ve Bektaler Sf: 376 Can Yaynlar Kasm 2004 - stanbul

56

htillci Trkler

Mertiyetin iln iin yabanc devletlerin mdhalesi fikrini reddeden Ahmed Rz ile bunun tam tersini savunan Prens Sabahattin arasndaki fikir ayrl nedeniyle bu kongre her ikisinin bir araya geldii ilk ve son kongre olmutu. Ahmet Rza taraftarlar ttihat ve Terkki adn deitirerek Osmanl Terkki ve ttihat Cemiyetini kurdular. Bu cemiyet 1906 Eyllnde Bursal Tahir, smail Canbolat, Talat (Paa) ve Mithat kr ve arkadalar tarafndan kurulan Osmanl Hrriyet Cemiyeti ile birletiler. Prens Sabahattin ve taraftarlar ise Teebbs ahsi ve Ademi Merkeziyet Cemiyetlerini kurdular.65 Cemiyetin gizlilii nedeniyle 1908 ncesi ttihat Terkki faaliyetleri hakknda bilgi edinilebilecek belgelerin says ok azdr. Almanlarn, 1898den itibren Mertiyetin ilnna kadar yeniliki Trklere gizlice yardmda bulunduklar bilinmektedir. Bu durum ttihatlarn kendi aralarnda ngiliz ve Alman yanls diye ikiye ayrlmasna neden olduysa da, bu ayrlk Mertiyetin ilnna kadar pek sorun olmamtr. 89 Haziran 1908 ylnda ngiliz Kral VII. Edward ile Rus ar II. Nikola Revalda buluarak Osmanl mparatorluu ve Boazlar sorununu grmler ve yaynladklar bildiri ile dier konulara deinmeden Makedonyada slahat yaplmas gerektiini aklamlard. Bu aklamalar zerine ttihat ve Terkki Cemiyeti, ngiliz ve Ruslarn Osmanl mparatorluunu paralamaya karar verdiklerini anladlar. Bunun nlenebilmesinin yolunun da 1871 Anayasasnn yrrle konulmas olduuna inandklar iin almalarn hzlandrdlar. Bu dnce dorultusunda 3. Ordu subaylarndan Kolaas Niyazi Bey, Resneden ayrlarak dalara kp Kanun-i Essi tekrar yrrle konulmad taktirde dadan inmeyeceini aklamt. 66 nc Avc Taburu Balkanlarda her trl ayrmcla ve ayrlk glerin komitalarna kar yiite bir direni sergiliyor, elde ettikleri baarlar esir edilen komitaclarn affedilmesiyle uup gidiyordu. Rumelideki hapishanelerde bulunan komitaclar ve ekyalar Avusturya ve Rus konsoloslarnn mdahalesiyle serbest braklyor, bunlar ktktan sonrada tekrar savaa balyorlar blgede estirdikleri terrle katliamlar yapyorlard. Yaptklarn bir komitac yle anlatyordu: Sofyaya gtrmek zere bize 1500 esir vermilerdi. Bunlardan drt kii kalncaya kadar hepsini subaylarmzn gz nnde ldrmtk. Yolda hangi kye girdiysek oluk, ocuk btn Mslmanlar kestik 67 Genel af ile boaltlan hapishaneler, Makedonyadaki ayaklananlara taze ve yeni gler katmt. Bu zamana dek padiahn emrine bal olan Balkanlarda komitaclara kar yaplacak izlenimler, bundan sonra blge komutanlarnn yetkisine verilmiti. Bu grevler dolaysyla evrenin gvenliini salamakla grevli olanlar, yalnzca Genel Mfettiin gzne girmeyi dnyordu. Haber alma iin verilen ykl paradan, ajan deneinden yararlanmay ama ediniyorlard. Komitalarla yaplan arpmalar, ordu birlikleri tarafndan dzenleniyordu. Aznla bal ekyalarn, ayaklananlarn saklandklar yerler ve onlar saklayanlarn yerleri de subaylarn muhbirleri tarafndan reniliyordu. Btn sulular, katiller kentlerde askeri polis ve subaylar

65 Tunaya Tark Zafer- Trkiyede Siyasi Partiler- Hrriyet Vakf Yaynlar- 1984-stanbul 66 Armaolu Prof Dr. Fahir H. Siyasi Tarih Sf: 307 A. Siyasal Bilgiler Fakltesi Yaynlar- 1973 -Ankara 67 Genosman Keml Zeki, Atatrk Ansiklopedisi Cilt 1 Sf: 154 May Yaynlar Mart 1981 stanbul

57

Gen Trklerden Cumhuriyet Halk Frkasna

tarafndan yakalanyordu. Sanki sivil ynetim bu olaydan hi sorumlu deildi. Niyazi Bey Hatratnda yle yazyor: Bu yersiz aflar dolaysyla komitaclk, ekyalk ve isyanlarn kkn kurutmann imkanszl herkese ok iyi anlalmt. Her gn asl olmayan isyanlara kar yeni yeni vazifeler alnyordu. Yeni yeni askeri mntkalar tesis ediliyor, kumandas erkanharp ve tecrbe edilmi kabiliyetli zabitlere veriliyor, byk bir mesuliyet ykletiliyorsa da, btn yaplanlar aflar dolaysyla boa gidiyordu. lm cezasna uram binlerce insan eitli yerlere itimat ederek hayatnn affedileceini, bir gn gelip hapisten kacana kati olarak inanyordu. te bu itimat, isyan ve daa kmak iin en byk tevikti. zc olan, bu kadar hadiseye kar Harbiye Nezareti zabitlere haksz muameleden ekinmiyor, rtbeleri, makamlar, maa zamlarn bu dada, bayrda hrriyet iin alan, vatan iin rpnan zabitlere deil, damatlara, ajanlara, akaklara veriyordu. Orduda kanun meriyeti yalnz hakkn isteyen ve mdafaa eden kk rtbeli zabitleri ezmeye yetiyordu. Erlerin plakl, klalarn berbatl, asker yiyeceinin fenal, devletin maa vermesindeki aksakl orduda inklap fikrini umumiletirmi ve kkletirmiti68 ttihat ve Terkki Cemiyeti, lkenin iinde bulunduu durumun sorumlusu olarak insanlar, komutanlar, mfettileri ve dier st yneticileri grmyordu. Onlara gre bu durumun idare mekanizmasndan kaynaklanyordu. Bundan dolay da rgt iine komuta kademelerinin alt gurubunda yer alan yzba ve mlazmlar da almt. zellikle Rumelide aznlk komitalarna kar verilen anl mcadele, aydn subaylar tarafndan yrtlyor, ordunun st kademeleri bu durumla ilgilenmiyorlard bile. zellikle Kolaas Resneli Niyazi, Binba Enver ve Kolaas Eypn drstlkleri, alkanlklar ve kahramanlklar halkn takdirini topluyordu.

68 Uzunarl Ord. Prof. smail Hakk Hrriyet Kahraman Resneli Niyazi Hatrat Sf:161 rgn Yaynevi 2003-st.

58

htillci Trkler

On Be Kz Ve ki Gelin Mahzende Boularak Can Veriyor

Saray, ttihat ve Terkkinin Rumelideki almalarn ortadan kaldrmak iin var gcyle alyordu. Selnik Merkez Komutan, saray yaverlerinden ve Enver Beyin kz kardei Hasene ile evli olan Nazm Beyi, Cemiyetin faaliyetlerini tespit ve ortadan kaldrmak zere grevlendirmiti. Bu zat, maana yaplacak zammn heyecan ve ttn tekilat, kumarhane, umumi evler, meyhaneler gibi yerlerden alaca haracn elinden gidebilecei korkusunu ortadan kaldrmak iin ok hzl almaya balam, grevlendirdii casuslar da alacaklar maan hayali ve gze girerek ykselebilmek midiyle almaya balamt. Aydn insanlar yakalayp konuturmaya alyorlard. Nazm Bey, ordunun en yksek kademelerini dahi Saraya jurnalledii iin, cebini para ile doldurarak stanbuldan geri dnmt ama ttihat Terkki Cemiyetinin kendisi hakknda verdii lm karar ile kar karyayd. Onun ldrlmesi iini Enver Bey stlenmek istemesine karn ttihat ve Terkki bir aile bunalmna yol almasn istemiyordu. Bu nedenle de grevi Mustafa Necib stlenmiti. 29 Mays 1908 akam smail Canbulat ve Enver Beyin yardmyla Nazm Bey vurulmu ama lmemiti. Kaymakam Nazm ar yaral olarak kurtularak stanbula kamay baarmt ama Enver Beyi kendisine yaplan saldr srasnda tanm, bunun zerine Enver Bey, Tikvee kamt.69 II. Abdlhamit, ttihat Terkkinin rgtl gc karsnda bu kez baarya ulaamam ve byk bir amar yemiti. Selnike daha fazla casus gndererek intikam hevesini srdrd. Polis Mfettii Sami, Manastrda ttihat Terkkiyi ortadan kaldrmak zere grevlendirilmi, onun sonu da Frove Nahiyesinde lm olmutu. Balkanlardaki gelimeler yle bir noktaya gelmiti ki, Arnavutlar, Bulgarlar, Rumlar, Ulahlar ve dierleri kendi milletlerini kurtarmak iin bamszlk hareketine girimekle beraber acmaszca birbirlerini de katletmeye balamlard. Rum blgesinde Hrstiyan Arnavutlarn bulunduu Naffan Kyn 500 civarndaki ekya dn gn basp ky birka yerden atee vermilerdi. Gelin evinde 15 gen kz ve bir haftalk baka bir taze gelin, evlenecek kz elendirmek zere toplanmlard. Balayan yangn komu eve bulanca gelinin bodrumdaki arap mahzeninde atein bir etkisi olmayacan sylemesi zerine on be kz ve iki gelin, mahsene inmilerdi. Orada, gzel ssl giysileri ve taklaryla mahzene indikleri an gelin evi tutumu ve duman mahzeni de sarmt. Kzlarn hepsi zehirli gazlarn etkisiyle boularak can vermilerdi. Kesendre Kaymakam Tahsin Bey olay yerine gidiini yle anlatyor: Ben bu olay haber alr almaz yetitim. Ekya ile Gornovie Deresinde yaptmz arpma sonunda 40 kadar kiiyi tepeledik. Bunlarn hepsi Bulgar kyllerdi. Bu herifler o derece cret almlard ki, baskn gpe gndz yaptlar talyan Jandarma reform rgtne bal bir subay olan Yzba Manara ile kye girdiimizde: yerde sra halinde yatan 17 gzel kz ve gelinin stleri rt ile kapanmt. Balarna toplanp, feryat ederek kvranan ve alaan halkn huzurunda rtler kaldrldnda, grm olduumuz manzara cidden yrekler acsyd. Kzlar sapasalam, ssl, psl, yzleri krmz olduu halde yatyor ve ebedi bir uykuya dalm bulunuyordu.

69 Yaln Soner Tekilatn ki Silahr Sf: 29 Doan Kitap 2001 stanbul

59

Gen Trklerden Cumhuriyet Halk Frkasna

Bu acya dayanamayan talyan yzbas Manara teessrnden bayld. Grlen sahne gerekten pek acyd. Bu durum karsnda metanetkelik taslamak deme babayiidin harc deildi. Filhakika bu biarelerin intikam alnd, alnd amma, zavalllarn cenaze trenleri de ok ackl oldu. Selnikten Manastrdan Naffana akn akn, yabanc ve yerli basn mensuplar, fotoraflar, byk bir halk topluluu geldi ve trende yer ald. Hrstiyan Arnavut geleneine gre, cenazeler silah seslerinin tarakkalar arasnda el stnde tand. Bu trendeki feryatlar ve alamalar, normal bir insann dayanamayaca kadar ackl ve etkili idi. Hayatmda bu derece feci ve elim bir sahneye ahit olmamtm. Zavall Makedonya 70 Bu vahetler karsnda Osmanl saraynn umursamazlna karn, blgenin yurtseverleri ayrlk glerin hareketlerine kar sessiz kalmyorlar, beklemenin lkeye bir faydas olmayacana inanyorlard. Bu srada Revalde Rus ar ve ngiltere Kralnn grmeleri sonunda Osmanly paralama karar alnmt. Buna kar ttihat ve Terkki Cemiyeti Makedonyadaki Avrupa konsolosluklarna hitaben yaynlad bildiride yle diyordu: Ekselans! Vatanmz mhim bir paras olan Makedonyann bugn iine dt vaziyet, onun slah edilmesi ve gelecei istikametinden Trkiye denilen bu byk devletin ocuklar olan bizleri, aadaki satrlar sizlere arz etmek mecburiyetinde brakmtr. Bu hareketimizin balca sebepleri, zerinde doduumuz topraa olan sadakatimiz ve sevgimizdir. Onun iyilii ve gelecei iin elbirliiyle almak gayesindeyiz. Avrupann bizi zayf ve kt bilmekte olduuna vardmz kanaattir. Makedonya meselesi hakknda daha dorusu Makedonyann dertlerini arz etmek ve hakikatleri izah etmek iin, bizi doru yola gtrecek olan sebebi beyan etmek istiyoruz. Bylece Avrupa devletlerini de lzumsuz hataya dmekten kurtarmak gayesindeyiz. te bu mektubumuzla takip etmek istediimiz gaye yalnz budur. Bugn seyirci olduumuz manzara pek gariptir. imdiye kadar bu istikamette gsterilen are, byk bir ltufkarlk taknan ecnebilerdir ki, gsterdii istikametler hep ayr ve tatbiki imkansz olan eylerdir. O halde vatanlarn ve onun hastalklarn, hadisede menfaatleri olan ecnebilerden daha ok ve daha iyi bilen Trklerin kendi szlerini sylemeye haklar yok mudur? Avrupann Makedonyada teebbs ettii slahat ve yeni tanzim hareketleri hi de iyi netice vermemiti. Makedonyada yine karklklar devam etmekte, hl daha kt bir hale girmektedir. Aznlklarn isyan oalm, Makedonya meselesi bir kat daha hl edilmez bir vaziyete girmitir. Avrupa iin lzumsuz, Trkler iin hi de iyi olmayan drt senelik bir tecrbeden sonra imdi de byk devletle yaptklarnn tesirsizlii karsnda hareketlerinin mntkaya bir emniyet temin edemediini itiraf etmektedirler. Halbuki bu hakikat karsnda, Avrupa erefiyle iten ekilip, ktlkleri artrmadan baka, bir eye yaramayan her eit teebbsten vazgeecek yerde, ne yazk ki mntkay daha kt bir umumi vali tayininin doru olaca fikrinde sebat etmi ve daha sonra da Petersburg Kabinesi(arlk Hkmeti) Makedonya meselesinin devletleraras bir tekilat yoluyla idaresinin mmkn olacan tasavvur ediyormu.
70 Uzer Tahsin Makedonya Ekiyalk Tarihi ve Son Osmanl Ynetimi Sf:200 TTK 1999 Ankara

60

htillci Trkler

Katiyetle unu imdiden beyan edebiliriz ki, bu iki eit tedbirin ne biri, ne dieri ve hatta ne de ikisi birden Makedonyann Osmanl topraklarndan bsbtn ayrlmasyla neticelendirecei iin Mslman ve Hrstiyan btn vatandalar, birlik olarak vatanlarna ecnebilerin el atmalarndan muhafaza gayesiyle ahsi ve siyasi hrriyetlerini bugnk hkmetten almaya karar vermitir! Bu gaye uruna bugnk idarenin zorbalndan faydalanan yksek rtbeli ve yksek makam sahiplerini bir keye iterek Osmanl ttihat ve Terkki Cemiyeti nam altnda birlemitir. Yukardaki arzu dnda herhangi bir karar millet kabul etmeyecektir. Biz memleketimizin umumi kntsn temin edecek olan bu eit hareketlere kar mill haklarmzn mdafaasna kati karar vermi bulunuyoruz. () Makedonyay Bulgaristan, Srbistan ve Yunanistana iltihak etmek gayesiyle hareket eden birtakm Bulgar, Srp ve Rum ihtillcileri burada yaatmak istedikleri ve biraz da muvaffak olduklar kt tohumun yeerip gelimesine yardm etmekten kanlmaldr. Bylesine kt ve bylesine az bilinen Mslmanlar, Makedonyaya yeni gelmi deillerdir. Tarih bize gsteriyor ki, Trklerden meydana gelen birok halk Makedonyaya, burasn Osmanl sultanlarnn ele geirmesinden ok nce gelip yerlemilerdir. Bu bakmdan Makedonyada Trklerin de ok eski bir tarihi alakalar vardr. Bu eski Trkler ile sonradan gelenler ve bu gelile de slam dinini kabul eden yerliler bunca asr Hristiyanlarla bir arada yaadlar. Bu uzun gemite her iki taraf arasnda birok yaknlk oldu. Mslman ve Hrstiyan ok yerde birbirine arka verip yardm ettiler.. () Avrupa bizim hakkmzdaki grlerinde samimi olsayd, Trkiyeyi alakalandran ilerin hepsinde Rusyay uzak tutard. Bu sebeple Rusya yalnz Makedonyann deil batanbaa btn ark iin en byk tehlikedir. () Din ve Ortodoksluk maskesi altnda Ruslar, bizim iin ok kt dnmekte ve fena neticeler hazrlamakta, dhilde Ortodoksluu tahrik ederek ve din kkrtmacl yaparak milletleri birbirine drmekte ve bu karklklarn dhili harbe dntrlmesinden faydalanmay gaye edinmektedir. Rusyann mntkadaki sivil vazifelileri konsoloslar ve zabitleri btn birer er oca, aleni olarak Hristiyanlarn kendi dininden olanlara ve Mslmanlara kar mcadeleye davet ederek bir din atmas temin etmektir. Makedonyada yenilik denen bu trajedi de, bir komedyadaki gibi glnecek bir taraf varsa, o da Avrupann gemiteki tecrbeleri grmezlikten gelip ayn istikamette yrmesidir. Avrupa hatrlamyor ki kendisi daha yarm asr emperyalist politikas tatbik etmeye kalkan Ruslara kar Trklerle yan yana harp etmek mecburiyetinde kalmt. Bunu unutup imdi neden onlarla beraberdir. Ve arzularna boyun emektedir? () Avrupa, Makedonyadaki karklklar mani olma istikametinden, kati bir neticeye varmak arzu etmiyor. () Gerek Makedonyada olsun, gerek dier vilayetlerde btn Osmanllar din ve milliyet ayrmakszn kardetirler. Vatann yksek menfaatleri karsnda Hrstiyan ve Mslman cemaatleri deil Osmanllk vardr. Halkn menfaati gayesi ve kaderleri hep ayn ve birdir. Bu sebeple hepimizin almas lazm gelen gaye, vatan istibdat idaresinden kurtarp, hrriyet, Terkki ve muasr devlete vasl olmaktr. ()

61

Gen Trklerden Cumhuriyet Halk Frkasna

Makedonyann her bakmdan Trkiyenin bir paras olduunu beyan eder ve onun ayr kabul edilmesini dnemeyiz. Makedonya btn iddetiyle devam ettirilen bir istibdat idaresine brnm cemiyetin bir parasdr. O istibdad Avrupann mdahalesine lzum olmadan ortadan kaldracak da biziz. () Avrupa bizim kabul edemeyeceimiz bir istikamete girer de Makedonyaya bir umumi vali, milletler aras kontrol ve adli, idari tekilat, Makedonyadaki Trk ordusunun tahdit edilmesi gibi yeni yeni hareketlerde bulunmaya kalkarsa, unu da beyan ederiz ki, artk sabrmz tkenmitir. erefli bir lm fena bir hayata her zaman deiebiliriz. Yalnz bu neticeye varmaya lzum kalmadan evvel zannederiz ki sizlerce arzularmz yerinde olarak kabul buyrulur. Byk bir tahribata mani olmak iin elden geldiince alarak u iki kelimede hlasa edeceimiz midimizi ortaya koymak iin bizi serbest brakrlar! Biz bize bizim iin. Bu beyannamemizi Rusyadan baka btn byk devlet kabinelerine arzettiimiz gibi, birini de siz doru msavat kendine prensip edinen, yksek ahsiyetinize arzetmekle eref duyarz71. Osmanl ttihat ve Terkki Cemiyeti Manastr Merkezi imzal bu bildiri Mays 1908de Manastrdaki konsoloslara datlm, blgedeki gelimeler yurtseverleri Osmanldan bamsz hareket etmek gerektiine inandrmt. II.Abdlhamiti Merutiyet idaresine dndrmek iin halk hareketinin rgtlenmesi gerektii inancnda olan Resneli Niyazi bir ete oluturma abalarna girmi, fikrini de ttihat Terkki Cemiyetine anca, almalarn Anadoluya ynlendiren ttihat Terkki Cemiyeti, Kolaas Ahmet Niyazinin talebini byk bir zveri olarak grp sevinle karlamt. Bu onay zerine Resneli Niyazi Bey, Osmanl ordusundan ayrlarak blgedeki etelerle savamak ve halk emperyalizme kar rgtlemek iin 28 Haziran 1908 gn Resne Belediye Reisi Cemal ve Polis komiseri Tahirle bir Sal sabah buluarak ihtill iin daa kt. Din ve milliyet fark gzetmeksizin birleip istibdat ynetimini devireceklerdi. Cuma gn Resne klas nnde bulutuklarnda gerekli hazrlklar tamamlayp milletin klcn ekmek iin Allaha snarak lmeye karar verdiler. Vatann kurtuluu iin seve seve lmeye, Trkn byk karakterine yakr bir rnek olmaya hazrdlar. Halka kt davrananlara, eziyet etmeye alanlara kar mcadele etmeye ant itiler. Oluturduklar birlik 3 Temmuz gn gn batmndan sonra harekete geerek stavri yolundan ilerleyecekti. Ancak bu kararlarn stavri yolu zerindeki Sarsaltkta Cumartesi kurulacak olan Bekta ayini trenleri nedeniyle deitirdiler.72 4 Temmuz gn blgedeki yerleim alanlarda rgtlenme ve hazrlk almalarn srdrdler. Her gittikleri yerde halk kendilerini byk bir sevin ve saygyla karlyordu. ttihat ve Terkki Cemiyeti Manastr Merkezinin 6 Temmuzda gnderdii bir telgraf saylar iki yze ulaan Resneli Niyazi ve etesini byk bir sevince bomutu, Binba Enver Beyin de kendilerine katlaca bildiriliyordu. Bu sralarda Abdlhamitte bo durmuyor, Birinci Ferik emsi Paaya 3 Temmuz 1908 tarihli telgrafla Resneli Niyazi ve etesinin yok edilmesi emrini verirken, ttihat Terkki Cemiyeti 7 Temmuz gn emsi Paay yelerinden Atf Beye ldrterek gcn Abdlhamite gsteriyordu.
71 Uzunarl Ord. Prof. smail Hakk Hrriyet Kahraman Resneli Niyazi Hatrat Sf:186-199 rgn Yaynevi 2003-st. 72 Uzunarl Ord. Prof. smail Hakk Hrriyet Kahraman Resneli Niyazi Hatrat Sf:228 rgn Yaynevi 2003-stanbul

62

htillci Trkler

Resneli Niyazi, ercis ve eyh Hseyin, Sar Saltk Trbesinde

Resneli Niyazi,1883 ylnda Resnede doan ve nyzba iken Resnede daa kan bir Bektaydi.73 Resneli Niyazi daa ktndan beri zverili bir ekilde almaya devam ederek halkn saygsn kazanmt. zellikle Grce blgesinde kendisine destek veren Melpepan Bekta Tekkesi babalarndan ve Arnavut direnii ercisin en byk destekisi eyh Hseyin Babayla Sar Saltk Trbesinde yapt grmeden sonra destek salam ve blgedeki btn Toskallar da mcadelenin iine ekmiti. eyh Hseyin Babann destei iin Resneli Niyazi yle diyor: ernoval Hseyin Aa, zeki, kurnaz, dnya grm akll bir adam olduundan bu grmeler hakknda kendisiyle konumay faydal bularak Hseyin Aaya dedim ki; Byk yardmnz ve almanzla koca Toska mntkasn aykrlklar ve atmalardan kurtardk. Bir anlamann, sarma dola olmann teminat, her taraf sard. Berzitede kimsede birbirinden korku kalmad. Hele Hsrev, Yaar ve Cemal Beylerin barmalar bu istikametten ok mhimdi. Yaptklarnzla yeterince iftihar edebilirsiniz. 74 Yaplan almalar blge halknn Mslman, Hrstiyan, Arnavut, Srp, Bulgar, Trk, Ermeni, Ulah ayrt etmeksizin btn halkn ttihat ve Terkki Cemiyeti bayra altnda toplanmasn salamt. Hatta Alev-Bekta Trk inancnn kutsal hayvan olan bir geyik bile bu mcadeleye katlmt. Ahrar- met (Hrriyet savalar) Katraniden Manastra doru yola ktklarnda, Manastrdan kaan alt jandarma ile yanlarndaki birka sivil, hrriyet klavuzu geyik, savalara katldlar. Resneli Niyazinin kendisi gibi merutiyeti olduuna inand75 iki yandaki dii geyik yavrusuna herkes gzlerini dikmi byk bir merakla bakyordu. Savalar bu sevimli hayvan okuyor, onu kendilerine gnderen Allaha dualar ediyorlard. Bu geyiin kendilerine Allah tarafndan Rehber-i Hrriyet (klavuz) olarak gnderildiini ve ilahi bir mjde olduuna inanyorlard. Geyik ise kendisine gsterilen sevgi seli iinde btn savalarn nnde, onlara klavuzluk ederek Manastr yoluna dmt. 23 Temmuz gn sabaha kar Ahrar- mmet Manastra yaklam ve Manastrdan top sesleri ile byk trenler ile hrriyet iln edilmiti.76 II.Abdlhamit 23 Temmuz 1908de Btn Jn Trklerin manevi reisi saylan ehid-i Hrriyet Mithat Paann hayat pahasna elde etmeye muvaffak olduu77 Knn- Essyi tekrar yrrle koymak zorunda kald. Rumelide byk gsterilerle iln edilen Mertiyet ile Knn- Ess yrrle girmiti. Hrriyet kahramanlarnn Selnike girii yle anlatlyor.: Ertesi gn Enver Bey Selnike girdi. Yarabbi o ne alem, o ne kymetti. Enver ve dier cemiyet yeleriyle grtm. Bir ay kadar Selnikte hay huy iinde , lenden lene dolap durduk, nutuk, nutuk ve hep nutuk dinledik Bulgar, Rumu, Arnavutu ve Trk, hepsi srekli olarak kzl sultan Abdlhamitten sz ederek, btn bu sonucu onun zulmnde ve mstebit idaresinde bulunduklarn ifade ediyorlard.78
73 z Baki ttihat Terraki ve Bektaler Sf:378 Can Yaynlar 238 2004 stanbul 74 Uzunarl Ord. Prof. smail Hakk Hrriyet Kahraman Resneli Niyazi Hatrat Sf:309 rgn Yaynevi 2003-stanbul 75 Danimen smail Hami 31 Mart Vakas Sf:10 stanbul Kitabevi 1961 stanbul 76 Uzunarl Ord. Prof. smail Hakk Hrriyet Kahraman Resneli Niyazi Hatrat Sf:373 rgn Yaynevi 2003-stanbul 77 Bayar Celal Ben de Yazdm Cilt: I Sf:133 Sabah Kitaplar 1997-stanbul 78 Uzer Tahsin Makedonya Ekiyalk Tarihi ve Son Osmanl Ynetimi Sf:226 TTK 1999 Ankara

63

Gen Trklerden Cumhuriyet Halk Frkasna

Selnike arlan Binba Enver, iinde talyann Selnik konsolosunun da bulunduu bir trenle geliyordu. Bu an kendisi yle anlatyor: Saat bire doru Selnike vardk. Hemen btn Selnik ahalisi istasyondayd. Cokun haykrlar, sevin lklar iinde tren istasyona dald. Bulunduum vagonun iinde ve hele kompartmann nnde izdiham o kadar artmt ki, Erkanharp Cemal Bey (Paa) ve Faik Beylerle arkadalar, bu izdiham nleyip, bana yol amak iin ok sknt ektiler79 Trenden indikten sonra hep birlikte Selnik parkna doru ilerlerken Cemal Bey, Envere: Enver sen artk Napolyon oldun diyordu. Birinci Mertiyet meclisinin kabul ettii seim kanununa gre seimlerin yaplarak mebuslarn stanbula gelmesi istenmiti. Knn- Essnin iln edilmesiyle II. Abdlhamit gizli olan ttihat ve Terkki Cemiyeti (Cemiyet-i Mukaddese)ni datmak iin abalara girimesine karn baarl olamyordu. rgtn zayf olduunu sananlar yanlmt. Bu durumu Hseyin Hilmi Paa yle ifade ediyordu: bu rgt ok genitir. inde valiler, mutasarrflar, kaymakamlar, polisler, mirler, ferikler, yksek rtbeli subaylar, ksaca Ordu-yu Hmayunun btn, halkn byk ounluu bu rgt iindeydi Bylesine gl bir cemiyeti datmak hayaldir. Kurucular drst ve ciddi insanlar Tek amalar devleti kurtarmak ve yceltmektir. Bu amaca da Padiahn glgesinde ulamak istiyorlar80 ttihat ve Terakk hareketinin liderlerinden Talat, Rahmi, Necip Hseyin, Hakk ve Baha Beyler 19 Temmuz gn stanbula byk bir coku ile gelmilerdi. stanbula gelenler arasnda atnn zerinde yannda geyii ile sokaklarda bir mddet dolap alklandktan sonra tekrar Resneye dnen Niyazi Beyde vard. 23 Austos 1908 gn Teebbs ahsi ve Ademi Merkeziyeti Cemiyeti ile Osmanl ttihat ve Terkki Cemiyeti ad altnda birleildii akland. Merutiyetin iln edildii dnemde lke iinde ve dndaki durum yleydi: Abdlhamitin keyfi idaresi, Yunanllar, Bulgarlar, Srplar, Ermeniler, Araplar, Krtler ve Arnavutlarn Trkiyeyi ykla gtrmesine neden oluyor, bu milletler Abdlhamit hkmetinden iki trl kar salamaya alyordu.Yunanllar, II.Abdlhamit hkmetinin devamnn devletin kmesiyle sonulanacan dndkleri iin, kendilerini Rumelide onun mirass olarak gryorlard. te yandan da patrikhanenin elde ettii imtiyazlar ve askerlikten muaf olmalar sayesinde manevi bir bamszlk kazanmlard. Bylece byk lde rakipsiz olarak ticaret yaparak, byk servetler kazanyorlard. Bulgarlarla Ermeniler Avrupann da mdahalesiyle bamszlklarn kazanmak iin, II.Abdlhamitin bask ynetimini bahane ederken, Krtler ve Arnavutlar, sarayn himayesinde ahslarna byk olanaklar salyorlard. Araplarn Hristiyan ya da Mslman olanlar nemli makamlara gelerek zel imtiyazlar elde ediyorlard. Saraya yakn olmayanlar hangi milletten olursa olsun, sefalet iindeydi. zellikle Trklerin durumu daha da ktyd. Jn Trk hareketi lkeye eitlik, hrriyet ve adalet getirmeyi amalyordu. Bu nedenle Araplar, Yunanllar, Arnavutlar, Trkler vesaire gibi yurttaki btn milletleri birletirip, hep bera79 Aydemir . Sreyya Makedonyadan Orta Asyaya Enver Paa Cilt:1 Sf:573 Remzi Kitabevi 1970-stanbul 80 Gne Prof Dr. hsan Trk Parlemento Tarihi- I ve II Merutiyet Cilt:I Sf::341 TBMM Vakf Yaynlar

64

htillci Trkler

ber dostluk iinde alabilmenin hayalindeydiler. Oysa ihtillden sonra durum tamamyla deimi, Yunanllar, ttihat ve Terkkiye zt bir politika izlemeye balamlar, Osmanlclk fikri ile Elenizm atmaya balamt. Serfie Mebusu Boo Efendi, Meclisteki konumasnda Osmanlln, Osmanl Bankasndaki Osmanldan fazla hibir ey ifade etmediini sylyordu; her frsatta gericilerle birleerek hkmet projelerine kar kyorlard. Ermenilerle Bulgarlar, Kanunu Essinin getirdii hrriyet sayesinde ilk frsatta hkmete kar gelmek ve Avrupa mdahalesiyle zerk bir idarenin ardndan bamszlk iln etmek iin frsat kollarken, Jn Trklere kar, tamamyla Kanunu Essiye sadk ve birlik iinde bir tavr taknyor, Avrupaya kar ise eski ve yeni hkmetten ikyet ederek Trk vahetinin imdi de devam ettiini ispata alyorlard. Adana olaylar ve Rumelideki cinayetleri Trklerin yaptn ileri sryorlard. Oysa bu olaylar srasnda Mslman halk katliama tevik etmi olan mft ve dier Mslmanlar da cezalandrlmlard.81 ttihatlar yeni kurulan hkmette grev almayarak, vaziyeti kontrol altnda tutmaya alrken bir yandan da II.Abdlhamitin adamlarn tasfiye etmeye balamlard. Bunlara tepki gsteren Kr Ali Hoca Fatih camiinde Meclis-i Mebusan aleyhine nutuk atarak cemaate yeminler ettirmi, balarna sarklar sardrp silahlandrarak sokaklara dkmt. Kr Ali Hoca: Allahn seven ardmdan gelsin diyor ve cemaat Beyazta doru lgnca yryerek Yldz Sarayna gelip merutiyetin kaldrlmasn istiyorlard. Yolda rastladklar Sadrazam ve eyhlislam iyice tartaklamlar, bir mddet sonra gelen kolluk kuvvetleri Kr Ali ve smail Hakky yakalamlard. Bu eylemleriyle 31 Martn ilk provasn yapm oldular. smet nn 1908 ihtill hareketini yle deerlendiriyor: 1908 nklb bir kahramanlk hareketi, bir fedkarlk hareketi, samimiyet ve vatanperverlik hareketidir. nklap, memleket idaresinin ok bozulmu bir zamannda, ttihat ve Terkkinin hazrlnn her safhada son derece az ve kifayetsiz olduu bir devrede olmutur. Esef etmek (zlmek) gerekir ki, inklab yaratanlar, yani bizler, ne kadar kifayetsiz olduumuzun da kafi derecede farknda deildik. 82

81 Talt Paa- Hatralarm ve Mdafaam Sf:26 Kaynak Yaynlar Mart 2006 stanbul 82 nn. smet, Hatralar- Birinci Dnya Harbi Sf:88 Cumhuriyet Gzt. Eki- Aralk 1999-stanbul

65

Gen Trklerden Cumhuriyet Halk Frkasna

Ve pt Kk Mustafann Parlak Ikl Yzn Gne

1810 ylnda birka aile Vodinann batsnda bulunan Sargl bucandan, Greke ad Thessalonica olan Selnike yerlemilerdi. Kral Cassenderin kurduu ve skenderin kz kardei olan kars kralienin adn verdii ehir 83 halknn byk bir ksm Trkt. Buradaki halk Teselya Trklerin eline getii sralarda Anadoludan getirilerek Arnavutluka doru uzanan gllerin arasnda iskan edilmilerdi. Trkmen soyundan olan Zbeyde Hanm, narl mahallesinin sakinlerinden Hac Sofularn ocuu olan Feyzullahn, Aye ile evliinden domutu. Hasan ve Hseyin adnda iki de kardei vard. Hasan Langazada lokantaclk yaparken, Hseyin, Selnik erafndan Sleyman Beyin iftliinde kahyayd. Bir gre gre Karamanda Hanolu slalesinden olan Zbeyde Hanmn ailesi Skeye iskan edilmi, daha sonra da bu yreye yerletirilmilerdi. Zbeyde daha ocukken okuma yazma rendii iin, Zbeyde Molla olarak anlyordu. Zbeyde Hanm, Osmanl-Srp Sava srasnda Selnikte gnlllerden kurulan Mill Taburda stemenlik yapan ve o sralarda Papazkprsnde Gmrk koruma memuru olarak alan Ali Rza Bey ile evlenmiti. Ali Rza Beyin ailesi Selnike Manastrn Debre-i bala sancana bal Kocack bucandan gelmi, babas Kzl Hafz Ahmet Efendi idi. Onlar da, II.Murat dneminde, Ske ve Aydn taraflarndan Moraya, oradan da Kocacka getirilip yerletirilmi Snr Gazilerinin soyundan olan Ali Rza Bey, Mithat Paa merutiyeti iln ettii zaman, Selnikten kendisini desteklemek zere stanbula gelen gnll taburda grevli mlzmlardand.84 Zbeyde Hanm ve Ali Rza Beyin evliliinden bugn Aposto Pavlo soka olarak bilinen Islahhane Caddesi Ahmet Suba mahallesi 71 nolu evde doan drt ocuktan yalnzca Mustafa ve Makbule hayatta kalmay baarmt. Bir ilkokul retmeninin olu olan babalar Ali Rza Efendi ise, kk bir devlet memuruydu. Gmrkte alan Ali Rza Efendi, blgedeki ormanlardan iyi para kazanldn grerek kerestecilie soyunmu, bir mddet sonra tekrar Selnike dnerek Cafer Efendiyle ortaklk kurmutu. lk zamanlar ileri iyi gidince iki katl, geni odal bir ev yaptrm, bir mddet sonra ileri bozulunca Osmanl-Rus savanda Trklerin Ruslara yenilmesi ile azgnlaan Rum ekyalarnn saldrlar karsnda iini brakmak zorunda kalmt. Mustafa, kimine gre ta aa patlad zaman kimine gre de kabak kzartma zaman domu, adn da Trk adetleri gerei babas Ali Rza Bey kulana fsldamt. Yl 1881 Kiraz mevsimi Vakit alaca karanlk Ay batacak, gne domak zere Toprak kabard Gk gerine gerine uyanyordu ki katl kir evde ifte amdan yanyordu
83 Villalta Jorge Blanco Atatrk Sf:33 Kltr ve Trizm Bakanl 1982- Ankara 84 Kl Ali Atatrkn Hususiyetleri Sf: 14 Cumhuriyet Gzt. Eki Mart 1998

66

htillci Trkler

Ve anszn Sar gr bir kadn sa gibi dalga dalga esti rzgar, havalarda bir doum mjdesi var Kiraz aalar meyve ykl ptrak ptrak Gn aard taze apak Ve pt yenidoann Kk Mustafann parlak kl yzn gne ocuun Tire mavisi Gzleri k dolu Uyuyor Mor meneke yorgan altnda Sofuzade Feyzullahn kz Zbeydenin mutlu olu Mustafa 85

Kk As
Selnik, Hristiyanlarn Mslmanlara ve Yunanllara, Slavlarn Trklere ve birbirlerine kar ayaklandklar, Rumelinin tmn oluturan eitli milletlerin meydana getirdii bir kentti. Blgede yaayan halkn bir blm Osmanldan kurtularak Yunanistan, Bulgaristan ya da Srbistan ile birleme abasndayd. Emperyalist devletler ve birbirlerine rakip Rusya ve Avusturya-Macaristan mparatorluklar, bitiik snrlar arkasnda entrikalar eviriyor, kendi yanda milletleri ayaklandryor, vakti gelince harekete geip blgeyi ele geirmek iin gerekli hazrlklar yapyorlard. Mustafann doduu zaman Osmanl mparatorluu, gerileyi ve k dnemini yayordu. Mustafa kabak kzartma zaman yani Mays aynn 19unda doup, okul ana geldiinde annesinin isteine uygun olarak dini eitim grmek zere Fatma Molla Kadn okuluna gnderildi. Mustafa okula gnderilmesi dnemini yle anlatyor: Bu konuda annemle babam farkl grteydiler. Annem eski trelere, eski greneklere gre yetimiti. Btn varlyla sakin, yumuak, hibir eyin sarsamad bir dindarla balyd. Bundan dolay da benim sarkl bir hocann, kat slam geleneine gre dinsel eitim yapt mahalle okuluna gitmemi istiyordu. Bunu istemesinin nedeni de, byle bir okula balanrken gelenek gerei dinsel bir trenin yaplmasyd. Bylesi bir trenle o gn unutulmaz bir gn klmak, bu ekilde de ocua ailesi ile olan bann tesinde, artk ciddi ykmllkler ngren byk Mslman topluluuna katldnn bilincini alamak amala85Bekir lhami, Altn Destan I Sf:23 Cumhuriyet Gzt. Eki Ocak 2000 stanbul

67

Gen Trklerden Cumhuriyet Halk Frkasna

nyordu. Buna karlk babam ileri grl bir adamd, sarkl takmndan holanmazd ve Batdan gelme dncelerin ateli bir yanlsyd. Bundan dolay da arzusu beni, Kuran- deil de yeni bilimleri retimi temeli yapm laik bir okula vermekti. Anne ve baba arasndaki anlamazlk Trk geleneklerinde kadna verilen nemin gerei Mustafann hangi okula gidecei Zbeyde Hanmn istei dorultusunda olmutu. Ve Mustafa, grenee uygun dini trenlerle Fatma Mollann okuluna gidecekti. Sonradan bunu Mustafa yle anlatyor: Okula gideceim sabah annem bana beyaz bir entari giydirmi, bama da srma ilemeli bir sark sararak sslemiti. Elimde yaldzl bir dal vard. Sonra hoca efendi, yannda btn okul ocuklaryla, evimizin yeilliklerle bezenmi kapsna geldi. Duadan sonra anneme, babama ve hocaya temenna ederek ellerini ptm. Ardndan yeni arkadalarmn alklar arasnda, sevinli bir alay halinde ehrin sokaklarndan geerek, caminin yanndaki okula gittik. Oraya varmzda hep bir azdan yeniden dualar okundu, sonra hoca beni elimden tutarak, plak ve kemerli bir odaya gtrd, Kurann kutsal kelmn orada bana aklamaya balad. Mustafa, okuldaki uygulamalardan honut deildi. Gnn birinde yerinden kalkp ayakta durduunda hoca oturmasn istemi o da dizlerinin tutulduunu syleyip oturmamt. Emrinin yerine getirilmemesine hiddetlenen hoca:: Bana kar m geliyorsun? diyerek kzdnda Mustafa ona karlk vererek: Evet, kar geliyorum. Demi ve tm snf ayaa kalkp: Biz de hepimiz size kar geliyoruz, diyerek ilk isyanlarn gerekletirmilerdi. Bu tavr karsnda hoca direniilerin isteklerini kabul etmek zorunda kalmt. Bu olayn ardndan, zgrlk dncelerle aydnlanm, slam devlet yapsnn rklnn farknda olan, imparatorlukta tepeden trnaa kkl reformlar yaplas gerektiine inanan Ali Rza Efendi, Mustafay mahalle mektebinden alarak emsi Efendi okuluna gndermiti. Mustafann yazld okul, II.Abdlhamitin istibdat ynetimine ve onun eitim sistemine de kar olan emsi Efendi tarafndan kurulmutu. 1873 ylnda Selnik valisi olan Mithat Paa, zorluklar iinde kendini yetitiren ve yabanc okullarda Trke retmenlii yapan emsi Efendinin almalarn ok beendii iin onu desteklemi, her trl yardm yapt gibi kendisini de beinci rtbeden mecidi nianyla dllendirmiti. Okulunda ezbercilik yerine aktif, canl ve zekaya hitabeden bir eitim sistemi uygulad gibi, kzlarn eitimi iin de ayr bir blm amt. Mustafa, yeni okulunda baarl bir renciydi. Dier arkadalar sokakta oyun oynarken o, byk bir insan gibi, arballkla onlar seyreder, aralarna hi karmazd. Hatta bir gn onu da birdirbir oynamaya ardklarnda, o kambura yatmay reddederek ayakta atlamalarn istemiti. Mustafann yana gre arbal ve marur bir davran vard. Mustafa, bu okulunda da sarkl eitimcilerinden opur Hafza isyan etmi ama olay rtbas edilmiti. Ali Rza Efendi, sermayesini bitirdii iin memurlua dnmek istemi, talebi kabul edilmedii iin zntden yataa dmt. yl sren bir hastaln ardndan ei ve ocuklarn yaam mcadelesinde yalnz brakp, 1893 ylnn Kasm aynda vefat etmiti. Kocasnn lm hakknda Zbeyde Hanm:

68

htillci Trkler

Merhum son gnlerde iinin fena gitmesinden ok mteessir oldu. Kendisini salverdi. Daha sonra da dervimerep bir hal alarak eridi gitti. Kocamn hastal byd. Artk yaayamazd. Ben dul kaldm zaman yirmi yedi yanda bir tazeydim. Bana 2 mecidiye (40 kuru) maa baladlar 86 diyordu. Ali Rza Beyin lmyle ok zor durumda kalan Zbeyde Hanm, Mustafay okuldan alarak kardei Makbule ile beraber, Selnikin otuz kilometre kadar tesinde Langaza yaknlarnda bir iftlik ileten aabeysi Hseyin Efendinin yanna gtrmek zorunda kalmt. Babasnn lmnn ardndan Mustafa yaadklarn yle dile getiriyor: Babamn vefat, bizi ayakta tutan kuvvetli bir destein yklmas gibi bir ey oldu. Kendimi adeta yalnz hissettim. Daym bize ok iyi davranyordu. Acmz unutturabilmek iin gayret gsteriyordu. Allah raz olsun. Ben burada iftlik hayatna altm. Tarla bekilii yaptm da oldu. Makbule ile beraber bakla tarlasnn ortasndaki bir kulbede oturduumuzu ve karga kovmakta uratmz hi unutmam. Daym Hseyin Aa bu gibi ileri srf biz megul olalm diye buluyordu.87 Yeni yaamnda Mustafa, topraa ve doaya kar bir sevgi duymaya balamt; ak havada yaamaktan holanyordu. Bu arada, iftlik ilerini yapmay da renmiti. Tombul, dik kafal, szn saknmaz ve kendisinden daha iri bir yapdaki ve sk sk kavga ettii kardei Makbuleden baka arkada da yoktu. Bir gn Makbule ile aralarndaki kavga knca, Makbulenin ban tutup, yourt anann iine sokmutu.88 iftlik yaam Mustafann kaslarn gelitirmi, glenmiti. Days Hseyin Aa Mustafa ile ilgili unlar sylyordu: Bu ocua ayorum, sanki bym de klm, her eye akl eriyor, herkesin kuvvetinden yararlanmasn biliyor, az sylyor, temiz sylyor btn ileri kolaylkla gryordu. Bir sre sonra iftlik yaamndan sklmaya balayan Mustafa, eitim iin kyde bulunan ve birbirinden pek fark olmayan Mslman hoca ile Rum papazn yanna gnderilmiti. Ama Rumlar ve papaz ile iyi geinmemi, annesi de eitimsiz kalmasn diye hocann eitimine gndermiti. Ancak Mustafa: Ben medresede okumam. diye direnince zel bir retmen bulunmu, fakat Mustafa onun da bilgisiz olduunu ileri srerek retmeni reddetmiti. Daha sonra bir komu kadn ders verme nerisinde bulunmu, fakat o da kabul grmemiti. Selnikte yaayan Zbeyde Hanmn kz kardei Emine Hanm, Mustafay kendi yanna arnca Mustafa, 1894 ylnda Selnik Mlkiye Rtiyesine devam etmeye balad ama bir gn ocuklar arasndaki kavgada Matematik retmeni olan Hseyin Efendi ki, Kaymak Hafz namyla n salmt. Mustafay eleba olduu gerekesiyle denekle snfn ortasnda dvm, yara bere ve kan iinde kalan Mustafa da okula gitmemeye karar vermiti.

86 Aydemir evket Sreyya Tek Adam Cilt I. Sf:.40 Remzi Kitabevi 1999-stanbul 87 Genosman Keml Zeki, Atatrk Ansiklopedisi Cilt 1 Sf: 32 May Yaynlar Mart 1981 stanbul 88 Kl Ali Atatrkn Hususiyetleri Sf: 16 Cumhuriyet Gzt. Eki Mart 1998

69

Gen Trklerden Cumhuriyet Halk Frkasna

Ben Asker Dodum, Asker leceim.

ocukluundan beri d grnne dkn Mustafa artk giyiniine ve temizliine daha da nem veriyor, rencilerin giymek zorunda olduklar alvarl, kuakl giysiye tepki duyuyordu. Hayranlkla izledii byk burup caka satan, kllarn kaldrm talarna vurup akrdatarak geen askerlerin niformasna imreniyordu. Mustafa, subaylarn kendilerine olan gvenlerine, yabanclarla dolu olan Selnikte, Trklklerini gururla ortaya koyularna zenerek bakyordu. Asker Rtiyeye giden komu ocuu olan Ahmetin niformas da ok houna gidiyor, Selnike dnen Zbeyde Hanma yalvararak kendisini asker okula gndermesini istiyordu. Mustafa bu gnleri yle anlatyor: Komumuz bir Binba Kadri Bey vard, olu Ahmet askeri okula gidiyordu. Bu okulun rencileri gzel niformalar giyiyorlard ve ne zaman Ahmete rastlasam kendisine gpta ediyordum. Ayrca sokaklarda sk sk, ssl niformalar iinde subaylara da rastlyordum, bylesine prl prl bir niforma giyebilmek iin subay olmam gerektii kansna vardm. Oysa, olunun Peygamberin izinden gitmesini yrekten isteyen Zbeyde Hanm, onun subay okuluna gitmesini istemiyordu. Mustafa komu ocuu Ahmetin binba olan babasna isteini gizlice anlatt ve onun yardmyla, annesine haber vermeden Asker Rtiyenin giri snavlarna girdi ve snav kazanarak, Zbeyde Hanm oldu-bittiye getirdi ama yine de okula yazlabilmesi iin annesinin imzal iznini almas gerektiini, annesinin buna yanamayacan biliyordu. Aklna babasnn doumunda kendisine armaan ettii kl gelmi, babasnn bu klc, beiinin baucuna, duvara asm olduunu annesine hatrlatarak, babasnn da kendisinin asker olmasn istediini vurguladktan sonra da: Ben asker olarak dodum, asker olarak leceim.diyerek annesini yumuatmt. Bu sralarda ryasnda olunun bir minarenin tepesinde, altn bir tepsi iinde oturduunu gren ve minareye doru koarken kulana gelen: Olunun asker okuluna gitmesine izin verirsen, hep byle yksekte kalacak. Vermezsen yere atlacak sesini duyan Zbeyde Hanm, olunun askerlikte baarl olacana inanmt. Mustafa bylece on iki yanda Selnik Asker Rtiyesine nc snftan balayan Mustafa, okulun derslerine drt elle sarlmt. Geri, ordudaki zabitler aylardr maa alamyorlar, sarayn evresinde yer alanlarn atafatl yaamlarna karlk kalelerde, tabyalarda yllardr ryorlard ama yine de, an ve erefini koruyanlar, inanlarn kaybetmemi olanlar ounluktayd. Askeri Rtiyenin dersleri Mustafaya ok kolay geliyor ve abuk kavryordu. En sevdii ve en iyi baard ders, matematikti. Snf arkadalar henz basit aritmetik konularyla urarlarken o, cebir problemlerini bile zmeye balamt. Matematik retmeni olan nyzba skpl Mustafa, onu bu alanda kendisine eit sayacak dzeyde gryordu. Bir gn, adlar birbirinden ayrt edilsin diye, rencisine olgunluk, eksiksizlik anlamna gelen Keml adn verdi.. Matematik retmeni ertesi gn derse girdiinde: Mustafa Keml Efendi tahtaya gel bakalm! dediinde o hemen kalkp zor sorular kolaylkla cevaplandrp snfn en iyi rencisi olduunu ispatlamt.

70

htillci Trkler

Mustafa Keml, abucak avu rtbesine ykselmi; retmenin yokluunda onun yerine geerek arkadalarna ders veriyordu. Yana gre olgun davran onu arkadalarndan ayryordu. Byk snflardaki rencilerle arkadal tercih ettii iin, kendi yatlar arasnda pek fazla arkada yoktu. Mavi gzlerindeki gurur ve ykseklerden bak, onun karakteristik zelliiydi. Otoriteye boyun ememesi de baz retmenleriyle arasnda problem yaratmaya balamt. Bu sralarda Zbeyde Hanm, eyh Rfat Efendi araclyla kendi yakn olan ve Fuat Bulcann amcas89 Moral Ragp Efendiyle yeniden evlenince, duruma zlen Mustafa Keml evi terk ederek Horhorsu mahallesinde oturan teyzesi Emine Hanmn evine gitmi, Manastr Askeri dadisine girinceye kadar krgn olduu da annesinin yanna pek uramamt.90 Zbeyde Hanmn bu evlilii nedeniyle Mustafa Kemlin ocukluk arkada olan ve Osmanlnn son dneminin nl yazarlarndan olan Klolu Hakk Bey, Falih Rfk Ataya gnderdii mektubunda yle yazar: Ailecek pek yakndk. Zbeyde Mollay ikinci defa kocaya veren benim byk kaynatam eyh Rfat Efendidir. Mustafa Keml tatillerde Selnikte slaya geldii vakit byk kaynatamn tekkesine gelir, ayin gnlerinde derviler halkasna katlarak , huu huu diye kan-ter iinde kalncaya kadar dner dururmu.91 Mustafa on drt yana geldiinde Rtiyeyi bitirmiti. stanbula Kuleli Askeri dadisine gitmek isterken, Selnikteki vatansever kurmay subaylardan Hasan Bey onu bu isteinden: Manastra gidiniz orada daha iyi yetiirsiniz diyerek vazgeirince, Mustafa Keml de yatl olarak, Manastr Asker dadisine yazlmt. Makedonyann i ksmlarnda sradalar arasnda genileyen ovann yksek bir yerinde kurulmu olan Manastr, Girit syan nedeniyle Anadoludan gelen Trk askerlerinin barnak yeriydi. Bu ehir Arnavutluk,Yunanistan, Srbistan ve Bulgaristan snrlarna hkim olmas nedeniyle byk bir stratejik neme sahipti. Makedonyann en nemli askeri merkeziydi Askeri dadi, Manastrn biraz dnda kurulmutu ve karsnda ykselen daa Rumlar, kn kar tabakasyla rtlen zirvesi gvercini andrd iin Pelister diyorlard. Yunan ve Slav eteleri karsnda gittike zayflayp dalmakta olan Makedonyadaki Trk otoritesi, Mustafa Kemli, atma ortamyla kar karya getirmiti. Burada subay adaylar arasnda taraf tutmalar ve rekabet ortam yaanyor, okul iinde de kart grler arasnda gruplamalar oluyordu. Dndrlen dolaplar ou kez kan dklmesiyle sonulanyordu. Bunlar arasnda en gl eteyi Selnikli renciler kurmutu. Mustafa Keml de bu etenin nderlerinden olmasna karn akll davranyla n plana kmamaya zen gstererek kavgalara karmyordu. Bu dnemde, bir gece yatakhanede gzlerini atnda bir ocuun, elinde bir bakla kendi etesinden baka birinin yatann zerine eilmi olduunu grdnde zamannda bir mdahale ile saldrgann elinden ba ekip almt. Mustafa Keml, Manastrdayken dnyada olup bitenlerin farkna varm, blgede kan isyanlarn nedenlerini ve bu topraklarn Trklerin elinden kmak zere olduunu grmt.
89 Tezer kr Atatrkn Hatra Defteri Sf:80 TTK 1989 Ankara 90 Cebesoy Ali Fuat, Snf Arkadam Atatrk Sf:16 Cumhuriyet Gzt. Eki Ekim 1997- stanbul 91 Atay Falih Rfk ankaya Sf:32 Pozitif Yaynlar Temmuz 2006 stanbul

71

Gen Trklerden Cumhuriyet Halk Frkasna

Rumlarn, Bulgarlarn ve Srplarn Trk topraklarn ele geirmek iin btn Rumelideki youn abalar dikkatini ekmiti. 1897de Giritin bamszl iin sava karan Yunanllara kar Trkler de Rumelide onlara kar mcadeleye balamlar; Ben bir Trkm, dinim, cinsim uludur, Sinem zm ate ile doludur, nsan olan vatannn kuludur, Trk evld evde durmaz giderim diyerek yollara dmler, mcadelenin tam ortasnda olan Manastrda da seferberlik iln edilmiti. Erkekler, davul zurna sesleri arasnda askere arlrken sokaklarda renciler, ellerinde bayraklarla yry yapyor, dalarda Trk eteleri Rumlarla arpyordu. Mustafa Keml ve bir arkada da, gnll olarak askere gitmek amacyla okuldan kam, renci olduklar anlald iin okullarna geri gnderilmilerdi. Mustafa Keml bir gece okuldan katnda, Manastrda tand bir evin kapsn almt; kapy aan Selnikte Mustafa Kemlin annesini tanyan bir Bulgar kadn idi. Mustafay ieri aldktan sonra: Mustafa nereye gidiyorsun?diye sorgulam: Cepheye Yunanllarla arpmaya gidiyorumcevabn almt. Kadn uzun abalarn ardndan Mustafa Kemli kararndan vazgeirmeyi baarmt 92 Mustafann gnlnde tutuan yurtseverlik alevi snmedii gibi akn akn gelen gnllleri grdke, onlara katlamad iin hznleniyordu. Trk askerleri Ethem Paa komutasnda Alasonya ordusunu nne katp,Yunanllarn ele geirdii yerleri geri alm, Atinaya doru ilerliyordu. 16 Maysta Dmekede Prens Konstantin areyi kanca, 18 Mays gn Forga Boaz ele geirilmiti.Yllardr yenilgiden yz glmeyen Trk halk sevince bomu her yan bayraklarla sslenip zafer kutlamalar yaplyordu. Mustafa Keml ve arkadalar kutlamalarn en n saflardaydlar. Trk ordusu Yunanllara artk son ve kesin darbeyi vuracakt ki, II.Abdlhamitin Ethem Paaya gnderdii atekes emri halkn sevincini kursanda brakm ve mtareke imzalanmt. Yurtseverler boynu bkk kalmlard; krgn ve kzgndlar. mer Naci ve Mustafa Kemlin Selnik tren istasyonunda askerlerin cepheye gidiini izledii srada grdkleri, bol cbbeleri ve sivri klahlar olan bir dervi grubu davul zurna ve neyle kendilerinden gemi zikir yapyorlard. evrelerindekiler de onlarn bu cokusuna uymu barp ararak dp baylyorlard. Mustafa Kemalin bu grntler karsnda midesi bulanm ve irenerek seyretttii yobazlara kar iinde byk bir tepki domutu. Okulda jimnastik derslerini zevkle yapan Mustafa Keml, btn dikkatini almaya vermiti. En sevdii ders matematikiin yannda iirle ilgilenmeye balamt. Hatta iir yazmay denemi, fakat, matematik retmeni mdahale edip onu bu eiliminden vazgeirmiti. Mustafa Keml, Makedonyal Ali Fethi sayesinde siyasetle de ilgilenmeye balamt. Franszca retmeninden iittii azarlara zlen Mustafa Keml, tatilde kendi kendine Franszca almaya balam ok iyi Franszca bilen Ali Fethi, ona Rousseau, Voltaire, Auguste Comte, Desmoulins, Montesquieu gibi Fransz filozoflarnn eserlerini tantmt. Bir sre sonra ikisi, bu statlarn kendi lkelerinin sorunlarn ilgilendiren dnceleri zerinde, heyecanl tartmalar yapmaya baladlar.
92 Atay Falih Rfk ankaya Sf:22 Pozitif Yaynlar Temmuz 2006-stanbul

72

htillci Trkler

Hayat Kuru Kestaneden Baka Nedir Ki ?

Mustafa Keml, Selnike dndke, arkadayla (Fuat Bulca) rhtmdaki drt yol azn eviren ve ou Rumlar tarafndan iletilen Olimpos, Kristal,Yonyo gibi gazinolara gidiyordu. Az paralar ile bira iip, meze ile karnlarn doyuruyorlar ayrca yemek paras vermemi oluyorlard. Daha sert ikileri iecekleri zaman en ucuz meze olan gezici satclardan aldklar kebap kestane ile yetindikleri iin bir gn Muallim (mer)Naci(): Hayat kuru kestaneden baka nedir ki? demiti. Mustafa Keml, kendisine Franszca reten Fransz retmeni ile gayrimslimlerin devam ettii bir dans dershanesinde vals ve polka yapmasn renmeye balamt. Kzlar arasnda nemli bir mevki edinen Mustafa Keml o kadar beeniliyordu ki, ok zaman ondan para bile almyorlard. Gzellii ile dillere destan olmu bir Rum kz Mustafa Kemlin kalbini alnca o da kz Manastra karmaya karar vermi ve orada bir ev kiralamt. Bu durum days Hseyin Aann da kulana gidince her ne olduysa, tren istasyonunda buluacak sevgililerden kz istasyona gelmemiti. Tren hareket ettiinde Mustafa Kemlin dalgn ve hznl gzleri gerilerde kalan istasyona bakakalmt. Arkadalarna: nemli bir insan olacam diyen Mustafa Keml okulun bitirme snavlarnda ikinci olarak, 13 Mart 1899 gn 1283 yaka numarasyla stanbul Harbiye Okulunun piyade snfna girmeye hak kazanmt. Okula baladklar ilk gnde, Badatl ve Makedonyal renciler arasnda kan kavga elebalarn hapse atlmasyla sonulanmt. Mustafa Keml okulda Arnavutlar ile Araplarn, erkezlerle Trklerin ayr ayr gruplamasna ok zlerek dncelerini: Buras Osmanl Devletinin Harp Okulu mu, yoksa Babil Kulesi mi ?93 diyerek dile getirmiti. Mustafa Keml, Harp okuluna geldiinde Galata kprsnn bir snr oluturduu Haliin kuzeyinde Pera, yani Beyolu Hristiyanlarn ve gneyinde, Mslmanlarn yaad blge arasndaki fark grmeye balamt. Mslmanlarn yaad blge bakmsz, ykk duvarlar, bozuk yollar ve kara arafl, peeli kadnlarla dolu iken, Hristiyanlarn yaad Beyolu, prl prl klar, tavernalar, bakml yollar, gsterili bahe, zengin tccar konaklar, son moda giyinmi kadn ve erkekleri k faytonlar maazalar, tiyatrolar, mzikholleri, kabareleri ve kulpleri ile gneyde yaayan Mslmanlar da kendisine ekiyordu. stanbula Dersaadet yani mutluluk kaps da deniliyordu. Gen subay aday Mustafa Keml, stanbula geldiinde kendisini farkl bir dnyada bulmu, kitaplar bir kenara atarak dnya nimetlerinden yararlanmaya karmaya balam, stanbulun bysne kendisini kaptrmt. Beyolu evresindeki gsterili yaamn iinde kendini buluveren Mustafa Kemlin gl sezgisi, onun bu bataa srklenmesine engel olmutu. O dnemin stanbulunu Fcire-i dehr olarak nitelendiren Tevfik Fikret Sis adl iirinde yle anlatyordu.
() Asl ad mer olmasna ramen Bektailie getii iin, Kurtulan anlamna gelen Naci adn almtr. 93 Genosman Keml Zeki, Atatrk Ansiklopedisi Cilt 1 Sf: 75 May Yaynlar Mart 1981 stanbul

73

Gen Trklerden Cumhuriyet Halk Frkasna

Sarm ufuklarn senin gene inat bir duman, beyaz bir karanlk ki, gittike artan arlnn altnda her ey silinmi gibi, btn tablolar tozlu bir younlukla rtl: tozlu ve heybetli bir younluk ki, bakanlar onun derinliine iyice sokulamaz, korkar! Ama bu derin karanlk rt sana ok lyk: lyk bu rtn sana, ey zulmlr shas! Ey zulmler shas... Evet, ey parlak alan, ey fcialarla donanan kl ve ihtiaml sha! Ey parlakln ve ihtimn beii ve mezar olan, Dounun teden beri imrenilen eski kraliesi! Ey kanl sevimeleri titremeden, tiksinmeden sefahate susam barnda yaatan. Ey Marmarann mavi kucaklay iinde sanki lm gibi dalgn uyuyan canl yn. Ey khne Bizans, ey koca byleyici bunak, ey bin kocadan artakalan dul kz: gzelliindeki tzelik bys henz besbelli, sana bakan gzler hl stne titriyor. Mustafa Keml, stanbulu kefettike yalnzlamaya da balam, kendisini; yalnzlk iinde esiz, dostsuz, kimsesiz, hissetmiti. stanbul iinde kaybolmutu, sanki stanbul onu yutmutu. stanbullu olan arkada Ali Fuatla dostluu onu rahatlatyor, gn getike kendine olan gveni yerine geliyordu. Boaziinin Anadolu yakasndaki Kuzguncukta oturan Ali Fuatn babas smail Fazl hatrl bir emekli paayd. Erzincan 4. Orduda grevli iken, Mirlivala ykseltilmi ve Genel Kurmay 4.ubeye atanm bir Bekta olan smail Fazl Paa( ), Mustafa Kemlin, stn yeteneklerini sezerek ondaki kabiliyeti fark etmiti. Onun candan yaklamlar ve olu ile ayn dzeyde grmesi karsnda Mustafa da smail Fazl Paay z babas gibi grmeye balamt.

( ) smail Fazl Paa, Skeli Cebecioullar ailesinden olup, 1855 ylnda Girit (Kandiye)de domu, daha sonra stanbula yerlemitir. 1876 ylnda Harbiyeden mezun olmu, Balkanlarda gsterdii baarlar dolaysyla II: Abdlhamitin yaverliine getirilmitir. Bir sre sonra hakknda yaplan jurnaller nedeniyle nve Erzurum, daha sonra da Erzincana srlmtr. 17 yl sre Erzincanda kaldktan sonra Mirlivala (Tugeneral) ykseldikten sonra 1908 ylnda Harbiye Mektepleri Nezareti,1909 zmir Kolordu Komutanl,Adana Ermeni Olaylar ile ilgili Divan harp yelii 1910 ylnda Suriye valilii 1911 zmir ve havalisi kolordu komutanl ve skpte VII Kolordu Komutanl ve II. Balkan Savailar srasnda zmir valilii grevlerinde bulunmutur. smail Fazl Paann einin babas Fransz asll bir Alman olan ve Tuna Ordular Umum Kumandan Mir Mehmet Ali Paadr. Hareket Ordusunun ilk komutan Ferik Hseyi Hsn Paada enitesidir.

74

htillci Trkler

Yazlsn Seng-i Kabrimde Vatan Mahzun, Ben Mahzun

Harp Okulunun ilk senesinde genlik hlyalar ve eitli elencelere dalp kendini derslerine tam olarak veremeyen Mustafa Keml, tatilini geirmek zere geldii Selnikte zel dersler veriyordu. Ders verdii kzlardan biri olan Paa Kz Emine ona ak olmu, bu ak Mustafa Kemli olduka gururlandrmt. Harp Okulunun ikinci ylnda derslerine canla, bala almaya balayarak, Franszcasn ilerletmiti. Artk gazeteleri okuyor, Fransz yazarlarnn eserlerini geceleri gizlice okuyarak inceleyebiliyordu. O dnemde, adlarnn aza alnmasnn su olduu Namk Kemli ve dier aydn dnceli airleri de okuyordu. Namk Kemlin: lrsem grmeden millette mit ettiim feyzi Yazlsn seng-i kabrimde vatan mahzun, ben mahzun dizeleriyle ruhu couyor, lmden korkmadan baarya ulamak iin alyorlard. Mustafa Kemlin Harp Okulunda en ok tepkisini eken olaylardan birisi de abdest almadan namaz kldrlmas idi. Birka defa arkada Ali Fuat Cebesoya Bekta dedesinin hocaya sylediini tekrarlayp: Ben kldm oldudeyip glyordu.94 Mustafa Keml, Harp Okulunun birinci snfndan ikinci snfna yedi yz akn renci arasndan altnc olarak gemiti. Okulda herkesin sevdii ve sayd, herkesin rnek ald bir renciydi. Okulda kabadaylklar ile tannan Arnavutlar bile ona kar herhangi bir kabadaylk yapamyorlard. Namk Kemlin yazd ellerine geirebildikleri msralar oaltp birbirlerine vererek gizlice okuyorlar ve lke sorunlarn tartyorlard. Abdlhamitin Bulgarlar Srplara, Srplar Yunanllara kar kkrtarak blnmeyi nleyecei ynndeki siyaseti ve Trkleri de hafiyeleri araclyla denetim altnda tutmaya almas, rencilerin tepkisini ekiyordu. Gnn modas haline gelen Makedonya Makedonyallarndr slogan her tarafta artk kabullenilir duruma gelmiti. Btn bu gelimeler karsnda Mustafa Keml ve arkadalar zgn ve bir eyler yapamamann aresizlii iindeydiler.Trkiye nasl kurtulur? diye kafa yoruyorlard. Akam yoklamalarnda sylenen: Padiahm ok yaa barmalar daha bouk kmaya balamt; rencilerin byk ounluu bunu isteyerek sylemiyordu. Harp Okulunun nc snfndan itibaren rencilerin bir ksm temen olarak orduya katlacakt. Mustafa Keml bir gn arkadalarna: Btn bu arkadalar Harp Akademisine giremeyeceklerdir, fakat bizlere gre daha avantajl olduklar muhakkak, nk bizden nce ordu saflarna katlacaklar, eer Rumeliye giderlerse, kurmay kar kmaz bizim iin bir ortam hazrlanm olacaktr demiti. Mustafa Keml ve arkadalar okulda gazete karmaya balamlar, 45 say kadar da yaynlamay baarmlard. Bu sralarda Namk Kemlin ellerine geirebildikleri yazlarn okumaya devam ediyorlar ve fikirlerinden etkilenerek heyecanlanarak, gelecekte bir eyler yapmak zorunda olduklarn dnyorlard. Namk Kemlin: Felek, her trl esbab- cefasn toplasn, gelsin

94 Cebesoy Ali Fuat, Snf Arkadam Atatrk Sf:26 Cumhuriyet Gzt. Eki Ekim 1997- stanbul

75

Gen Trklerden Cumhuriyet Halk Frkasna

Dnersem kahpeyim millet yolunda bir azimetten. Msralar onun ve arkadalarnn milliyeti ruhunu coturuyordu. Bu almalar srerken, mektep mfettii Zlfl smail Paann ikayeti zerine hafiyeler okulu bastlar. Yaplan aramalarda rencilerden ele geirilenler Okul Mdr Ali Rza Paann gayretleri ile kurtarlm, olay grmezlikten rtbas edilmiti. Namuslu bir asker olan Ali Rza Paa bir gn okulu gezerken Mustafa Kemli gazete hazrlarken grmt; hazrlanan yazn balnda: Bu millet hibir zaman dmemitir, dse bile bir gn ayaa kalkacaktr yazyordu. Ali Rza Paa, ilk bata rencilerin dersten baka eylerle megul olduklar gerekesiyle tevkif edilmelerini istedi ise de daha sonra bu kararndan vazgeerek cezay izine kmamaya evirmiti. Bu olay hakknda yllar sonra Atatrk yle diyordu: Rza Paa byle hareket etmekle haklyd. nk Zlfl smail Paann, bana kar msamahakar kald hakknda olan kt san ortadan kaldrmak lazmd. Rza Paann bu husustaki hsnniyeti inkr edilemezdi95 Mustafa Keml ve arkadalar Harp Okulunda gizli olarak rgtlenmiler ve ekirdek kadroyu oluturmulard. Bu rgtte, Mustafa Keml, Ali Fuat, smail Hakk ve mer Naciden baka birka kii daha vard. Mustafa Keml, bir gn Ali Fuatn babas smail Fazl Paann evinde, Nizami Paa ile tanmt. O da Mustafa Kemle: stibdat idaresi bir gn elbette yklacaktr. Fakat onun yerine Batl manada bir idare gelip memleketi her bakmdan acaba kalkndrabilecek midir? Ben buna inanmyorum dediinde Mustafa Keml: Paa hazretleri, Batl manadaki idareler zamanla gelimilerdir. Bu gn uyur gibi grnen milletimizin ok kabiliyeti ve cevheri vardr. Fakat bu inklap vukuunda bu gn i banda olanlar, yerlerini muhafaza etmeye kalkrlarsa, o vakit buyurduunuzu kabul etmek lazm gelir. Yeni nesiller ierisinde her hususta gvene layk insanlar kacaktr. 96 diye cevap verdiinde Nizami Paada Mustafa Kemle kar bir saygnlk uyanmt. III. snf imtihanlar sonunda Mustafa Keml, kurmay snfna ayrlarak 10 ubat 1902 ylnda 1474 sicil numarasyla Harp Akademisine geti. Okul dnda, Harbiye rencileriyle ak tartmalar dzenleyerek halk zerinde etkili konuma yntemlerini deniyordu. Arkadalaryla gzel konuma yarmalar da dzenleyip, tartyorlard. Bu abalarn sonucunda dinleyenleri etkilemek ve inandrc olmak gibi byk bir beceri kazanmt. Mustafa Kemlde, memleketi kurtarp ykseltmek adna kendisinin bir eyler yapabilecei dncesi olumaya balamt. Kurmay Okuluna getiinde, politik dnceleri, hzla, biimlenmeye balam, matematik ve iire kar duyduu hevesin yannda tarih konusuna da younlaarak, Napolyonu incelemi, onu hem eletirirken, hem de ok beenmeye balamt. Bu srada birka arkadayla birlikte gizli bir komite kurup, el yazsyla bir gazete karmaya balamlard. Mustafa Keml kurmay snfna geer gemez piyade subay olarak Makedonyaya atanan arkadalar ile ilikilerini de sklatrmt. Harp Akademisindeyken Paristen Le Figaro gazetesi ve ttihatlarn kard yaynlar getirtip okuyordu. O dnemde okul Perembe
95 Kl Ali Atatrkn Hususiyetleri Sf: 31 Cumhuriyet Gzt. Eki Mart 1998 96 Cebesoy Ali Fuat, Snf Arkadam Atatrk Sf:51 Cumhuriyet Gzt. Eki Ekim 1997- stanbul

76

htillci Trkler

gn leden sonradan Cuma gn de dahil olmak zere tatile giriyordu. renciler, Cuma gnleri akam ezanndan sonra okulda toplanp, snfn kapsn kapatarak, Mustafa Kemlin ttihatlarn gazetelerinde yazlanlar ve gncel olaylarla ilgili konferanslarn dinliyorlard. Bu konferanslarn birinde snf subay ieri girerek snf kdemlisine: Asm Efendi! Mustafa Keml Efendi ne anlatyor? diye sormu, Asm Efendi de tahtada yazl msralar gstererek: Padiah Efendimizi ven iiri aklyor diye cevap vermiti. Bu durum karsnda iyi bir insan olan subay byk altndan glerek devam etmelerini syleyip uzaklamt. Mustafa Keml, bir yandan siyasetle ilgilenirken, dier yandan da, bir kurmay subay adaynn bilmesi gereken daha byk strateji ve taktik problemleriyle urayordu. O arkadalar uyurken ge saatlere kadar dnyor, ancak sabaha kar uyuyabiliyordu. Sabah kalk borusu aldnda, nbeti onu uyandrabilmek iin drtmek zorunda kalyordu. Mustafa Keml, Harp Akademisinin beincisi olarak Aralk 1904te mezun olmutu.97 Yirmi drt yandayd ve birka arkadayla ara sra memleket ilerini grmek zere, bir Ermeninin evinde kiraladklar odada Beyaztta oturuyor, yasak kitaplar okumaktan ileri gemeyen siyasal eylemlerini orada srdryorlard. Aralarna katlan Harbiyeden kovulmu ve gidecek yeri olmad iin yanlarnda barndrdklar bir gen, onlar Saraya jurnal etmi ve sonra dzmece bir mektupla yakndaki kahvelerden birine arp orada yakalatmt. Fethi adndaki bu kiiyi askerlikten kovulmu sandklar iin yanlarna almlard.98 Oysa askeri mektepler mfettii smail Paa kendilerini takip etmek zere Fethiyi grevlendirmi, smail Hakk Beyi tutukladktan sonra Mustafa Kemli de tutuklamlard. Orada bir sre yalnz bana tutuklu kaldktan sonra sorgulanmak zere saraya gtrlmt.99 Mustafa Keml ve Ltfi Mfit, birlikte hapse atlmlard. Ltfi Mfit, okuldayken bir gn Mustafa Kemli iyice sinirlendirmiti ki, Mustafa Keml arkadalarna: Aklnz banza toplayn, ileride ben Paa olacam, sizleri de yanma yaver alacamdemi Ltfi Mfitin: Asl ben Paa olacam, sen de benim yaverimdemesi zerine Mustafa Keml: Bana bakn ben Paalkta da kalmayacam, iktidar da alacam diye cevap verince arkadalar: ktidara geersen yapacan ilk i ne olacak? diye sormular, o da: lk yapacam icraat bu millet ve devletin bu hale gelmesinde en byk sorumluluu tayan yobazlar, sarkl softalar sarklarndan yakalayp ibreti alem iin sokaklarda dizi dizi asmak olacaktr 100 diye cevap vermiti. imdi ise arkada Ltfi Mfitle birlikte Abdlhamitin bakatibi Tahsin Paa ve Zlfl smail Paa tarafndan sorgulanp, ikence gryorlard. Yandaki odada bulunan Abdlhamit durumay gizlice takip ediyordu. nceleri II.Abdlhamite bombal bir suikast dzenlemeye teebbs etmekle sulanmlar, bir sonu alamayan sorgucular, tekilat, gazete, toplant vs. gibi sulamalarla yetinmek zorunda kalmlard. Hafiyeler, hazrladklar dosya ile Manas97 Cebesoy Ali Fuat, Snf Arkadam Atatrk Sf:91 Cumhuriyet Gzt. Eki Ekim 1997- stanbul 98 Aydemir evket Sreyya Tek Adam Cilt I. Sf:.80 Remzi Kitabevi 1999-stanbul 99 demir Ulu Atatrkn Yaam Cilt:1 Sf:8 TTK 1980-Ankara 100 Genosman Keml Zeki, Atatrk Ansiklopedisi Cilt 1 Sf: 148 May Yaynlar Mart 1981 stanbul

77

Gen Trklerden Cumhuriyet Halk Frkasna

trdan stanbula kadar her olay bir bir karsna getirmilerdi. Genlik dneminin elence alemlerinden, kafa ttslediinden, hayat kadnlaryla dp kalkmasndan, gemicilerle kat oynamasndan, dik kafal ve itaatsiz olmasna kadar birok eyle sulanyordu.101 Sorgulamay yrten Zlfl Paa divan bakanlna daha nce Padiaha yapt hizmetlerden dolay takdir edildii iin getirilmiti.102 Mustafa Keml ve Ltfi Mfit ikence ile sorgulanrken, Ali Fuat ikencede diplomatik bir tavr sergilemiti. Padiahmzn da tasdik buyurduklar ceza kanununda bir asker, askerlikten tard edilmedike ve niformas zerinden alnmadka hkmen darp cezas tatbik edilemez103 deyip, 20 gn hapis yattktan sonra kurtulmutu. Mustafa Keml ve Ltfi Mfit, soruturma bitinceye kadar, birka hafta hapiste kaldktan sonra stanbuldan srlerek serbest braklmlard. nceleri Edirne ve Selnikteki kinci ve nc Ordulara atanmalar kararlatrldysa da, bu karardan dnlerek, kolay kolay dnemeyecekleri uzak yerlere srlme kararyla kar karya kalmlard. Onlar iin beklenen en hafif cezann subaylktan atlmak olmas beklenirken, Ali Fuatn babas ve yaknlar olaanst bir aba gstererek onlar kurtarmak iin almlard. Soruturmay bizzat yrten Zlfl smail Paa elinden gelen en ar ceza vermek iin, Harp Okulu Komutan Rza Paa da rencilerini kurtarmak iin urayordu. Bu sralarda Zbeyde Hanmda Mustafasn ziyarete gelmi, alamaktan gzlerinde grme problemi balamt.104 Kendisiyle rekabet iinde bulunan Zlfl smail Paaya kar zafer kazanma azmiyle rencilerini savunan Rza Paann direnci karsnda II.Abdlhamit, her iki paasn da incitmemek iin orta yolu bularak sulular geri dnemeyecekleri bir srgn yeri olan ama atamt. Hapisten karlan Mustafa Keml, annesiyle be gn grebilmiti. Bask idaresinin casuslar evlerini basarak annesiyle dahi vedalamasna msaade etmeden Beyruta giden gemiye bindirmilerdii.105 8 gn sren bir yolculuun ardndan Beyruta varan Mustafa Keml, amn yolunu tutmutu. Ali Fuatla Mustafa Keml, bir sre birlikte bulunduktan sonra Ali Fuat, zel bir grevle, Arabistanl bir kabile eyhi olan bni Suudun yanna gnderilmiti. Mustafa Kemli de yanna almak iin bavuruda bulunduysa da, bu istei kabul edilmemiti. Beinci Ordu, amn gneyindeki dalk Havran blgesinde yaayan ve Osmanl egemenliine kar koyarak, Hasan Sabbahn isyanc geleneini srdren zgr bir topluluk olan Drzleri denetim altna almakla grevliydi. On yl kadar nce, Osmanl ordusundaki askerlik grevlerini, yalnz kendi blgeleri iinde yapmalar artyla yerine getirmeyi ve vergi demeyi kabul etmilerdi. Blgede kan karklklar bastrlmak istendiinde gnderilen Osmanl askerleri ve subaylar halk yamalyor ve kendilerine kar salyorlard. Mustafa Keml, daha sonralar bu hareketi haydutluk olarak nitelendirmiti.106

101 Dinamo H.zzettin Kutsal syan C:2 Sf: 15 May Yaynlar- Aralk 1973-stanbul 102 Sherrill Charles H. Bir Eliden -Mustafa Keml I Sf:44 Tercman 1001 Temel Eser 23- stanbul 103 Cebesoy Ali Fuat, Snf Arkadam Atatrk Sf:99 Cumhuriyet Gzt. Eki Ekim 1997- stanbul 104 Bozok Salih Yaveri Atatrk Anlatyor Y.H Can Dndar. Sf:97 Doan Kitap Nisan 2006 stanbul 105 Sevim Prof. Dr. Ali, ztoprak Prof Dr. zzet, Tural Prof Dr. Mehmet Akif Atatrkn Gazi Mustafa Keml Sylev ve Demeleri Sf: 441 Atatrk Aratrma Merkezi - Ankara 106 Kl Ali Atatrkn Hususiyetleri Sf: 32 Cumhuriyet Gzt. Eki Mart 1998

78

htillci Trkler

Mustafa Kemlin grevli olduu alay, Havrana grevlendirilmiti. Bu srada Mustafa Kemle grev verilmemiti. O blk komutan olarak birliinin banda gitmesi gerektiini syleyerek itiraz etmiti ama sonu alamamt. Buna gereke olarak da, staj yapt iin kararghtan ayrlmasnn doru bulunmad gsteriliyordu. Mustafa Keml kendisinden gizlenen bir eyler olduunu sezinlenmiti. Bu sralarda bir svari temen kendilerini uyarmt. Bu temenin uyarsn yllar sonra Mustafa Keml yle dile getiriyordu: Hatrlar msn Mfit, amdan bu kuvvete katlmaya karar verdiimiz dakikada bir svari temeni bana demiti ki: Beyim, size byk hrmetimiz var. Bu sefere gitmemenizi tavsiye ederim. Bilmezsiniz, dnemezsiniz beyim, hayatnz bile tehlikeye girebilir. Sizi ldrrler. Bu gn, btn Suriye ordusuna mil bir mterek menfaat vardr. Siz bu menfaate mani olacak gibi grnyorsunuz. Bunu kimse kabul etmez. Hayatnz mevzubahistir.107 Mustafa Keml, arkada Mfitle birlikte ald uyarya ramen, emre kar gelerek birliine gitmi, kalacak adrlar olmad iin, o gece erlerin temin ettii bir adrda yatmak zorunda kalmlard. Ertesi gn, yerine geirilmi olan subayla gren Mustafa Kemle, bu subay: Daha nceki tecrbelerinden tr kendisinin buraya, zel grevle gnderilmi olduunu sylemiti. Subay ayrca. Kimseye bir ey sylememeye sz verirse, Mustafa Kemlinde kendileriyle birlikte gelebileceklerine izin verebileceini sylemiti. Mustafa Keml, bu subaya sz vererek birlie katld. Askerlerin, denmesi gecikmi vergileri toplamak adna halktan rvet aldklarn, rvet vermeyenlerin ise evlerinin ve kylerinin yamalandn grmt. Mustafa Keml, bu ilere bulamadan Drzlerle iyi ilikiler kurarak, halk kendisine inandrd ve kyn ileri gelenlerinden birisiyle anlamaya vard. Drzler, Mustafa Kemlin dediklerini yapmlard. zerlerine asker yollayan Osmanl subaylarnn dediklerini yapmay reddedip, Mustafa Kemlin nerdii yolu izleyerek kan dklmeden sorun zlm oldu. Baka bir kyde ise bir binba, kyller tarafndan tutsak alnmt ama kyller Mustafa Kemle inandklar iin binbay serbest brakmlard. Mustafa Kemlin bu eit olaylar karsnda ortaya koyduu tavr, yeni subaylarda kendisine kar sayg, eskilerdeyse kuku uyandryordu. Eski tip subaylar, Sultann kendisinden beklediini yerine getirmek kouluyla, kendi karlarn gzetmekte serbest olduunu dnerek hesap vermek zorunluluu duymuyorlard. Bunlarn anlayna gre, Harbiye mezunu subaylar, kuku ile baklmas gerekenler arasnda yer alyordu. Mustafa Kemlin, iirilerek hazrlanan raporlarn stanbula gnderilmesine itiraz etmesi ho karlanmyor ve komutan, Mustafa Kemlin drstl ile alay ederek: Sen henz cahilsin. Sultan Efendimizin ne istediini anlayamyorsun diyordu. Buna karn Mustafa Keml: Ben cahil olabilirim, ama Padiahmz cahil olmamaldr ve sizin gibilerin ne olduklarn anlayabilmelidir diyordu.

107 Aydemir evket Sreyya Tek Adam Cilt I. Sf:.86 Remzi Kitabevi 1999-stanbul

79

Gen Trklerden Cumhuriyet Halk Frkasna

Drz kylerinden yama edilen ganimetler bllrken eski subaylar, Mustafa Kemlle ve Mfite de pay ayrarak onlar da kendi pisliklerine alet etmek istiyorlard. Mfit pay alp almama konusunda tereddt gstermi, Mustafa Keml de ona: Sen bugnn adam m olmak istiyorsun, yoksa yarnn adam m?diye karak bu paray kabul etmemesini salamt. am grevi Mustafa Keml zerinde derin bir etki brakmt. Bir gn komutanlar ve Ltfi Mfit ile Mustafa Keml amda dolarken, Svari Alay Komutan Ltfi Beyin klot pantolon altna ekme fotin giydiini gren Mustafa Keml hayretle sebebini sormu ve Ltfi Bey: Keml, hakikat grdn gibidir. Bundan baka pantolonum yok diyerek Osmanl ordusundaki rml ve yoksulluu btn plaklyla anlatm, Mustafa Keml uzun bir sre kta komutanl yapan birinin bu hale dtkten sonra devlet ve millete bir yarar olmayacan anlamt. Ltfi Beyle amda Hamidiye arsnda dolarken bir kitap dkkannn nnde durmular, ieri girerek Mustafa Cantekin* ile tanmlard. Mustafa Cantekin tbbiyenin nc snfnda iken, hrriyeti dncelerinden dolay okuldan atlp buraya srgne gnderilmiti. Mustafa Keml daha sonra Mustafa Cantekinin evine konuk olmu ve o gece Vatan ve Hrriyet adl gizli rgt kurmulard. Mustafa Keml, yklmakta olan Osmanl mparatorluundan yeni bir Trk devleti yaratabilmek iin mcadele edilmesi gerektiine inanyordu. Osmanl mparatorluu snrlar iinde yaayan milletlerden sadece Trkler, bu imparatorluun devamn isterken, dierleri en ksa zamanda ayrlma ve bamszlklarn kazanmak iin alyordu. Mustafa Keml ise, Dou ve Bat Trakya ile Anadolunun gneyinde Hatay, Halep ve Musulun, ayrca Egedeki Trkiyeye yakn adalarn da Trklerde kalaca bir mill bir devlet kurmay tasarlyordu. Svari Alay Komutan Ltfi Bey, ailevi sorumluluklarn bahane edip, son anda Vatan ve Hrriyet rgtne katlmaktan vazgemiti. rgt daha sonra Beyrutta bulunan Ali Fuat araclyla geniletilerek, Makedonyada da faaliyete geirilmesi gerektiine karar verilmiti. Fakat buraya gitmek iin gerekli iznin alnmas mmkn olamayaca iin, Makedonyaya kaak olarak gidilmesi gerekmiti. Mustafa Keml gerekli planlar yaparak, Yunan bandral bir gemi ile Makedonyaya hareket etmi, oradaki arkadalarnn yardmyla da gmrkten gemiti.

* Cumhuriyet dneminde orum mebusu olmutur.

80

htillci Trkler

Mustafa Keml, Arkandayz, Seni zleyeceiz.

Hakk Bahann evinde Muhittin Baha, Mustafa Necip, Selnik Askeri Rtiyesi Mdr Binba Bursal Tahir, Muallim Mektebi Mdr Hoca Mahir, Muallim (mer) Naci ve Sami Hsrevle rgt kurmulard. Sami Hsrev rgtn kurulu ann yle anlatyor: Grmeyi balatan Mustafa Keml konumasna yle balad : Arkadalar, bu gece burada sizleri toplamaktan amacm udur: lkenin yaad sonu tehlikeli anlar size sylemeye gerek grmyorum. Bunu tmnz anlamsnz. Bu mutsuz lkeye kar nemli grevlerimiz vardr. Onu kurtarmak tek amacmzdr. Bugn Makedonyay btn Rumeliyi, topluluundan ayrmak istiyorlar. lkeye yabanc etkenlii ve egemenlii bir lde ve eylemli olarak girmitir. Padiah zevk ve saltanatna dkn, her aal yapabilecek iren bir kiidir. Ulus zulm ve bask altnda yok oluyor. zgrlk olmayan bir lkede, lm ve ykl vardr. Her ilerlemenin ve kurtuluun anas zgrlktr. Tarih, bugn biz ocuklarna baz byk grevler yklyor. Ben Suriyede bir dernek kurdum. Baskl ynetimle savama baladk. Buraya bu dernein asln kurmaya geldim. imdilik gizli almak ve rgt oluturmak zorunludur. Sizden zveriler bekliyorum. Ezici baskl ynetime kar ancak bakaldryla yant vermek ve eskimi olan rk ynetimi ykmak, ulusu egemen klmak, zetle yurdu kurtarmak iin sizi greve aryorum. Odann iinde derin bir sessizlik olmutu. Lambann solgun klar iinde Mustafa Kemlin etkin sesinin yanklar hl dalgalanyordu. mer Naci ayaa kalkarak, Mustafa Kemlin konumasna kar o tatl ivesiyle: Mustafa Keml, arkandayz, seni izleyeceiz. lmler, cellatlar ikenceler bile bizi bu direncimizden eviremeyecektir. zgrlk verilmez o ancak alnr. Zulm ve baskl ynetim altnda inleyen bu susuz ve zmsz ulusu kurtaracaz, yaasn zgrlk ve bakaldr szleriyle derin sessizlii bozmutu. Mustafa Necip, devrimin o zverili ocuu, gizli hkrklarla yanmda gzyalarn tutmaya alyordu. Mustafa Keml yeniden sze balad: Arkadalar geri bizden nce birok giriimler yaplmtr. Ama onlar baarl olamadlar. nk rgtsz ie baladlar. Biz kuracamz rgtle bir gn kesinlikle ve ne yapp yapp baarl olacaz. Yurdu, ulusu kurtaracaz Bu konumadan sonra rgt ii grld. Sonunda Atatrk bana bakarak : Hsrev, tabancan kar, bu masann zerine koy, kararmz ant ile de dorulayalm. Dedi. Tadm brovnik tabancasn masann zerine koydum. Hepimiz ellerimizi bu tabancann zerine koyarak lnceye kadar bu kutsal dava urunda alacamza ant itik.108 Mustafa Kemlin Selnik almalar stanbula jurnallenmi ve hakknda soruturma balatlmt. amdaki arkadalar Mustafa Kemle haber gndererek, derhal dnmesini istemilerdi. Mustafa Keml, Selnik ve amdaki arkadalarn tehlikeye atmamak iin hemen, ama dnm sarayn atrd soruturmay nlemiti. Mustafa Kemlin kurduu Vatan ve Hrriyet Cemiyeti ile ttihat ve Terkki Cemiyeti Selnikte olduka etkindiler. Mustafa Kemlin Selnikte olmamasndan dolay Vatan ve
108 Kzldoan, Hsrev Sami, Vatan ve Hrriyet: ttihat ve Terakki, Belleten, Say:3-4, Sf:619-655 TTK

81

Gen Trklerden Cumhuriyet Halk Frkasna

Hrriyet Cemiyetinin yeleri dahi Talat Beyin enerjik almalarndan etkilenmi ve ttihat ve Terkki Cemiyetine katlmlard. O dnemde, Abdlhamite kar srdrlen mcadeleye zarar vermemek iin Mustafa Kemlde 29 Ekim 1907 gn 109 ttihat Terkki saflarna Selnikte Ordu Erkan Harbiyesine, Fethi Beyin rehberlii ile katld ama ttihatlarn fikrine ve alma anlaylarna katlamyordu. Onlar, devleti meruti bir krallk haline getirerek hrriyet ve eitlii salamay yeterli grrken, Mustafa Keml: Merutiyetin iln yeterli olmaz. Cemiyetin bir siyasi parti haline gelerek hkmeti, merutiyetin ilnndan sonra ele almas lazmdr. Parti, nceden bu grevi hazrlam ve ne yapacan programlatrm olmaldr. Aksi halde ikinci merutiyet de birincisinin akbetine urar. () Merutiyet khnelemi ve insicamn kaybetmi olan Osmanl mparatorluunun gvdesi zerine deil, aksine Trk ounluunun yaad ksm zerine oturmal, dmanlarnn, yani byk devletlerin yapaca bir tasfiye yerine, ihtill idaresi kendi bana bir Trk devleti kurmaldr 110 diyordu. Selnikteki fikri tartmalar yabanc bir ajans tarafndan yle dile getiriliyordu: nklp hareketini hemen tm subaylar kavram durumda. Gerek kendi aralarnda, gerek yabanclarla konuurken, imdiki yneticiyi, hi ekinmeden, sert bir biimde eletiriyorlar. Trkiyeyi felakete srkleyen yneticilerden memnuniyetsizliklerini aka belirtiyorlar. Temsili ynetim isteminde bulunuyorlar. Garnizon bulunan tara kentlerinin ounda, aydn subaylar, polis gzetimi ve sansr engeline ramen, politik evrelerle ve yurt dndaki Jn Trk yneticileri ile canl bir iliki iindeler. Bir takm ayrcalklara sahip olan buralardaki yabanc posta servisleri, gerek inklp yaynlarn, gerekse her trden kaynakl haber ve yazlarn datlmasn nemli lde kolaylatryorlar.111 O zamanlar kimilerince Mehd-i Hrriyet, kimilerince de Kabe-i Hrriyet olarak anlan Selnikte fikri tartmalar srerken ttihat ve Terkki Cemiyeti ierisinde liderlii zerinde anlalabilecek bir isim bulunamyordu ama Talat Bey, Albay Sadk, Binba Cemal, Enver Bey liderliklerini birbirlerine kaptrmamak iin mcadele ederken, ne ttihat Terkki Cemiyeti subaylara ve ne de subaylar Cemiyete sz geirebiliyorlard. Hatta bir gn Talat Paa: Vallahi ben de ardm kaldm. Suyun durulmasn bekliyoruz 112 diye durumdan yaknyordu ama Mustafa Kemli de kendilerinden mmkn olduunca rak tutmak iin aba sarfediyorlard. Makedonya karklklar iindeydi. Trkler mparatorluun paralanmak zere olduunu gryordu. Her yerde ykselen Makedonya, Makedonyallarndr sesleri arasnda Rus ve Avusturya ajanlar cirit atmaktayd, patlayan bombalar ve terr olaylaryla her yan dehet iindeydi. Bulgar, Rum, Srp ve Arnavut eteleri hem birbirleriyle hem de Trklerle atyorlard. Bu gelimeleri keyifle izleyen dnemin byk devletleri de Osmanldan en iyi pay kapmak iin en uygun zaman kolluyorlard. Alman mparatoru Bismarck, ngilterede Gladstoneun ibana gemesini frsat bilip, Abdlhamite, Mareal Von der Goltzu gnderdikten sonra kendisi de ziyarette gelmiti.
109 Aydemir evket Sreyya Tek Adam Cilt I. Sf:.100 Remzi Kitabevi 1999-stanbul 110 Genosman Keml Zeki, Atatrk Ansiklopedisi Cilt 1 Sf: 111 May Yaynlar Mart 1981 stanbul 111 Petrosyan Yuri Aatovi, Sovyet Gzyle Jn Trkler Sf:303 Atatrk Aratrma Dergisi Cilt:1 Say:1 Sf:244 112 Cebesoy Ali Fuat Snf Arkadam Atatrk Sf: 134-135 Cumhuriyet Gzt. Eki Ekim 1997- stanbul

82

htillci Trkler

Abdlhamit ise, hile ve yalanla dolu iktidarn ustaca devam ettirmek niyetini srdryor, aklnca aralarnda en ufak eliki bulunan toplumsal gleri birbirine kar krdrma siyaseti uyguluyordu. Siyasetinin icrasn da hafiyelerinin saysn artrarak yapmaya alyordu. Bu hafiyelerin saysnn sadece Selnikte, krk bini bulduu dilden dile dolayordu. Hristiyan aznlklar, yabanc devletler tarafndan korunurken Trkler kendi lkesinde en ar basky yayordu. Halkn tek umudu, gen Trk subaylar olmutu ve muhalefet hareketi hzla yaylyordu. Mustafa Keml, Selnike dnnce, kendi kurduu Vatan ve Hrriyet Cemiyetini Talt Beyin giriimiyle ttihat ve Terkki Cemiyeti ile birletirdi. Tarihi gemii itibaryla Selnik gizli rgtlenmelere uygun bir ehirdi. ttihat ve Terkki Cemiyeti, Farmasonlarn binalarndan ve gemi tecrbelerinden yararlanarak amalarna ulamak iin gizlilie byk nem veriyordu. Kesin grleri, radikal program, hzl propaganda almalar sayesinde Paris komitesi yava yava stnlk kazanm ve Jn Trk hareketinin manevi ba olmutu. Grubun organ Meveret gazetesi ok sayda baslarak yabanc postaneler kanalyla stanbula sokuluyor, oradan da btn lkeye gizlice datlyordu. Propaganda bildirileri ve program yazlar da ayn yoldan lkeye girme olana buluyordu. kinci bir grup Prens Sabahattinin nderliinde Berlinde faaliyet srdryordu. Bunlar Jn Trklerin sa kanadn oluturuyor eski nazrlar ve yksek dereceli memurlar gibi siyasal deneyimleri olanlardan meydana gelmiti ama ak bir programlar yoktu. Almanya modeline uyularak, ademi merkeziyetiliin Trkiyeye uygulanmas taraftarydlar. Osmanl mparatorluundaki eitli halklarn ve rklarn, Alman federal devleti tarznda bir uzlama ortam iinde birletirilmesini amalyorlard ama Paris komitesinin karsnda bu grubun hibir etkinlii yoktu. eitli kentlerdeki yerel komiteler iinde Selnik komitesi en etkili oland ve baz din adamlaryla memurlar da bu rgtlenmenin iinde yer alyorlard. Kendi gayretiyle posta datclndan telgraf memurluuna ykselip, daha sonra da sadrazam olan Talat Paa bunlardan biriydi. Bu rgtlenmede asl arlk aydn subaylardayd. Bu subaylarn byk ksm, General von der Goltz gibi Alman eiticilerin ynlendirdii askeri okullardan yetimi, birka yl Almanyada da hizmet grm, enerjik, inat, metot sahibi ve rgtleyici ruha sahip olanlard ve hep birlikte Paris komitesine balydlar. Bu nedenle Jn Trkler balangtan itibaren ikilik iindeydi iktidara getikleri zaman askerlerle hkmet yneten siviller arasnda kesin bir ztlk buradan kaynaklanyordu. Yerel komiteler propaganda eylemini stlenirken II.Abdlhamitin hafiyelerine kar dikkatli olmak zorundaydlar gizli almak konusunda Mason localar, zellikle de Selnikte bulunan talyan Byk Dou Locas ok elverili bir ortam salamt. Toplantlarn casus larn giremedii Liberal Mason Localarnda yapyorlard. Masonlarn gizli haberleme kanallarn kullanarak stanbulla, hatta sarayn iindekilerle srekli balant kuruyorlard. rgtlenmede mason localar rnek alnm, rgte kabul edilme uzun uzadya snamalar ve bir hayli sre gzetlenmeden sonra olabiliyordu. Yeni birini rgte sokan kimse, onun gvenilir kii oluuna kendi hayatn ortaya koyarak kefil olmak zorundayd. Komitece veri-

83

Gen Trklerden Cumhuriyet Halk Frkasna

lecek direktiflere kaytsz artsz uyulmas gerekiyordu. yeler Kurana el basarak ant imek suretiyle rgte balanmlar, ihanet edenler gizli mahkeme nne karlyorlard.113 Cemiyete giri iin aday ye, gzleri balanarak pelerinli ve maskeli kiinin huzuruna alnyor ve memleketi kurtaracana, cemiyetin emirlerini tutacana dair hem Kuran, hem de kl stne yemin ederek ye oluyordu. O dnemde Erzincanda grevli bir subay kendisine ettirilen yemini yle anlatyor: Dr. Ltfi bir gece klaya geldi. Benim gzlerimi balad, koluma girerek bir yere gtrd. eri girdik. Bir sandalyeye oturttuktan sonra gzlerimi atlar. Az kl bir odadaydm. nmde bir masa, masann zerinde Kuran, ncil ve tabanca vard. Kefene brnm iki adam duvara dayanm, ayakta duruyorlard.. ok sevdiim tabur arkadam yzba Gani Beyin sayg duyduum kardei geldi, yemin ettirdi. Yeminin metnini ok iyi buldum ve candan yemin ettim. Yeminime kelleyi koltuuna alm olan o iki adamda ahit olduklarn sylediler. Kuran tabanca ve o iki ahidin bulundurulmas beni yeminime bal tutmak iinmi. Yeminime bal kalmazsam o iki adam beni ldrrlermi. Bundan sonra yine gzlerim balanarak klaya getirildim, gzlerimi atlar.114 Mustafa Keml, ttihatlarla bozumann da gereksiz olduuna inanyordu. ttihatlar ise, Mustafa Kemli inat, kendini beenmi ve atlgan bulduklar ve pek sevmedikleri iin ona Makedonya demiryollarnn denetlenmesi grevini vererek uzakta tutuyorlard. Srbistan, skp ve Vardar, Mustafa Kemlin alma alan olmu, Mustafa Keml istediini yapamamann znts iinde, yine de kendi evresinde kk bir grup rgtlemeye balamt. Bu sra annesi Zbeyde Hanmn ikinci ei lmt ve Makbuleyle birlikte oturmaktayd. Bu sralarda ngiltere Kral Yedinci Edwardla ar kinci Nikolann, Baltk denizinde yapt grmeyi ngilterenin Trkiyeye kar bir hareketi olarak yorumlayan ttihatlar, Abdlhamite kar aka eyleme gemiti. Bunun zerine Abdlhamit de Selnike st ste soruturma heyetleri gndermeye balamt. Selnikten sonra Manastrda da ttihat ve Terkki Cemiyetinin almalar silahl eyleme dnm, Redif askerleri uzun sredir silah altnda olduklar iin terhis edilmek istiyorlard. Balarnda komutanlar Resneli Niyazi olmak zere ile telgrafhaneyi basmlard. Ali Fuat da bu isyan bastrmak iin grevlendirilmi ve birka koldan kasabay kuatmt. syanclar Anadoludan gelmilerdi ve terhis edilmezlerse orduyu terk edeceklerini sylyorlard. Ali Fuat, onlara yol gsterip Padiaha telgraf ektirmi, terhis edilmezlerse ttihatlara katlacaklarn bildirmelerini sylemiti. syanc askerlerin bu telgraf stanbula ulanca tela balam, hemen askerlerin terhis emri gelmiti. 115 Bu sralarda Serezde bir binba istibdat ve Abdlhamit aleyhinde konumalar yapm bu durum Padiaha jurnallenince, II.Abdlhamit Enverin enitesi olan Selnik Merkez Komutan Yarbay Nazm olay soruturmak zere grevlendirilmi Nazm, ttihat Terkkinin

113 Mikusch Dagobert Von- Avrupa ile Asya Arasndaki Adam Gazi Mustafa Keml I Sf: 67-69 Cumhuriyet Gzt. Eki Mart 2000 stanbul 114 nal Sami ,Tugeneral Ziya Yergkn Anlar -Harbiye'den Dersim'e Sf:208 Remzi Kitabevi Ekim 2006-stanbul 115 Cebesoy Ali Fuat, Snf Arkadam Atatrk Sf:167 Cumhuriyet Gzt. Eki Ekim 1997- stanbul

84

htillci Trkler

ikazlarn dikkate almad iin Enverin de katlmyla, 29 Mays 1908 gn cezalandrlm, o da yaral olarak areyi stanbula kamakta bulmutu. Bu olayn ardndan Serezdeki binbann soruturulmas grevi Mustafa Kemle verilmiti. O da Mir brahim Paa ile grtkten sonra hazrlad soruturma tutana ile Binbay aklayp, jurnalcinin cezalandrlmasn salamt.116 Trakyada ttihat ve Terkki Cemiyetinin faaliyetlerinin artmas Mehmet Talat (Talat Paa)n Anadoluda bir yere srgn edilmesini gndeme getirmiti. Mehmet Talat, Genel Mfetti Hseyin Hsn Paaya giderek: Azlime ve tebidime dair bir irade ktna dair haber aldm. Azlime bir ey diyemem. Hkmet, bir memuru kullanp kullanmamakta muhtardr. Ancak tebidime teebbs edildii taktirde bu, hem benim ahsm ve hem de sizin iin iyi netice vermeyecektir deyince Hseyin Hsn Paa ok korkarak Talatn Anadoluya srgnn engellemiti.117 Makedonyada ihtill hazrlklar son aamaya doru ilerlerken Abdlhamit, emsi Paay, Resneli Niyaziyi cezalandrmak zere Selnike gndermiti. Tmenin kurmay Bakanln Albay Kavakl Fevzi (akmak) yapyordu. Temen Atl, emsi Paay ldrdnde kendisi de yaralanm ve arkadalar tarafndan karlrken, Albay Fevzi de bu kaa gz yumarak onun kurtulmasna yardmc olmutu. Bu olayn ardndan Abdlhamit, Mir Osman Paay grevlendirmi, Kolaas Ohrili Eyp Sabri Bey mill bir alayla Manastra girerek Mir Tatar Osman Paay esir alarak, Resne dalarna gtrm ve etkisiz hale getirmiti.118 Rumelide halkn rgtlenmesinde nemli bir rol olan ve ordunun siyasete kartrlmasn istemeyen Mustafa Keml, ttihat ve Terkki Cemiyeti ileri gelenleri tarafndan srekli olarak ikinci planda tutulmak isteniyordu. Ali Fethi, Ali Fuat ve Mfitin, ttihat ve Terkki Merkezinde Mustafa Kemli n plana geirme abalar ise bir sonu vermiyordu. Mustafa Kemlin gnn gereklerini grerek nerdii mcadele yntemleri ttihat ve Terkki ileri gelenleri tarafndan kendilerine cephe almak eklinde deerlendirildii iin, bir an nce Mustafa Kemlden kurtulmak istiyorlar, Trablusta meydana gelen isyan bastrmak iin Mustafa Kemli blgeye gndermek suretiyle de bu amalarna ulayorlard. ttihat ve Terkki Cemiyetinin baz yeleri, birtakm dl ve terfi vaatleriyle stanbula arlmlarsa da Binba Enver, ary dinlemeyerek daa kp, direni rgtlemeye balamasn yle anlatyor: Vardar Kapsndan karken nianlarm sktm. Biraz mteessirdim. Btn eski hayallerim; iyi, byk bir asker olmakt. Halbuki u andan itibaren, artk bir hitim. Kimbilir nerede ve hangi kurunla vurularak, kimbilir nerelerde kalacak ve asi diye, bir keye atlacaktm. Ama bir gn gelecek ve o gn beni rahmetle ananlar, elbette bulunacakt119 4 Temmuz 1902de Resneli Ahmet Niyazi Manastr kararghndaki taraftarlarn da katarak onu izledi. Cemiyet ileri iin o dolaylarda bulunan Ali Fuat, Niyazinin yardmna komutu. Cemiyet de 1876 Anayasasnn geri getirilmesini istiyordu. Bu isyan bastrmak
116 Cebesoy Ali Fuat, Snf Arkadam Atatrk Sf:171 Cumhuriyet Gzt. Eki Ekim 1997- stanbul 117 Cebesoy Ali Fuat, Snf Arkadam Atatrk Sf:174 Cumhuriyet Gzt. Eki Ekim 1997- stanbul 118 Uzer Tahsin Makedonya Ekiyalk Tarihi ve Son Osmanl Ynetimi Sf:92 TTK 1999 Ankara 119 Aydemir, evket Sreyya Makedonyadan orta Asyaya Enver Paa Cilt:1 Sf: 457 Remzi Kitabevi 1970- stanbul

85

Gen Trklerden Cumhuriyet Halk Frkasna

zere Abdlhamitin Anadoludan Rumeliye gnderdii askerler daha yoldayken ttihat Terkki tarafndan rgtlenmi ve blgeye geldiklerinde de isyanclar desteklemilerdi. ttihat ve Terkkinin kurucularndan olan Resneli Niyazi, milisleriyle beraber, Hrriyet, Uhuvvet, Msavat, Adalet yazl sancaklarla sslenen Manastra girmiti. Resneli Niyazi Bey, ksa sren yaamnda etiket peinde komam, sadece kendi bildii dorular uygulayan biri olmutu. Merutiyet istedii iin, ayn ekilde daa km olan Enver Bey ile ayn konumda gsterilmek istenilmesine karn, merutiyetin ilnndan sonra dalardan inip, Enver Bey ile stanbula geldiinde, ne Padiahn ne de ttihat ve Terkkinin kendisine teklif ettii hi bir rtbeyi kabul etmeyerek, Makedonyaya geri dnm siyasetten pek holanmad iin ok gemeden Arnavutluk dalarna ekilmiti. Binba Enver, Selnikteki Olimpos Otelinin balkonundan muzaffer bir tavrla halk selmlyor ve mthi bir kalabalk tarafndan gnn politik kahraman olarak alklanyordu. Halka keyfi idarenin artk sona erdii ve bundan sonra din ve rklar ne olursa olsun, btn vatandalarn Osmanl olmaktan eref duyarak, bir arada karde gibi yaayacaklarn bildiriyor: Biz hepimiz kardeiz, yok Bulgar veya Rum, Srp veya Romen, Mslman veya Musevi: biz hepimiz Osmanlyz! ster sinagoga, ister kiliseye, ister camiye gidelim, hepsi birdir! Hepimiz u mavi gk kubbe altnda, sadece admz Osmanl olduundan dolay gurur duyuyoruz. Yaasn vatan, yaasn hrriyet! diyor ve Padiahtan hi sz etmiyordu.120 Enverin dedikleri, sevin sarholuuyla dolu ilk gnlerde gerekleir gibi olmu, Mslman hocalar, Hristiyan papazlar, Musevi hahamlar, yollarda kucaklaarak, kol kola gezmilerdi. Trk kadnlar peelerini yrtp atmlard, hapishane kaplar da ardna kadar almt. Mustafa Keml de, Selnikteki okul balkonunda, nutuk atan Enverin arkasnda duruyordu. Enverin hrriyet kahraman olarak sivrilmesi az ok rastlant olmakla birlikte niformas iinde Trk subaynn tam bir rneiydi. Karakter olarak Enverin tam kart olan Mustafa Keml onu, ans eseri kahraman olmu bir kukla olarak gryordu. Mustafa Keml, Kristal gazinosuna gittiinde herkes Enveri gklere karrken o subay arkadalarna kzarak: Ne bu, hep Enveri vyorsunuz! dediinde subaylardan biri: Enveri kskanma, hrriyet iin daa kt o. Elbette verim.diye cevap verince Mustafa Keml: Niin kskanmayaym? Ben de orta halli bir ailenin evldym. Anlamyor musunuz? Btn bu vg ve sylevler sonunda yle maracak, kendini yle beenmeye balayacak ki, lkenin bana bel kesilecek diyordu. Mustafa Keml, Enverin kendinden beklenecek ileri yapabilecek dzeyde birisi olmadn grmt ama imdi yaplabilecek bir ey yoktu. Yurtseverlikleri tartlamazsa bile, belirli bir siyasetleri olmayan Jn Trkler, Abdlhamiti dize getirmi, merutiyeti elde etmilerdi. Uygulayabilecekleri bir programlar olmad iin Osmanlnn kar karya bulunduu temel sorunlar zmeye ynelik almalar da yoktu. ttihatlar merutiyetle: halka ttihat (Birlik) ve Terkki (lerleme) vaat ediyordu. Merutiyet, Jn Trklerin umduu gibi, mparatorluun zlmesini engellememi, aksine hzlandrmt. Sonuta, Bulgaristan, bamszl-

120 Mikusch Dagobert Von- Avrupa ile Asya Arasndaki Adam Gazi Mustafa Keml I Sf: 87 Cumhuriyet Gzt. Eki Mart 2000 stanbul

86

htillci Trkler

n iln etmi; Avusturya, Bosna-Herseke el koymu; Girit, Yunanistanla birleme karar vermiti. Mustafa Keml, gelimeleri btn gereklii ile grebiliyor, ttihatlar aka eletiriyordu. Subay arkadalaryla Olimpos ve Kristal gazinolarnda ve Beyaz Kulede oturuyor, iip konuuyor: htill yaplm ve merutiyet iln edilmi olduuna gre, ttihat ve Terkki Komitesine artk ne gerek vard? diye soruyordu. Bu dnce baka bir ekilde Talat Paa tarafndan: Yeni devirleri yeni insanlar temsil edebilir. Hibir devir, mazide denenmi insanlarn omuzlar zerinde ykselemez diye dile getiriyor ve: Kabahat de, gaflet de bizim. Fikriyatlar, prensipleri program, muhtevann kadrosu ve messeseleri olmadan iktidara gelinir mi?121 diyerek o gnn gereklerini ortaya seriyordu. ttihatlarn nde gelenlerinden Hseyin Cahit Yaln ise o gnk durum iin: Merutiyetin biz Trklerde ve Trk gazetecilerinde ilk yaratt sonu Trkl bomak ve Osmanll yaratmak olmutu. Osmanl sz, hibir zaman, zorbalk devrinde bile, merutiyetten sonraki kadar deer bulmamt. Merutiyet gelir gelmez, olaylar bizi Trk olduumuzu unutmu grnmeye gtrd. Kullandmz biricik szck, Osmanl oldu. 122 diye deerlendirme yapyordu Mustafa Keml, ttihat ve Terkki adna gereken nlemleri almak zere Trablusa gnderilmesi kararlatrlarak Selnikten uzaklatrlmak isteniyordu. Talat Paa, stanbuldan gnderdii bir telgraf ile 16 Austos 1908de kalp sektesinden len Trablugarp Vali ve Kumandan Recep Paann ardndan kan ayaklanmalar nlemek zere Mustafa Kemlin grevlendirilmesini istemiti.123 Mustafa Keml, bu karar duyunca ardndaki nedenleri hemen sezdii halde, Kuzey Afrikaya giden bir gemiyle yola kmaktan geri durmamt. Gemi Sicilyada bir limana uramt, Mustafa Keml bir yol arkadayla beraber kyya ktnda ocuklar, balarndaki feslerle alay edip zerlerine limon kabuu atmlard. Mustafa Keml, urad hakarete kzmak yerine bandaki festen kurtulmas gerektiini anlamt. Trablusta Mustafa Keml, dmanca karlanm, blge komutan paann dostluunu kazanmak iin Paayla kahve ierken Arap isyanclarnn kendisini ele geirmeyi tasarladklarn renmiti. syanclarn karargh olan camiye gidip elebalarna, hkmetin ikyetlerini dikkate alacana dair sz vererek, kalabala uzun ve ateli bir konuma yaparak gvenlerini kazanmt. Lideri olan Arap eyhi, Mustafa Kemli artarak: Sen kimsin, ne gibi yetkilerin var? diye sormu, Mustafa Keml, yetki mektubunu gsterince, eyh kendi cebinden, kard belgeyi gsterip, bunlar daha nce gelen ve gelir gelmez hapse atlan temsilcilere verilmi mektuplar olduunu im etmiti. Durumunun farkna varan Mustafa Keml, hi bozuntuya vermeden:

121 Talat Paann Gurbet Hatralar Cilt:II Sf: 708 Atatrk Aratrma Merkezi Dergisi Cilt:1 Say:1 Sf:254 122 Yaln Hseyin Cahit Siyasi Anlar Sf:39 Atatrk Aratrma Merkezi Dergisi Cilt:1 Say:1 Sf:254 123 Cebesoy Ali Fuat, Snf Arkadam Atatrk Sf:192 Cumhuriyet Gzt. Eki Ekim 1997- stanbul

87

Gen Trklerden Cumhuriyet Halk Frkasna

stersen bu kd al, yrt. Benim kda ihtiyacm yok. Dorudan doruya seninle konumaya gelmi bir adam say beni diyerek eyhin kendisine deer vermesini salam, konumalarn ardndan tutukluyu serbest braktrmt. Mustafa Keml, Selnike dnmeden nce Bingaziye de uram ve Trk ynetimine kafa tutan Mansur adndaki Arap eyhi, kendisini ziyarete geldiinde, onu tehditle kark azarlamt. Hemen blgenin komutan ve askerlerini bir denetleme yapmak iin iin klada toplanmasn istemi, bu denetlemeyi kusur bulma bahanesi sanan subaylar itiraz etmek istemilerdi. vg szleriyle onlarn phelerini yattran Mustafa Keml, kendilerine ufak bir piyade talimi yaptracan sylemi, daha sonra ise, gl bir dmana kar koymak iin dn yapma emri vererek eyh Mansurun evini bir anda sarmt. Evden eli beyaz bayrakl bir adam karak teslim olduklarn sylemise de Mustafa Keml, Mansurun gelip kendisiyle grmesi kouluyla kuatmay kaldrmaya raz olmutu. Bu grmede de yeni rejimin niyetlerini ve programn eyhe anlatan Mustafa Keml, eyh Mansurun, koynundan bir Kuran kararak: Halife Efendimize ilimeyeceinize dair bu kitap stne yemin eder misiniz? diye sormas zerine, Kuran alp perek: Bu Kitab kutsal sayarm, onun ve kendi erefim stne yemin ederim ki, bu kitabn iinde yazlan ilkeler gereince Halife denilen adama ilimeyeceim. Diyerek eyh ile anlam ve Osmanl otoritesini tekrar salamt. Mustafa Keml, 13 Ocak 1909 gn tekrar Selnike dndnde, 11.Redif Tmeni Kurmay Bakanlna getirilmiti. Mustafa Kemlden kurtulmak isteyenler ondan kurtulmay bir kez daha baaramamlard ama yine de kendisini pasif grevlere atamak suretiyle tavrlarn srdrdler. Bu gr Enver Paa yle yanstmaktadr: Mustafa Keml haristir. Ne verseniz az grr, daha fazlasn ister, Kolordu kumandan yapsanz Ordu kumandanl ister, Ordu kumandan yapsanz Harbiye nazrlna talip olur.124 Mustafa Kemlin Enver Paa hakkndaki gr ise yleydi: Hesapszdr, fikir ve kararlarn nasl tatbik edileceini dnmei teferruattan sayar. Askerlikte genel bakmdan bilgisizdi. nk: tabur, alay gibi birliklere sra ile kumanda etmeden,()siyasal destekle en yksek makamlara erimitir. Enveri siyasal bakmdan, baar salayp ilerleten sebep onun kar umduu kimseler karsnda mtevazi, saf ve sz dinler gibi durum taknmasn bilmesi ve onlarda, bu adam daima bana bal kalr, her istediimi ona yaptrrm duygusunu uyandrmasdr. O bata Talat ve daha sonra nemi pek byk olmakla birlikte Sultan Reat byle kazanmtr. 125

124 Cebesoy Ali Fuat, Snf Arkadam Atatrk Sf:195 Cumhuriyet Gzt. Eki Ekim 1997- stanbul 125 Genosman Keml Zeki, Atatrk Ansiklopedisi Cilt 1 Sf: 134 May Yaynlar Mart 1981 stanbul

88

htillci Trkler

eriat Provas
Balangtan beri Jn Trkler, iki kart eilimdeydiler. Sadaki Merkez-i Umum birlii, merkeziyeti bir hkmet olarak grp otoriter zellikteydi. Solda ise birok kk grup, daha demokratik ilkeleri ve aznlklara zerklik haklar tanyan Ademi merkeziyeti bir dzen istiyorlard. Taraflar arasndaki mcadelenin sonunda liberal eilimli sadrazam drdler. Bu durum liberalleri kzdrrken asl fayday gericiler salam oldu. Galata Kprsnde bir gazetenin tannmam bayazarnn ldrlmesi olaylarn balamas iin neden saylmt. Gazeteci, basn ehidi olarak, topraa verildikten sonra 12 Nisan 1909 (31 Mart 1325) gnnn gecesinde Birinci Ordunun birok birlikleri klalarnda bakaldrp subaylarn bir ksmn ldrdkten sonra bir ksmn hapsederek Ayasofya meydanndaki Meclisi Mebusan binas nnde toplanmlard. 31 Mart sabah gn aarrken Rumeliden getirtilmi olan hrriyeti avc taburlar, imdi gerici hareketi balatyor, stanbul sokaklarnda hrriyetilerin kalbine kurun skarken, beyaz sarkl hocalar medrese rencileri ve erlere nutuk ekiyor, onlar da: eriat isteriz! sloganlaryla, Meclis-i Mebusan binasna giriyorlard. Meclis bakannn ekilmesini, Frkann kapatlmasn, hkmetin istifasn, yeni bir hkmet kurulmasn istiyorlard. ttihatlar saklanm, sarkl isyanclar da, Mecliste dinleyicilere ayrlm yerlere oturarak, sabrszlkla ve alayl ekilde lf atp, tartmalar izliyorlard. 1908 devriminden sonra stanbula gelen air Mehmet Eref Beyin: Her iki hnrzin asrnda dkld geri kaan, Kaplad yer yer zemni hn-u mazlm-u ehid, Bunda srar eylerim Allaha da versem hisb, Bir Hamide denk olur ancak iki tne Yezd. 126 szleriyle yerdii II.Abdlhamit, ancak akam zeri sadrazam olarak Tevfk Paay atamt ama Selnikin abuk ve sert tepkisi derhal askerle mdahale karar almak olmutu. II. Mertiyet bekleneni karlamam, iln edilen genel afla yurda dnen Jn Trkler ve dalardan silhlarn brakarak inen komitaclarn estirdii kardelik ortam, fazla srmemiti. 17 Aralk 1908de toplanan Meclis-i Mebsanda aznlk hareketinin nclerinden alt Bulgar ete reisi, Sandasky de dhil olmak zere mebus seilmi, ayrca; Sason syn tertipilerinden Ermeni Komitas Reisi Hamporsam Boyacyan ve Damadyan, Kozandan, Balkan savalar srasnda dny askerlik trihinin en son kale savunucusu olan Hasan Rz Paay kodrada arkadan vuran ve II.Abdlhamtin hallini bildirmekle grevli drt kiiden biri olan, Arnavut Dra Mebusu Esad Toptande meclise girmiti. Sonu olarak meclisin 266 mebusunun sadece 137si Trkt. Merutiyet halk tarafndan byk bir cokuyla kutlanm, 1908 sonbaharnda yaplan seimlerde ttihat ve Terkki Partisi zafer kazanarak, yeni bir ynetim oluturmutu. Bu zgrlk havasndaki lkede Arnavut, Rum, Arap gibi unsurlar ayrlk hareketlere balayarak ttihat ve Terkkiye ka muhalefete balamlard. Osmanl ordusunda balayan alayl ve
126 Dedebaba Noyan, Bedri -Btn Ynleriyle Bektalik ve Alevilik Cilt :V1. Sf: 150 Ard Yaynlar 2003-Ankara

89

Gen Trklerden Cumhuriyet Halk Frkasna

okullu subaylar arasndaki ekime, Alayl olarak bilinen dzenli eitim grmemi subaylarn ordudan atlmasyla sonulanmt. 7 Ekim 1908 gn Fatih Camisinde klnan le namazndan sonra mam Abdlkadir ile Kr Ali cemaate: Din elden gidiyor! Oru tutulmuyor! Kadnlar yzleri ak geziyor! diye vaaz vererek, gittike kalabalklaan bir toplulukla Yldz Sarayna gittiler. II.Abdlhamite eriatn elden gittiini syleyerek: Meyhaneler kapatlmal! Fotoraf ekmek yasaklanmal! Kadnlar sokaa kmamal! Kanun-i Essiyi istemiyoruz! dedikten sonra : Padiahm oban isteriz. obansz sr olmaz. eriat emrediyor, meyhaneler kapatlmal. Korkma tecelliyat var. Evliya perde altnda tecelli ediyor. dediler. Bu olayn bastrlmasnn ardndan elebalar aslmt ama birka gn sonra yeni bir eriat hareket ba gstermi, Beiktata Mslman bir kadnn Hrstiyan bir genle evlenmesini protesto edenler, Rum gencinin bulunduu karakola baskn yaparak onu polisin gzleri nnde ldrmlerdi.127 2 Aralk 1908de Selnikte Padiaha yaranmak iin jurnalcilik yapan smail Muhtar Paa evinin nnde, bilinmeyen kiilerce ldrlmt. Zincirleme olarak balayan olaylar, durmakszn devam ediyordu. stanbuldaki muhalefet destekisi ve ttihat ve Terkki aleyhinde iddetli yazlar yazan Serbesti Gazetesinin bayazar Hasan Fehmi, 6 -7 Nisan 1909 Sal gecesi kpr zerinde ldrlm ve katilinin bulunamamas ortam iyice gerginletirmiti. 9 Nisan 1909da Sadayy Millet gazetesi bayazar Ahmet Samim de, ttihatlarn silahor subaylarndan Abdlkadir tarafndan vurularak ldrlmt.128 Gazeteci Hasan Fehmi o gne kadar pek tannm olmamasna karn aydn ve akl banda bir gazeteci olarak biliniyordu. ttihat Terkki ve Hkmetin el altndan yapt teklifleri reddetmi, kendisini gazetesine ve fikirlerine vermiti. Onun ldrlmesi her evrede, zellikle niversite genlii arasnda byk tepkiye neden olmu ve protesto hareketlerini balatmt.129 Cinayetin ttihat Terkki tarafndan ilenildiinden pheleniliyordu. Hasan Fehminin mill bir nitelik kazanan cenazesi Abdlhamitin emriyle II.Mahmut ve Abdlazizin mezarlarnn bulunduu trbeye gmlm,130 olayn ardndan Volkan gazetesi byk bir kkrtma tezgahlamaya balamt. Osmanlda fertleri birbirine balamann ancak din ile mmkn olabileceini, parlamentoda kararlarn kaynann eriat Ahmediye olmas gerektii, eriat dnda hibir zgrln olmad yolunda yaynlar yapyordu. Bu srada Bedizzaman Krdi Said (Said-i Nursi)()de korkun kkrtc nutuklaryla Volkanclar arasna katlmt. Onun iin yazlm bir risalenin nsznde yle deniliyordu: 1323 senesi(1907) idi ki, Krdistann yaln, sarp ve demir grnl dalarnn ardndan, bir gne gibi domu olan Said-i Krd adnda yaradln nadir eserlerinden saylan, ate paras bir zekann, stanbul ufuklarnda grld haberi yayld. Ve tabiat itibariyle aratrc
127 Tunaya Tark Zafer- slamclk Cereyan II Sf:53 Cumhuriyet Gzt. Eki1998-stanbul 128 Aydemir evket Sreyya Tek Adam Cilt I. Sf:.148 Remzi Kitabevi 1999-stanbul 129 Aydemir evket Sreyya Tek Adam Cilt I. Sf:.142 Remzi Kitabevi 1999-stanbul 130 Mikusch Dagobert Von- Avrupa ile Asya Arasndaki Adam Gazi Mustafa Keml I Sf:106 Cumhuriyet Gzt. EkiMart 2000 stanbul () Bedi--zaman Said-i Krdnin anlam:Devrin , zamann harikas, stn insan Krdistanl Saittir. Bu yobaz Eruhun Nurs kyndendir.

90

htillci Trkler

olan baz kimseler, bu tabiat harikasn grdke yaratc kudretin sonsuz hazinelerindeki bereketi bir trl hazmedemeyenler; Krt kyafetinde, o al, alvar altnda yle bir deha nurunun gizlenebileceini bir trl anlayamayarak, uyuuk, mzevir ve ksr olan ounluk, aalk duygularn, u kltc szn, intikaml manasnda zetlemilerdi: Deli!.. Said- Krd, zekann taknl bakmndan, geri deliliin snrndayd. Evet, Said- Krd, u harap Krdistann maarifsizlikle ldrlmek istenilen ruh ve idrakinde yaratamad cennetlere karlk olmak zere Yldzn (Yldz saraynn) siyaset kanaralarn, zelzelelere vermek zere kp gelmiti. Daha stanbula gelmeden evvel, Vandan Bitlisten, Siirtten, Mardinden, Erzurumdan, hem de defalarca srld. stanbula gelmesi ile beraber de, Abdlhamit tarafndan sk bir gz hapsine alnd. Bir ka kere tevkif edildi. Bir gn geldi ki, Said-i Krd-yi, skdarda Topta tmarhanesine kapadlar. nk hapishanede, uyandraca insanlar bulmas mmknd. Onu zaman zaman tmarhaneden karp, rtbeler, nianlar teklif ettiler. Halbuki Bedi--zaman unu istiyordu: Krdistann her tarafnda mektepler atrmak!131 Volkan gazetesi ve etrafnda kenetlenenler mcadelelerini : 1-ttihat Terkki dmanl 2-Jn Trk Dmanl 3-lmiye snf ile ayn deve sahip orduya dayanan, Batdan sadece tekniini alacak bir idarenin eytanlar merutiyeti yerine gemesi eklindeki dncelere odaklam, bunlarn gereklemesi iin artk parti kurmann zamannn geldiine karar vermilerdi. Gazete: Mesela kadnlarmz tedricen araflarn atmak yahut da bir Mslman hrdr diye meyhaneler, kerhaneler amak gibi Mslmanla yakmayan eylerin memleketimizde husulne meydan vermeyelim diyerek, hkmete kar orduyu ayaklanmaya aryordu: Ya ehidi hrriyet Hasan Fehmi Beyin katili bulunmal yahut malum olan be kii vatan haricine karlmal. Bu ikiden maadas milletin galeyann teskin edemez te mezalim. te Merutiyet. aresi ise umumi bir isma mmet! diyerek 3 Nisan 1909 gn bil cmle mmeti Muhammedi Ayasofya Camisine toplanmaya arm, toplanan kalabala eitli konumalar yapldktan sonra, ttihat- Muhammedi Frkas resmen almt. Volkan Gazetesi muhalefet hareketinin nderliini yaparken, Serbesti, Osmanl, kdam ve Mizan gazeteleri de onun peine taklmlard.132 Emperyalistlerin tezgahlad irticai nitelikteki 31 Mart syannn aktrleri arasnda, ttihat Terkkiden ayrlarak Hrriyet ve tilaf Frkasn kuran ve ngiliz ajan olarak nlenen Miralay Sadk, ttihat- Muhammedi ve Ahrar Partisi gibi rgtlerle Prens Sebahattin ve II.Abdlhamitin adlar geiyordu. ttihat ve Terkki Cemiyetinin Manastr lideri olan Miralay Sadk, 1910 ylnda, ngiltere stanbul Bykeliliinin ba tercman Fitzmauricenin ttihat ve Terkkiyi blerek elde ettii en gzide elemanlarndand. Albay Sadk Hrriyet ve tilf cemiyetini kurarak, Jn-Trklere muhalif eski Mslman din adamlarn partisine almt. Miralay Sadk grnrde ttihat ve Terkki iindeki masonlara kar mcadele yrtyor, rgt iindeki rakiplerini bu yolla ezmek istiyordu. Grleri itibaryla karc evrelerle

131 Aydemir, evket Sreyya Makedonyadan Orta Asyaya Enver Paa Cilt:2 Sf:147-148 Remzi Kitabevi 1972 stanbul 132 Tunaya Tark Zafer- slamclk Cereyan II Cilt Sf:50-51 Cumhuriyet Gzt. Eki1998-stanbul

91

Gen Trklerden Cumhuriyet Halk Frkasna

uzlamas mmkn olmayan Melmi Tariktnn() gcn de kendi karlar iin kullanan Miralay Sadk ttihat ve Terkkiyi ele geirme amacna ulaamaynca rgtten ayrlmak zorunda kalmt. Her trl entrikann iinde olan Miralay Sadkn eitli yntemlerle elde etmek istedii Ankara mebusu Mustafa Efendi, Miralay Sadk hakknda unlar sylyor: ehzadebandaki Melmi yuvasna beni de gtrdler. eriye girince Sadk Beyi seccade stnde namaz klar vaziyette buldum. Buldum ama bir de etrafa baktm, itii kahvenin yars fincanda duruyor. Sigarasnn duman da ttmekte Sahtekr! Sahtekr! Diye bardm133 Selnikteki ttihatlarn Alman yanls tutumundan dolay, Albay Sadkta ngiliz yanls bir izgi izlemeye balamt. Daha sonra bals olduu Melmi Tariktnn yelerini de kendi ajanlk almalarna alet ederek 1909 ylndan itibaren ttihat Terkkiyi devirip, Kamil Paay iktidara getirmek iin almt. Bu mcadelenin sonunda ngiltere ilk raundunu kazanarak Kmil Paay tekrar iktidara getirmi ve btn Jn-Trklere kar sava amt. Bu gelimeler, lkede ilk kez mill duygular harekete geirmiti. rgtlenmesini genileten Hrriyet ve tilf Partisi, Trk milliyetperverlerine kar balatt mcadelede 1911 ylnda daha da kuvvetlenmi, ok gl propagandasyla, yksek rtbeli baz subaylar kendi safna ekmeyi baarmt. Ardndan ttihat ve Terkki hkmetini devirerek Kmil Paay yeniden sadrazamla getirdiinde ngilizlerin izledii politika Trk aleyhtar olmaya balamt. Balkan Savalarnda alnan ac yenilgi Hrriyet ve tilf Partisi hkmetinin devrilmesine ve ttihat ve Terkkinin yeniden iktidara gelmesine neden olmutu. Balkanlarda yaanan vahetle ilgili yllardr Trklerle bir arada yaayan on drt yandaki Rum kznn feryad yleydi: Hristiyan dnyas, dinle ilgili konularda Trkleri rnek almaldr. nk onlar bizden daha fazla din kurallarna uymaktadrlar. Biz Hristiyanlara, almak, hile ve dzen kurmak dinimizce yasaklanmt. Buna ramen hrszl da, hile ve dzeni de pekl yapyoruz. Halbuki Trkler asla.. Mesel bir yal Trk, size bir kilo elma tartt zaman, tartda aldanm olmaktan korkusuyla fazladan bir elma daha verir. Bunu hangi Avrupal yapar? Aksine, satt eyi daha da arlatrmak iin, parman o tarafa doru kaydrr.134 1912 ylnn Kasm aynda, ngilizlerden yana olan Kmil Paa, ttihat ve Terkki eflerini tutuklatp mahkemeye vermek istediyse de bunu baaramam kamuoyunun tepkisi zerine ngiliz eliliinin basksyla Kmil Paa grevden ekilmek zorunda kalmt. Ama milletler aras bir filonun stanbul limanna demirlemesini istemeye balamt. Bu sralarda Balkanlarda katliamlar devam ediyor, Selnikten geen bir Fransz tccar oradaki durumu yle yanstyordu: Zorlu birer casus olan yerli vatandalar Levantenler tarafndan kendilerine rehberlik edilen Yunan askerleri, di hrsz eteleri gibi Yahudilerin evlerine giriyorlar- Selnikte Fransay seven ve Franszca konuan seksen bin kadar Yahudi vardr- erkekleri dar ka() Melmilik; Ebu Hafs Haddad (Niabur Trklerindendir. lm :Hicri 260) ve Hamdun Kassarn (Niabur Trklerindendir. lm :Hicri 271) kurduu, nsann hem kendince, hem de bakalarnca knanmasn ngren gizemsel doktrin; Knanacak davranlarla Tanrsal sevinci (melmet neesi) duymak dncesidir. 133 Bayar Celal Ben de Yazdm Cilt: 2 Sf:57 Sabah Kitaplar 1997 stanbul 134 Loti Pierre Can ekien Trkiye 1914 Sf: 71 Tercman 1001 Temel Eser

92

htillci Trkler

ryorlar, balayp dvyorlar, hatta bazen ldryorlar: sonra da geri dnerek kadnlarna tecavz ediyorlar. Bundan baka her tarafta kaplar kryorlar, tfeklerine sng takarak, paralarn, hatta fakirlerin ekmek paralarn zorla ellerinden alyorlar. Kendilerine hibir zarar vermeyen susuz ehir halk aka soyuluyor. Talihsiz Osmanl askerlerinin saatlerine, elbiselerine varncaya kadar her eyleri son santimine kadar gasbediliyor. Bir yandan, bir Trk binbasnn var you zorla elinden alnyor, tokatlanyor, baka bir subay Yunan bayran pmeye zorlanyor. Esirler yamur altnda a susuz amurlarda yuvarlanyor: susuzluklarn gidermek iin yalvarmalarnn karl dipik darbeleri oluyor. Orada bulunan Fransz deniz subaylar, Srp ve Yunan askerlerinin, Trk esirlerinin gzlerini oyduklarn grmlerdir.135 1913 ylnda Trkiyenin iilerine karmak zere ngiliz Kral ve Rus arna bavurmu olan Kamil Paann destekilerinden Prens Sebahattinde, ngiliz hayranyd ve ngiltereyi menfaatleri bizim menfaatimize uygun bir lke olarak deerlendiriyordu. Merutiyetin ilnndan nce Turkish National Bankn ekonomik destei ile II. Abdlhamiti devirme giriiminde bulunmutu. Merutiyetin ilnndan sonra da, ngiliz taraftar olan Kamil Paay desteklemeye balad. 1916 ylnda ngiltere ve Fransada bulunan Trk esir ve gmenlerinden bir seferi kuvvet oluturarak, Trkiyeye kartma yapmay planlam, sviredeki muhaliflerin ngiliz ve Franszlara muhtra vermeleri sonucu: Trkiyeyi bertaraf etmek lazmdr. Her halde Trkiyenin yeri artk Avrupa deildir. Bu itibarla muhalefet partisi ile mnasebette bulunmamalyz eklinde gr bildirmesi zerine bu giriim sonulanmamt. 136 Takladaki gerici ayaklanmay balatan kii olan Hamdi avu, ngiliz yanls olarak n salm, Kamil Paann olu Kamil Paazade Sait Paa tarafndan desteklenmekteydi. Bununla ilgili olarak Abdlhamit: Hseyin Hilmi Paa hkmeti yrekten isteseydi, ayaklanmay iki saat iinde bastrrd. Adamlarnn tahkik ve teminlerine gre ilk hareket be askerden kmBunlar kandran, Hamdi avu adl Arnavutu bulan ve para veren de Kmil Paazade Sait Paa idi.137 Diyerek kendisi hakknda yaplan sulamalar reddediyordu. Gerici ayaklanmann nde gelen isimlerinden birisi de ngiltereyi Hm-i insaniyet (insanln koruyucusu) olarak gren, ngilizlerin Kbrs kk svire yaptn savunan htihad- Muhammedinin kurcusu Dervi Vahdeti idi. Onunla ilgili olarak II.Abdlhamit Hatra Defterinde yle yazyor: Bu arada ttihad Muhammedi hayat ortaya kt. Bir bu eksikti. Bu cemiyeti kurmu olan Dervi Vahdeti, Kbrsl bir serseri imi Kmil Paann olu Sait Paa bu srada en ok alyordu. smail Keml Beyle teki muhalifler de Sait Paa ile beraberdiler.138 Dervi Vahdeti ise, II.Abdlhamite yazd mektubunda yle diyordu: Padiahm ben nasl dodum bydm. Pederim pabuu esnafndan Kbrsl Mahmut Aa idi. Validem fakirane bir kadn. Babam btn gn alr, bir lokma ekmek paras kaza-

135 Loti Pierre Can ekien Trkiye 1914 Sf: 79-80 Tercman 1001 Temel Eser 136 Avcolu Doan, 31 Martta Yabanc Parma- Sf:68-70 Cumhuriyet Gzt. EkiMart 1998- stanbul 137 Bozda smet, Sultan Abdlhamitin Hatra Defteri Sf:116 Emre Yaynlar Eyll 2006-stanbul 138 Bozda smet, Sultan Abdlhamitin Hatra Defteri Sf:116 Emre Yaynlar Eyll 2006-stanbul

93

Gen Trklerden Cumhuriyet Halk Frkasna

nr, ufak bir evcikte hepimiz bir yorgan altnda kn souktan tirtir titrerdik. Bir scak orba dahi iemezdik. Grdn m hayat nedir? Drt yanda mektebe girdim. Be yanda hatmettim. On drt yanda iken, Hafz- Kuran oldum. Bir miktar Arapa olarak sarf ve nahiv, biraz da fkh grdm. Tarikt- Nakibendye slk ettim. Yam yirmiyi buldu. altm, biraz daha okudum. Biraz ecnebi lisan renmek lzm geldiini hissettim. Ancak, men teebbehe kavmen fehuve min hu (Bir kimse, kendisini bir kavme benzetirse o kavimden olur) hadis-i erifi o vakitlere kadar dimamda yle bir kuvvet bulmutu ki, bamda sarkla her gn Kuran- Kerim tilvetiyle megul iken dmen-i din olan kavmin lisann nasl renebilirdim? O sralarda stanbula geldim. ki ay sonra avdet ettim. Ettim ama gzm ald, tekinden berikinden biraz ngilizce rendim. Tebdi-i cme ettim (klk kyafet deitirdi.) Hkmet memuru oldum. Kralie namna verilen balolarda redingotlu eldivenli bir adam olarak grndm. Yirmi be sene hoca mesleinde, hoca itikadnda hoca kyafetinde medrese kesinde bir Mslman, imdi medeni. Her l grdm kademeye ayak bastka nazarm daka ilerilere matuf (evrilmi) bulunuyordu. Ancak bunlar meru bir sy neticesiydi. Zira ngilizler adama hi bedava lokma m verirler?139 Hareket Ordusunun stanbula geliiyle isyann elebalar yakalanm, yakalanan isyanc askerlerin bir ksm Bykdere ayrna gtrlp onar onar kuruna dizilmiti.140 Hrriyet ordusunun Resne taburlar Niyazi Bey komutasnda stanbul sokaklarnda dolarken, Mahmut evket Paa, Enver Bey ve Niyazi Bey caddeleri dolduran halk tarafndan lgnca alklanmlar ve ardndan Hrriyeti Ebediye tepesinde adrlarn kurmulard. syann beinci gn zayf karakterli bir kiilii olan Dervi Vahdeti, Hamdi avu araclyla Sait Paaya snm ve onun araclyla yine ttihat- Muhammedi yesi olan ehzade Vahdettinin evinde saklanmaya allmt. Ne var ki, onun kabul etmemesi zerine Gebzeye kam, kyafet deitirerek trene binmiti. Burada da iki subayn kendisini tanmas zerine Herekede trenden inmek zorunda kalm, Bergamaya kadar kara yoluyla giderek oradan zmire gemiti. Bir tand vastasyla para bulmaya alm ve tandnn kendisini ihbar etmesi zerine yakalandktan sonra stanbula gnderilmiti. Yakalanmam olsayd ngilizlerle mttefik halinde olan Rusyann zmir Konsolosluuna snmak istiyordu.141 18 Mays tarihli Tanin gazetesinin yazdna gre Aleksandros gemisiyle stanbula gnderilmiti. Gazete yle yazyor: Vapur yaklar yaklamaz Vahdetinin kt ayandan olacak ki, hava birden bire karard. Frtna iddetlendi, yamur yad. Bu vatan hainini grmek zere kadn-erkek birok kii rhtmn zerinde idiler. Bir sandala atlayarak vapura ktm. Doruca Vahdetinin yanna gittim. Ufak iki yatakl bir kamaradayd. Orta boylu biraz imanca, sakaln makine ile kestirmi, salar alelade, banda pskll bir fes, arkasnda aba: vard. alvar giymiti. Yznde pimanlk iareti grlmyordu. Yalnz gzlerini bir noktaya dikerek mtemadiyen dnyor gibiydi. Gericilerden erkes Salihle, rencilerinden Ahmet Hilmi beraberinde

139 Bayar Celal Ben de Yazdm Cilt: I Sf:125 Sabah Kitaplar 1997-stanbul 140 Dinamo H.zzettin Kutsal syan C:2 Sf: 77 May Yaynlar- Aralk 1973-stanbul 141 Avcolu Doan, 31 Martta Yabanc Parma-Sf:66 Cumhuriyet Gzt. EkiMart 1998- stanbul

94

htillci Trkler

idiler. Vapurdan kp nce Sarayburnundaki Askerlik Dairesine oradan Divanyolunu takiben Harbiye Nezaretine gtrld.142 Yakalandktan sonra yarglanmas bir aydan fazla sren Dervi Vahdeti mahkeme tarafndan idama mahkm edilince, deli olduunu ileri srerek cann kurtarmaya alm, Hareket Ordusu Komutanlna verdii dilekede yle demiti: rs olarak asabi nbetler geirdiim iin ounlukla yazdm eylerin faydasn ve zararn dnmeyecek durumda bulunduumu Skynetim komutanlna bildirmitim. Nazara almadlar. Bunu adalet adna sylemek zorundaym.143 II. Abdlhamite gre olay, Hseyin Hilmi Paa ve ekibinin beceriksizlii nedeniyle gelimiti. syanclar eriat isteriz! sloganlaryla Ayasofya Meydanna toplanarak Kamil Paann Sadrazamla, Nazm Paann da Harbiye Nazrlna getirilmesi isteklerini dile getiriyorlard. Asiler ynlar halinde Ali Kabul Beyi srkleyerek, Abdlhamitin sarayna getirdiklerinde, onlar penceresinde karlayp, irticaclardan ikisini eli ile iaret ederek yanna arm ve mabeyin eski baktibi Cevat Beyin uyarlarna aldrmadan pencere nnde grmt. Cevat Beyin: Bunlarla grmek zat- ahanelerinize yakmaz uyarsna karlk: Bizi yatamzda yatarken niin yaksnlar sormayalm m? diye sormas ve ardndan da Ali Kabul Beyin gzleri nnde hunhar bir ekilde ldrlerek bir aaca aslmasna gz yummas isyanclar cesaretlendirmiti. syanc Silahl Bahriye Taburunun alayllar eylemlerinin ilk gn sancaklarnda bulunan Birinci Mecid Niann karmlard. Abdlhamit isyanclarn elinde bulunan ve nian olmayan sancaa yeni bir nian taktrm bundan daha da cesaretlenen isyanclar, Yldz saray civarnda bulunan Svari Erturul Alaynn subaylarndan drt-beini katletmilerdi.144 Abdlhamit Hatra Defterinde ise: Vakann mesuliyetini paylamamak iin ben karmadm. Hseyin Hilmi Paa hkmeti yrekten isteseydi, ayaklanmay iki saat iinde bastrrd. nk adamlarmn teahkik ve teminlerine gre, ilk hareket be askerden km diyerek sorumluluktan syrlmak ve kendisini temize karmak ve en azndan kkrtc saylabilecek roln rtbas etmeye alarak, olaylarn sorumluluunu ttihat ve Terkki Cemiyeti ile bu Cemiyete dayanan hkmetin tecrbesizlii ve tedbirsizliine yklemekte ve yle devam etmektedir: Halk sinirlendike, ttihat ve Terkkinin ileri gelenleri kaslmay ve gzda vermeyi artryorlard. 31Marttan bir iki ay nce Perapalas otelinde verilen pek parlak ziyafette Meclisi Mebussan Reisi Ahmet Rza Bey, ttihat ve Terkkiye kar gelenleri kahr edip yok edeceklerini atafatl bir nutukla aktan aa iln etmiti. Basnn nutuk etrafnda kopard grlt 31 Martn ackl aksi deil mi dedikten sonra ekliyor: Ayaklananlar arasnda saraya uzaktan yakndan iliii olanlardan hi kimsenin bulunmamas da gsterir ki, ben o meselenin iinde deilim 145

142 Gresin Ecvet 31 Mart syan- Sf:79 Cumhuriyet Gzt. EkiMart 1998- stanbul 143 Gresin Ecvet 31 Mart syan- Sf:79 Cumhuriyet Gzt. EkiMart 1998- stanbul 144 Avcolu Doan, 31 Martta Yabanc Parma-Sf:134 Cumhuriyet Gzt. EkiMart 1998- stanbul 145 Bozda smet, Sultan Abdlhamitin Hatra Defteri Sf:116-120 Emre Yaynlar Eyll 2006-stanbul

95

Gen Trklerden Cumhuriyet Halk Frkasna

Ardndan Abdlhamit, Tevfik Paay Sadrazamla, olaylar balamadan evvel Dervi Vahdetinin kkrtc yazlarnn orduyu batan karacan Genel Kurmay Bakanna haber veren, 1897 ylnda Teselyada Yunanllara kar zafer kazanan Gazi Ethem Paay146 da Harbiye Nazrlna getirmiti. Abdlhamit, ayaklanma srasnda da ttihat Terkkinin ileri gelenlerinden Ahmet Rza Beyi koruduunu iddia ederken,147 Ahmet Rza, 31 Mart ta yaadklarn yle dile getiriyor: 31 Mart sabah, stanbula inmek zere hazrlanmtm. Meclis-i Mebusan asker basm diye bir telgraf aldm: aile halk tela ettiler, ama ben her ne olursa olsun Meclisten bakan sorumludur dedim ve inmeye karar verdim. Kapdan kacam srada bir telgraf daha geldi: tekini doruluyordu. Ben gene nem vermedim. stasyonda beklerken stanbuldan tren geldi. kanlara sorduk. stanbulda askerin isyan ettiini sylediler. Orada rastladm iki subay bana, stanbula inmememi sylediler. Ben yoluma devamla Sirkeciye vardmda, orada birka kii nme karak, askerin aleyhimde olduunu, Meclise gitmememi sylediler. Vekilleri sordum. Bablide olduklarn rendim. nce Babliye uramay ye grdm. Bir arabaya bindim, yalnz bama Babliye gittim. Vekiller toplanm, istifayla urayorlarm. eri haber gnderdim: korkularndan beni hemen kabul etmediler. Ben salonda beklerken, Murad Bey geldi merutiyet tehlikededir, ne yapyorsunuz? dedi. Sonunda vekillerle grtm zaman, istifalarn vermi olduklarn rendim. Sadrazam Hseyin Hilmi Paa bana: bu herifler sizin banz istiyorlar, hemen istifa ediniz dedi. Ben telefonla Meclis-i Mebusanda Bolu mebusu Habib Beyle konutum. O da asilerin beni ldrmek istediklerini ve Meclise gelmemin yanlg olduunu syledi. Harbiye Nezaretiyle de konutum. Mahmut Muhtar Paa oradayd, Emrederseniz elimdeki askerle kaym. Babliye geleyim dedi: elbette, istemedim ve pek doru ettim. Ben nce donanmadan birine snmay dndm, sonra Mavro Kordato Beyle birlikte Beyoluna gemek istedim. Bunlar olmaynca, Hariciye Nazr Rfat Paann salk vermesi zerine Babli hariciye nezareti odasnda kalmay uygun grdm. Sdi Bey geldi, Talat Beyle Nazm Efendinin ehzdebanda bir evde saklanm olduklarn beni oraya gtreceklerini syledi. Bir araba getirmeye gitti. Bir para beyaz peynir ekmek smarladm Bir saat sonra araba geldi. Pencereden gryordum. Sdi Bey yukar kana kadar arabac kap gitti. Topu subay . Efendide geldi: gnein batmasn, ortaln biraz kararmasn bekledik. Saat yarm biraz gee paltomun yakasn kaldrarak, burnuma mendil tutarak Babli kapsndan ktk. Sapa sokaklardan ehzadebanda, Ali Cemal Beyin evine vardk, Talat Beyle Nazm Efendiye ilk szm, Merutiyet tehlikeyi atlatt oldu. Gece atlan kurunlar oturduumuz evin damna da dyordu. kinci gn Talat Paa ile Nazm Efendi evden ktlar. Baka bir eve sndlar. Sanrm benimle birlikte bulunmakta tehlike grdler. Altnc gn bende bir arabayla yanmda topu subay . Olduu halde, bataklardan giderek Ayastefanosa (Yeilky) ulatm.

146 Bayar Celal Ben de Yazdm Cilt: I Sf:147 Sabah Kitaplar 1997-stanbul 147 Bozda smet, Sultan Abdlhamitin Hatra Defteri Sf:117 Emre Yaynlar Eyll 2006-stanbul

96

htillci Trkler

31 Mart olaylarndan sonra Ayastefanosa gittiimde, Meclis-i Ayan ve mebussan, Said Paa bakanlnda toplanmt. Bu meclise girince biroklar ardlar. Kimileri kutlayarak memnunluklarn belirttiler. Beni kfir iln eden bir makaleye verdiim yant mebus hocalara gsterdim, nem vermediler. Said Paa, bakanl kesinlikle ortaklaa yapmamz nerdi ve bunda srar etti. Hatr iin yanna oturdum. Benim yerime geici olarak bakan olan Mustafa Efendi, namaz klan bir bakan geldi diyenlerin sevinlerine karn, iten ekildi. Meclis Padiahn tahtan indirilmesi konusunu tartyordu. Bu konuda bir nerge verilmiti. O aralk, Meclise bir yaver geldi: Mahmut evket Paa imdi Hareket Ordusuyla Aya Stafenosa vard. Sizinle ivedi grmek istiyor dedi. Said Paayla birlikte kalktk. Yaver: Hayr, yalnz Ahmet Rza Beyle grecektir diyerek beni ald gtrd Mahmut evket Paa, boaltlm bir evde beni bekliyordu: Yolda gelirken haber aldm. Mebusan ve ayan padiahn tahtan indirilmesini istiyorlarm: ben emrimdeki askeri: Merutiyet ve Padiah kaldrmak isteyenleri yola getireceiz, Padiahn ve ulusun can tehlikede diyerek buraya getirdim. Tahttan indirmenin bizim taraftan olacan askerim duyarsa isyan eder, mahvoluruz . Siz ayan ve Mebusana gizlice anlatnz, imdilik ses karmasnlar, bu ii tartma zaman geldiini ben size haber veririm. imdi gidiyorum. Dedi ve gitti. Top ve tfek seslerini Ayastafanosta iki gn dinledikten sonra Yldzn igal edildiini, Ayan ve Mebusann stanbula dnerek orada toplanabileceimiz haberi geldi. Kalktk alayla stanbula gittik. Babli caddesinden karken halkn Yaa Ahmed Rza! diye barlar, bana yle souk geldi ki, anlatamam. Bir hafta nce beni ldreceklerdi: kimse ses karmyordu. Mecliste yalnz Mazilyah Efendi, Bakanmz nerede? diye sormutu.148 Ahmet Rza Bey, 1857 ylnda Vanikyde ngiliz Ali Bey* ve atalar Trk olan Viyanal Naile Hanmdan domutu. Sultan (lise)yi bitirip, bir mddet evirmenlik yaptktan sonra tarm renimi yapmak zere 1889 ylnda Parise giderek II.Abdlhamite kar on dokuz yl srecek olan kararl bir savam srdrmt. Abdlhamit ynetimine kar srdrlen mcadelede yer alanlar arasnda ortaya kan gr ayrl Ahmet Rzann yanda olan arkadalarndan bazlarnn saf deitirmesiyle sonulanmt. Bu durum, Ahmed Rzann sarayn gnderdii paralar reddetmesi ve davas uruna her trl gle kar mcadeleyi srdrme zorunluluunu dourmutu. Temel ilkesi olan doruluk ya da doruculuk, kendisini satn almaya ynelik her trl saldrya onurlu direni srdrmesini salamt. II.Abdlhamit Hatra Defterinde onun ok g artlar iinde gazete kardna inanmadn belirterek:
148 Ahmet Rza - Anlar- Sf: 46-47 Cumhuriyet Gzt. Eki Haziran 2001-stanbul * Ali Bey, Koca Reit Paann takdirini kazanm ve Krm Sava srasnda cadiye Tepesinde bir kasra yerleen ngiliz lerle ngilizce olarak grmesi nedeniyle ngiliz Ali olarak anlmaya balamt.Daha sonra ura-y Devlet (Dantay) yelii yapm,Meclis-i Ayan (Senato)da yelik yapm ilerici dncelere sahip olmas nedeniyle de srgne gnderildii Konyada 1879 ylnda lmtr.

97

Gen Trklerden Cumhuriyet Halk Frkasna

Pariste, Trke dersleri vererek geinmek ayrca bir gazete karmak ve bunun da klfetlerine katlanmak. Buna hayatnda bir kere frndan ekmek almam basit bir cariye bile inanmazDolayl yollardan para gndermeye baladm, nk baka arem yoktu!..149 diye yazmaktaysa da, bu tr iddialara Ahmet Rza yle cevap veriyor: Sultan Abdlhamit dneminde, herkesin gz paradayd. Hafiyeler, dalkavuklar hep ba almay, ayrcalklar kazanmay dnrlerdi. Para iin antaj yaparlard. Parasz bir i grmeyi kimse dnmezdi. te bunlar hem Pariste cihat iln ederek, Mevereti kesinlikle kendi karlarma hizmet iin yaymladm kansna kapldlar. Padiahtan sus pay almadm anlalnca, bir baka yerlerden para alyorum sanld. Savunduum yce amaca uygun olarak yaamaya abalamtm Ele gne kar dklen bir klkla dolamamak iin, boazmdan keser, hibir elenceye gitmez, stme bama alrdm. Benim biraz temiz gezdiimi grenler bende kesinlikle para var sanrlard. Ayda be yz, yedi yz frank alanlarn st ba benim geimime, stme bama oranla tannmayacak derece aadayd. Benim nasl geindiim herkese merak olmutu. Ne yaptm ne i grdm asla aranmyor, nasl yaadm dnlyor, soruluyordu. () Ben elbette nmn yaylmasn istiyordum. nk o manevi gten gene yurda yararl iten yararlanacaktm. Gerek biz de gerek Avrupada herkes yazlan eydan ok yazana dikkat ediyor, nem veriyor. Bir sz doru olduu iin deil, syleyenin konumunu dnerek dinliyor. Parise geldiimde makalemi bastrmak iin gazete bulamyordum. Yaz kuruluna beni kabul eden olmamt. Biraz tanndktan sonra, gazeteler, dergiler benden makale istediler. Yurttan kaanlar geliyor, benden para istiyorlard. Odam stm bam temiz gryorlar, daha perian bir durumda bu azck paradan onlara pay karmak gerekir sanyorlard. Nakit olarak yardmda bulunmazsam, bana gceniyorlard. Bana oradaki kaaklara datmak zere bir para gnderilmi olsayd, elbette gereksinenlere verirdim. Para kabul etmediim ve yaynlarm srdrdm iin, saray beni gyaben yarglayarak mallarma el konulmasyla prangaya mahkm etti. Pariste altm her yerden Abdlhamitin basks sonucu atlyordum 150 II.Abdlhamit, 31 Mart olaylar srasnda Yldz Saraynn nne getirilerek saat kulesinin yannda gzleri nnde hunharca ldrlen Asar- Tevfik zrhls komutan olan Ali Kbli Beyin lmyle ilgisi olmadn belirterek, Mahmut Paay da kendisinin lmden kurtardn iddia ediyordu.151 Yukarda yaptmz alntlardan anlalaca zere, yaamnn son gnlerinde yaptklarndan pimanlk duyduu anlalan ya da takiyye yapan II.Abdlhamit, Ahmet Rzaya para yardmnda bulunduunu iddia ediyor ise de, bu iddia kendi uygulamalaryla elimektedir. Ayrca, karsndaki kiinin hibir ekilde byle bir yardma tenezzl etmedii ya da etmeyecei de aka bellidir. Mcadelesinden baka bir ey dnmeyen Ahmet Rzann yaam biimi de paraya gereinden fazla ihtiya duyabilecek bir tarz da deildir. 27 ubat 1930

149 Bozda smet, Sultan Abdlhamitin Hatra Defteri Sf: 67 Emre Yaynlar Eyll 2006-stanbul 150 Ahmet Rza- Anlar - Cumhuriyet Gzt. Eki Sf:17-24 Haziran 2001-stanbul 151 Bozda smet, Sultan Abdlhamitin Hatra Defteri Sf:118 Emre Yaynlar Eyll 2006-stanbul

98

htillci Trkler

ylnda len Ahmet Rza iin Yakup Kadri Karaosmanolunun syledikleri bunu ok ak bir ekilde ifade eder: Ahmet Rzann yaam, srekli bir alakgnlllk ve zveri iinde gemitir. Yazlarnda tantanal cmleler yapmaktan ekindii kadar, yaaynda da gsterili davranlarda bulunmaktan kanrd. Bu lke belki ondan daha byk yurt ve zgrlk yol gstericileri grd: ondan daha ok yksek ve gl devrimciler yetiti: ama, en Avrupa anlamyla, uygar gzpekliin, uygar ahlakn, bu diyarda bircik simgesi oydu.152 31 Mart Olayndan sonra Knun- Esasde deiiklikler yaplarak padiahn yasama ve yrtme yetkileri nemli lde snrlandrlm, veto yetkisi kaldrlm, bakanlar meclise kar sorumlu duruma getirilmiti. Artk padiahlk sembolik yetkileri olan bir makam hline gelmiti. 31 Mart Olayyla ilgili olarak, ngiliz taraftar Kmil Paa hkmetinin devrilmesi iin Avc Taburlarna dayanarak bir kar devrim hareketi planland gr ortaya atlmaktadr. Uydurma kar devrimi bastrmak zere Alman yanls Mahmut evket Paa komutasndaki ordu stanbula gelecek, bu ekilde hkmet deiiklii gerekletirilecekti. Ancak, byle bir plana gerek kalmadan hkmetin dmesi, planlanan yalanc kar devrim hareketinin gerek kar devrime dnmesine yol amt. Sadrazam Hseyin Hilmi Paaya isyan hareketinin hemen bastrlabilecei Mahmut Muhtar Paa tarafndan bildirilmesine ramen onun on saatlik bir gecikmeden sonra hayr cevabn vermi olmas bu gre dayanak olarak gsterilmektedir. Bu grn dier bir dayana da Hseyin Hilmi Paann olaylar srasnda izledii artc tavrdr. Artan irtica tehdidi konusunda uyarlm olan Sadrazamn bu uyarlar dikkate almamasdr. Bu olayn deerlendirmesi Ruslar tarafndan : Gerici hkmet darbesi Alman sefiri ve stanbuldaki Almanlar tarafndan gizlemeye dahi saklamadklar bir sevinle bir sevinle karlanmaktadr. () Durum 31 Mart irticann geici baars zerine deil, fakat Abdlhamitin tahttan indirildii an Almanyann lehine dnmtr. Makedonyal igal ordusunun banda, Almanlarn inanl ve denenmi dostu Mahmut evket Paa bulunmaktayd. Byle bir askeri diktatrln varl zerine resmi ve zel btn Almanya, tek bir ses halinde, ihtiyar Sultan inkr etmek ve asil gen Trkiyeye alk tutmak iin birleti 153 eklinde deerlendirilmektedir. Trkiyede yeermeye balayan demokratik harekete byk bir darbe vuran 31 Mart Olay aslnda ttihat ve Terkki Hareketinin sonunun balangcyd. Bu olaylar srasnda ttihat ve Terkki idarecileri Selnike snrken, stanbulda Tanin ve uray mmet matbaalar yamalanmt. Olaylar srasnda kravatlar koparlm, kahvelerdeki resimler indirilmi, plaklar krlm, kadn dernekleri baslm, mekteplilerden rastladklarn ldren isyanclar: ok kr eriat kurtardk diyerek huzura kavumulard. Yllardr alkn olduu, sorunlarn zmnn Tanr, Padiah, Hkmet vs. bekleme anlaynda olan halk, ttihat Terkkiye de byk umutlar balamt. Onlarn zenginlik getirmesini, yurdu yeniden enlendirmesini bekliyorlard. Halk umduunu bulamaynca ttihat ve Terkki Cemiyetinden de soumaya balam, bu dnemde getirilen zgrlklerin anlamn kavrayamad iin yeni umutlara ynelmiti. te eitimsiz halkn ynelii 31 Mart Olayn
152 Ahmet Rza - Anlar - Sf: 9 Cumhuriyet Gzt. Eki Haziran 2001-stanbul 153 Avcolu Doan, 31 Martta Yabanc Parma-Sf:55-56 Cumhuriyet Gzt. Eki Mart 1998- stanbul

99

Gen Trklerden Cumhuriyet Halk Frkasna

dourmutu. Olaylarn dinmesiyle birlikte eriatlara kar ilk tepkiler Rumelide grlmeye balamt. Mustafa Kemlin, Trablusgarp Bingazideki ayaklanmalar bastrp Selnike dnmesinin zerinden ay gemiti. Tmen komutan Hseyin Hsn Paa, 14 Nisan sabah, ttihat Terkki stanbul merkezi yesi Rahmi Beyden ald telgraf Mustafa Kemle gsterdi: Adadayz ve cmlemiz shhatteyiz yazsn okuyan Mustafa Keml, mhim olaylar olduunu anlam ve not defterine: Sark saran hafiyelerin din perdesi altndaki ilkat menfaatten baka bir ey deildir. Din eriat, hamiyet-i vataniye menfaat-i hakikisi Kuran Kerimin ahkmn ve onun ahkm- icbatndan olan Kanun-i Essiyi muhafaza etmektir154 diye yazm ve arkadalarn toplayarak mutlaka stanbula gidilmesi gerektiine ve kolordu eklinde tekil edecek olan ordunun, despotizme ve stanbula (Saray ynetimine) kar hareket ederek reform155 yapmas gerektiine onlar ikna etmiti. III Ordu komutasnda kurmayln kendi yapaca bir kuvvetin hazrlanmas iin izin istemi, Edirneden de alaca kuvvetlerle en az kan dklerek isyann bastrlmasn planlayarak kurduu ktaya Hareket Ordusu adn vermiti. 19 Nisan gn stanbul kaplarna geldiinde hazrlad bildiride: Millet, kendini senelerden beri zulmle idare eden idareyi paralayarak Merutiyeti kurmu, bu devrimden zarar gren menfaat dkn eski idareciler geriye dn iin her trl imknlarn kullanarak merutiyet hkmetinde yaralar amaya alp kan dkmlerdir. Bunlarn amac anayasay ortadan kaldrarak eriat dzeni getirmekti. Bu tehlikeyi gren Hareket Ordusu stanbula gelerek amac ve grevi olan merutiyet hkmetinin hibir zaman sarslamayacak olduunu gstermek ve dzeni deitirmek isteyenlere ibret dersi vermekti. Zulm grm ahali ve tarafsz askerler Hareket Ordusu tarafndan korunaca gibi tahrikiler ve fesatlar kovuturmadan kurtulamayacaklardr. () stanbul olaylarnda ehit olanlarn hesab sorulacaktr.156 Diyordu. Hareket Ordusu, 24 Nisan 1909 gn stanbula girmiti. Hareket ordusu subaylarndan, Hseyin Rauf Bey (Orbay) Yeilky telgrafhanesine girdiinde Mahmut evket Paa, stanbula yryen komutanlardan Ali Fethi Bey (Okyar)n telgrafn okuyor ve karsndaki Mustafa Kemle bu telgrafn karln yazdryordu. Mustafa Keml ile tanmasn Hseyin Rauf yle anlatyor: Bakrky telgrafhanesine gitmitim.Telgraf mdrnn koltuunda Mahmut evket Paa oturuyordu. Etrafnda Topu feriki (Korgeneral) Hurit ve Mirliva Badatl Hasan Ruza Paalar vard. Karsnda ayakta Mahmut evket Paann emirlerini not eden birer erknharp kolaas duruyordu. Omzunda pelerini, yorgun ve solgun simas, fakat prl prl parlayan gzleriyle dikkat nazarm ekti. Darya knca sordum. Mustafa Keml Bey olduunu sylediler. Ayn gn Kaymakam Cemal (Paa) Bey ikimizi birbirimize tantrd. 157 Bu srada stanbulda smet Bey (nn) Yldz Sarayn kuatyordu.158 Bu olayla ilgili olarak asl ad Musa Kzm olan 159 Kzm Zeyrek (Karabekir) yle diyor:
154 nan Ali Mithat, Atatrkn Not Defterleri Sf: 48 Gndoan Yaynlar 3.Bask Austos 1998-Ankara 155 nan Ali Mithat, Atatrkn Not Defterleri Sf: 50 Gndoan Yaynlar 3.Bask Austos 1998-Ankara 156 Genosman Keml Zeki, Atatrk Ansiklopedisi Cilt 1 Sf: 141 May Yaynlar Mart 1981 stanbul 157 Cebesoy Ali Fuat, Snf Arkadam Atatrk Sf:190 Cumhuriyet Gzt. Eki Ekim 1997- stanbul 158 Tunaya Tark Zafer- slamclk Cereyan II. Cilt Sf:58 Cumhuriyet Gzt. Eki1998-stanbul

100

htillci Trkler

31 Mart irtica, 2. ve 3. Ordulardaki subaylarn gayretleriyle, ate memleketin her tarafn sarmadan nce yerinde ve pek abuk bastrld. Fakat bu facia, srf birka gafil vatandan eseri imi gibi, onlarn idam edilmeleriyle mesele zmlenmi ve hadise aklanm sayld. Halbuki bir taraftan bu dzenlenmi cezalar verilirken te taraftan da iin i yz aratrlmal ve tarihe belgeler hazrlanmalyd. Byle yaplmad. Osmanl tarihinde grlen nc, fakat daha geni kapsaml olan bu olay da kimseye ders olmad, unutuldu gitti.160 Olaylarn bastrlmasnn ardndan soruturma yaplmt; skynetim iln edilerek kurulan mahkeme sonucunda olaylarn meydana gelii dzenlenen raporda yle ifade edilmiti.: 31 Mart Sal gecesi saat 08.00e doru Taklada bulunan IV.Avc tabur ve erleri, subaylarn uykuda iken odalarna hapsederek, silahl olarak Ayasofya Meydannda ve Mebusan Meclisi nnde toplanm ve o gece kendilerine katlmalarn saladklar baz askeri birliklerin arasna er kyafetinde ok fesatlar kartklar iin, nce eriat isteriz diye isyan eden askerlerin azlarnda, Bakanlar Kurulundan, milletvekillerinden bazlarnn isimleri mthi bir kinle dolamaya balam, leye doru halktan byk bir grubun, softa kyafetli adamlarla birlikte Harbiye Nezaretinin Beyazt Kaps nne gelerek Hassa Ordusunun emre itaat eden birliklerini de eriat adna kandrp, isyana tevik ettiinden ordu kumandan Mahmut Muhtar Paa hazretleri isyana katlmam bulunan svari ve piyade ktalaryla, Beyazt Meydann boalttrm, Ayasofya Meydanndaki asker yeter derece kandrldndan Adliye Nazr Nzm Paa ve Lazkiye milletvekili Emir Aslan Beyi ldrmler. Ve Bahriye Nazr Rza Paay da yaralamlard. Asi askerler galeyan halinde Mebusan Meclisine gitmiler ve isteklerini silah gcyle elde etmek iin tehditlerini srdryorlard. Mebusan Meclisi, asi askerlerin ve onlarn vekili olduklar iddia eden mera ve subaylar ile sarkl ve fesli tevikilerin ynetimine gemiti. Saat 8 sralarnda Kabinenin deitirilmi ve eriatn hkmnn yerine getirileceine ve isyan eden askerin hareketlerinin affedildii aklanmt. Akama doru Mir Ethem Paa Harbiye Nezaretine tayin edilmiti. Geceye kadar isyana katlmayan 1.Nian Taburu Kabine ve Hassa Ordusu, Kumandannn deitirilmesi zerine asilerle birleerek isyana katlm ve sabaha kadar devam eden yaylm ateleriyle zafer kutlamalar yapyorlard. Kkrtmalarla, ttihat Terkki yeleri ve mektepli subaylar vahi bir biimde ldrlyorlard. Perembe gn de kara ordusu askerlerinin isyanna benzer bir biimde deniz askerlerinin de bir ksm Asar- Tevfik Svarisi Binba Ali Kabul Beyi Yldz Saray nnde ve tahttan indirilmi olan Abdlhamitin memnuniyet baklar altnda ldrlerek bir aaca aslmt. Kanl olaylarda asi askerler, sivillerin kravatndan ve kahvelerde oynanan tavlalara kadar mdahale ediyorlar, mektepli subaylar asmak iin, semt ve evlerde aramalar yapyorlard. Askeri depolar baslp, silah ve cephanelere el konuluyor asilere datlyordu. Cuma gn polis ve jandarmalar isyana fiilen katlmlard. Hatta isyanclar tahrik ve tevik ederek hkmet merkezinin gvenliini tamamen ihlal ediyorlard. Durum byle iken, Hareket Ordusu yetimi, Merutiyeti yeniden kurarak, milleti mutlak bir esaretten ve devleti yklmaktan kurtarmt.
159 z Baki ttihat Terakki ve Trkler Sf:291 Can Yaynlar 238 2004- stanbul 160 Karabekir Kazm Birinci Cihan Harbine Nasl Girdik-2 Cilt: Sf:92 Emre Yaynalar- Ocak 1995

101

Gen Trklerden Cumhuriyet Halk Frkasna

rtica Olaynn Nedenleri

8 Haziran 1325 (21 Haziran 1909) gn Birinci Divan- Harb-i rfi Bakan Birinci Ferik (Orgeneral) Hurit tarafndan yaynlanan bildiride rtica olaynn nedenleri syle dile getiriliyordu: III.Ordudan getirilen Avc Taburlarnn hkmet merkezinin gvenliine ait mlk ve askeri eylemde zorunlu olarak kullanlmas teki askeri birliklere kar stnlk salam, bu durum dier birlikler tarafndan kskanld iin onlarn ayaklanmaya katlmalarna neden olmutu. stanbulda kumanday eline alan subaylar erlerin maddi eitim ve talimleriyle yetinerek, onlarn manevi eitimlerine nem vermedikleri iin kalbi duygularna hitap etmemilerdi. Erler ile talim zamannn dnda temasa deer verilmeyerek hal ve hareketlerinin tefti edilmemesinden kaynaklanan sorunlar rnein, Yldz saray tfekileriyle IV. Avc avularndan bazlarnn iliki kurmalar gibi baz uygunsuz durumlarn meydana gelmesine frsat verilmesi. Hatta subaylarn silahl erlerin elbiseleriyle askeri koularda fesatlkta bulunduklar halde, farkna varlmam olmas ve askeri ktalar arasna ve klalara asker olmayan kimselerle bir takm sarkllarn girmeleri ve telkinde bulunmalar Volkan ve ona benzer zararl gazeteleri erlere okutturmalar Yllardan beri bo oturan askeri heyetin, Anayasann ilnndan sonra talim ve intizam hususunda hakl olarak gsterilen faaliyetten honut kalmamalar Hassa Ordusundan ve eitli ordulardan tensikat gerei olarak aa karlan birok erkan, mera ve subaylarn stanbulda, isiz bir halde toplu bulunmas Srgnden gelenlere ve istibdattan zarar grenlere gereken yardmn yaplmamas Subaylarn ilerinde byk rtbelilerden temenlere varncaya kadar kraathanelerde ve zellikle Harbiye Nezaretindeki kraathanede birounun kanuna aykr olarak mitingler yapmalar Zararl yaynlara imzalar altnda tenkit edici makaleler, ikayetnameler yazmalar. ikayetlerde bulunanlarn ikayetleri incelenmedii iin, honut olmayanlarn bu yoldan oaltlmas Hrriyetin ilnndan sonra tiyatro ve konserlerde subaylarn ve askeri okul rencilerinin oyun oynamalar ve askeri ktalarn silahl olarak resmigeit yapmas ve bu vesile ile askeri terbiyenin bozulmas. Askeri hibir deeri olmad halde, Anayasann yaymlanmasndan sonra eitli snflardan iki bine yakn avuun aktan stemenlie terfi ettirilmesi Eski istibdat ynetiminde tezkere istemek bahanesiyle ba kaldrmaya alm olan askerlerin merutiyetin ilnndan sonra o eski alkanlk nedeniyle tezkere istemek, talime kmamak, subay istememek, terfi arzusunda bulunmak gibi gsterdikleri itaatsizlik ve ayaklanma kartmakta tevik ve tahrik edenlere kanuni cezalarn tamamen uygulanmamas ttihat ve Terkki Cemiyetinin, hrriyet ve merutiyete ulalmas iin ok nemli almalar olmasna karn, bu Cemiyete nceden ye olmu olanlar tekrar Cemiyete kabul edilmemiti. Bu nedenle krgnlk iinde olanlar, ttihat ve Terkki Cemiyetinin stanbul

102

htillci Trkler

yelerinden bazlarnn hkmet ilerine kartklar hakknda baz dedikodularn yaylmasna neden olmu, siyasi srgne urayan madurlar istedikleri yardm gremeyince Cemiyete ve Cemiyetin destek olduunu sandklar hkmete dman olmulard. Bunlarn oluturduu parti ve cemiyetlerin birbirini kskanmalar ve rekabetleri ayrca hkmet hibir kanuna bal olmayarak kurulan bu cemiyet ve partilerin ayaklanma karma tehditlerine seyirci kalarak ayaklanma ve irtican hazrlanp meydana gelmesine neden oluyordu. Dnemin gazeteleri basn hrriyetini ktye kullanarak ayaklanmay tevik eden yaynlar yapyor yarglamalar srasnda sulular kollar yaynlar yapyorlard. Hkmeti ktleyip kk drrken, ordunun komuta kademesini de alaya alyordu. Basn halk kendisine ekebilmek iin halkn banazln krkleyici yaynlar yapyordu. Gazeteler ahsiyat ile urap, baskyla hkmet kararlarn etkilerken Hkmet bu saldr ve hakaretlerine boyun emiti. Konser konferans ve mitinglerde tahrik edici konumalar yaplyor, Mebusan Meclisi ve Hkmete yneltilen saldr ve hakaretler sineye ekiliyordu. Halkn ise baz fesatlarn kt niyetli ynlendirmelerine gre hareket etmiti. Hareket Ordusunun stanbulu igali srasnda phe zerine tutuklananlardan elde edilen bilgiler Hkmet tarafndandeerlendirilerek gerekli tedbirler alnmamt. Gvenliikten sorumlu Polis ve Jandarmalar nemli bir ksm asilerle birlemeleri ve harekete katlm t. stanbulda meydana gelen irtica hareketinin taralara da yaylmas iin fesatlk ve hazrlklarda bulunulmu, Erzurum ve dier yerlerde, stanbul olayndan hemen sonra ortaya kan irtica olay ile tespit edilmi olmasna ramen bu hazrlklar merutiyetten honut olmayan, kiisel karlarn dnen eraf ve ileri gelenler ve byk kk iller memurlar tarafndan grmezlikten gelinmiti. Btn bunlara kar Hkmet, Merutiyetin balangcndan beri etkili tedbirler almad gibi ayaklanma srasnda hkmete bal askeri gler Merutiyeti korumak iin kullanlmamt. II. Abdlhamit, otuz yllk saltanat sresince facia ile dolu mstebit (zorba-despot) , eylem ve isteklerine uymayan hamiyetli insanlar ve hrriyet taraftarlarn yok etmi grevden uzaklatrmt. Devletin ordu ve donanmasn tahrip ve i grmez bir hale koyarak, mill ahlak, casuslukla, rvetle bozmu, milletin aydnlanmamas iin eitim dmanl yapmt. Skynetim Harp Divanlar da esasen 31 Mart 1325 (13 Nisan 1909) askeri ayaklanmasyla megul bulunduu iin II.Abdlmaitin kirli gemii zerinde fazla durmamt. 11 Temmuz 1324 (24 Temmuz 1908)de Anayasay kabul ve Merutiyete sadk kalacana yemin ettiini yaymlayan Abdlhamit vatan tahripte, istibdad kuvvetlendirmede en dehetli silah olarak kulland hafiyeliin ortadan kaldrldn iln etti. 12 Temmuzdan itibaren yine hafiye jurnalleri ald, ttihat ve Terkki Cemiyetinin Selnikte toplanan kongresiyle stanbuldaki byk konferans ve toplantlara hafiyeler gnderdii, padiahn adamlarnn dinlenen beyanlarndan ve elde edilip de Skynetim Harp Divanna verilen mevcut jurnallerden anlald gibi, hafiyeliini devam ettirdiinin duyulmasndan kanarak gya Merutiyet Padiah olan Abdlhamitin fesat tertibi iin birisiyle konutuunu, dierine iittirmemek gibi ihtiyat tedbirlerine uymu olduu, Mabeyin Ttn kycs Mustafay, 25 yldan fazla raan saray Muhafzl yapan Birinci Muhasip Cevher

103

Gen Trklerden Cumhuriyet Halk Frkasna

Aay en kanl gizli ilerde kulland tfekilerden Albay Halil Beyi ktlk arac olarak semi ve bunlar nl hafiyelerden ve uray- Devlet eski yelerinden Tayyar, Marif vekaleti eski tefti ve Muayene encmeni yesinden Nadir Fevzi ve eski Gmrk daresi statistik kalem mdr muavini Tevfik beyleri temasta bulundurmu olduu ve saraynn iinde ve dndaki arkadalarndan bu mfsitlerin almasna birikmi servetini de katarak Merutiyetin aleyhinde srf eytanet ve faaliyette kusur etmemi bulunduu ortaya kmtr. Askeri ayaklanmadan nce, Volkan gibi zararl gazeteye Muhasip Cevher Aa eliyle birok kez para vermesi Serbesti gazetesinin kendi aleyhindeki yaynndan pek zldnden imtiyaz sahibi Melnzade Rfat Beyin ldrlmesi iin Albay Halil Beyi grevlendirmesi ve Halil Beyin de bu cinayeti Ttn kycs Mustafa da hazr olduu halde Tayyarn Feneryolundaki evinde, vasta salamay Tayyara teklif etmi olmas ve onun da bin lira istemesi ve daha sonra Serbesti gazetesi bayazarn Hasan Fehmi Beyin Kprde ldrlmesinin sz konusu teebbsn yerine getirildii kansn vermesi ve Abdlhamitin el yazsyla yazlm olarak Ttn kycs Mustafaya duruma dair jurnal vermesini bildiren pusulay aslaca gn Mustafa gizli bir yerinden kararak teslim ettikten sonra, aslmazdan biraz nce vasiyetnamesini yazdrrken btn o ilerin Abdlhamitin ba altndan ktn syleyerek: Eer bu Harp Divan, tahttan indirilen Sultan da idam etmeyecek olursa ahirette be parmam yakanzda kalsn. Ben bir yaptmsa o bin yapmtr demesi, Padiahn teden beri izledii kendine zg, insanlar birbirine katc ve yok edici gizli aralar kullanmakta devam ettiini gsterir. zellikle 31 Mart 1325te ve bunu izleyen ayaklanma gnlerinde asi askerlerin ldrdkleri baz mera ve subaylarn ehit kanlar bir taraftan akp dururken subaysz ve isyan halinde Yldza giden asi askerlere,-bu asi askerler tabur tabur geldike- harem dairesinden zel surette araba ile Mabeyine gelen Abdlhamitin bizzat iltifat gstermesi, asi ve katil silahl erleri bizzat yanna ararak Hilfet makamnn Osmanl slalesi tahtnn kutsal eref ve adaletini dnmeyerek onlarla konumas ve zellikle Asar- Tevfiksvarisi Binba Ali Kabul Beyi ayaklanmann nc Perembe gn asi bahriye erleri eitli tehdit ile Yldza gtrdkleri vakit, Abdlhamitin ieriden Mabeyine ve pencere nne gelerek, asilerden ikisini, eliyle iaret ederek armas ve mabeyin eski Bakatibi Cevat Beyin tekrar tekrar ihtar ve ricasna ramen her ikisiyle de ayr ayr ve pencere nnde lakrd etmesi ve Cevat Beyin: Bunlarla grmek Zat- ahanelerinize yakmaz ihtarna: Biz yatamzda yatarken, niin yaksnlar, sormayalm m? demesi ve daha sonra ad geen Ali Kabul Beyin gz nnde feci bir surette asiler tarafndan snglenerek ehit edilmesi ve sonra srklenerek Saray civarnda bir aaca aslmasVe asi silahl Bahriye Taburunun evvelce sancanda asl olan Birinci mecid niann ad geen tabur subaylar, ayaklanan askerin, birinci gn sanca asiler kladan zorla aldklar esnada karm olduklar halde, padiahn bu asi askerlerin elinde bulunan sancaa yeniden ve saraynn kaps nnde ayn rtbeden nian taktrmas, Yldz Saray civarnda oturan Svari Erturul Alayndan drt be gen mektepli subayn vahi bir biimde ldrlmeleri bu ihtillin teviki ve tahrikisi olduuna bir delil tekil eder.

104

htillci Trkler

Askeri ayaklanmann ve bylece irtican nedenlerini ve meydana k biimlerini zet olarak aklayan bu raporun sunulmasndan maksat, durumu herkesin inceleyebilmesi ve ders almas iin gz nne koymak ve bununla birlikte bu kadar facialara ve idamlara sebep olduu, yaplan durumalarla hakknda yeter derece de vicdani bir kanaat hasl olan Abdlhamitin dahi yarglanmasn istemek ve teklif etmekten ibarettir. Kamuoyu tarafndan karar ve hkmleri son derece dikkatle incelenmekte ve izlenmekte olan heyetimizin, hak ve adaleti salamaktan baka bir harekette bulunmam olduunu gstermek iin bu raporun aynen yaynlanmasna msaade edilmesini istirham ederiz 161 Bu gelimelerin ardndan Selnikteki 3.Ordu subaylar harekete geerek 23 Nisan 1909 gecesi stanbula gelerek, gerici isyan bastrm ve II.Abdlhamitin tahttan indirmilerdi. Abdlhamit, izledii siyaset ile artk Msr, Tunus ve daha nice yerlerin kaybedilmesine neden olamayacakt. Artk, Trk Krte krdramayacakt. slamn halifesi grnts altnda Trkn varln yok edemeyecekti. Dahas kendisiyle birlikte nice canlara kyan ikence haneleri ve jurnalleyecek bir eyler bulamadklar zaman uydurduklar hikayelerle canlar yakp, padiahn ataca paray havada kapan hafiyeleri de ortadan kalkacakt. Mahmut evket Paa tarafndan kurmay bakanlna atanan Mustafa Keml, hareket plnlarn byk bir dikkat ve aba ile hazrlam ve ordu, stanbulu karadan kuatarak kararghn Yeilky (Ayastefanos) de kurmutu. Hareket Ordusu 24 Nisan gn Sirkeci, Aksaray, Beyolu ve Edirnekap taraflarndan stanbula girdiinde, nc mfreze kumandanlarndan Kurmay Binba Muhtar, Taksimden Harbiyeye doru ilerlerken ehit edilmiti. 162 ttihat Terkkinin ileri gelenleri ve gizlenmekte olan baz mebuslar da orduya katlm, ordunun ehre giriinden nce Padiahn geleceini belirlemek zere mill divan kurmulard. Padiah tahttan indirilerek yerine veliaht Reat geirilmi, Mahmut evket Paa da, ehir halkn yattrlmas iin yaynlanacak bildirinin hazrlanmas grevini Mustafa Kemle vermiti. Geceleyin sessizce ehre szmaya balayan Harekat Ordusu, leye kadar stanbulu ele geirmiti. syanclardan birkan Galata kprsnde asmlard. Abdlhamitin tahttan indirilmesi iin Meclis toplanm, eyhlislmda Padiahn tahttan indirilmesi iin fetva vermiti. Bu karar kendisine bildirmek zere Yldz Sarayna gelen heyete Abdlhamit: Ksmet byleymi, dedikten sonra hayatnn balanp balanmayacan sorduunda yant alamaynca fkeli ve titreyen bir sesle: Bu felkete sebep olanlar Allah kahretsin! diye haykrm, akama doru Padiah istasyona gtrmek zere Kurmay Binba Ali Fethi (Okyar) geldiinde 163 srgn edildii Selnike gtrleceini duyan Abdlhamit baylmt. Bu srada utanga, nazik bir ihtiyar olan Mehmet Reat, tahta geirilmek zere, aabeyisinin kendisini otuz yldr hapsetmi olduu saraydan karlarak kaykla Boaz geip top sesleri arasnda karaya km: Padiahn ok yaa! tezahratyla Padiah ve Halife iln edilmiti.

161 Bayar Celal Ben de Yazdm. Cilt:2 Sf:47 Sabah Kitaplar 1997 stanbul 162 Cebesoy Ali Fuat, Snf Arkadam Atatrk Sf:202 Cumhuriyet Gzt. Eki Ekim 1997- stanbul 163 Cebesoy Ali Fuat, Snf Arkadam Atatrk Sf:203 Cumhuriyet Gzt. Eki Ekim 1997- stanbul

105

Gen Trklerden Cumhuriyet Halk Frkasna

smail Keml Bey man Ederse, yi Mslman Olur!

stanbuldaki isyann bastrlmasndan sonra 21 Nisanda Kurutelekteki Zeki Paa Kk buz mahzeninde toplanan askerler ayaklanma karar almlard. 10 Nisan 1325 (23 Nisan 1909 ) gn de Erzincanda irticaclar sancaklarna Kuran- Kerim balayarak ellerinde silahlaryla ayaklanmlard. Merkez Taburu Komutan shak Paann nasihatlerini dinlememi ve sabah bando alarak harekete gemiti. Aziziye ve Hamidiye klalarnn piyade, svari, topu ve makineli tfek erleriyle avu ve baavular elinde Kuran subaylara hakaretler ederek ilerliyorlard. Kendilerine deiik birliklerden de akn akn katlmlar oluyordu. Akam olduunda isyanclarn isteklerinin nemli bir blm kabul edilerek, Hizmet Kanununun eksiksiz olarak tm subaylar tarafndan uygulanaca ayaklanmaclara bildirilmiti. Hizmet erleri evlere yalnz su, ekmek ve baz ufak tefek eyler getirecekler, pis ilerle uratrlmayacaklar, hamal gibi kullanlmayacaklard. Subaylara at getirirken scakta soukta saatlerce beklemek, iki tamak, kfr yiyip aalanmak da yasak edilmiti. Cuma gn balayan isyann ertesi gn btn subaylar isyanclar tarafndan yemine arlm, subaylar arasnda Redif Frkas Kurmay bakan Yarbay smail Keml Beyin olmamas isyanclarn byk tepkisine neden olmutu. Subaylardan birisi gidip Yarbay smail Keml Beyi getirdiinde, Hac zzet Paa Camisinin imam ve hatibi Hoca akir Efendi yarbay gstererek: Bu kafirin katli vaciptir diyerek ldrlmesini istemi, bu srada Erzurumlu eyh Mehmet Efendi araya girerek: Yok hoca, smail Keml Bey iman ederse senden benden iyi Mslman olur diyerek onun hayatn kurtarmt. rticaclarn zellikle smail Keml Beye byle davranmalarnn nedeni, einin yabanc olmas kendisinin aydn grl biri olmasyd.164 Selnikten buraya yeni atanan Mir brahim Paa, gelimeleri soukkanllkla izle mi, zaman zaman sessiz kalp olaylarn yatmasn beklemiti. Durum bu noktaya geldiinde klalara giderek askerlerin talimlerine katlarak, onlara tler vermi, askerlerle dostluk kurma yolunu semiti. Bylece bir yandan askerlerin gvenini kazanrken, bir yandan da elebalar yakalamak iin aba sarfediyordu. Erzurumda kan irticac ayaklanmay bastrmak iin de tedbirler dnen brahim Paa, ayaklanmay bastrmak iin Erzuruma gitmi, Kara Yusuf Paay teslim alarak stanbula gnderilmiti. syanc Kara Yusuf Paa stanbulda idam edilmiti. 31 Mart Olaynn ardndan yaplan tutuklamalarda nde gelenlerden bazlarna ilikin Osmanlnn son Vakanvisi Abdurrahman eref Efendi Tarihinde unlar yazl: Salb olanlardan bazlar hakknda bildiimiz ve iittiimizi syleyelim: 1- Ba muhasip Cevher Aa, sahihl-vech bir Habe olup sarayda istikmetle maruf idi. Habeistan merasndan birinin mahdumunu hakan- sbk mekteb-i sultanye kayd ettirmi ve Cafer Aay veli tayin eylemi olduundan rkml-huruf mekteb-i mezkr md164 nal Sami ,Tugeneral Ziya Yergkn Anlar -Harbiye'den Dersim'e Sf:213 Remzi Kitabevi Ekim 2006-stanbul

106

htillci Trkler

riyetinde bulunmak hasebiyle bir defa Yldzda aa-y mmileyh dairesine gitmi ve kendisiyle grm idim. Marur ve mtekkebir grdm ve bir daha da semtine uramadm. 2- Sakall Mehmet Paa erkesdir. Sakaln kestirmemesi vechi telkini olmu tur. Mbeyn avuluundan yetime cahil ve bed-lika idi. (.) Yldzn icraat- mstebidne ve zlimanesine vasta olanlarn birincilerinden idi. (.) maiyyetinde mteaddid katipler ve zabitler ve sivil polisler ve hafiyeler olub hafiye tahsisatndan vfir avidi var idi. Sultan Hamide ok yararllklar gstermi ve itimad-i tmn kazanm idi. Bir gn Padiah irade ederse babam dahi katl ederim dediini rkml hurf iitdim. 3- Erkn-Harbiye erkanndan Yusuf Ziya Paann ehliyetli bir zbit olduunu ve Ye mende hayli i grdn fakat maat-teessf rveti sevdiini sylyorlar. 4- Mirliv Halil Bey, Arnavut tfekilerden ve azllardan idi. Hatta 31 Martta dahi Hakan- sbka cunalle vakannn sreti cerayanna dair malmat veren al-rivayetin bu Halil Bey idi. Maltepe imendifer istasyonu pighnda bir byk ba ve derununda bir gzel kk yaptrm idii mrrin ve aabeyin gzne arpar ve ehri on alt lira tutan miralaylk maa ile byle bir bina vcuda gelmenin hesabna akl erdirilemez idi. 5- medi hlefsndan Hakk Bey, Behet Paann mahdumudur. Behet Paa mehur Mahmut Celalettin Paann enitesidir. Hakk Bey erzilden fakat mahcub idi. Daysnn Sinekli Bakkaldaki konanda days ile fiil-i eni icra ederken yengesi hanm zerlerine gelmi ve o zamann Vakit gazetesi bu vakay telmihen raviyan- ahbr ve nkiln- sar serlevhal bir makale yazmt.165 syanlar bastrlmt ama hkmet d basklara kar koymay baaramad gibi ieride de iler iyi deildi. Mustafa Kemlle Hseyin Rauf ve birka subay, bu baarszln nedenini, ordunun siyasete karmas olarak gryordu. Bu dncelere katlan, Kzm Karabekir, bu dnceleri 1908 htillinden nce de ne srmt. Bu dncenin destekilerinden birisi de smetti. Hareket Ordusunda demiryolu ulamyla grevli olan Refette smeti destekliyor, bylece rejimin zn deilse bile, yntemlerini aka eletiren, kk ama etkili bir nve oluturmu oluyorlard. Mustafa Keml, Fethi, Rauf, smet, Kzm Karabekir, Refet, Ali Fuat ve Doktor Tevfik Rtye kar Enver ve Merkez-i Umumideki ttihatlar, kuku ile bakmaya balamlard.

165 Kodaman Prof. Dr. Bayram nal Prof Dr. Mehmet Ali, Son Vakanvis Abdurrahman eref Efendi Tarihi Sf: 131-132 TTK-1996- Ankara

107

Gen Trklerden Cumhuriyet Halk Frkasna

Ermeni Olaylar
Osmanllarn bnyesini oluturan birok etnik unsur gibi Ermenileri de kendilerinden farkl grmedii iin ynetim kadrolarnda onlara zel bir yer vermi, bakanlk da dahil olmak zere devletin her kademesinde grevlendirmilerdi. Ermenilerden edebiyatlar, mzisyenler, mimarlar, brokratlar ve tp adamlarna kadar birok meslek sahibi saygn bir konuma ykselmilerdi. 3 Mart 1878deki Ayastefanos Antlamas, Ermenilerle Osmanl ilikilerinin bir dnm noktasn oluturuyordu. Bu antlamann ardndan stanbul nlerine kadar gelen Rus Prensi Grandk Nikolay karlayan Ermeni Patrii Narses, isteklerinden oluan bir liste vermi, Ermenilerin yaadklar vilayetlerde yenilikler yaplmas ve haklarnn korunmas istemiti. Bu istekleri, 13 Temmuzda imzalanan Berlin Antlamasna eklendi. Osmanl Devleti, 4 Haziran 1878de imzalanan Kbrs Antlamasyla, gayrimslimler lehine slahat yapmay kararlatrmt. Ruslar ise Ermenileri savunur gzkerek, Kuzey Kafkasya ve Dou Anadolu topraklarn ele geirme harekt balatp, Akdeniz ve Hint Okyanusuna ulamak istiyorlard. Ruslarn niyetinin farkna varan ngiltere ve Fransa 1800l yllarn banda gnderdikleri misyonerler ile, Ortodoksluun bir kolu olan Gregoryan Trkiye Ermenileri ile Protestan ve Katolik Ermenileri birbirine drmeyi baarmlard. 1820 ylnda Katolik ve Gregoryan Ermeniler arasnda meydana gelen olaylarda Patrikhane saldrya uraynca Ermenilerden bei idam edilmi bazlar da srgne gnderilmiti. Fransa, ngiltere ve Rusya bu olay kullanarak Avrupada Ermeni lobileri oluturup Ermeni haklarn savunmaya baladlar. svirede Ermeni milliyetiler tarafndan Hnak() komitesi kuruldu ve bir sre sonra ngiltereye tand. lk nceleri ngilterenin tanmak istemedii Hnaklar, 1880 ylnda liberallerin seimi kazanmalaryla Hnaklar, ilk hayal Ermenistan devletini kurdular. Bu devletin snrlar iinde, Vilyt- Sitte yani, Erzurum, Van, Diyarbakr, Sivas ve Bitlis blgesi de yer alrken, Erzincan, Hakkari, Bingl, Malatya, Amasya, Tokat, Giresun ve Ordunun bir ksm da Ermenistann snrlarna katlmt. Hnaklar hzla rgtlenerek stanbul, Halep ve zmir gibi byk merkezlerde ubeler anca, Ruslar da kendi dorultusunda Tanak Ermeni komiteleri oluturmaya balamlar, Franszlar ise, Gneydou Anadoluda Ermeni lejyonlar meydana getirmek iin alyorlard. 1893 ylnda stanbuldan Mua gnderilen emirle, vilayet gelirlerinin 500 lira artrlmas istenince Mu valisi, yeni vergiler koymutu. Sasondaki Ermeniler, bu karara itiraz edince Hkmet, kararn geri alnmas iin valiye emir gndermi, vali kararn geri alnmasna itiraz ederek uygulamamt. Mslman halk arasnda da huzursuzlua neden olan uygulamalar, blgedeki Ermenilerin ekmeine ya srm ve Ermeni komitalar Ermeni kylerini basp katliamlar yapt halde Trkler yapyormu grnts verip isyan balatmlard. Hkmet de, valiyi grevden alp, asker birlikler gndererek isyan bastrmt ama Hnak ve Tanak komiteleri, olay Avrupaya tayarak istismar etmeye balamlard:

() Hnak an sesleri anlamndadr.

108

htillci Trkler

Trkler Hristiyanlar katlediyor propagandasna balaynca, Hkmet, iinde Fransz ve ngiliz temsilcilerin de bulunduu bir heyeti blgeye gndererek incelemeler yaptrm, heyette bulunan Fransa Dileri Bakan Gabriel Hanotaux, Mutaki incelemelerden sonra, blgede bir Ermeni sorunu olmadn, olaylarn Berlin Antlamasn istismar etmek isteyen glerin provokasyonu ile balad eklinde bir rapor yazm, inceleme heyetinde yer alan ngiliz Lord Salisbury ise, ngilterenin karlar gerei olay istismar etmeyi srdrerek blgede yerel meclisler kurulmas ve bu meclislerde Ermeni temsilcilerin de yer almasn istemiti. Ancak bu talepler kabul edilmeyince Ermeni Patrii zmirliyan, stanbuldaki Ermenileri ayaklandrmt. stanbul Ermeni Ayaklanmalar 30 Eyll 1895de yzlerce Ermeninin, yrye geerek kendilerini engellemek isteyen bir subayn ldrmesiyle balayan olaylar on gn srd. Trabzondaki Ermeniler de stanbuldaki olaylar desteklemek iin ayaklanma kardlarsa da olaylar bymeden bastrld. 26 Austos 1896 gn Patrik zmirliyanin grevden alnmasn protesto eden Ermeniler, silahl baskn dzenleyerek Osmanl Bankasn igal etiler. galciler merakla toplanan halkn zerine bomba atarak onlarn dalmasn salamlard. Bu olay tarihlere Banka Vakas olarak geti. stekleri yerine getirilmedii taktirde bankay bombalayacaklar tehdidinde bulundular.Ermenilerin baka bir grubu da ellerinde bombalarla Bb- liye saldrdklarnda Sadrazam Sait Paa basknc Ermenileri jandarma birlikleri ile sarmt.Bu srada, blgedeki gmrk hamallar da ellerindeki kaln sopalarla Ermenilere saldrarak ellerindeki silahlar almlard. II.Abdlhamit ele geirilen silahlar ve hamallarn srklarn toplatp sarayda depo etmi, birka gn sonra Abdlhamiti ziyarete gelen byk devletlerin elilerine gstermi: Rusya tebas Ermeniler, tebai ahanem olan Mslmanlara bu silahlarla tecavz etmilerdir. Bunlar retecek fabrika lkemizde yoktur dedikten sonra da elileri, hamallardan toplanan srklarn ve sopalarn depoland oday gsterip: Bunlar bizim ormanlarmzdan kesilmitir ve Ermenilerin saldrlar karsnda bu sopalarlarla nefsi mdafaada bulunmulardr. Diyerek yabanc elilerle alay etmiti.166 Ermenilerin bu hareketlerine karn, stanbul halk da kar harekete giriince, stanbul sava alanna dnm, iyerleri tahrip edilmiti. ok sayda insann yaralanp ld olaylar ok glkle bastrlm, olaylar kkrtmak iin Avrupadan getirilen Tanak komitaclar, bir Fransz vapuru ile stanbuldan uzaklatrlmlard. 21 Temmuz 1905 Cuma gn Tanak (Milliyeti Ermeniler) komitesinden Hristofor Mikaeliyan ile kz Robina ve bir Rus Ermenisi, zel olarak yaptrlm bir arabann iine saatli bomba yerletirerek, Yldzdaki Hamidiye Camiinin kapsna yakn bir yerde gelmiler, bombay Abdlhamitin namazdan k saatine gre ayarlamlard. Bomba tam saatinde patlayarak, 26 kiinin lmne ve 58 kiinin yaralanmasna neden olmu, camide eyhlislam Cemaleddin Efendi ile sohbet etmek iin duraksayan II.Abdlhamit kurtulmutu. Olaydan sonra yaplan arama ve incelemelerde kiliselerin, birer cephanelik olduu grlmt. Olayn sorumlularndan Belikal Jores bata olmak zere sulular idama mahkum edilmi166 Dinamo H.zzettin Kutsal syan C:2 Sf: 41- 42 May Yaynlar- Aralk-1973-stanbul

109

Gen Trklerden Cumhuriyet Halk Frkasna

lerdi. Brkselden gelen bir telgraf tehditle dolu ifadelerle Joresin affedilmesini rica ediyordu. Jores suunu itiraf etmesine karn idam edilmedii gibi, hapse de atlmad, ayrca snrd bile edilmedi. Saraya getirilip II.Abdlhamitle dolayl olarak grerek hafiyelik yapmak zere Sarayn hizmetine girdi. Kendisine be yz altn yol harl verilerek Avrupaya gnderildi. Jores uzun bir sre Abdlhamitin hafiyeliini yapt. Bu olayn ardndan Tevfik Fikretin 21 Temmuz 1905 gn istibdat devrini eletiren bir iir yazm, o dnemde bata Mustafa Keml olmak zere tm ihtillciler tarafndan II.Abdlhamite kar yrtlen mcadelede sloganlatrlarak benimsenmiti. Bir lhzai teahhur adl iir gnmz Trkesiyle yle: bir patlama...bir duman...ve btn bir enlik alay, sahneledii oyunu seyreden kalabalk; hain, azgn trnaklaryla bir kahredici elin, didik didik, ykseldi havaya bacak, kelle, kan, kemik... ey yce patlama, ey alc duman, kimsin? nesin? bu saldrya iten ne, sebep ne? kim? arkanda bin merakl bak ve sen yoksun, grnmeyen bir eli andryorsun, kurtarc. sesinde o fkenin o korkun yldrm var ki her yerde hak ve kurtulu duygusunu tetikler. vuruunla kahredici aya titrer zorbaln, en gururlu, grkemli tc sarsar yaklan silkip yzyllarn boyunlarndaki ilmiklerini, en etin bir uykudan uyandrr milleti dehetin. ey anl avc, tuzan bouna kurmadn! attn...ama yazk ki, yazklar ki vuramadn! dursayd bir dakikack geen zaman, ya da o durmasayd o tlihsiz ta() kanlarla bir cinyete pek benzeyen bu i bir iyilik olurdu, benzeri yzyllarca gememi. ancak, rastlant... h o gllerin dostu, gszlerin, zavalllarn deimez dman, birden yetiti etkisiz klmaya, bu yakc plan, sndrd bir nefeste bu parlak umudu; yazd, alay etmek iin bilinsiz yazg, zulm tarihine bir vnme nszn. kurtuldu; hakkdr, alacak imdi cn; ancak; unutmasn unu (ki) alakln tarihi: bir milleti inemekle bu gn elenen bir anlk gecikmeye borlu bu keyfini

() Talihsiz ta olarak atfta bulunulan padiah II.Abdulhamittir.Tacn talihsiz olmasnn nedeni, II.Abdulhamit gibi bir padiahn banda olmasdr.

110

htillci Trkler

ukurovada Ermeni Olaylar 31 Mart olaylaryla Abdlhamitin iktidardan uzaklatrlmasnn ardndan iktidar deiikliini frsat bilen Adana Ermenileri, bamsz Kilikya Ermenistann kurmak iin piskopos Musegin Avrupadan temin ettii silahlarla ayaklandlar. 29 Mart 1325 gn Mersin Ziya Paa Gazinosunda Sivasn Timurlenk tarafndan ele geiriliini canlandran ve seyircilerin: Yaasn Ermenistan Kraliyeti, Yaasn Ermeniler nidalaryla sk sk alklanan bir piyesin sahnelenmesi de bu hazrlklardand. Tklm tklm dolu byk salona tek tk Mslman ve birka Rum da oyunu izlemek zere gelmilerdi. Perde aldnda Timurlenk topraklar zerinde Ermeni kalmamas iin ferman kararak Ermenilerin katledilmesi buyruunu veriyordu. Ermenilerle yaplan iddetli bir savan ardndan Ermeni kral, hizmetisi ve kz Timurlenkin askerleri tarafndan esir alndlar. Mezardan km l Ermeniler, Krala: Biz hep senin iin ldk. Senin ve Ermenistann muhafas urunda bu hale geldik: Melek: Kral hazretleri bu esarete sebep hep adem-i ittifak, adem-i ittihaddr. Mttefik olsaydnz u perianiyete marz kalmazdnz imdi ben sizi teselliye ve ittihada davet etmee geldim. Kral: Umm Ermeniler kesildi. Neyi ittihd edeceksin. Melek: Hi kalmad m? Kral: Ben, kzm ve uamdan baka bir Ermeni kalmad. Melek: Ermecidirler ya. Kral: Evet Melek: (Tebessm ederek) Bunlar kafidir. Hi esef etme. ttihad sayesinde bir gn gelecek yine kraliyetin tasdik olunacak ve stikln muhafaza edeceksin. Msterih olunuz. ttihaddan ayrlmaynz yine mstakbelde bir kral olacaksn. Kral: Heyht! Melek: Buna emin ol. Yaknda bir yldz tul edecek. Btn utyle Sivasn dalarn ve illerini ve ovalarn nurlara gark edecek. te o zaman bir Ermenistan ktasna, krallna malik olacaksn Kraln bu szlerinden sonra perde kapanarak yeniden ald. Sahnenin zerinde nagehn ve parlak bir yldz yava yava tula balad. ut tedrici perde zerinde men Sivas dalarn, ovalarn aydnlatt. Yldzn tam olarak grnmesinin ardndan: Yaasn Ermenistan, yaasn Ermeni Kraliyeti, Yaasn Ermeniler nidalaryla ortalk alklara bouldu.167 ukurovada Nisan ay balarnda gndeme gelen Ermeni olaylar Ermeniler ile Trkler arasndaki iliki iin: Ermeni demek, Anadolu demek ve Trk demek idi. Diyen Osmanlnn son vakanvis Abdurrahman eref Efendi, yle devam ediyor:
167 Kodaman Prof. Dr. Bayram nal Prof Dr. Mehmet Ali, Son Vakanvis Abdurrahman eref Efendi Tarihi Sf: 204 TTK-1996- Ankara

111

Gen Trklerden Cumhuriyet Halk Frkasna

Sultan Abdlhamit Sn milleti kahr ve istibdat altnda eziyor idi. Kavnin ve nizmt- devlet meriyyetten skt idi. Krdistanda Krtler zaten Ermenileri saman koyun mesbesinde addettikleri halde Krd beyleri ve yeni tekil olunan Hamidiye Svari Alaylar zabitleri birer mtegalibe kesilerek fkara-y ahaliye yapmadklar kalmyor idi. () Ermenilerin hatas ne oldu? Ermenilerin hatas iki byk noktada olmutur ki, biri yalnz kendilerini, kurtarmaa ve ikincisi hkmet-i Osmaniyeden ayrlmaa heves etmeleridir(). Ermenilere gadr edenler acaba tebaa-i mslimeye daha iyi mi muamele eyliyorlar idi? Valiler ve asker kumandanlar Yldz ile gizli muhabere ederek sarf- menfaat-i ahsiyetleri iin bil-tefrik Mslim ve gayr-mslim nice eraf- memleketi ve aniyy aslsz mfteriyat ile nefy ve kalebent etmek klle yevm vuk bulan ahvlden idi. Her sene Dersimden takm takm Krtler Mamuretl-aziz vilayeti kazalarn yama etmee gelmek det hkmne girmi idi. kz, davar, eya her ne ellerine geerse srp Dersime gtrrler ve hkmet hi ses karmamak, bu yamaya uzaktan seyirci durmak l-yefhemini ilzm eder idi. Baz kury mslime ahlisi diyr- ahara hicreti ve hatta stanbulda bulunan adamlar vastasyla sefr- ecnebiyeye mrcaat gze almlar idi.168 Osmanl snrlar iinde yaayan halkn byk ounluu bask ve zulm altnda inim inim inliyor en kk hak arama talepleri Padiahn hafiyeleri tarafndan saraya jurnallenerek cezalandrlyor, uzak diyarlara srgnlere gnderiliyorlard. Bu bask zulmden Ermenilerde paylarn almlard. Ancak onlar, emperyalist devletlerin kkrtmalaryla bamszlk mcadelesi ad altnda yllardr birlikte dosta yaadklar Trklere kar katliamlara girimiler, bu saldrlar karsnda Trkler de kendilerini savunmak zorunda kalmlard. Meydana gelen olaylardan sonra Trklerden tutuklananlarn ve idam edilenlerin saylar olduka fazlayd. Devlet gleri halk katliamclara kar korumad iin halk kendisini korumak zorunda kalm ve kastl yaylan katliam haberleri taraflar iyice birbirine kar galeyana getirmiti. Bu kargaa ortamnda igdsel olarak kendisini korumaya abalayan halktan baka her iki tarafl haydutlar da evleri basp talan ederek, iftlikleri yamalyorlard. ttihat Terkki Cemiyetinin blge rgtleri olaylar nlemek iin ne kadar abalyorlarsa, Ermeni nderleri de olaylar kkrtabilmek alevlendirebilmek iin onlardan daha fazla aba harcyorlard. Ellerindeki modern silahlarla Ermeniler, amalarna ulaacaklarndan neredeyse emindiler. Mslmanlar ve Ermeniler arasnda karlkl kkrtmalar sonucu meydana gelen kanl atmalar oluyordu. Piskopos Museg, skenderiyeye kaarak propagandalarn srdrmeye devam ederek: Trkler, Ermenileri katlediyor! diyordu. Hkmet, Adanada Divan- Harp kurmu, 50 Trk ve 3 Ermeniyi idama mahkum ederek, Avrupallarn gnln almaya almt. Dahiliye Nazr olan Talat Paa Ermenilerle Trkler arasnda dostluk oluturabilmek iin almalarda bulunurken, olaylar Ermenilerin kard incelemelerde bulunan heyet tarafndan kabul ediliyor ve Agop Babekyan ac gerei itiraf etmek zorunda kalyordu.169

168 Kodaman Prof. Dr. Bayram nal Prof Dr. Mehmet Ali, Son Vakanvis Abdurrahman eref Efendi Tarihi Sf: 68-69 TTK-1996- Ankara 169 Talat Paa Hatralarm ve Mdafaam Sf:25 Kaynak Yaynlar Mart 2006 stanbul

112

htillci Trkler

Tehcir Kanunu
31 Ekim 1914te Rus ordular, Dou Anadoluyu igale baladklarnda kendilerine en byk destek ve yardm Ermenilerden gelmiti. Ermeni komitaclar, kadn-erkek, yal-ocuk demeden Trklere katliam yapyor binlerce Mslman, evini, topran, maln-mlkn brakp yollara derek doudan batya gyor, kimi yollarda lrken, kimi de ala, yoksullua mahkm oluyordu. G edemeyenler de ikence edilerek ldrlyordu. Cemal Paa, Ermeni isyanlarnn sebebini yle aklyordu: Bence katiyen meydana km hakikatlerdendir ki, skenderun Krfezinin balangc olan Resulhnzrdan balayarak Drtyol, Musababa, Halep, Antep, Urfa ve Zeytun taraflarnda yaplacak bir Ermeni ihtilali,nin, Suriyeyi Anadoludan ayrabilecek bir teebbs olacann pek gzel takdir etmi olan Fransz ve ngiliz Dou Akdeniz Ordular Kumandanlar,anakkale muharebelerinin en mthi anlarnda Ermenilere verdikleri emirlerle bu ihtilali yaptrmlardr. Zaten buralarda oktan beri hazr bulunduklar ie balamalariin bir emir almalarkafi idi.170 Ermenilerin isyann emperyalist lkelerin karlar iin gerekli olduunu Amerikan Milli Ermeni Komitesi Bakan Miran, ngiliz Dileri Bakanlna gnderdii mektupta ortaya koyuyordu. Bu mektup, Ermenilerin Klikyaya gnll sevketmek iin hazrlk yaptn, oradaki Ermenilerin Sis, Hain, Zeytun, Frns, Mara ve Fndcakta isyan bayra aarak Toroslardan Akdenize kadar olan yerleri sava alan yapp, Osmanl ordusunun Msra ilerlemesini engelleyeceini bildiriyordu.171 stanbul hkmeti, Anadoluyu yaanmaz hale getiren ve Ermenilerin Ruslarla birleip Trklere yapt zulm ve ihaneti nlemek iin 24 Nisanda Tehcir kararn alarak 1655 ya arasndaki btn Ermenileri, Badat demiryolu hattndan en az 25 kilometre uzaa yani imdiki Suriye topraklarna g ettirmeye karar vermiti. Avrupa ve Rusyann kkrtmalaryla, yzyllarca bar iinde yaayan iki toplumun, birbirine dman edilmesi Ermenileri zorunlu gle kar karya brakmt. Bylece ihanet eden Ermenilerin Trk askerlerine zarar vermesi nlenmeye allyordu. 1915 ylnn Haziran aynda balayan g, yerel jandarma ve mlk amirlerin kontrolnde yaplyor, hkmet, yaynlad emirlerle kimsenin zarar grmemesi iin talimat veriyordu ama sava artlarnn getirdii olanakszlklar ok sayda Ermeninin yollarda alk ve hastalktan lmesine neden oldu. Rusya, Fransa, ngiltere ve onlarn maalar Tanak ve Hnak Ermeni rgtlerinin neden olduu olaylarn sonucunda binlerce Ermeni lm, g srasnda meydana gelen olaylarla ilgili olarak soruturma aan Osmanl Hkmeti 1397 grevliyi cezalandrarak bunlardan 40 kii hakknda idam karar vermiti. Bu olay Ermenilerle yllardr kardelik iinde yaayan Trkler arasnda da byk bir acya neden oldu.

170 Cemal Paa Hatralar Sf:361 Selek Yaynlar 1959 stanbul 171 Sonyel Selhi R. Yeni Belgelerin I Altnda Ermeni Tehcirleri Belleten XXXVI Say 141-144 Sf:36-37

113

Gen Trklerden Cumhuriyet Halk Frkasna

Mustafa Keml ttihat ve Terkki Kongresinde

ttihat ve Terkki Frkasnn yllk kongresi Selnikte toplandnda, kongreye Bingazi delegesi olarak Mustafa Keml de katlm ve grubunun szcln yapmt. O lkenin ve merutiyetin gelecei iin, bir yanda gl bir ordu, br yanda da gl bir partinin gerekli olduunu savunuyordu. Mustafa Keml: Askerler Cemiyet iinde kaldka ne partimiz, ne de ordumuz olacaktr. Subaylarnn ou Cemiyetten olan nc Ordu modern ordu saylamaz. Orduya dayanan Cemiyet de millet iinde kk salmamtr. Cemiyet iinde kalmak isteyenleri ordudan karalm. Bundan sonras iin kanun hkmler koyalm 172 diyordu. Kongrede yelerin ounluu bu dnceyi yadrgamlar ama, Mustafa Kemli fark etmilerdi. Mustafa Kemlin tezi, smet tarafndan iddetle desteklenmesine ramen ounluk salayamaynca birka subay bu dncenin gerei olarak ordudan, birka da partiden ayrldlar. Mustafa Kemlin kongrede savunduu grler yleydi: 1-Cemiyetin bir siyasi parti haline getirilmesi 2-Ordunun politikaya karmamas 3-Cemiyet ile masonluk arasndaki balarn koparlmas 4-Cemiyet iinde eitlik salanmas 5-Hkmet ileriyle din ilerinin birbirinden ayrlmas Bir yl nce politikadan ekilir gibi yapp, Berline ateemiliter olan Enver, imdi asker ve siyasi iktidarn bir elde toplanmasn gerekli gryordu. ttihat ve Terkki Frkasnn liderleri Mustafa Kemli imdiye kadar sadece can skc adam saydklar halde, artk tehlikeli bir kii olarak grmeye balamlard. Komitaclar grevlendirerek Mustafa Kemli ortadan kaldrmak istiyorlard. Mustafa Kemlin ortadan kaldrlmas ii ttihatlarn fedailerinden Yakup Cemil ve Hsrev Samiye teklif edilmiti.173 Bir gn Kongrede ortaya att sorunu konumak zere brosuna gelen birinden phelenmiti. Mustafa Keml, bir yandan hibir ey belli etmeksizin konuurken te yandan yaz masasnn ekmecesinden kard tabancay nne koyarak muhatabnn sorularn cevaplandrmt. Mustafa Kemlin konumasndan etkilenen komitac -daha sonra Babli olaynda ehit den Mustafa Asm Bey- dayanamayarak: Mustafa Keml Bey! Ben ne yazk ki seni ldrmek vazifesiyle buraya gelmitim.. Anladm ki ok haklsn . imdi ben onlar ldrmek isterim! 174 diyerek fikrini deitirdiini aklad. Bu olayn arkasndan Mustafa Keml, iki ldrme giriiminden daha kurtulmutu. Mustafa Kemle kar byk sayg gsteren biri olan Yakup Cemil onu ldrmekle grevlendirildiinde, bu grevi reddetmi ve gizlice Mustafa Kemli; ok hrslsn. Gzn hibir eyi grmyor. Bu hrsn bana olmadk iler aabilir. Bu arada Abdlkadir ile Enverin amcas Halile dikkat et! diyerek uyarmt.175 Bir gece, arkasndan birinin geldiini sezen Mustafa Keml bir kap aralna sokularak, srtn duvara
172 Atay Falih Rfk ankaya Sf:61 Pozitif Yaynlar Temmuz 2006-stanbul 173 Yaln Soner Tekilatn ki Silahr Sf: 104 Doan Kitap 2001 stanbul 174 Kl Ali Atatrkn Hususiyetleri Sf: 38 Cumhuriyet Gzt. Eki Mart 1998 175 Yaln Soner Tekilatn ki Silahr Sf: 104 Doan Kitap 2001 stanbul

114

htillci Trkler

dayam ve elinde tabanca, adamn saldrsn beklemiti. Ancak, Enverin amcas Halil (Paa), 176 onu grmemi gibi yaparak, nnden geip gitmiti. Mustafa Keml, politikadan ekilerek tamamyla askerlik grevlerine dnm, nc Ordunun eitim koluna ayrlmt. reticilikteki yetenekleri sayesinde ok gemeden kendi subaylarnn saygsn kazanmt. Ge vakitlere kadar oturup sohbet ettii ve iki itii halde, her sabah karargha ilk gelenin o olmas herkesi hayrete dryordu. Mustafa Keml, arkadalar arasnda binbadan yksek rtbelilerin komuta etmesinin yasaklanmas grn, yar aka olarak ileri srmekten geri durmuyordu. Mustafa Keml, Abdlhamitin Trk ordusunu yetitirmek iin getirtmi olduu Alman subaylarn kabullenemiyor ama onlarn askeri bilgilerinden yararlanmay da ihmal etmiyordu. Hatt, Berlin Askeri Akademisinin eski mdrlerinden General Litzmannn takm ve blk talimleri konusundaki bir kitabn Trkeye evirmi, 1909 ylnn Austos aynda, Kprl yaknndaki eitim manevralarnn denetlenmesiyle grevli olarak, Ordu Kurmay Bakanlnda grevlendirilmiti. Bir gn Mareal Von der Goltzun bir manevray ynetmek iin Selnike geleceini renince bir manevra plan hazrlam, fakat ondan yksek rtbeli subaylar bunu bir kstahlk olarak deerlendirerek: Mareal Hazretleri buraya bizlere ders vermeye geliyor. Bizden ders almaya deil! diyerek kzmlard. Von der Goltz ise, Mustafa Kemlin hazrlad plan uygulamaya karar vermi ve manevra srasnda Mustafa Kemli yanndan ayrmayp ona akl danmt. Bundan sonra yaplan manevralarda, Mustafa Keml her zaman n saflarda grnr olmu ve kazand tecrbe ile rtbesini aan bir asker n kazanmt. Arnavutlukta meydana gelen isyann bastrlmasna katlan Mustafa Kemli Mahmut evket Paa Kurmay bakanlna semi, ele geirilmesi gereken bir geit, Mustafa Kemlin yapt bir planla Trk askerinin burnu bile kanamadan alnm ve isyan bastrlmt. Ama, Mustafa Kemlin terfi ettirilmesi yine engellenmi, o gene kolaas olarak kalmt. Bu baarnn kutlanmas iin bir akam yemeinden sonra, Alman Albay Von Anderten, Osmanl ordusu erefine kadeh kaldrnca, Mustafa Keml ayaa kalkarak, alayc ve uzun bir konumann ardndan: Zaman gelince Osmanl deil, Trk ordusu, Trk milletinin bamszln kurtaracaktrdemiti. Sonbaharda Fransz ordusunun Picardiede yapaca manevralar grmek iin Fransaya gidecek Trk heyetine seilen Mustafa Keml, Selnikten kendine Avrupa kl sand bir takm elbiseyle, snr anca giymek zere bir de apka almt. Yanndaki subay ise, Trk saygnlnn bir sembol olarak kabul edilen fesi banda yolculuk ediyordu. Tren Belgrata geldiinde, yemi satan Srp ocuu ona hakaret dolu bir sesle: Tuh! Turkos! diye barmt. Yolculuk Pariste sonlandnda Mustafa Kemlin alm olduu kyafet pek bir eye benzemedii iin, Pariste ateemiliter olan Ali Fethi onu grdnde: Bu ne biim klk? diyerek kahkahayla glm ve ona yeni elbiseler almlard.

176 Atay Falih Rfk ankaya Sf:62 Pozitif Yaynlar Temmuz 2006-stanbul

115

Gen Trklerden Cumhuriyet Halk Frkasna

Mustafa Keml ve arkadalar, niformal olduklar zaman Trk subaylarnn kulland resmi bal olan kalpak giyiyorlard. Mustafa Keml manevra planlar tartlrken baka bir plan teklif edince subaylar onun bu iddial konumasn kmsemilerdi. Ertesi gnk manevrada, onun hakl olduu meydana km, yksek rtbeli yabanc subaylardan biri: Sizin grnz, herkesin grnden daha doruymu diyerek szne deer verilmemesini bandaki apkaya balamt. Mustafa Keml kendi heyet bakan zerinde olumlu bir etki brakm olmasna karn, Selnike dndklerinde terfi ettirilmemesi zerine ordudan istifaya karar vermi, fakat sonra, fikrini deitirmiti. Mustafa Keml, pek abuk olamayacan bilerek halk uyandrp onun Bat Avrupann birok lkesinde gelien mill egemenlik kavramyla ilgilenmesini salamak istiyordu. Dini gler, demokrasinin yerlemesine kar koyuyor gcn kaytsz artsz itaatten alan dini gericilik, dnce zgrlne kar kyordu. Selnik Rtiyesinde sosyoloji retmenlii yapan ve ttihat ve Terkkinin gzde yelerinden: Bir lke ki camiinde Trke ezan okunur, Kyl anlar manasn namazdaki duann, Bir lke ki mektebinde Trke Kuran okunur, Kk byk herkes bilir buyruunu Hdann Ey Trkolu, ite senin orasdr vatann Bir lke ki, topranda baka elin gz yok, Her ferdinde mefkre bir , lisan, adet, din birdir. Mebusan temiz, orda Boolarn yeri yok, Snrnda evlatlar seve seve can verir, Ey Trkolu, ite senin orasdr vatann Bir lke ki arsnda dnen btn sermaye, Sanatna yol gsteren ilimle fen Trkndr, Sanatlar birbirini daim eder himye, Tersaneler, fabrikalar, vapur, tren Trkndr, Ey Trkolu, ite senin orasdr vatann diyen Ziya Gkalp; Rusyadaki Trk asll aznlklar arasnda Pan-Slavizme bir karlk Turanclk hareketini balatnca, Enver de bu teze katlmt. Bu dnemdeki fikir gruplamalarnn ban, mmetilik() fikri Osmanlclk olarak kendini gsterirken, Ziya Gkalp evresinde toplanm olan ve Mslmanlktan nceki Trk trelerine dnlmesi fikrini savunanlar ile ada medeniyeti getirmek isteyen Mustafa Keml arasnda gr ayrl vard. Osmanl devleti bu gne kadar mahkm millet gzyle bakt Trklere eek Trk derken, devleti ynetenler hakim millet olarak grlyordu. Bunlar arasnda Trklerin say-

() Ayn dine inananlarn tm.

116

htillci Trkler

s da yok denilecek kadar azd. Trk ahalinin yaad blgelere devletin temsilcileri geldiinde, halk: Osmanl geliyor diye kayordu. Bu tepki Trkler arasnda Alevilik, Kzlbalk olarak adlandrlan olguyu beraberinde getirmiti. Ziya Gkalp unlar yazyor: ah smailin dedesi olan eyh Cneyt, Ouz boylar arasnda: Oul mu nce gelir, yoksa sahabeler mi ? diyerek propaganda yapyordu. Ouz boylar, Ouz Hann ocuklar ve Kaylarn amcaoullar deil miydiler? Nasl oluyordu da padiahn Enderundan kan devirmelerden mrekkep olan sahabeleri (yakn adamlar) bunlara tercih ediliyordu. O tarihteki halk eyhleri, Trklerin o zamanki zulme maruz kallarn vaktiyle Ehil-i Beytn (Peygamber Soyu) uram olduu eziyete benzetiyorlard. O zaman, Trklerin byk bir ksm, bu benzeyie aldanarak, baba ocandan ayrldlar; kendi kendilerine ayr bir edebiyat, ayr bir felsefe, ayr bir mabed yaptlar. Bununla beraber, din bakmndan Osmanllardan ayrlmam olan Snni Trkler de, mill kltr bakmndan Osmanl emperyalizmine balanmadlar. Bunlar da kendi kendilerine mill bir kltr yaparak, Osmanl medeniyetine kar tamamyla kaytsz kaldlar. Osmanl medeniyetinin sekinlerine havas denildii gibi, Trk kltrnn de ozanlar, aklar babalar ve ustalar vard. Demek ki, memleketimizde iki trl sekin bulunuyordu. Bunlardan birincisi saray temsil ediyordu, bu zmrenin geimini salayan da sarayd. Mesel, Osmanl airleri saraylardan caize almakla geindikleri gibi, Osmanl msikiinaslar da sarayn verdii ihsanlarla geinirlerdi. Halkn saz ve sz airleri ise, halkn hediyeleriyle yaarlard. Ulema-y rsm adn alan Osmanl bilginleri, kazaskerlikte, kadlklarda yksek maalar ve arpalklar alrlard. Halk hocalarndan ve eyhlerinden ibaret olan Trk din adamlarn yalnz halk beslerdi. Bundan dolay gzel sanatlarda ve dier sanayide rehberlik eden ustalar, yiitbalar ve ahi babalar yalnz halk snfndan yetiirler ve daima halk ve Trk kalrlard.177 Mslmanlktan nceki Trk trelerine dnlmesini isteyen Ziya Gkalple, ada medeniyeti getirmek isteyen Mustafa Keml arasnda gr ayrl vard. Mustafa Keml politikadan uzak kalamad iin, arkadalaryla siyasal bir grup oluturmutu. Frkann hafiyeleri onu stanbula jurnal ettikleri iin, Harbiye Nazr Mahmut evket Paa, onun Selnikteki askeri birlikler zerindeki nfuzundan ve faaliyetlerinden korkmu ve ktadan alarak Genelkurmaya atamt. Mustafa Keml kendisini stanbula uurlayanlar arasnda bulunan Miralay Garip Mustafa Beye: Beni niin stanbula aryorlar ?diye sormu o da: Bilmiyorum yantn verince: Mustafa Bey Mustafa Bey Sizin bilmediiniz eyi ben ok iyi biliyorum. Beni jurnal eden Cemal Beyden baka kimse deil. Fakat ona Mersinli Cemal derlerse bana da Selnikli Keml derler. Elbet bir gn hesaplarz! 178 demiti. 1911 ylnn yaznda talya Trablusla Bingaziyi igal edince Enver, gen subaylarla birlikte, bir savunma kuvveti kurmak zere Kuzey Afrikaya gitmiti. Mustafa Keml, bu seferi akllca bulmad gibi asl tehlikelerin Balkanlardan geleceini dnyordu. Buna karn
177 Gkalp Ziya Trkln Esaslar Sf:38-39 MEB Yaynlar stanbul 2004 178 Bozok Salih Yaveri Atatrk Anlatyor Y.H Can Dndar. Sf:25 Doan Kitap Nisan 2006 stanbul

117

Gen Trklerden Cumhuriyet Halk Frkasna

Envere katlmak zere gemiyle yola ktnda eski arkada mer Naciyi de yanna alm son anda yanlarna daha nce Mustafa Kemli ldrmek iin grevlendirilmi olan Yakup Cemil ve bir kii daha katlmt. Mustafa Keml, Kahireye vardnda Msr Hidivi Abbas Hilmi Paann huzuruna km Hidiv, onun giritii ile yakndan ilgilenerek destekleyeceine sz vermiti. Burada hastaland iin bir mddet skenderiyede tedavi iin kalmt. Hastal srasnda yannda ocukluk arkada Fuat (Bulca) ona elik etti. Bir sre sonra oradaki Snusilerden de gnlller toplayarak Arap klnda Bat Sahraya doru yola km, istei zerine, Selnikten iki dostu da skenderiyede yanlarna katlmlard. ldeki son tren istasyonuna vardklarnda yolcular arasnda bulunan be Trk subayn tutuklamak zere emir aldn aklayan Msrl bir subay Mustafa Kemlin, gzel ve akc konumasnn etkisi altnda kalp, Trk subayn serbest brakm, dier n yanlarna alp gitmiti. Daha sonra da ikisini serbest brakmlar sadece bir topu tutuklu kalmt. ldeyken arasnda ngiliz ve Msr subaylarnn da bulunduu bir mfreze asker gelip yollarn kesmi, Mustafa Keml de tehdit edici bir tavrla burasnn Osmanl topra olduunu syleyerek derhal blgeyi terk etmeleri iin onlara ltimatom vermiti. Bunun zerine, ngilizler aradaki say farkna glmler ama gene de ekilmilerdi. ki gn sonra Mustafa Keml ve arkadalar Tobruk dndaki Trk ordughna vardklarnda Trablusu, Bingaziyi ve Libyann dier limanlarn ele geiren talyanlarn, Tobruk evresindeki yksek tepelerde savunma hatt oluturduklarn grmlerdi. Trklerin karargh ise ehrin batsndayd, ellerinde kk bir garnizon kuvvetini Snisi kabilelerinin yardmyla desteklemeyi dnyorlard ama onlara da gvenemiyorlard. Bu srada Enver, bir eyh kyafetinde gsterili bir adrda Araplar kabul ediyor ve onlara altn datyordu ama Araplar bir trl dvmeye yanamyorlard. Mustafa Keml de eyh kyafetini giyerek at stnde siperleri denetlemi ardndan eyhleri ve kabile reislerini toplantya armt. Toplantya, elinde eski tfeklerden ve sopalardan baka silh olmayan dzensiz bir kalabalk katlm, Mustafa Keml bunlarn nderi durumunda olan eyh Mebreye din kardeim diye hitap ederek onlar kfirlere kar bir kutsal sava amaya armt ama o yan izince Mustafa Keml: Msrdayken senden bana sz etmilerdi. talyanlarn hesabna alan belli bal casuslardan biriymisin. Ben buraya talyan casuslaryla deil, lkeleri uruna dve hazr olan Araplarla grmeye geldim. Daha fazla konumakta fayda yok. Ben daha hazrlkl ve daha iyi donanm olan teki kabileleri destekleyeceim demi, ertesi gn eyh, kendi kabilesiyle savaa katlp sabaha kar talyanlara saldrarak yetmi kadar top ele geirmiler, iki yz talyan da esir almlard. Esir alnan talyan askerleri artk savaa devam etmeyecekleri iin sevin iindeydiler ki, daha sonra salverilmilerdi. Tobruku ele geirmenin olanaksz olduunu bilen Trkler, sadece talyanlarn surlardan dar kmasn engelleyerek, onlar yardmc birlikler getirmek zorunda brakyorlard. Mustafa Keml, Derne cephesinde bir maarada kurulan Trk kararghndayd. Gzlerinden hastalanarak ateler iinde hastaneye kaldrlmt. Buradaki grevi srasnda Enveri yakndan tanm, cesaretine ramen askeri konulardaki bilgisizlii grmt. Trklerin talyanlar kydaki mevzilerden skp atmalarnn imkanszln da anlayan Mustafa Keml,

118

htillci Trkler

talyanlarn da, i blgelere doru ilerlemelerinin de mmkn olmadn grerek sonucun bir kmaz olduu kararna varmt. Bu nedenle Trklerin burada bulunan askerlerini baka cephelere kaydrlmas gerektiini dnyordu. Oysa Enver kendini, Trablus Araplarnn sultan olarak grmeye balamt. talyanlarn Derneden atlabileceine ilikin hayalci raporlar dzenleyerek stanbulu da yanltyordu. Enverin Dernede yapt harekta ok ar kayplar verilmiti. Ne var ki, Enverin uygulamalarnn karsnda olduklar halde bunu dile getiremiyorlard. Bunlar kendilerine stn nitelikli bir komutan olarak bildikleri Mustafa Kemli bir umut olarak gryorlard. Ama, Mustafa Keml ikilik kmasn istemediinden, Enverle kendi arasndaki anlamazl aa vurmuyor, ona kar resm, ama nazik davranarak, yanl yapmasn nlemeye alyordu. Bu sra binbala terfi ettii haberi gelmiti. Mustafa Keml, bu cepheye gnll olarak katlarak yurtsever gen subaylarn oluturduu topluluun kendi evresinde olumasna neden olmutu. Mustafa Keml, fala ve falcla inanmad halde bir Arap falc ona: Sizin birgn taht ykacanz gryorum, Osmanl hanedan yklyor deyince Mustafa Keml, kahkahlrla glm ve: Biz o taht 1909da devirdik, sen maziden mi bahsediyorsun? demiti. Falc: Hayr ben gelecekten bahsediyorum. Osmanl hanedannn sonuncusunu! diye gelecei okumutu. 179 Bu srada stanbulda ttihat ve Terkki Frkas glkler iindeydi. Frka iindeki karklklar nedeniyle Maliye Nazr Cavit ve Maarif Nazr Babanzde smail Hakk Beyler 8 Mays 1911 gn hkmetten ekilmilerdi. Ordunun siyasal amalar iin kullanlmas ve Mustafa Kemlin daha nceden dile getirdii problemler ttihat ve Terkki Cemiyetinde byk sorunlara yol amt. ttihat ve Terkkinin bir ksm, orduyu siyasetten ayrmak gerekliliini anlamaya balamt ama bunu aka dile getiremiyorlard.180 ttihat ve Terkki, muhalefeti susturmak amacyla Meclisi datarak yaplan seimde ounluu oluturarak yeni bir Meclis toplamt. Bylece mecliste ak bir ekilde sren muhalefet meclis dnda braklarak askeri bir kla brnmt. Rumeli dalarna kan bir avu gen subay Frkann zorbalna kar bakaldrmt. stanbuldaki Hlskar Subaylarla ibirlii yaparak yeni hkmetin ekilmesini ve Meclisin serbest bir ekilde yeniden seilmesini istemilerdi. Bu grup Prens Sabahattin tarafndan parasal olarak desteklenirken, Melmilerin eyhi Terliki Salih Efendi de mritleriyle birlikte bu harekete yardmc oluyordu181. Melami eyhi Terliki Salih Efendi sayesinde bir takm subay ve sivil de harekete katlm, bu faaliyetler iin Prens Sabahattin Bey be bin lira harcamt.182 Bu grup ordunun siyasetten el ekmesini de istiyordu. Bu srada 21-22 Haziran gn Arnavutlukta bir grup Arnavut subayn daa karak Arnavutluk syan'na destek vermi, Mahmut evket Paa, Arnavutluk isyannn genilemesinde geveklik gsterdii ynnde suland iin 9 Temmuz 1912 gn istifa etmek zorunda kalmt.183 Bu srada btn subay179 Dinamo H.zzettin Kutsal syan C:2 Sf: 83 May Yaynlar- Aralk 1973-stanbul 180 Bayur Yusuf Hikmet, Trk nklb Tarihi Cilt:II Ksm:I Sf: 57 TTK 1943- Ankara 181 Bayar Celal Ben de Yazdm. Sf:132 Sabah Kitaplar 1997 stanbul 182 Nur Rza, Hrriyet ve tilf Frkas Nasl Dodu, Nasl ld,Sf:64-65 stanbul: Kitabevi, 1996 183 Mentee Halil, Osmanl Mebusan Meclisi Reisi Halil Mentee'nin Anlar, Hrriyet Vakf Yaynlar,Sf:147-148.1986 stanbul

119

Gen Trklerden Cumhuriyet Halk Frkasna

lar derhal gizli ya da ak hibir siyasi cemiyete girmeyeceklerine ve lkenin i ve d ilerine hibir surette karmayacaklarna and imilerdi. 1912 ylnn ilkbaharnda Balkan milletleri, aralarnda anlap Trklere kar bir askeri anlama imzalamlar iki ay sonra Yunanistan da bu ittifaka katlnca stanbulun evresi sarlarak Avrupadaki Osmanlya son darbeyi vurmak iin harekete gemilerdi. Karada Kral, 8 Ekim 1912de Osmanlya sava iln etmi, 13 Ekim 1912de Srbistan, Bulgaristan ve Yunanistan da meydana kmt. Bu sralarda Trkler de talyayla bar imzalayp, Bat Trablusu boaltmaya balamlard. Balkan Sava ile ilgili Orgeneral Asm Gndz Hatralarnda yle diyor: Mustafa Keml, Enver ve Fethi Beyler Balkan Savann ikinci devresine yetitiler. Fethi Bey ile Mustafa Keml, Geliboludaki Kolorduya verilmilerdi. Enver atlgan, Mustafa Keml temkinliydi.. Enver Paa arkyde Bulgarlara kar bir karma planlamt.. Plan gereince Mustafa Keml ve Fethi Bey harekete baladklar halde, Enver Paa Harekatn bir gn geciktirmiti. Bu yzden Bulgarlarn blgeden atlmas birka gn daha gecikmiti. Bu olay Mustafa Keml ile Enver Paa arasnda ilk uyumazla ve dargnla sebep olmutu. Zaten fikir ve dnceleri ters dmekteydi.184 Mustafa Keml, Trablustan dnd sralarda ttihatlar, onun baarlar zerindeki karartma uygulamasn srdrerek, baarlarndan sz etmemeye zen gsteriyorlard. Sadrazam Sait Paa 15 Temmuzda yaplan Meclis toplantsnda Trablus kahramanlarn anyor ve yalnzca Enver Beyden sz ediyor, Mustafa Kemlin adn azna dahi almyordu. Hatta onun adn zikretmek isteyenlere kafa tutuyordu.185 15 Ekim 1912 tarihinde, Lozan Ouchyde (Ui) imzalanan anlama ile Trablusgarp Savana son verilmiti. Antlama ile Trkiye, Trablusgarp ve Bingaziyi, talya da igal ettii adalar derhal boaltacakt. Bunun yan sra Trablus ve Bingaziden Dyn-u Umumiyeye para verilmeye devam edilecekti. Barn salanmasyla Trablustan skenderiyeye gelen Mustafa Keml Selnikten tand bir Rum kz ile karlam ve vapur beklerken sohbete dalmlard. Rum kznn skenderiyedeki evine gitmiler muhabbet ederken Rum kz alayl bir ekilde : E Keml Bey !... Bizimkiler nihayet Selniki de aldlar dediinde Mustafa Keml byk bir aknlkla: Hangi Selniki? diye sormu, derin bir uykudan uyanr gibi gzlerini am, hzla sofradan kalkp kapy kzn yzne kapatarak kp gitmiti.Yolda yrrken kendi kendine: Sersemler sersemler diye syleniyor: Selnik braklr m? Her ne pahasna olursa olsun savunulmal dmana terk edilmemeliydi.186 Diyordu. Mustafa Kemlin bu olay duymasndan sonraki gelimeleri Bir Yunan yazar: Keml, sevgili Makedonyasnda savamak, atalarnn ehiri Manastr ile doduu ehir olan Selniki korumak istiyordu. Trablustaki ordular Anavatann savunmas iin rpnmaktayd. Mustafa Keml dorudan doruya Trkiyeye gidemedii iin, bunu baarmak
184 Gndz Asm, Hatralarm. Sf:27 Atatrk Aratrma Merkezi Dergisi Cilt:1 Say:1 Sf:260 185 Bayur Y. Hikmet Trk nklab Tarihi C:II Sf:249 Atatrk Aratrma Merkezi Dergisi Cilt:1 Say:1 Sf:266 186 Genosman Keml Zeki, Atatrk Ansiklopedisi Cilt 1 Sf: 132 May Yaynlar Mart 1981 stanbul

120

htillci Trkler

amac ile Orta Avrupay dolat. Trablustan Marsilyaya geti. Marsilyadan Tiesteye, oradan Macaristana Romanyaya ve mitsizliin en yksek noktada bulunduu bir srada Karadeniz yolu ile stanbula vard. Binba Mustafa Keml, derhal bir piyade taburunun komutasn ald ve bununla Gelibolunun giri yerini savunarak Bulgar cephesini baarl bir ekilde geriletti. Nihayet ekime balam ve blme iinde mttefikler atr hale gelmiti. A gzl davranan Bulgarlar aslan payn istiyordu. Trk kurmay, yerinde bir davranla Mttefiklerin bu ekimesinden yararland ve Trk ordusunun en gzde birliini Edirneye yneltti. Harekatn banda Enver Paa vard. Ve buna kaderin kendisine zel bir ans tand Mustafa Keml de dahil bulunuyordu. Edirne geri alnd ve ehre giren ilk Trk birlii Mustafa Kemlin taburu oldu. Fakat burada durmad. Btn kuvvetlerin nnde olduu halde ilerledi ve Merie vararak yine en bata olmak zere Dimetokaya geldi 187 diye dile getiriyordu.

Kurun Abdlhamitin Salarn Yalyor!

Selnike srgn gnderilen II. Abdlhamit, denize bakan Altini kkne geldiinde Selnik Merkez Kaymakam Tahsin arabadan inen Abdlhamitin ayan grdnde iyice heyecanlanarak bu an: Abdlhamitin uzun zulm dolu saltanat, 18 yanda Beikta karakolu zindannda, talar stnde fareler arasnda yattm gnler, sinema eridi gibi hayalimde canlanrken: karmda: tereddt, bezginlik ve tela iinde, bir zulm heykelini andran kzl sultan buldum diyerek anlatyordu.188 Abdlhamit kke indiinde kk olu Abit, byk olu Abdrrahimde yanndayd. Merdivenleri karken san solunu, baheyi ve evreyi en ince detaylarna kadar incelemi, yorulduunda yourt istemi ve gelen yourdu ayran yapp imilerdi. Kendileri iin hazrlanan dier yemeklere zehirleniriz korkusuyla el srmemilerdi. Abdlhamit buradaki yaantsn marangozluk ve tenekecilikle uraarak devam ettiriyordu. Bu sralarda ttihat Terkkinin Manastr ve Selnik kanatlar arasndaki ayrlklar giderilmi, dar da ise, ngilizler ve Almanlar arasndaki mcadele kyasya srmekteydi. Srgnde bir yln geiren Abdlhamit, kkn balkonundayken bir kurun salarn yalayarak duvara saplanmt. Ona ate eden Topu Yzba Salim taflanlar arasnda elinde silahyla meldii yerden kalp tabancasn kabzasna yerletirerek ar ar olay yerinden uzaklayordu. Bu olay zerine II.Abdlhamit yle yazyor: Belki ahsi kusurumdur. Belki yiit yaratlmamm, fakat yalnz ldrmek kadar, ldrlmekten de korkarm! Ne bir cana dokunabilirim, ne canma dokunulmasna raz olabilirim. Hayatta tek istediim ey rahat deimde lmektir.189

187 Vaidis, Thomas A. Keml Atatrk (Yeni Trkiyenin Kurucusu) Sf: 76-77 Kitaplk Ltd.ti Yaynlar Kasm 1967 stanbul 188 Uzer Tahsin Makedonya Ekiyalk Tarihi ve Son Osmanl Ynetimi Sf:248 TTK 1999 Ankara 189 Bozda smet, Sultan Abdlhamitin Hatra Defteri Sf:137 Emre Yaynlar Eyll 2006-stanbul

121

Gen Trklerden Cumhuriyet Halk Frkasna

Balkan savalar balad sralarda 76 yanda olan II. Abdlhamiti ziyarete gelen Ali Rza Paa ve Hadi Paa, kendisine Selnikin boaltlacan haber vermiler ve ancak deniz yoluyla gidilebileceini dier yollarn igal altnda olduunu bildirmilerdi. 18 Ekim 1912 gn balayan Balkan Savalar, Rumelinin elden kmas ve milyonlarca Trkn bin bir eziyet ve esiz bir ykma uratmt. Trk tarihinin en ac anlarndan biri olmasnn yannda Trk ann ve Trk onurunu alaltan ve birok Trkte atalardan kalma btn manevi byklklerin ve yksek karakterlerin de elden kt an olmutu. Bu dnem, dmann kazand savalardan ylmayan Trkn, bir yandan kendi aralarnda i kavgalarn srdrd, te yandan da, hi olmazsa kaybettiklerinin bir ksmn ve dmanlarndan intikam alma bilincini oluturduu bir dnemdi. Yunan ordusu 22 Ekimde Serficeye, 25 Ekimde Koanaya ve Karaferiyeye girdikten sonra Vardar ve Selnike doru yol alyorlar, br yandan da Osmanl donanmasnn ortada grnmemesinden yararlanp Adalar topa tutuyorlard. Bu saldrlarn sonunda 30 Ekim1912 gn Taoz Adasn 1 Kasm1912 gn de Semendirek (Samotras) Adasn ele geirmilerdi. 7 Kasmda Yunan ordusu Selnik zerine yrrken, Srplar Toyran alm ve Klk zerine yrmekte, Bulgarlar da Selnike ok yaklamlard ki, bu srada Yunanllar Kessendereye asker kardlar. 8 Kasmda anlamadan bir gn sonra Yunanllar, etrafndaki tepeleri ele geirip, hzl bir ekilde ilerleyerek Selnike girmilerdi. Selnik nlerine gelen Bulgarlar ise Yunanllar daha nce davrandklar ve daha gl olduklarndan Selniki alamamlard. Selnik Yunanllarn elinde kalmt. Bulgarlar ise, denizden Dedeaaa ve atalca dolaylarn ele geirmilerdi. Selnik Yunanllarn eline gemeden nce II.Abdlhamit, Alman Bykeliliinin Stasiyoner adl sava gemisiyle stanbula ulatnda Beylerbeyi Saraynn nnde demirlemi, II.Abdlhamit geri kalan mrn Beylerbeyi Saraynda srdrmeye balamt. Yunanllar Selnike girdiklerinde Mustafa Kemlin annesiyle kz kardei evlerini brakarak dmandan kaan gmenler ve yaral askerlerin arasnda stanbula varabilmiler ama, binlerce insan bu ans yakalayamamt. Selnike giren Yunan ordusunu: Zito! Zito! diye haykran ve gl yamuruna tutan lgn bir kalabalk karlamt. Mavili-beyazl Yunan bayra her yanda dalgalanrken, Ay-yldzl bayrak bsbtn ortadan kalkmt. Dman eline geen Demirhisar, Serez ve Selnik arasndaki blge korkun bir katliamla kar karya gelmiti. Yollar zerinde ldrlm binden fazla kadn erkek, ocuk ve yal Trk kyls yatyordu.190 te yandan Avrupada talyan birlii salanm ve talyanlar da dier Avrupa devletleri gibi smrge edinmeye alarak, Trablus ve Bingaziyi, lkesine katma abalarn younlatrmt. Osmanllar, 12 Ocak 1910da, Trablustaki tmenini kaldrp, Yemene gnderince talya, 14 ubat 1910 tarihinde, Trablusgarpta imtiyazlar istemi, 29 Eyll 1911de, Osmanl Devletine harp iln etmiti. talyan donanmas 1 Ekim 1911 tarihinde Libya sahillerini abluka altna aldktan sonra Hamidiye Tabyasn igal ederek Humus kasabasn, 19 Ekim 1911

190 Loti Pierre Can ekien Trkiye 1914 Sf: 110 Tercman 1001 Temel Eser

122

htillci Trkler

tarihinde de Bingazi sahiline karma yapm, 20 Ekimde ehre girerek sahil eridinde hakimiyet srmeye balamt. talyan ordusu daha sonra 1912 baharnda, Rodos ve Oniki Aday, igal ederek 1912 yaz aylarnda da anakkale Boazn zorlamaya baladysa da, kuvvetli savunma karsnda geri ekilmek zorunda kalmt. Matin Gazetesi yazar Stefan Losannes unlar yazyor: Lleburgaz harbi drt gnden beri devam ediyordu. Harbin devam ettii bu drt gn zarfnda, Trk ordusu Bakumandan Abdullah Paa umumi karargh olan Sakz kynde kk bir evde kapanm kalmt. 29 Ekim akam Deyli Telgraf gazetesinin harp muhabiri mit Bartlet, uzun gezileri arasnda kendisini orada tesadfen buldu. Bakumandan alktan lyordu. Emir subaylar, evin fakir bahesindeki topraklar deta trnaklaryla kazarak bir iki msr kk karmaya alyorlard. Bu kkleri bir para unla bulama gibi piiriyorlard. te 175.000 kiiye kumanda eden zatn btn yiyecei bundan ibaretti. mit Bartlet acd. Yanndaki birka kutu konserveyi verdi: gn mtemadiyen paay besledi. Abdullah Paa: Siz olamasaydnz ayakta duramayacaktm, demitir. Kald ki Osmanl Ordusu Bakumandan yiyecek bulamad gibi haber de alamyordu. Denilebilir ki, harbin devam ettii drt gn zarfnda ne olup ne bittiinden hi haber alamamtr. Ordusunun sa kanad nerede? Bunlar ancak biliyordu. Ama bu feci mcadelenin hibir safhasn renememi hibir annda emir vererek mdahale edememitir. Harp cephesi elli kilometrelik bir mesafe tutuyordu. Bu harp hatt ile balanmak iin Abdullah Paann elinde ne telgraf, ne telsiz telgraf, ne muharebe telefonu, ne otomobil, ne uak, ne bir ey vard. Hatta yaverlerini drtnala koturacak bir oseye bile malik deildi. Bakumandana haber getirmek iin ate hattna gnderilen birka svari, ya bir ey grmemi ya dnmemilerdi. Abdullah Paa, sol kanadn ekildiini, sa kanatta Mahmut Muhtar Paann olaanst bir cesaretle dayandn ise ancak sezgi suretiyle biliyordu. Nihayet 31 Ekim sabah atna binerek birka kilometre ilerledi. Ama ilk kaaklara rast gelip, sol kanadn bozulduunu kesin olarak anlaynca, dayanmakta olan merkez ve sa kanatlara da ekilme emri verdi. Halbuki merkezde evket Turgut Paa dayanyordu ve taarruza gemek zere idi. Sa kanad da yerindeydi. Abdullah Paa neden sonra verdii emrin yanlln anlayarak onun aksine emir gnderdi ama i iten gemiti. kinci kolordu drt gnden beri harp iinde idi. 24 saattir hibir ey yememiti. Hemen yzgeri etti ve askerler, arkadalarnn cesetleriyle rtlm amurlu tarlalar boyunca ekilmeye baladrlar. Bir daha da bir savunma hatt kuramadlar. 31 Ekim akamna doru Osmanl ordusu deta bir sel gibi akyordu. Ordu namna ovada, eitli yollardan, yolsuz blgelerden atalcaya doru akp giden kaak dalgalarndan baka bir ey kalmamt. Topular toplarn, cephane sandklarn brakyorlard. Mekkreciler hayvanlarn terk ediyorlard, yahut biraz et yemek iin kendi hayvanlarn ldryorlard. Piyadeler tfeklerini atyorlard.

123

Gen Trklerden Cumhuriyet Halk Frkasna

Ama Bulgar ordusu da bitkindi. Askerlerinin nefesleri kesilmi, bitkin hale gelmilerdi. lk msademede svarilerini kaybetmiler, son savata da en son ihtiyatlarn atee sokmulard. Ellerinde bir tabur bile taze asker yoktu. Bunun iin Trk ordusunun kalntlar hibir saldrya uramadan o ovalarda babo dolam, gerilemilerdi. Yalnz bir gece iinde yz bin kiinin felaketi, bozgunluu stne en meum, en korkun bir hayal, kanatlarn germiti: Alk Daha garibi bozgun haberini stanbul Londradan, Paristen daha sonra alabildi. stanbulda bu harbe ait resmi tebli ancak 4 Kasm sabah, yani drt gn sonra yaymland.191 ark ordusu Kumandan Abdullah Paa yaynlanan hatralarnda yle diyordu: Orduyu malup eden asli sebep, Osmanllk vasflarnn soysuzlamasnda deil, ordunun harp kymetine haiz bulunmamasndadr. nk Abdlhamit devrinde ordunun slahndan ekinilmitir. Buna karlk, hrsl komularmz, bu hususta faslasz almlardr. Devlette idaresizlik yznden patlayan isyanlar da, ordunun dank bulunmasna ve talim terbiyeden mahrum kalmasna sebep olmutur. Bu sebeple stibdat devrinde ordu, harp kymetinden mahrum, jandarma hizmetine mahsus, donmu bir yndan baka bir ey deildi.192 Mustafa Keml stanbula geldiinde, Birinci Balkan Sava hemen hemen bitmi, btn Rumeli elden kmt. ok ksa sren yldrm savanda Trk subaylarn ve erlerinin Almanlarn verdii modern donanm kullanmadaki acemilikleri ve ikmal yetersizlii nedeniyle iki cephede de bozguna uramalarna neden olmutu. Doduu ve mrnn ounu geirdii yerin dman eline dmesi, Mustafa Kemli ok etkilemi, stanbuldaki Babalide Meserret Kraathanesinde grt arkada Salih (Bozok)e gzleri yal olarak: Selniki, o gzel memleketimizi nasl braktn?. Dmana niin teslim ettiniz de buraya geldiniz?.. demiti. 193 Mustafa Keml, kn souunda cami avlularna ylm perian, a, sefil binlerce Selnikli arasnda annesiyle kz kardeini bulmutu. Onlar bulduunda yanlarnda Zbeyde Hanmn len kocasnn kardei Albay Hsamettin Beyin kz Fikriye de vard. Mustafa Keml onlara bir ev bulup yerletirdikten sonra, Gelibolu Yarmadasnn Nasl Savunulacan Aratrma grevinin bana dnmt. Anadoludan gelen askerler ve Bat Trablustan dnen subaylar, atalcada, Bulgar ilerlemesini durmutu. Youn bombardmana ve ala aldrmakszn Edirne dmana kar koymaya alrken, Hamidiye kruvazrnn anakkale Boazn Yunan donanmasn atlatarak geip Egeye kmas ve Ege ile Adriyatik denizlerinde adalar topa tutarak,Yunan nakliye gemilerini batrmas halkn ve askerlerin moralini dzeltiyordu. te yandan Avrupann byk devletlerin bar salama giriimleri karsnda Sadrazam Kmil Paa, Trakyann byk bir blmyle Edirneyi gzden karmt. O srada, Afrikadan dnm olan Enver Bey, ttihat ve Terraki Genel Merkezini Edirnenin dmana terk edilmesine kuvvetle kar konulmas iin ikna etmiti.
191 Aydemir evket Sreyya Tek Adam Cilt I. Sf:.157 Remzi Kitabevi 1999-stanbul 192 Aydemir, evket Sreyya Makedonyadan Orta Asyaya Enver Paa Cilt:2 Sf: 329 Remzi Kitabevi , 1971 stanbul 193 Bozok Salih Yaveri Atatrk Anlatyor Y.H Can Dndar. Y. Haztlayan Can Dndar Sf:47 Doan Kitap Nisan 2006 stanbul

124

htillci Trkler

Babaliye baskn yaplmas Talat Paa tarafndan planlanm, 23 Ocak 1913 gn beyaz bir at zerindeki Enver Paa, arkasnda Talat Paa ve Cemiyetin silahorlarndan Yakup Cemil, Sapancal Hakk, Mustafa Necip, elleri bayrakl bir kalabalkla, Meclis binasnn nne gelmiler,194 28 yandaki Muallim (mer) Naci toplanan kalabala: Bu memleketi Abdlhamitin zalim idaresinden kurtaran ttihat ve Terkkidir. Hareket Ordusunu hazrlayp stanbula gnderen ttihat ve Terkkidir. Merutiyeti, hrriyeti bu memlekete hediye eden ttihat ve Terkkidir. Vatandalar, hkmet Edirnemizi Bulgarlara teslime karar verdi. Hrriyet kahraman, Trablusgarp kahraman Enver Bey Babaliye yryor. Hadi siz de ona katln , onunla beraber bu vatan kurtarn Yaasn vatan!.. Yaasn millet!.. Yaasn ttihat ve Terkki!.. 195 diye nutuk atarken kr at stndeki Enverin ardndaki yaya grup Trk yenilgisinin balca sorumlusu saydklar Nazm Paann karsna dikilmiti. lerinden biri ona ate ederek vurduunda: Kpekler, kydnz canma! diyerek yere ylm ama tabancasn ateleyerek Mustafa Necipi ldrmt. Enver, Sapancal Hakk ve Yakup Cemil ile zmitli Mmtaz hkmetin topland odaya dalmlar, Enver odann tam ortasnda Sadrazam askerce selamlayarak: Millet sizi istemiyor, istifanz yaznz deyince, Sadrazam, soukkanllkla: Zannmca Mhr- Sadareti istiyorsunuz diyerek mhr uzattktan sonra istifa etmi, Padiah da, Mahmut evket Paay sadrazamla getirmek zorunda kalmt. Bu hkmet darbesini ve yapl eklini beenmeyen ve siyasi cinayetlerden nefret eden Mustafa Keml, barn elde edilebilecek en iyi koullarla imzalanmas gerektiini dnyordu. Ama onun dncelerine birka yakn arkada ve Fethiden baka katlan yoktu. Halk da, hkmet darbesini desteklemi ve lkenin erefsiz bir teslimden son anda kurtarldna inanmt. Yeni hkmet, Edirneyi kurtarmak istiyor zellikle Enver, Marmara kysndan balataca saldr ile atalca dndan dolanp Bulgar ordusunu kuatmay planlyordu. Komuta kendisinde deildi ama saldrnn ilham kaynayd. Bulgar ordular atalcada Muratbey tepelerine yerlemi, uzun menzilli toplar ile stanbulu vurmaya hazrlanmaktaydlar. Bir yandan Yunanllar, bir yandan Srplar, te yandan da Romenler, Bulgarlar zerine yrdklerinden Bulgarlarn stanbul zerine yrmesi ihtimali pek akla gelmemiti. Babali baskn ardndan Prens Sait Halim Paann yeni hkmeti kurmasyla Edirnenin geri alnmas iin hazrlklara balamt. Ancak politikaclar hkmeti bu kararndan vazgeirmeye alyorlard. Dahiliye Nazrlna getirilen Talat Paa, 10. Ordu komutanlna Enver Paay atam o da Trablusta birlikte grev yapt arkadalarn toplayp Edirnenin alnmas iin almalara balamt. lk olarak Muratbey tepelerinde bulunan Bulgar topularnn yok edilmesi gerekiyordu. Bu i iin Enver Paa, Kuuba Erefi grevlendirmi o da, Umum eteler Kumandan olarak rgtlenmeye balamt. Emrine verilen bir nizami birlikte bir tmen gcn gerilla tipi rgtlemiti. Bu srada kendi emrinde olan Kee Bekir bizzat padiahn komutay ele almasn isteyerek ayaklanmt. Ama Kee Bekir ve arkadalarnn isyan bastrlarak yarglanm, ilk nce idam cezas verilmi, daha sonrada affedilerek tekrar gerilla hareketi iine alnmt. Yaplan gerilla faaliyetleri sonucu Bulgar mevzileri ele geirilerek Bulgaristan ilerine sarklm ve Habibede ilk bamsz idare kurulmutu. Daha sonra Bulgar snrlar iinde baka blgeler194 Aydemir evket Sreyya Tek Adam Cilt I. Sf:.160 Remzi Kitabevi 1999-stanbul 195 Yaln Soner Tekilatn ki Silahr Sf:134 Doan Kitap 2001 stanbul

125

Gen Trklerden Cumhuriyet Halk Frkasna

de de bamsz idareler oluturup Bulgar snrlar iinde Bat Trakya Cumhuriyeti adyla yeni bir devlet kurmulard. Bulgar snrlar iinde egemenlik alanlarn genileten Kuuba Eref ve adamlarnn bu abalar Osmanl idaresi tarafndan sakncal bulunmu, dier byk devletlerin entrikalar da Trk kuvvetlerinin Sofyay ele geirmesini engellemiti. Bulgar zulmnden bkan blge halk yeni bir bamsz Trk devletine btn gleriyle destek veriyor ve Bat Trakya Cumhuriyeti devlet organlarn oluturuyordu. Gmlcine ve Krcali de devletin egemenlik alanna girmi ve yeni devletin btesi dahi oluturulmutu. Yeni hkmetin kuruluu stiklal ve hrriyet beyannamesi Garbi Trakya Hkmet-i Mstakillesi Riyaseti adna Kucuba Eref tarafndan 19 Eyll 1329 gn dnyaya iln edilmiti. Bu beyannamede yle diyordu: Bugnden itibaren bu hudutlarmzdan, ieri ve dar pasaportsuz girenler ve kanlar mesuldrler. Merkezimiz, Gmlcine ehridir. Dedeaa, skee, Eridere, Dardere, Krcaali, Koukavak ehirler ve dier kaza ve nahiyeleri idare etmektedirler. Hkmetimiz tam tekilatla kurulmutur. () Kuvvetlerimiz iltihak ve hkmetimize iltica eden baz efrad ve zabtann iadeleri, Hkmeti Osmaniyece talep edilmekte ise de, Hukukudvel kaidelerine istinaden arz olunur ki, Garbi Trakya Hkmeti ile Osmanl Devleti Aliyyesinin yekdierleriyle muahidelenmi bu gibi iade-i mrimin ve bahasus da siyasi mcrimler hakknda bir anlamamz olmadndan bu hususun da nazar- mtaleadan uzak bulundurulmamas istirham olur. Bat Trakya Cumhuriyeti Osmanl Hkmetinin byk devletler tarafndan ar bask altnda tutulmas nedeniyle varln devam ettirememi, Bulgarlarla yaplan 29 Eyll 1913 tarihli anlama ile Osmanl Bulgar snrlar belirlenerek Eref Beyin kuvvetlerinin geri dnmesi istenilmiti.196 Bu srada Mustafa Keml, Geliboludaki kolordunun harekt dairesi bakan, Fethi de kolordu kurmay bakan olmutu. Herhangi bir Bulgar saldrsnda anakkale Boazn ve stanbulu savunacaklard. Bu tehlikeli saldrya ve bu kadar geni bir harekete karydlar. Nitekim saldr ilk andaki bir baar salam ancak feci bir yenilgiyle sonulanmt. Bulgar ve Yunanllardan oluan Beinci Kol, a Trk Garnizonunun direniini ierden torpillemi ve Edirne dman eline dmt. Londradaki bar konferansnda, nce kltc bularak geri evirmi olduu koullar olduu gibi kabul etmek zorunda kalan Mahmut evket Paa, halkn tepkisini yumuatmak iin Edirnenin dmana verildiini aklamt. Ardndan, 12 Haziran 1913 gn saat 11.30 sralarnda yanna yaklaan bir arabadan ate edilerek yanandan vurularak ldrlmt. Katil Kavakl Mustafa Rus vapuru ile kaarak lkeyi terk etmiti. Osmanl Devletinin bir Rus gemisine mdahalesinin mmkn olmadn bilen katil, Romanyaya giden geminin stanbula urad sra kendisinin yakalanmasnn sz konusu olamayaca inancndayd. Gemi stanbulda iken, Polis Mdr Azmi Bey uygulad bir planla Kavakl Mustafay karp hapse tkmt. Olay zerine Rus temsilcinin, Babaliye gelip Kavakl Mustafay geri isteyebileceini dnen Talat Bey ve Sadrazam Sait Halim Paa, stanbuldan Edirneye

196 Bozda smet, Osmanlnn Son Kahramanlar Sf:55-58 Emre yaynlar Ocak 1996-stanbul

126

htillci Trkler

gitmiler bylece Rus Byk elisi Kavakl Mustafay kurtarmak iin kendisine muhatap bulamam, o gnn gecesi de Kavakl Mustafa hapishanede boulmutu.197 Bu olayn ardndan, Enver ve ttihatlar Anayasay bir yana itmiler ve muhalefetin balca liderlerini asarak iktidarlarn pekitirmilerdi. Bu srada sava ganimetlerini paylamak iin birbirlerine den Balkan devletleri arasnda kinci Balkan Sava km, Trkler Edirneyi ve Dou Trakyann nemli bir parasn yeniden ele geirmilerdi. Plan gereince, Trk kuvvetleri Edirneye hep bir arada girecekken Enver, dierlerini geride brakp, bir svari mfrezesinin banda daha nce ehre girerek bir zafer kahraman olarak alklanyordu. kinci Balkan Sava sona erdiinde Srbistanla Yunanistan, Bkrete imzalanan bir antlama gereince Bulgaristann kaybettii topraklarn ounu paylam ve Edirne Trklerde kalmt. Bu sra Enver Harbiye Nazrlna getirilerek paa olunca Osmanl prenseslerinden Naciye ile evlenmi ve Boaziindeki bir sarayda prensler gibi yaamaya balamt. Bylece yllarn Hrriyet Kahraman askeri diktatr olmutu. Oysa Enverin sahiplendii Edirnenin ele geirilmesindeki nemli rol Mustafa Kemle aitti. Bolayrda yeni bir ordunun tekili fikrini Mustafa Keml teklif etmi ve kabul ettirmi, ayn ordunun Harp Harekat ubesinin bana gemiti. Daha sonra da kolordulardan birinin kurmay bakanln ele almt. te yandan ttihat ve Terkki Cemiyetinde byk lde sz sahibi bulunan Enver Bey de bir baka orduda kurmay bakanyd. Enver Bey, bu kolordunun kumandan Hurit Paay arkyde salam bir ekilde yerleen Bulgar ordusuna kar ve baskn eklinde hcum edilmesi iin zorluyordu. Mustafa Keml bu plana iddetle kar km, fakat, Enver Beyi kararndan vazgeirememiti. Neticede plan tatbike konulmutu. Fakat Bulgar birlikleri Enver Beyin kumandasndaki tmeni pskrtm ve bozguna uratmt. Bu malubiyetin sebep olduu kayplar, ksmen de olsa, telafi etmek iin Mustafa Keml kahramanca savayordu. Sava, Balkan devletlerinin igal ettikleri topraklar paylama kavgasna balaynca durmu, Osmanl Genel Karargh da bu frsattan yararlanarak birliklerini iki koldan Edirne zerine srmt.. atalcadan harekete geen kolordunun kurmay bakan Enverdi. Bu kolordunun Edirneye ilk giren kuvvet olduunun yaylmas Enver Beyin Edirne Fatihi olduu yolunda efsaneye neden olmutu ama gerek yle idi: Edirne zerine ilerleyen ikinci birlik Bolayrdan gelen ve Mustafa Kemlin kumanda ettii kolordu idi. Bu kolordu Edirneye yrm ve Edirneye ilk giren kuvvet de bu kolordunun bir svari alay olmutu. Edirneye ilk giren kuvvet Enverin kurmay bakan bulunduu kolorduya bal birlikler deildi. Hatta, Mustafa Keml komutasndaki birlikler Meri nehrini de gemi ve nehrin bat yakasndaki Dimetokay bile igal etmilerdi. Bu savalarda gsterdii baarlardan dolay Mustafa Keml kaymakamla (yarbay) terfi ettirilmiti. 198

197 Atay Falih Rfk, Zeytinda Sf:23 Pozitif Yaynlar 2004 stanbul 198 Sherrill Charles H. Bir Eliden Gazi-Mustafa Keml Sf:50 Tercman 1001 Temel Eser - stanbul

127

Gen Trklerden Cumhuriyet Halk Frkasna

ktidar lsnn ikinci adam olan Cemal ve sivil olan nc adam Talt, Trakyalyd ve eitimini, bir Musevi okulunda tek Mslman olarak yaptktan sonra postanede memurlua balam, babacan tavrlaryla herkesin gven ve sempatisini kazanmt. Yeni hkmette nemli rol oynayanlardan birisi liberal dnceli zengin bir Msrl Paa Prens Sait Halimdi. Ufak ve nazik bir Selnikli Yahudi dnme olan ve centilmen tavrlaryla iyi konuan ve mali ileri uzman olan Cavit de nemli kiilerdendi. 11 Kasm 1938 tarihli Times gazetesinin yazdna gre, ngiliz generali Sir Henry Wilson 1913te Balkan Savann alanlarn gezdikten sonra : Mustafa Keml diye bir adam var, gen bir kurmay yarbay. Ona dikkat edin. ok ykselecektir dediinde, Osmanl ynetimini ellerinde bulunduranlar ngiliz generalinin grne katlmamlard 18 Aralk 1913 gn albayla ykselen Enver Bey, ondrt gn sonra 1 Ocak 1914te tugenerallie, ykselerek Enver Paa olmu, 1915 yl iinde rtbesi iki defa ykseltilmi nce tmgeneral, ardndan korgeneral olmu, 33 yanda ulat paa rtbesiyle etrafn kmseyip, herkese meydan okuyarak yeni maceralara yelken amt. Enver Paann silahorlarndan Manastrda emsi Paay ldren Atf ve arkadalar Dahiliye Nazr Talat Beyin makamna giderek : Biz, kati karar verdik. Enver Bey, Harbiye Nazr olacaktr! Bunu size tebli ediyoruz diye tehdit ederek, Enver Paann da bu grte olduunu sylemilerdi. Talat Paa: Biz zzet Paadan fevkalade memnunuz. Kendisini nezaretten ekmek iin bir sebep yoktur. Enver Beyin Harbiye Nazrlna gelmesine daha vakit vardr diyerek bu tehdide pabu brakmaynca Yakup Cemil: Muhakkak gelecektir. Bizim kararmz katidir. Sonra karmam, piman olursunuz diyerek tehdidi srdrmt.199 Mustafa Keml ise, ya otuz ikiye geldii halde, askerlik ve siyaset alanlarnda fazla ilerleyememi, sava alanndan baka her yerde, nemli olaylarn seyircisi olarak kalmt. Kiisel karlar uruna kimselere yalakalk yapmyor, ikiyzllkten, evet efendimcilikten anlamad iin, askeri ve siyasi alanda ilerlerleyemiyordu. Frkann genel sekreterliine Talt Beyin ardndan Ali Fethi getirilmi, Mustafa Keml de bir sre iin zorunlu olarak Fethinin evine yerlemiti. Ne yapmak gerektiine dair uzun tartmalara giriyorlard. Mustafa Kemlin Enverle aralarndaki eliki, son harekt srasnda iyice artmt. Kendisini aka eletirdikleri gibi aleyhinde de imzasz bildiriler yaynlayp suluyorlard. Mustafa Keml gibi Fethi de, partiyi komitaclardan, bu Balkan tedhiilerinden temizlemek gerektiine inanyordu bu yzden deneklerini kesmek iin btede ksnt yaplmas gerektiini ne srd. Mustafa Keml onu, bu eit taktiklerin komitaclar dmanlaryla elele vermeye kkrtaca konusunda uyard. Bu dncenin hakll ksa bir srede anlald ve Ali Fethi aleyhinde gittike kuvvetlenen bir muhalefet kendisini gsterdi. Bir gn Talt Bey, Ali Fethiyle grerek ona Sofya Eliliini, Cemal Paa da Mustafa Kemle Sofya ataemiliterliini nermiti. O gnn koullar gerei ikisinin de bu nerileri kabul etmekten baka areleri kalmamt.
199 Aydemir, evket Sreyya Makedonyadan Orta Asyaya Enver Paa Cilt:2 Sf: 418 Remzi Kitabevi 1971 stanbul

128

htillci Trkler

Mustafa Keml Sofyada, Avrupal toplum yaamn grmeye balam, Avrupallarn tilki diye andklar Bulgar Kral Ferdinand, eski Trk tipi yaam biimini deitirmeye balamt. Artk Sofya, Avrupa yaam biimine dnmeye balyordu. Sofyaya geldii zaman Balkan Savalarnn acsn, elenceler ile unutulmaya alan bir ortam hakimdi. Mustafa Keml de, kendisi gibi bekar olan Ali Fethi ile elencelere katlarak arbal davranlar ve iine kapank tavr ile dikkatleri zerinde toplam, az konumas nedeniyle Bulgarlar Mustafa Kemle: Trk gibi bir Trk demilerdi. Mustafa Keml, Bulgar Trklerinden akir Zmre adnda bir arkadayla katld bir galada seyircilerin zariflii ve klna imrenmi, bu galada Kral Ferdinandla tantrlmt. Trkiyede operann olmamas, dzgn bir bir tiyatronun bile bulunmamasna zlm, Trkerin Avrupadaki toplum hayatnn inceliklerini ve gzelliklerini renmesi gerektiine inanarak, stanbuldaki arkada Corinnee, burada grdklerini mektupla anlatmt. akir Zmre ile Mustafa Keml, Elilie yakn bir ev bulup tandklarnda Bulgar Adliye Nazrna bir ziyafet vermiler, bunu duyan ve kinci Balkan Savanda Mustafa Kemle kar savaan Harbiye Nazr General Kovaev, Mustafa Kemlin evine davet edilmek istediini duyurmutu. Verilen davet ile Mustafa Kemlle Kovaef ailesi arasnda dostluk gelitirilmi, generalin kz Dimitrina ile Mustafa Keml arasnda ak balamt. Mustafa Kemlin Sofyada birok hayran vard. Bunlar arasnda Babakan Dr.Radoslavof kz Nikolina, Mill Savunma Bakannn kz Mara Kovaef de vard. Mustafa Kemlin Nikolina ile olan ilikisi Bulgar muhalefetinin babakan aleyhine propaganda yapmasna neden olurken, Mustafa Keml zellikle Nikolina ve Maradan lkesi yararna faydalanmay ihmal etmiyordu. Ayrca Vidinli Kurtbey ailesinin kz Nazmiye de Mustafa Keml hayranlarndand. Mustafa Keml, Nazmiyeye evlenme teklif etmiti.Bununla ilgili Nazmiye yle diyor: Evlenme teklifi beni ok artmt. Ama, mutaassp bir babann kz olarak en ok imamsz kylacak bir nikaha taklmtm. Byle bir teklif, byle bir nikah benim kabul edebileceim bir ey deildi. nk btn nikahlar imam kyyordu. mamsz nikah olmazd. Bunu kendisine ifade ettiim zaman, Mustafa Keml bana kar karak, Hayr, ben prensip sahibi bir kiiyim, benim nikahm imam kymayacak diye srarn srdrnce ben de teklifini kabul etmemitim 200

200 Belli emsi Atatrkn Ak Hayat Sf: 44-45 nceleme Yaynlar Kasm 1988 stanbul

129

Gen Trklerden Cumhuriyet Halk Frkasna

dam Cezas m Verdiniz Yoksa Generalim !?

Mustafa Keml artk Bulgar sosyetesinin vazgeilmezleri arasna girmi, stanbuldan mzeden getirttii yenieri niformas ile katld maskeli baloda herkesin hayranln kazanmt. Ayrca balo sonunda, Kral Ferdinand kendisini tebrik ederek gm bir sigara tabakas hediye etmiti. Sofyadaki gnlk hayatn dnda resmi grevlerini de ciddi olarak yerine getiren Mustafa Keml blgedeki Trklerle ilikilerini iyice gelitirmiti. Trklerin bir ksm baaryla ticaret yaparak, Plevnede ve daha baka yerlerde endstri kurmular, birou da byk paralar kazanmaya balamt. Orada kadnlarn, ounlukla peesiz dolayor olmas, her yerde Trkiyede benzeri grlmeyen gzel okullar alm olmasna Mustafa Keml imrenerek bakyordu. Bir gn Sofyada k bir gazinoda otururken bir Bulgar kyls gelerek yanndaki masaya oturmu, st ste ard halde garson onu nemsemeyerek servis amamt. Bir sre sonra gazinonun sahibi de, kylye kp gitmesini sylemiti ki, kyl: Beni buradan atmaya nasl cesaret edersiniz? diyerek kar koyarak: Bulgaristan benim almam yaatyor. Bulgaristan benim tfeim koruyor diyerek direnince arlan polis de kylden yana tavr koymu, garson kylye servis amak zorunda kalmt. Mustafa Kemlde, Trk kylsnn de byle olmasn gerektiini dnyor, kyl memleketin efendisi durumuna gelmedike, Trkiyede gerek bir ilerlemeden sz edilemeyeceine inand iin: Kyl, memleketin efendisidir. Diyordu. General Protogerof ile Prantan otelinin altndaki lokantada yemek yiyen Mustafa Kemle biraz tede oturan birisi dik dik bakmaya balam, General Protogerof a durumu syleyip o kiiyi tanyp tanmadn sormutu. General onlar tandn ayn komiteden olduklarn ancak muhalif kanatta yer aldklarn anlatrken, adam ayaa kalkp nndeki ieyi Mustafa Kemle hzla frlatmt. ie Mustafa Kemlin kolunu syrp geerek lokantann camlarn parampara etmiti. ehrin Halinde turu alm satm yapan bu tccara kar General Protogerof silahna sarlm, kardakiler de silahlarna davranmlard. Mustafa Keml ve ok fkeli olan General Protogerof lokantadan kmlard. General Protogerof, Mustafa Kemlin kolunu tutmasndan holanmadndan sylenerek yryor, bir yandan da: Ben ona gsteririm diyordu. Mustafa Kemlde aka yollu: dam cezas m verdiniz yoksa generalim? dediinde Protogerof ciddi bir ekilde: Evet demiti. Birka gn sonra Mustafa Keml gazeteleri okurken kendisine saldran adamn, Pozitano sokanda ba gvdesinden ayrlm cesedini grmt ki, daha sonra tandklar o adamn kendisine yapt saldr nedeniyle cezalandrldn sylemilerdi.201 Bu sralarda stanbulda ttihat ve Terkki ileri gelenleri Talat Beyin evinde toplanmlar, bir dizi suikasti gerekletirmek zere Sadk Baba (Mehmet Sadk- Bulgar Sadk)y Bulgaristana gndermeyi kararlatrmlard. Talat Bey, Sadk Babaya pasaport ve yz altnlk bir kese, Enver ve Cemal Paalar ise birer kara sapl haner ve tabanca hediye etmilerdi.
201 Genosman Keml Zeki, Atatrk Ansiklopedisi Cilt 1 Sf: 180 May Yaynlar Mart 1981 stanbul

130

htillci Trkler

Sadk Babaya verilen en nemli grev, Mustafa Kemli ldrmek isteyen iki azl Trk dmann temizlemekti. Bulgaristana gelip grevini tamamlayan Mehmet Sadk yakalanm, mahkeme hakknda lm karar vermiti. Fakat Osmanlnn Bulgarlarla ittifak sz konusu olduu iin Sadk Baba serbest braklm, Sofya Belediyesinin verdii bir ziyafete Fethi Bey ve Mustafa Keml ile birlikte katlmt. Cann kurtaran Sadk Babaya Mustafa Keml yle diyordu: Sadk, yaptn ii ve bu ii sana yaptranlarn dncelerini hi beenmedim. Ancak ulusumuza kar gsterdiin balla, fedakarla deer bimekte ciz kaldm. Seni btn varlmla kutlarm.202 Bulgar Meclisinde milletvekili olan on yedi Trkten biri olan akr Zmre bu grubun nderi durumundayd. Mustafa Keml birok geceler, mecliste grmeleri izleyerek parlamento taktiklerini ve parlamento rejiminin nasl ilediini inceliyordu. Dier yandan da Trk aznl eliyle, politikann kendi lkesi yararna nasl iletilebilecei konusunda fikir oluturuyordu. Bulgaristan Trklerinde, milliyeti bir bilin uyandrmak iin, iki Trke gazetedeki haber ve yorumlarna yn verirken, Trkler iindeki nder konumda olanlar etkilemek faaliyetler yrterek, rtl denekten para datyordu. Bulgaristandaki Trkler arasnda bulunan gericiler ise, Mustafa Kemlle Fethi Beyin Sofya sokaklarnda apkayla dolamasn bir trl hazmedemiyorlar ve fes giymesini istiyorlard. kinci Balkan Savandan sonra buraya gm olan Makedonyallarla yakn ilikiler kuran Mustafa Keml onlara da para yardmnda bulunmutu. Dimitrinay kafasnda tasarlad Avrupal e olarak gren Mustafa Keml onu babasndan istemeyi dnmeye balam, Fethiye danarak araclar yoluyla kz babasnn azn aratmlar ama red cevab almlard. Bu sevdadan vazgeen Mustafa Keml, Dimitrina ile ilikilerini kesmi, fakat Dimitrina, Mustafa Kemli hi unutmamt. Birinci Dnya Savann sonlarna doru, Dimitrina babasyla Mustafa Kemli grmeyi umarak stanbula gitmek istemi, Bulgar cephesinin kmesi, bu yolculuu engellemiti. Daha sonra bir Bulgar evlenerek, ondan dul kalan Dimitrina Kovaev, 9 Austos 1966 tarihinde hayata gzlerini yumarken bile, Mustafa Kemlin adn sayklyordu. 1914 balarnda stanbulda Talat, Cemal ve Enver, hzl ve yapc reform hareketlerine girimilerdi. Balkan Savalar sonunda Trklerde olumaya balayan mill ruh, birlie dnmeye balamt. Enver, enerjik ve verimli bir almayla eski subay snfn temizleyip, yerlerine yeni yetimi subaylar getirmeye, Cemal de deniz kuvvetlerinde yeni batan rgtleme iine girimiti. Mustafa Keml, bu almalar beenmi ve Sofyadan Envere bir mektup yazarak onun Harbiye Nazrlndaki baarlarn kutlamt. Ayrca, Tevfik Rtye de bir mektup yazarak Enverin kurmay bakannn bilgisizliini eletirmi ve onun yerine kendisinin, atanmasn bile istemiti. Aslnda yenileme hareketleri, Almanlarn Trk ordusunu denetimleri altna almalar anlamndayd. General Liman Von Sanderse Trk ordusu zerinde geni bir ynetim yetkisi verilmi, Osmanl ordusundaki Alman subaylarnn says hzla artmt.

202 Dinamo H.zzettin Kutsal syan C:7 Sf: 138 May Yaynlar- Austos 1972 - stanbul

131

Gen Trklerden Cumhuriyet Halk Frkasna

Avusturya veliahd Aridk Franois Ferdinand, 28 Haziran 1914te Saraybosnada Srp bir renci tarafndan ldrlnce bir ay gemeden Avusturyallar, Srbistana sava amlar: Kayzer de onlar destekleyince Birinci Dnya Sava balamt. 1 Austos 1914 gn Almanya Rusyaya sava iln etmi, 2 Austosta imzalanan gizli bir anlamayla, Trkiye ile Almanya, Rusyaya kar birlemilerdi ama bu, Osmanlnn savaa katlaca anlamna gelmiyordu. 3 Austos 1914 gn Almanya Fransaya, 5 Austos gn ngiltere Almanyaya, 5 Austos gn Avusturya-Macaristan Osmanl Almanya ittifakna katlm, 6 Austos gn Avusturya Rusyaya sava iln etmiti. 11 Austos 1914 gn Fransa Avusturyaya, 12 Austos, ngiltere Avusturyaya, 23 Austos gn de Japonya Almanyaya sava iln etmiti. Birinci Dnya Sava, petroln pay edilebilmesi amacyla Osmanlnn savaa sokulmasn amalyordu. Ayrca sava svirenin Basel kentinde toplanan Siyonist kongresinde alnan Arz- Mevuda ulaabilme kararlarnn doal bir sonucuydu. Savan grnrdeki nedeni Aridk Ferdinand ile einin, 28 Haziran 1914te Saraybosnada bir suikast ile ldrlmesiydi. Fakat buna kimse inanmad iin herkes; Arses- Lorendeki ta kmrne sahip olabilmek amacyla Almanya ve Fransann bu sava karttklarna inanyordu. ngilizler imparatorluklarn geniletmek ve Akdenize de hakim olmak iin harekete geerken, Almanya da, yeni ham madde kaynaklarna sahip olma emelindeydi. ngilizler ve Almanlar, Osmanlnn, zellikle Irak ve Suriye civarnda topraklarnda imtiyazlar elde etmek istiyorlard. Churchill blgeye verdii nemi avam kamarasnda: Efendiler! unu iyi biliniz ki, bir damla petrol bir damla kandan daha kymetlidir.203 diye dile getiriyordu. Enver Paa, Talt Paa, Mebusan Reisi Halil Bey ve Sait Halim Paa, Osmanl-Alman ittifakn, Trkiyenin byk devletlerden birinin desteine ihtiyac olduuna inand iin istemi ve ittifak anlamasn Msrl Sait Halim Paa imzalamt.204 Sait Halim Paa daha nceden merutiyetin ilnna da kar olanlardan birisiydi. Bu ittifakn imzalan yle olmutu. Alman Sefiri Baron Von Vagenhaym, Almanya harbe girdikten sonra, Trk Alman ittifaknn derhal imzalanmasn istemi, kendi evi gibi girip kt Sadrazamn evinde barp ararak, tehditler savurarak, bir an nce ittifak anlamasnn imzalanmasn istiyordu. Halil Bey ise onu sakinletirmeye alyor: Herife kar ayp oluyor yahu, hem adam barp aryor. mzalayalm . u istedii neyse kp gitsin diyerek belgenin imzalanmas ynnde gr belirtiyordu. Bu basklarn ardndan amacna ulaan ve anlamay imzalattran Alman Sefiri Baron Von Vagenhaym memnuniyetle Sait Halim Paann evinden ayrlmt. Almanyann yannda savaa girilmesi ile ilgili dncelerini Talat Paa, ttihat Terrakinin son kongresinde: Bu ittifaka girmekle memleketimizi her trl tehlikeden korumu olacamz dnyorduk205 eklinde dile getirdikten sonra, Trkiyedeki son grevi olan ttihat Terraki bakanlndan istifa etti. Mustafa Keml ise Trkiyenin Almanya yannda savaa katlmasn
203 Karada, Raif Petrol Frtnas, Sf. 102, Divan Yaynclk, stanbul 204 Aydemir evket Sreyya Tek Adam Cilt I. Sf:.187 Remzi Kitabevi 1999-stanbul 205 Bayar Celal Ben de Yazdm Cilt: I Sf:80 Sabah Kitaplar 1997-stanbul

132

htillci Trkler

kesinlikle istemiyor, Almanyann sava kazanmas halinde, Trkiyeyi bir uydu haline getireceini, kaybettiinde ise, Trkiyenin yine kaybedeceini dnyordu. Mustafa Keml, Almanlara gvenmedii gibi, onlar sava kazanacak yetenekte de grmyordu. Ama, sava daha yaylacak olursa, Trkiyenin uzun sre tarafsz kalamayacan da bildii iin, savaa Almanyann karsnda katlmay uygun gryor ama savaa kar olduunu ak bir ekilde vurguluyordu: Osmanl ordusunda hemen seferberlik yaplmas dahi tetkike ayan bir mesele iken, Osmanl devletinin Karadenizde hl nasl cereyan etmi olduunu renemediim bir hadise zerine harbe girdiinden mteki idim. O zaman ikayetlerim herkese nbemevsim (mevsimsiz) telki olunmutu. nk ben yalnz mteki (ikayeti) olduumu sylemiyordum. Almanlar ve Almanlarla beraber bulunanlar malup olacaklardr diyordum.206 stanbuldaki arkadalarna mektuplar gnderen Mustafa Keml, tarafsz kalp askeri gcn artrmann Trkiyenin yararna olan tek ey olduunu, iki taraf arasnda bir denge kurmak gerektiini, acele etmemek gerektiini sylyordu. Enver Paa ise, ksa sreceine inand savatan bir ey koparmak iin bir an nce savaa katlnmas gerektiine inanyordu. Trkiye iin Armstrong-Whitworth tezghlarnda yaplan ve paras denmi olan iki kruvazre, ngiliz Bahriye Nazrl tarafndan el konulmasndan birka gn sonra Almanlarn Goeben ve Breslau gemileri stanbul nlerine gelmiti. Gemilerin gvertelerinde, ngiltere tarafndan aldatlm Trkiyeye Almanyann hediyesi yazl birer pankart aslmt. Bu yaz stanbul halknda byk bir heyecan yaratm, Almanlar bu suretle amalarna ulaarak Trkleri kendine mttefik yapmt.207 Gben ve Breslau adndaki Alman zrhllarnn Akdenizdeki ngiliz filosunu atlatarak Boaziine girii Enver Paann kimseye danmadan verdii izinle gereklemiti. O sarayn damad, babas da inaat nazr idi. Enver Paa gemilerin Trk bayra ekmesini: Bir olumuz oldu208 diyerek duyurmutu. Gemilere Yavuz ve Midilli adlar verilmi, gemilerdeki Alman deniz subay ve erlerinin balarndan kasketlerinin karlarak fes giydirilmesi halkn da houna gitmiti. Enver, Gben ve Breslau gemilerini szde manevralar iin, sk sk Karadenize gnderiyordu. Ekim sonunda Yavuz, Hamidiye ve baka gemiler Ruslarn Karadenizdeki Odesa, Sivastopol ve Novorosisk limanlarn bombardmana tutmalarnn ardndan Trkler de savaa katlmak zorunda kalmlard. Bu olay zerine Sadrazam Sait Halim Paa, ok geirmi ve hngr hngr alayarak: Bu kundaklktr, bu alaklktr; bamz atee soktular, yazk oldu Osmanl Devletine! diye barmt.209 14 Ekim 1914 Cumartesi gn Cihad Fetvas Fatih Camiinde iln edilmiti. Her tarafta gsteriler yaplyor olmasna karn yrekten gelen bir heyecan yoktu. 210 Osmanly savaa sokanlar byk bir hayal iinde, gelecekte kazanacaklar zaferlerden sz ederken, Mustafa Keml, genelkurmaydaki yksek mevkide bulunan bir arkadana sava kart dncelerini sylediinde o:
206 Bayar Celal Ben de Yazdm Cilt: I Sf:87 Sabah Kitaplar 1997-stanbul 207 Berthe Georges-Gaulis -Kurtulu Sava Srasnda Trk Milliyetilii Sf:47 Cumhuriyet Gzt. Eki Ekim 1999-stanbul 208 Bayar Celal Ben de Yazdm Cilt: I Sf:80 Sabah Kitaplar 1997-stanbul 209 Dinamo H.zzettin Kutsal syan C:2 Sf: 121 May Yaynlar- Aralk 1973-stanbul 210 Karabekir Kazm Birinci Cihan Harbine Nasl Girdik Cilt:2 Sf:395 Emre Yaynlar 1995- stanbul

133

Gen Trklerden Cumhuriyet Halk Frkasna

-Keml, Keml! Bizi rahat brak! Sonra vicdanen mesul olursun. Biz yle eyler yapacaz ki, neticesinden sen de memnun olacaksn, dnya da hayretler iinde kalacaktr.! diyordu ama Mustafa Keml onlar bkp usanmadan uyarmaya devam ederken: -Arkada, bizim tecrbemiz senden fazladr. Geri seni duygulandran, hayale srkleyen ey, memleketine ve milletine olan akndr. Ama dnmyorsun ki, bu memleket ve halk, senin hararetli akna, acaba zannettiin kadar layk mdr? Bizim bamzda byk adamlar var. Sen henz onlarla konuamam, onlarn tecrbe grm baklarna, baklarn evirmemisindir. Memleketin her tarafndaki baarlarnn srlarn anlamamsndr. Eer bir defa kendileriyle grsen, ayn fikirleri kabul etmekte bizden daha ileri gideceine phe yoktur. Cevabn almasna karn: -Evet, ok eyler yapacaksnz. Fakat yapacanz eyler korkarm ki, memleketi klmaz bir girdaba sokmaktan baka bir eye yaramayacaktr. Eer ben ve benim gibi dnenler o zaman hayatta bulunursak, sizin bugnk szlerinizi takdirle anmayacaz. Dilerim ki o zaman bizi, klmaz zorluklara iinde terk etmeyiniz 211 demek zorunda kalyordu. Osmanlnn savaa girii zoraki organize edilen sevin gsterileri ile kutlanyor, kutlamalar srasnda Yeilkyde Ruslarn blgeye gelii nedeniyle yaplan abide tahrip ediliyordu. Gsterilerden drt gn sonra da buras Cemal Paa tarafndan dinamitle havaya uurtulmutu.212 Osmanlnn savaa girme karar vermesinin ardndan, Sir Adam Block stanbulu terk ederken: Eer Almanya kazanrsa siz de Alman kolonisi olacaksnz. Eer ngiltere kazanrsa mahvoldunuz! diyerek ayrlmt.213 Enver Paa, Rus gemilerine yaplan saldrdan haberi olmadn iddia ederken Talt Paa her eyi, ancak olduktan sonra renmiti. Cemal Paa da haberi, Cercle dOrient Kulbnde kt oynarken duyup aknlk geirmiti. Olay renen Sadrazam Sait Halim Paa, Padiaha istifasn sunduysa da Padiah, istifay kabul etmemi, yalnzca Cavit ve nemsiz nazr istifa etmiti. Yunus Nadi, Mslmanlarn ttihad balkl yazsnda yle diyordu: Dn telaffuzu siyasi adan sakncal saylan bu slam slogan, bugn sava ve bar siyasetimizin temeli olup kmtr. Biri slam birliinden bahsetse yine kendi aramzda Bak una, idareleri altnda birok Mslman halk bulunan byk devletleri kukulandrarak bamza daha byk belalar getirecek! dnceleriyle sorgulanrd. Bugn hepimiz sesimiz kt kadar Mslmanlarn birliini savunuyoruz. Dn ile bugn arasnda ne byk deiim. Adeta inklap! Dn susmakta ne kadar hakl olduumuzu bilmiyoruz. Fakat bugn bu birlii iln ve temin etmek iin pek ok barmak, pek ok alp abalamak vazifemizdir. Biz ac bir ke sabr ve tahamml ederek ortaya byle bir frsat kmasndan baka ne bekleyebilirdik? Ama gnl rahatl ile ve sesimiz kt kadar barabiliriz: slamn ittihad, Mslmanlarn en esasl ve belki de biricik dayanadr. Birlein ey Mslmanlar. Dinimizin ve varlmzn ezeli ve ebedi dmanlarna kar birlikte kar koyun. Onlara saldrn.
211 Aydemir evket Sreyya Tek Adam Cilt I. Sf:.301 Remzi Kitabevi 1999-stanbul 212 Karabekir Kazm Birinci Cihan Harbine Nasl Girdik-2 Cilt: Sf::395 Emre Yaynalar- Ocak 1995 213 Atay Falih Rfk ankaya Sf:135 Pozitif Yaynlar Temmuz 2006-stanbul

134

htillci Trkler

Biz eminiz ki bu ulvi sonu her hal-u karda gerekleecektir. Onun iindir ki dnk zorunlu susularmzn cn alrcasna tekrar baryoruz: Yaasn slam ttihad!214 O dnemin basnnda Ziya Gkalp, Turancl savunurken, Yunus Nadi, slam Birlii savunucusu durumundayd ve 20 Ekim 1914 tarihli yazsnda yle diyordu: Sultan Selim, hep toplum ve birlik iin almtr. Denebilir ki ttihat ve Terraki Cemiyetinin kurucusu, halk deyiiyle piri ve stad Odur. 215 Savaa girilmesine iddetle kar olan Mustafa Keml, etkili olamaynca btn gcyle kendini savaa vermiti. Mustafa Kemlin dnda ordunun nemli bir ksm da savaa karyd. Savaa kar olanlardan birisi de: Ben daha balangtan itibaren Almanlarla birlikte harbe taraftar deilim diyen smet Beydi. O baka bir areleri kalmad iin: Enver Paann muvaffakiyetine hizmetten baka ortada kurtulu aresi grnmyordu.216 Diyordu. Mustafa Keml hi sevmedii halde, Almanlarla ibirlii iine girmek zorunda kalarak Bulgarlar savaa sokmak iin Fethiye yardmc olmakla birlikte Bulgarlardan Trk ordusu iin silh ve yiyecek salamaya alyor, akir Zmreyi stanbula gndererek Talt Paayla grtrdnde Talt Paa, istifa etmi olduundan onu mill politikayla ilgili tavsiyede bulunan Cavite gnderiyordu. Maliye Nazr Cavit ise, para olmadn syleyerek: Bu savan yllar yl sreceini sanyorsunuz galiba! dediini duyan Mustafa Keml: Byle adam aslmay hak etmitir! diye hiddetlenmiti. Mustafa Keml, bizzat cepheye katlmak istiyor fakat Enver Paa: Orduda size her zaman grev bulunabilir ama Sofyada ataemiliter olarak kalmanz zellikle gerekli grldnden sizi orada brakyoruz diyerek talebini reddediyordu. Btn bunlara ramen Mustafa Kemlin srarla: Eer beni yksek rtbede bir subay olmaya lyk grmyorsanz aka syleyin diye yazd mektubuna Enver Paa cevap bile vermek gereini duymamt.

Enver Paa Hindistanda syan karacak (!?)

Yeni hlyalar peinde ran zerinden Hindistana alaylk bir kuvvet gndererek Hint Mslmanlarn ngilizlere kar ayaklandrmay planlayan Enver Paa, bu hlyasn Hasan Rza Soyakn babas Necip Beye u szleri syleyerek dile getiriyordu: Vah Necip Bey vah, seni de zehirlemiler. Sen ki maneviyata inanrsn, bilmi ol ki, ben Allah tarafndan byk Trk hakanln kurmaya vekilim. Git evinde rahat uyu! Necip Bey eve dnd vakit, yle diyordu:
214 Karabekir Kazm Birinci Cihan Harbine Nasl Girdik-2 Cilt: Sf::397 Emre Yaynalar- Ocak 1995 215 Karabekir Kazm Birinci Cihan Harbine Nasl Girdik-2 Cilt: Sf::397 Emre Yaynalar- Ocak 1995 216 nn. smet, Hatralar- Birinci Dnya Harbi Sf:22 Cumhuriyet Gzt. Eki- Aralk 1999-stanbul

135

Gen Trklerden Cumhuriyet Halk Frkasna

Eer bu adam Harbiye Nazr, Bakumandan Vekili ve Yaver-i hazreti ehriyar olmasa, yeri dorudan doruya tmarhanedir 217 Byk hlyalarn Enveri, Hindistana gnderecei bir kuvvetin komutasnn Mustafa Keml tarafndan kabul edilip edilmeyecei ynnde az aramaya balamt. Mustafa Keml ac bir alayla: Ben o kadar kahraman deilim, dedikten sonra kendi lkesinin cephelerinde savamay tercih edeceini sylyordu. Enver, byk hayali Asyada Trk mparatorluu kurmak iin yanp tutuurken sava felketli bir ekilde balamt. Ekim 1914te Sivastopol, Odesa ve Teodorya ehirlerini topa tutan Goeben (Yavuz) ve Breslau ( Midilli) gemilerinin saldklarna kar 4 Kasmda Rusya Osmanlya sava iln etmi ertesi gn ngiltere ile Fransa onu izlemiti. Oysa, daha sava iln edilmeden nce 1 Kasm 1914 gn Rus General Dakof komutasndaki Rus Kafkas Ordusu, Dou Anadolu snrlarmza ulaarak igale balam, onlara kar da Trk ordusu Kars ynnde hcum balatmt. 22 Aralk 1914te balayan Sarkam Kuatma Harekat srasnda eski komutan ve kurmay okulundan hocas olan Hasan zzet Paaya: Hatal hareket ettiniz. Muvaffak olamadnz. Rus ordusu burada imha edilmeliydi. imdi derhal harekete geeceksiniz. Ve Rus ordusunu Sarkam cephesinde imha edeceksiniz diyerek halam, buna karlk olarak Hasan zzet Paa: Olmaz! Etraf gryorsunuz. K, kar balamtr. Bu artlar, bu mevsim iinde bir ordu hareketi iyi netice vermez. K iddetini kaybetsin, yollar harekete msait olsun, dman imha edeceim 218demiti. Hasan zzet Paay grevden alarak komutay stlenen Enver Paa, perian ve dzensiz ordudaki Arap askerlerin blgedeki Trk evlerini yamalamalarn ve halka zulm etmelerini dahi engelleyemiyordu. Bunlardan yakalananlar plak ayaklarna sopa vurularak cezalandrlyordu ama, durum o kadar ktyd ki, yiyecek yoktu ve askerler ne bulurlarsa yemek zorunda kalyorlard. Kyllerden alnan hayvanlar yar i halde yenilerek karn doyurulmaya allyordu. Hatta, hayvanlarn ikembe ve barsaklar dahi yeniliyordu. Pislik iindeki ortamda mthi bir salgn balamt. Askerler kendi pisliklerinin iine yaamak zorunda kalyorlar, insan pisliklerinin iinde kavrulmu ve i buday ile, kllar zerinde bulunan deri paralar birbirine karmt. Askerler, len arkadalarn dahi gmmeye gerek duymayacak kadar hissizlemilerdi; iyice sarpa saran iler karsnda Enver Paa da hrnlam, cephedeki dier komutanlar ona gr ve neride bulunmaktan ekinir hale gelmilerdi. Dier komutanlarn fikirlerinin alnmaya gerek duyulmamas baar kazanmay da engelliyordu. Askerlerin bazlar ehit olan arkadalarn yamalyor, bazlar da bir keye ekilip a karnlarn doyurmaya alyorlard. Disiplin diye bir eyin kalmad orduda subaylarn birou ahlakszlklara ynelmiti. Bu durum u Rus sz ile ok iyi ifade edilebiliyordu: Ruslarn subaylar iyi, erleri fenadr. Trklerin erleri iyi subaylar fenadr 219

217 Atay Falih Rfk, Zeytinda Sf: 33 Pozitif Yaynlar 2004 stanbul 218 Aydemir, evket Sreyya Makedonyadan Orta Asyaya Enver Paa, Cilt:3. Sf: 130, 1972 stanbul 219 nal Sami Tugeneral Ziya Yerkkn Anlar Sarkamtan Esarete Sf:113-128 Remzi Kitabevi Mart 2006-st.

136

htillci Trkler

Scakln eksi 1520 derece olduu ortamda srtlarnda 3035 kilo yk tayan askerler, kan ter iinde kaldklarnda dinlenmek iin bir kenara ekilip tfeklerini bacaklar arasna alarak yere meldiklerinde souun etkisiyle donup kalarak yol kenarlarnda bir heykele dnyorlard. Yzlerce asker yol kenarlarnda bylece kalakalmt. Askerlerden baka yk tayan hayvanlar da karlar arasna gmlyor eldivensiz ve ayakkabsz askerler yorgun bitkin, cannn telana dyorlard. Enver Paa ise Sarkam almak iin kararghnda yerine getirilmesi mmkn olmayan emirleri vermeye devam ediyordu. Selnik htill Komitesinden arkada ve hanedan damad olan Hafz smail Hakk Paa ile kendisini yar iinde gren Enver Paa, ondan nce Sarkama girebilmek iin harekat kendi bildiince yrtyordu. Sava srasnda yalnzca ileri komutunu verip, daha sonra alt kademelerden gelen nerileri dikkate almad iin kar ve tipi altnda kalan askerler alk ve yorgunlukla peneleerek dalara ve boazlara saplanmlard. Enver Paann komuta ettii IX.Kolordu Sarkam nne geldiinde ancak bir alay mevcuduna inmiti. Sarkam nlerinde Enver Paann kuvvetlerine yaklaan Hafz smail Hakk Paann komuta ettii 40 bin mevcutlu X. Kolordunun ise mevcudu 1800e kadar dmt. Enver Paa emrini vermiti: -Derhal taarruza geiniz ! smail Hafz Hakk Paa 19 Aralk gn, 40 bin kiilik ordusundan elinde yalnzca 80 kii kaldn grnce tipiler altnda bir aacn altna melmi ve: -Her ey bitti diyerek hkra hkra alamt. Sarkam bozgunun ardndan stanbula dnen Enver Paa ise, sava hakknda bilgi soranlara: Dmana ar darbe indirdik 220 diye cevap veriyordu. Aralk aynn iddetli souunda devam eden ve baarszla doru ilerleyen arpmalar iin smet nn hatralarnda unlar sylyor: Sarkam Muharebesinde ok zayiat vererek, ricata ve hudut mevzilerimize dnmeye mecbur olduk. Muharebenin hemen ardndan tifs orduyu istil etti. O devirde bu hastalk harp zamannn korkun afeti saylyordu. Btn bu talihsiz artlar bir araya gelerek cengaver, 3.Ordumuzu daha harbin balangcnda, ok yaral ve sakat brakmt. Sarkam felaketinin neticelerini hem memleket, hem ordu, her cephede uzun zaman sarsnt ile hissetmitir.221 Birinci Kafkasya seferinde 90 bin kiilik birlikten geriye dnebilenler resmi kaytlara gre 12 bin kiiydi. Geriye kalanlar atmalarda lm, donmu ya da tutsak edilmilerdi. 222 Enver Paann hayalcilii, Almanlarn dnyay fethetme planna da ok uygun dyordu. Ama kuzeyde Rusyaya, gneyde de Msra doru giriilen saldrlarda bozguna urayan Osmanl ordular, korkun k koullar altnda hemen hemen yok olmutu. 21 Aralk gn Sarkama hareket emri verildiinde ordunun durumunu bir alay komutan yle yazyordu: Sratle alayn bana geerken yolun kenarnda bir eri tfeini bacaklar arasnda dik tutarak otururken grdm. Canm skld. Daha yry balangcnda byle oturan askeri krbaladm:

220 Aydemir evket Sreyya Tek Adam Cilt I. Sf:.206 Remzi Kitabevi 1999-stanbul 221 nn. smet, Hatralar- Birinci Dnya Harbi Sf:26 Cumhuriyet Gzt. Eki- Aralk 1999-stanbul 222 Sanders. Liman von, Trkiyede Be Yl II. Sf: 97 Cumhuriyet Gzt. Eki Aralk 1999-stanbul

137

Gen Trklerden Cumhuriyet Halk Frkasna

Hain kerata, arkadalarn sevinerek koarken sen burada niye ktn kaldn. Hadi bakalm ktana ! diye bardmsa da erde kmldama eseri grmedim. Eildim yzne baktm ki, erin gzlerinin karas st kapaklar arasna kayor. Bitkin bir halde. Hemen attan indim, geen askerlerden su istedim. Mataray azna dayadmsa da yars azna, yars gsne dkld. Doktoru arttm, ona teslim edilmesini arkadan yetien blk komutanna syledim. Ben yeniden yoluma devamla kolun bana getim. O srada ere yaptm sert muamele yreime dert oldu. Cierim paraland. Hatrma geldike vicdan azab ekerim. Zavall er hasta hasta yola km, hatta kyde kalmak veya hastaneye gitmek istememiti. Nedense teden beri askerler hastaneye gitmeyi sevmezler. 223 Birinci Dnya sava baladnda Trk ordusu Grcistana ilerlemi, Sarkamta Ruslarla karlamt. Byk yenilgilerin ardndan Trk ordusu Rus birlikleri nnden ekilmek zorunda kalnca Ruslar Diyadin, Karakilise ve Van gl civarlarn igal etmiti. Yz bin kiilik Trk ordusu 12 bin kii kalm, bizzat Ruslar o almaz dalarda 30 bin Trk askerinin lsn bulduklarn dorulamlard.224 Bu sralarda Suriyede yeni ordu oluturularak komutanlna Bahriye Nazr Cemal Paa getirilmiti. O da, stanbuldan yeni grev yerine hareket ederken yanndaki subaylara gelecekteki baarlarndan ve byk zaferlerinden sz ederek Msra Sultan olma hayalleri kuruyor, Svey Kanaln aarken ehit olsa bile, dier askerlerin kendi cesedinin zerine basarak kanal geip mutlaka Msra yryeceini sylyordu.

ngiliz ve Fransz Gemileri anakkale nlerinde

ngiliz ve Fransz gemileri 3 Kasm 1914te anakkale nlerine gelmilerdi. Talat Bey, Sadk Baba (Bulgar Sadk)y ttihat ve Terkkinin Genel Merkezine ararak Petesburgdaki Oknita fabrikasnn havaya uurulmas grevini vermiti. 11 Mart gn tehlikeli grevini yerine getirmek zere Petersburga giden Mehmet Sadk, binlerce iinin mesai bitimine yakn saatlerde fabrikay havaya uurmutu.225 ngiliz ve Fransz donanmas 18 Mart 1915te Trk kara bataryalarna en gl darbeyi vurmak iin btn kuvvetleriyle hcuma geiyordu. ngilizler, Seddlbahir ve Kumkale tabyalarn topa tutmular, 19 ubat 1915te de boazn d tabyalarn tahrip etmilerdi. Trk kara bataryalar da hcuma gemi, mttefik donanmasnn kruvazr batm drt tanesi de sava d kalmt. atmalar sonunda Trk cephanesi bitmi, fakat bunu bilmeyen itilaf devletleri deniz kuvvetleri soluu yakn adalara snmakta bulmutu. Cephelerin yaknl muharebe hatlarnn dman donanmas tarafndan dvlmesini engelliyordu ama, hatlarn arkasnda kalan ksmlar, sahiller ve denizde hareket eden aralar dmann ateinden payn
223 nal Sami Tugeneral Ziya Yerkkn Anlar Sarkamtan Esarete Sf:86-87 Remzi Kitabevi Mart 2006-stanbul 224 Vaidis, Thomas A. Keml Atatrk (Yeni Trkiyenin Kurcusu) Sf: 83-84 Kitaplk Ltd.ti Yaynlar Kasm 1967 stanbul 225 Dinamo H.zzettin Kutsal syan C:7 Sf: 142 May Yaynlar- Austos1972 - stanbul

138

htillci Trkler

alyordu. Marmara Denizine gemek amacyla yaplacak byk taarruzun, Fransz ve ngiliz sava gemileri tarafndan, 18 Mart 1915te yaplmas planlanyordu. Derin bir ac ve burukluk iinde Osmanlnn Almanya safnda I. Dnya Savana katldn renen Kurmay Yarbay Mustafa Keml, arkadalarnn cephelerde savarken kendisinin pasif bir grevde olmasn iine sindiremiyor, bakomutanla bavurup kendisinin de cepheye gnderilmesini istiyordu. Ne var ki Bakomutanlk, Mustafa Kemlin bavurularn srekli geri eviriyordu. Mustafa Keml, izinsiz de olsa Sofyadaki grevinden ayrlp cepheye katlmay dnerek hazrlklarn tamamlayp Soyfadaki evini datmt. Yolculua kaca sra gelen postac Harbiye nazr vekili smail Hakk Paa imzal telgraf kendisine uzatmt. Telgraf: 19.Tmen komutanlna atandnz. Hemen stanbula hareket ediniz diyordu. stanbula geldiinde, daha nce hi adn duymad 19 uncu tmenin nerede olduunu renmeye alyordu. Bakomutan vekili Kzm Beyin dahi byle bir tmenden haberi olmadn hayretle renmiti. Bu arada Kzm Bey, Liman von Sandersin yeni bir tmen kurmaya altn bir de kendisiyle grmesi gerektii ynnde tavsiye etmiti. Mustafa Keml, o gne kadar ahsen tanmad fakat, aka ortaya koyduu Alman aleyhtar duygulardan dolay birbirlerini tand Liman Von Sandersin brosuna gittiinde sohbet srasnda Liman Von Sandersin : Bulgarlar hl savaa girmeyecek midir? sorusuna Mustafa Kemlin : Hayr cevab vermesi zerine fkelenen Alman Liman Von Sanders : Bulgarlar hl Alman ordusunun baarsna inanmyorlar m? diyerek yumruunu skp yukar kaldrarak glmt. Mustafa Kemlin: Hayr Ekselns cevab onun daha da fkelenmesine ve yzlerinin kpkrmz olmasna yol amt. Liman Von Sanders Mustafa Kemle: Siz ne kandasnz diye sorduunda o: Bulgarlar grlerinde hakl buluyorum deyince, Liman Von Sanders ayaa kalkp Mustafa Kemle kmas iin izin vermiti. Mustafa Keml, uzun uran ardndan 19 uncu tmenin 20 Ocak 1915te kurulduunu renmi, 24 Ocak gn Tekirdaa gelerek tmenini teslim alm ve tmen 25 ubat 1915 gn anakkale savana katlmak zere Eceabatta toplanmaya balamt. te yandan Enver kafasna koyduu Hindistan fethetmeye hayali iin 19 .Tmen komutan Mustafa Kemle Dahiliye Nazr Talat Beyin yannda: Keml Bey, Hindistana doru bir sefer yapmak ister misiniz?... Emrinize tam tehizatl alay vereceiz. randan balayarak btn slam dnyasn ngilizlere kar ayaklandra ayaklandra Hindistana kadar gideceksiniz demiti. Mustafa Keml ise bu neriyi: Ben o kadar kahraman deilim diyerek reddedince Talat Paa sze kararak Mustafa Kemle: Bu vazifeyi niin kabul etmiyorsunuz ? diye sormu, bunun zerine Mustafa Keml harita zerinde Trkiye ile Hindistan arasndaki doal engelleri gsterdikten sonra: Hem niin alay, tek bir adam gnderiniz yeter, nasl olsa kendi kuvvetini kendi yapmaya mahkm deil mi ? demi: Bu fedailii stnze almalsnz nerisine ise:

139

Gen Trklerden Cumhuriyet Halk Frkasna

Eer byle bir imkan olsayd sizin emirlerinizi beklemezdim. Kendim gider, kuvvetler bulur. Hindistan fetheder ve mparator olurdum diye karlk vermiti.226 Bu grmenin ardndan Mustafa Keml, kpei Alpi yanna alarak 19.Tmenin bana giderken, Enver Paa da, Svey Kanalndan ngilizleri karmak iin hazrlad plan uygulamaya koymutu. Alman Albay von Kressin komutasnda l geen Trk ordusu yedi gnde geceleyin varabildii Svey Kanalnda ngilizleri gafil avlayarak kanaln kar kysna ayak basmlard. Fakat bat kysn destekten mahrum braktklar iin ngilizler, Trkleri pskrtm ve blgenin savunmasn salamlatrmlard. Trklerin iki saldrdaki baarszl tilf Devletlerinin cesaretini de artrm, anakkale Boazyla Marmara zerinden stanbula kar bir ngiliz-Fransz saldrsnn balatlmasna neden olmutu. stanbullular, umutsuzluk iinde ehrin dman eline geecei korkusuyla Anadoluya g etmeye baladlar. Anadolu yakasnda bir saat iinde harekete hazr, biri Sultanla maiyeti, br de kordiplomatik iin iki zel tren bekletiliyordu. Babli arivleriyle bankalardaki altnlar Eskiehire gnderilmiti, Hkmet Eskiehire tanmay dnyordu. stanbul dman eline gemeden nce yaklmak iin tenekeler dolusu gazya hazrlanm, sanat eserleri mze mahzenlerine istif edilmiti. Bata Ayasofya olmak zere resm binalar dinamitlerle donatlarak patlatlmak zere hazrlklar yaplmt. Abdlhamite de stanbuldan ayrlmas nerildiinde o Padiah olan kardeine: stanbul dan bir kere ayrlrsan bir daha dnemezsin. diyerek gitmeyi reddetmiti. stanbulda, emniyet mdr ihtill yapabilecekleri korkusuyla, isiz gszleri ehirden dar karmak iin abalyordu. Enver Paa, soukkanl ve sakin bir ekilde ngilizlerin anakkale Boazndan asla geemeyeceklerini, anakkaledeki savunma hatlar yok edilse bile, Trkerin stanbulu kanlarnn son damlasna kadar savunup dmana asla teslim etmeyeceklerini sylyordu. nk, Enver Paa, anakkaleyi savunmak iin, Liman von Sanders komutasnda Beinci Orduyu kurmutu. 18701871 ylnda Almanlarn Franszlara kar kazand baarnn intikamn almak isteyen Franszlar, Ruslarla anlamlar, ngilizler ise Hindistan taraflarna ilerleyen Ruslara iyi bir ders vermek amacndaydlar. Ortak dman Almanlara kar ngilizler, Franszlar ve Ruslar birlemiler, talyanlar ise, Alman-Avusturya mttefiki olmasna ramen Trablus Savanda ngilizlerden ve Franszlardan yardm alm olduu iin Franszlarn yannda yer almt. Romanya ise henz kararn vermemi glden yana tavr almak iin beklerken, Saraybosnada Avusturya veliahd Aridk Ferdinandn Srplar tarafndan ldrlmesiyle sava balamt. Boazlarn Trklerin elinde bulunmas ve taraflarn burada gz olmas nedeniyle 20 Temmuz 2 Austos 1914 tarihleri arasnda Osmanl Devleti seferberlik iln ederek beklemeye balamt. Savaan taraflar stanbulu almak iin pusuya yatmlar, ngiliz ve Franszlarn ilgisizlii karsnda Almanlar Trklere vaatlerde bulunarak, topraklar tehlikeye derse yardm sz veriyorlard. Austos ayna gelindiinde 3845 ya arasndaki dnemin tamam silahaltna arlm, askerlik ubelerinin n askerlie bavuranlarla dolmu, bavuru iin gelenler gnlerce sokaklarda ve cami avlularnda beklemiler, ilemler tamamlanmad iin birou evlerine geri dnmlerdi.
226 Dinamo H.zzettin Kutsal syan C:2 Sf: 181-182 May Yaynlar- Aralk 1973-stanbul

140

htillci Trkler

Osmanlnn elinde Ege adalar kaybedildiinde 1913 ylnda Brezilyadan satn alnm bir gemi bulunurken Yunanllarn ABDden ald Idaho ve Missisipi adl modern gemileri vard. Osmanlnn ngilizlere yaptrd Sultan Osman ve Readiye gemilerinin bedellerinin yars dendii halde, ngilizler bu gemileri kendi donanmalarnn ihtiyac olduu gerekesini ne srerek teslim etmemiler227 ve gemileri teslim almaya giden 500 civarndaki Trk gemicisine de saldr dzenlemilerdi. Bu gemiler alnm olsayd Egede Yunanllara kar denge salanm olacakt. Osmanl Devletinin Birinci Dnya Savana katlmasyla ilgili olarak Talat ve Enver Paa: Almanyaya katlmamz halinde, sava sonunda aleyhimize bir ittifak olumas ve kendisine katlmadmzdan dolay Almanyann da, aleyhimizde sz birlii yapanlarla birlikte hareket etmesi ihtimali vardr. () Sava mttefiklerin kesin zaferiyle sonulanacak olursa, bunlar bizi aralarnda paylaacaklardr. Her iki ihtimale gre de zarardayz. () Almanya savatan galip karsa korktuklarmzdan kurtuluruz. Malup olursa, Almanyaya katlmadmz taktirde urayacamz muhtemel tehlikeden fazlasna, yani paylamdan daha byk bir tehlikeye uramamz ihtimali sz konusu deildir diyordu. Talat ve Enver Paalar, Amerikann savaa katlacan kestiremedikleri iin, savaa Almanlarn yannda girmeyi uygun grmlerdi.228 Osmanlnn Almanlar safnda savaa girmesi ngilizlerin byk tepkisine neden olmu, ngiltere Babakan Asquith parlamentoda yapt konumada: Osmanl Devleti klcn ekerek intihar etmitir derken, Sava Bakan Kitchener: Trkiyeyi mahvedinceye kadar savaa devam edeceiz diyerek tepkisini dile getirmiti.229 19 ubat 1915 gn Rumelide mevzilenen Erturul ve Seddlbahir bataryalar ile Anadolu yakasndaki Kumkale ve Orhaniye bataryalarna kar ilerinde Queen Elizabethinde bulunduu 12 sava gemisiyle byk bir saldr balatlmt. Trk bataryalar uzun bir sre sessiz kalm, dman gemileri leden sonra 56 km. yaklaarak atee balam, etin sava toz duman iinde saat srmt. Trk istihkamlarnda toprak ynnn dnda hi bir ey grnmez olmutu ama dmann karaya asker karmak iin yapt her teebbs ve Seddlbahiri igal plan Trk askerlerinin direniiyle karlayordu. Hava kararmaya yz tutarken dmanlar geri ekilmilerdi. Havann frtnal olmas nedeniyle bir sre hareketsiz kalan dman, 25 ubatta yeni bir saldr balatarak ateini olaanst iddetlendirmi, Trk birlikleri karanlk ve yamurun etkisiyle geri ekilmeye frsat dahi bulamamt. Bu srada Mustafa Keml bir ukura dm, bir avu ve onbann olaanst gayretleriyle esir olmaktan Karayrk deresinin dousundaki tepeye gn doarken sekiz sralarnda ulaarak kurtulmu ve tekrar savunmaya gemilerdi.230 .

227 Fromkin David Bara Son Veren Bar Sf:43-51 Sabah Kitaplar 1993- stanbul 228 Arslan Emir ekip, Srgnde lm Sf: 44 Truva Yaynlar Austos 2004- stanbul 229 Akin Sina stanbul Hkmetleri ve Milli Mcadele Cilt:1 Sf:22 Cem Yaynevi 1992-stanbul 230 Arsoy M. Sunullah Mustafa Keml Atatrkn Syleyip Yazdklar Sf:41 TTK.1989 Ankara

141

Gen Trklerden Cumhuriyet Halk Frkasna

Queen Elizabeht gemisi Seddlbahir, Agamemnon gemisi Erturul, Galois gemisi Kumkale, Irresistible gemisi de, Orhaniyeyi hedef almt. Dier zrhllarn klavuzluundaki saldr Trk tabyalarndaki toplar susturmutu. Trk komutanlar ile Almanlar arasndaki anlamazlk da kendisini gstermeye balam, dman zrhllar akam olduunda limana girmilerdi. 26 ubat gn Seddlbahir bombardmana tutulmu, 27 ubat gn Dardanos bataryas bombardman edilmiti. 190215 kg. arlndaki mermileri koltuunda srtnda tayan askerler, dmana aman vermiyorlard. 7 Mart gn yaplan o dneme kadar saldrlarn en etkilisi olan bombardmann ardndan, Dardanos Tabyasda dmt.231 Bu dnmeden sonra bir sre hareketsizlik hakim olmu, duraksayan dman saldrlar 18 Marta gelindiinde yeniden hareketlenmi ve dman zrhllar sabahtan itibaren Boazdan ieri girmeye balamt. Sabah saat on civarlarnda 16 zrhl Boazdan ieri girerek limanda sava dzenine girip yaklak 16 km. aktan atee balamt. Gemiler 14 kmye kadar yanamlar sahile yaklatka da hedefe isabet oranlar artrmt. Trk tabyalarndan kendilerine ate edilmediini grdke daha serbest hareketlerle ve manevra yapmaya gerek duymakszn ata devam ediyorlard. Dman atei arttka Trk askerlerinin intikam hrslar da artyor, daha azimle alyorlard. Rumeli Hamidiyesi top avularndan Bekta, komutanna: Efendim toplarmzn ikisi de harap oldu. Bizi Goncasuyuna ektiler. Bir fnye ekemediim iin yanyorum. Bu hal bana lmden de beter geldi. ki fnye ektikten sonra lsem de gam yemem. Bana bir vazife verin 232 diye yalvaryordu. Bu ruh hali iindeki asker varn younu ortaya koymu, dmana kk sktryordu. Fransz donanmas byk zarar grm, Amiral D Roben geri ekilme emri vermek zorunda kalmt. Franszlarn Yarm Dnya dedikleri Bouvet Zrhls batrlm, ancak dier zrhllar kurtulmutu. Seddlbahir civarlarnda karaya kabilen kk bir dman kuvveti sng takarak ilerlemeye alm, bunlar Trk kuvvetleri tarafndan yok edilince dierleri geri ekilmek zorunda kalmt. Gndz Trk askerinin canla bala srdrd savan gecesinde karanlkta yarallar arasnda dolaan Mustafa Keml, sava srasnda elindeki bozuk silahndan fayda gelmeyeceini anlaynca onu atp, yerden ald talarla dmana hcum eden Mehmet avuu grm ve onu dllendirmiti. Daha sonra kendisiyle grlen Mehmet avu bu olay yle anlatyordu: Ben mangamla nbette idim. Dman gemileri kyy iddetle bombardman ettikten sonra karma yapmay baladlar. Bu srada gizlendiimiz yerden karak, yere yattk. Ve dmana atee baladk. Dman yere yatarak bize ate ediyordu. Birbirimize ok yakndk. Bir ara benim tfeimin mekanizmas ilemez oldu. Hrsmdan tfei attm. Bunu gren bir dman askeri bana ate etmeye balad. Hemen istihkam kreini ekerek zerine atldm. Ka kiiyi vurduumu hatrlamyorum. Gzm atm zaman kendimi shhiye adrnda buldum. 233

231 Sanltop Gazanfer anakkale Geilmedi- Yzba Mehmet Hilmi- Sf: 133 Goa Basm Yayn 2006-stanbul 232 Sanltop Gazanfer anakkale Geilmedi- Yzba Mehmet Hilmi- Sf: 142 Goa Basm Yayn 2006-stanbul 233 demir Ulu Atatrkn Yaam Cilt:1 Sf:164 TTK 1980-Ankara

142

htillci Trkler

Mustafa Kemlin Doum Yeri: Kemlyeri

Gelibolu yresini Balkan Sava srasndan tanyan Mustafa Keml, yarmadann savunulmas hususunda teki kurmaylarn grlerine katlmyor, onlarn kyda yeterli bir tel rg tahkimat yaparak dman karmasnn nlenebilecei eklindeki dncelerine kar, denizden topu ateiyle desteklenen dmann, karaya kabileceini bu nedenle savunmann, ierideki mevzilerden dman pskrteceini sylyor ve karada stn bir kuvvetin olmas gerektiini savunuyordu. Alman komutanl da, Mustafa Kemlin grne katlmakta ve yaln tepelerin tutularak savunma yaplmasn istemekteydi. Liman von Sanders, Mustafa Kemlin komutasnda bulunan On Dokuzuncu Tmeni, yedek kuvvet olarak Maydos (Eceabat) yaknlarnda brakm, bu tmen saldrnn gelecei yne gre, kuzeye, gneye ya da batya gnderilmek zere hazr tutulmutu. Bu grevden memnun olan Mustafa Keml, Kkboal kyne yerleerek, savunma iin hazrlanyordu. 12 Nisan 1915 gn gzetleme yaparken dmann Arburnunda karaya kmakta olduunu grerek genel kararghla telefon balants kurmaya alm, ulaamaynca hemen karar verip, hcuma kalkmt. 12 Nisan sabah dman, Mustafa Kemlin dnd gibi karma yapm, ngilizler Helles Burnundan, Anzaklar, Kabatepenin kuzeyinden, Franszlar ise, Asya yakasndan saldrya gemilerdi. Genel karargh ile telefon balants bulunmayan Mustafa Keml, bu durumu kara yolu ile stlerine bildirmeyi dnm ama, gelecek emirleri beklemesi durumunda iin iten geeceini de grmt. Kendi emrinde bulunan az saydaki yedek kuvvet ile hcuma karar vermiti. Dmann Suvla (Anafarta)ya doru ilerlemesini durdurmak iin, g koullarda direnmeye balamlard. Engebelli arazide at stnde Conkbayrna doru yol alan Trk kuvvetleri atlarndan inerek yollarna yaya olarak devam ediyorlard. Tepeye yaklatklarnda aa doru koarak geri kaan askerlerle karlatklarnda Mustafa Keml: Ne oluyor? Neden kayorsunuz? diye sormu, askerler: Geliyorlar! Geliyorlar, Dman geliyor, efendim. ngiliz, ngiliz diyerek yamacn altnda fundalktaki Avustralyallar gstermilerdi. Mustafa Keml: Dmandan kalmaz! demi, askerler cephanelerinin kalmadn syleyerek itiraz edince Mustafa Keml: Sngleriniz var ya! diyerek onlar durdurmu ve sng takarak yere yatan Trk askerlerini gren dmanlar da yere yatmt. Bu an iin Mustafa Keml: Kazandmz an bu andrdiyordu..234 Mustafa Keml, Kocaderede yeni kurulan telefon merkezine 13 Nisan (25 Nisan) sabah girdiinde 77 Alayn Birinci tabur Komutan Binba Mehmet Emin Efendi: Efendim! Yksek katnza girmeye utanyorum. zlerek belirtmeliyim ki, btn alaymz il yavrusu dank, sava alanndan kamlardr. Bir ucu Maltepeye kadar gitmitir. Alay Komutann bulamadm. Sizin Kocadereye gelmekte olduunuzu haber aldmzdan bilgi sunmak iin buraya koup geldim diyordu. Mustafa Keml bu binbaya :
234 naydn Ruen Eref, Mustafa Keml ile Mlkat Sf: 23 Cumhuriyet Gzt. Eki Mart 1999

143

Gen Trklerden Cumhuriyet Halk Frkasna

Hatrlaynz ki, Dernede talyanlarla yaptmz birok savalarda da cephemizin baz kesimlerinde l Araplar, bugn grdmz gibi kamlardr. Ama bu kalar bizim sonu olarak baarl olmamza engel olmamtr. Gnlnz rahat olsun, teki kuvvetlerimiz inanl bir direnle dmann karsnda durmaktadrlar. imdi bize den bu kaanlara lanet etmek deil, onlar yeniden toplayp savaa gndermektir. Bunun iin hemen tabancanz karnz, btn emrinizdekiler ve ilikide bulunduunuz subaylara ayn yetkiyi verdiimi bildiriniz. Kaanlar vurunuz. Kuvvetlerinizi Kocaderenin batsndaki derede toplaynz. imdi emrimde ve yanmda bulunan svarileri de bu ile grevlendireceim. Ben de sizin yannza geleceim235 diyerek onu cesaretlendirmiti. Dmann saldrs btn hzyla devam ederken, patlayan bombalar Trk askerlerini toprak altnda brakyor hem dmann hemde Trk askerinin iddetli atei ve kkl bykl mermi saanaklar altnda sava devam ediyordu. Allah Allah. sesleriyle sng hcumuyla dman hatlarn kran Trk askerleri Mustafa Kemlin: Size ben taarruz emretmiyorum: lmeyi emrediyorum... Biz lnceye kadar geecek zaman iinde yerimizi baka kuvvetler ve baka kumandanlar alabilir236 emriyle sekiz taburdan fazla olan dmana kar direnen Elli Yedinci Alayn hemen hemen btn erleri lm ama Anzaklar ne zaman bir srtn ardndan grnseler atele durdurulmutu. Mustafa Kemlin kendi komutanlarnn emrini beklemeksizin balatt hareket, Anzak kuvvetlerinin karaya ktklar ilk gn sonu almalarn engellemiti. Osmanl ordusunun hemen hemen her ktas en az bir defa atm, yeni gelen her kta girdii arpmalardan en az yarsn kaybederek kmt. Gerek Trk askerleri, gerekse Anzaklar kimin dost, kimin dman olduunu bilmeden savayorlard. Trk ordusu an ve eref halesi iinde kuvvet ve kudretini son nefesine kadar ortaya koyuyordu. Mustafa Keml yetkisi olmad halde, Arap askerlerinin oluturduu ikinci alay, ate hattna srerek Maydostaki Esat Paaya btn mevcutla saldrya gemenin gerekli olduunu bildirince Esat Paa, On Dokuzuncu Tmenin son alayn da onun emrine vermi ve Sarbayr cephesi btnyle Mustafa Kemlin komutas altna girmiti. leden sonra Anzaklar gerilemeye balamlard. Gece olduunda kimsenin gzne uyku girmemi, iki taraf da yorgunluktan halsiz dp, dalm ve paralanmt. Bitmek bilmeyen top ve tfek yaral inlemeleri arasnda vatann savunanlar ve igalciler atee devam ediyorlard. Uykusuz geirdii gecede Mustafa Keml, btn cepheyi dolap bilgi ediniyor ertesi gn yapacaklarn planlyordu. Dman ise, karanlktan yararlanarak kyya yeni karmalar yapyordu. Anzak komutan General Birdwood yenilgiyi kabul etmi, blgeden geri ekilmek iin Hamiltona bavurmu, Hamilton ise ne pahasna olursa olsun direnilmesini, Gneydeki kuvvetlerin ertesi gn harekete geerek Arburnu zerindeki basky hafifleteceklerini belirtip: in zor ksmn atlattnz, imdi tek yapacanz ey, selmete erinceye kadar kazmak, kazmak, kazmaktr. Diyordu. Siper kazmaya balayan bitkin ve umutsuz Avustralyallarn kazma, krek sesleri tepeden duyuluyor ve Mustafa Keml onlar izleyerek zaman kazanmak iin savunmada kalmay
235 Arsoy M. Sunullah Mustafa Keml Atatrkn Syleyip Yazdklar Sf:27 TTK.1989 Ankara 236 naydn Ruen Eref, Mustafa Keml ile Mlkat Sf: 27 Cumhuriyet Gzt. Eki Mart 1999

144

htillci Trkler

tercih ediyordu. Asl tehlikenin gneydeki Seddlbahirden geleceini dnd iin btn yedek kuvvetlerin orada kullanlmas gerekeceini bilerek bekliyordu. Bolayrdan takviye geldikten sonra yeniden saldrya gemi, dmann denizden ve karadan kuvvetli arapnel atei dehet saarken, sava gemisinden izleyen Hamilton, unlar yazyordu: ndirdiimiz onca vahi darbeye ramen, gebe dalar hl Trk dourmaktayd. Yer yer ilerleyen izgiler: yeil imenlerin zerinde kmldayan noktalar: Sarbayr srtnda, yara izine benzeyen geni bir krmz toprak zerinde birbirini izleyen noktalar... te yeni bir nokta dizisi... Ve yine bir tane daha... Yaklayor, gzden kayboluyor, yine ortaya kyorlar... mevziinizin en yksek ve en orta yerine, birbirini kovalayan dalgalar halinde ykleniyorlar. Byk toplarn gmbrtsnn yan sra, makinelilerin ve tfeklerin takrts duyuluyor gk grltleri arasnda bir limonluun damna inen dolunun kard sesler gibi... Sonra ate hafifledi... Saldr pskrtlmt. Bizimkiler olduklar yerde tutunabilmilerdi. Yeil imenliklerin zerinden geriye az, ok az nokta dnd. tekiler, karanlklar lemine gmlerdi. Anzaklar ve Mustafa Kemlin askerleri, yorgunluktan bitkin halde siper kazarak, iine yerleiyorlard. Bugn Kemlyeri olarak bilinen yerde subaylar evresine toplayan Mustafa Keml: Karmzdaki dman hepimizin lm pahasna da olsa denize dkmek zorundayz. Dmana kyasla durumumuz zayf deildir. Dmann maneviyat tamamen krlmtr. Snacak bir yer bulmak iin durmadan siper kazmaktadr. Siperinin yanna birka mermi der dmez nasl katklarn grdnz... una inanyorum ki, komutamz altndaki birliklerde, Balkanlardaki felketimizin tekrarn grmektense lmeye raz olmayacak tek bir er bile yoktur. Aramzda byle adamlar olduunu sanyorsanz, bunlar kendi elimizle vuralm dedikten sonra: Burada benimle beraber dven her asker bilmelidir ki, tek bir adm dahi gerilememek namus borcudur. Hepinize unu hatrlatrm ki, siz imdi dinlenmek isterseniz yurdumuz hibir zaman huzura kavuamaz. Btn silah arkadalarmzn bu dncede olduuna ve dman denize dknceye kadar yorgunluk belirtisi gstermeyeceine inanyorum dedikten sonra erlerin sngsnden baka hibir eye gvenmemelerini istemiti. Saldr baladnda ngiliz zrhllaryla kydaki ar bataryalar sadece khne da toplaryla korunan Trk mevzilerine mermi yadrnca, Trklerin birbiri ardnda yapt saldry nlyor, baz blklerin panie kaplarak kamasna neden oluyordu. Bunun sonucunda Mustafa Keml de, saldry durdurmak zorunda kalyordu. Dman donanmasnn att arapnellerin misketlerinden birisi Mustafa Kemlin koluna saplanmt. Yaral olduu halde iki saat kadar Alay komutanyla birlikte sava alannda kalarak manga ve blklerin dzenlenmesiyle uramt. Alay komutannn sraryla shhiye blne gidiini Mustafa Keml yle anlatyor: Misket kemie arpt ve kolumun iinde kald iin, yaram ok acyordu. Alay Komutan Bey yaramn bu halde kalmasna raz olmad. Gidip baktrmam syledi. shhiye blne gittim. Bigalya gnderdi. Buraya gittim. Onlar da Maydosa gnderdiler. Maydosta bir ameliyatla kolumdan kurunu kardlar. Yaram sarldktan sonra tabura dnmek istedim. zin vermediler. Btn yarallar arasnda o gece Biga hastanesine gnderildim.237
237 Arsoy M. Sunullah Mustafa Keml Atatrkn Syleyip Yazdklar Sf:37 TTK.1989 Ankara

145

Gen Trklerden Cumhuriyet Halk Frkasna

Dman hattndan alan atele, ilk siperdeki btn Trk askerleri biilince ikinci siperdeki erler hemen onlarn yerlerini alyorlard. Bombasrtndaki arpmay Mustafa Keml yle anlatyor: Karlkl siperler arasnda mesafemiz sekiz metre, yani lm muhakkak, Birinci siperdekiler hibiri kurtulmamacasna tamamen dyor, ikincidekiler onlarn yerine gidiyor, fakat ne ayan gpta bir anlay ve inanla biliyor musunuz? leni gryor, dakikaya kadar leceini biliyor, hibir umutsuzluk bile gstermiyor, sarslmak yok.!. Okuma bilenler ellerinde Kuran Kerim, cennete girmeye hazrlanyorlar. Bilmeyenler kelime-i ahadet ekerek yryorlar. Bu Trk askerlerindeki ruh kuvvetini gsteren ayan hayret ve tebrik bir misaldir. Emin olmalsnz ki, anakkale muharebesini kazandran, bu yksek ruhtur. 238 Mustafa Keml de Trk askerlerinin zafere erieceine inanyordu. te yandan bu saldrlar ar kayplara yol at iin Esat Paa, Helles Burnundaki saldrya kar koyabilmek iin Mustafa Kemlin harekttan kanmasn istemiti. General Liman von Sandersin plan gerei 18 Maysta Trkler, Anzaklarn tuttuu kprbana byk bir saldrda daha bulunmular, stratejik bir incelii olmayan bu planla, Seddlbahirden ve Asya yakasndan desteklenen bir kuvvetle Arburnuna yklenerek Anzaklar yok etmek, ya da denize dkmek amac gden saldr Trkler iin bir katliam olmutu. Mustafa Kemlin savalarda gsterdii dehann takdir edilii ngiliz resmi kaynaklarnda : O subayn 25 Nisanda durumu derhal kavramas yzndendir ki, Anzak kuvvetlerinin karaya ktklar ilk gn netice almalar nlenmitir239 denilerek dile getiriliyordu Karlkl ar kayplarn ardndan taraflar, llerini gmmek iin atekes yapmlard. Anlama grmelerine katlmak iin gzleri bal olarak kydaki bir maaradaki General Birdwoodun snana gidenler arasnda Mustafa Keml de vard. Anlama salanncaya kadar Trkler de Aubrey Herberti rehine olarak misafir etmilerdi. anakkaledeki baarlara karn Enver Paa, hl Mustafa Kemlin bir yanln yakalamak iin frsat kolluyor, Liman von Sanders de onu biraz bana buyruk bulmakla birlikte, tmen komutan olarak yeteneklerini beeniyordu. Mustafa Keml, 34 yandayken, 5 Mays 1915 gn albayla terfi ettirilmiti,240 karar kendisine Haziran aynda tebli edilmiti. Enver Paa, cepheye yapt ksa bir ziyaret srasnda Esat Paadan Avustralyallarn kilit mevzilerinden birine saldr iin izin alan Mustafa Kemlin saldrya gemesine kar kmt. Yaplan saldr kan iddetli bir frtnann ve alay komutannn daha saldrya gemeden lmesi yznden baarszlkla sonulanmt. Bu olayn ardndan Enver Paa, Mustafa Kemli ok can telef etmekle sularken, Mustafa Keml baarszla Enverin ie karmasnn neden olduunu dnyordu. Von Sanders devreye girerek ikisinin aralarn bulmak zorunda kalmt. Enver, askerlerin kahramanln verken, ktalar ziyareti srasnda Mustafa Kemli ziyaret etmeyip onu kmseme eilimini srdryordu. Bu tavr zerine Mustafa Keml, istifa yazsn Liman Von Sanderse gndermi, ancak Liman Von Sanders bu istifay kabul etmedii gibi Enver Paay da uyararak Mustafa Kemlin krgnln bildirmiti. Enverin stan238 naydn Ruen Eref, Mustafa Keml ile Mlkat Sf:42 Cumhuriyet Gzt. Eki Mart 1999 239 Sherrill Charles H. Bir Eliden Gazi-Mustafa Keml Sf: 61 Tercman 1001 Temel Eser - stanbul 240 Aydemir evket Sreyya Tek Adam Cilt I. Sf:.226 Remzi Kitabevi 1999-stanbul

146

htillci Trkler

bula dnnden sonra Liman von Sanders Mustafa Kemli tekrar tmeninin bana gemeye raz etmiti. Mustafa Keml Gelibolu savann ilk raundunu milletine kazanarak milletini onurlandrm olmasna ramen, savan genel ynetiminde sz sahibi olamamas nedeniyle huzursuzdu. Kolordu merkezi ile yetkilerinin derecesi, kuvvetlerinin yetersizlii ve imdi yanna verilen Alman subaynn yetkileri konularnda fikir ayrl iindeydi. Esat Paann Arburnu mevkiine yeteri kadar nem vermediine inand iin sorunlar zerinde uzun ve ayrntl raporlar gnderiyordu. Conkbayr ve Kocaimen tepelerinde dman, birliklerini glendirdikten sonra yeniden saldrya geeceini, saldrnn Sarbayra yneltileceini dnyordu. Bu fikrine Esat Paay inandrmaya alt ise de baaramamt. Tepelerin savunulmasnda kilit noktas olarak grd bir yerin Mustafa Kemlin mi, yoksa Alman Binba Willmerin mi komutasnda olduu ak deildi. Bu nedenle Esat Paa, durumu grmek iin, tmen kararghna geldiinde Mustafa Keml onlar zirveye kararak durumu tepeden gstermiti. Esat Paa Mustafa Kemle, Dman nereden gelebilir? diye sorduunda Mustafa Keml, Arburnu ynnden Suvlaya kadar uzanan kylar gsterip Esat Paann: Buradan geldiini farzedelim, sonra nasl ilerleyecek? sorusu zerine yine Arburnunu gstermiti. Esat Paa onun grlerine katlmam, Mustafa Keml tartmay uzatmadan: Umarm ki siz hakl karsnz demiti. Oysa Mustafa Keml iddialarnda yine hakl km, 6 Austosta dman, tam Mustafa Kemlin Esat Paaya sylemi olduu izgi zerinde saldrya getiinde baraj ateinin gmbrts, srtlar sarsmaya balamt.

Tek are, Btn Birlikleri Benim Emrime Vermektir.

Trk savunma hatlar byk bir karklk iindeydi ve karargha gelen haberlerden ortada belli bal bir komuta bulunmad anlalyordu. letiim kesilmi, btn birlikler birbirine karmt. Subay ve komutanlarn ou vurulmu ya da yaralanmt ama kimsenin olup bitenden haberi yoktu. Yaayanlar bulunduu yerin adn bile bilmiyordu. Kimin dost kimin dman olduu ayrt edilemez durumdayd. Ortalkta komutan diye bir ey kalmamt. Mustafa Keml, bu durumu eletirerek, grup komutanlndan hemen nlem alnmasn istediinde: Elimizden geleni yapyoruz dan baka cevap alamamt. Grup komutanlndaki kurmaylar da ne yapacaklarn armlar ve sorumluluu birbirlerinin stne atmaya balamlard. Anafartalar Grubu Komutan Albay Fevzi Bey, Von Sandersin istedii takviye tmenleriyle birlikte Bolayrden geldiinde Mustafa Keml ona milletin selmeti adna, Conkbayrndaki nazik durumu Von Sanderse bildirmesini istemi, az sonra kurmay baka-

147

Gen Trklerden Cumhuriyet Halk Frkasna

n, Von Sanders adna kendisine telefon ederek durum zerindeki grn sorduunda Mustafa Keml: -Tek bir dakikamz kald, O dakikay da karrsak genel bir felketle kar karya geleceiz diyerek: -Tek are, btn birlikleri benim emrime vermektir. Demi, kurmay bakan biraz alayla: -ok gelmez mi? diye sorduunda ise: -Az gelir! diye cevap vermiti.241 Tm cephelerde durum bundan farkl deildi. Fevzi Bey, Bolayrden gelen askerlerinin 8 Austos sabah ngilizlere kar harekete gemeye hazr olacaklarn bildirdii halde, le olmu, askerler hl hazrlanmamt ama, Von Sanders srarla o akam saldrya giriilmesini istiyordu. Yorgun, a ve araziyi tanmayan ayrca ellerinde yeteri kadar toplar bulunmayan askerleri savaa srmek istemeyen Fevzi Beyi komutanlktan alan Liman von Sanders yerine Mustafa Kemli atamt. O da, btn cephenin denetimini ele aldktan sonra hazrlklarn tamamlam ve tmeninin komutasn yeni komutana devrederken askerlere cesaret veren ve fedakrlklarn ven bir ayrlk mesaj yazmt. Sonra Anafarta srtlarna doru yola kmt. Drt aydan beri ilk defa rm insan cesetlerinin kokusuyla zehirlenmi havadan daha temiz bir havay iine ektiini anlayan Mustafa Keml, geceler boyu uyumad gibi yakaland stma nbetlerinden dolay da bitkindi ama kendisine gveniyordu. Artk beceriksiz baz kiilerin meydana getirdii amaza kar, kendi yeteneklerini ortaya koyacak ve baka komutanlarn, hayatlar ya da meslekleri pahasna kaybetmi olduklar bir sava kazanmak iin btn inancyla abalyordu. Mustafa Keml, cephede dankl gidermek iin almalara balam askerlerin arpt yerden ok uzaklarda bombo duran bir tmen komutann cepheye gndermiti. Ardndan zifiri karanlkta uyuklayan Binba Willmerin kararghna ulat. Anafartalar grubu kararghnn adrnda uyuyan Fevzi Beyi bularak komutann kendine getiini bildirip genel bir saldr emri verdi. Stratejik bir neme sahip olan Tekketepe, Trkler tarafndan ele geirilmiti. Trk askerleri yoku aa, dman kuvvetlerinin arasna lm saarak inerken Hamilton, zrhlsndan teleskopla seyrettii olay: ok gemeden arapneller solumuzdaki siperlerin zerine dmeye ve askerler kuzeyden gneye panik halinde kamaya baladlar. Daha dikkatli baknca, dmann kendi att arapnellerin ardndan ilerlemekte ve bizim hatt soldan merkeze doru pskrtmekte olduunu grebiliyorduk. Bizim merkez kesimi, durmadan ilerleyen Trkleri geri pskrtmek iin son bir gayretle silkinir gibi oldu... Sonra sabah saat 6 sralarnda btn kesimler, sa kanat da iinde olarak, anszn kverdi. Bizimkiler sadece gerilemekle kalmadlar, bazlar hemen hemen denize kadar kap geldiler. Diyerek anlatyordu. Gne tepeye dikildiinde Trk ordusu, Suvla savann kazanm, Mustafa Keml askerlerine siper kazmalarn emrediyordu. Anafartalar, gven altna alndktan sonra Suvla saldrs pskrtlmt ama, dmann Sarbayrdan da atlmas gerekiyordu. Conkbayrnda durum ise her zamankinden daha ktyd.
241 Aydemir evket Sreyya Tek Adam Cilt I. Sf:.227 Remzi Kitabevi 1999-stanbul

148

htillci Trkler

Mustafa Keml, gece Conkbayrnda yaplacak sava grmek iin, Liman von Sanderse gitmi, o da Mustafa Kemle: Bu harektn sorumluluunu siz zerinize aldnz. Planlarnza karmak istemem diyerek serbest brakmt. Sava cephede bizzat ynetmek iin Mustafa Keml Conkbayrna kefe gittiinde bir dman ua alalarak zerlerine gelmeye balam, yanndaki subaylar kat halde, Mustafa Keml kamayan bir tek subayla yoluna devam ediyordu. Uak onlar bir sre izledikten sonra saldrmadan gidince de askerlerini toplayp onlar cesaretlendirmiti. Sekizinci Tmene afakta saldrya gemek zere hazrlk emri verdi. Bu, uykusuz geen drdnc gecesiydi ve bu geceyi de yksek stma ateiyle geirmiti. Buna karn tmen kararghnda her eyi kendisi denetliyordu. afaktan nce de adrnn nne kp hazrlklar gzden geirdikten sonra saat drt buukta siperler boyunca ilerleyerek alak sesle: Askerlerim, karnzdaki dman mutlaka yeneceiz. Yalnz acele etmeyin. Ben nden gideceim. Krbacm kaldrr kaldrmaz hepiniz ileri atln dedikten sonra birka adm ilerleyerek krbacn kaldrdnda, sng takm erler ve kllarn ekmi subaylar, karanln iine atlp: Allah! Allah! sesleri arasnda ngilizleri, silaha davranmalarna frsat vermeden yok ederek, cephe hattn ykmlard.242 Gn aardktan sonra, ngiliz toplar Conkbayrn cehenneme evirmiti. Gkten yaan arapnel ve demir paralar ve topraa gmlen deniz toplarnn glleri, alan ukurlarda patlyor, gk koyu bir duman ve ate tabakasyla kaplanyordu. Mustafa Keml, Madam Corinnee yazd mektupta cephedeki askerlerin ruh halini yle anlatyordu: Gerekten onlara gre iki sonu ihtimali var: Ya gazi olmak ya da ehit olmak. ehit olmak nedir bilir misiniz, doruca cennete gidecek Orada Tanrnn en gzel kadnlar, hurileri onlar karlayacak ve sonsuza kadar onlarn arzusuna tabi olacak. En yksek mutluluk!...243 Herkes kaderinde yazl olan beklerken her yan ceset doluydu. Temmuz scandaki ate altnda korkusuzca emirler veren Mustafa Kemle Nuri Bey (Conker) dehet iinde: Eyvah vuruldun! diye barm o da soukkanllkla: yle ey yok! Aldnz emri derhal ifa ediniz 244 diyerek emirlerini tekrar etmiti. arapnel paras, gs cebindeki saati paralam ve gsnde yalnz byke bir rk meydana getirmiti. Mustafa Kemlin arpmalardan sonra Liman von Sanders ile karlamasn Albay Haydar Mehmet (Alganer) yle anlatyordu: Akama doru Mustafa Keml Bey, kurmay bakanyla beraber kararghmza geldi. Liman Von Sanders Paaya, kendi kumandas altnda kendi iaretiyle yaplan piyade sng hcumu hakknda, ayakta Franszca izahat veriyor. Mustafa Keml Bey: -Btn cephe zerinde piyademiz, Conkbayrnda tutunmaya alan dmana benim iaretimle sng hcumuna geti ve dman denize kadar srd. Bu esnada benim gsme
242 naydn Ruen Eref, Mustafa Keml ile Mlkat Sf: 72 Cumhuriyet Gzt. Eki Mart 1999 243 Belli emsi Atatrkn Ak Hayat Sf: 58 nceleme Yaynlar Kasm 1988 stanbul 244 Kl Ali Atatrkn Hususiyetleri Sf: 50 Cumhuriyet Gzt. Eki Mart 1998

149

Gen Trklerden Cumhuriyet Halk Frkasna

bir mermi paras isabet etti. Saatimi krd. Bu saat benim canm kurtard. Msaade ederseniz, bugnk muvaffakiyetin hatras olarak, bu saati size takdim edeyim dedikten sonra saatini kard. Liman Von Sanders Paaya verdi. Hepimiz ayaktayz. Bu anda, bu ulv manzarann ahidi olan btn bizlerin geirdii miz heyecan tarif imkanszdr. Bu heyecan, gzlerimizde sevin ve iftihar yalar toplad. Liman Von Sanders Paann heyecandan titrediini, gzlerinin bulandn grdm. Yrekten kopan tebrik ve teekkr hitabeleriyle, Mustafa Keml Beyin uzatt saati ald. Ona kar kendi( aile markal) altn saatini kard ve: Sizin de, benim pek byk takdir ve tebriklerimin nianesini ve byk muvaffakiye tinizin hatrasn yad ettirecek olan u saatimi kabul etmenizi rica ederim, dedi ve ona kendi saatini verdi.245 arpmalardan sonra, Mustafa Kemlin Liman von Sanderse kar, saldrnn yandan deil, cepheden yaplmasn ileri srmekte hakl olduu ortaya kmt. te yandan da: Kovandan kan arlar gibi, g halle yakalarn muhakkak bir lmden syrabilen 246 Trklerden bahseden Sir lan Hamilton: daha son szmz sylemi deiliz.diyordu. Conkbayr Trklere geince Sir lan Hamilton telgrafla Kitchenere baarszlklarn bildirmi, saldrya tekrar balanabilmesi iin yz bine yakn asker istemiti. Trkn lkesini savunmak iin lmle alayn Mustafa Keml yle anlatyordu: Shhiye efradmz bir yerde istirahat ediyorlar ve yemek yiyorlarm. Tam o esnada bir obs yaknlarna dm, Askerler bir mddet toz duman arasnda kalmlar. Sonra o sis syrlr syrlmaz grmler ki o askerler arka st yatm kahkahlrla glyorlar, kendilerine zarar dokunmam olan bu obsle alay ediyorlar.247 Tarihin en etin savalarndan biri olan Conkbayr ve Anafartalar arpmalarn y neten, yorgunluk ve stmann etkisiyle iyice ken Mustafa Keml dinlenmek ve tedavi olmak iin adrndan karak aa ktklerinden yaplma rahat bir kulbeye yerlemiti. Aylar getike durgunlaan sava yeniden siper arpmasna dnmt. Mustafa Keml dmann yarmaday boaltmaya hazrlklarn grnce onu yok etmek iin son bir Trk saldrsnn yaplmas gerektiine inanyordu ama stlerine sz dinletemiyor, saldr iin izin istei: Harcanacak kuvvetimiz, hatt bir tek erimiz bile yok diye geri evriliyordu. Mustafa Keml ise bu durum zerine yarmadadaki grevinden alnmasn isteyince, Liman von Sanders onu baka bir greve atad. Bu sra salk durumu ktletii iin cephede kalmas da mmkn olmayan Mustafa Keml doktor olarak Geliboluya gelmi olan Selnikten arkada Tevfik Rt ile birlikte stanbula dnd. Bu srada stanbulda Talat Paa, Beylerbeyi Saraynda yaam srdren Abdlhamiti ziyaret ederek anakkale ve dier cephelerdeki savalar hakknda bilgi vermiti. Abdlhamit Talat Paann kendisini ziyareti ile ilgili olarak:

245 Aydemir evket Sreyya Tek Adam Cilt I. Sf:.232-233 Remzi Kitabevi 1999-stanbul 246 naydn Ruen Eref, Mustafa Keml ile Mlkat Sf: 74 Cumhuriyet Gzt. Eki Mart 1999 247 naydn Ruen Eref, Mustafa Keml ile Mlkat Sf: 77 Cumhuriyet Gzt. Eki Mart 1999

150

htillci Trkler

anakkalede kanl harplerin devam ettiini syledikten sonra maks ( ters) bir netice kt taktirde payitahtn belki de Konyaya tanabileceini, bu sebeple de benim Bursada Hnkar Kknde ikamet etmek zorunda kalabileceimi syleyerek buna gre hazrlklarn yaplmasn Zat- ahanenin irade buyurduklarn tebli etti eklinde bilgi vermektedir.248 Bu ziyaretin ardndan hayatnn en karanlk gnlerini yaadn ve Mustafa Keml Bey adnda bir miralayn anakkale zaferini kazandn duyduu zaman : Bu byk zaferi Mustafa Keml Bey adnda bir miralay kazanm!.. Allah, devletime hizmeti geenlerden raz olsun demiti. Daha sonraki gnlerde olu Abit Efendi ile konuurken onun Mustafa Keml Beyle tantn duyunca onun Yzba Salih Bey (Bozok)in arkada olduunu renerek bir daha arkadan ziyarete gelirse kendisinin de onu grmek istediini sylemiti. Bir gn Mustafa Keml, Salih Bozoku ziyarete geldiinde o srada Harbiye Nezaretinden gelen bir telefondan dmann anakkalede denize dkld haberini almlard. Mustafa Keml bu haberin doru olamayacan ngilizlerin kendilerinin ekilmi olabileceini belirtmi, haberin kayna ile kendisi telefonla grerek gerein kendisinin belirttii gibi olduunu anlamlard. Beylerbeyinden Ortakye sandalla geerken Yzba Salihe : Ben dmann ekileceini anladm iin taarruz yaplmasn nermitim. Fakat benim teklifimi kabul etmediler. Bundan dolay canm skld. ok da yorgun olduum iin izin alarak stanbula geldim. 249 Diyordu. Beylerbeyinde iken Mustafa Kemlin geldiini Abdlhamite haber vermiler o da Mustafa Kemli uzaktan grmt. Bu olay Hatra Defterinde yle dile getiriyor: Srtnda bir pelerin vard ve arkadana veda ediyordu. Uzaktan yzn iyi seemedim ama sradan askere benzemiyordu, tehlikeli bir skneti vard. Enver Paann kendisinden niin ekindiini o zaman anladm. Bunu Talat Paa tutuyormu!...Bunlar kk eyler!... anakkalede ngiltere, Fransa gibi iki byk devletin ordusunu ve donanmasn durdurdu, yz geri ettirdi ya, bana lazm olan odur250 Mustafa Keml, Trklerin savaa katlmasna kar olduu gibi mttefiklerin de bu sava kaybedeceklerini dnd halde, Birinci Dnya Savann en nemli cephesi olan anakkale savalarnn kaderini de kendi izmiti. Trkn anl direnii Birinci Dnya Savann iki yl uzamasna neden olmu ve anakkale geit vermeyerek stanbulu ve Trkiyeyi kurtarmt. Birinci Dnya Sava iinde, 19 ubat18 Mart 1915 tarihin en kanl muharebeleri yaanm bu savalar Trkn saysz zafer, an ve erefle dolu tarihinin en parlak sayfas olmutu. 78 Mart gecesi, Yzba Hakk Bey kumandasndaki Nusret mayn gemisi, frtnal bir gecenin karanlnda limana, mayn demeyi baardnda tilf kuvvetlerinin 16 harp gemisi, 18 Mart 1915te boaza girerek, tabyalar atee tutarken patlayan maynlarla Trk topularnn atlar tilf kuvvetlerini cehennem ateinde kavurmutu. Birok asker ve gemisini kaybederek geri ekilmek zorunda kallar Churchill, tarafndan yle dile getiriliyordu: Ne Bat cephesindeki Alman topu, zehirli gaz ne de onlarn dahiyane planlar bize o kadar tesir etmedi. Nispetine gre en etkili ey ne idi bilir misiniz?
248 Bozda smet, Sultan Abdlhamitin Hatra Defteri Sf:174 Emre Yaynlar Eyll 2006-stanbul 249 Bozok Salih Yaveri Atatrk Anlatyor Y.H Can Dndar Sf:56 Doan Kitap Nisan 2006 stanbul 250 Bozda smet, Sultan Abdlhamitin Hatra Defteri Sf:176 Emre Yaynlar Eyll 2006-stanbul

151

Gen Trklerden Cumhuriyet Halk Frkasna

Trklerin anakkale Boazna attklar ve demir bir tel zerinde sallanan sadece onbir adet maynBu bize yz binlere mal oldu.251 Mthi direni srasnda Osmanl ordusunda bulunan Arap askerleri bulunduklar yeri terk edip arka sralara geerek canlarn kurtarmaya alrken -ki bunlar cezalandrldlarTrk askerleri lmn zerine atlyorlard. Kocaimentepede cephenin en nnde bulunan Mustafa Keml, gzetleme mfrezesi komutanna : Yaknda dman var m? Diye sorunca Temen tereddtsz bir ekilde : Hayr komutanm yoktur deyince Mustafa Keml drbnyle rahata dman siperlerini incelemeye balam, bu srada gelen bir kurun zerine Mustafa Keml takm komutanna: Hani dman yoktu?!... diye kzm, Mustafa Kemle aldr etmeyen takm komutan: Benim takm, sng tak, hcum!... diyerek dmann keif mangasn yok edip, yerine geri dnmt. Mustafa Keml ise olup biteni byk bir haz duyarak izleyip gururlanmt. Mustafa Keml bu savata bir yandan alk, hastalk, sefalet ve yetersiz ara gere, bir yandan Trk olmayan askerlerin korkakl, en nemlisi ise komuta kademelerin de yer alan bata Enverin kskanl ve Mareal Liman Von Vandersin ynetimine kar da mcadele ediyordu. Askeri komuta kademesinde hiyerarik yap bir astn stn eletirmesi grlmedik bir olayd. Ancak Mustafa Keml, Liman Von Vandersin askerlik sanat anlayna kar koyuyordu. Bu husus Yarbay Mustafa Kemlin : Maydos Mntkas kuvvetlerine kumanda ettiim zaman tertibat ile dmann karaya kmasna imkan verilmeyebilirdi. Von Sanders Paa hazretleri bizi, bizim ordular, bizim memleketimizi tanmad ve laykyla tetebbuatta bulunacak kadar bir zamana malik olamadndan sahilde ihra noktalarn kmilen ak brakacak tertibat alm ve bugn dmann karaya asker ihracn kolaylatrmtr..252 szleriyle Enver Paaya bildirilmiti. Byk Trk direnii devam ederken saldrgan kuvvetlerin Bakomutan General Hamilton savala ilgili dncelerini yle aktaryordu: teden beri arkadalar bana sorarlar: Siz askerler lmle kar karya kalnca ne hissedersiniz, neler dnrsnz derler?..Ben byle zamanlarda iki muhtelif an yaarm. Birincisinde yle dnrm: Bu ne heyecan, bu ne heybetli manzaradr! u saniyemi milyonlarca deimem!.. kincisinde kendi kendime yle derim: Ben ne eek herifim ki, burada bulunuyorum!.... Bu arada olaylar bir rya gibi sratle gelir geer Sadece hatrlarda bir nevi hayret kalr: Dvmeye hibir sebep yokken, bu ne cefaya katlanmaktr ki, iki ayr insan grubu kar karya geip, birbirini yemeye alr?!... u boaz ne diye btn bir dnyann harp meydan haline geliyor?!... Bu boumadan maksat nedir?!... nsanln uuruna saduyusuna bir hal mi oldu?!...253 18 Mart saldrsnda stanbulun ngiliz ve Franszlarn filosunun yannda Karadenizde bir Rus karmas yaplabilmi olsayd belki baarl olabilir ve stanbul drlebilirdi. Bu251 Genosman Keml Zeki Atatrk Ansiklopedisi Cilt:2 Sf: 96 May Yaynlar Mart 1981- stanbul 252 Genosman Keml Zeki Atatrk Ansiklopedisi Cilt:2 Sf: 267 May Yaynlar- Mart 1981- stanbul 253 Genosman Keml Zeki Atatrk Ansiklopedisi Cilt:2 Sf: 98 May Yaynlar Mart 1981- stanbul

152

htillci Trkler

nun nne geebilmek iin boazn Karadeniz taraflarna da bataryalar denmi ve savunma nlemleri alnmt. Mareal von der Goltz da Padiahn Yaver-i has olarak grevlendirilmi, anakkalenin, karadan yardm olmakszn ele geirilemeyeceini anlayan, ngiliz, Fransz ve Anzaklardan kurulan 70 bin kiilik kuvvet, 25 Nisan 1915te Seddlbahir ve Arburnu blgelerinde karaya karma yapmak gereini duymulard. Franszlarn Senegalden zorla savamaya getirdii ve Trkler tarafndan esir alnan Davut Akmara, Franszlardan yle ikayet ediyordu: Btn silahlarmz topladlar. Senede insan ba drt frank vergi alyorlar. Bu defa Almanlara kar sava amlar. Bizim tarafa geldiler. Reisimize bavurarak asker istediler. Reisimiz asker kalmadn syleyince kendisini dvdler ve btn ahaliyi toplayarak sava iin buraya getirdiler. Bizim Senegallilerin pek ou Alman savanda ld. Sonra burada da ldk ve artk kalmadk254 Eski dnya, yenidnya, btn akvam- beer Kaynyor kum gibi, tufan gibi, maher mi, hakikat maher ehreler baka, lisanlar, deriler rengarenk, Sade bir hadise var ortada: vahetler denk Kimi Hindu, kimi yamyam, kimi bilmem ne bela diyerek Mehmet Akifin dizelerine yanstt anakkale direniin ardndan 27 Nisan gn Krmzsrt civarlarndaki dman birlikleri apka, mendil ve bayrak sallayarak teslim olmaya balamlard. Bu byk gcn karsnda olmak ya da olmamak mcadelesini srdren Trkler, Balkanlarda yaad utanc bir daha yaamak istememiti; lmler ama dman kovmulard. Austos ayna gelindiinde sava btn iddetiyle devam ederken Alman General Liman von Sanders, Anafartalar civarndaki btn birliklerin komutasn, 19.Tmen Komutan Albay Mustafa Kemle vermiti.255 Cephede teneffs edilen hava barut, kan ve rmeye balam insan cesetlerinin kokusuydu. Blgenin sert kayalkl ve dik yamalardan oluan arazisi dman topu ateiyle birlikte insanlar yutuyor, gkten arapneller, demir paralar yayordu. ngiliz gemilerinde atlan toplar topran iine girdikten sonra patladnda kimsenin kl kprdamyor ehit ve yaral kardelerinin arasndaki Trk askeri azminden hi bir ey kaybetmeden direnmeye devam ediyordu. Onlar zlenilen barn ancak dmann denize dklerek kazanlacana inanyordu. n siperde olup lme gittiklerini bilenler geri dnmeye tenezzl etmiyorlard; cennet yolundan geri dnmyorlard. ehit olduklarnda ise te dnyada kendilerine hizmet etmesi iin mmkn olduunca fazla dman ldrerek yanlarnda birlikte gtryorlard. lenlerin ardndan siperlerde bulunanlar onlarn yerine geiyorlard, lyorlard ve yerine yenileri geiyordu. te Trkn bu yksek ruhu anakkale Savan kazanmt. Aldere blgesindeki dman askerleri o kadar gl idi ki, sekiz saattir durmakszn dven ve yaydan frlam ok gibi dman stne yaan Trk askerleri, ehit denlerin zerinden atlayp ileri frlarken onlar Mustafa Kemlin:

254 Banolu Niyazi Ahmet Trk Basnnda anakkale Gnleri Sf:22 Krmz Beyaz Yaynlar Ocak 2005- stanbul 255 Sanders. Liman von, Trkiyede Be Yl I. Sf: 112 Cumhuriyet Gzt. Eki Aralk 1999-stanbul

153

Gen Trklerden Cumhuriyet Halk Frkasna

Saldry kesin bulunduunuz blgeyi salamlatrn emri durdurabilmiti. ne gibi yaan mermiler ve arapnel paralar altnda tahkimat yapmaya balayan askerler, asl tahkimat da gece yapacaklard. 15 Austos gn leden nce Conkbayr tepesi Mustafa Kemlin dzenledii saldr ile dman kuzey yamalara doru pskrtmt.256 leden sonra ise, Kiretepe civarnda ngilizler tekrar saldrdndan Trk ordusu, ngiliz ate hattndaki bir blgeden lm pahasna gemek zorunda kalmt. Gen bir askerin cesur bir soukkanllkla ndeki arkadalarnn yiyeceini tamas, Mustafa Kemli ok duygulandrm ve Yaveri Cevat Abbasn gsndeki madalyay alarak bu askerin gsne takmt. Byk bir metanet ve fedakarlkla dman saldrlarna kar direnen Trkler dman yok etmiti, anl direniin ardndan Mustafa Keml de Anafartalar grubu komutanlna albay olarak atanmt. Yaklak sekiz buuk ay sren anakkale savalarnn ardndan 1934 ylnda anakkalede yabanc lkelerden savata len evlatlarnn mezarlarn ziyarete gelenler iin dzenlenen trene ileri Bakan kr Kaya ile bir mesaj gnderen Mustafa Keml Atatrk unlar sylyordu: Bu memleketin topraklar zerinde kanlarn dken kahramanlar: Burada bir dost vatann toprandasnz. Huzur ve skn iinde uyuyunuz! Sizler Mehmetiklerle yan yana, koyun koyunasnz. Uzak diyarlardan evlatlarn savaa gnderen analar: Gzyalarnz siliniz! Evlatlarnz bizim barmzdadr. Huzur iindedirler Ve huzur iinde rahat uyuyacaklardr. Onlar bu topraklarda canlarn verdikten sonra Artk bizim evlatlarmz olmulardr. te Trkn asaleti kendisine yz binlerce ehit verdiren dmanlarn da barna basm, onlar affederek kendi evlad saymt. Bu anlay Bir Sava Ard Destan yle dile getiriyor: anakkale toprann st cennet alt mezar kavga bitmi mezarlarda kayna olmu yiten canlar bir garip savat anakkale sava kztka kzgnl dindiren ara verdike atee dman kardee dndren bir sava kyasya bir savat ama sayg reten bir sava yaklatka birbirine
256 Sanders. Liman von, Trkiyede Be Yl I. Sf: 112 Cumhuriyet Gzt. Eki Aralk 1999-stanbul

154

htillci Trkler

karlkl siperler gnller de yaknlat dtke vuruanlar topraa dostlar gibi kaynat sava bitti lenler kald salar gitti kyl kyne dnd evli evine kr iekleri geldiler akn akn ekilen askerlerin yerine yaban glleri da laleleri papatyalar kilim kilim yayldlar topraa siper siper topran sava yaralarn rttler Koyunlar koruganlar yuva yapt kendine Kular dnd gkyzne kurunlarn yerine ieiyle yemiiyle yeiliyle Silah yerine saban tutan elleriyle Geri ald sava alanlarn doa Can geldi topraa silindike kan izleri Yeryznde cennet oldu ylece O cehennem sava yeri imdi anakkale Gelibolu Bahe bahe lke lke mezar dolu st cennet alt mezar anakkale toprann kavga bitmi mezarlarda kayna olmu yiten canlar huzur iinde uyusun vurutuklar toprakta kavgadan kinden uzakta yan yana dosta yatanlar 257

257 Ecevit Blent- El Ele Byttk Sevgiyi Sf: 14-20 Demokratik Sol Parti Yaynlar

155

Gen Trklerden Cumhuriyet Halk Frkasna

Bedeli anakkalede Altn Olarak Tesviye Olunacaktr

Galatasaray Lisesi rencisiyken gnll olarak anakkale cephesine giden subay aday Mehmet Muzaffer, birliine vardnda sava durmutu. Bazen mroz ve Bozcaadada slenmi dman gemileri ve uaklar bombardman yapyor iseler de ok nemli deildi. anakkalede ki birliklerin byk bir ksm Kafkas, Irak ve Filistin cephelerine gnderileceklerdi. Onlar hazrlklarn tamamlarken birliinin alay kararghnda grevli Muzaffer alayn kamyon ve otomobil lastii ile dier bir takm malzemeye ihtiyac olduunu ve bunlarn ancak stanbuldan salanabileceini biliyordu.. Muzaffer, stanbullu olmas nedeniyle gerekli malzemenin alnmas iin grevlendirildi. Alnacak malzemelerin parasnn kendisine verilmesi iin Erkan- Harbiye Riyasetine hitaben yazl bir tezkere ile stanbula gnderildi. O yllarda stanbulda otomobil ve kamyon nadir bulunmakla birlikte lastikleri de karaborsayd. Muzaffer Karaky de bir Yahudi de istediklerini buldu. ok yksek fiyatla da olsa anlamaya yaparak paray almak zere Erkan- Harbiyeye gitti. Ald cevap: Bana bak olum! Ben askerin ayana postal srtna kaput alacak paray bulamyorum. Sen otomobil lastiinden bahsediyorsun. Haydi yr git, insan gnaha sokma para mara yok!... olmutu. Muzaffer ne yapacan dnyordu. Alayn bu malzemelere ihtiyac vard. Herkes kendisine gvenmi ve onu stanbula gndermilerdi, umutla bekliyorlard. Eli bo dnemezdi, bir aresini bulmak lazmd... Muzaffer bunlar dne dne Beyazt Meydanna vardnda aklna bir fikir gelmiti. Hemen Yahudinin yanna giderek ona: Parann tediye muamelesi akamst bitecek, ezandan sonra gelip mallar alamam. Gece kaldracak yerim yok. Yarn leden evvel vapur anakkaleye kalkyor, yetitirmem lazm. Onun iin sabah ezannda geleceim mallar mutlaka hazr edin... Anlama yaplmt. Muzaffer ayrlrken: Altn para vermiyorlar kat para verecekler Ertesi sabah Muzaffer, Merkez Kumandanlndan salad araba ve neferlerle tccarn kapsna dayanmt. Mallar hazrlayan tccar, hava gaz fenerinin lo nda mallar teslim edip parasn alm, Muzaffer de, gemi ile anakkale yolunu tutmutu. Tccar, gn sonra Muzafferden ald yz kaimeyi bozdurmak iin Osmanl Bankasna gittiinde elindeki parann sahte olduu anlalmt. Alayna gtrmek istei mallar almak iin para temin edemeyen Muzaffer, krtasiyecilerinden ald kat ve mrekkeplerle btn gece boyunca gereinden bir bakta ayrt edilemeyecek nefasette taklit bir para yapmt. Ancak geerli olan paralarnn zerindeki yazlar arasnda bulunan: Bedeli Dersaadette altn olarak tesviye olunacaktr yazsnn yerine yle yazmt: Bedeli anakkalede altn olarak tesviye olunacaktr. Sahte paray alan Yahudi tccar bunu sorun yapmamt ancak olay btn stanbulda yaylmt. Olay duyan ehzade Halim Efendi Yahudi tccar buldurup parasn demi ve sahte paray stanbul polis okulundaki emniyet mzesine hediye etmiti.

156

htillci Trkler

Trklerin anakkaledeki zaferi halkn moralini dzeltmiti ama mparatorluun yeniden dirilebileceine kimse inanamyordu. Gene de bir umut belirmiti. Trkn ruhu anl gemiindeki azim, cesaret ve gurur, anakkalede bir kez daha kendini gstermiti. Zaferin yaratcs Mustafa Keml sessiz sedasz stanbula dnmt. Baarlarna basnda da ok yer verilmedii gibi bir gazetede Gelibolu sava zerine yapt rportaj Enver Paann basksyla yaynlanmamt. Harbiye Nezaretinin karmakta olduu Harp Mecmuasnn kapana anakkale kahraman olarak konulan resmi, tam dergi baslaca srada, dergiden karlm, yerine Enver Paann emriyle, Enverin amcas Halil Paann resmi konulmutu. Enver Paann bu mdahaleye gereke olarak: Muvaffakiyet askerindir. ahs sivriltmeye lzum yok demiti.258 13 Ocak 1916 gn yaynlanan kdam Gazetesi de anakkale zaferi ile ilgili yaynlarnda bir resimde Enver Paann yannda bir Trk askeri ve anakkale zerinde bir Trk yumruu yaynlam, resmin zerindeki:Osmanl Meclisi Mebusannn 21 Aralk 331 celsesinde Bakumandan Vekilinin Mhim Demecinde: Sava sahasnda durumumuzu iyi hale getirmi olmak deil, dman yalnz memleketimizden atm olmakla iktifa etmeyerek inallah bize ait fakat dman ayaklar altnda inenen yerleri de kurtarp orada yatan ecdadmzn mezarlarn muhafaza etmek nasip olur. Yazyordu. Zaferin ardndan sylenen bu szlerin sahibi Enver Paayd.259 Gazeteler Mustafa Kemlin adn bile anmyorlard. Ama, Mustafa Keml ad halkn dilinde efsane olmutu. Gemite Jn Trklere bel balayp onlardan umudunu kesenler iin Mustafa Keml bir sembol olmutu. Enver Paa bile ondan: Yerime geebilecek tek adam diye sz etmiti. Ama Mustafa Keml stanbula dnnde kendini, yine eli kolu bal ve huzursuzluk iinde bulmutu. Annesiyle kz kardeinin yannda, Beiktataki evde salnn dzelmesini bekliyordu. Fikriye, skntl zamanlarnda ona tesellisi oluyordu ama artk kendi bana bir ev bulmak gerektiini dnyordu. Mustafa Keml ise, savan Trkleri felkete srkledii ve Alman asker misyonunun ileri kt ynettii eklindeki fikirlerini belgelerle destekleyip, ayrntl raporlar yazyor ama dikkate alnmad gibi imekleri de stne ekmeye devam ediyordu. Almanlar, kendi karlar uruna, Trkleri kazanamayacaklar bir savata yok olua srklyor, Enver Paa da btn bunlara gz yumuyordu. Mustafa Keml grlerini ve olabileceini dnd felketi anlatmak iin Hariciye Nazryla grm, Nazr genel durumu iyi grd iin Mustafa Kemlin tam aksine grn dinlememek iin bandan savmaya alyordu. O da, stanbulun skc ortamndan uzaklamak iin bir sre Sofyaya gitti. Bir mddet sonra bir srgn anlamna gelen On Altnc Kolordu komutanlna atanan Mustafa Keml, bir piyade tmeninin banda Edirneye girdiinde halk tarafndan sevgi gsterileriyle karland. Burada alt hafta kadar kaldktan sonra On Altnc Kolordu ve kinci Ordu, Rus cephesine gnderildi. Bylece nc Orduyu glendirip, 1916 ylnn yaznda bir kar saldrya geeceklerdi.14.Tmenle apakur (Bingl) Boaznda ok stn Rus

258 Aydemir evket Sreyya Tek Adam Cilt I. Sf:.251 Remzi Kitabevi 1999-stanbul 259 Banolu Niyazi Ahmet Trk Basnnda anakkale Gnleri Sf:74 Krmz Beyaz Yaynlar Ocak 2005- st.

157

Gen Trklerden Cumhuriyet Halk Frkasna

kuvvetleriyle arpan Mustafa Keml, Muta bulunan 7.Tmeni ile ok zor durumda kalan Ali Fuat da kurtardnda ona: kinci Ordu Kumandannn seni iki piyade alay ile ihtiyatsz olarak yalnz brakm olmakla, Boazn stratejik deerini takdir etmediini grdm. Yardm iin Ordu Kumandanna teklif ettim ve onun emrini beklemeden derhal harekete getim. Tanrya krler olsun, seni kurtardm. 260 Deyip boynuna sarlmt. Uzun bir sredir Mustafa Kemlin terfisini engelleyen Enver Paa, 1 Nisan 1916 gn otuz be yanda 16.Ordu Kumandanlna ve generallie ykseltme kararn imzalamak zorunda kalmt. nk Talat Paa ve Dr. Nazm, ttihat ve Terkkinin Genel Merkezindeki bir konuma srasnda Enver Paaya Mustafa Kemlin terfisinin yaplmas gerektiini sylemiler, Enver Paada: -Mustafa Kemlin tugenerallie terfisi iradesi cebimdedir. Ama siz onu bilmezsiniz. O hibir eyle memnun olmaz. General olur, korgenerallik ister. Korgeneral olur, orgenerallik ister. Orgeneral olur, mirlik ister. Mir yaparsnz bununla yetinmez, padiahlk ister! diye konuunca, bu konuma Mustafa Kemle iletilmi, onun cevab da: -Ben Enverin bu kadar zeki ve ileri grl olduunu bilmezdim261 olmutu.

ngilizler Sprge Sopasyla Kovulacak!

Hayalciliini srdren ttihatlar, Sleyman Askeryi binbalktan yarbayla ykselterek, 38.Basra Tmen Komutanlna, Basra valiliine ve Irak Havalisi Kumandanlna atamlard. Sleyman Asker, Basradaki ngilizleri Sprge sopasyla blgeden kovacan iln ediyordu. ngilizlerle yapt arpmada esir olmak zereyken intihar ederek maceraclnn bedelini demiti ama, ngilizlerin Badata doru ilerlemesi de balam oldu. Mustafa Keml, 12 Mart 1916 gn Dou cephesinde XVI. Kolordunun komutasn ele alm ve karargh byk bir kargaa iinde bulmutu. Birlikler, yorgun, morali bozuk, hastalktan krlm, silahsz, cephanesiz bir ordu dkntsyd. Subaylar, ahlksz mteahhitlerle birlikte, askerleri smryorlard. Mustafa Keml, stanbuldan silah, yedek kuvvet ve salk malzemesi istemi ama bir cevap alamamt. Burada akl banda, alkan bir komutan yardmcs olan ve Selnikte, orduyu siyasetten ayrmak iin birlikte mcadele verdii Kzm Karabekirle karlamt. 1916 ylnn ilk aylarnda Anadoluya yryen Ruslar Erzurumu aldktan sonra, Nisan aynda Trabzonu igal etmiler ve Trkler de kanl arpmalardan sonra ehrin gneyindeki tepelere ekilmek zorunda kalmlard. Erzurumun dmesi padiah ve kamuoyundan gnlerce gizlenmi, 3.Ordunun karargah Gmhaneye tandktan sonra 31 Maysta Mamahatun geri alnmt. 21/22 Haziranda Fevzi Paa Trabzona bir saldr dzenlediyse de, 7 Temmuzdaki Rus saldrsyla Bayburt ve Erzincan dman eline dm, 2.Ordunun 8. Tmeni Muun gneyindeki tepelerde Rus saldrs karsnda geri ekilmek zorunda kalmt. Durmadan geri ekilen 3.Ordu 8 Austosta Kemahta tekrar direnie gemiti.
260 Cebesoy Ali Fuat, Snf Arkadam Atatrk Sf:212 Cumhuriyet Gzt. Eki Ekim 1997- stanbul 261 Aydemir evket Sreyya Tek Adam Cilt I. Sf:.260 Remzi Kitabevi 1999-stanbul

158

htillci Trkler

Mustafa Keml, byk bir piyade kuvvetiyle gs gse dverek arpmadan syrld, lmden ya da esirlikten kurtuldu ve sorumluluu zerine alarak genel bir ekilme emri verdi. Geri ekilme srasnda yan bandaki bir er, subaylarnn her zamanki gibi, en nden katn sanarak: u bizim komutanlar da amma korkak yahu! Ruslar ldrp duruyordum. Bizi ne diye geri ekerler? diye syleniyordu. Bunu duyan Mustafa Keml: Ama sava bir tek senin Ruslar ldrmenle kazanlmaz. Kocaman bir ordu bu. Geri ekilmesinin belki de, senin anlayamadn bir nedeni vardr dediinde er: Sen kim oluyorsun ki? diye km Mustafa Kemlde ona: Ben senin komutannm deyince asker arm ve yumuak bir sesle: O zaman baka demiti.. Ordu komutan yardmcs Mustafa Kemlin almalaryla Trkler ellerindeki kuvveti yeniden toparlamlard. Ordu komutan zzet Paa Abdlhamite muhalefet etmi, daha sonra ttihat ve Terkkinin Harbiye Nazrln yapm, ama onlarla da geinememiti. Trkiyenin savaa katlmasna kar karak 1914ten beri, Kayzerin hem lke, hem de ordu ynetecek nitelikte olmadn, Almanlarn yenileceini syleyen komutanlardand. Austos 1916 balarnda yksek bir moralle Ruslara saldran Trk ordusu be gn iinde Bitlis ve Muu alp Ruslarn hesaplarn altst etti. smet Bey bu savala ilgili olarak anlarnda yle diyor: Taarruz esnasnda ben Ordu Kurmay Bakan olarak 2.Kolordu Kararghnda bulunuyordum. Muharebe esnasnda bir sabah ortalk aarrken diz dize durduum Kolordu Kumandan Faik Paa, pek yakn mesafeden gelen bir kurun ile kalbinden vurularak derhal ehit dt.262 Blgede yaplan savalarda birbirini izleyen yenilgiler arasnda, tek zaferi Mustafa Keml kazanm bu nedenle de kendisine Altn Kl Madalyas verilmiti. 9 Eyll 1916 gn Mekke erifi Hseyin bir bildiri yaynlayarak, Suriye Valisi Cemal Paann yaplan bir kongreye kadnlar almas, kadnlarn erkeklerle birlikte ayn salonda oturmas, kadnlarn erkekler nnde iir okumas, gibi davranlar, Kurann 33. al-Azhab suresinin 59. ayetinde kadnlarn rtnmesi ve erkeklerden uzak tutulmasyla ilgili hkmlerine aykr olduunu sylyordu. Cemal Paann slam yasalarn ve Arap geleneklerini ihlal ettiini, kutsal saylmas gereken Tanr emirlerine uymadn belirterek, Trk yneticilerine ve devletine kar halk isyana aryordu. 263 zzet Paann ordular silah, yiyecek bakmndan da sknt iindeydiler. Blgede rn yetitirecek kyl ve i grecek zanaatkar kalmamt. Adam bana te bir tayn derken yk hayvanlar iin yem de yok gibiydi. Erlerin birou sadece yazlk niforma giyiyor, postal olmad iin ayaklarna paavra saryorlard. iddetli tipilerden sonra maaralarda souk ve alktan lp kalm askerlere bile rastlanyordu. Bir tmen komutan 24 Kasm 1916 tarihli bir raporunda unlar yazyordu: Yiyecek ve klk elbise noksan yznden byk kayplara uruyoruz. Pek ok Trk askeri, hl ince yazlk elbiseyle geziyor. Kaputlar ve kunduralar yok. Ayaklarn ok zaman
262 nn. smet, Hatralar- Birinci Dnya Harbi Sf:36 Cumhuriyet Gzt. Eki- Aralk 1999-stanbul 263 Arsel lhan Arap Milliyetilii ve Trkler Sf: 191 Remzi Kitabevi 1977 stanbul

159

Gen Trklerden Cumhuriyet Halk Frkasna

paavralarla saryorlar, ama yine de ayaklar plaktr. Yiyecek, gnlk ihtiyacn ancak te biri orannda geliyor. Btn erlerin yzleri, elleri, yeterli gda alamadklarn gsteriyor. Koum hayvanlarna hi yem verilemiyor. Binek hayvanlarna hi yem verilmiyor, gnde ancak 1 ya da 1,5 kilo arpa veriliyor. Bu nedenle gnlk hayvan kayb da ok yksektir. Bundan dolay, yk tamaya elverili ara says her geen gn azalmaktadr.264 Trk ordusunun iinde bulunduu koullar onlarn kahramanln engellemiyordu. Sert tipi ve souk bazen dalarda bir birliin toptan donarak lmesi ile sonulanabiliyorsa da her eye ramen cephe gerisinde salk hizmetleri ok zor artlar altnda srdrlyordu. Salk merkezlerine getirilen hastalar kirli, bitli, hatta birou alktan lmek zereydi. ok acnacak durumda olan hastalardan lenlerin gmlecekleri mezar yeri bulmak dahi ok zordu. 2.Orduda lmler artmaya balam, aylk ortalama lm says 900 civarna ulamt. 265 1917 ylnn ilk aylarnda Ordu kumandan Ahmet zzet Paa izinli olarak stanbula gitmi ve orada hastaland iin Mustafa Keml, ordunun komutanlna terfi ettirilmiti. 1917 ylnn bahar aylarnda Rusyada balayan devrimci hareket Kafkas cephesinin sakinlemesine neden olmu Rus Ordusu, yava yava Tiflise doru ekilmiti. Mustafa Kemlin bu ilk ordu komutanlnda Kzm Karabekir gibi, Selnikte onu desteklemi olan Albay smetle almt. Okumay ve dnmeyi seven bir adam olan smet, Mustafa Kemlin radikal dncelerinin birounu paylayordu. Anlarnda bu grevle ilgili smet Bey: Vazife icaplaryla Atatrk beni Diyarbakrdaki Kararghna ard. Her gidip geldiim gn benim iin maddi, manevi dinlenme ve kuvvetlenme vesilesi olurdu. 266 diyordu. Ktan byk bir zarar gren 2.Ordunun grev yapt blgede, Ermeni g nedeniyle baz yerler sszlamt; iyerleri alamad gibi toprak ekilmedii iin rn de alnmyordu. Alktan lenlerin yannda tedaviye alnp ameliyat edilenler de yaamn yitirirken lekeli humma hastal nedeniyle 42 Trk doktor da hayatn kaybetmiti. Ermenilerin blgeden grlmesi Trk ordusu iin de kt olmutu. Ermeni gleri srasnda birok hakszlk sz konusuydu ama, bunlar kiisel kin ve apulculuktan kaynaklanmt. Ermenilerin Ruslarla ibirlii yapp halka yapt zulmlerin intikamn kiisel olarak almak isteyenler engellenemiyordu. Rus resmi belgelerinde bulunan Tverdo Klebofun hatralarnda yer alan ok ackl ve vahet dolu olaylar, intikam duygularn krklyordu. Erzurum Rus topu subay gazinosunda Topu mlazm Mdivani ahit olduu bir olay yle anlatyor: Bir Ermeni bir Krt arabacy ldrmek iin kurunla vurmu, fakat yaral Krt srt st dm lmemi. Ermeni elindeki sopay can ekien Krtn azna sokmak istemi, biare Krtn can havliyle dileri kilitlenmi olduundan, sopay azna sokamayan Ermeni, Krtn karnn ap, izmesinin nalal kesiyle tekmeleye tekmeleye ldrm Ermenilerin yapt vahetlerden birisini de Alaca Menzil Komutanl mteahhidi olan bir Ermeninin 27 Aralk gn grd olayd: Ermeniler canl bir Trk karsn duvara ivilemiler, sonra kalbini karp bann stne asmlar. 267
264 Sanders. Liman von, Trkiyede Be Yl II. Sf: 32 Cumhuriyet Gzt. Eki Aralk 1999-stanbul 265 Sanders. Liman von, Trkiyede Be Yl II. Sf: 33 Cumhuriyet Gzt. Eki Aralk 1999-stanbul 266 nn. smet, Hatralar- Birinci Dnya Harbi Sf:39 Cumhuriyet Gzt. Eki- Aralk 1999-stanbul

160

htillci Trkler

Bu sralarda stanbulda Babali Baskn srasnda Nazm Paay ldren Yakup Cemil, Enver Paadan orduya yeniden dnmek ve terfi etmek tmen komutan olmak gibi isteklerde bulunmu, olumlu cevap alamaynca da, Enver Paaya kar siyasi rgtlenme iine girerek hkmeti devirip, batakileri ldrmeyi planlamaktan tutuklanmt. Divanharpte yarglanan Yakup Cemil, Enveri devirip, yerine Mustafa Kemli getirmek istediini sylemiti. Yakup Cemilin 1011 Eyll 1916da idamndan sonra, Mustafa Kemlin olayla bir ilgisinin olmad anlalmt. 268 Bu olayn ardnda yatan gerekler yleydi: Birinci Dnya Sava ktktan sonra Sapancal Hakk ticari ilerle uraarak Romanyaya buday alm satm yapyordu. O Romanyada iken, Fransz ve ngiliz temsilcileri, Enver Paa ile olan yaknln bildii iin ayr bar dncesine onu ikna etmilerdi. Almanlarn cephelerde geriledii sralarda nerilen ayr bar teklifi Sapancal tarafndan dile getirilmeye balaynca ttihat ve Terkkinin adamlar onu izlemeye balamlar, bu srada Trabzonda grevli olan Hsrev Samide stanbula dnm, o da hkmet aleyhinde konumalarda bulunmaya balamt. Halil Paann istei zerine Yakup Cemilde stanbula gelince arkada Sapancalnn iyerine uram, bu durum ttihat Terkki yneticilerini iyice tedirgin etmiti. Kendisine vaat edilmi yarbaylk rtbesini alamam olmaktan dolay ok kzgn olan Yakup Cemil, eline geirecei ilk frsatta hkmeti sarsmak iin beklemedeydi. Prens Sabahattinin adamlarndan Satvet Ltfi, Yakup Cemili Bursadaki kaplcasna davet etmi, o da Hsrev Samiyi yanna alarak Bursaya gitmiti. Kamuoyunda Prens Sabahattinin taklibi hkmet (hkmet darbesi) sylentileri yaylm, merutiyeti devirip Cumhuriyet kuracaklar haberleri dilden dile dolayordu. Darbeciler arasnda ad geen Satvet Ltfi, Salih Mahmut ve Ahmet Kuran ilk nce Bodruma srgn edilmilerse de daha sonra Sinop Kalesine gnderildiler. Sinop srgnleri arasna Amasya mebusu smail Hakk Paa, fham Gazetesinden Ferit ve Mustafa Suphi (Komnist Partisi Lideri), Dr. Celal Paa, Refik Halit, Cevat Ulunay, Alemdarc Kadir Bey ve Melmi Tarikt eyhi Terliki Salih ve eyh Baha Bey, Ziver Bey, Sakall Rfk, Osman Cemal, Nemlizade Salim, Sosyalist Hilmi, Kurmay Subay Nevres, Temen bombac Ltfide bulunuyordu. Yakup Cemil, Bursa dnnde ttihat Terrakkiye kar harekete gemenin zamann geldiini dnyor ve : Artk ben tilf oldum diyordu. Sapancal Hakknn kendisine am olduu ayr bar fikrini o da savunuyordu. Yakup Cemil herkes tarafndan Enver Paann adam olarak bilindii iin, Enver Paa onu stanbuldan uzaklatrmak, ran zerine sefere gndermek iin areler retmeye balad. Yakup Cemil de rana gtrecei etesini toplamaya balam, zmire gnderdii Hsrev Sami de, oradan asker toplamaya balamt. Gerekten rana gitmeyi dnrken Bursada Satvet Ltfinin hkmeti devirmek dncesine ynelmi, yeni kuraca hkmete de Mustafa Kemli Harbiye Nazr ve Bakumandan Vekili, Hsrev Samiyi Hariciye Nazr, Ali Fethiyi de Dahiliye Vekli olarak atamay dnerek, 13 Temmuz 1916 gn de Babaliye baskn yapmay planlamt. Adamlarna gerekli direktifleri vererek hazrlklarn tamamlyordu. ttihat Terkki de gerekli tedbirlerini alm olduu iin
267 Talt Paa- Hatralarm ve Mdafaam Sf:85-95 Kaynak Yaynlar Mart 2006- stanbul 268 Aydemir evket Sreyya Tek Adam Cilt I. Sf:.266 Remzi Kitabevi 1999-stanbul

161

Gen Trklerden Cumhuriyet Halk Frkasna

Yakup Cemili kskvrak yakalayarak Bekiraa blne gndermiti. Soruturma srasnda Yakup Cemile: Meserret olay baaryla sonulansayd kimlere hkmette yer verecektin ? diye sorulduunda: Sadrazam olarak Cemal Paay yahut Mustafa Kemli veya Fethi Okyar dndn sylemiti. Ancak sorgulamay yapanlar zellikle Mustafa Keml zerinde duruyorlard.269 Yakup Cemil idama mahkum edilmi, Hsrev Sami, Yahya Kaptan, Yzba Nevzat, Temen Murat da eitli cezalara aptrlm, Sapancal Hakk ve Yenibaheli Nail srgn edilmilerdi. Yakup Cemilin kuruna dizildii sralarda Mustafa Keml ok uzaklardayd. Yakup Cemilin yakn arkadalarndan olan Doktor Hilmi, bu yaknlk nedeniyle tutuklanabilecei korkusuyla Diyarbakra kam ve Mustafa Kemlden de kendisini korumas iin yardm istemiti. Mustafa Keml, Yakup Cemilin iddialar ile ilgili olarak bir arkadana: Yakup Cemil aslm, (kuruna dizildiini bilmiyordu) sebebi de; Mustafa Keml, Harbiye Nazr ve Bakumandan vekili olmadka kurtulu yoktur, demi. Sana bir ey syleyeyim: bu adam faraza muvaffak olsayd ve ben iitseydim ki Yakup Cemil stanbulda Mustafa Keml Harbiye Nazr ve Bakumandan vekili olsun diye isyan etmi ve muvaffak olmu, benim bunu kabule tenezzl edeceimi tasavvur edebilir misin? Evet, vaziyeti derhal kabul ederim; fakat, stanbula gidip Yakup Cemili cezalandrmak suretiyleEer ben, o ve emsalinin tavsiyesiyle mevkii iktidara gelecek bir adamsam, adam deilim! 270 diyordu. Sylentilere gre, Mustafa Keml, Diyarbakrdan teki ordu komutanlarna birer telgraf gndererek savan ynetiliini ve hkmetin kararszln eletirmi ve alnacak nlemleri grmek zere bir toplant yaplmasn istemiti. Bunlar da Envere, Mustafa Kemlin dman olan bir paa anlatmt. Bu arada smet Bey, kolordu komutanl ile Suriyeye Mustafa Keml de, Halepte kurulmakta olan Yedinci Ordunun komutan olarak atand. te yandan btn Arabistan ordularna kumanda etmek zere Generel von Falkenhein atannca gelimelerden memnun olmayan Mustafa Keml grlerini ve blgenin iindeki durumu ieren bir rapor hazrlayp sadrazama gndermiti. Trk tarihinde ilk kez bu kadar ok insan askere alnm, byk ordular kurulmutu. retim yapabilecek gcn tamam askere alnd iin cephe gerisinde retim yapma gcnden yoksun kadnlar ve ocuklar kalmt. Askere alnanlar da yokluk ve sefalet iindeydi. Btn bunlar gren Mustafa Keml, General Falkenheinn 1917 Martnda elimizden kan Badata saldr planlarna muhalefet ederek bu plann uygulanmasndan vazgeilmesini gerektiini saptamt. Mustafa Keml blgede en yksek komuta kademesinde bir Almann bulunmasna da kar knca bu gr stanbul tarafndan kabul edilmemi ve Mustafa Keml grevinden istifa etmiti.

269 Yaln Soner Tekilatn ki Silahr Sf:258 Doan Kitap 2001 stanbul 270 Dinamo H.zzettin Kutsal syan C:2 Sf: 182-193 May Yaynlar- Aralk 1973-stanbul

162

htillci Trkler

nce ekirgeleri, Daha Sonra Develerini Yemeye Baladlar

1917 Martnda Almanlar, Enver Paay Medinedeki kolordu garnizonunu geri ekmeye raz etmiler, Medine- Hicaz demiryolunun ucunda, evresi dmanla kuatlm Mekke ise, Emir Faysaln ayaklanmas sonucu Araplarn eline gemiti. syanclar lde Osmanllara kar basknlar dzenliyor askerleri pusuya drp ldrrlerken, Mekke ile Medine arasndaki Avali Kuyusunu ele geirip, Cehennem Dan da askeri s yapmlard. syanc Araplar demiryolunun cvatalarn skerek trenlerin hareketini engelliyordu. Osmanl ordusu Medinede savunma yaparken Mekke ve Taif savunmasz kald iin Mekke ve Taif dm, Mekke valisi Galip Paa da Taif Kalesine ekilmiti. ngilizler Suriyeyi ele geirmek iin erif Hseyinin kuvvetlerini destekliyordu. Selniki dmana tek kurun atmadan teslim eden Tahsin Paann kardei olan Galip Paa kan dklmesin diye hi mcadele etmeden Taif Kalesini erif Hseyinin kuvvetlerine teslim etmiti. Hz. Muhammedin soyu Haim slalesinden olan erif Hseyin 1915 ylnda ngiliz Mc Mahonla yapt yazmalarda Trklere kar ngilizlerin yannda savaa girmeyi nermiti. 14 Temmuz 1915 tarihli mektubunda: Mersin, Adana, Birecik, Urfa, Mardin dahil olmak zere ran snrna kadar olan tm yerlerin Arap lkesi olarak bamszlnn teminatn isteyerek Trklere kar ngilizlerle birlikte savaacan271 yazmt. Hicaz Kuvay Seferiyesi Kumandan Fahrettin Paa 12 Haziranda hareket geerek Cehennem Dann kuzeyinde bulunan el laveyi ele geirmi ancak Mekkeyi alamamt. Dmanlarn yan sra ldeki ekirge srlerinin meydana getirdii ktla kar da mcadele eden Fahrettin Paa, bir yandan da orduda ba gsteren skorbt hastal yla urayordu. Ordu o kadar zor durumdayd ki, nce ekirgeleri daha sonra ise develerini yemeye balamlar, gndzleri kzgn gne altnda kalan askerleri gne arpmaya balamt, artk temizlik iin sabun yerine kl kullanlyordu. Bu sralarda Hicazdaki kuvvetlerin ekilmesi ve Medinenin boaltlmas karar alnm Medinenin boaltlmasn salanmas grevi Enver Paa tarafndan Mustafa Kemle verilmiti. Mustafa Keml bu grevi: Mademki Medinenin boaltlmasna karar verildi, sadece bu karar tatbik etmek iin Medineye gitmeye mahal yok diyerek kesinlikle reddetti. Garnizon komutan Fahrettin Paada ehri brakmaya raz olmaynca, Enver Paa bu planndan vazgemek zorunda kald. Bu srada ngilizlerle Hintliler, Badat ele geirmiler ve halk arasnda, Enver Paaya kar tepkiler artnca o da, Badat ngilizlerin elinden almak amacyla 65 Alman subay ile 9 Trk subaynn oluturduu Yldrm Ordular Grubunu kurmulard. Badattan ileride bulunan ran ve Hindistann zenginlikleri Almanlarn itahn kabartyordu. Yldrm Ordular Grubunun ekirdeini, Yedinci Ordu oluturacakt ve komutanlk grevi Mustafa Kemle verilmiti. Mustafa Keml, Badatn geri alnmasnn, mmkn olmadn biliyordu. Zaten Von Falkenheinn zorbalk taslayan, inat, patavatsz kiilii Enver Paa dnda herkesi aleyhine dndrmt. Bu ordunun kuruluuna karlk olarak ngilizler Filistin Cephesinde
271 Arsel lhan Arap Milliyetilii ve Trkler Sf:221 Remzi Kitabevi 1977 stanbul Yeil sebze ve meyve yememekten kaynaklanan C vitamini eksikliinin neden olduu di eti hastal

163

Gen Trklerden Cumhuriyet Halk Frkasna

byk bir saldr hazrlna baladlar.Trkler ise Badata saldr hazrlklarn srdrrken, 1917 yaz balarnda 7.Ordunun oluturulmas ve bu ordunun bana Mustafa Kemlin getirilmesine karar verildiyse de daha sonra Fevzi Paa getirilmiti. Bu sralarda stanbulda 6 Eyll gn Haydarpaa cephaneliinde meydana gelen iddetli patlamalarla istasyon, rhtm ve depolanm yiyecekler byk zarar grd.272 Btn Trkleri satn alabileceini sanan von Falkenhein, Mustafa Kemle zarif kk kutular iinde altn gndererek rvet vermek istemi Mustafa Keml, altnlarn ordu giderlerine karlk gnderildiini sanm gibi davranarak ordu mutemetliine yatrlmasn sylemiti. 273 Daha batan beri Mustafa Keml, von Falkenhein ak ak eletirdii iin, Alman subaylarnn gz nnde onun planlarnn geersizliini gsteriyor, Cemal Paa da onu destekliyor, Badat projesine iddetle kar olduu iin eldeki kuvvetleri Haleple am arasnda toplamak ve duruma gre, nereye gerekirse oraya gndermek istiyordu. Enver Paa, ngilizleri Msrdan kovmak iin Sina l zerinden bir saldrya girimek hlyasna dalarak, ngilizlerin kar saldrsna frsat vermeden, Svey kanalna kadar srmek istemi ve Cemal Paa ve Mustafa Kemlin iddetli kar koymasna ramen bu plan kabul ettirmiti. Mustafa Keml, o srada grevinden istifa etmeye niyetlenmiti. Enver ve von Falkenhein. Kemli dncesinden vazgeirmeye altlarsa da o direnmi ve Enver de istifay kabul etmekten baka are bulamamt. Mustafa Kemli yine Diyarbakrdaki kinci Ordu komutanlna tayin etmiler, ama o bunu kabul etmeyince uzlama yolu olarak ona bir aylk izin verilmiti. Mustafa Keml, bu mcadeleye Cemal Paa adna girimi olduu iin, onun da istifa etmesi gerektiine inanyordu. Cemal Paa istifay dnd halde, Enver ve kendi maiyetindeki memurlarn yalvarmalarna dayanamayarak, grevinde kalmaya karar vermiti. Mustafa Kemlin stanbula dnmek iin tren paras bile olmad iin274 atlarn satmak zorunda kalarak, kendi deyimiyle bir si kumandan olarak stanbula dnd. Mustafa Keml atlarnn satn, Falih Rfk Ataya yle anlatyordu: Atlar ve ksraklarmn pazarda satlamam olduunu sylemitik: o sralarda 4. Ordunun Kumandan bana Halepte mlaki oldu. ok eyler konutuk. Mterek kararlar vermi olduumuza zahip oldum. Bu safhlr hikaye etmem uzun olur: bu da ayr bir tasvir. Fakat merhum Cemal Paann bana ayrca bir muhabbet ve merbutiyeti olduunu zikretmek de vazifemdir. Ben, Cemal Paay Cemal Paa olduktan yahut Cemal Paa, Mustafa Kemli kendisiyle Halepte konuan Ordu Kumandan Mustafa Keml olarak bulduktan sonra tanm deildik.() At ve ksraklarmn satlamam olduunu sylemitim. Halepte Cemal Paa merhumla birok ciddi mevzular zerinde mnakaadan sonra, u basit mkaleme cereyan etti. () Cemal Paa, benim baz cins at ve ksraklarm var. Bunlar satmak ihtiyacndaym: talip bulamadm. Siz burann eski kumandansnz, bana bir yol gsterir misiniz? At ve ksraklarnz evvela baytarma muayene ettireyim.
272 Sanders. Liman von, Trkiyede Be Yl II. Sf: 86 Cumhuriyet Gzt. Eki Aralk 1999-stanbul 273 Kl Ali Atatrkn Hususiyetleri Sf: 54 Cumhuriyet Gzt. Eki Mart 1998 274 Kl Ali Atatrkn Hususiyetleri Sf: 54 Cumhuriyet Gzt. Eki Mart 1998

164

htillci Trkler

Diyarbakrda iken Avusturyallar bu atlarla ksraklarn mhim bir servet olduunu sylediler, kymetlerinde phe etmiyorum, bununla beraber yle yapnz. Cemal Paa hepsi iin iki bin altn teklif etti. Kabul ettim ve bu suretle stanbula hareket ettik. Mustafa Keml, stanbuldayken Cemal Paadan gelen bir telgraf yle diyordu: Hayvanlarnz be bin liraya sattm, sizden ok ucuz almm, bin lirasn nereye gndereyim? Mustafa Keml, mtareke yllarnda stanbuldayken geimini bu para ile salamak zorunda kalmt. Cephelerin nl komutan iinde bulunulan durumu: At ve ksrak parasyla stanbula geldik. diye ifade ediyordu. Cemal Paann Mustafa Kemle sonradan gndermi olduu para, Suriyede yerletirilen Ermenilerin zarar grmemeleri ve mallarnn gerek deeri zerinden satn alnmalarna ilikin bir talimata dayanyordu. Bu talimatta: Giden Ermenilerin araba ve hayvanlarn satn alnz: fakat bu adamlarn zarar grmelerini kabul edemem. Aranzda oluturacanz bir satn alma komisyonu araclyla bu araba ve hayvanlarn gerek deerini belirleyiniz ve sahiplerine o ekilde demede bulununuz. Diyordu. Mustafa Kemlin atlar da bu satn alma komisyonun belirledii deerler zerinden satlm daha nceden verilen iki bin liraya ek olara bin lira kendisine gnderilmiti. Mustafa Keml, stanbula gelince genel karargh emrine alnm ve hasta olduu iin kendisine aylk izin verilmi, o da bu srada, annesinin evinden ayrlarak, daha serbest olabilecei Pera Palas oteline tanmt. Ne pahasna olursa olsun, lkenin nfuzlu insanlarn savan kaybedilmi olduuna ve ayr bir barla sona erdirilmesi gerektiine inandrmak iin alyordu. Muhalefetin liderlerinden olan Fethi ve Rauf onu destekliyor, Rauf Bey, Mustafa Kemle gz kulak olarak siyasi entrikalarn verebilecei zararlardan uzak tutmaya alyordu. Suriyedeki gelien olaylar da ok gemeden Mustafa Kemli hakl karmaya balam: Trkerin ayak bast yerde ot bitmez diyen Araplar ve onlarn desteindeki Allenbynin kuvvetleri Sina cephesine saldrdklarnda von Falkenhein, saldrya gemek yle dursun, bu saldry nleyecek gte bile deildi. Lloyd George, Allenbyden ngilizlere Noel hediyesi olarak, Kuds almasn istemi, o da almt. Allenby, bylece Trklere bir darbe daha indirerek Mekke ve Badattan sonra Kuds de alm oldu. Suriye cephesinde verilen kayplarla Osmanl mparatorluu iin bir felket yl olan 1917 iin, smet Bey (nn) u deerlendirmeyi yapyordu: verdiimiz zayiat vermemi, kaybettiimiz silahlar ve serveti kaybetmemi bir halde, Mill Mcadeleye manen ve maddeten daha kuvvetli bir durumda girmi bulunacaktk. 275 Mustafa Keml stanbula dndnde ngilizler stanbul ve anakkale boazlarn tutmular, Senegalli zencilerden oluan Franszlar, stanbula yerlemi, talyanlar demiryollarn kontrol altna almlar ve Beyolunu mesken tutmulard. Balkanlar, Arnavutluk, Yunanistan ve Trablus, Msr, Suriye, Arabistan ve Filistin kaybedilmiti.

275 nn. smet, Hatralar- Birinci Dnya Harbi Sf:77 Cumhuriyet Gzt. Eki- Aralk 1999-stanbul

165

Gen Trklerden Cumhuriyet Halk Frkasna

Kayzer: On Altnc Kolordu! Anafarta! Diye Baryordu Kayzer, Osmanl Padiahn Almanyaya davet etmi, ancak Padiah, byle bir yolculua kabilecek durumda olmad iin yerine kardei Veliaht ehzade Vahdettinin gitmesi kararlatrlmt. Cephelerden uzaklam olan Mustafa Kemli stanbuldan uzak tutmak isteyen Enver Paa, Mustafa Kemle ehzadeyle, Almanyaya gitmesini teklif etmiti. 17 Aralk 1917de Vahdettin ile beraberindeki heyet Alman genel kararghnn bulunduu Spa istasyonuna vardklarnda Kayzer, Mareal Hindenburg, General Ludendorf ve kalabalk bir kurmay heyetince karlanmt. Kayzerin kararghnda varldnda Vahdettin, maiyetini tantrrken, sra Mustafa Kemle gelince Kayzer yksek sesle: On Altnc Kolordu! Anafarta! diye barm, Almanca olarak: On Altnc Kolorduya komuta eden ve Anafartalar dmana vermeyen Mustafa Keml deil misiniz? diye sormutu. Bu gezi srasnda Kayzer, Vahdettine iade-i ziyarette bulunmu, Vahdettin, Mustafa Kemlin hazrlad baz sorular Kayzere sorunca, bu sorularn Mustafa Keml, tarafndan hazrlandnn farkna varan Kayzer kzm ve yksek bir sesle: Trk Alman dostluunu bozmak isteyen bir kimsenin bulunduunu gryorum diyerek orada bulunanlardan Mustafa Keml dndakilerin elini skarak kmak istemi, birka adm yrdkten sonra tekrar dnerek, Mustafa Kemle de elini uzatarak tokalamt.276 Almanyada verilen bir ziyafette Alsace Valisinin, Ermeni sorunuyla ilgili Trk politikasn eletirmeye balamas zerine Mustafa Keml hiddetle ayaa kalkp, byk bir devletin iilerini ilgilendiren konuda, o devletin veliahd nnde tartmak cesaretini nereden aldn Valiye sormutu. Bu gezi srasnda kurulan samimi iliki sonucu ttihat ve Terkki Frkasna kar olan Vahdettin, Taltla Enverden holanmadn ve onlarn lkeye zarar verdiini Mustafa Kemle aklam, Mustafa Keml de ona memleketin iinde bulunduu kt durumu ve halkn bitkin olduunu, harbin kazanlma ihtimalinin olmadn anlatmt. Mustafa Keml, Vahdettine, padiah olduunda bakomutanlk grevini kendisinin zerine alarak Enver Paann grevden uzaklatrlmas gerektiini sylemiti.277 Gezi sona erdiinde dn yolunda Sofyaya geldiklerinde, akir Zmre ile dier dostlar Mustafa Kemli istasyonda karlamlar, Mustafa Keml onlara, Almanyann sava kaybettiini sylemi, stanbula dndnde de, Osmanl mparatorluunun tek bana bar imzalamas iin aba sarf etmeye balamt. Bu mcadelesi srasnda yeniden hastalanm, uzun zamandr devam eden bbrek hastal sanclarn iyice artrmt. Viyanal bir uzman tarafnda bir ay tedavi edildikten sonra bir sre Karlsbadda zoraki dinlenmeye giderek sava meydanlarndan uzakta kalarak kendisini dinleme ve dnme frsatn bulmu, bu dncelerini be deftere yazarak kada geirmiti. Burada tant Avusturyal bir kz onunla evlenmek isteyince Mustafa Keml ona umut vermemek iin, bir nianls olduunu sylemi, kz zlerek nianlsnn kim olduunu sormutu. Mustafa Keml de glerek:
276 Sherrill Charles N. Bir Eliden Gazi Mustafa Keml Sf:75 Tercman 1001 Temel Eser stanbul 277 Aydemir evket Sreyya Tek Adam Cilt I. Sf:.280 Remzi Kitabevi 1999-stanbul

166

htillci Trkler

Vatanm diye cevap vermiti. Mustafa Kemlin Karlsbad gnlerinde Seyfi Beyin refikas Mebruke hanmn: Btn gen kzlarmz biraz fazla tahsil ve terbiye grdkten sonra validelerini beenmiyorlar. Onlar adi gryorlar. Ben buna ok kzarm. Bence valideler, kzlarn kendi seviyelerinden fazlaya kacak mertebede tahsile devam ettirmemelidirler. Varsnlar cahil kalsnlar... demesine karlk Mustafa Keml: Yksek seviyede olan, kendi seviyesinden irfanen dn olan beenmez. Fakat bu hal haddizatnda ayan- takdir ve tevik grlmek lazm gelmez mi? Her yeni yetien kendinden eskisini beenmeyecek kadar ykselirse, o zaman, ancak o zaman ensal-i atiye yekdierinden kademe kademe yksek seviyede bir silsile-i aliye vcuda getirebilir ki, Terkki-i beerin gayesi de budur. Onun iin gen kzlarmz ve gen erkeklerimizi fikren, ilmen maziye bal brakmak, muayyen bir geri hududunun ilerisine gemesine mmanaat fikrini tercih etmeyelim ve nazar- dikkat ve infialinizi mucip olan bunlar yalnz bizde deil, her millette byledir. Diyordu.278 Bu sra Filistinde Falkenhein grevden alnarak yerine Liman Von Sanders atanm, stanbulda ise V.Sultan Mehmet ld iin yerine Vahdettin tahta gemiti. ttihat ve Terkkiyle aras iyi olmayan zzet Paa, Zat leri reisliine getirilerek, Padiahn askeri danman ve kurmay bakan olmutu. Mustafa Keml, stanbulda bulunan yaveri Cevat Abbastan ald telgraf zerine 27 Temmuz 1918 gn Karlsbaddan stanbula hareket etmesine karn bu srada Avrupay krp geiren spanyol nezlesine yakaland iin stanbula ge dnmek zorunda kalm, zzet Paa onu Pera Palasta ziyaret ederek Vahdettinle yeniden iliki kurmasn tleyince, o da, Sultann huzuruna karak Vahdettine: -Devleti, milleti ve btn menfaatleri mdafaa eden kuvvet bakasnn elinde bulunduka, sizin padiahlnzn dahi szde kalmaktan kurtulamaz. Demi, Almanya yolculuu srasnda ttihatlardan nefret ettiini syleyen Vahdettin ise: Ben icabeden eyleri Talat ve Enver Paa hazretleriyle grtm! 279 diye cevap vermiti. Mustafa Keml bu konumadan sonra Talt ve Enverin, Padiah elde etmi olduunu anlamt. 7 Austos1918 gn Mustafa Keml, Vahdettinin sraryla ikinci defa, Yedinci Ordu Kumandanlna atanmt.280 Grnte, Mustafa Kemle byk bir eref bahedilmiti. Bu atamaya istemeyerek teekkr ederek, Vahdettinin yanndan ayrlan Mustafa Keml salona ktnda, pek nadir glmseyen Enver Paann yanndaki Vehip Paa ile kendisine bakarak glmsediini grnce, bu atamann onun bann altndan ktn anlamt. Ona: Bravo, tebrik ederim. Muvaffak oldunuz. Azizim bari biraz esasl tedbirler zerinde konusak? Benim bildiime ve anladma gre, artk Suriyede ordu, kuvvet, vaziyet szden ibarettir. Beni oraya gndermekle gzel intikam alyorsunuz. Sonra usul d bir ey yaptnz: Padiaha bana emir verdirdiniz dediinde Enver Paa glmeye devam ediyordu. Mustafa Keml, o cephedeki btn ordular gibi, yenilgiye uram olan bir ordunun banda baarl olamayacan biliyordu. O srada salonun baka bir kesinde konuanlar:
278 nan Afet Mustafa Keml Atatrkn Karlsbad Hatralar Sf:51 TTK 1991-Ankara 279 Aydemir evket Sreyya Tek Adam Cilt I. Sf:.283 Remzi Kitabevi 1999-stanbul 280 Kl Ali Atatrkn Hususiyetleri Sf: 57 Cumhuriyet Gzt. Eki Mart 1998

167

Gen Trklerden Cumhuriyet Halk Frkasna

Bu Trk erlerinden hayr yoktur. Bunlar hayvan srsdr. Yalnz kamay bilirler. Allah insan byle hissiz bir srye kumandan etmesin diyorlard.281 Bu konumay duyan Mustafa Keml, hncn onlardan kararak azlarnn payn vermiti. Yedinci Ordunun komutasn ele almak zere Filistine gelen Mustafa Keml, ordunun perian ve bitkin halde birou alt aydr hi dinlenmemi askerlerle karlam, takviye birliklerindeki askerler ise, ngiliz ajan Araplarn yayd propaganda ile daha cepheye gelmeden kamlard. Yedinci ordunun durumunu Mustafa Keml, bir doktor arkadana: Suriye acnacak halde. Ne valisi var, ne de komutan. ngiliz propagandas alm, yrm. ngiliz gizli servisi her yanda faaliyet halinde. Halk, hkmetten nefret ediyor ve ngilizlerin gelmesini bekliyor. Dman hem asker, hem de ulatrma bakmndan gl. Onlarn karsnda biz pamuk iplii gibiyiz. ngilizler artk bizi propaganda yoluyla savatan daha kolay yenebileceklerine inanyorlar. Her gn uaklarndan bombadan ok, boyuna Enver ve etesinden sz eden ktlar atyorlar... diye yazyordu Filistin cephesinde Trk ordusundan kat kat stn dman kuvvetlerine kar Mustafa Keml dalm ve birou esir edilmi erlerden arta kalanlar askeri dehas ile amda toplamay baarmt. Ama kanlmaz son yaklam ve bar istemek zorunlu hale gelmiti. Mustafa Keml yeni hkmetin bana zzet Paann getirilmesi gerektiini dnyordu. Ilml siyas grleri yannda, yurtsever ve ttihat ve Terkkiye kar birisiydi. Bu dncelerini Padiaha bir telgraf ile bildirdi. Talt Paa, Almanyaya yapt bir ziyaretten dnerek 8 Ekim 1918 gn istifasn sunduunda, Padiah ilk nce istifay reddetmi, daha sonra da kabul etmiti. 3 Kasm gn Teceddt Partisi (Yenileme )nin kurulmasna karar veren Talat Paa ve dier ttihatlar, bir Alman zrhlsyla Karadenize kamlard Padiah hkmet kurma grevini eskiden beri yasak savmak iin kendisine bavurulan Tevfik Paaya vermi, o yeni hkmeti kurmay baaramaynca, grev zzet Paaya verilmiti. Mustafa Keml ve arkadalarnn srar zerine zzet Paa grevi Wilson ilkelerine uygun bir bar salamak iin kabul etti. Bu arada Rauf Bey, zzet Paaya Mustafa Kemli ya Harbiye Nazr ya da Genelkurmay Bakan yapmas iin srarc davrandysa da, Paa, Mustafa Kemlin cephedeki iinin bitmediini ileri srd ve bartan sonra Harbiye Nazrlna geebileceini sylyordu. Fakat smet Bey Harbiye Nezareti Mstearlna, Rauf Bey Bahriye Nazrlna ve Fethi Bey de Dahiliye Nazrlna getirildi. 24 Ekim 1918de zzet Paayla ngiliz hkmetinin temsilcisi Amiral Calthorpe mtareke grmeleri iin hazrdlar. Grmeleri yapacak Trk heyetine Rauf Beyin de katlmas benimsenmiti. Ancak kh zayf, kh gl, bazen zorba ve despot, bazen de beceriksiz olan Vahdettin siyas gr yetersiz olduundan, Sadrazam Damat Ferit Paa ile evli olan kz kardei Mediha Sultan, tarafndan idare ediliyordu. Damat Ferit ise ngilterenin adam, ngiliz mandasnn hararetli bir taraflsyd. Harbiye Nazr Sleyman efik ise ok muhteris ve cahil, Dahiliye Nazr Adil Bey de ngiliz yanlsyd. Bunlarn oluturduu l idare, padiahla beraber, ngiltere Yksek Komiserliince geni lde finanse ediliyordu. Sonu olarak Damat Feritin bakanlnda bir heyetin grmelere katlmasn onaylamt:
281 Aydemir evket Sreyya Tek Adam Cilt I. Sf:.285 Remzi Kitabevi 1999-stanbul

168

htillci Trkler

-Amirali grr grmez, devletin tamamiyet-i mlkiyeti zerine (!) bir mtareke aktini teklif ederim. Amiral bunu kabul etmezse, bir kruvazr isteyip Londraya giderim. Krala, babasnn eski bir dostu geldiinden, kabul etmesini bir tezkere ile rica ederim. Osmanl devletini, ttihatlarn drd felaketten kurtarrm! 282 diyen ve Abdlhamitin bile Londra Eliliine layk grmedii yeteneksiz ve silik bir kiilik olan Damat Ferite zzet Paa, kar kmt ama Vahdettin, ngilizlerin kendisini tahttan indirmesi tehlikesine kar ngilizlerle aras iyi olan Feritin kendisine dayanak olacan dnyordu. zzet Paa ve dierlerinin itiraz zerine Damat Feritin yerine Rauf Bey heyet bakan oldu. Heyet, Amiral Calthorpeu ile grmek zere Limni adasna gidereken, 23 Ekim gn Vahdettin grme heyetini; Hilfet-i Celile ve Saltanat- Seniyye ve Hanedan- Osman hukukunun tamamnn korunmas ve baz eyaletlere verilecek idar muhtariyetin ekil ve mahiyetinin belirlenerek, muhtariyetin yalnz idari olup, siyasi olmamas talimatn vererek uurluyordu.283 Grmeler, Agamemnon gemisinde otuz alt saat boyunca her maddesi tek tek tartlarak yirmi drt saat iinde, stanbul tarafndan onaylanmak artyla anlamayla sonulanmt. Ama grmelerin ortasnda Franszlar, amiralleri Ametnin de grmelere katlmasn isteyen sert bir nota gndermilerdi. Bu istek, Trklerin yalnz ngiliz heyetiyle grmeye yetkili olduu gerekesiyle reddedildiyse de Franszlar, ngilizlerin varaca anlama koullarn ve stanbul Boaznn bir ngiliz amiralinin komutasna verilmesini kabul edince Midilli Adasnn Mondros kasabasnda 30 Ekimdeki karlkl kutlamalarla imzalanrken, Franszlar da Edirne dolaylarnda Meri civarlarna ilerlemilerdi. Yirmi be maddelik bu mtareke ile Trkiye, her bakmdan etkisiz bir hle getirilmiti. Mondros Mtarekesinin imzalanmasyla birlikte ngiltere, Osmanldan intikamn alma imkanna kavumutu. ngilizler, Osmanlnn kaytsz artsz teslimi iin, ellerinden gelen her eyi yapmaya balamlard. Anlama, yllardr srp giden kan dklmesinin durdurulaca sanlarak btn maddeler, olduu gibi titizlikle uygulanma garantisiyle ve ngilterenin Trkiyenin dostluundan bahsedilerek imzalanmt. Ayan ve Mebusan Meclislerinin gizli oturumlarnda da onaylanmasndan baka are olmad hkmne varlarak mtarekenin imzalanmas iin hkmete oy birlii ile yetki vermilerdi.284 Bu anlamaya tepki olarak 7 Kasm 1918 gn Trakya Paaeli Mdafaa Heyeti Osmaniyesi kurulmu, Dou ve Bat Trakyann Osmanl ynetimi altnda olmas gerektiini savunan bu hareket daha sonra Anadolu ile birletiinde bile Anadoludan bamsz Trakya Cumhuriyeti fikrini savunmaya devam ederek, Balkan Savalar srasnda kurulmu olan Bat Trakya Cumhuriyeti tipi bir rgtlenme iine girmilerdi. 6 Kasm 1918 tarihinde anakkaleye gelen bir ngiliz heyeti 9 Kasmdan itibaren gemite Trkn anl direniiyle ele geiremedikleri anakkale Boazn her iki yandan igale balamlar ve 10 Kasm gn de anakkale ehrini igal etmilerdi. 15 ve 19 Kasm gnlerinde tm Trk birlikleri aileleriyle birlikte anakkaleyi terk etmiti.

282 Aydemir evket Sreyya Tek Adam Cilt I. Sf:.304 Remzi Kitabevi 1999-stanbul 283 Trkgeldi Ali Fuat Grp- ittiklerim S:155 TTK 1984 Ankara 284 Bayar Celal Ben de Yazdm Cilt: I Sf:59 Sabah Kitaplar 1997-stanbul

169

Gen Trklerden Cumhuriyet Halk Frkasna

Mondros Mtarekesi imzaland zaman Kolordu karargh Tebrizden bulunan Kzm Karabekir, Sadrazam Ahmet zzet Paann verdii emirle kararghn datarak stanbula Genel Kurmay Bakanlna atanmak zere arlmt. O stanbula dnmeden nce Batumda bulunan silahlar Trabzona naklettirmi, 28 Kasm gn Boazn sularnda bayram yapan dman sava gemilerinin arasnda stanbula adm atm, grdkleri karsnda lgna dnerek ilk frsatta geri Erzuruma dnmek iin areler aramaya balamt.285 Kzm Karabekir o evredeki tannmlndan da faydalanacan, tehlike ba gsterdii vakit bir hareket yaplabilmek ihtimali varsa nderlik etmeyi dnerek Erzurumdaki kuvvetin bana gitmek istiyordu. 1918 Kasmnda Karabekir, Zeyrekte smet Beyle (nn) grm ve: - Beni Erzuruma tayin ettirmeye alnz diyerek milleti aydnlatacan ve bir anari olursa Douda bir Trk idaresi kurup, oray tehlikeden kurtardktan sonra Bat iin alacan sylemiti. Buna karlk smet Bey: - Tehlike byk. Sylediini yapmak imknsz. kimiz de askerlikten ekilerek bir kyde iftilik yapalm nerisinde bulunmutu. Bu grmenin ardndan Genelkurmay Bakan ile grm ve Fevzi Paadan: - Gitme, seni tasfiye edeceklerine de phe etme, kk der, dnersin cevabn alm, Kzm Karabekirin: Douda mill bir hareket ekirdei kurulmakla tasfiye edilmenin ne iliii var? diye sormas zerine de Fevzi Paa: Bu yzden divan harbe verilirsin demiti. Mill Mcadelenin ancak Douda yaplabileceine inanan Karabekir, lkenin teki blgelerinde mill bir hareketin balatlmasnn mmkn olmadn, stanbulda ise devlet teslim alnm olduu iin hi bir ey yaplamayacan dnyordu. Mustafa Keml, Anadoluya giden Ali Fuad (Cebesoy) gibi Kzm Karabekir ile de grmt. O da Anadoluda gerekli hazrlklarn yaplmasn, frsatlarn gzlenerek mill hareketin artlarnn olgunlatrlmasn istiyordu. Ama lkeyi Dou ve Bat diye ikiye ayrmann doru olmadn dnyordu. lkenin btnnn kurtuluu iin tedbirler ve areler aranmasn gerektiine inanyordu. Karabekir, bu grmeden Mustafa Kemlin kendinden baka dayana olmad, Erzurum Kongresine gelecek olanlarn da ancak kendisine bal kalacaklar sonucunu karmt. O ahslarn milleti kurtaracaklarna ve kurtuluun ahslar sivrilmekte olduuna inanmyor, Mill hareketin bana Mustafa Kemlin gemesini ve ona yardmc olunmas gerektiini dnyordu. Mustafa Keml ise, onlarsz yapamayacan bilerek tedbirli davranyordu.286 Dou Anadoluda ise 5 Kasm 1918 tarihinde Kars slm uras, ardndan 30 Kasm2 Aralk tarihlerinde Kars slam uras Byk Kongresi ve 39 Ocak 1919 tarihinde de Ardahan Kongresi toplandktan sonra, 1718 Ocak 1919 tarihindeki Byk Kars Konseyi kararnca Cenubi Garbi Kafkas Hkmeti-i Muvakkate-i Millyesi kurulmutu. Mustafa Keml mtareke haberini ve ate-kes emrini ald zaman Halepin dalarnda dmana kar direniini srdrmekteydi. Dalm olan orduyu toplayabilmek iin abalyor
285 Dinamo H.zzettin, Kutsal syan C:1. Sf: 321 May Yaynlar 1975 stanbul 286 Atay Falih Rfk ankaya Sf:201-203 Pozitif Yaynlar Temmuz 2006-stanbul

170

htillci Trkler

fakat Grup Komutanl ile iliki kuramyordu. Kendisine bal birlikleri kayp vermeden kuzey taraflara doru ekiyordu. 26 Ekim 1918 gn ngilizler, Mustafa Kemlin birliklerine kar hcuma gemiler, ama saldr dzenleyen ngilizler ve destekisi Araplar geri ekilmek zorunda kalmlard. Mustafa Kemlin burada yapt savunma aslnda Anavatann savunmasyd. O, Araplarn egemen olduu blgelerin savunulmasnn bir anlam ve gerei olmadna inanyordu. Zaten Araplar da Trklere kar byk bir kin ve husumet iinde saldryorlard. Bu durumu Armstrong yle dile getiriyor: Ara sra Trk askerleri geiyor ve Badata gidiyorlard. Araplar bunlara dikkat ediyor ve frsat bulduka onlar ldryor veya soyuyorlard. Bunun iin yolda birok Trk askerinin cesedine rast gelmitik. Bunlar yol zerinde boazlar kesik braklmlard. () stasyonda dikkatimi perdeleri ekilmi, yannda bir muhafz bulunan bir vagon ekmiti. Vagonun iine bakmama msaade edildi. (.) Araplar bunlarn gzlerini karmlar, kulaklarn kesmiler, vcutlarn harap etmilerdi.287 Mustafa Keml drt yl sren Birinci Dnya Savanda hi yenilgiye uramam tek Trk komutan olarak lkesine yararl hizmetlerde bulunabileceine inand Harbiye Nazrl grevinin kendisine verilmesi iin Rauf Bey araclyla zzet Paay raz etmeye alyordu. Rauf Bey u anda yaplacak hibir ey olmadn syleyince zzet Paaya telgraflar gndermeye balad. zzet Paa yeni bir genelkurmay bakan seince Mustafa Keml isyan etmi ve Adanadaki karargha giderek 31 Ekim gn Alman Generali Liman von Sandersin: Ordular Grubunun sevk ve ynetimini Mustafa Keml Paann birok savata eref kazanm gl ellerine brakmak zorunda olduum u srada, emrim altnda bulunan Osmanl mparatorluunun yararna savam btn subay, memur ve erlerin hepsine candan teekkrlerimi sunarm288 szleriyle komutay teslim almt. O gece Adana gkleri, Almanlarn atee verdikleri mhimmat depolarnn alevleriyle aydnlanrken Alman generali konumasn, Yenildik. Bizim iin her ey bitti artk diye srdrrken Mustafa Keml: Sava, mttefiklerimiz iin bitmi olabilir. Ama bizi ilgilendiren sava, stikll Savamz, ancak imdi balyor diyerek eski mttefikiyle vedalat. Artk Mustafa Keml, Gney Anadoludaki btn ordularn komutasn ele almt. Komutasnda bulunan kinci ve Yedinci Ordular. Mtarekeye gre sadece snr bekilii yapacakt. Komutay geici olarak Ali Fuata brakarak, bir mill savunma kuvveti oluturmak iin cephane ve malzemeleri gvenli yerlere nakletti. Kendi mcadeleci grlerini paylamayan baz subaylar baka yerlere gnderdi. Musuldaki Altnc Orduyla sk bir balant kurarak kendi kendine yeterli bir askeri kuvvet ekirdei oluturuyordu. Bu kuvveti sadece Gney Anadolunun deil, btn memleketin savunmasnda rol oynayacak ekilde yaplandryordu. Mustafa Keml, mill kuvvetlerin toplanmas ve rgtlenmesi iin gvendii subaylar grevlendiriyor ve ete sava iin hazrlanmalarn istiyordu. Anadoluda direni merkezleri olabilecek Antep ve Mara gibi yerlere silah datm, gerektii zaman kullanlmak zere

287 Armstrong H.C. Trkiye Nasl Dodu ? Sf: 13-32 Arma Yaynlar Temmuz 1997 stanbul 288 Sanders. Liman von, Trkiyede Be Yl III. Sf: 110 Cumhuriyet Gzt. Eki Aralk 1999-stanbul

171

Gen Trklerden Cumhuriyet Halk Frkasna

gizletmiti.289Trkiyede grev yapt yllar anlatan Alman General Liman von Sanders grevi braktktan sonra yapt deerlendirmede: Almanya savatan nce, Trkiyenin her ynden gelimesi iin eitli bakmlardan yardm ve desteklenmesinden ok ey bekliyordu ve bu konuda olduka iyimserdi. Sava srasnda ise, Almanya, Trkiyeden bir mttefik olarak istedii eylerden ekonomik olanlarnn birounu salayamad. Almanyann Trkiyeden askeri alandaki istekleri ise, olduundan oktu ve doal olarak ki bu yerine getirilmedi. Trkiye, yalnz Boazlarn savunmasyla kalmayacak, ok uzak snrlar koruyacak, ayrca Msr ele geirecek, rana bamszlk kazandracak, Dou Kafkasyada bamsz devletler kuracak, olabilirlerse Afganistan zerinden Hindistana ynelecek ve Avrupa sava alanlarna etkili yardmda bulunacakt. Askeri ynetim altnda bulunan o zamanki Trkiye, kendi z hedefleri ile maddi olanaklarn badatrmasn beceremedii iin en byk sorumluluu tar. Almanya ise, elindeki olanaklarla Trkiyenin neler yapabileceini aka, soukkanllkla ve nesnel olarak deerlendirmedii iin suludur.290 Derken, Mustafa Keml mtareke koullarna kar mcadele balatarak, mtarekenin kaytsz artsz bir teslimden de daha kt bir ey olduunu sylyordu. tilf Devletlerinin her istediinin kabul edilmesi halinde memleketin boydan boya igal edileceini ve hkmetin de dmanlar tarafndan kurulacan bildiriyordu. Ayrca Trk kuvvetlerinin Suriyeden ekilmesini isteyen maddesine kar Suriyenin snr neresi olduunu hkmete soruyordu. Dmann skenderundaki Yedinci Ordunun, Suriyede bulunduu iin, teslimini istediinde Mustafa Keml, zzet Paaya gnderdii ve geciktirmeye sebep olan idam ile cezalandrlacaktr erhli acele telgrafyla: ngilizler trl bahanelerle skenderuna asker kararak Yedinci Ordu birliklerini g duruma sokmak istediklerini anlyorum. Buna meydan vermemek iin nc Kolordu, skenderuna kuvvet karma iini, Yirminci Kolordu iin birinci maddede zikredilen harekt sona erinceye kadar, gerekirse atele nleyecektir 291 diye zzet Paay uyarmasna karn o Mustafa Kemle gnderdii 5.11.1918de tarihli telgraf ile: Mtarekename artlarna gre geri ngilizlerin skenderunu igal etmeye haklar yoksa da Halep civarndaki ordularn beslemek iin skenderundan istifade etmek istemeleri de hakl bir talep mahiyetindedir. Mtarekenamedeki bir hayli maddeleri tadil ederek, vaktin darlndan dolay, bize yalnz ifahen izahat ve teminat veren ngiliz murahhasnn bu centilmenliine kar bir cemile olmak ve Yunanistann faaliyet sahasna karlmamasn temin etmek zere skenderun limanndan ngilizlerin erzak vesaire tamak hususunda istifade etmelerine ve skenderun - Halep yolunu tamir edebilmelerine msaade etmekte bir mahzur grmyorum. Bununla skenderun liman ve ehrini terk etmi olmuyoruz. Askeri ve mlki hkmetimiz yine yerli yerinde kalacaktr. Keyfiyeti kendi tarafnzdan ngiliz Suriye ordusu kumandanlna bildiriniz. Diye cevap veriyordu. Bu emre karlk Mustafa Keml, stnde aceledir ve tehir eden idam olunur kayd dlen telgrafla u cevab veriyordu:
289 Bayar Celal Ben de Yazdm Cilt: I Sf:78 Sabah Kitaplar 1997-stanbul 290 Sanders. Liman von, Trkiyede Be Yl III. Sf: 120 Cumhuriyet Gzt. Eki Aralk 1999-stanbul 291 Bayar Celal Ben de Yazdm Cilt: I Sf:170 Sabah Kitaplar 1997-stanbul

172

htillci Trkler

Halep civarndaki ordularn beslemek iin ngilizlerin skenderundan istifade etmek istemeleri hakl deildir. ()skenderuna her ne sebep ve bahane ile asker karmaya teebbs edecek ngilizlere atele kar konulmasn ve Yedinci Orduyu da, bugn bulunulan hatta pek zayf ileri karakol tertibat brakarak kuvvetlerini, Katma - slahiye istikametinde hareket ettirip Kilikya snrlar ierisine geirmesini emrettim.. 6.11.1918de Grup Kumandanlna stanbuldan gnderilen telgraf ile silah kullanma emrinin hemen geri alnmas, mtarekenamenin uygulanmasnda zorluklar kt, fakat bu zorluklar kabul ettiren eyin gaflet deil, kesin yenilgi olduu bildiriliyordu. Bu konuda siyasi teebbslerde bulunulduundan sz eden telgraf, grubun kaldrldn ve kararghn Drdnc Ordu Karargh unvan aldn bildiriyordu. Vazife banda bulunanlarn bundan kanmayacaklarna gvenildii yazl olan telgrafa Mustafa Keml, 7.11.1918 tarihli cevabnda: skenderuna kacaklara atele kar konulmas hakkndaki emrimin maddesi udur: ngilizlerin muhtelif bahanelerle Yedinci Ordu ktalarn mkl vaziyete sokmak istediklerini anlyorum. Buna meydan vermemek zere nc Kolordu skenderuna kuvvet karlmasn, Yirminci Kolordu iin beinci maddede zikrolunan harekt nihayet buluncaya kadar, icabederse atele menedecektir. Bu harekt nihayet bulmu olduundan silah kullanma hakkndaki emrin de tatbik edilmesine lzum kalmamtr. Telgrafta Mustafa Keml kararghtaki vazifesine devam etmesi yolundaki emre u cevab veriyordu: Cephedeki hareketlerin tarafmdan ifasnda izhar buyrulan emniyetin samimiyetine phe etmem. Bu samimiyet ve tevecche itimadmn derecesi, memleketin tahsili hususunda uhde-i cizaneme muhavvel vazifelerin tatbik-i fiiliyatnda sbut bulacaktr Devletin durumu hakkndaki ihtarlara da u cevab veriyordu: Bugnk vaziyetin nezaketini btn mahiyeti ile takdir edebileceimde tereddt etmeniz kadar beni mteessir edecek bir ey olamaz. Vazife yaparken yalnz memleket selametini hedef edinen icraatmn ve bunun lzum gsterdii ricalarmn su-i telakkiye uramamasn rica ederim. zzet Paa 9.11.1918 tarihli bir telgraf ile Mustafa Kemle unlar bildirmektedir: Bugn Britanya hkmeti tarafndan ald emir zerine Visamiral Galtrop skenderun ehrinin, General Alenbi tarafndan bildirilecek mddet iinde teslimini talep etmi ve kabul olunmazsa generalin ehri cebren igal edeceini bildirmitir. Bu bapta mtarekenamenin yedinci, onuncu, on birinci maddelerine gre ehri teslim teklifine hakk ve salahiyeti olduu ve harbe devam etmekten mutlak surette aciz bulunduumuza gre g hal ile akdettiimiz mtarekenin skenderun ehri iin feshedilebilecei, onun iin teklifin kabul edilmesi zaruri olduu ilave edilmektedir. Telgraf ayrca: skenderun limanndan ve Halep osesinden istifade edebilecekleri teklif edilmi iken byle dehetli bir cevap karsnda kalmaklmza da, tilaf devletlerinin ilk mracaatlarna tarafmzdan sert ve souk cevap almalarnn da dahl-i kllisi olduu kaviyyen melhuz olduundan ibraz-i ftur etmemek art ile bu aczimizin dikkatte bulundurulmas lazmdr. Derken Mustafa Keml Sadrazama u cevab veriyordu:

173

Gen Trklerden Cumhuriyet Halk Frkasna

skenderun limanndan ve Halep osesinden istifade etmeleri hakknda itilaf devletlerinin ilk mracaatlarna tarafmzdan sert ve souk cevap verilmi olduu telakkisinin sebebi anlalmamtr. Bilakis oradaki kumandanmzn ngilizlere cevaplar ok nazikane olmutur. Bu mtareke maddelerinin, mphem ve mull medlllerini (gsterilmesini) bir an evvel tespit etmek lazmdr. Yoksa ngilizlerin tekliflerine bugne kadar olduu gibi mukabele edilmekte devam olunursa, imdi Kilis - Payas hattna kadar olan araziyi isteyen ngilizlerin yarn Torosa kadar olan Kilikya mntkasn ve daha sonra Konya - zmir hattnn igali gibi tekliflerin birbirini takip edecei ve ordumuzun kendileri tarafndan sevk ve idare, hatt vkelamzn (bakanlarmzn) Britanya hkmeti tarafndan intihap (seilmesi) edilmesi gibi teklifler karsnda kalmaklmz ihtimalden uzak deildir. () Vatann akbeti ile endieli olmaktan mtevellit ve samimi olduuna phe edilmemek lazm gelen ibu mtalaalarmn mnakaa mahiyetinde telakki edilmemesini rica ederim. Bilhassa sizce yakndan malumat olmutur ki, acizleri her ne hal ve her ne vasfta bulunursam bulunaym, doru olduuna kani bulunduum ve icabedenlere bildirilmesini memleket selameti icab saydm itihatlarma bal kalmaktan nefsimi menetmeye muktedir deilim. 292 zzet Paann Mustafa Kemle gnderdii sert karlk, Mustafa Kemlin verdii emrin devletin karlarna ve politikasna bsbtn aykr olduunu bildiriyor ve hemen geri alnmasn istiyordu. Ayrca Mustafa Kemlin komutasndaki ordu grubunun datldn ve sadece Yedinci Orduya indirildiini bildiriyordu. ngiliz birlikleri, mtarekenin imzas srasnda, Musulun 60 kilometre kadar gneyinde bulunduklar halde, gn sonra Musula girerek, ehirde bulunan Altnc Ordunun teslimini istiyorlard. 15 Kasm 1918de Musul, iinde iki milyon kymetinde erzak, silah cephane, harp malzemesi vesaire ile ngilizlere teslim edilmek zorunda kalnmt.293 ngilizler, 2 Kasm 1918 gn 6. Ordu Komutan Ali hsan Paann da hemen Musulu terk etmesini istemiler ve 9 ubat 1919 tarihinde Harbiye Nezareti Ali hsan Paay stanbula geri ardnda 12 ubat 1919da Nusaybinden hareket ederek 2 Martta stanbulda trenden inerken ngilizler tarafndan tutuklanmt.294 Musulda da Trk bayraklar indirilerek yerine ngiliz bayraklar ekilmeye balanm, zzet Paa Musulun teslimi iin emir vermi, Mustafa Kemlden de skenderunun belirli bir zaman iinde General Allenbyye teslim edilmesini istemiti. Bylece Yedinci Ordu ekilmek zorunda kalm ve lvedilmi, Mustafa Kemle ise btn umutlarn balad mill bir savunmay rgtlemek iin yalnz bir kolordu kalmt. Mustafa Kemlin zzet Paa hkmetine mtareke artlarnn kabul edilmesinden doacak tehlikeleri gstermeye almas, hkmet zerinde etkili olamad iin anlama imzalanmt.

292 Atay Falih Rfk M.Kemlin Mtareke Defteri ve 19 Mays Sf: 8-13 Cumhuriyet Gzt. Eki Mays 1999-stanbul 293 Bayar Celal Ben de Yazdm Cilt: I Sf:70 Sabah Kitaplar 1997-stanbul 294 Selek Sabahattin Anadolu htilli- Sf: 179 Burak Yaynevi - stanbul

174

htillci Trkler

Geldikleri Gibi Gideceklerdir

stanbul tilf kuvvetleri tarafndan igal edilmeye balaynca, zzet Paa hkmeti de istifa etme karar alm, Mustafa Keml ise btn olup bitenlere ramen bu istifay nlemeye alarak unlar sylyordu: Bir gn zzet Paa tarafndan makine bana davet edildim. Kabineden istifa ettiklerini bildirdi ve benim stanbulda bulunmaklmn mnasip olacan syledi. Ben bu imdan, stanbulun buhranl gnler yaadklarn ve fena vaziyetler cereyan etmekte olduunu anlayarak, zaten kumanda ettiim grup da lavedilmi olduu iin, hemen stanbula hareket ettim295 Mustafa Keml, Sadrazam zzet Paa hkmetinin istifasn nlemek iin 13 Kasm 1918 sabah stanbula geldiinde, kendisini karlayan arkada Doktor Rasim Feritle birlikte Haydarpaadan Kartal istimbotuyla karya geerken, ngiliz donanmasnn gemilerini ve bunlar arasnda Yunanllarn Averof kruvazrn grdnde ok zlerek: Hata ettim. stanbula gelmemeli idim. Ne yapp yapp Anadoluya dnmenin aresine bakmal derken gzleri dolmu ve: Geldikleri gibi gideceklerdir.296 Demiti. Mustafa Keml, daha sonra Rauf Beyle birlikte zzet Paaya gitmi, zzet Paa istifasnn, Padiahn kendisine Talat, Enver ve Cemal Paalar hemen tutuklatmad ve kamalarna yardm ettii gerekesiyle fkelenmesinden kaynaklandn akladnda, Mustafa Keml onu istifadan caydrmt. 1918 yl Ekim ay ortalarna doru Talat Paa, zmir valisi Rahmi Beyi stanbula arm o geldiinde: Ben ve Cemal Paa memleketi terk etmeye karar verdik. Enver tereddt ediyor. Ona senin gitmeni ve gerei anlatman isterim. Seni sever ve gvenir. Gryorsun ki mtarekenin yaplabilmesi iin bizim gitmemiz arttr diyerek Enver Paaya gidip konumasn ve ikna etmesini istemiti. Enver Paa ise, Vahdettinin emri ile tutuklanmak istenmesi durumunda Kuruemedeki yalsn kale gibi glendirip kar koymay ve onlara sa teslim olmamay dnyordu. Rahmi Bey, stanbulda kalmak iin direnen Enver Paay glkle de olsa ikna edebilmiti. Bu iknann ardnda zzet Paann Fethi Bey (Okyar) araclyla Talat Paaya gnderdii u haber yatyordu: Memleketi terk etmelerinde zaruret vardr. Mtarekede ngilizler harp sulularnn kendilerine teslimini isteyeceklerdir. Bu taktirde, kendilerinin harp karar veren ve bunu kabul ettiren kabine mensup ve reisi olarak bu talebe muhatap olacaklar tabiidir. Bu taktirde hkmet, byle bir talebe muvafakat etmeyecek olursa, memleketi tamamen igal iin frsat arayan dmana bu imkan vermi olacaz. Bunun iin ok rica ederim, yanlarna Enver ve Cemal Paa hazerat ile dier resay alp muvakkat bir zaman iin memleketi terk etsinler ve mttefiklerimizden birsinin yanna, hi olmazsa svire veya spanya gibi bitaraf diyar terif etsinler.
295 Kl Ali Atatrkn Hususiyetleri Sf: 56 Cumhuriyet Gzt. Eki Mart 1998 stanbul 296 demir Ulu Atatrkn Yaam Cilt:1 Sf:148 TTK 1980-Ankara

175

Gen Trklerden Cumhuriyet Halk Frkasna

Bu haberi gnderen Ahmet zzet Paa, Fethi Beye: Ltfen, kendilerine sureti katiyede bildiriniz ki, bu talebimi kabul etmedikleri taktirde istifa ederim diye eklemiti.297 2 Kasm 3 Kasma balayan gece Talat, Enver ve Cemal Paalar birer veda mektubu brakp, artlar elverili hale geldiinde tekrar stanbula hesap vermek zere dneceklerini bildirerek, Almanlarn Loreley gemisiyle stanbuldan ayrlmlard. 5 Kasm gn yaynlanan gazeteler Talat Paa, Enver Paa, Cemal Paa, Dr. Nazm ve Bahattin akiri: Memleketi harabeye evirdikten sonra canlarn kurtaran vatan hainleri olarak nitelendirmi ve stanbulda Hrriyet ve tilaflarn ban ektii birok ttihat ve Terkki dman, ttihat avna kmt. Mustafa Keml de eski bir ttihat olarak grld iin dikkatleri zerine topluyordu. Mustafa Keml, zzet Paay, tekrar Sadrazaml kabul etmeye ve daha gl, daha milliyeti bir kabine kurmaya raz etmi, yeni kurulmu olan Tevfik Paa Hkmetinin Meclisten gvenoyu almamas iin almalar yrtyordu. Grnrde birok milletvekili Tevfik Paa kabinesine gvenoyu vermeyeceini sylyordu ama, Tevfik Paa byk ounlukla gvenoyu almt. Mustafa Keml, hkmete gvenoyu vermeyeceklerini aklayan milletvekillerinin dneklii karsnda arm, kendi durumlarna gvenemeyen ve askerlere inanmayan milletvekilleri ise, mcadeleye girmekten kanmlard. Bu sralarda Mustafa Keml Vahdettinle grtnde o: Ordunun kumandan ve zabitleri eminim ki seni ok severler. Bana teminat verir misin ki onlardan bana fenalk gelmeyecektir. Diye sorunca Mustafa Keml arm ve: Ordu tarafndan aleyhte bir harekete dair malumat ve mahsusatnz m var efendim diye sormutu. Vahdettin sorusunu tekrarlaynca Mustafa Keml, stanbula ancak birka gn nce geldiini ve durumu pek yakndan bilmediini syleyip, ordudaki komutan ve subaylarn Zt- ahaneye cephe almalar iin ortada herhangi bir neden olduunu sanmadn bu bakmdan korkulacak bir ey olmadn belirttiinde Vahdettin: Yalnz bugnden bahsetmiyorum. Bugnden ve yarndan!298 diyerek ordunun houna gitmeyecek bir siyaset gtmeye karar verdiini Mustafa Kemle hissettirmi, buna kar nasl bir tepki gstereceini anlamak istemiti. Mustafa Keml hibir ey sylemeyince Vahdettin: Siz akll bir subaysnz, eminim ki, arkadalarnz nasl aydnlatp yattrmak gerektiini de biliyorsunuzdur diye szlerini bitirdiinde, Mustafa Kemli kendi safna ekmi olduunu dnrken, Mustafa Keml de, Sultann Meclisi datarak kaderini, igal kuvvetleriyle birletirmeye karar vermi olduunu anlamt. Mustafa Keml, Meclisin datlmasna iddetle kar koymaya balam, Fethi Beyin kard ve kendisinin ortak olduu Minber gazetesindeki kesinde merutiyet ilkelerini savunarak halk tehlikelere kar uyarmt. Makalelerinde Meclisin datlmasnn, hkmetin diledii gibi hareket etmesine neden olacan ve dmanla ibirliini kolaylatracan yazyordu.Vahdettinin anayasann yedinci maddesine dayanarak kartt Meclisin feshine ilikin ferman Dahiliye Nazr tarafndan mecliste okunduu zaman milletvekilleri barp ararak protesto etmek istemiler, ama Tevfik Paa hkmetine gvenoyu verdikleri iin
297 Dinamo Hasan zzettin Kutsal syan Cilt:1 Sf:17 May Yaynlar ubat 1975- stanbul 298 Kl Ali Atatrkn Hususiyetleri Sf: 60 Cumhuriyet Gzt. Eki Mart 1998

176

htillci Trkler

kabullenmekten baka areleri kalmamt. Yeni hkmetin kurucusu Vahdettinin gzdelerinden birisi, byk kznn kocasnn babas yani damad ehriyar idi. Sadrazamla uygun bulunan Tevfik Paay bekleyen en nemli grev, lkedeki ttihatlarn temizlenmesiydi. O da bu grevi yerine getirmiti ama btn partileri de karsna almt. Trklerin hrriyet mcadelesine giritii dnemlerde Abdlhamitin istibdadna kar rgtlenme merkezleri olan Mason localar, insani taleplerin savunulduu yerlerdi. Ama imdi siyasal amalara hizmet ediyordu. Mtareke dneminde Rza Tevfik, stad- zamla geerek, localardaki ttihatlar kap dar etmiti. ngiliz donanmalar stanbula geldiinde btn Trk Masonlar saf d braklm, onlarn yerine kendileri geip oturmulard. Masonlarn gayretleri ve himmetleri, Osmanl Devletinin kn salamt. Masonlarn bu zelliini kefeden talyanlar ve Almanlar birka yl ncesinde kendi bnyelerinde korkun yaralar atn grd localarn faaliyetlerini yasaklamt.299 Yllardr cephelerde alk ve sefalet iinde arpan Trkler, kendi lkelerinde aznlklar tarafndan itilip kaklmaya balam, uradklar tecavz anlatacaklar bir kurum dahi kalmamt. Doan ocuklarna kundak, lenlerine kefen bulamayan halk, sava yllarn dahi arar duruma gelmiti. Bu sralarda Trk milliyetileri, stanbul ile Anadolu arasnda haberleme ve balant kurmak iin youn abalar iindeydiler. Bunlar: Bizim vcudumuz millete aittir, biz mill direni hareketinin bir aletiyiz diyorlard. Trk milliyetileri, ngilizlerin her trl saldrlarna kar koyarak ustalkla her yere szp, Sarayda Padiaha haber iletiyorlar, ngilizlerin gizli servisleriyle alay ediyorlard. Samim, heyecanl, bazen sert, fakat her zaman militan olan milliyetiler, ngiliz Yksek Komiserlii ile de ili dl olmular ama srlarn onlara vermeden War-Officein gizli denek fonlarndan yararlanyorlard. Bu srada Bekiraa Bl() de yurtsever subaylar ve devlet adamlaryla doldurulmutu. Bu dnemde Anadoludan stanbula gemi olan Armstrong grdklerini yle aktaryordu: stanbulda dolarken gzlerim Anadoludaki tandm Trk aryordu, o Trk, stanbulda yoktu. Sonradan anladm ki, stanbulda Trk yok, Levanten var. Anadoluda 7 milyon cahil Trk kyls vardr (!) Bunlar kuvvetli, namuslu, alkan insanlardr. Fakat bunlar tahsil grdler mi nedense ancak yzeysel eylerle megul oluyor Levantenleiyorlar. () Bizzat stanbul ehri bir yaradr. Burada byk lkler ve ilhamlar yoktur. Buras kirli sokaklarda yaayan insanlarn ehridir. Buras entrika, desise, rezalet, hile, cinayet yata hain erkekler ve namussuz kadnlar ehridir. En kk meseleler zerinde en byk entrikalar dner. Burada byk bir fikir, byk bir karakter, bir hareket, fazilet veya devaml bir say
299 Karabekir Kazm Birinci Cihan Harbine Nasl Girdik-2 Cilt: Sf ::97 Emre Yaynalar- Ocak 1995 ()Bekir Aa: Bayndrl zeybeklerden olup, katld birok savata gsterdii baarlar ve kat disipliniyle nlenmiti.Binbala kadar ykselen Bekir Aa, Totrakan, Karada savalarnda gsterdii yararllklar nedeniyle saray tarafndan Harbiye Nezareti askeri cezaevi mdrlne atanmt. Franszlarn Bastil Cezaevine edeer grlen bu cezaevi en korkun hapishane olarak tannyordu. Bekir Aa karsnda Sadrazamlar dahi ayaa kalkyordu ama: Bu esnada iktisap ettii mevkii takdir edememek gafletinde bulunan bir Seraskerin, huzurna artarak, rtbesini hatrlatp ayaa kalkmamak suretiyle madun muamalesi ediine: Ben buna tahamml edemem ! Gayr bu ocakta durulmaz! diye isyan ederek, emekliye ayrlmak istediinde II:Abdlhamit : Ancak blkle alakasn kesmemek, gene ynetimi elinde tutmak kouluyla bu arzusunu yerine getirmiti.

177

Gen Trklerden Cumhuriyet Halk Frkasna

yoktur. Bunlara bir de her etken faaliyeti yok eden teslimiyeti ilave ederseniz stanbulun zihniyeti meydana kar.300 stanbulda gazetelere uygulanan sansr nedeniyle igalcilerin zulm halka duyurulmuyor, evler aranarak kymetli eyalara el konuyordu. ngilizler Trklerden hara almaya baladklar halde, bunlar saray tarafndan grmezlikten, duymazlktan geliniyordu. stanbulun gece kulplerinde, iki kadeh ampanya arasnda komplolar dzenlenmekte, sonra da rak kadehleri karsnda anlamalar tamamlanmaktayd. Beyolunda akla ve hayale gelen her ey bulunurken, bu lokallerde ara sra sandalyeler havada uuuyor, istihbarat ileri son derece hararetli gidiyordu. Her eyi renmek iin hummal bir faaliyet ve didinme gze arpyor ve bu ancak sabah olunca bitiyordu.301 gal ordularn uygulamalarna ses karmayan hkmet: otoritesini, igal altnda inleyen Trk halk zerinde gstermeye tereddt etmiyordu. 12 Ocak 1919 gn grevinden istifa eden Tevfik Paa, hkmeti yeniden kurunca eski ittihatlar tutuklamaya balamt. Krt (Nemrut) Mustafa bakanlnda oluturulan bir divan harp ttihatlar yarglayarak Talat, Enver ve Cemal Paalar bata olmak zere idam cezalar vermilerdi.

O Gk Gzler Eline Frsat Geerse Ne Halife Brakr, Ne Padiah

O tarihlerde stanbula gelen General Allenby bir gn Harbiye Nazrn ve Kurmay kinci Bakann karsna alarak onlara baz eyler not ettirmek isteyince Nazr ve kinci Bakan konumak ve grlerini aktarmak istemi, Allenby de onlar: - Sizi grmek iin deil, baz arzularm sylemek iin kabul ettim diyerek aalayp azarlayarak Mustafa Kemlin derhal Altnc Ordu Kumandanlna tayin edilmesini istemiti. Allenbynin direktifleri dorultusunda gerekletirilmek istenen atamay kabullenmeyen Mustafa Kemlin bata yaveri olmak zere, otomobil ve tahsisat padiah tarafndan geri alnmt. zzet Paadan sonra sadrazamla gelenler, Mustafa Kemlin Talt ve Enver Paalarn ve genel olarak ttihat ve Terkkinin kart olduunu bildikleri iin kendi taraflarna kazanabilme midindeydiler. Bu nedenle de Damat Feritin ve ngilizlerin belli bal adamlarndan olan Dahiliye Nazr Mehmet Ali Bey, Mustafa Kemlin evine gelerek grmt. Ama, Hrriyet ve tilflardan Hoca Zeynel Abidin bir gn Mustafa Keml iin: - Siz ondaki o gk gzleri gryor musunuz? Eline frsat geerse ne halife brakr, ne padiah, diyordu. Harp Divannn bandaki Arnavut paas. Rum bir Savc ve Ermeni bir ye, eski Yozgat Mutasarrf Keml Beyi, Boazlyan Kaymakam iken tehcir facialarna sebep olduu iin yarglyor, kurulan bir tezgah ile onu lme mahkum etmek iin alyordu. Ermeniler Byk Ermenistann, eskiden Trk olan, imdi ise, Ermenistan yannda Krdistan kurmak isteyen Krtler, zmirin hayaliyle yanp tutuan Rumlar, Trakyann ve Karadeniz kylarnda Pontus Krallnn kurulmas hayali peinde olanlar ibandaydlar.
300 Armstrong H.C. Trkiye Nasl Dodu ? Sf: 44-45 Arma Yaynlar Temmuz 1997 stanbul 301 Berthe Georges-Gaulis -Kurtulu Sava Srasnda Trk Milliyetilii Sf:35 Cumhuriyet Gzt. Eki Ekim 1999-st.

178

htillci Trkler

Trk milliyetileri ise ya gizlenmilerdir, ya da silhlanarak daa kp, iftliklerine ekilmilerdi. stanbulda tutuklanmak, hapse atlmak, srgne gnderilmek, hatta idam edilmek sradan bir iti. Ama Anadoluyu mesken edinenler: Ferman padiahn, dalar bizimdir diyordu. Hristiyan etelere kar oluturulan Trk eteleri yaktklar oban ateinin banda die di, gze gz mcadelelerini srdryorlard. Trabzon Muhafaza-i Hukuk Cemiyeti kurulmu: Vilyetimizin hukuk- millyesini muhafaza etmek iin Rum ve Ermeni teebbsatna kar sulh konferans nezdinde mdafaatta bulunmak. amacnda olduunu aklyordu. Daha sonra Trakyada da benzer amal rgtlenme balamt. stanbul evresindeki Hristiyan haydutlar Erenkyde bir kk basarak iindekileri balta ile doramlard. ehir iinde grevli polisler de Hristiyanlarn saldrlarndan nasibini alyordu. Bu saldrlar o kadar artm ve dehet samaktayd ki, ngilizler, herkesi Trk polisine itaate armak zorunda kalmlard. Trkler, akam karardktan sonra evlerine dnerken ceplerindeki tabancalarnn tetiklerinden ellerini ayrmyorlar, tandklarna: Sakn karanlkta beni seersen selm vereyim, deme! Bir tela gelir diyerek onlar uyaryorlard. Bu ortamda Vahdettinin: Hasis ve sefil bir hiss-i menfaat ve intikam ile hkmet etmeyeceinizi mit ederim dedii ilk Damat Ferit Paa hkmeti iktidara geliyordu. Hrriyet ve tilflar, gazetelerinde ve toplantlarnda: Harp ve tehcir mesulleri cezalandrarak tilf devletlerini samimiyetimize inandrma bahanesiyle vatansever ve milliyetileri tasfiye etmeyi planlyordu. Bunun ilk gstergesi de Damat Feritin oluturduu divan harp, Yozgat Mutasarrf Kemli idama mahkm ediyordu. Eski Boazlyan kaymakam olan Keml Bey, sigarasn ierek, byk bir soukkanllkla gittii idam sehpasnda: Evlt ve iyalimi millete emanet ediyorum. Yaasn millet! diyerek can veriyordu. Keml Beyin cenazesi ile ilgili Falih Rfk Atay yle yazyor: stanbul milliyetiliinin, bilhassa genliin i isyann gstermeye frsat olmutur. Tbbiyeliler, cesaretle ne atlmlardr. zl, bu trl heyecanl hdiselerde, bir duraklama geirir. Bir dik bayr stnden yuvarlan, hi olmazsa bir mddet bir alya tutunur. Su ile zeytinya ayrlr gibi, bu idam hakl bir ceza sayan saray ve igal takm ile, onu cinayet sayan milliyetiler ve halk takm birbirinden ayrlmtr. Damat Ferit hkmeti, Anadoluda Trklerle Hristiyanlar arasndaki atmalar nasihat heyetleri gndererek yattrmaya da kalkar. Bu heyetlerde ehzadeler ve Rum patrikhanesi temsilcileri de vardr. Dahiliye Nazr: - Patrikhaneyi memnun etmek iin elimizden gelini yapyoruz, der. Anadolu erirlerinin, Anadoluda bir harekete nayak olabileceklerin yakalanmalar hakknda emirler gider, havadisler gelir. Btn bu kaynamalar, zmir igali hazrlklarnn bittiini gstermekte idi. 302

302 Atay Falih Rfk ankaya Sf:177-178 Pozitif Yaynlar Temmuz 2006-stanbul

179

Gen Trklerden Cumhuriyet Halk Frkasna

Osmanl mparatorluunun geleceini belirlemek iin 1919 Ocanda Pariste toplanan konferansa katlan Trkler, Wilsonun self determination (kendi kaderini tayin) ilkesine uygun bir bar isterken, ngiltere Dileri Bakan Lord Curzon, Osmanl mparatorluundaki Ermeniler, Araplar ve Trklere de kendi kaderini seme hakk tanyordu. Trkler sadece Anadoluda hapsedilecek, bakenti ya Bursa ya da Ankara olacakt. Bylece Trklerin bir ayaklanma karmasnn da nne geilmi olacak ve bir tala birka ku vuracaklard. Trkleri Avrupadan kardklar gibi, stanbul ve Boazlar Trklerin elinden alarak Cemiyet-i Akvama vereceklerdi. stelik bu zm yolu Trk hkmeti tarafndan kabul edilebilirdi. Trkler iin felaket olacak bu nerilerin hayata geirilmesini, Lord Curzonla Lloyd George arasndaki ekime engelledi. Lloyd George, Osmanl mparatorluunun harita stnde bir ekil olarak grd iin, birtakm karlar karlnda, teki ortaklarna peke ekiyordu. Bu pekeler, sava srasnda kendilerini destekleyenlere drt gizli anlamayla verilmiti. Balkan Savanda, Rumelideki topraklar nasl paylamsa, imdi de Osmanlnn Asyadaki topraklar da paylalyordu. Anlamalar yleydi: ngilizler, randa bir nfuz blgesi salayacak, stanbul, Dou Trakya ve Boazlar Ruslara verilecekti. Ama devrimci Sovyet hkmeti, arlk Rusyasnn emellerini paylamad iin, bu anlama artk yrrlkten dmt. Sykes-Picot anlamas, Araplarn yaad blgeleri Fransayla ngiltere arasnda pay ederek Mezopotamyay ngiltereye, Suriye ile Kilikyay Franszlara veriyordu. Dier anlamalar ise, talyanlara Antalya blgesi, Oniki Adalar, zmir liman ve i kesimi gibi Akdeniz ve Ege kylar ile i taraftaki geni bir toprak paras, Fransa ile talyann eline geiyordu. Belirli ve ak bir siyaset izleyen talyanlar, 29 Mart 1919 gn Anadoluya adm attklarnda, kendi lkesinin srekli baka lkelere g vermesinin nn de kesmek istiyordu. talyanlar iin Anadolunun iklimi ok uygundu. Buraya yerleip kalabilmek talyadaki iftilerini de buraya yerletirebilmek iin planlarn da yapyordu. Ama ne yazk ki, Fransa ve ngiltere onlar kskanmaya balam ve aralar bozulmutu. Onlar arasndaki ekime Trklerin durumunu deitirmiyor ve Trk devleti Anadoludaki birka vilyetle yetinecek, Karadeniz kylarn elinde tutmasna karlk, Egede sadece bir tek liman bulunabilecekti. Oysa, 1915 ylnn balarnda Sir Edward Grey, Yunanllarn savaa katlmalarn salamak iin Anadolu kylarnda geni haklar vaat etmi ve Venizelos, Yunanllarn geleneksel Megalo deas, yani Helenizmin alar boyu hkm srd topraklar kapsayacak gerekten byk bir Yunanistan emeli uyarnca savaa katlmt. Sava biter bitmez, talyanlara sz verilmi bulunan Anadolunun btn Ege kysyla i kesiminin Yunanistana verilmesini istemiti. Lloyd George, Yunanllarn Anadolu topraklar zerindeki isteklerini, btn yreiyle destekliyordu. Mustafa Keml, Adanadan stanbula dnnde ilide bir ev tutmutu. Bu arada, ailesinin sraryla evlendii bir Msrldan boanm olan Fikriye de, bu evde kendisini ziyarete geliyordu. Mustafa Kemlin ona kar ilgisi uyanm, aralarnda ak balamt. Rauf Bey, ngilizlerin kt davranlar karsnda onlara kar sert bir tutum taknm, Fethi Bey, kard gazetesinde, Tevfik Paa kabinesinin, mill felket karsnda sadece, sessiz bir seyirci olarak kaldn sylyordu. Mustafa Keml bu gazeteye ortak olmu ve

180

htillci Trkler

Fethiyle birlikte gazetede almaya balamt. Yazd imzasz yazlarla fikirlerini halka ulatrmaya alyordu. arkada, lkeyi kurtarmann bir yolunu bulmak iin ba baa verip planlar yaparak hkmeti istifaya zorlayp, Sultan tahtndan indirmek istiyorlard. Hatta, Abdlhamit tahttan indirildii zaman,Yldz Saraynda, Vahdettinin aabeyine vermi olduu jurnaller bulunmu, bunlar muhalefet tarafndan gazetelerde yaynlanmaya balamt. Bu sralarda Mustafa Kemlin, be bin liralk tasarrufu olduunu bilen evresi, hi olmazsa gnlk masraflar karlayacak bir ticaret yapmas nerisinde bulunmular, o her ne kadar ticaret bilmediini sylyordu ise de, gene de iinde bulunduu koullarda bir eyler yapmas gerektiine inanyordu. evresindekilerin nerdii bir ticaret adam ile bu ii yrtebileceine ikna olmutu. Tanmad bir stanbul kibar olan yeni orta olacak beyefendi, Mustafa Kemli Fethi Beyle birlikte davet edip, atlas deli kupa arabasn gndererek aldrmt. Mustafa Keml ve Fethi Beyi konakta, mkemmel bir salonda kurulmu sofra ve yemekler bekliyordu. Ortak aday, sohbeti, terbiyeli konumas ve nezaketli dinlemesiyle kendisini olduka ar satnca, Mustafa Keml iinden: Galiba bizi beenmedi, paramz kabul etmeyecek diye kayglanmaya balamt. Ortak aday hi oral olmuyor gzkerek, paradan ve ticaretten bahsetmiyor, sohbeti deiik konulara kaydrarak srdryordu. Nihayet konu ticarete getirilebilmiti. Ortak aday yar dinler, yar dinlemez, umursamaz bir ekilde: Hele Paa Hazretleri yazhaneye terif etsinler de.. gibi yarm az bir vaatte bulunmutu. Mustafa Keml ve Fethi Bey gece ge vakit konaktan ktklarnda konumular. Fethi Bey, hibir aklk olmadn sylerken, Mustafa Keml ortak adaynn nezaketi ve kibarln dnerek ona gvendiini sylyordu. Fethi Bey: Ben bilmediim ie senetsiz kontratsz on para koymam diyerek tavrn koymutu. Arkadann byle bir frsat karmasna zlen Mustafa Keml, ertesi gn annesinden ald paralar yeni ortana gtrrken, yaveri Cevatta yz elli liras ile ortakla katlmt. Yeni ortak ise, paralar saymaya dahi lzum grmeden kasasna atnca, Mustafa Keml, ticaret iinin detaylar zerine konumaya gerek dahi duymadan kp gitmiti. Gnler gemi Mustafa Keml ticaret iinin sonucunu merak etmeye balamt. Ahbabndan durumu sorduunda o bir incir meselesinden bahsetmi, zmirden bir yelkenliye konarak bir yere gtrlp, satldktan sonra tekrar yeni bir eyler alnp stanbula getirilerek satlacandan bahsediyordu. Ahbab ayrca: Byk kr byle olur. Yzde ikiden, yzde ten ne kar? Bir iki dnte konan para iki misline kmal ki bir ey anlayasnz... dediinde elde edecei karn tatl hayalini kurmaya balayan Mustafa Keml, alaca evin zelliklerini bile kafasnda tasarlamaya balamt. Gnler geiyor fakat gemi bir trl gelmiyordu. Mustafa Keml, Fethi Beye durumu sorduunda: Ne yelkenlisi, ne inciri birader... Mkemmel dolandrdlar seni... demiti. Mustafa Keml arkadana kzarak: Sen de hep bylesin. Her eyin fena taraflarn bulursun diye sinirlenmiti ama iine de kurt dmt. Ahbabndan bilgi almak istediinde o: Gemi yanl bir limana m gitmi, incirde kurt var diye rvet mi istemiler, boalm da yerine yklenecei mi beklemekte imiler gibi deiik bahaneler ne srmt. Artk

181

Gen Trklerden Cumhuriyet Halk Frkasna

Mustafa Keml, yeni ortandan durumu renmek iin onun brosuna gitmi, onun sakin tavrn grnce: Ben boa telalanyorum diye dnerek ayrlm, Sultanahmet Meydannn deniz grr bir yerinde geminin gelmesini beklemeye balamt. Bu gzetleme sralarnda bir gn, teknenin batm olduu haberini almt. Ama yaveri Cevat, bu hikayeyi yutmam, yeni ve son ortan kpr zerinde yakalayp tehditle parasn kurtarabilmiti 303 Ezelden beri paraya nem vermeyen bir kiilie sahip olan Mustafa Keml, ald maan iki hafta iinde arkadalar ile birlikte harcar, ay sonuna doru parasz kalrd.304 Bu sralarda stanbulda igalciler arasndaki eliki ortaya kmaya balam, Lloyd Georgeun Yunanllar desteklemesine iddetle kar olan talyanlar, milliyetilik hareketinin lideri olarak grd Mustafa Keml ile balant kurup, kendisini destekleyeceklerini bildirmiler ve talyan elisi: Eer banz skacak olursa, bu eliliin her zaman emrinize amade olduuna gvenebilirsiniz diye davette bulunmutu.305 talyanlarn yaklamn Mustafa Keml yle anlatyor: Bir gn A....... Bey bir talyan ahsiyetinin Fethi Bey ve benimle grmek arzusunda bulunduundan bahsetti. Bir talyan mimarnn evinde buluacaktk. Teklifi kabul ettik. Bonmarenin karsnda byk bir apartman! aydayz. Bahsedilen zat hemen sze balad: Ben Trkiyenin hakiki dostuyum. Hkmetin acizlii yznden bu memleketin nasl fena akbetlere srklendiini de gryorum. Sizin bunlar drecek ve yeni bir hkmet kurabilecek tekilat ve adamlarnz var mdr? ttihat ve Terkki frkasndan bahsettiine, bizi de frkann reisleri arasnda saydna phe yoktu. Ben ilk defa tantm bu zatla konuur olmaktan ekindim. Arkadam, belki de bizde tasavvur olunan ehemmiyeti yanl karmamak iin, kuvvetli olduumuzu ve kuvvetli arkadalarmz da bulunduunu syledi: - O halde, kendinizi gstermelisiniz? dedi. Biraz da imtihana benzeyen bu konumadan nasl bir netice kacan dnyordum. O gnk hkmeti biraz daha tenkit ettikten sonra, bize veda etti ve gitti. Herhalde talyanlarn bir baka maksatlar olmal idi. Arkadalarla bu maksadn ne olabileceine hkmettik: Antalya ve havalisinden baka zmir ve havalisine de hkim olmak! Buralar Yunanllara brakmamak! Baz hadiseler bu kanaatime kuvvet verdi. talyan ahsiyeti bizden, fakat Arnavut aslnda baz kimselerle de temas ediyormu. Onlara yle bir sr da emanet etmi: zmir ve havalisini Yunanllara igal ettireceklerdir. Trkiye phesiz bundan memnun olmaz. talya da ayn endiededir. Onun iin zmir ve havalisinde Yunan istilasna kar silahl tekilat yapmalsnz. Yunanllar zmir topraklarna sokmamaya almalsnz. Eer bunda muvaffak olamazsanz, hi olmazsa dostunuz talyay tercih etmelisiniz! Bu i iin talyann istenildii kadar silah ve malzeme vereceini de temin ediyormu. Bu teklifi dinleyenler arasnda makul grenler, hatta talyan deniz vastalar ile zmire giderek telkinlere balayanlar bile olmutur. Gene onlar byle bir mukavemet tekilatnn bana geebilecek bir kumandan bile bulmular: Ben! Bunu da kendileri ile gren zata sylemiler.
303 Atay Falih Rfk Mustafa Kemlin Mutareke Defteri ve 19 Mays Sf: 49-52 Cumhuriyet Gzt. Eki Mays 1999 stanbul 304 Bozok Salih Yaveri Atatrk Anlatyor Y.H Can Dndar. Sf:29 Doan Kitap Nisan 2006 stanbul 305 Lord Kinross Atatrk-Bir Milletin Yeniden Douu Sf:179 Altn Kitaplar Mart 2006

182

htillci Trkler

- Bunu yapar m? diye sormu. - Emin olunuz, cevabn vermiler. Her halde beni tavsiye edenler, bu ite yalnz Trk menfaatini dneceimi hesaba katm olacaklar. Bir gn, arkadalarmzdan biri tarafndan Beyazt taraflarndan ve tasavvurlarndan, fakat onlar yalnz bir dostluk yardm ekline sokarak, bahsettiler. Hatta o zat ile mlakat gnnn tespit olunduunu da haber verdiler. Gldm: - ok safsnz, dedim. Bununla beraber kendisi ile konuacam! Mlakat saatinde talyan ahsiyetinin brosunda bulunuyordum. ok terbiyeli ve nazikti. Evimi basan talyan mfrezesini geri armak iin mmessilin nasl yardm ettiini anlattm: - Ekselans dedi, herhangi bir tehlike karsnda sefarethanenin emrinize hazr olduunu ben de syleyebilirim. Yldrmla vurulmua dndm, teessrm saklamak iin nefsimi g tuttum. talyan tebaas m oluyordum? Dedim ki: - Beni buraya mhim bir eyden bahsetmek iin siz davet etmisiniz. Bu mhim eyi dinlemek istiyorum. Bir an durdu, - Ha, dedi, bu mlakat sizin de tandnz arkadalarnz istediler. yle pek mhim bir mesele bahis mevzuu deildi! - O halde fazla rahatsz etmeyeyim! dedim ve kalktm. Gryorsunuz, arkadalar, bir millet esirlie dnce o milletten olan herkes nasl hi olur. Ben bu yabancnn evinden karken, btn uaklarnn arkamdan gldklerini duyar gibi oluyordum. Caddenin kalabal arasnda kendimi kaybetmeye altm ve beni buraya srklemi olanlara kstm. Bununla beraber, bu zat, ilk sznn benim stmdeki tesirini grnce, bana btn o tasavvurlarndan bahsetmemek inceliini gstermiti. Bu arada Allenby, Filistinden gelmi baz Trk generallerinin mtareke koullarna aykr olarak, askerlerini terhis etmekte zorluk kardklarn syleyip, isteklerinin listesini vermi ve Musul cephesindeki Altnc Ordu komutannn geri alnmas da saladktan sonra Filistine geri dnmt. Sarayn teslimiyeti benimseyerek ngilizleri kzdrmaktan korkuyor olmas karsnda grnrde Kuvvayi Millyeci olan Veliaht Abdlmecit, Damat Feritin tutumuna kar cephe alm ama ngilizcilii de srdrmeye devam ediyordu. 1919 Kasmnda Associatet Pres muhabirine : Biz Trkler btn kltrmz Fransa ile ngiltereden aldk. ttihat Terkki hl vardr Yeniden ynetime gelmek iin hep frsat kollamaktadr. Yalnz bamza bunu nleyemeyiz; Yardma gereksinmemiz vardr Metin olan kardeim (?) bugnk Padiah ve ben sizin yardmnz cokuyla istemekteyiz.306 Diyerek ngilizlere bavurup Alman yanls ttihatlar ikayet ediyordu. Ayrca konumalarnda Damat Feriti fkeyle eletiriyor: Ferit Paa, ulusla Padiah arasna siyah bir perde ekti; ama ulusun gznde benim konumu ykseltti 307 diyordu. 1919 ubatnn sonunda Padiah, tilaf ve Hrriyet Partisine ynetimi teslim etmi, enitesi Damat Feriti sadrazamla getirmiti. ngilizler aradklar kuklay bulduklar iin onu, tam bir Trk efendisi olduunu syleyerek pohpohluyorlard. Bu sralarda ngiliz istihbarat
306 Jaeschke Gotthard Kurtulu Savayla lgili ngiliz Belgeleri I , Sf: 34 Cumhuriyet Gzt. Eki Nisan 2001-stanbul 307 Jaeschke Gotthard Kurtulu Savayla lgili ngiliz Belgeleri I , Sf: 35 Cumhuriyet Gzt. Eki Nisan 2001-stanbul

183

Gen Trklerden Cumhuriyet Halk Frkasna

subay Hoyland, ngiliz askeri istihbarat merkezine verdii 28 ubat 1919 tarihli raporuna ek olarak, aralarnda Mustafa Keml, yaveri Cevat Bey, Fevzi Paa, Kzm Karabekir, Halil Paa ve smet Beyin bulunduu bir liste vererek, bunlarn stanbuldan srlmesini istiyordu.308 () ttihatlar tutuklattrarak ie balayan Damat Ferit, kuku duyduu asker ve politikaclar Maltaya srm, Divan- Harp yoluyla ksa yoldan yeni bir temizleme hareketine koyularak, Fethi Beyi de, Enver, Cemal ve Talt Paalarn kamasna gz yummakla sulayarak tutuklamaya karar vermiti. Mustafa Keml Ali Fethinin tutuklanacan haber alnca kendisini o gece evine gitmemesi iin uyarm, bu ikaz nemsemeyen Ali Fethi, o gece evinde tutuklanp, Bekiraa blne gtrlmt. lerleyen gnlerde Mustafa Kemlin gvenlii de tehlikeye girmi hatta bir gazete, ttihatlar yakaland halde, Mustafa Kemlle Rauf un niin tutuklanmadklarn sorgulamaya balamt. Mustafa Keml, talyanlarla olan temaslarn daha oaltarak onlarn himayesi altnda olduu imajn yaratmaya alyordu. Dier yandan son tutuklamalar halkn fkesine neden olmu, mill duygular canlandrm, birtakm politik gruplar Mill Kongre kurmak amacyla toplant bile yapmlard. Mustafa Keml ve Rauf Bey, temkinli davranmaya zen gsteriyor bu grubu iyi niyetli olarak deerlendirmekle yetiniyorlard. Bu sra Adanadan dnen Ali Fuat, Anadoludaki durumu anlatm, tek zm yolunun, mill direni olduuna karar vererek bir program hazrlamlard. Bu srada hkmeti drmek iin, Padiah zerindeki etkisine gvenerek Damat Feritin yerine gemek isteyen Ayan Reisi Ahmet Rzayla gizli olarak mill cephe kurmak iin harekete geilmi, sonu alnamad iin Damat Ferit yine iktidarda kalmt. Damat Ferit yanls gazeteler Ahmet Rza Bey hakknda kar yaynlar yaparak grevden alnmasn istiyorlard. Bu konuda Ahmet Rza unlar sylyor: Hoca Sabri Efendi, Sabah gazetesinde aleyhimde bir makale yazd ve birka gn sonra eyhlislam oldu. Ferit Paayla birlikte Padiah etkileyerek, benim gibi eski bir ttihatnn Ayan bakanlnda bulunmasna itiraz ettiler: Padiah kandrdlar ve grevden aldrdlar 309 Gelimeler gstermiti ki, hkmeti iten ykmak olas deildi. yleyse sorunun Anadoluda zlmesi gerekecekti. Bu srada izinli olarak stanbulda bulunan Ali Fuat, Mustafa Kemlin eski ordusundan kalan kolordusuna dnmeden nce kararghn Ankaraya tamaya karar vermiti. Mustafa Keml de daha sonra oraya gelecekti. Daha sonra aldklar karar Raufa da aklamlar, Rauf Bey bir deniz subay olduu iin, Anadoluya gemesinin mmkn olamayacandan dolay grevinden istifa etmesini kararlatrmlard. Kolay deildi ama o, bu uurda grevinden istifa etmeye bile hazrd. Mustafa Keml de Anadoluda geni yetkili bir grev ele geirmek iin ne mmknse yapacak, bunu baaramazsa kendi bana Anadoluya geecekti. Rauf, istifa iin sivil elbiseyle Bahriye Nezaretine gittiinde Ferit Paa ondan, kararndan vazgemesini istemi, Rauf bu vesile ile lkenin iinde bulunduu gerekleri Damat Ferite aklamak frsatn bulmutu ama o bu gerekleri az ak dinlemi olmasna ramen inanmamt. Rauf Beyin:
308 imir Bill N. ngiliz Belgelerinde Atatrk Cilt:I Sf:3-4 TTk.1992- Ankara () Metin ngilizcedir. 309 Ahmet Rza - Anlar- Sf: 100 Cumhuriyet Gzt. Eki Haziran 2001-stanbul

184

htillci Trkler

Bu ileri bilen bir insan olarak size, er ge bir isyan kacan sylyorum. Bu isyanda asker olarak rol oynamak istemiyorum. Kendi sorumluluum altnda hareket edebilmek iin btn resm unvan ve ayrcalklardan kurtulmak istiyorum. 310 Diye srar etmesinin ardndan istifay kabul etmek zorunda kalmt. Mustafa Keml, Anadoludaki direni hareketinin temel talarn yerine koymaya balam, smet Beyle de grerek, plann ona da hissettirmiti. Mustafa Keml yapt grmelerin ardndan kendisinin de Anadoluya geebilmesi iin bir grev bulabilmek iin alyordu. Kendisi Anadoluya geemese bile, Kzm Karabekirin Mill Mcadeleyi balatmak iin hazr olduunu bilmesi onun yreine su serpiyordu. Eer Anadoluya geerse Kzm Paa o gelinceye kadar gerekli ortam hazrlayacakt. Anadolunun ihtillci ruhu kabarm, bu istek stanbuldaki yurtseverleri de sarmaya balamt. 1918 ylnn Aralk ayndan beri Anadoluda balayan direni hareketleri Mdafaa-i Hukuk ve Reddi-lhak Cemiyeti gibi adlarla kendilerini duyurmaya balamlard. Kzm Karabekirin ziyaretiyle daha da glenen Mustafa Keml, Anadoluda, bulunan biri Orta Anadoluda, biri de Dou Anadoludaki iki ordunun desteiyle direni hareketini balatmaya kesin karar vermiti. Mustafa Keml, Birinci Dnya Savanda geirilen tecrbeyle ilgili u deerlendirmeyi yapyordu: ttihat ve Terkki htillinin banda bulunanlar ve sonra hkmete geenler bizim yakn arkadalarmzd. Biz ilk safhada bunlarla beraberdik. htill olduktan sonra karlarna ktk, ordu bu ie karmasn, daha dorusu biz ordu olarak siyasete karmayalm dedik ve bu fikir etrafnda kendileri ile mcadele ettik. Anlaamayarak ayrldk. Siyasetten biz ekildik ve muharebelerde vazife aldk. Memleket idaresiyle dorudan doruya alakadar deildik. Birok merhalelerden ve tecrbelerden getik., bir kariyer yaptk ve bugnk hale geldik. imdi dnelim bir kere, bizim seviyemizde olan ve bizimle beraber ihtilli yapan arkadalarmz o zaman memleketin bana getiler. Yeni kariyere girdiler. Biz o gnk adamlar myz ki? Farkl adamlarz deil mi? Onlar bizim grdmz bu tecrbeleri geirmeden, bizim o gnk halimizde, memleketi birinci derecede sorumlu olarak idare edip btn tehlikelere kar koymaya altlar. Nasl yapacaklard? Esasnda bir lde, yalnz tecrbeleri deil, kabiliyetleri de yoktu. te, onlarn yapacaklar bu kadar olurdu.? 311

310 Lord Kinross Atatrk-Bir Milletin Yeniden Douu Sf:183 Altn Kitaplar Mart 2006 311 nn. smet, Hatralar- Birinci Dnya Harbi Sf:85 Cumhuriyet Gzt. Eki- Aralk 1999-stanbul

185

Gen Trklerden Cumhuriyet Halk Frkasna

Direni Hazrlklar
tilf devletleri, Anadoluda igal dnda kalan blgeler de kanun ve dzenin kalmadn eitli etelerin hara eylemlerine giritiklerini izliyorlard. Dehet iindeki halk ekyalarn soygunlarna muhatap oluyor, direnler ldrlyor ya da ikence gryorlard. tilf devletleri arasndaki eliki, Yunanllarn zmire asker karmasyla, talyanlarn Trk direniilere destek vermesi eklinde kendisini gstermi, zmir Limanndaki ngiliz sava gemileri olaylar nlemek iin aba sarf etmek zorunda kalmt. Samsundaki ngiliz komutan Yunanllarn bamsz bir Pontus krall kurmak hlyas ile kar karya kalmlard. ngiliz Armstrongun hakknda: Damat Ferit bambaka bir tipti. nat, cretkar ve aklsz bir adamd. Krt kanyla kark bir Arnavut olan Damat Feritin ruhu kan gdenlerin btn vahi dmanln tayordu. Bu bir kabile adamyd. Ferit, ngilizlere tehlikeyi hatrlatm milliyetileri mahvetmek iin yapabilecei her eyi yapmt. Nihayet Ankara ve stanbul arasndaki uurum aldka alm ve her anlama imkan ortadan kalkmt. Damat Feritin anlamadan kamas ve kan gdcl taraflar arasnda anlamay imkanszlatrd. 312 diye deerlendirme yapt Damat Ferite, Rum kylerini Trk tecavznden korumak iin gerekli tedbirleri almazsa, igal kuvvetlerinin duruma el koyacan bildirmilerdi. Telalanan Damat Ferit Dahiliye Nazr vekili Mehmet Ali Beyi armt. O da, hkmetin kendisine gvenebilecei gen ve enerjik bir subay Samsuna gndererek askeri ve idari unsurlar denetleyip, kanun ve dzeni saladktan sonra gl bir ynetim oluturulmas gerektiini belirterek, bu grev iin de Mustafa Kemli nermiti. Bu sralarda Enverin stanbuldaki temsilcileri de Mustafa Kemle bir unvan verilerek stanbuldan uzaklatrlmas iin, aba harcamaktaydlar. Tez elden Mustafa Keml stanbuldan uzaklatrlmalyd ve ne istiyorsa verilmeliydi. Bu ekilde ttihat Terkki Cemiyetine bir soluk aldrabilmeyi umut ediyorlard.313 Aslnda Damat Ferit de, Mustafa Kemlden korkuyordu ama byle bir grev, onu Anadoluya srmek iin iyi bir frsat saylabilirdi. Rauf Bey (Orbay)in, hatralarnda anlatt bir konumadan anlalaca zere akir Paa Mustafa Kemli ttihat sanyordu. Fakat Karakol Cemiyeti yesi Refik smail Bey, akir Paa ile grmesi srasnda Mustafa Kemlin Anadoluya gnderilmesi sz konusu olunca akir Paa irkilerek: Mustafa Keml mi?... Evet, muktedir bir kumandandr ama, ttihat imi, yle diyorlar. -Ne mnasebet Paam, dehetli ttihatlk dmandr. Enveri bulsa, bir kak suda boar

312 Armstrong H.C. Trkiye Nasl Dodu ? Sf: 65 Arma Yaynlar Temmuz 1997 stanbul 313 Sherrill Charles H. Bir eliden Gazi Mustafa Keml Sf:84 Tercman 1001 Temel Eser -23- stanbul

186

htillci Trkler

-Shi yle mi?... Tabi sen daha, iyi bilirsin, bu zatn ttihat dman olduunu bana sylediin ok iyi oldu. Bunun zerinde duralm demiti.314 Bir sre sonra Harbiye Nazr akir Paa Mustafa Kemli ararak Anadoluya gitmesini ve bir rapor hazrlamasn istemiti. Bu sra Genelkurmay Bakan, Fevzi Paayd ama, hasta olduu iin yerine Diyarbakrl Kzm Paa bakyordu. Artk Mustafa Keml, Samsun dolaylarnda Rumlara kar koyan Trkleri cezalandrmak ve yaknlarnda bulunan yurtseverleri datmakla grevlendirilmiti. ki eski mcadele arkada, bu grevlere eklemeler yapmak iin almaya koyuldular ve yeni bir mfettilik grevi uydurdular. Bu yolla, btn Anadoluya emir verebilecei gibi Samsunun dousundaki birlikleri de komuta edebilme ve taradaki valilere duyuruda bulunabilme yetkisi elde etmilerdi. Mustafa Keml ve Kzm Paa, Nazrn bu kararnameyi imzalamayacandan korkuyorlard ama hasta olan Nazrn Kzm Paann yksek sesle okumasyla dinledii kararnameyi, Kzm Paadan imzalamasn istemi ve mhr ona verince, Kzm Paa ile Mustafa Keml kararnameye birka eklenti daha yaptktan sonra iki kopya hazrlayp mhrlemilerdi. Kopyalardan birini Kzm Paa: Paa, inallah bamza bir i amazlar ! diyerek Mustafa Kemle uzatmt. Mustafa Keml, bu haberi Fethi Beye bildirmek iin, Rauf Beyle beraber hemen, hapishaneye gittiklerinde, hapishane mdr onu byk sayg ile karlayarak: Haberi duyduk. Anadoluya gidiyormusunuz. Ne zaman emrederseniz istediiniz kiileri serbest brakr ve kendim de onlarla beraber orada size katlrm demiti. Yaplan grmeleri herkes merakla bekliyordu. Fethi Bey, hapishane arkada Yunus Nadinin merakn gidermek iin grmeyle ilgili unlar sylyordu: u kadar ki, tabii iin zahirisi byle, batnisi (i yz) ise bambaka. Herifler Paann kurduu dolaba gafletle srklenmiler. O ne dediyse yapmlar. Meseleden ngilizlerin haberi yok gibidir. Eer Paann Anadoluya gitmekte olduu bir iki cin fikirlinin nazar dikkatini celbederse, Allah etmesin, yoldan evirmeye kalkabilirler. 315 Mustafa Keml Fethi Beyle grp planlarn anlatmt ama, atamasnn kesinlemesi iin hkmetin onay gerekiyordu. Bu engeli de Mehmet Ali Bey, Damat Ferit Cercle dOrientda kt oynarken atama emrini imzalattrarak amt. Atama emri 30 Nisan 1919 gn Padiahn onayndan gemiti. Daha sonra Damat Ferit, Mustafa Kemli kabul ederek, kendisine tam yetki verdiini bir kez daha tekrarlam, hem ondan kurtulduu hem de verilen grev ile onu hakkettiinden daha dk bir grevle yanndan uzaklatrd iin sevin iindeydi. Mustafa Keml, grev yapaca ekibi oluturma almalarna balam, smet Beye de emrindeki iki kolordudan birinin komutanln nermiti. Temkinli bir karaktere sahip olan smet Bey, Harbiye Nezaretinde emniyetli bir yerde bulunduunu ileri srerek daha sonra harekete katlacan belirtince, Mustafa Keml onun yerine Albay Refet Beyi semiti. Rauf Beyin ise ilk nce sivil kyafetle Bat Anadoluya geerek oralardaki durum ve rgtlenmeler hakknda gzlemlerde bulunup, Ankarada Ali Fuatn kararghna ulatktan sonra Mustafa Kemlle iliki kurmas kararlatrlmt.
314 Tevetolu Fethi Milli Mcadele Yllarndaki Kurulular Sf: 23-24 TTK 1991-Ankara 315 Nadi Yunus M.Keml Paa Samsunda Sf: 10 Cumhuriyet Gzt. Eki Mays 1998 stanbul

187

Gen Trklerden Cumhuriyet Halk Frkasna

Mustafa Keml, Samsun iin planlarn yaparken, Lloyd Georgela Venizelos da zmirle Bat Anadoluda giriecekleri harekt tasarlamaktaydlar. Lloyd George 1918 yl Ekim aynda Venizelostan Osmanl imparatorluu sorununun nasl zlmesi gerektiini soruyor, 2 Ekim 1918 gn gnderdii mektupla: bin yldan beri Rum ahalinin oturduu ve tamamyla Yunan bir mahiyet verdii Bat Anadolunun Yunanistana ilhak n isteyerek, 316 yalnzca zmir ile yetinmeyeceklerini de ortaya koyuyordu. Mttefik Yksek Konseyi de zmir ve dolaylarn Yunanistana vermek iin planlar yapmaya balamt. Vickers silah sanayisinin sahibi Zaharof(), Lloyd George ve Clemenceauyu etkileyerek, onlar Yunanllarn zmire karma yapmas iin ikna etmiti. Yunan ordusunu silahlandrmak iin parasal destei salayan Zaharof, Birinci Dnya Savann ardndan dnyann en zengin kiilerinde birisi olmutu. Ondan baka Lever Brothers, Ralli Brothers gibi ngiliz tekelleri ile II.Abdlhamitin sarraf olan Zarif de, Venizelosun en byk destekileri arasndayd. Bu sralarda talyann Yksek Konseyden ekilmesi Yunan planlarnn gerekletirilmesi iin beklenen frsat yaratm oldu. 14 Mays 1919 saat 21de, Koramiral Calthorpe, zmir Garnizon Komutanna, mtareke anlamasnn 7nci maddesi gereince, ehrin istihkmlarnn, Mttefik kuvvetler tarafndan igal edileceini haber veriyor, saat 23te gnderdii yeni bir notayla da, bar konferans karar gereince, Yunanllarn zmiri igal edecekleri bildiriyordu. Gerek zmir valisi gerekse Osmanl kumandan igal saatine kadar halka bilgi vermedikleri gibi, askeri ktalarn da karma gn mdahale etmemesi iin gerekli tedbirleri almlard. 15 Mays saat 7de Averoff ve Limnos zrhllar, pelerinde birok nakliye gemileri olduu hlde zmir limannda demirleyince, Albay Zaphiriote kumandasndaki Yunan birlikleri karaya kmaya baladlar. Bu birlikler bir efzun alay() ile 40 ve 50. piyade alaylaryd. Bunlardan nce, birka kk deniz birlii, Trk komutana yaplan bildirideki artlarn yerine getirilip getirilmediini ve Trk askerlerinin klalarnda kalp kalmadn kontrol iin karaya kmt. ngilizler de posta ve telgrafhanenin bulunduu binay igal edince, Amiral Calthorpe, Mttefik devletler sava gemilerinin ehrin asayiini koruyacan aklamt.

316 Bayar Celal Ben de Yazdm Cilt: 6 Sf: 31 Sabah Kitaplar 1997-stanbul () 1849 ylnda Mulada doan Bazil Zaharof, bir iddiaya gre: stanbulda Galata meyhanelerinde alm, lisan bildii iin yabanclara araclk yapmt. 1865de meydana gelen byk yangn srasnda soygun yapt ve kendisini yakalayan polisi de ldrd iin ngiliz vapuru ile yurdna kat syleniyor ise de, baka bir iddiaya gre: Artk alamayacak duruma gelen amcasnn dkkanna yerlemi, dkkandaki btn kumalar satp ve paralarla birlikte ngiltereye kamt. Amcasnn talebi zerine ngilterede hapse tklm, Times gazetesinin 14 ve 17 Ocak 1873 tarihli saysnda Bazil Zaharof adl stanbullu bir Rumun dolandrclktan tutukland, kefaletle serbest brakldktan sonra kaybolduu yazldr. Bazil Zaharof, bu olayn ardndan Atinaya gelmi, ngiliz silah fabrikas Nordenfeltin temsilciliini alm, Trkiye, Yunaistan ve Rusyaya silah satarak zengin olmutur. Birinci Dnya Sava srasnda mttefiklerin kulland btn silahlar Zaharof tarafndan satlm, Yunan ordusunun Anadoluya gnderilmesini de salamtr. () Yunan ordusunda hafif piyade askerlerine verilen ad.

188

htillci Trkler

Olamaz, Olamaz, Byle Kollarn Sallaya Sallaya Giremezler

Yunan birlikleri zmire ktnda, etraflarnda silhl sivillerin de bulunduu uzun bir yry kolu tekil etmilerdi. nlerinde kocaman bir Yunan bayrayla yryorlar ve Zito Venizelos tezahratlar arasnda ilerliyorlard. Yolda, fazla sayda Trk askerinin bulunduu byk klann nne geldiklerinde, 56.Svari Alay subaylar, herhangi bir taknla sebep olmamak ve kolayca sulanmalarna bahane yaratmamak iin silhlarn aldklar emir zerine teslim ettiler. Bu srada kladan, bir Yunan ajan tarafndan patlatlan bir tabanca sesi zerine Yunan askerleri binann karsnda mevzi alarak ate etmeye baladlar. Klann camlar krlm, l ve yarallar yerlere serilmiti. Panik iindeki silahsz Trk askerleri koridorlara ylmlard. Uzunca bir aradan sonra kuatma birliklerinin atei yavalam grmeci olarak elinde beyaz bir bezle kladan kan birisi Yunan askerleri tarafndan derhal snglenerek ldrlmt. Daha sonra Trk komutan ktnda devam eden ate, tehditler ve kfrler arasnda verilen emirle devam etmiti. Trk subay ve erlerinin klay terk ederek derhal gemilere binmeleri istenmiti. Silhl komitaclarla askerlerin etrafn sard Trk ordusunun asker ve subaylar yaral arkadalarndan ayakta yryebilecek olanlara yardm ederek kafile halinde limana doru yryorlard. zmirin Rumlar da dindalarnn kkrtmasyla toplanmlar, hakaretler, tecavz ve cinayetlere balamlard. Trk subaylar tfek dipikleri ve sng tehdidiyle aranarak soyulmulard. Komitaclar byk bir hrsla bunlarn mendillerini ve feslerini alp ayaklar altnda inerken onlar izleyen Yunan subaylar da komitaclar alklyorlard. ki sra halindeki saldrganlar arasndan yrtlen Trk askerlerinden lenler ve yararllar yollarda braklm, yryebilenler tokat, kfr ve hakaretlerle perian bir ekilde liman nnde geldiinde zerine de Patris kruvazrnden, destroyerlerden, zmirdeki Yunan bankasndan ve civardaki Rum evlerinden ate almt. Yunanl denizcilerin glerek nian ald Trk subaylarndan otuzdan fazlas vurulmutu. Onlar, binecekleri geminin nndeki rhtma derken geri kalanlar da trl hakaretlerle bindirildikleri geminin ambarna, hayvanlarla beraber tklmlard.317 Yunanllar 15 Mays Perembe gn sabah saat 8 ile 9 arasnda zmir limanna giren gemilerden saat 10 civarlarnda Punta-Alsancak ve Pasaport iskelelerinden karaya kmlar, 20 bin kiilik kalabalk ehrin sokaklarn doldurmaya balamt. Birok Yunan nakliye gemisi de Karaburunda krfez dnda beklemekteydiler. Bu srada Venizelos ordularna u mesaj gndermiti: Yunan ordusunun yalnz cesaret, fedakarlk ve ruh ykseklii itibaryla mttefiklerinden daha aa seviyede olmadn deil, ayn zamanda medeniyetin en n safnda bulunmak erefini tadn gstermelisiniz318 Pasaporttaki Kramer otelinin nnden Kordonboyuna ayak basan Yunan Efzun Alay zmir Ortodoks metropol Hristostomas tarafndan kutlanm, btn papazlar Yunan bayraklar

317 Berthe Georges-Gaulis -Kurtulu Sava Srasnda Trk Milliyetilii Sf:57-58 Cumhuriyet Gzt. Eki Ekim 1999-stanbul 318 Bayar Celal Ben de Yazdm Cilt: 6 Sf: 48 Sabah Kitaplar 1997-stanbul

189

Gen Trklerden Cumhuriyet Halk Frkasna

nnde diz kp, sevinten alayarak gzyalar dkmlerdi.319 Yunan Efzun Alay komutan Yarbay stavriyanopolis at zerinde dimdik birinci taburun nnde ilerliyor, onun arkasnda iri yar bir bayraktar Yunan bandras tayordu. Efzunlar, Kokaryal tarafna ynelerek Trk mahallelerine yaklamlard. Yol kenarna dizilmi halkn arasndan frlayan ve: Olamaz, olamaz, byle kollarn sallaya sallaya giremezler 320diyen Osman Nevres bayraktar hedef alarak ate etmi, kurunu yiyen bayraktar elindeki Yunan bayra ile yere serilmiti. Alay komutan hemen geri kamaya balamt. Bayrak mangas kendisini yere atarak btn ate etmeye balamlard. Ama Osman Nevres bu panikten yararlanarak yan sokaa sapp tabancasndaki mermilerle kendisini savunmaya alrken, bayrak mangas onun peini brakmamt. Mermisi tkendii iin cebindeki el bombasn da dman askerlerin zerine frlatt. Bu srada evinin penceresinden kendisine bakan yal kadna: Nine grdn ya! Yarn ahrette ahidim sen ol kurunum tkendi diyerek kamaya balamt ki, bir kurun kafatasna isabet edince arka st dp, birka kez rpndktan sonra ehit oldu. gn boyunca ld yerde yatt halde onun kim olduunu kimse merak etmemi ve kimse onu gmmeye yanamamt. Nihayet devriye gezen Amerikan askerleri imeye balayan ly kaldrmaya karar vermiler ve ceplerini kartrdklarnda Hasan Tahsin Recep olduunu anlamlard. Daha sonra ise onun Hukuku Beer gazetesini sahibi olduu anlald.321 Yunan askerlerinin denizden karaya adm attklar sralarda Hkmet Konann kaps nnde toplanan Trkerin arasndan sklan bir tabanca, Yunan mfrezesinin nnde elindeki Yunan bayran aa yukar sallayan siyah apkal, iri yar bayraktar yzkoyun yere yuvarlamt. Kalabalk il yavrusu gibi dalrken, Yunan askerini yere indiren Aziz Efendi, tabancasn yerine yerletirip telasz bir ekilde Kemer alt Caddesine doru yryp gitmiti. Kendi halinde sessiz vatansever birisi olan Aziz Efendi daha sonra Ahenk Gazetesi bayazar evki Efendinin kendisini tebrik etmesi zerine: Aramzda kalsn kendi milletimden de kimse duymasn Dayanamadm. Vazifemi yaptm. Benden ummazlar diye korku duymuyorum diyordu. Zayf ksa boylu, evki Beyin dedii gibi, iddiasz bir Trk olan Aziz Efendi zaman zaman blgede mill kuvvetleri rgtleyen Galip Hocay (Celal Bayar) ziyarete de gidiyordu. Yunan askerlerinin ate amasyla halktan lenler ve yaralananlar zmir caddelerinde kanlar iinde yatyorlard. Venizelosun cesaret, fedakarlk ve ruh ykseklii itibaryla mttefiklerinden daha aa seviyede olmayan askerleri, peleri sra gelen kadnl erkekli yerli Rumlarn desteiyle Trk klasna yryerek, buray makineli tfeklerle taramaya balamlard. Komutan Nadir Paa, Yunanl bir temenin tekmeleri arasnda yere yuvarlanm, kfrler arasnda yedii tokatlarla elleri yukarda balar ak ellerinde beyaz teslim bayra ile srtnda dayal Yunan sngs ile ihanetinin bedelini dyor ve zito sesleri arasnda Kordona gtrlyordu. Bu kafile ile Patris gemisinin ambarna atlan daha sonra Nadir Paa ile klaya geri gnderilen Yarbay Arif yaananlar yle anlatyordu:

319 Dinamo H.zzettin Kutsal syan C:1 Sf: 394 May Yaynlar- 1975-stanbul 320 stiklal Harbi Gazetesi 16 Mays 1919 Cuma No:2 ATO Yaynlar- Ankara 321 Dinamo H.zzettin Kutsal syan C:1 Sf: 395-413 May Yaynlar- 1975-stanbul

190

htillci Trkler

Hepimizin balar ald. ki kollarmz havaya kaldrld. Allahmza, Peygamberimize, Kuranmza velhasl btn mukaddesatmza en irkin ve galiz kelimelerle svld. zerimizde silah aramak bahanesiyle ne buldularsa aldlar. Anahtar zincirine varncaya kadar soyulduk. Parktan drder olarak hareketimizde kumandanmz da dahil olduu halde eller yukarda Zito Venizelos diye bartlmak suretiyle iddetli bir yamur altnda yrye devam ettirildik. Bunlar az gren Yunan askeri ve Rum ahalisi tarafndan kurun, sng, dipik, rovelver, kama ve bak gibi her eit alet ile ldrlmekte ve yaralanmakta idik. Bu fecaat iinde gmrk nne getirildik 322 Esir den Albay Sleyman Fethi Bey, Nisan ay ortalarnda Averof zrhls zmire geldiklerinde karaya kmak isteyen Yunanllara izin vermedii iin Kordon Boyunda bir mddet dolaan Yunanllar, gemilerine geri dnmek zorunda kalmlard. Kendisini tanyan Yunanllar intikamlarn alma sras geldiini dndkleri iin ondan: Zito Venizelos diye barmasn istiyorlard. O: Bir Trk askeri, ancak, milletin byklerine ihtiram iin elini kaldrr ve azn aar diyerek direnmi ve Yunan isteini yerine getirmedii iin snglenmiti. Venizelosun kendilerine talimatn yerine getiren askerleri medeniyetin en n safnda bulunmak erefini tadn gstermelisiniz sznn gereini yerine getirmilerdi. Vahice ikence ettikleri Albay Sleyman Fethi Bey ald yaralarn etkisiyle birka gn sonra ehit olmutu. 323 Yunan askerleri ele geirdikleri Hkmet Konanda valinin odasna girdiler. Kanbur zzet vali olduunu askerlere anlatmaya alyor ama sz dinletemiyordu. Memurlar dipik ve sngler arasnda binadan dar karlrken, Vali hayatn kurtarmak iin ne yaptysa bir sonu alamam son are olarak yanndaki kk oluna: Seyfi olum, Zito bar, zito bar diye sk sk uyarda bulunarak onursuz hayatn kurtarmay deniyordu. 324 Nihayet ihanetinin karln alm, sng ve dipik darbeleri arasnda ilerlerken, Yunanl grevlilerden birisi imdadna yetimi ve onu otomobiline alarak kurtarmt. Yunanllar liseyi basmlar, 716 ya arasnda olan rencileri topluca esir almlard. Yollarda yatan ehit ve yarallar arasnda liselileri gtryorlard. Gmrk idaresi memurlar da ayn akbeti paylatlar. Tutuklananlar, ikence ile hayvan pislikleriyle dolu Yunan Patris gemisinin ambarlarna dolduruldular. Buraya yerletirilenler nefes almakta glk ektikleri iin -drt saatte bir hava alabilmeleri iin esirler gverteye kartlyordu. Lise rencileri ve dier tutuklular geminin ambarnda iyice istiflenmilerdi. Esirler arasndan yaral olanlarn ehit olduu haberi kulaktan kulaa yaylyor. bir Amerikan raporunda o anki durum: ikence edilerek hapsedilen Trkler gn a brakld. Kzlha, bu biareleri lmden kurtarmak iin, kendilerine hatrlatmak zorunda kald.325 Diye anlatlyordu. Yunanllarn zmire k srasnda Kolordu komutan ve Vali Vekili olan Nurettin Paa grevden alnarak yerine Hrriyet ve tilaf Partisinden Kambur zzet, valilie atanm Kolordu Komutanlna da Ali Nadir Paa getirilmiti. zmirin igali srasnda herhangi bir tepkiye
322 stiklal Harbi Gazetesi 15 Mays 1919 Perembe No:1 ATO Yaynlar- Ankara 323 Bayar Celal Ben de Yazdm Cilt: 6 Sf: 52 Sabah Kitaplar 1997-stanbul 324 stiklal Harbi Gazetesi 16 Mays 1919 Cuma No:2 ATO Yaynlar- Ankara 325 Bayar Celal Ben de Yazdm Cilt: 6 Sf: 57 Sabah Kitaplar 1997-stanbul

191

Gen Trklerden Cumhuriyet Halk Frkasna

gerek duymayan ahsiyetsiz bu iki kii Yunanllarn en byk destekileriydi. Hatta, 14 Mays akamnda ehirde zmirin igal edileceine ilikin yaylan haberler vali tarafndan: Baz kt niyetliler zmirin Yunanllar tarafndan igal edilecei tarznda aiyalar karmlardr.. Tekzip edilir 326 diye yalanlyordu. Ali Nadir Paa ise 1415 Mays gecesi btn subaylar evlerinden klaya arm, igal srasnda bunlar iinde tepki gsterebileceklerin nn kesmiti. Bu ekilde Kolordu subaylar igali klalarnn penceresinden seyretmek zorunda kalmlard ama 15 Mays gn bu subaylar ve kladaki askerlerin ou ldrlmler ya da yaralanmlard. zmirin yurtseverleri silhlarn henz teslim etmemi olan birka birlikle kar koy may dnyordu. nk Genelkurmay Bakan Fevzi Paa daha nce bu eit bir istilya kuvvetle kar konulmasn bildirmiti. Ama Harbiye Nazr, igalin mtareke koullarna uygun olarak yaplm olduunu ve direnme gsterilmemesini emredince Fevzi Paa da grevinden istifa etmiti. stanbul hkmeti ise, tilaf devletlerini protesto ederek istifa etmiti. Yaasn Venizelos! nidalaryla zmire giren Yunanllarn ehre giriiyle Rumlar so kaa dklerek Trklere kfr edip saldrmlar, acmasz bir vahetle Trkleri boazlamaya balamlard. Beyaz bayrak ekerek teslim olan Trk askerleri bir nakliye gemisine doru elleri balarnn stnde rhtma gtrlrken, Rumlar yuh ekerek sopalarla vuruyor, feslerini paralyorlard. zmirde, krk sekiz saat sren yama ve taknlk hareketlerinden sonra ortalk biraz sakinlemiti ama karklklar vilyet hudutlar iinde giderek yaylmaya devam ediyordu. Bir Fransz subay yle yazyor: Yunanllarn zmire giriinin bilnosu: 300 Trk ldrlm, 600 de yaral. Budalaca fkeleri srasnda yanllkla, vilyetin Rum asll memurlarndan olmalar dolaysyla fes giyen kendi rktalarndan on beini, ayrca Fransz Demiryolu irketinin gar efini, ngiliz uyruklu birisini daha ldrmlerdir. Rhtmlar zerinde, klalar nnde, elerinden veya oullarndan bir haber almak iin toplanm olan Mslman kadnlar hakarete uram, araflar yrtlmtr. Sokaklar ilenen cinayetlerin ve alaklarn izleri ve artklaryla doludur. Bazen de sava tanrs Mars, grevini hrszlk tanrs Mercuree brakyor ve baz Yunanl tccarlar, komitac eteleri, kendilerine bor vermi olan alacakllarnn evlerine kadar gtrmeyi stleniyorlard. Subay yle devam ediyor: zmir olaylar, Hadise adndaki Trk gazetesine gre Yunanistann bir dier lkenin mandasn zerine almak yle dursun, kendilerinin bizzat vesayet altna alnmas gerektiini ortaya koymutur.327

326 stiklal Harbi Gazetesi 15 Mays 1919 Perembe No:1 ATO Yaynlar- Ankara 327 Berthe Georges-Gaulis -Kurtulu Sava Srasnda Trk Milliyetilii Sf:60 Cumhuriyet Gzt. Eki Ekim 1999-stanbul

192

htillci Trkler

Gn I Yakndr
Yunanllar ehit edilen yzlerce Trkn cesetlerini denize atarken Trkler, Yahudi mezarlnda bir miting yaparak protestoda bulunuyor, 15 Mays 1919 gn lhak Red Heyeti Milleyesi yaynlad bildiride yle diyordu: Ey bedbaht Trk! Wilson prensipleri unvan insaniyet karanesi altnda senin hakkn gasp ve namusun hedkediliyor. Buralarda Rumun ok olduu ve Trkerin Yunan ilhakn memnuniyetle kabul edecei sylendi. Bunun neticesi olarak gzel memleketin Yunana verildi. imdi sana soruyoruz. Rum senden daha m ok? Yunan hakimiyetini kabule taraftar msn? Artk kendini gster. Tekmil kardelerin maatlktadr. Oraya yz binlerce toplan ve kahr ekseriyetini orada btn dnyaya gster. Burada zengin fakir, alim, cahil yok, fakat Yunan hakimiyetini istemeyen ktleyi kahire olduunu iln ve ispat et. Bu sana den en byk vazifedir. Geri kalma , hsran ve nekbet fayda vermez. Binlerce, yz binlerce Maatla ko ve heyeti milleyenin emrine itaat et.328 zmirin igalinin ardndan gney, kuzey ve dou ynlerinde ilerlemeye devam eden Yunanllara kar direni hareketleri de balamt. 17 Mays 1919 gn Yunan tmen komutan Aydnda yaynlad bildiride: Rum ahali, tarafndan Trklere silah kullanlmakta ve tanabilir mallar yama edilmektedir. Bu eit olaylarn ortaya kmasna asla izin verilmeyecei, bu ekilde davrananlar iin sert nlemler alnacan duyurmutu. 18 Mays 1919 gn ise kurulan divan harpte bir efzun askeri ve bir yerli Rum idama mahkum edilerek karar ayn gn yerine getirilmiti.329 Yunanllarn zmiri igalinden bu yana yedi bin Trkn g yollarna dt sylenirken, stanbul Hkmeti igal blgelerindeki Trklerin evlerinden ayrlmamalar iin blgeye Tavsiye Heyeti gnderme karar almt.330 Milliyeti Trkler zmir etrafnda bir direni emberi oluturmaya balamt. Geri halk savatan bkm, yoksulluk ve mitsilik iindeydi ama onlar direnme tekilatlar kurmak zere dalara ve lkenin ierilerine yaylrken, Yunan kuvvetleri de, Aydn ve Manisaya doru ilerliyorlard. Menemende vahetlerini devam ettiren Yunanllar 15 Haziran 1919 Pazar gn, yerli Rumlardan kurulu bir bando karlamt. nlerinde atna binmi komutanyla bir Yunan taburu gelirken, yanlarnda da Rumlar Zito Venizelos diye baryordu. Bu alay, pazarn iinden tehditler savurarak gemi ve Bergama dorultusunda gzden kaybolmutu. Ertesi gn, 16 Haziran akam saat 10a doru, Bergamay igal etmeye giden ve Trk direniiler tarafndan geri pskrtlen Yunan birlii yarallaryla beraber Menemene geri dnm, kasabann eski kalesinde ar makineli tfekleri mevziye sokarak savunma hazrl yapmlard. Ertesi gnn sabahnda da civar kylerdeki hayvan srleri ve zahireyi yamalamaya kmlar ayrca, Menemendeki Trk pazarna saldrmlard. Sokak ortasnda geen
328 stiklal Harbi Gazetesi 15 Mays 1919 Perembe No:1 ATO Yaynlar- Ankara 329 Tekeli lhan- lkin Selim -Egedeki Sivil Direniten Kurtulu Savana Geerken Sf:23 TTK 1989 Ank. 330 stiklal Harbi Gazetesi 5 Haziran 1919 Perembe No:20 ATO Yaynlar- Ankara

193

Gen Trklerden Cumhuriyet Halk Frkasna

Trkler ldrlrken, kaleye yerletirilmi makineli tfekler ile ehir taranm, kaymakam ve jandarmalar katledilmiti. zmirden gelen ngiliz ve Fransz temsilcileri soruturma yapm, Trklerden ikayetlerini dinlemilerdi. gn sren bu yama ve katliam sonunda kasabada 300 kii ldrlm, tarlalarda ekin kaldrmaya giden 700 gndeliki ii geri dnmemi, Menemen tccarlarnn altnlar alnarak, birok Trkn maazas ve evi boaltlmt. 6nc Demiryolu stihkm Blnn, Menemen istasyonunda grevli Fransz avuu Pichot, olanlar 25 Haziranda yzbasna yazd mektupta yle anlatmaktadr: Burada geen ok zc olaylar ve hibir yardmcm olmamas sebebiyle, beni buradan aldrmanz ve Yunanllarn bulunmad bir yere tayin etmenizi rica ederim. Burada hayat ekilmez bir hl ald. Btn gn garda, oraya buraya koarak, silhl veya silhsz, piyade veya atl olarak gelen Yunanllar uzaklatrmak iin uramaktaym. ou zaman bunlar Fransz otoritesine de kar gelmektedirler. Bundan baka burada grdklerim ve iittiklerimden byk bir nefret duymaktaym. Dn Bergamadan dnen Yunan askerleri, gar meydannda bir ak hava pazar kurmular, elbise, gm takmlar, mcevherler, ayakkablar gibi, yama edilmi eya satyorlard. Bunlar ngiliz hkmetinin kendilerine, rastladklar Trkleri ldrmelerini emrettiini, bylece btn Fransz askerlerini giydirip kuatp tehiz edeceklerini, sava kazandklarn, ayet istedikleri takdirde Fransa ile de savaa balamaya hazr olduklarn iftiharla sylyorlard 331 Yunanllar Ayvalk igal etmek istemiler ama etin bir kayaya arparak ehrin merkezinde hapsolup kalmlard. 29 Mays gn Ayvalka asker kardklarnda 172.Alay Komutan Ali Bey (etinkaya) Yunanllara iyi bir ders vermiti. Yunan igali srasnda zmirde yaplan katliam ve zulmleri duyan halk,Yunanllarn i ksmlara doru ilerlemesi karsnda bezgin halini unutup direniler rgtlemeye balamlard. Bandrma ve Balkesirde de rgtlenmiler, Susrlk (Susurluk)ta ise Parti Pehlivan mill bir mfreze oluturup, blgedeki dier mill kuvvetlerle de birleerek 1516 Haziran gecesi Bergamadaki Yunan taburunu tmden yok etmilerdi.332 Bergamaya tekrar saldrya geen Yunanllara kar savunma oluturulmusa da yerli ibirlikilerin desteini alan dman karsnda bu kuvvetler Somaya ekilmek zorunda kalmlard. Ellerinde bulunan tek makineli tfek ile 60 kiilik direni grubu gn boyunca Yunan Bergamaya sokmam, akam karanlnn bast sralarda Bergamadan Knka geerek Yunanllarla atmalara girip, Soma yolunu kontrol altnda tutuyorlard. Bu direniin kahramanlarndan makineli tfei kullanan Temen Sabri, atmalar srasnda Yunanllara esir dm, sa elinin parmaklar byk bir hnla ezilmiti. Onu Knkta bir eve hapsederek Yahudi askerlerden Mionu nbeti dikmilerdi. Parmaklar ezik ve kollar bal olan Temen Sabri byk bir azim ile bal olduu kelepeden kurtularak Mionun silahn alarak kap, direni birliine tekrar katlmt.333 Yurtseverler Akhisar cephesinde de rgtlenmelerini srdrm,Yunan saldrsna kar kyllere silah datmlard. Her kyden oluturulan birlikler kadnlarn da katld sava331 Berthe Georges-Gaulis -Kurtulu Sava Srasnda Trk Milliyetilii Sf:63 Cumhuriyet Gzt. Eki Ekim 1999-stanbul 332 Yazman M.evki Anadolunun gali Kamer Yaynlar Sf: 27 1999-stanbul 333 Yazman M.evki Anadolunun gali Kamer Yaynlar Sf: 29-30 1999-stanbul

194

htillci Trkler

larda bir Yunan taburunu yok etmiti. Kadnlarn savaa katlmasn istemeyen bir delikanl unlar anlatyor: Bu gn verdiiniz mavzeri alnca eski ifteyi kye gtrdm, eve astm. Bize dmann geldii haberi ulanca mavzeri aldm ve dar ktm. Biraz ilerlemitik ki, arkamzdan kadnlarn da geldiini grdk. Dndrmek iin atm kadnlarn tarafna srdm. En nde anam ve ablam, ellerinde benim bugn eve braktm ifte vard. Geri dnn dedim. Biz ileri gidiyoruz ya, sizin cephede iiniz ne? Anam: Sen bize karma dedi. Biz kendi namusumuzu muhafaza edeceiz. Olmaz, siz kadnsnz, sava yapamazsnz, geri dnn dedim. Seni ben meydana getirdim dedi. imdi bana sen mi akl reteceksin? Var git sen istediini yap, beni ve ablan bir adm geri dndremezsin. 334 Bu arada ibirliki hainler halka, zmirde silah patlamasayd bu facia olmazd diyerek yurtseverleri karalamaya alyorlar, igalin geici olduunu, Padiahn Yunanllarla savamak istemediini, askerin ordudan katn bu nedenle savaa giriilemeyeceini, subaylara gvenilmemesini syleyerek onlarn mcadele ruhunu krmaya alyorlard. Ayn gnlerde talyanlar Antalyay, Burduru, Mulann sahil ilelerini, Ske, ine ve Kuadasn igal etmiler, daha sonra Yunanllara destek salamak iin de Kuadasndaki igali kaldrmlard. Bir yandan Yunanllarla rekabeti srdrrken te yandan da igallerini Konyaya kadar geniletme planlar yapyorlard. zmirin igalini duyan stanbul halk uykudan uyanm ve derin bir fke iindeydi. Yunanllarn igali Trkn sava ruhunu bir kere daha atelemek iin gereken kvlcmd. Halk Fatih Belediyesinin nnde yakalarnda zmir Trk kalacaktr yazl rozetleriyle toplanm, binann zerinde dalgalanan ay yldzl bayran altnda balkondan bir kadn sesi: Gece en karanlk ve ebedi grnd zaman gn en yakndr diyerek balamt konumasna, konumann bittiinde kuvvetli bir asker sesi emir verir gibi: Gene konu ! diye baryordu.335 stanbul halknn zmirin igaline kar iddetli tepkisi mitinglerle devam ediyordu. 6 Haziran 1919 gn Sultanahmet Camisinin nndeki meydanda binlerce kii toplanm, topluluk Ayasofyaya tamt. Ellerinde siyah bayraklar ve konumaclarn arkasndaki Trk bayra siyah bir rt ile kapatlmt. Karalar giymi, yz peesiz bir kadn, Halide Edip() konuuyor:
334 Yazman M.evki Anadolunun gali Kamer Yaynlar Sf: 35 1999-stanbul 335 Advar Halide Edip Trk'n Atele mtihan Sf: 30 Atlas Kitabevi On Birinci Bask- stanbul () 1884 ylnda stanbul'da dodu. skdar Amerikan Kz Koleji'nde okudu ve Rza Tevfik'den (Blkba) Fransz edebiyat dersleri ald ve evlendii Salih Zeki'den de matematik dersleri alarak Koleji 1901'de bitirdi. 1908 ylnda gazetelerde kadn haklaryla ilgili yazlar yazmaya balad. 1909'dan sonra eitim alannda grev alarak retmenlik,mfettilik yapt. Balkan Sava yllarnda hastanelerde alt. Gerek bu almalar, gerekse mfettilii srasnda stanbul semtlerini dolamas, ona eitli kesimlerden insanlar tanma frsatn verdi. 1919'da Sultanahmet Meydan'nda, zmir'in igalini protesto mitinginde yapt etkili konuma nldr. 1920'de Anadolu'ya kaarak Kurtulu Sava'na katld. Kendisine nce onba, sonra da stavu rtbesi verildi. Sava izleyen yllarda Cumhuriyet Halk Frkas ve Atatrk ile siyasi gr ayrlna dt. 1917'de evlenmi olduu ikinci kocas Adnan Advar ile birlikte yurtdna kt. Eserleri

195

Gen Trklerden Cumhuriyet Halk Frkasna

Yedi yzyln erefi ge ykselen bu minarelerin tepesinden Osmanl tarihinin yeni faciasn seyrediyor, bu meydanlardan ok zaman alay halinde gemi olan byk atalarmzn ruhuna sesleniyor, bam bu grnmeyen ve yenilmez ruhlara kaldrarak diyorum ki: Ben slamiyetin bedbaht bir kzym ve bugnn talihsiz, fakat ayn derecede kahraman devrinin anasym. Atalarmzn ruhlar nnde eiliyor, onlara bugnn yeni Trkiyesi adna sesleniyorum ki, silhsz olan bugnk milletin kalbi de onlarnki gibi yenilmez kudrettedir; Allah'a ve haklarmza iman ediyoruz. Kardeler, evltlar, size dnyann verdii hkm dinleyiniz: Avrupal tilf devletlerinin tecavz siyaseti bazen haynlkla ve daima haksz olarak Trkiye'ye evrilmitir. Eer ayda ve yldzlarda Trkle Mslman bulunduunu syleseler oralara da istil ordular gnderirlerdi. Nihayet ay paralamak iin ellerine bir frsat gemitir. Bu kararlarna kar bizi tutacak hi bir Batl g yoktur. Bu sorunda bu insancl olmayan karara katlmayanlar da ayn derecede belki daha da sorumludur. Onlarn -hepsi, insan haklarn ve millet haklarn savunmak iin bir mahkeme kurmular, fakat orada yenilenlerin paralanmas hkmn vermilerdir. Trklere gnahkr diyen bu kimselerin kendileri o kadar gnahkrdrlar ki, Okyanusun sular onlar temizleyemez. Bir gn gelecektir ki, daha byk bir mahkeme, milletleri tabi haklarndan yoksun brakanlar mahkm edecektir. O mahkeme bugn bizim aleyhimizde olan devletlerin fertlerinden kurulacaktr. nk, her ferdin iinde ezel bir hak duygusu vardr ve milletleri meydana getirenler de fertlerdir. Kardeler, evltlar, beni dinleyiniz. Sizin iki dostunuz vardr: Mslmanlar ve haklarnz iin seslerini bir gn ykseltecek olan meden milletlerin fertleri. Birincisi bugn sizinle beraberdir. kincilerse, bizim amaz olan amacmzn hakkn er ge anlayacak olan fertlerdir hkmetler dmanmz, milletler dostumuz ve kalbimizdeki hakl isyan kuvvetimizdir. Btn milletlerin haklarn kazanaca gn ok uzak deildir. O gn geldii zaman, bayraklarnz alnz, bu maksat iin canlarn veren kardelerimizi ziyaret ediniz. imdi yemin edin ve benimle beraber tekrarlayn: Yreimizdeki kutsal heyecan milletlerin haklarn iln edinceye kadar srecektir.336 derken, tilaf kuvvetlerinin uaklar miting alannn zerinde uuyor, halkn gzn korkutmaya alyordu.

Roman: Heyula, Raik'in Annesi, Seviye Talip, Handan, Yeni Turan, Son Eseri, Mev'ud Hkm, Ateten Gmlek, Vurun Kahpeye, Kalb Ars, Zeyno'nun Olu, Sinekli Bakkal, Yolpalas Cinayeti, Tatarck, Sonsuz Panayr, Dner Ayna, Akile Hanm Soka, Kerim Ustann Olu, Sevda Soka Komedyas, aresaz, Hayat Paralar, Hikaye: Harap Mabetler, Daa kan Kurt, Kubbede Kalan Ho Seda, Oyun: Kenan obanlar, Maske ve Ruh, An: Trkn Atele mtihan, Mor Salkml Ev, Dier Eserleri: Talim ve Terbiye, Turkey Faces West, Conflict of East and West in Turkey, Inside India, Trkiye'de ark-Garp ve Amerikan Tesisleri, ngiliz Edebiyat Tarihi, 3 cilt, Doktor Abdlhak Adnan Advar.Trkn Atele mtihan Kurtulu Sava Anlar 336 Advar Halide Edip Trk'n Atele mtihan Sf: 34-35 Atlas Kitabevi On Birinci Bask- stanbul

196

htillci Trkler

Bak, Karlar Gibi Alyorum

zmirin igal haberi Vahdettinin de gzlerini yaartm, bir divan toplantsndan karken Abdlmecit Efendinin koluna yaslanarak: Bak, karlar gibi alyorum, 337demiti. 8 Haziran 1919 gn Vahdettin ura-y Saltanat Yldz Saraynda kabine yeleri, bilim adamlar, ayan yeleri, eski nazrlar, eliler, baro temsilcileri, medrese, Paaeli Mdafai Hukuk Dernei temsilcileri, Sulh ve Selamet Partisi temsilcisi, Vilayat arkiye Mdafaay Hukuk-u millyesi delegeleri ile toplamt. Ayan Meclisinden Ahmet Rzann konumas Damat Ferit tarafndan azarlanarak kesilmi, bu tavra karlk Mir Fuat Paa, Damat Feriti eletirmiti. Yurtsever bir ses olarak Galip Kemli Bey: Bu vaziyet karsnda kalan milletimiz iin yaplacak ey, umum milletin yekvcut bir ktle halinde kyam etmesi olmaldr!demi, Sulh Selamet Partisinden Ferit Paa da onu desteklemiti.338 Mustafa Keml, igal haberini Samsuna hareketinden bir gn nce Bablide Mehmet Ali Bey ve daha birka nazrla grmeye gittii zaman duyduunda, Mehmet Ali Bey haykrarak: Yarabbim, ne kstahlk? Duydunuz mu? Yunanllar zmiri igale balamlar. dediinde Mustafa Keml: Bu da m oldu? diye heyecanlanm, fakat birka gnden beri basnda, byle bir gelimelerin olabileceine ilikin haberler okuduundan fazla armamt. Orada bulunan nazrlarn tell, akn yzlerine bakarak : Ne yapmay dnyorsunuz? diye sorunca, Protesto edeceizdiye umutsuzca bir cevap almt. Pek gzel. Ancak Yunanllarn ya da ngilizlerin bu protestoyla geri ekileceklerini mi ?sanyorsunuz? diye sorunca onlar omuzlarn kaldrarak: Elimizden baka ne gelir? demi, Mustafa Keml. Belki de alnacak daha kesin nlemler bulunabilir! diyerek dncelerini aklamadan im yollu: Benimle beraber gelebilirsiniz dedikten sonra: Beni Anadoluya gtrecek gemi hazr m? diye sorduunda: Birka gnden beri... Bandrma (Panderma) vapuru emrinize amadedir. Cevabn almt. Mustafa Keml ertesi gn yola kmak iin gerekli belgeleri aldktan sonra nazrlar aknlklaryla ba baa brakarak oradan ayrld. Ertesi gn Yldz Sarayna giden Mustafa Keml, kendisi iin Arslan yeleli Paam339 diyen Vahdettinle grm, onun szlerinden, lkeyi kurtarmann tek yolunun, stanbulu elinde bulunduranlarn isteine boyun emek gerektii anlaynda olduunu grmt. Ona emirlerini bir an bile aklmdan karmayaca vaadinde bulunarak ayrlrken, Vahdettin ken337 Bayar Celal Ben de Yazdm Cilt: 6 Sf: 101 Sabah Kitaplar 1997-stanbul 338 Dinamo Hasan zzettin, Kutsal syan C:3 Sayfa 107 May Yaynlar Nisan 1974 stanbul 339 Dinamo Hasan zzettin, Kutsal syan C:1 Sayfa 163 May Yaynlar 1975 stanbul

197

Gen Trklerden Cumhuriyet Halk Frkasna

disine baarlar dilemi, ayrca bir kese de altn ve altndan yaplm, tabaka, akmak ve azlk hediye etmiti.340 Grnrde artk her ey yolundayd. Mustafa Keml, Harbiye Nezaretine gittiinde Fevzi Paa, grevini Cevat Paaya devrediyordu. Masann zerindeki haritaya eilerek stanbulu gsterip: Anlayamyorum! urackta rahatmza ilimesinler diye btn yurdu dmana teslim ediyoruz. Delilik bu, delilik diye yksek sesle haykrd. Cevat Paa ve Fevzi Paann onaylar tavrlarnn ardndan: -Anadoluya hakl olduunuzu ispat etmek iin gidiyorum. Uzun uzadya konumamza gerek yok. Sizden bir tek ey bekliyorum. Bana yardm edeceksiniz zellikle Cevat Paaya dnerek: Siz sorumlu bir mevkide bulunuyorsunuz. imdi Uluklada bulunan Yirminci. Kolorduya hemen Ankaraya yryerek gitsinler hareket emri verebilir misiniz? diye sormu, Cevat Paa: gerekli emri verdikten sonra dorudan doruya haberlemek iin gerekli zel gizli ifresini de Mustafa Kemle vermiti. Samsuna hareket iin her ey tamamlanmt ama, ngilizlerin son anda giriecekleri bir hareket iin gerekli vizenin verilip verilmeyecei endiesindeydi. ngiliz yksek makamlarnn imzalad izin belgesini alan Mustafa Keml artk rahatlamt. stanbuldaki son gecesini Beiktata annesi ve kz kardeiyle beraber geirmi, onlara ok nemli bir grevle yola kmak zere olduunu, birka gn sonra kendilerini haberdar edeceini, kendileri iin bankaya para braktn syledi. ngiliz yaps olan Panderma (Bandrma), rhtmda beklerken, Rauf Bey Mustafa Kemlle rhtma gelmi, ama Mustafa Kemli uurlamaya gelecek olan Mehmet Ali Beyin kendisini grmemesi iin, abucak oradan ayrlmt. Bu sra Mustafa Keml, Ermeni asll bir yurtsever olan Berc Keresteciyann avukat Sadettin Ferite ulatrd geminin batrlaca haberini almt341 Geri dnlemez bir yolda olduu iin Samsun yolcular gemiye bindiler. Kafileye son dakikada katlan Refet Bey, vizesi olmamasna ramen aabeyisinin kendisi iin satn alm olduu atlar vapura yklemek bahanesiyle, rtbe iaretlerini karp ieriye girmi ve vapur Boazdan kncaya kadar atlarn arasnda saklanmt. 15 Mays akam balayan yolculuk ngilizlerin vapuru batrma ve Karadenizin dev dalgalarnn paralanma korkusuyla yola devam ediyordu. Mustafa Keml ak denize dayankl olmayan teknenin, svarisinin de pek usta olmadn gryor bu nedenle de svariye rotasn deitirip kyya yakn gitmesini emrederek, tehlikeyle karlaacaklar herhangi bir durumda karaya kabilmeyi planlyordu. Mustafa Keml Samsuna gidiini yle anlatyor. -Yldz Saraynn ufak bir salonunda Vahdettinle adeta diz dize denecek kadar yakn oturduk. Sanda, dirseini dayam olduu bir masa ve stnde bir kitap var. Salonun Boaziine doru alan penceresinden grdmz manzara u: Birbirine muvazi hatlar zerinde dman zrhllar! Bordalarndaki toplar sanki Yldz Sarayna dorulmu! Manzaray

340 Genosman Keml Zeki, Atatrk Ansiklopedisi Cilt 1 Sf: 232 May Yaynlar Mart 1981 stanbul 341Genosman Keml Zeki, Banolu Niyazi Ahmet, Atatrk Ansiklopedisi Cilt 4 Sf: 270 May Yaynlar Mart 1981 stanbul

198

htillci Trkler

grmek iin oturduumuz yerlerden balarmz saa sola evirmek kfi idi. Vahdettin hi unutmayacam u szlerle konumaya balad: - Paa Paa, imdiye kadar devlete ok hizmet ettik, bunlarn hepsi artk bu kitaba girmitir (elini demin bahsettiim kitabn stne bast ve ilave etti:) tarihe gemitir. O zaman bunun bir tarih kitab olduunu anladm. Dikkatle ve sknla dinliyordum: - Bunlar unutun, dedi, asl imdi yapacan hizmet hepsinden mhim olabilir. Paa paa, devleti kurtarabilirsin! Bu son szlerden hayrete dtm. Acaba Vahdettin benimle samimi mi konuuyor? O Vahdettin ki ecnebi hkmetlerin yznc derece aletleri ile temas arayarak, devletini ve saltanatn kurtarmaya alyordu, btn yaptklarndan piman m idi? Aldatldn m anlamt? Fakat byle bir tahmin ile baka bahislere girimeyi tehlikeli addettim. Kendisine basit cevaplar verdim: - Hakkmdaki tevecch ve itimada arz- teekkr ederim. Elimden gelen hizmette kusur etmeyeceime emniyet buyurunuz. Sylerken, kafamdaki muammay da halletmeye urayordum. ok iyi anladm, veliahtlnda, padiahlnda btn his ve fikirlerini, temayllerini, sahtekrlklarn tandm adamdan nasl yksek ve asil bir hareket bekleyebilirdim? Memleketi kurtarmak lazmdr, istersem bunu yapabilirmiim. Nasl hemen hkm veririm: Vahdettin demek istiyordu ki hibir kuvvetimiz yoktur. Tek mesnedimiz stanbula hkim olanlarn siyasetine uymaktr. Benim memuriyetim, onlarn ikyet ettikleri meseleleri halletmektir. Eer onlar memnun edebilirsem, memleketi ve halk bu siyasetin doru olduuna inandrabilirsem ve bu siyasete kar gelen Trkleri tedib edersem, Vahdettinin arzularn yerine getirmi olacaktm. -Merak buyurmayn efendimiz, dedim, nokta-i nazar- ahanenizi anladm. rade-i seniyeniz olursa hemen hareket edeceim ve bana emir buyurduklarnz bir an unutmayacam. - Muvaffak ol! hitab- ahanesine mazhar olduktan sonra, huzurundan ktm. Naci Paa, padiahn yaveri, fakat benim hocam, derhal benimle bulutu. Elinde ufak mahfaza iinde bir ey tutuyordu. - Zat- ahanenin ufak bir hatras.. dedi. Kapann zerine Vahdettinin inisyalleri ilenmi bir saatti. - Peki, teekkr ederim dedim, yaverim ald. Sonra, sanki Yldz Sarayndan ktmz ve hareket etmek zere olduumuzu gizlemek, saklamak ister gibi bir ihtiyatla, ayaklarmzn patrtsn iittirmekten korkarak, saraydan uzaklatk. Artk ilideki evi brakmak zereyiz. Bandrma vapuru Galata rhtmnda hazr, bildiimiz bu! Kararghmzda olanlar muayyen saatte rhtmda toplanm olacaklard. Otomobil kapmn nnde idi. Evdeki vedalar bitirmitim. Tam o srada gelerek beni broma gtren bir dostum, ald bir habere gre benim ya hareketime msaade edilmeyeceini, yahut, vapurun Karadenizde batrlacan syledi. Yldrmla vurulmua dndm. Daha sonra vaktiyle uzun mddet yanmda alan bir erknharp de gelerek, maiyetinde alt bir Damattan ayn eyleri rendiini bildirdi. Bir an yalnz kaldm ve dndm. Bu dakikada dmanlarn elinde idim. Bana her istediklerini yapamazlar myd? Beynimden bir imek

199

Gen Trklerden Cumhuriyet Halk Frkasna

geti: Tutabilirler, srebilirler, fakat ldrmek! Bunun iin beni Karadenizin cokun dalgalar arasnda yakalamak lazmdr. Bu ihtimal mantki idi. Ancak artk benim iin yakalanmak, hapsolmak, nefyolmak, dndklerimi yapmaktan menedilmek, hepsi lmekle msavi idi. Hemen karar verdim, otomobile atlayarak Galata rhtmna geldim. Baktm ki rhtma yanam olacan sandm vapur, uzaklardadr. Sandallarla vapura gittik. Kaptana yola kmak iin emir verdimse de, Kzkulesi aklarnda muayeneye tabi tutulduk. Birka ecnebi zabit ve askeri bizi yoklayacaklard. Muayene uzayp gitti. Gelip gidildiine gre acaba bunlarla ehirdekiler arasnda bir muharebe mi vard? Maksat beni tevkif etmekse, btn bu eylere lzum yoktu, sklyordum. Bir kararszlk da olabilir, diye dndm. Bundan istifade edebilmek iin kaptana hareket hazrlklarn abuklatrmasn syledim. Yirmi yedi yllk ihtiyar kaptan demir aldrmaya balad. Ben kaptan yerinde idim. Zabit ve askerler dar ktlar. Hareket ettik. Karadeniz Boazndan karken, kaptana tehlikeli ihtimalleri anlattm. Cevap verdi: - Ne aksidedi, Bu denizi pekiyi tanmam, pusulamz da biraz bozuk... Mmkn olduu kadar kylar takip etmesini tavsiye ettim. nk bundan sonra benim istediim, Anadolunun bir kara parasna ayak basmaktan ibaretti. Sahili takip ede ede evvela Sinopa geldik. Kasabaya ktm. Oradakilerle grerek, Samsuna kolaylkla gidilebilecek yol olup olmadn soruturdum. Maatteessf yokmu! ok zorluk ekecek ve gnlerce yollarda kalacaktk. Bilmem neden, Samsuna bir an evvel ayak basmak iin o kadar acele ediyordum ki zaman kaybetmektense tehlikeye gs germeyi tercih ettim. Tekrar Bandrma vapuruna bindik. Ayn tertiple seyahat ederek, nihayet Samsun limanna vardk! Mustafa Kemlin Anadoluya gidiinin neminin farkna varan ngilizler onu yoldan geri dndrebilmek iin Babliye telgraf ektirmi, bununla da yetinmeyerek bir ngiliz torpidosu Mustafa Kemli tayan geminin ardndan gnderilmiti. 342 ngiliz Ataemiliteri Wyndham Deedes gece yars Mustafa Kemlin gnderilmemesi uyars iin, Sadrazama gittiinde Ferit Paann verdii: ok ge kaldnz, ekselans, Ku utu bile cevabyla karlamt. Bandrma vapuru, 19 Mays 1919 gn maceral bir yolculuun ardndan tedbir olarak ilk nce Sinopa inmi ve buradan kara yolu ile Samsuna geme olanaklarnn olmadn anlayp tekrar gemi ile yola devam ederek frtnal bir gecenin sabah saat altsnda da Samsuna gelmiti. Mustafa Keml, tahta iskelelerden birine ktnda subay ile ehrin ileri gelenlerinden iki kii tarafndan karlanp bir Rum evine gtrlmt. Yunanllarn zmiri igalinden birka gn sonra, Mustafa Keml de kurtulu bayran Samsunda am bulunuyordu. Samsuna indiklerinde Mustafa Keml, kendilerini takibe gelen ngiliz torpidosunu grdnde baklar,Ge kaldn, at alan skdar gemitir der gibiydi. Onlarn Samsuna indiklerinde Bekiraa blndeki mahkumlarla birlikte Ali Fethide Maltaya gnderilmiti.343 Bekiraa blnde tutuklu yurtseverler, millete nderlik
342 Nadi Yunus M.Keml Paa Samsunda Sf: 18 Cumhuriyet Gzt. Eki Mays 1998 stanbul 343 Nadi Yunus M.Keml Paa Samsunda Sf: 19 Cumhuriyet Gzt. Eki Mays 1998 stanbul

200

htillci Trkler

edebilecek nfuzlu ahslard. ngilizler onlar Maltaya gndererek, mtarekeyi istedikleri gibi uygulayabilme imkan salayacaklarn dnyorlard. 344 Mustafa Kemlin Anadoluda grevlendirilmesi ve Samsuna k ile ilgili farkl grler ileri srlerek olayn nedeni tartlyorsa da salkl bir sonuca ulaabilmek iin o dnemin zelliklerinin ve yaanan olaylarn deerlendirilmesi nem tamaktadr.

Sabiha Sultan Sargln stiyor

Mustafa Keml in stanbulda kendi vatannda yaad ve hibir zaman kabullenemedii igal yreini yakmt. Yanan yreiyle ulusunun kurtuluu iin bir eyler yapabilmek istiyor, her gn tutuklanma korkusu yaad halde yapabilecei hibir eyden de geri durmuyordu. Bu arada Enver Paada bo durmamt. Padiaha gnderdii jurnalde yle diyordu: Yapm oluum tahkikat neticesi, evvelce de arz etmi olduum gibi, Mustafa Kemlin Anadoluya gnderilmesi felaketimize sebep olacaktr 345 Mustafa Kemlin yreini yakan vatan aknn yannda, yrei kor alevler iinde yanan birisi daha vard ki, o vatan ile ilgili bir kayg duymuyordu. Onun ak Mustafa Kemle idi. Yrei Sarglne, Sar Paasna kavumak arzusuyla dolu Sabiha, babas Vahidettinden Mustafa Kemli istiyordu. Oysa Mustafa Keml, Sabihann ehzade mer Faruk ile sevitiini duymutu. Ne yaman elikiydi iki ak. lke igal altnda, stanbul kan alyor ve esir Padiah kzn Osmanlnn en kahraman ve si komutanyla evlendirmek istiyordu. Mustafa Kemle yaplan teklifin cevabn bekleyen Sabiha Sultan umutlu bekleyiini: Ada sahillerinde bekliyorum arksn mrldanarak srdryordu.346 Vahdettin, Sabiha iin Mustafa Kemle, Prenses Mnire ile haber gndermiti. Mnire onu evde bulamaynca ev sahibi Selma Fansaya durumu anlatp, Padiahn iki gn iinde cevap beklediini, Mustafa Kemle bildirmesini sylemiti. Selma Fansa durumu Mustafa Kemle ilettiinde o: Bugn padiahn kzyla evlenmek bir eref deil lekedir diyerek olumsuz yaklamn sylemiti. Oysa Vahdettin ve Prenses Sabiha, Mustafa Kemlin cevabnn evet olacandan emindiler. ki gn sonra prenses Mnire cevap iin geldiinde Mustafa Kemlin: Gelsin de bir greyin, beenirsem alrm, belki de beenmem dediini sylemi, bu srada da Mustafa Keml dardan eve girmiti. Prenses Mnire, ile grtnde ayn cevab

344 Kocatrk Utkan Atatrk ve Trkiye Cumhuriyeti Kronolojisi S:49 TTK Ankara 345 Borak Sadi ykleriyle Atatrkn zel Mektuplar Sf: 228 ada Yaynlar Ekim 1980 -stanbul 346 Dinamo H.zzettin, Kutsal syan C:I Sf: 181 May Yaynlar ubat 1975- stanbul

201

Gen Trklerden Cumhuriyet Halk Frkasna

yinelemiti.347 Mustafa Keml Prenses Sabihaya yar olmaynca oda gedikli sevgilisi Abdlmecitin olu mer Faruk ile evlenmiti.348 Yllardr sren Enver-Mustafa Keml arasndaki ekime Trk ulusuna imdi byk bir yarar salayacakt. Vahdettin ttihatlara dmand. Mustafa Kemlin de onlarla arasnn iyi olmadn biliyordu. Ferit Paann btn direnmelerine karn mfettilik grevine Mustafa Kemlin gitmesini istemiti. Damat Ferit, grevlendirmeye uygun grd paalarn listesini getirdiinde Mustafa Keml ad listenin en sonlarndayd. Listeyi inceleyen Vahdettin listeye gz attktan sonra iaret parman Mustafa Keml zerine koyup: Mustafa Keml, ordunun en kudretli kumandandr, onun gitmesini istiyorum demiti. Mustafa Keml ile Damat Feritin Dahiliye Nazr ve tilaf Partisinin nfuzlu yesi ve Yenikyn eski belediye bakan Mehmet Ali Bey, ilk defa smail Fazl Paann evinde Ali Fuat tarafndan, 4 Mart 1919 gn tantrmt. Yakn bir gemite Mehmet Ali Paann kz Ali Fuatn kardei Yzba Ali ile evlenerek, hsm olmulard. Enver Paa dman olan Mehmet Ali Bey, anakkale kahraman olarak bildii Mustafa Kemlin ayn zamanda ttihat olduunu biliyordu. Ali Fuat, Mehmet Ali Paaya, Enver ile Mustafa Keml arasndaki gerginlikleri anlatnca o da dier arkadalarn bu konuda aydnlatacana ve Mustafa Kemlin Anadoluda bir greve atanmas iin alacana sz vermiti. Bata smail Fazl Paa olmak zere Mustafa Kemlin Anadoluya gemesi iin fedakarlk yapan adn zikretmediimiz birok yurtsever, Anadoluya geii adm adm planladlar. Talihin de yardmyla onay alp Vahdettinin: -Paa paa, imdiye kadar devlete birok hizmetler ettin. Bunlarn hepsi bu kitaba girmitir. Bunlar unutma. Asl imdi yapacan hizmet hepsinden mhim olabilir. Paa! Devleti kurtarabilirsin349 szleriyle Trk direniilerinden kurtulmay hedeflemise de kurtulua giden yolu amt. Bu gidi Birinci Dnya Savanda, Kafkas ve Filistin cephelerindeki baarlar ordudaki aksaklklar gidermesiyle nlenen Mustafa Kemli subaylar arasnda nemli bir mevkiiye getirmiti. Yurdunu seven subaylar inanyorlard ki, Mustafa Keml demek, mutlaka baaran bir kumandan demekti. Mustafa Keml, Vahdettinin yanndan ayrlp merdivenleri inerken, sarayn odalarnn perdeleri arkasnda bir kadn, adn Enver Paann ei Naciye Sultann koyduu Sargl izliyor, ona kavuaca gnlerin tez gelmesi iin dualar ediyordu. Mustafa Keml ise yeni grevine gitmek iin acele ediyor, macerac yaklamlaryla lkeye byk zararlar veren Enverin, kendisinden nce davranarak Anadoluyu ele geirmesini nlemek istiyordu. Enver Paa, Kafkasya, Azerbaycan ve Kars yrelerinde kurduu uralar ile rgtlenmeye balam, Kars uralar Hkmeti almalarn Anadolu uralar Hkmetine dntrmek iin alyordu. Bu hkmetler Sovyetler olmasna ramen halkn tepkisinden ekinildii iin Arapa olan ura terimi kullanlyordu. 350

347 Dinamo H.zzettin, Kutsal syan C:I Sf: 220 May Yaynlar ubat 1975- stanbul 348 Aydemir evket Sreyya Tek Adam Cilt I. Sf:.326 Remzi Kitabevi 1999-stanbul 349 Aydemir evket Sreyya Tek Adam Cilt I. Sf:.370 Remzi Kitabevi 1999-stanbul 350 Dinamo H.zzettin Kutsal syan C:2 Sf: 224 May Yaynlar- Aralk 1973-stanbul

202

htillci Trkler

Egede Direni
Bat Anadoluda yurtsever subaylar ve blge halknn dmana kar verdii mcadele 27 Mays 1919da Aydn, 29 Mays 1919da Ayvalk ve 1 Haziran 1919da demiin igaline kar srdrlyordu. Jandarma Kumandan Tahir Fethi Beyin silah datt 120 civarndaki Trk kuvvetleri, stn Yunan kuvvetleri karsnda byk baar salayarak onlara ar zayiat verdirmilerdi. Yunanllara kar kurunun atld yerlerden ncs olan demite, Ali Orhan Efenin kzanlarnn Yunanllara ilk kurun attklar yer olan Zincirlikuyu kyne ve istasyona lk Kurun ad verilmiti.351 Yunanllarn Manisa ve Aydn ynlerine ilerlemesi karsnda halk ve yurtsever subaylar direniyorlard. 29 Mays 1919da Ayvalk igal etmeye gelen Yunanllarn karsna Kaymakam Ali Bey (etinkaya) tamam 500 kiiden oluan alay ve halkn destei ile oluturduu Kuvay Millye gcyle kar koyarak durdurmutu. 5 Haziran 1919da leden sonra Akhisar igal eden Yunanllar, daha sonra Bergamaya girmilerdi. Menemenin ardndan Bergamada da ok kan dkmesi byk tepkilere neden olmutu. Yalnz Menemende 200 kii ldrlm, bir o kadar da yaralanan olmutu. Bu gelimeler karsnda Krkaal Emin Bey, BergamaSoma Cephesini kurarak Balkesirde bulunan Miralay Kzm Beyin 61.Tmenine balanmt. Akhisar mntkas Kuvay Millye Grubu, Manisal Karaosmanzde Halit Paann Rum eteleri tarafndan ldrlmesi zerine kurulmu, 1200 kiilik bir fedai mfrezesiydi. Yunanllarn Mays ay sonlarna doru Kasaba ve demii igal etmek zere harekete gemeleri ve Ahmetli istasyonunu ele geirmeleri Salihli ve Alaehir halkn silahl direnie geirmiti. erkez Ethem de blgede oluturulan cephenin komutanln stlenerek Kuvay Seyyare ad verilen birlikle Yunanllarn ilerlemesine engel oldu. Yunanllarn zmire asker karmalarnn ardndan Aydn Heyeti Milliyesi byk bir miting ile protesto gsterileri yaparak silahl direni hareketini rgtlemeye balad. 1.814.000 Mslman Trk, 300.590 Rumun bulunduu Aydn,352 28 Mays gn Yunanllar tarafndan igal edildi. Trk milletinin alayan ozanlarndan birisi Aydnn igaline tepki gsterip: Aydn Trkn ana yurdu Vermez onu altn ordu Dman zmire girerken Btn millet alyordu Doma gne yasmz var Git haber ver diyar diyar Trkn kollar baland zmiri ondan aldlar

Aydn Aydn gzel Aydn Ah bir kere kurtulaydn

Aydn Aydn gzel Aydn Ah bir kere kurtulaydn

351 Dinamo H.zzettin Kutsal syan C:3 Sf: 79 May Yaynlar- Nisan 1974-stanbul 352 Berthe Georges-Gaulis -Kurtulu Sava Srasnda Trk Milliyetilii Sf:67 Cumhuriyet Gzt. Eki Ekim 1999-stanbul

203

Gen Trklerden Cumhuriyet Halk Frkasna

Yaadka Trk evlad Deiir mi Aydn ad Alem cenun mu getirdi Yoksa tarih mi bunad Karalar m giydin bu yaz Yeil duyakl balarn Her kua mesken olamaz Kartal yuvas dalarn

Aydn Aydn gzel Aydn Keke yanp yklaydn

Aydn Aydn gzel Aydn Korkma benden ayrlmadn Bekle geleceim yarn diyordu. 24 Haziran Sal gn Trkler Yunanllara, 3 Temmuza kadar Aydn terk etmeleri iin sre tanmlard. leden sonra ehrin gneyinde bulunan bir Yunan birlii sivil kuvvetlerin saldrsna uramt. ki saat sren silh seslerinin ardndan akam saat 8 sralarnda Yunan birlikleri Emine Kyn atee vererek ehre dnmler, tfeklerinin snglerine yamadan ellerine geirdiklerini takan Yunan askerleri, arkadalar tarafndan dnyay fethetmekten gelen kahramanlar gibi karlanarak alklanyorlard. 28 Haziran Cumartesi gn bir Yunan birlii ayn blgede harekta girimi, leye doru saat 11de silh sesleri yeniden balam ve atmalar btn gn devam etmiti.Yunanllar Yahudi mahallesindeki evlerin damlarna yerletirdikleri makineli tfeklerle Trk mahallelerine atee balaynca evler yanmaya balam, kamak isteyen Trkler yanmakta olan evlere tklm, bazlar da snglenerek oradan uzaklatrmlard. Gitmek istemeyenlerin ldrldkten sonra evleri yamalanmt. Akam saat 6 sralarnda birok Trk ailesi, iyiliksever Rahibe Marieye snmak zorunda kalmt. Yangn btn gece korkun bir biimde yaylarak Hristiyan mahallelerini de kaplarken, sokak ortasnda kalan Trkler de acmaszca katlediliyorlard. 29 Haziran Pazar gn ksa menzilli toplarla saldrya geen Yunanllara kar Trk mevzilerinden topu atei ile karlk verilmeye balanm, akam saatlerinde Yahudi mahallesinden ellerine kim geerse ldren efzun askerlerinin elinden, ancak, be alt yz kadar mlteci kurtarlabilmiti. atmalarn ardndan sivilleri ldrp, evleri atee vererek geri ekilen Yunan ordusu, Yunan albaynn daha nce ehrin boaltlmas halinde kendi rktalarna yardm ve onlar himaye edeceine ilikin verdii sz zerine, Yunan birliklerinin geri ekilmekte olduunu haber alan Rumlarn byk bir ksm gece yars, ordu birliklerine katlmak zere, ehrin civarndaki Tralls Tepesine komular fakat oradaki birlik, birka Rumu kabul ederek gerisini sng ile tepeden aa kovalaynca bunlar da Rahibe Marieye snmak zorunda kalmlard. Trk milis kuvvetleri ehre girdiklerinde ise, cesetler ve yanan mahallelerle karlatlar...353 Yunanllar Aydn igal ettikten sonra Nazilliye yrm ve Nazillide Yrk Ali Efe 57.Frka Komutan Binba Hakk Bey, Denizli Mill Kuvvetlerinin de katksyla 175. Piyade Alay Komutan Hac kr Bey, Aydnn geri alnmas iin 28 Nisanda harekete geerek 30
353 Berthe Georges-Gaulis -Kurtulu Sava Srasnda Trk Milliyetilii Sf:64-66 Cumhuriyet Gzt. Eki Ekim 1999-stanbul

204

htillci Trkler

Haziranda Yunanllar pskrtmlerdi. Yrk Ali Efenin Nazilliye giriini halk byk bir coku ile karlam ve ona kurun ilemediine inanarak peine dmlerdi. Eline baltasn, nacan, kreini kazmasn, iftesini alan Trkler, onun peinden bir gibi Yunan kararghnn zerine akyordu. Daha sonra takviye birlikleri ile desteklenen Yunanllar Yrk Ali Efe, Demirci Mehmet Efe, Danimentli smail Efe gibi mill kuvvetlerin bu blgedeki byk bir direniine karn Aydn geri aldlar. Yurtsever subaylarn rgtledikleri mcadele zmir blgesinde direni gruplar ve bir cephe oluturmutu. General Milnenin Trk kuvvetleri ile Yunan ordusu arasndaki atmay nlemek amacyla oluturduu Burhaniye, vrindi, Soma, Akhisar, Salihli, Nazilinin snr olarak kabul edildii Milne Hattna354 ekilmek zorunda kalmlard. Fakat, dalarda yurtsever eteler igal kuvvetlerine kar kendi mcadelelerini srdrmekteydiler. Rauf Bey, stanbuldan bu blgeye geldii zaman, halk dmana kar ayaklanm bulmutu. Mustafa Kemlin tm vatanseverleri dmana kar silahl mcadeleye armas Egede etkisini ok hzl gstermiti. Kurtulu Savann Egedeki nemli Kuvay Millye nderlerinden olan Yrk Ali Efe, 1895 ylnda Aydn ilinin Sultanhisar lesinin Kavakl Kynde domu, babas Yrklerin Sartekeli airetinden Apti, annesi yine Yrklerin Atmaca airetinden Fatma idi. Yrk Ali 3 yanda iken, babasn kaybetmi, dul kalan annesi de Kasap Osmanla evlenmiti. Kyller kendisine Yrk Ali diyorlar ve seviyorlard. Yrk Alinin gzleri nnde bir cinayet ilenmi ve kyn serserilerinden olak Mehmet, kyn en gzel kzyla evlenen Hasan ldrmt. olak Mehmet, iledii cinayetin tan olan Yrk Aliyi ortadan kaldrmak istemise de baarl olamamt. Yrk Alinin olay grdne ilikin tanklk yapmasna karn mahkemede berat etmiti. olak Mehmet, Yrk Aliden intikam almak iin frsat kollarken, kavgada olak Mehmeti dven Yrk Aliye kar halkn sevgisi daha da artmt. Bir gn kyn berberinin alnan eyalar Yrk Alinin evinde bulunmu, dadaki koyunlarn bandan alnan Yrk Ali sulu olmad iin Jandarmaya direnmi ve onun dilerini krmt. Nazillide yaplan mahkemede hrszlk suundan beraat eden Yrk Ali jandarmann dilerini krmaktan alt ay hapse aptrlnca Nazilli cezaevinde ay yatp, Aydna gnderilmiti. Yrk Alinin cezaevinden kt gnlerde seferberlik iln edilmi, Yrk Alide zmirdeki Depo Alayna gnderilmiti. Buradayken, bir Ermeni subay Yrk Aliye tokat atm o da, cevap vermek isteyince engellenmiti ama, bunu kendisine yediremeyen Yrk Ali, areyi kamakta bulmutu. Aydna gelmi, bir akrabasndan ald para ile bir krma tfek ve dokuz mermi alabilmi ve dalara kmt. Bir gn dada dolarken iyi bir n olmayan Yank Efeye katlm, daha sonralar ise okuma yazma bildii iin Molla olarak anlan Alanyal Ahmet Efeye rastlamt. 19 yana gelmi olan Yrk Ali, Alanyal Molla Ahmet Efenin grubuna katlm ve ondan okuma yazma renmiti. Bu sralarda Kavakl kyne giderek olak Mehmeti ldrerek intikamn almt. Yrk Ali, Kavakl kynn zenginlerinden Hac Yusufun kz Feride ile evlendi. Alanyal Molla Ahmet Efenin Bozdoan Kavakdere basknnda lmesi zerine efelerin bana geen Yrk Ali, 4 yldan beri dalarda dolamasna ramen, daima ezilenin, madur edilenin, gszn yannda olmutu. Y-

354 Selek Sabahattin Anadolu htilli- Sf: 349 Burak Yaynevi - stanbul

205

Gen Trklerden Cumhuriyet Halk Frkasna

rk Alinin efeler iindeki saygn davranlar Mill Mcadele rgtleyen subaylarnda dikkati ektii iin onu Kuvay Millye saflarna aryorlard. Bir gn kzanlaryla bir pnar bana uradnda, pnara yaklat halde kendilerini nemsemeyen Yrk kznn o gnn geleneklerine aykr grdkleri bu tavrna arm, kzn kendilerini grnce pnar bandan ekilmesi ve onlara yer vermesini beklemeye balamlard. Oysa kz hi oral olmuyordu. Yrk Ali: Bre Hatun!... Neden kenara ekilip erkeklere yol vermiyorsun!... diye haykrd. Kz onlar kmser bir tavrla efelerin suratlarna bakp: -Aam, ben bu memlekette erkek olduunu bilmiyordum. Siz varsanz ve erkekseniz Yunan nasl zmire girebilmi, hatunlarn rz ve canlarna tecavze yeltenmilerdir diye karlk verince Yrk Ali kzararak ban ne eip, utanla eme ban terk etmiti. Aydnn jandarma avularndan zeyir, Yzba Mehmet Bey ve Fethi Bey ile yapt grmelerin ardndan Ege dalarnn yiit efesi, Yrk kznn szlerinden ald dersle hemen Kuvvayi Millye saflarna katlmt. Blgede Yunanllarn istihbaratnn subaylarndan olan ve Giritli Rumlarn uzun pskll fes giymeleri nedeniyle Pskll Efe adyla nlenmi, Deli Yaniyi ve adamlarn ortadan kaldrmt. Bu sralarda Yunan ordusu Aydn Manisa Tire vb. birok yeri ele geirmiti. Yunanllar Osmanl devletinin doal dman saylan efeler ve zeybekleri bol para datarak kendi tarafna ekme politikas izliyor ve birounu da saflarna ekmeyi baaryordu. Yunanllarn tekliflerine kendini kaptrmayan Yrk Ali ise, ba bulutlu, aml meeli dalarda serserice dolaarak kendisine bir Hazreti Ali gc ve kuvveti vermesi iin Allaha yalvaryordu.355 Yrk Ali Efe igal edilmi Anadoluyu dmandan kurtarmak iin 16 Haziran 1919 gecesi hazrlklarn tamamlam gn aarrken, Malko kprs ve nbeti karakolunu imha edip, nemli miktarda cephane ve erzak ele geirerek, Egede mill bilinle dmana ilk baskn yapmt. Bu olayn ardndan Osmanl hkmetine bakaldrm olan efeler, dmanlar Yunanllara kar arpacaklar iin sevinli bir ekilde kendisini ziyarete gelmiler, onun da Mustafa Keml nderliindeki mcadeleye katlmasn istemilerdi. Bylece Yrk Ali ve kzanlar ulusal direni hareketi saflara katlmt. 356 te yandan da, Demirci Mehmet Efe de: Analarmz bizi bugn iin dourdu, diyerek Mill Mcadeleye katlm oldu.

355 Dinamo H.zzettin Kutsal syan C:3 Sf: 177 May Yaynlar- Nisan 1974-stanbul 356 stiklal Harbi Gazetesi 17 Haziran 1919 Sal No: 30 ATO Yaynlar- Ankara

206

htillci Trkler

Dalarda Kan iekleri

Mtareke dnemiyle birlikte Anadoluda direni hareketleri balam irili ufakl yzlerce ete yurdun her kesinde hem Padiaha hem de blgeye gelen tilaf devletleri kuvvetleri ve onlarn kkrtt ayrlklarn oluturduu etelere kar mcadele vermeye balamlard. Yurtsever Anadolu halk Damat Ferit ve onun ileri Bakan Adile kar byk bir nefret ve hn duymaktaydlar. 1919 ylnn Ekiminden Aralk ayna kadar olan dnemde Aydnn igaliyle balayan igal dndaki blgelere ka hareketi byk aclara neden olmu, igal kuvvetleri binlerce kiiyi ldrp kadnlarn rzna gemi binlerce gen kza tecavz etmilerdi. Alk bir yandan evsizlik ve kol gezen stma ve frengi salgnlar bir yandan halk inim inim inletiyordu. Dmann katlettiklerinin yan sra ortamn beraberinde getirdii lmler blge nfusunda nemli artlara neden olmu, retim hzla dmeye balamt. Bu sralarda stanbul ve ngilizlerin temsilcileri yaadklar blgeyi terk eden ve muhacir konumuna den halkn kendi blgelerine dnmesi iin aba sarf ediyor ancak Trk halk, dman topraklarndan kmad mddete eski yerlerine dnmyordu. Gtkleri evrelerde barnacak mekanlar olmad gibi hastalklarn, salgnlarn ve aln penesinden kurtulamayarak lyorlard. Anadolunun bats igal glerinin eline getiinde blgedeki aznlklarn byk bir ksm dmanlarla ibirlii yaparken vicdan sahibi olanlar Trkleri destekleyip birlikte direnie geiyorlard. Yunanllar igal ettikleri blgelerde kzlara tecavz ederken Trk, Rum ya da dier etniklerden olup olmadklarna bakmyor, hayvani duygularn tatmin etmek iin grd her etekliye saldrmak ahlakszln gsteriyorlard. Yunanllar Manisa ve Menemen civarna 300 kadar Rum kzna tecavz etmi Salihli de yaayan Rumlardan Barba Kozmos, Yunanllarn ahlakszlklarna ve kt davranlarna kar mcadele bayra aarak Trklerin yannda yer almt. ksz kalm gmenler ateten ve zulmden kaarken da balarnda kaya kovuklarnda birbirlerine sarlarak donmaktan kurtulmaya alyorlard. Yerini yurdunu terk edenlerden krka yakn kii donarak lmt. Gmenler, yamur ve frtna uultular arasnda aaran gnle birlikte boazlanm bebeklerin cesetlerini seyrederek yollarna devam ediyordu. Ahlakszlk sadece igal glerinden ve onlarn destekisi aznlklardan gelmiyor, yerli ibirlikiler de ellerine geirdii her frsattan yararlanmay ihmal etmiyorlard. Hrriyet ve tilaf Frkasnn yesi Aydn Mfts evki Efendi, Afyonda grevliydi. zmir igal edildiinde Venizelosa telgraf ekip; mzka alarak kutlad gibi, Yunanllarn desteiyle halka zulm ediyordu. Bu mft Afyondayken, kszler mektebinin 1000 lirasn armt ayn zamanda Jamanak adl Ermeni gazetesinin de yazarln yapyordu. gal dnemlerinde ehirleri terk eden halk ehir merkezinin dndaki da eteklerinde adrlar iinde yaam srdrmeye alyorlar, sska, kirli ve gzleri yal ocuklar yaam mcadelesi verirken, hastalar ila bulabilmek iin rpnyorlard. Halkn umudu blgede rgtlenen yurtsever efelerdeydi. Bunlarn banda bulunan Gken Efe nceleri Yunanllar tarafndan ok seviliyordu. demiin Ayasurt kynde 1307de doan ve akrcal Efenin hlsnn olu olan Gken Efeyi bir gn Yunan subaylar armlar o da gm tfeini alarak gitmiti. Bir Yunan avuu Efe'ye mavi bir kese-

207

Gen Trklerden Cumhuriyet Halk Frkasna

den ttn ikram etmi. Bu keseyi Efe beenmiti. avu da, sarhoken dada bir Trk kzna rastladn ve tecavz ettii kzn boynundan bu mavi keseyi aldn sylemiti. Gken Efe Yunanlnn byk bir alaklkla yaptklarn dinledikten sonra: len o kz sana ne dedi? diye sormu, Yunanl da: Benim intikamm size komazlar diye cevap verdiini sylemiti. Gken Efe de, orada bulunan Yunan askerlerini ldrerek kzanlaryla birlikte daa kmt.357 Gken Efe, kzanlaryla birlikte Fatada Yunan kuvvetleri tarafndan kuatlm, kendisinden kat kat stn dmanlar kar krk kzanyla on alt saat arptktan sonra pskrtp, Hac lyas kprsn ele geirmiti. Kzanlarna: Korkmayn kzanlar bunlarn silah bize ilemez diye yatt yerden dorulduunda dman mermisi alnnda bir delik am, kzl kan alnndan aa szlrken: Allah diyerek olduu yere ylm, gzlerinden iki damla ya yanaklarna szmt. Kzanlar onun silahlarn dmana vermemek iin iki ehit daha vermiler gml tfei ile fiekliini almlard. Mcadelesi dneminde Yunanllara ar kayplar vermesiyle nlenmi olan Gken Hseyin Efe ehit olmutu. Cumhuriyet dneminde onun ad Fata kyne verildi. Gken Efem iner gelir initen Her yanlar grnmyor gmten Gken Efem imdi gelir dten Gken Efem Efelerin efesi Alt gm para dolu kesesi Ege blgesinin nl direniilerinden biri de Hac kr Beydi. 1900 ylnda Harbiyeden mezun olduktan sonra Sirozda ekya takibiyle grevlendirilmi, 1903te temen olarak Drdnc Avc Taburuna atanmt. 1905te stanbula geldikten sonra 31 Mart olaynn ardndan grevli olduu tabur datlnca Manastra atanm, 1912 Balkan savalar srasnda yaralanmt. Manastr hastanesinde tedavi grrken, Manastr dman eline geince, o da bat ordusuyla birlikte stanbula dnm, daha sonra da tedavi iin Almanyaya gnderilmiti. Birinci Dnya Sava srasnda Svey Kanal, daha sonra da Anafartalar Savana katlm ve Conkbayr arpmalarnda yaraland iin tedavi iin stanbula gnderilmiti. 1915 ylnda binba olmu, Ali Rza Paann ordusuyla Hamedana gittikten sonra Rumelide, ardndan da Batumda grevlendirilmiti. Daha sonra da bu grevinden ayrlm ve Kuvay Millye Komutanlna atanmt. zmirin igali srasnda Skede grevliydi. Killi Hseyin Efe ve Yrk Ali Efe ile birlikte Sultanhisarda Yunanllar basarak 27 Haziran gn Yunanllara kar saldr dzenlemilerdi. Yunanllarn Aydn yakmalarnn ardndan yaptklar basknla Kepezi ele geirmi, camilerin minarelerine yerletirilmi mitralyz ateinin altndaki katliama son vermilerdi.

357 Advar Halide Edip Trk'n Atele mtihan Sf: 52 Atlas Kitabevi On Birinci Bask- stanbul

208

htillci Trkler

Emire Aye Aliye, Altnlar ve Taklaryla Martin Tfek Alyor

Dman Anadolunun ilerine doru ilerleyiini srdrrken rgtlenme almalar da hzlanmt. Kuvvayi Millyenin rgtlenmesine zenginler, esnaf, tccar, iftlik sahipleri byk katklar salamaya balamlard. Mill bilin o kadar yksek dzeye ulamt ki, yardmlar birbiriyle yar iinde yaplyordu. Herkes daha fazlasn verebilme mcadelesine girmiti. Anadolu kadnlar da Mill Mcadeleye atlm eteler kurmaya balamlard. Emire Aye Aliye, Yunanllarn Aydna girdii zaman mam kynde oturuyordu. Altnlarn ve taklarn bozdurup kendine martin tfek alm, Nazilli dman tarafndan ele geirilince kyn ileri gelenleri toplanp silah olanlarn dmana kar kmasn istemi, erkeklerde Emire Aye Aliyeden silahn kendilerine vermesini istemiti. O da kan barut iinde yaamaktansa martinini vermek yerine kendisi savaa katlmt. Bir baka kadn Efede, Aye idi. Ayeye Mehmet avu da diyorlard. Aye, Umurlu Savanda ayandan yaralanm hastanede tedavi grrken tekrar cepheye dnmt. Tepedelenden Anadoluya gm Ahmetin ocuu olan Aye Efenin kocas dman tarafndan ldrlm, o da yedi yandaki ocuunu Demirci Mehmet Efenin yanna gndermi, kendisi de lkesini savunmak iin Efelie balam, bir Zeybek takmnn komutanlna ykselmiti. Yrk Aliyle birlikte Aydnda elli sekiz saat savatktan sonra Tabaklar Mahallesini ele geirmilerdi. Vatan savunmasndaki kadnlardan on yedi yandaki erife Ali Kbrada iftlik kyden gelmiti. Dmana kar savata cann ortaya koyacakt. Dman ilerledike yerini yurdunu terk edenlerin says da hzla artyordu. Yunanl Bergamaya yaklatka burann ahalisi Akhisar, Soma ve Karesi tafalarna gyorlard. Albay Bekir Sami Bey, 24 Mays 1919 gn Akhisarn yle anlatyor: Btn caddelere Yunan bayraklar aslm, herkes Yunanllarn gelmesini bekliyor. Birok kimse yerli Rumlarn yanna sokulmu, dalkavukluk ediyor ve bu sayede, Yunan ehre girince hayatn, maln mlkn emniyete sokacan sanyor. Btn terzi dkkanlar, geni Yunan bayraklar dikmekle megul.358 Bergama ahalisi zaten Rumeliden gmen gelerek buralara yerletirilmiti. imdi ise yine gyorlard. Bergamadan gen 30 bin gmenin 10 bin kadar Rumeli gmeniydi. erkezlerinden Hamit avu ve adamlar Bergama sokaklarnda ellerinde beyaz bir kat ile dolap imza topluyorlard. Bu kat Bergamann zenginleri ile Hrriyet ve tilaf Partisi yneticilerince hazrlanmt. Bu kada imza atanlar Yunanllar Bergamaya davet ediyorlard. Elli kiiye yakn bir hain bu kad imzalam ertesi gnn sabah Bergamaya gelecek olan Yunanllar karlamaya hazrlanyorlard. Bergamada Mdafaay Hukuk Heyetini kurmu ve Mill Mcadeleyi rgtleme almalarn byk bir inanla srdrmekte olan Kurmay Yzba Keml Bey, yllardr halk smren erafn Yunanllar tuz-ekmek ve ak bayrak ile karlamalarn engellemek iin areler dnyordu. Bu sralarda dmana kar binlerce gnll toplanmt. Bergamaya gelen dman bu gnlllerden oluan bir birlik ile karla358 Selek Sabahattin Anadolu htilli- Sf: 71 Burak Yaynevi - stanbul

209

Gen Trklerden Cumhuriyet Halk Frkasna

yp, onlar Bergamaya sokmama grevini stlenmiti. Yannda 30 kii toplanm, daha sonra kendilerine katlan 20 kiiyle de saylarn artrmlard. Erigl Kprsn tutup dmann geliini beklerlerken, kprde nbet tutanlardan birinin yanna yaklaan bir sivil onunla konumutu. Btn milisler bu kiinin etrafnda toplanmlar onu dinliyorlard. Bir sre sonra bu milisler Keml Beye bir dman gibi bakmaya balamlard. Gnll milislerden biri ona gelip evlerine dneceklerini Padiahn Yunanllarn dostu, kendisinin ise dman olduunu sylemiti. Keml Beyin yannda kimse kalmamt ve imdi cann nasl kurtarabileceini dnyordu ki, birisi: -een Hamdi avu geliyor!. Diye seslendi. Kuvvayi Millye dmanlarndan Hrriyet ve tilaf Partisi yneticileri ve iki efe de yanndayd. een Hamdi milislere evlerine dnmesini, balarn belaya sokmamalarn sylemi, onlar da birer ikier dalnca Keml Bey yapayalnz kalmt. Keml Beyin ellerini arkadan baladlar. een Hamdi yannda bulunan Tuzsuz Efeye: Haydi Efe, unun kellesine bir kurun sk, kafasn keselim, karlayc heyetle Yunan Kumandanna gnderelim. Dedi Tuzsuz Efe: Brakalm gitsin deyince: Ben onu kumandana gtrmeye kararlym, sen gerisine karma diyerek Bergamadan gelen heyetle bulumak zere, tekmeledikleri Keml Beyi kah srkleyerek, kah yrterek elleri arkasna bal gidiyorlard.359 Bergamadan gelen karlayc heyette, bir srn ucuna ilitirilmi ak bir bez parasn tutan birisi ve hemen onun yannda elinde frndan yeni km ekmek ve kristal bir kase iinde tuz olan birisi verd. Ellerindeki sepeti ve Keml Beyi Yunan kumandanna teslim ettiler. Yunan ordusun ncleri Bergamaya girerken Yahudi, Ermeni ve Rumlar onlar alklyorlard. 27 Mays 28e balayan gece Yunanllar Ayvalka asker karmlar ve Ali etinkayann direniiyle karlanca durmak zorunda kalmlard. te yandan Edremit Kaymakam Kprl Hamdi Beyde dmann ilerleyiine izin vermemiti. Bergama erafnn ihanetinin ardndan Ali etinkaya, Binba Cemal Bey komutasnda 172.Alayn Birinci Taburunu Bergamaya gndermi, 13 Haziran gn een Hamdi avu ve erafn Yunanllara satt Bergama 15 Haziran 1919 gn Trk kuvvetleri tarafndan tekrar ele geirilmiti. ngilizler blgede incelemeler yapyor gmenlerin terk ettikleri blgelere geri dnmesi iin alyorlard. zellikle kadnlar dman geri ekilmeden evlerimize geri dnmeyiz diye direniyorlard. Gazeteci Arif Oru tecavz edilmi, aresizlik ve yokluklar iindeki gen bir kadna: Evinize barknza dnseniz fena m olur?diye sorduunda gen kadn kesik bir ah ve boaznda dmlenen bir zdrapla: Dman yurdumuzu terk etmeden, sefaletten lsek bile geri dnmeyeceiz diyordu.360

359 Dinamo H.zzettin Kutsal syan C:3 Sf: 140-150 May Yaynlar- Nisan 1974 - stanbul 360 zkaya Ycel Milli Mcadelede Ege evresi-I Sf:40 Cumhuriyet Gzt. Eki Nisan 2001-stanbul

210

htillci Trkler

u Grdnz Kesik Ba, Halit Paann Badr!

Egede Mill Mcadeleyi rgtlemek zere Akhisar taraflarna gelen Albay Bekir Sami Bey ile Albay Kzm (zalp) uzak kylerin birinde Karaosmanoullarndan Halit Paa() tarafndan yzst braklm, Halit Paa kayplara karmt. Bu olayn ardndan 22 Haziran gn ardnda yzlerce milis kuvvetiyle Harmandal-Terke Cephesini tutmak zere Akhisara geri geldi. Halit Paann silahlar ve dier erzaklar depo ettii iftlii, Yunanllarn igal ettii blge iinde kalmt. Yunanllar iftlie dokunmamlar ve Halit Paann dneceini dndkleri iin de gerekli tedbirleri alarak Rumlarn yerleik olduu Papazl kyne karakol kurarak iftlie Rumlar ii olarak yerletirmilerdi. Halit Paa 7 Temmuz 1919 akam beraberindeki on atl ve erzaklar getirmek iin gtrd yk hayvanlaryla iftliine hareket etmi, onlarn geldiini gren Rum rgat Papazl kyndeki Yunan birliklerine haber ulatrmt. Haberin gelmesiyle Papazl kynn silahl halkyla Yunan askerleri Halit Paa iftliine yrmlerdi. Yiite direniin ardndan yaralanan Halit Paa, yanndakilerden sa kalan be kiinin kamasn salam, kendiside takati tkenmi olarak son kurunu atmt. Yannda be arkadayla kanlar iinde yatyorlard. Papazl ky Rumlar ve Yunanllar yanlarna geldiklerinde tfeklerini, armalarn baklarn, aklarn, paralarn ttn tabakalarn elbiselerine varncaya kadar her eylerini aldlar. Halit Paann kafasn keskin bir bakla keserek sevinle zafer naralar attlar. Kesik ba bir sra geirerek yakaladklar bir Trk kylsnn eline verip,Akhisardaki Trk Alay kararghna gnderdiler. 8 Temmuz gn Akhisarda trenden inen kyl elindeki bezlere sarl kesik ba salarndan tutarak : Kardelerim, u grdnz kesik ba, Manisann burann Karaosmanoullarndan Halit Paann badr. Grdk grmedik demeyin. Bu ba gvdesinden ayran zalimler Papazl kynn azm Rumlardr. Bunu, bir sra geirerek Papazlnn sokaklarnda gezdirip dolatrdlar, sonra da beni yakalayp bu mbarek ehit ban elime tututurdular: Hadi gtr bunu Akhisardaki alayna, hepsi bunu grsn de akbetlerinin ne olacan anlasn, dediler, ben de aldm geldim. Beni Halit Paann alaynn bulunduu yere gtrn, varn! 361 diyordu. 23 Eyll tarihinde stanbuldan Sleyman efik Paa, Hac kr Bey ve Demirci Efeyi kandrarak stanbula getirmek amacyla tatl dilli bir telgraf gndermi ise de bu amacna ulaamamt. Yunanllar hem Trkler hem de Rumlar ve dierleri zerinde barbarlk uyguluyorlard. Buna karlk Kuvvayi Millye Aydnda hibir Hristiyan veya yabancnn klna zarar vermemeye zel bir nem gsterip yerli Rumlar dmana kar korumak iin de ellerinden geleni yapyorlard. Bylece Yunanllarn dnya lkelerini kandrmak iin Anadoludaki rkdalarnn Trkler tarafndan katledildii propagandasna olanak vermemi oluyordu. Bununla ilgili H.C. Armstrong unlar yazyor: Bir gn Katalopolus, ngiltere sefarethanesine gelmiti. ngiltere fevkalade komiseri ile ona:

() Yakup Kadri Karaosmanolunun akrabasdr 361 Dinamo H.zzettin Kutsal syan C:4 Sf: 7 May Yaynlar- 1974-stanbul

211

Gen Trklerden Cumhuriyet Halk Frkasna

-mit ederim ki ordularmz artk Anadoluda daha fazla ilerlemez. nk ilerleyecek olursa Anadoludaki Hristiyanlar ldrlr.demiti. Katalopolus u cevab verdi: -Keke bu katliam abuk balasa da ilerlemek iin bir bahane bulsak! O zaman birka hafta evvel meydana gelen u olay hatrladm: Aydndaki Yunanllar Trk askerlerinden korkarak ekilen Yunan askerleriyle birlikte yola dklmlerdi. Fakat Yunan komutan bunlar geriye kovmutu. nk bunlarn ldrlerek Yunanllarn ilerlemesine bir sebep tekil etmelerini istiyordu.362 Yunan igali srasnda 60 binin zerinde insan gmek zorunda kalmt. Bunlardan 3000inin Nazilliye, 2700 kii Pazara, 6000 kii Ste 6000 kii ineye 6000 kii Kuadasna, 4000 kii Antakyaya, 1500 kiinin de Koarlya gittii kaytlyd. Geri kalanlarn nereye gittikleri bilinmiyordu. Stma ve Frengi tedavisi iin zor bulunan ilalar yetersiz personel tarafndan hastalara veriliyor ve hastalklar tedavi edilmeye allyordu. Fakirlik, had safhadayd. Demirci Mehmet Efenin kurduu a oca gmenlere scak a veriyordu ama yrtk elbiselerinin yan sra kir ve pasak korkun boyutlardayd.Yemek almak iin sraya girenlerin ounun ellerindeki anaklar kirliydi. Gerek Trkler gerekse Hristiyanlar Mehmet Efenin datt yemekten utanarak alp bir kede bzlerek yiyorlard. Mustafa Keml, kahraman direniilerin unutulmaz mcadelesini Demirci Mehmet Efeye gnderdii 11 Haziran 1920 tarihli telgrafla kutlayarak: Bolu ve Dzce havalisinde memleketimizi gavurlarn esaretine drmeye alan hainleri pek kahramanca ve fedakarca bastrdlar. Vatanmza byk hizmetler ifa ettiler. Allah iki cihanda aziz etsin. Kendilerine ve umum kumandanlar olan zat- alinize Byk Millet Meclisinin kalbi ve samimi teekkratn takdim eder, gzlerinizden perim.diyordu.

Toroslar da oban Atei Yanyor

ttihat ve Terkkinin oldu-bittiyle girdii Birinci Dnya savann ardndan Anadolunun her kesi igal glerinin izmeleriyle tanm, sadece halk deil doa da igalin ne demek olduunun farkna varmaya balamt. Yollar, yurtlarn brakmak zorunda kalan gmenlerin toz duman arasndaki hkrk ve gzyalar iindeydi. 30 Eyll 1918 gn am igal kuvvetlerinin eline gemi, ardndan da Halep boaltlmak zorunda kalmt. Toroslarn Akdenize bakan ovalar zerinde karabulutlar dolamaya balam, boucu scakla birlikte hzn ve endieli bir bekleyi ile korku Trklerin zerine kmt. Bu durumdan Ermeniler, Krtler ve stanbul yanls din tccar kara yobazlar memnundular. 30 Ekim gn, Mondros mtarekesi imzalanrken Dahiliye Nazrlnn Adana valiliine ulaan telgraf ile Franszlarn Hain (Saimbeyli) ve Zeytunu igal etmekten
362 Armstrong H.C. Trkiye Nasl Dodu? Sf: 56 Arma Yaynlar Temmuz 1997 stanbul

212

htillci Trkler

vazgetii belirtilerek, askeri birliklerin 20 Aralk 1918 tarihine kadar Kuzeye ekilmeleri emrediliyordu. Bu blgede Mustafa Keml, 31 Ekim gn says yz bine ulaan ve be yz bin kiilik Allenby ordusuna kar savaan 363 Yldrm Ordular Komutanln devralm, 11 gn grev yaptktan sonra 10 Kasm 1918 gn gecesi Adanadan ayrlmt. Daha Mustafa Keml blgeden ayrlmadan nce 9 Kasm gn skenderun igal edilmi, skenderun kaymakam evket Bey, igale kar kt iin Franszlar onu grevden almlard. Hatta Fransz igal komutan evket Beyi tokatlayarak ehir dna srmt. Ayn gn stanbulda yaynlanan Yeni stanbul gazetesi Sait Mollann ngiltere ve Biz balkl yazs yaynlanm, bu yazda Sait Molla ngilizleri vdkten sonra: Mr. Lloyd George, eski Trklerin bir kez daha sevgi ve teekkrlerine hak kazanrsa, imdi kabinesinin slamlar hakkndaki kesin geleneini parlak biimde yaatacana kuku yoktur 364diyerek onlara yaltaklanyordu. 14 Aralk gn vapur ve 1500 asker ile Mersin limanna gelen Franszlar Mersini de igal ederek Tarsus yolu zerinde kararghlarn kurmulard. 17 Aralk gn birliklerine, aralarnda ou Osmanl vatanda Ermenilerden oluan asker takviyesi yapan Franszlar, 19 Aralkta Tarsusu ele geirmilerdi. Bu kuvvetler ertesi gn Adanaya girerken, Adana sokaklarnda Ermenistan ve Yunan bayraklar dalgalanyordu. Ermeni kkenli Fransz askerleri ehre byk bir gururla girmiler, Trkleri aalayarak ve hakaret ederek ilerliyorlard. Adana valisi olaylar protesto edince Fransz komutan Romyo gstermelik bir tavrla yzeysel bir ilgi gstermek zorunda kalmt. skenderunu igal eden Fransz birlikleri Erzine (Drtyol) kadar ilerlemi, Sarseki ky Ermenilerin de yardmyla yamalandktan sonra Kaymakamn evi de baslp yamalanm, Duyunu Umumiye memuru olan Kadnn evi baslarak paralarna el konulmutu. Bu sralarda Payas limanna ngiliz birlii gelmi Mtareke hkmlerine gre tilaf devletlerinin esirlerini almak istiyordu. ngiliz Yarbay Niyokom Adanaya geldiinde Yunan ve Ermeni bayraklaryla karlannca Adana valisi Nazm Bey ve kumandan Nihat Paa durumu protesto edip aslan bayraklar indirtmiti. 21 Aralk 1918 gn Adanann igali tamamlanrken halkn protesto eylemleri de balamt. Adana Ulukla arasndaki geidin nemini bilen Nihat Paa, bu blge iin gizlice tedbirler almaya alrken, Franszlar da Pozanty ele geirip burada bir ileri karakol kurdular. Nihat Paa, igalcilere kar mcadele ediyor ise de, igal tamamlanmak zereydi. Bu srada stanbuldan ald emirle 14 Aralk gn Adanallarn gzyalar iinde Konyaya ekilmek zorunda kalan Nihat Paa, daha nce cephanelerin dman eline gememesi iin oluturduu gizli rgtle silahlar halka datmt. Osmaniyede halkn elindeki silahlar toplayan igalciler, bunlar Ermenilere verince 30 Aralk gn Payas camisi baslm, 31 Aralk gn de Kadirli Kaymakam Suphi Beyin Ermeni kkenli karsn karlmt. gal gleri ele geirdikleri blgelerde halkn mallarna el koyarken, 2 Ocak 1919 gn de grevli Trk Jandarmalarn silahlarna da el koymulard.

363 Selek Sabahattin Anadolu htilli- Sf: 25 Burak Yaynevi - stanbul 364 Jaeschke Gotthard Kurtulu Savayla lgili ngiliz Belgeleri I , Sf: 21 Cumhuriyet Gzt. Eki Nisan 2001-stanbul

213

Gen Trklerden Cumhuriyet Halk Frkasna

Franszlarn Ermeni kkenli askerleri halkn maln yamalarken, kadnlara tecavz ediyorlar, snglerle halk ldryor, yaralyorlard. 4 Ocak gn Pozantda bir Trk yzba ehit edilip, jandarmalara ikence yaplmt. 2 Ocak 1919 gn ngiliz Yksek Komiserlii Nihat Paann Trk halkn rgtleyip silahlandrdn ileri srerek grevden alnmasn isteyince, stanbul hkmeti de onu grevden alarak yerine Mersinli Cemal Paay atamt. Adana blgesinden terhis edilen askerlerden Suriyelilerin bir ksm Mersinden vapurla, bir ksm da kara yoluyla Halepe gnderilmiti. Kuzeye gnderilecek askerler ise uzun bir sre tren bekledikten sonra yeterli vagon bulunmad iin, tka basa doldurulmu vagonlarla gnderiliyordu. Vagonlarn st dahi askerlerle dolmu, yolculuk srasnda askerlerin bir ksm, trenlerin getii tnellere, kprlere arparak, birou da souktan donarak ya da vagonlardan derek can vermilerdi. te yandan Ermeni komitaclar igalcileri, Trklere kar kkrtmak iin ellerinden geleni yapyorlar, Trkler ise kendilerini korumak amacyla rgtlenmeye alyorlard. Bu sralarda Adana Valisi Nazm Bey grevinden ayrlmt. Yerine Nihat Paann getirilmesini nerince, Franszlar, eski ttihat olan Nihat Paann tehlikeli olduunu ileri srerek bu grevlendirmeye iddetle kar kmtlar. gal altnda rgtlenme almalarn srdren Trkler, bir yandan igalcilere kar dier yandan da Hrriyet ve tilaf Partisi Kozan Milletvekili Ali lminin kard Ferda Gazetesinin kkrtma ve ihbarlarna kar da mcadele yrtyordu. Bu gazetenin faaliyetleri karsnda Adana Gazetesi yaynlanmaya balam, yapt yaynlar igal kuvvetlerinin houna gitmedii iin, rvetler nerilerek yayn politikasn deitirmeye zorlanmt. Bu tekliflere taviz vermeyen gazete kapatlm, gazetenin bayazar Avni Doan nce tutuklanm, daha sonra Adana dna srlmt. Gazetenin sahibi Ahmet Remzi ise, tutuklanaca srada gizlendii evde araf giyip kadn klna girerek Anadolunun yolunu tutmutu. ukurova blgesinde igale kar mcadele veren gazetelerden birisi de Tanyeri Gazetesiydi. 1920 yalarnda gen bir delikanl olan hsan Altay, igal altnda zgrlk mcadelesi veren Trklerin dili olmak zere bu gazeteyi karmaya balam, ancak say yaynlanabilmiti. Kapatld saysnda yle diyordu: Trkn kanyla yorulan bu bereketli topraklar Afrika l deildir ve smrge olamaz365 gal kuvvetleri tarafnda tutuklanan hsan Altay ocuk gibi gren komutan onun arkasndaki kiileri aratrmak iin kollar svadysa da Salclarn hsan (hsan Altay) gzaltndayken kamay baarm ve Nideye gelip Adana Mdafaa-i Hukuk Cemiyetine katlmt. Nidede bulunan 11.Frka elindeki olanaklar iinde Anadolunun gneyini savunan halk savalarna yardmc oluyordu. gal altndaki Adanada artk yurtsever bir gazete kmyordu ama Anadoluya kaan Adanallar, Kayseride Ahmet Rasimin() 366 olu Mazlum Can Rasimin ynetiminde Adanaya Doru gazetesini karmaya balamlard.

365 Toros Taha- Kurtulu Savanda ukurova Sf: 31 Kltr Bakanl 2001 Ankara

214

htillci Trkler

gal altndaki Adanada Ermenilerin yaynlad Seyhan Gazetesi nceleri TrkeErmenice yaynlanrken son yllarda Ermenice yayndan vazgeilmi ve Trke yaynlanmaya balamt. Farkl Ermeni gruplar kendi grleri dorultusunda yayn karyorlar, Tanak Partisi Kilikya, Ramgauan Partisi Hai Tzain Ermeni Sesi ve Hnak Partisi de Davros gazetelerini yaynlyordu. gal kuvvetlerinin desteiyle beslenen Rehber Gazetesi de, Kumarbaz Selnikli Ata Dervi tarafndan karlyordu. Ermenilerin gzne girmek iin 2 Ocak 1920 gn kard ek saydan sonra piyasay dolandrp Kbrsa kaarak izini kaybettirmiti. Toroslarn her yan ulusal kurtulu iin mcadele birlikleri oluturmakta birbirleriyle yaryor, varn younu ortaya koyan obalar ve kyler kendi aralarndaki ekimeleri bir kenara brakyordu. rgtlenmelerin dnda kalm olanlar kendi mill benlikleri gerei edindikleri grevleri canlar pahasna yerine getirmekten byk bir onur duyuyorlard. Gzeloluk Kynden Mersine ticaret iin giden Yac Ahmet, yolda Franszlar tarafndan yakalanm sorguya ekiliyor ve Franszlarn yreini azna getirmek iin, iinde bulunduu tehlike ve aresizlii hi dnmeden yle diyordu: Bizim kyn yamacndaki dalarda birok ete var: ben 100, siz 300 tabur deyiniz. Saysn bilmiyorum ama ok, her al dibi ete dolmu, bir takm yabanc adamlar. Bu adamlar bizim topran adamna benzemiyorlar. Her taraflar kurun dolmu yabanc herifler: iri yar kuvvetli yapl bir takm. Benim grdm tandm adamlar deil. Bakalarn bilmiyorum, nk: bizi yanlarna sokmuyorlar. Toplar, kazanlar, frnlar, her eyleri var: kymzden yumurta bile almyorlar. Acayip bir takm insanlar: ben atm bunlar nedir? 367 ukurovann Trkleri, igalin acsn yaarken Suriyedeki ngiliz bakomutan Allenby, 26 Ocak 1919 gn Adanaya gelmi vali ve igal kuvvetleri komutan tarafndan karlanmt. gal glerinin halk zerindeki basklar Allenbye iletilmi, Fransz ordusunda grev yapan Ermenilerin yapm olduu zulmler ve iledikleri cinayetleri bildiren dilekeler verilmiti. Blgede bir mddet kalan Allenby, stanbula gitmek zere ayrld. Bu srada Fransz igal kuvvetleri komutanlna, Ermenilerle sk ilikiler iine girerek onlar himayesi altna alan Albay Bremond atanmt. ehirde asayi bozulmu, sokaklarda adam ldrme ve yamalar, tecavzler, soygunlar artmt. Albay Bremondun geliinden sonra Ermeni askerler tutuklu Binba Hseyin Avni Beyin evine girerek yamalamlar, 7 ubat gn de Kayserili tccarlardan brahim Efendi ldrlmt. 15 bin lirasn ve mcevherlerini almlard. Bunlarn sorumlusu Ermeniler hakknda hibir kovuturma yaplmyordu. Bremond kars ve kzyla Seyhan Divanyolunda otomobiliyle gezerken kendi aralarnda oynayan ve birbirine tkren iki ocuktan birinin tkr arabasna gelmiti. Tkren ocuk sayl zenginlerden Aziz Efendinin oluydu. Bu tkre kar Bremond, Aziz Efendiden ceza olarak 5 bin lira almt.

() 1864-1932 yllar arasnda yaam olan Ahmet Rasim , Alevi inanca sahip halk bir gazeteci, tarihi, yazar ve airdir.1927 ylnda milletvekili olmu, Hz. Hseyinin Kerbelada yaad zulm artrmas iin olunun adn Mazlum Can koymutur. 366 z Baki, ttihat Terakki ve Bektaler Sf:336 Can Yaynlar Kasm 2004- stanbul 367 Yalman Ali Rza Cenupta Trkmen Oymaklar Cilt:1 Sf: 292 Kltr Bakanl 1977-Ankara

215

Gen Trklerden Cumhuriyet Halk Frkasna

Franszlar blgede asayii salamak adna silah bak, kama haner vs. toplamaya balam, bahse konu silahlar teslim etmeyenlerin idama kadar cezalarla cezalandrlacan duyurmulard. Genel aramaya katlan igalciler aradklar evlerde ele geirdii kymetli eyalar alyorlar kimse bunun hesabn soramyordu. Evlerde bulunan tarihi kllar, mutfak baklar av tfekleri toplanyor bunlarn sahipleri rlplak soyularak meydanda krbalanyordu. Doktor raporunda krbalanmas sakncal grlenler ise 24 saat plak olarak ayazda bekletiliyordu. Evinde eski bir ssl tek sama atan tfek ile kama bulunan Belediye Bakannn olu Tevfik yakalanm ehrin kalabalk meydannda kollar gerilerek otomobile balanm plak bir ekilde krbalanm ve bu ikencenin ardndan ancak iki ay sonra salna kavuabilmiti. Trklerin elindeki silah ve baklarn toplanmas Ermeni komitaclar cesaretlendirmi, kendilerini daha gl hissetmeye balamlard. Daha korkusuzca tedhi faaliyetlerine devam ediyor, soyuyor, yaralyor ve ldryorlard. Mondros Mtarekesinin ardndan Franszlarn verimli topraklara sahip ukurovay igal etmelerini kabullenemeyen ngilizler de blgede etkinlik salama abalarna girierek birliklerini General Lesley komutasnda blgeye getirmiti. ngilizlerin blgeye gelmesi daha tarafsz ve nazik davranmalar halk biraz olsun rahatlatmt. ngilizler, Trkleri ezmek isteyen komitaclarn faaliyetlerine de engel oluyorlard ama Trk Jandarmalarn silahn almak iin harekete getiklerinde kendilerine kar direnen Jandarma Alay Komutan Haim Beyi tutuklamlar ve gizlice Beyruttaki sera Kampna gndermilerdi. ngilizler daha nce Adana komutan olan Nihat Paann Konyaya gelmesi nedeniyle Haim Beyin onunla ilikide olduundan kukulanm ve areyi onu tutuklamakta bulmutu. Beyruttan da Msra gnderilen Haim Bey, Kahirede Kazarlovi klasna hapsedilmi orada da Medineyi savunan Fahrettin Paa ile karlamt. Daha sonra harp esiri olmad iin siyas mahkumlarn kald Tura kampna gnderilmi 1919 ylnn Ekim balarnda ise ilgin bir ekilde serbest braklmt. Bu serbest brakl kendisi yle anlatyor : Dikran yanma geldi: Haydi Haim Bey gidiyorsun! Benimle beraber gel dedi. Sevinle ve hayretle dar ktm. Dikran eyalarm depodan kard. Ona, bu ani terhisin sebebini sordum. Dedi ki: Adana ve evresi iin terhis emri kt. ki subay tespit edilmiti. On drt kiilik iae ve yolluk hazrland. Adanallardan bir subay halen hastanede bulunuyor. Onun yerine iae yolluk cetveline-Adanadan geldiiniz iin, sizi dahil ettirdim! Kamp kumandan bunun farknda deil. Hastanedeki subayn ne zaman kaca bilinmiyor! kt zaman mecburen onu da gnderirler. Otobse binip sratle Kahire istasyonuna geldik. Dikran da benimle beraber gelmiti. Tren son ddn ald. Hareket ederken, Dikran kulama eilerek: Benim bu hareketim, Adanadaki aileme vaktiyle yapm olduunuz iyiliin karldr! dedi. Tren hareket etti! Ben byk bir hayrete dtm. Adanada bu delikanlnn ailesine ne gibi ve ne sebeple iyilik yaptm kestiremedim. Bugn dahi bilmiyorum. Demek iyiliin

216

htillci Trkler

milliyeti, dostu veya dman yokmu. te esaretten byle garip, ani, fakat insani bir jestle kurtuldum.368 Adanadaki Trk klalar Fransz ve ngilizler tarafndan kullanlyordu. Adana Sultanisi ise retime devam ediyor ve bayrak direinde Trk bayra dalgalanyordu. Franszlar bir gn bu bayra indirmek isteyince rencilerin tepkisiyle karlamlar, Franszlarn indirdii bayraktan daha byn renciler binann st katndan dalgalandrmlard. Bu hareket karsnda tedirgin olan Franszlar, okuldaki Almanca hocalarn da datarak Almanca dersini yerine Franszcay ders olarak koydurtmulard. Okulun mdr yardmcs ve tarih corafya retmeni Niyazi Ramazanolu, bayrak olaynn ardndan grevinden ayrlarak stanbula gidip, orada Kilikyallar Cemiyetini kurmutu. ngilizlerin Adanaya gelmesiyle ngiliz ordusunda bulunan Hintli Mslman askerler halkn bir nebze rahatlamasna neden olmu, ancak, iki Ermeni askerinin Trk Jandarmasna ate amasndan sonra, silah sesine koan Temen Osman Efendi ile emir erinin ehit edilmesi halkn ayaklanmasna neden olmutu. 13 Nisan 1919 gn dzenlenen cenaze trenine igal komutan Bremond ile Adana valisi birlikte katlmlard. Balkan sava srasnda Adanaya gelen aileler ve I.Dnya Savanda Dou Anadoludan Adanaya gelen aileler Anadoluya gmeleri iin igalciler tarafndan tevik ediliyordu. Onlardan boalacak yerlere Afrika ve Arabistandan getirecekleri Ermenileri yerletirmeyi planlyorlard. Daha nce birtakm Ermeniler akir Paa stasyonu civarndaki Trklere ait balara yerletirilmilerdi. Gelimeler karsnda gal kuvvetlerinin tavrlarn kabul etmeyen vali Nazm Bey istenmeyen adam iln edilmiti. Kendisini grevden almak iin urayorlard. Nazm Bey istifa dilekesi vermi stanbuldan gelecek onay beklerken, gvenlik nedeniyle hkmet konanda kalan Nazm Beyin karsna igal kuvvetinde asker olan bir Ermeni gelmi ve silahn ona dorultup ate edecei srada valinin katibi ve koruma polisi Nazm Beyin nne geerek korumular, Ermeni tetii ekmekten vazgemiti. Adana valisi Faik Paa tarafndan maiyet memurluuna alnp daha sonra valilie ykselen Nazm Beyin istifas stanbul Hkmeti tarafndan kabul edilmi, yerine de Nihat Paa tayin edilmiti. Ancak Franszlar Nihat Paay kabul etmedii iin Nihat Paa da Adanaya gelemeyince valilie Hrriyet ve tilaf Partisi ileri gelenlerinden ve Ferda Gazetesi sahibinin kardei Zeynel Abidin Faninin atanmas iin aba sarf eden Franszlarn bu giriimleri sonu vermemi ve Vali vekilliine 19 Eyll 1919 gn Esat Bey atanmt. Bremond, Esat Beyi kendi istediklerini yapmak konusunda zorluyordu ama tecrbeli bir gemii olan Esat Bey onlarn oyununa gelmiyordu.

368 Toros Taha- Kurtulu Savanda ukurova Sf: 56-57 Kltr Bakanl 2001 Ankara

217

Gen Trklerden Cumhuriyet Halk Frkasna

Fransz Bremond, Adana Valiliinin Hallarn alyor

gal kuvvetleri komutan 31 Mays 1918 gn memurlara ho grnerek, kendisine bal tutabilmek iin memur maalarna nemli oranda zam yapmt. 14 Temmuz gn Franszlarn mill bayramlar kutlanrken, her yan Fransz bayraklarla donatld gibi Belediyeye de Fransz bayra ekmek istemilerdi. Ancak bayrak aslmasna izin vermeyen Bakan Kadri Bey grevden alnarak yerine, Badadizade Abdurrahman Bey atanm, bir ay sonra onun da grevine son verilerek yerine Dblanzade Mehmet Fuat atanmt. Nusayr olan Mehmet Fuattan kendi amalar iin yararlanmay dnen Franszlar bu amalarna ulaamamlar, eskiden Adana valilii yapm ve Alev inanl nl air Ziya Paann damad olan Mehmet Fuat, Fransz amalarna hizmet etmeyi reddetmiti. Franszlar Mehmet Fuat zerindeki basklar artrnca o da Ziya Paa dneminden beri Adanada memur olan Moner Sleyman lakapl Sleyman elikle birlikte Pozantdaki Mill kuvvetlere katlm, ancak ondan intikam almak isteyenler Adanadaki evini yakmlard. Bremond istediklerini yaptramad iin ileden kyor, vali vekilinin grevden alnmas iin abalarken, Trk Jandarmalarnn silahlarn alarak onlar terhis ettiriyordu. Fransz yanls Ermenilere silah datlmasn yazl olarak resmen protesto eden Esat Bey (zouz) grevine son verilerek Adana dna kartlm, o da nce Konyaya gidip Adana valiliine atanm olan Mersinli Cemal Bey ile grerek stanbulda Mill Mcadele taraftarlaryla rgtlenme faaliyetlerine katlmt. Esat Beyin yerine Bremond tarafndan atanan Beyrutlu Keml Elyafi de bir Ermeni tarafndan, Ermeni dman olduu gerekesiyle ldrlm, bu olay Adanaya geldii gnden beri Ermenilere byk destek salayan Bremondu olduka artmt. nk Keml Elyafi, azgn bir Trk dman Arapt. Bremond, 1 Eyll 1919 gn Klikya yerel ynetim genel mfettiliine Beyrutlu olan ve Adanann igalinde Franszlara yardmc olan Ferit Paay atad. Ferit Paa, ukurovann Suriyeye balanmas iin mcadele ediyordu. Bremond bir yandan Trkleri Adana dna sryor te yandan da Hristiyanlar Jandarma tekilatna alarak devlet alacaklarnn tahsili iin kurduu tekilatn bana da Ermeni komitac Vahan getiriyordu. 20 Kasm 1919da Franszlarn Dou Komutan General Guro(Gouraud) nun gelii iin karlama treni yaplm, bu karlamaya Trk ileri gelenleri katlmamt. Blgedeki gelimeleri renen Guro(Gouraud) Trklere yakn davranacan vaat ederek blgeden ayrlmt. Sa kolunu Trklerle yapt bir savata kaybeden Guro(Gouraud) , daha sonra Trkiyeye gelip Atatrkn cenazesine katlarak tabutu sol eliyle selamlayp gzyalarn tutamamt. General Guro(Gouraud) nun Adanaya geldii gn, ngilizler de Mersine hareket edip bu blgeyi tamamen Franszlara brakm oldu. 19 Aralk 1919 gn eski nazrlardan Celal Bey, Adana valiliine atannca halk byk bir sevinle, kurbanlar keserek onu karlamt. Franszlar ise, ehrin etrafnda faaliyetlerini artran mill kuvvetlerin Adanaya ani baskn yaparak ehri ele geireceklerinden korktuklarndan phelendikleri Trkleri ehir dna kararak Ermenileri silahlandrmaya balamlard. ncirlik, Abdiolu, Tanrverdi kylerine silah ve cephane verilmi, bunlarn bana Ermenilerden mlazm Hayk ve Dikran komutan olarak atanmt.

218

htillci Trkler

Bu durum yeni Vali Celal Beyin sert tepkisine neden olmu, hem Adana hem de stanbul nezdinde protesto giriimlerinde bulunarak durumun ktln en ince ayrntlarna kadar anlatm, son derece isabetli tespitleri birka gn gemeden meydana gelen olaylarla tasdik edilmiti. Ceyhann Srknt bucandan satmak amacyla Adanaya hayvan getiren kii, Danaclar kynden yedi kii, Saram merkez bucandan be kii, Kanderesi civarnda Jandarma elbisesi giymi Ermeniler tarafndan kurun ve sng yaras ile para para edilmi, boazlar sng ile paralanmt. Hann Avar kynden Krbacolu brahim, Velikkler kynden Topal Ali ve olu, Kzlren kynden Asker, Kaskl kynden muhacir Hasan ile iki arkada, Kirazyurt kynden Kayserili kr, Hainde kaybolmular, birka gn sonra gzleri oyulmu ve kollar kesilmi halde cesetleri bulunmutu. Adanada cinayetler srerken Adana ran Konsolosu smail Asaf Han ve spanya Konsolosu Gatenyo mill kurtulu mcadelesi verenlere byk bir destek veriyorlard. Bu konsoloslar valilie bavurarak durumun endie verici olduunu ve tedbir alnmasn istiyorlard. Bu sralarda Bremond da Adana valilii iinde serili olan ok deerli hallara el koyup kendi evine gtrnce, Celal Bey duruma kar km, Bermond da bunlar harp ganimeti olarak aldn belirtmiti. stanbulda Dahiliye Nazrl da hallarn akbetini sordularsa da hallar Bremonddan geri alamamlard. 13 Mart Cumartesi gn Adanada meydana gelen byk bir patlama ile komiteci Muiin oturduu ev yerle bir olmu, evredeki btn evlerin camlar da krlmt. Papaz Muiin kardei ve iki Ermeninin cesedi enkaz altndan karlrken, ok miktarda bomba mitralyz ve dier silahlar da enkaz arasnda bulunmutu. nk, Mui bu evi Bremondun desteiyle cephanelik olarak kullanyordu Tarsusun durumu da Adanadan pek farkl deildi. Trkler zerindeki bask ve tehdit en acmasz ekilde devam ediyordu. Huzursuzluun artmas zerine Tarsusa gelen Bremond Ermenilerden oluan gvenlik birliklerini kaldrp yerlerine Fransz ordusundaki Mslman askerlerden oluan yeni bir kuvvetle ortal yattrabilmiti. Bu srada stanbuldan igalcilere kar koymak isteyenleri susturmak iin fetva gnderilmi, bu fetvada ulusal kurtulu mcadelesi verenler lanetleniyordu. Fetvaya karlk olarak Mill Mcadele yanllarnn egemen olduu ilede Karaisal Mfts Hac Mehmet (Aldatmaz): Padiah ngilizlere kar er ve fesat aleti olmaktadr.Bu durumda ona uymak, eriat koullarna aykrdr. Bu bakmdan, memleketi kurtarmak iin meydana atlan mcahitlere ve kumandanlara katlmak, onlara uymak farz olmutur diyordu.

219

Gen Trklerden Cumhuriyet Halk Frkasna

Damat Ferit: Zaten Toroslardan Aas Trk Deildir Diyor.

Ceyhanda Kaymakam brahim Hakk Efendi grevinden istifa etmi, fakat bu istifa vali Celal Bey tarafndan kabul edilmeyince, brahim Hakk Bey birka gn sonra mill kuvvetlere katlmt. Toroslardaki mill gler gnden gne gleniyor bu durum Bremondu sinirlendirirken Adanada genler gizli toplantlar dzenleyerek lkenin geleceini konuarak fikir alveriinde bulunuyorlard. Fransz jurnalcileri genleri ihbar edince tutuklanmlar ve Suriye sahillerinin karsna den Evrat adasna srgne gnderilmilerdi. Bu sralarda bar grmeleri Pariste devam ediyor ve Damat Ferit Paa ukurovay kastederek: Zaten Toroslardan aas Trk deildir diyordu. Trk milleti hem kendi iinden hem de dardan bir kuatmaya kar onurlu direniini her trl zorlua ramen srdryordu. Pozantda Mesnil Taburu mill kuvvetler tarafndan kuatlmt. Mill Mcadelenin kahramanlarndan Glekli Hatice Hatun, Adanadaki tmenden yardm gelmesini beklerken geri ekilerek Toros dalar arasndan Mersine ulamaya alan Yzba Mesnilin taburuna rastlamt. Franszlar ondan kendilerine yol gstermesini isteyince, onlarn nne dp kurtulamayacaklar bir dere iine gtrmt. Buras Karboazyd. Yazn en scak gnlerinde bile ba karl yaln kayalklar arasnda olan byk uurumlar ve uurumu evreleyen tepelerde Glekli Hatice Hatunun arkadalar dman bekliyorlard. Havann yamurlu olmas nedeniyle boaz bulutlar kaplam ve hava kararmt. Boazn iki yann tutan Glekliler tepeden balattklar yaylm atei ve yuvarladklar tonlarca arlndaki kaya paralar ile Fransz askerlerini silindir gibi ezmilerdi. Geyik avcs Gleklilerin her at hedefini vuruyordu. Birka saat sren savan ardndan Franszlardan iki yz kii saf d braklmt. Bozguna urayan Franszlar byk bir aknlk iinde Ylan Ovasna doru kamaya balamlar, nlerinin kapal olduunu grnce geri dnmek zorunda kalmlard. Fransz yzbas Mesnilin teslim olmaktan baka seenei kalmamt. Mesnil anlarnda bu olay yle aktaryor: zerinde bulunduumuz yer, bir dan tepesidir. 1/250.000 mikyasndaki ngiliz haritasna gre kaplar mevkiidir. Bu dan gneydou ve kuzeyi yani taraf tamamen Trklerin elindeydi. Bize yalnz bat taraf akt. Bu istikamette yrye geilmesi kail deildi ve uurumluydu. Dmann mhim miktarda svarileri vard. Daima ukur yerlerden geerek kendilerini iyi gizlemesini biliyorlard. () Son takatimizi harcayarak yrye ve savaa gememiz halinde, yakamz dmandan kurtarmamz mmkn grlmyor () te btn bu gerekler karsnda, baz artlarla, Trklere teslim olma kararn verdim369 Teslim alnan 650 er ve 24 subayla birlikte 2 top, 8 makineli tfek, bin kadar tfek 13 kadana ile 90 katrla Jandarma Tabur Komutan Hasan (Kara Afet) tarafndan Yayla ukuruna gtrlm, burada teslim protokol imzalandktan sonra Gellez Suyu banda Fransz askerlerine etli pilav ve ayran ikram edilerek karnlar doyurulmutu.

369 Toros Taha- Kurtulu Savanda ukurova Sf: 360 Kltr Bakanl 2001 Ankara

220

htillci Trkler

Yzba Mesnilin ei Franszlarn Belemedikteki hastanesinde hemire olarak alyor iken, 1920 yl balarnda buray basan mill kuvvetler blgeyi ele geirince esir edilmi ve ayn hastanede hemire olarak almasna izin verilmiti. 5000 kiilik Fransz birlii Yzba Mesnil komutasndaki birlii kurtarmak iin Tarsustan yola km olmasna ramen Kavaklhan civarnda mill kuvvetlerin direniiyle karlanca ilerleyememiler, Franszlar Bayraml kyn yakmlar ama Cemal Efenin mfrezesi Franszlara geit vermedii iin ancak gn dayanarak geri dnmek zorunda kalmlard. Fransz Askeri valisi Bremond ile Adana valisi Celal Bey arasndaki ekime devam ederken Bremondun uygulamalar Fransz yneticilerinin de dikkatini ekmeye balam, Adanadaki Hrriyet ve tilaf Partisi yneticileri ve Ferda Gazetesi ile Bremondun ibirlii eski ttihatlardan Celal Beyin grevini sona erdirmiti. Toroslarda srdrlen Mill Mcadeleyi Celal Beyin rgtlediini sanan igalciler kendi uluslarnn gelecei iin mcadele verenleri oban olarak niteliyorlard. 30 Mays Pazar sabah Celal Bey Adanal yurtseverlerin gzyalar arasnda, iyi niyetli Ermenilerin mzka bandosu ile istasyondan uurlanp, Tarsusa gelerek mill kuvvetlerle grm, onlarn stanbula gitmemesi ve kendilerine katlmas ynndeki isteklerine karn stanbula dnmt. Mays aynn 10unda balamak zere 20 gnlk savaa ara verme karar alnmt. Bu kararla ilgili olarak Yzba Osman Tufan anlarnda yle diyor: Bu sralarda Ankaradan bizzat Atatrkten- gelen bir emirde, Franszlarn mtareke teklif ettikleri ve 20 gn mddetle mtarekenin kabul edildii bildirildi. Salanan bar srecinden rahatsz olan Ermeni ve Asuri komitecileri Misis bucanda Zaarl, Karaolanl, Gemisren kylerini basmlar, harmanlar yamalayarak halk soymulard. Kadn erkek ayrm yaplmakszn birok kii ldrlmt. Saldrganlar, Franszlarn silahlarna el koymad komiteciler, karsndakiler ise silahlar olmayan korumasz kyllerdi. Bu bar sreci, mill kuvvetler iin bir toparlanma olanan vermiti. Ayrca, ileriye ynelik olarak dier cephelerde meydana gelebilecek yiyecek skntsn ortadan kaldrma amal bir tedbir olarak dnlmt. lkenin en byk retim merkezi olan ukurovada hasadn yaplmasyla sava nedeniyle olabilecek bir ktln ortadan kaldrlmasna ynelik bir tedbir olarak dnlmt. Kilikyada Osmanl Meselesi adl kitabnda Piyer Redan bu dnemle ilgili yorumlarda bulunmakta: Kzlba, Alev vs. gibi Rafziler, 1919 Kasmnda kaybettikleri gizli varlklarn arkalarnda bizi bulmak suretiyle tekrar ihya ettiler370 diyerek gerek d bir tespit yapmaktadr. Kitabn kendisine empoze edilen fikirlerle yazm olacak ki, Anadolu gereklerinden habersizdir. Yaklam art niyetli deilse, gelimeleri biraz objektif inceleyebilmi olsayd, mill kurtulu hareketinin nderlerinin ounun Alev olduunu grp ona gre yorum yapmas gerekirdi. Mtareke sona erdii sralarda bo olan Adana vali vekilliine Franszlarn istei zerine 9 Haziran 1920 gn Abdurrahman Efendi getirilmiti. 21 Haziran gn ehirdeki zulmden bkan Kocavezir mahallesinin sakinlerinden 1015 aile Adanay terk edip mill kuvvetlere
370 Toros Taha- Kurtulu Savanda ukurova Sf: 165 Kltr Bakanl 2001 Ankara

221

Gen Trklerden Cumhuriyet Halk Frkasna

katlma karar vermiti. 21 Haziran sabah eyalarn kanlarna ykleyerek Toros dalarna doru yola koyulmulard. Yakc Haziran scanda ar ar ilerleyen konvoyu izleyen Ermeni komitaclar, Adanadan ayrldktan bir saat sonra konvoyu durdurarak herkesin ellerini kollarn balayarak Kahyaolu stasyonu yanndaki binaya gtrerek: Siz etelere katlmaya gidiyorsunuz demi ve ikence etmeye balamlard. Halkn barlar, silah sesleri ve imdat lklar uzak mesafelerden duyulmutu. Tam yedi kiiyi ldrmlerdi ki, Toroslardan silah seslerini duyan mill kuvvetler sesin geldii tarafa komaya balamlard. Ermeniler ldrlenler ve yarallar zerinde bulunan kymetli eyalar talan ettikten sonra Trklerin geldiini grnce kap Adana iine saklanmlard. Mill kuvvetler olay yerine geldiklerinde paralanm cesetlerden akan kann oluturduu gl iine girmiler, gsleri snglenmi gen kzlar, alnlarndan kurunlanm insanlarla karlamlard. lerinden henz yaral olup can ekien drt kii mill kuvvetlerin kararghna gtrerek tedaviye almlard. Ermeniler yetmiten fazla kiiyi ldrmlerdi. Olayn ertesi gn Adanadan gelen savc ve doktor phtlanm kan ynlar arasnda usulen inceleme yapmlar, paralanm kadn araflar, birka fes ve kanl gmlekleri tutanaklarna kaydedip gitmilerdi. Ama katillerden hi birisi yakalanamad. Bu olayn ardndan Camili ky yz kiilik bir cani topluluu tarafndan baslm, mermileri bitene kadar ky kahramanca savunan kii ekilmek zorunda kalnca, Ermeni ve Asuri ekyalar ele geirdii kylleri sngleyerek Ceyhan nehrine atmlard. Bir mddet sonra nehrin yzne kan cesetler yaplan katliam ortaya karmt. Bu olayn failleri Fettullah iftliinde alyorlar geceleri ise ekyalk yapyorlard. Franszlar buray basarak incelemeler yapmlar, burada alan Ahu adl komitacy kuruna dizmilerdi. Bylece olay kapatmak istiyorlard. Halkn tepkileri devam edince 60 kiiden oluan bir ekya topluluunu kprbanda tutukladlar. Daha sonra bunlarn yars salverildiler geri kalanlar iin de verilmesi gereken cezalar uygulanmad. Bu olaylar yaanrken Ramazan ay idi. Ermeniler, 25 Haziran gn Telgraf Niyazi, Kebap Dervi Aackahya mahallesinde ldrldler. Hac Bayram civarndaki Arkzade Camisinin minaresine bir kpek karp, kpein kulaklarn kvrdka havlayp inleyen kpein sesine: Oku ya Mslman oku, slamlar ar diyerek halkn inanlarna kar hakaret ettiler. 371 Bask ve katliamlar devam ederken Trklerin sna olan ran Konsolosu smail Asaf Han olanlara duyarsz kalmyor, gerek Osmanl, gerek Fransz makamlar nezdinde protesto giriimlerinde bulunarak halkn umudu oluyordu. Kendisini destekleyen spanya konsolosu da Trkler tarafndan sevilen kiilerden birisiydi. Trklerin yan sra Araplar ve Hristiyanlar da smail Asaf Hana byk sayg gsteriyorlar ve onun bakanlnda kurulan Adana Ykseli Komisyonu adl dernek, Mslmanlarla Hristiyanlar arasnda dostluun pekitirilmesi, igal glerinin halk ezmeye ynelik uygulamalarn engellenmesi faaliyetlerini yrtyordu. 8 Temmuz 1920 gn smail Asaf Hann igal kuvvetleri tarafndan Adana dna karlmasyla bu dernein faaliyetleri de engellenmi oldu. Adanada eitli mahallelerde meydana gelen katliamlar karsnda halkn tepkileri durmuyor bunlara kar Fransz gleri skynetim uyguluyordu. 5 Temmuz 1920 gn iln edilen skynetim; ran ve spanya Konsolosu tarafn371 Toros Taha- Kurtulu Savanda ukurova Sf: 181 Kltr Bakanl 2001 Ankara

222

htillci Trkler

dan da protesto edilmi, bu hareket ezilen ve bask altnda tutulan tm halkn sevgisine neden olmutu. Franszlar ve onlarn yerli ibirlikileri tilaf ve Hrriyet Partisi, Ferda Gazetesi ve komitaclar acmasz bir ekilde halk ezmeye devam ediyordu. 10 Temmuz gn Adanadaki Alevler (Nusayriler), Asuriler ve Ermeniler tarafndan katledilmiti. Siptirli pazarna halkn satmak iin getirdii sebze ve meyveler her zaman olduu gibi yamalanmaya balaynca, baz kyller bu yamaya kar km, bu kyller Ermeni komitaclar tarafndan kiliseye gtrlerek dvlmt. Bundan huzursuz olanlar da evredeki balara kaarak oradaki tandklarna ve kylere snmlard. 10 Temmuz gn bu saldrdan kurtulanlardan birisi pazara gelirken yine bir Asuri tarafndan yolu kesmi, Ermenilerin de katlmyla dvldkten sonra pazardaki mallara el konulup mal sahiplerini imanyann ardn syleyerek onun yanna gtrmek istemilerdi. Bu srada oradan gemekte olan Tahtal Camii imam Nalbantzade Mehmet ile Abdulkadir Efendi Ermenilere: Yapmayn ayptr. gnahtr ! diyerek mdahalede bulununca, Ermeniler onlara da saldrarak imamn sarn boynuna geirip ehrin sokaklarnda saatlerce srklediler. Saldrganlar Fransz ordusunda grevli Mslman iki Cezayirli asker tarafndan yakalanp karakola gtrlrken silahl Ermenilerin saldrsyla karlamlard. Fransz ordusundaki Mslman askerlere ve evredeki evlere saldrarak yaylm atei almas zerine neye uradn aarak kylere ve balara snanlardan lenler ve yaralananlar olmutu. Fransz ordusu duruma istemeye istemeye mdahale etmek zorunda kalarak ok g bir ekilde olay bastrdlar

Kaka Olay
Bu olaydan sonra halk ehri terk etmeye balaynca Adanay boaltp yerine Ermenileri yerletirmek isteyen Franszlar memnun olmutu. Fransz uaklar Toros dalarndaki mill kuvvetlere snmak isteyen halk bombalayarak yzlerce Trk ldrmlerdi. O dnemde Kaka olay olarak adlandrlan bu olayn ardndan devlet dairelerindeki memurlarn birou Adanada gvende olmadklar gerekesiyle yakn kylere tanmlard. Bundan dolay resmi dairelerde mesai tam saatinde balayamyordu. Vali vekili bu memurlar uyararak 18 Temmuz akamna kadar ilerine dnerlerse affedileceklerini dnmedikleri taktirde grevlerine son verileceini duyurdu. Ama memurlarn ok byk ounluu ie dnmeyerek mill kuvvetlere katlmlard. Tarsustaki mcadele de die di devam ederken, mill kuvvetler Tarsusu abluka altna alm, Adanadaki Fransz kuvvetleri de Tarsusu kuatmadan kurtarmak iin 22 Temmuz 1920 gn yola kmlard. Yol zerindeki kyleri yakarak ilerlerken Molla Kerimin elikta Mfrezesi Fransz taburunun yolunu kesmi ve kan atmada sayca az olan mfreze kahramanca arpmann ardndan esir olmaktan kurtulamamt. Molla Kerim ve arkadalar 29 Temmuz gn kollar birbirine balanm olarak ikenceler altnda Tarsusa gtrlrken Kamber Hy deresinde Tarsus kprsnde kuruna dizilmilerdi. Tarsustaki eski Ermeni Mahallesine kahraman Molla Kerim adna atfen bugn ehit Kerim Mahallesi ad verilmitir.

223

Gen Trklerden Cumhuriyet Halk Frkasna

(1) Tayyareler bomba att eteler yere yatt Yetiin Kavakl Ky Molla Kerim esir gitti (3) Molla Kerim terki balar Askeri silah yalar On iki bacs var Molla Kerim der de alar (5) Adanadan yrdler Yeniceyi brdler Molla Kerim esir oldu p takp da srdler

(2) Atlar var at iinde Ar buka knda eteler hep peinde Molla Kerim yol iinde (4) Adanann arasnda Harp oluyor deresinde Molla Kerim esir oldu Ar yara neresinde (6) stihkmlar kazlyor Jandarmalar yazlyor Ayan olsun Molla Kerim Tren yolu bozuluyor 372

Alada yresinde Mill Mcadelenin kahramanlarndan olan Molla Kerimin anasnn olu iin yakt at; arkpare kynden Kr Hseyin tarafndan 1920li yllarn ortalarna doru sylenmi ve Ali Rza Yalgn tarafndan yaynlanmtr. te bu at: (1) (2) Mulla Kerim, Mulla Kerim Belindeki firik kuak Ermeniler Allah kerim Sarar dolay dolay sterseniz ldrnz Mulla Kerimi yzmler te benim Mulla Kerim Kana bulay bulay (3) (4) Evimizin n yonca Atlar var dnecinde Yonca km diz boyunca Ar nalbantlar iinde eteler harp etmek diyor eteler bozulmu geliyor Mulla Kerim olmaynca Mulla Kerim yo iinde (5) (6) Adanadan bir yel esti Firezden yastk etmiler Yeniceyi dman bast stne beylik rtmler Ayan olsun Sinan Paa Garip miydin Mulla Kerim Mulla Kerim yesir dt Yol stne uzatmlar (7) (8) () Beni vuran dal myd Yol stnde aca mezar Yelin eser kumun tozar Kurunlar yal myd ldrmler seni oul Neye ekip de vurmadn Kr atn bak gemsiz gezer Elin kolun bal myd

372 alvuz smail Ferahim Kurtulu Savanda Kahraman ukurovallar Sf:157 Kltr Bakanl 2002-Ankara () Trk adetleri gerei kimsesizler yol stne gmlr.

224

htillci Trkler

(9) atal tepenin aras Azgn yiidin yaras atlayp da lmemi mi Mulla Kerimin anas 373 Franszlarn martt Ermeniler, 4 Austos aramba gn dier Hristiyan komitalar ile toplanarak Adanada Kilikya Cumhuriyetini kurmak iin karar almlard. Ertesi gn de, Hkmet Konana giderek henz vali vekili Abdurrahman Efendi gelmeden koltuuna, Damatyan oturmutu. Odac brahime bastonunu veren Damatyan : Bundan sonra artk vali benim demi ve Vilayet konann n onlar tebrike gelenlerle dolmutu. Fransz istihbarat subay Giz, Bremondun yanna koup durumu anlatm, Bremonda yan binadaki gvenlik glerine emir vererek gelen mfreze ile Damatyann st kattaki makamna gelmiti. Damatyan koltukta oturuyor ve bildiri hazrlyorlard, Yannda Harbiye Nazrlna atad imanyan oturuyordu. Bremond onlar azarlayarak derhal bu samala son vermelerini isteyerek ar hakaretlerde bulunmu, be dakika sonra yeni devletin bakan ve bakan srtlarna dayanm sngyle Adana vilayet konandan kovulmulard. Bu olayn ardndan Franszlar, Ermenilere yz vermemeye balamlar, halk da biraz nefes almt. Adanadaki Ermeniler artk st dkm kediye dnmlerdi. Adanada Ermeni Hkmetinin kurulup ykld gn Mustafa Keml ve Fevzi Paa Pozantdayd. Buras bir tmen merkezi haline getiriliyordu. Tmen komutanlna Nuri (Conker)Bey getirilmiti. Ayn zamanda mill kuvvetlerin Adana valisi olarak da grev yapacakt. Mill kuvvetler Adanay her yandan evirmiti. Franszlarn Askeri Valisi Bremond grevden alnd iin 14 Eyll 1920 gn Adanadan ayrlmt. Yerine atanan Haslar, 20 Eyll de grevine balaynca Bremondun uygulamalarndan farkl bir yol izleyerek Ermeni komitaclardan imanyan, Saifyan ve drt arkadan Adana dna srmt. Han Ermenilerin ss haline gelmi, Trkler iin zulm akl almaz boyutlara ulamt. Ermeniler arasndaki iyi niyetliler, Trkleri, Kafkasya taraflarndan blgeye gelmi kanl milisler olan Kamavorlarn elinden kurtarabilmek iin aba gsteriyorlard. Kamavorlar ellerine geirebildikleri Trkleri kymk kymk edip, lklar iinde ldryorlard. Kk ocuklar ve bebekler piirilerek annelerine yediriliyor, sonra bu kadnlar sraya dizilerek demir tellerle bouluyordu. Gen erkeklerin etleri ivili topuzlarla vurularak paralanyordu. 22 Ekim 1920 gn Han ilesi Trk kuvvetleri tarafndan alnarak kalesine Trk bayra ekildi. Saim Bey, Birinci Dnya Savana yedek subay olarak katlmak iin yarm brakt Hukuk Fakltesini daha sonra tamamlam, aradndan da Maltaya srgne gitmeden nce grt Mersinli Cemal Paann verdii drt yz lira harlkla nebolu zerinden Ankaraya gelerek , kendisine verilen Yldzl Savcl ve Bozkr Kaymakaml grevini kabul etmeyip, savamak iin, Hana kaymakam vekili olarak gelmiti. Han gneyden kuatan Kuvay Millye kumandanln stlenen ve kahramanca mcadelelerinin ardndan ehit olan Saim Beyin ad, Ermenilerin ok nemsedii bu ileye verilmiti. Saim Bey,18

373 Yalman Ali Rza Cenupta Trkmen Oymaklar Cilt:2 Sf: 133-135 Kltr Bakanl 1977-Ankara

225

Gen Trklerden Cumhuriyet Halk Frkasna

Kasm 1920 gn Mamure stasyonuna yaplan hcum srasnda kucana den bir bombann patlamasyla ehit olmutu. Aralk1920nin ilk gnlerinde Adanann 10 km. kadar kuzeyinde olan Boruk ky Franszlar tarafndan baslm, svari mfrezesinin komutan Hulusi Bey kahramanca bir direniin ardndan 20 kiilik mfrezesiyle esir edilerek Adanaya getirilmi, Harp divannda yarglanarak hapse atldktan sonra tnel kazarak kama giriiminde bulunduu iin 31 yla mahkum edilmiti.

ocuklar Uurtma Uurmasn!

Anadoludaki mill kuvvetler nn zaferini kazannca Franszlar Sevres Anlamasnn yeniden gzden geirilmesi gerektii ynnde grler ortaya atmaya balamt. 14 Ocak 1921 tarihinde Fransz 1.Tmen komutan Ulucamide savata len, Cezayir ve Tunuslu Mslman Fransz askerleri iin mevlit okutmu, generalin mevlidi bizzat dinlemek iin mihrap karsna iskemle koydurup oturmas ho karlanmamt. Ocak sonlarna doru, bat cephelerinden gelen zafer haberleri geldike halk dkkanlardaki krmz ve beyaz kumalar toplayp evlerinde gizlice kendilerine bayrak hazrlyorlard. Franszlar ise areyi skynetim ilnnda bulmutu. Ayrca 5 Nisan 1920 tarihinde yaynladklar 23nolu emirle ocuklarn uurtma uurtmasn yasaklamlard. ehrin evresine kadar inmi olan mill kuvvetlerle haberleme iin uurtmalarn kullanldndan phelenildii iin bu kararnameyi yaynlamlard. Daha sonra yasa ksmen yumuatarak 8 Mart 1921 gn ocuklarn uurtma uurmalarna gndzleri izin vererek kl uurtma yasan devam ettirdiler. 27 ubat 1921 ve 12 Mart 1921 tarihleri arasnda srdrlen Londrada grmelerine stanbul hkmetini temsilen Sadrazam Tevfik Paa da katlm, kendisine gr soran Loyd Corca: Siz bizi deil, Trk milletinin hakiki mmessilleri olan ve Ankaradan gelen millcileri dinleyiniz. Sz hakk onlarndr diyerek uluslararas alanda ok nemli bir vurgu yapmt. Grmeye katlan tilaf devletleri konuacaklar tarafn kimler olduunu ok iyi anlamlard. Anlama imzalanmt ama mill gler anlamay kabul etmiyordu. Bu anlamada Misak- Millye aykr maddeler vard. Anlamay imzalayan Bekir Sami Bey grevden istifa ettirildi. 20 Ekim 1921 gn Franszlarla imzalanan Ankara Antlamasnn Misak-Millye uygun olmasna byk bir aba harcanmt ama skenderun ve Hatay Trk snrlar dnda kalmt. skenderun iin zel bir ynetim kurulacakt. Sleyman aha ait mezarn bulunduu ve Trk mezar olarak anlan blge olan Caber Kalesi de Trk topra saylyordu. Suriye snrlar iinde kalan Trkler byk bir ac iindeydiler. Kefergani kynden Meigin Mehmet duruma ok ierlemi ve u ad yakmt: (1) (2) Ak kada kara yaz yazdlar imariktan kt askerin ucu Tabur edip askeri dizdiler Kefergani Trktr affolmaz suu Trkk diyenlerin ban ezdiler Alar analar ne yapak bac Yesir kald vatanmz kymz Harap oldu vatanmz ilimiz

226

htillci Trkler

(3) Toplanp da bir araya gelelim Osmanldan doru haber alalm Derdimizi Kemllara yanalm Harap oldu vatanmz yurdumuz (5) Vuruldu gsten akyor kan Aldlar vatan yoktur gnah Yeti Mustafa Kemlim imdadn hani Yesir oldu vatanmz ilimiz374

(4) Sensin sahibimiz biz neyleyek Toplanak da bir araya yryek Hkmet yoktur ki haber eyleyek Yesir oldu vatanmz kymz

Bu sralarda Ankarada mill hkmet ile Ukrayna arasnda bir konferans dzenlenmi 2 Ocak 1922 gn imzalanan Ukrayna-Trkiye Dostluk ve Kardelik Antlamas karlkl gven ve kardelik duygularn pekitirmiti. Bu anlama emperyalist Batya kar byk bir prestij kazanm olan mill hkmetin gcn hissetmelerini salamt. Bu srada Trkler ile aralarna geen grmeleri ve dost yaklamlar M.V. Frunze dile getirerek yle diyordu. En nemli askeri srlar bile nme serdiler. Trk ve Yunan ordularnn askeri kaytlarn, bu ordularn btn gereksinmelerini, asker saysn, silahlarn niceliini, cephe gerisindeki durumu vb. rendim. Trk silahl kuvvetlerinin genel durumunu hemen hemen Ukrayna ordusununki gibi bildiimi syleyebilirim Btn bakanlklarda iinde bulunulan durum konusunda bize seve seve bilgi verdiler, gerek bilgiler, gerek materyaller sundular, yalnzca politik konularda deil, ticari, ekonomik ve kltrel konularda da aramzdaki ilikileri glendirme olana tandlar Bu anlamadan sonra Mustafa Kemlde Mecliste yapt konumasnda: Bu antlamay imzalamak iin kentimize gelen olaanst ve yetkili temsilci saygdeer asker, yolda Frunze, itenlii ve dostluuyla, davranlar ve yapt ilerle hepimizde byk ve iyi bir etki ve an brakt diyordu.375 Franszlar, 5 Ocak 1922 gn Adanay terk ettiinde blgedeki tm yerlerde Trk bayra dalgalanmaya balamt. ukurovann kurtuluunda Anadolunun yiit kadnlar da vatanlarn savunmu, Glekli Hatice Hatun (Yank Haa) ve Glekli Tingil Fatmadan baka, 25 Austos 1920 gn dmanlarla arprken gsne saplanan bir kurunla ehit olan, len kocasnn silahyla savam Osmaniyeli Rahime, Tarsusta byk fedakarlklar gsteren Adile Hl (Adile Efe-Adile Onba)da -daha sonra Yunan cephesinde arpmtblge kadnlarnn nde gelenlerindendi. ukurovadan ayrlmak zorunda kalan Franszlarn Ortadoudaki entrikalar devam ediyordu. Fransz Yksek komiseri General Guro (Gouraud) 1920 Temmuzunda ama girdiinde Faysal tahtndan kovarak, Suriyenin kontroln eline almt. Lbnan ve Suriyeyi birbirinden ayrd gibi Suriye topraklarn da eyaletlere ayrarak paralayp federal bir sistem kurdu. Drzi liderlerinden Atran ailesi ile bir anlama yapp, 1922 yl Nisannda Drzilerin bamszln tanmt.
374 Yalman Ali Rza Cenupta Trkmen Oymaklar Cilt:1 Sf: 75-76 Kltr Bakanl 1977-Ankara 375 emsttinov , A. Kurtulu Sava Yllarnda Trkiye Sovyetler Birlii likileri Sf: 21-34 Cumhuriyet Gzt. Eki 2000

227

Gen Trklerden Cumhuriyet Halk Frkasna

te yandan 1880 ylnda Rusyada ortaya kan Yahudi aleyhtarl (Anti-Semitizm) sonucu Rusya Yahudileri Filistine g etmek zorunda kalmlard. Budapeteli Yahudi gazeteci Dr. Theodor Herzlin 1896 ylnda yaynlad Yahudi Devleti adl kitabn etkisiyle g hareketi hzlanm, 1897 ylnda Dnya Siyonist Tekilat kurularak Avrupa ve Amerikadaki zengin Yahudilerin desteiyle Filistinde bir Yahudi devleti kurma almalar da artrlmt.. ngiltere Dileri Bakan Balfour, 2 Kasm 1917 gn ngilterenin Filistinde bir Yahudi anavatannn kurulmasn kabul ettiini resmen bildirdi.376 Daha sonra bu gr Fransa, talya ve ABD tarafndan 1918 yl iinde kabul edildi. San Remo Konferansndan sonra Filistin mandas olan ngiltere, Yahudilerin Filistine g etmelerine gz yumarak tevik etti. 1922 ylnda Filistinde 590 bin Arap bulunurken Yahudilerin says sadece 84 bin civarndayd.377 Yahudilerin Filistinde bir anavatana sahip olma mcadelesi yani Siyonizm Hareketi atmalarla devam etti. Arabistan Yarmadasnn bat ksmnda bulunan Necd ehrinde egemen olan Osmanlya kar sekiz yl boyunca ayaklanan Vahabilerin bu hareketi Mehmet Ali Paann mdahalesiyle bastrlmt. Birinci Dnya Sava srasnda Osmanlnn zayflamasn frsat bilen Abdlaziz bni Suud, blgedeki dier kabileleri etkisi altna alarak topraklarn geniletmi, ngiltere de, 1915 ylnda Vahabiler ile anlaarak ngilizleri Basrada rahatsz etmemeleri artyla onlarn snrlarn tanmlard. Necd Sultan Abdlaziz ile Mekke erifi Hseyin arasnda iktidar atmas da btn hzyla devam ederken, Hseyin, oullarndan birini Irakta, dierini rdnde tahta oturtmu kendisi de Hicazda kalmt.

376 Armaolu Prof Dr. Fahir H. Siyasi Tarih Sf: 515 A. Siyasal Bilgiler Fakltesi Yaynlar- 1973 -Ankara 377 Armaolu Prof Dr. Fahir H. Siyasi Tarih Sf: 515 A. Siyasal Bilgiler Fakltesi Yaynlar- 1973 -Ankara

228

htillci Trkler

Gndodu hep uyandk siperlere dayandk Bamszl uruna al kanlara boyandk

Trkln, Osmanlclk Ve Emperyalizme Ba Kaldrs

skitler (Skyth)lerin Oiorpata yani erkek ldrenler adn verdii Amazonlar, eski Yunanllarla Terme ay kylarnda yapt Thermodon Savan kaybedince esir alnmlar ve gemiye bindirilerek ak denize aldklarnda gemilerdeki erkekleri dverek ldrmlerdi. Fakat gemiyi idare etmesini bilmedikleri iin rzgarlarn ve dalgalarn gtrd Dik Bayr denilen Palus Maiotis (Azak Denizi)e varmlard. Buras skitlerin yurduydu.378 Thermodon Savann kaybedilmesiyle Kzlrmak ve Yeilrmakn arasnda kurulan dnyann tek kadn devleti de ortadan kaldrlm oluyordu. Farkl milletlerin egemenliinin hkm srd Samsun, 1000li yllarn balarnda tekrar Trklerin egemenliine girmi, 1919 ylnn balarnda 200 kiilik ngiliz birliince igal edilmiti. gal kuvvetlerinin yalakas ekyalar Samsun ve civarlarnda,Yunan sava gemileri ise Karadenizde dolayordu. Mustafa Keml, 19 Mays 1919un puslu sabahnda Samsuna ayak basmt. Mntka Palas Otelinde, her trl gvenlikten yoksun bir ekilde, byk bir istek duyduu Anadoluya gemek isteini gerekletirmi olmasna karn laykyla sevinemiyordu. nk ortam umduundan olduka farklyd. stanbuldayken zmirde yaananlar duymu, Taksim Meydannda dolaan etekli sko askerlerini grdnde, byk bir hnla: -Birka gn daha msaade, Anadoluya bir geeyim. Demiti. Ama imdi Anadoluda, denizden ve karadan dmann emberindeydi. Bu kskatan kurtulabilmek iin, Havzaya gemek gerektiini dnyordu. Mustafa Keml, hem kendisi hem de yurdu iin byk nem tayan yeni dneme, kendine gvenerek balyordu. etin sava yllarndaki tecrbesini imdi, siyaset ve devlet adam olarak da ortaya koyacak, yllardr yapmaya olanak bulamad zor ileri becerecekti. Ancak, Mustafa Keml ve arkadalarna kar korkun bir propaganda yrtlmeye balanmt. Mustafa Keml, Mill Mcadeleye balad ilk yllarda ancak 5 bin kiilik bir silahl gc olduunu sylyordu.379 Yunan igalinin balad dnemde Egedeki direniilerin says da be bin civarndayd. Bu gler hem dmanlara hem de, Trkln, Osmanlcla kar ayaklanmasn balatmt. Mill Mcadelede yer alan nderler arasnda Mustafa Kemlden bakalar da vard. Bunlardan Rauf Bey, prensip sahibi, ama ksr grl, erkez asll olmas nedeniyle baz erkezlerin Mill Mcadele saflarnda yer almasna katkda bulunmu, 1919 ylnda hreti ve itibar Mustafa Kemli am birisiydi.380

378 Erhat Azra Heredot Tarihi. Sf: 234 Remzi Kitabevi 1983 stanbul 379 Aralov S. Bir Sovyet Diplomatnn Trkiye Hatralar 2 Sf:163 Cumhuriyet Gzt. Eki Aralk 1997-stanbul 380 Selek Sabahattin Anadolu htilli- Sf: 144 Burak Yaynevi - stanbul

229

Gen Trklerden Cumhuriyet Halk Frkasna

Kzm Karabekir, drst, ama sert bir mizaca sahipti. Onun kiiliini Abdlhamiti konuturduu u iiri ok iyi vurgulamaktadr. Beni ve saltanat devirenler nnde sen de vardn. Hele sonuncusunda hem mebus hem kumandandn. stiklal Harbini sen kurdun Ve ba da sen buldun 381 Mill Mcadelenin ilk yllarndaki ileri gelenlerden birisi de Refet (Bele) Beydi. Mustafa Keml ile Anadoluya gelen, kurnaz, atlgan, ancak ihtiyatsz olan, pek istekli olmasa da Amasya Kararlarn imzalayan Refet Bele ilk zamanlarda manda yanlsyd. Ali Fuat(Cebesoy) ise, elinden i gelir, ama zeksn fazla kullanmayan bir zellii vard. zellikle erkez Etheme kar tevecchkr davranlar dnem dnem Ankara ile aralarnn bozulmasna neden olmu, kendisini byk bir organizatr olarak gren biriydi. Mill Mcadelenin ilk nderleri yurtlarn seven, kafalar alan saduyu sahibi, usta askerlerdi. Aralarnda sorunlar etraflca kavrayan, akln en gerekli olduu yerde hzl bir ekilde kullanan, baarya ulamak iin gerekli iradenin Mustafa Kemlde olduuna inanarak onun liderliini kabullenmilerdi. Mustafa Keml, sorunlar ve onu hedefe gtrecek zmleri grebilen, nne kan engelleri aabilen bir insand. Olaylara gereki yaklamakla birlikte, ortamn duygusalln hesaplayabilen, savan sadece silahla deil, mill ruhla kazanlabileceine inanan biri olarak, kiisel an, eref peinde deildi. O, umutsuzluk iinde birlii paralanm Trk ulusunun birliinin salanmas iin mcadele veriyordu. Karadeniz Rum kkenli yazar Hristos Samuelidis, Karadeniz adl kitabnda, Mustafa Kemle 1919 Maysnda Samsuna ayak bastnda, Rumlar tarafndan suikast dzenlendiini yazmaktadr. Bu sralarda Yunanllarn zmire kt Samsunda yaylnca Rumlar,Yunan sava gemilerini beklerken Mustafa Kemlin gemisini karlarnda bulunca armlard, Ttn Tccar Pantzou Dimitriadisin olu Stathios Dimitriadis de vapurla Mustafa Kemlin geldiini renince Samsunlu Rumlar Tekilatn toplam Mustafa Kemlin Samsundan ayrlaca tarihte ona suikast dzenlemek iin gerekli hazrlklar yapmlard. Mustafa Kemlin geecei Samsun-Kavak yolunda pusu kurmular, inde Mustafa Kemlin olduunu sandklar araba yaklanca, ate amlar ve arabada bulunan kiiyi ldrmlerdi. Arabay koruyan atllar ile Rumlar arasnda atma balaynca suikastiler amalarna ulam olmann sevinciyle geri ekilmiti. Ancak Stathios ve adamlarnn sevinci ertesi gnn sabah Mustafa Kemlin hayatta olduunu reninceye kadar devam etmiti. nk, Mustafa Keml o arabada deildi. nlem olsun diye iki kilometre mesafeden takip eden dier bir arabada bulunuyordu. Mustafa Keml, Samsundan Havzaya giderken yolda alrken grd yal kylye: - Hemehri! Dman Samsuna asker karacak. Belki buralarn hepsini de ele geirecek . Sen ise, rahat rahat topra sryorsun?... demiti. Kyl cevap verdi:

381 Selek Sabahattin Anadolu htilli- Sf: 151 Burak Yaynevi - stanbul

230

htillci Trkler

-Paa, paa! Sen ne diyorsun? Biz kardatk. ki de oul vard. Yemende, Kafkasta, anakkalede hepsi elden gitti. Bir ben kaldm. Ben de yarm adamm. Evde sekiz ksz ile yetim, dul kalm kadn var. Hepsi benim sabanmn ucunca bakarlar. imdi benim vatanm da, yurdum da, aha u tarlann ucu. Dman ora gelinceye dek benden hayr bekleme Anadolu kylsn aalayan Sarayn anlayna karn, savalarn, bezdirdii halka, Mustafa Keml gveniyor ve o halkn vatan uruna, ilerindeki kvlcmn tututurulabileceine inanyordu. Herkesin Anadolu kylsn yeniden savaa atlmasnn ok zor, hatta imkansz olduunu dnd bir ortamda Mustafa Kemlin halkn ne kadar iyi tand ksa bir sre sonra anlalacakt. zmirin tilf devletlerince igali, Samsunlular tarafndan bilinmiyordu, Mustafa Keml, yetkisi altndaki idari ve askeri makamlara haber ulatrp, her yerde mitingler dzenlettirerek, Babli ile yabanc devlet temsilcilerine protesto telgraflar ekilmesini salad. Daha sonra Samsunun iinde de, mitingler dzenlendi. ngilizler, mtareke koullarna aykr olarak Anadolunun daha ierilerine girmeye hazrlanyor, igalin daha da yaylmasn ve zerinde kartal resmi bulunan krmz-mavi-siyah beyaz renkli bayrayla Pontus devleti kurulmasn isteyen Rum etecilere kar direnen Trklere gz yumarak yardm ettii iin Mustafa Kemli, stanbula telgraflar yadrarak ikayet ettiriyorlard. Yunanistann ikiz kardei denilen Pontus devletinin kuruluu iin 18 yan bitiren her Rum tabi ve zorunlu olarak almaktayd. lk nceleri Karadeniz kylarnda balayan rgtlenme daha sonralar Sivasn Akdamadeni ilesinin 21 kyn de kapsayacak ekilde genilemiti. Gizli rgte girerek Hz. sa, vatan, Pontus ve millet adna ant ienlere382 kar Mustafa Keml, blgede direni kuvvetleri rgtlemeye balamt. Bu sralarda Trabzondaki ngiliz temsilcisi uygulad zel politika gerei, Trk dostu gibi grnerek Trabzona gelen Yunan uyruklularn pasaportlarn tanmyordu. Bu politika karsnda Yunanllar da, bir yandan Tifliste Rum ve Ermenileri rgtlemeyi srdryor, te yandan, ngilizlerin gizli kararyla belirlenen, Trabzonu Pontus-Ermeni konfederasyonu haritas iinde gsteren belgeyi aklyordu. Fener Patrikhanesinin silahlandrd Pontus etelerinden en korkuncu Nebyan eteleriydi. Bafra ve civarlarnda faaliyet yrten bu ete blgedeki on bir Rum ky tarafndan oluturulmutu. Bunlar Birinci Dnya Savayla birlikte Seferberlik ilnnn ardndan ayaklanmlard. Nebyan eteleri insanlk d uygulamalaryla byk bir korkuya neden olmu, srt srta baladklar iki Trk zerlerine gazya dkerek yakarak binlerce evi kl etmilerdi. Katliamlarn yaparken kurun pahal olduu iin sng ve bak kullanyorlard. asun kyn bastklarnda kyllerin tamamn katletmilerdi, o gn baka yerlere i iin gidenler canlarn kurtarabilmilerdi. Bir kii srarla Mustafa Kemli grmek istediini syleyerek Mntka Oteline gelmi, ieri girmek istiyordu. Nbetilerle olan konumay duyan Cevat Abbas olaya mdahale ederek bu ahs Mustafa Kemlin huzuruna getirmiti: -Paam, bana zatnz vurmak iin vazife verdiler -Peki yleyse grevini yap -Aman paam sen vurulacak adam msn? Sen ba tac olmaya lyksn. Dedikten sonra cebinden kard tabancay Mustafa Kemle uzatarak:
382 Aydemir evket Sreyya Tek Adam Cilt I. Sf:.361-362 Rremzi Kitabevi 1999-stanbul

231

Gen Trklerden Cumhuriyet Halk Frkasna

gndr ardnda dolayorum. Btn dncelerim alt st oldu. Meer beni aldatmlar. Az kalsn milletin babasn vuracaktm. Konumalarn dinledim, baktm ki, sen yalnz bizi dnyorsun. Bizi dmanlarn elinden kurtarmak istiyorsun, asl hain onlar, ben de artk sendenim paam Bu gelimeden mutlu olan Mustafa Keml, kendisini ldrmeye gelen ahsn silahn kendisine vermi ve: Sen artk benim askerimsin. Tabancasz silahsz olursak Pontusular gelir hepimizi keser dedikten sonra birlikte kahve imiler ve adam Mustafa Kemlin elini perek gitmiti.383 Samsundaki gelimeler stanbulda ngilizleri tela drmt. Mustafa Kemli geri armak iin Saraya bask yapyorlard. Hkmet, Mustafa Kemlin geri arlmasn kararlatrmt. Bu srada Samsunda Refet Bey de, Mustafa Kemlin verdii demeler ve giritii propaganda almalar karsnda korkup tela kaplmt. Mustafa Keml kendisini iyice rahatsz etmeye balayan bbrek sanclarna kar, Havza kaplcalarndan yararlanmak istediini ileri srerek bir hafta sonra, kararghn Havzaya tam Havzaya geldiklerinde gven duyduklar Alev olan Ali Babann Mesudiye Oteline yerlemilerdi.384 Mustafa Keml, Havzada kald srede stanbul Hkmetinin hakknda l veya diri yakalama emri verdii Giresunlu Topal Osman Aa ile grmt. 30 Kasm 1915'te gnll olarak Dou Cephesinde Ruslara kar savamaya giden Topal Osman Giresundan toplad 100 kiilik etesine Trabzon hapishanesinin kapsn atrp 150 mahkumu da yanna katmt. Topal Osman Tekilat- Mahsusaya bal olarak Artvin yresinde "Ermeni Tehciri"nde grev yapmlar Nisan 1916da Borkada Ruslara kar savaan Trk ordusuna katlmlard. Ordu iinde kabadayla devam etmek isteyen Topal Osman, scak arpmalar srasnda kama giriimlerinde bulununca, komutan onu 50 denekle cezalandrm, bu dayaktan sonra rk raporu alarak memleketine geri dnmt. 385 Topal Osman 29 Mays 1919da, Mustafa Keml Paann grme istei zerine, arkadalar Temolu smail, Dalgarolu Bilal, avrakl Kara Ahmetle Havzaya geldiinde Mustafa Keml : ok buhranl gnler yayoruz. mitsiz deiliz. Bundan sonra el ele alacaz. Pontuslularn Karadeniz kylarnda neler yaptklarn bir de erbabndan, senin azndan dinleyelim demi, Topal Osmann verdii bilgilerden sonra da: Gryorum ki, vatansever duygular tamaya genliinde balamsn. Senin bugnk yolun, o gnlerde atn rdan geliyor. Memleket kurtuluncaya, iinde bir tek i ve d dman kalmayncaya kadar arpmak zorundayz. Sen Karadenizin ky ve ehirlerini koruyacaksn. eteni derme atma bir kuvvet olmaktan kar, bir alay tekil et. Bu alayn kumandan da sen olacaksn. Pontusular hangi usulleri kullanyorsa, sizde o usulleri ekinmeden kullann. Vatan kurtarmakta bu son ansmzdr. Bu mcadeleyi kaybedecek olursak, tarihten siliniriz. Pontus belasnn temizlenmesini tamamyla senin tecrbeli ellerine brakyorum. Mademki Trk halk tamamyla seni destekliyor, git Giresunda belediye bakanl
383 Dinamo H.zzettin Kutsal syan C:2 Sf: 311-319 May Yaynlar- Aralk 1973-stanbul 384 Ulusoy Mslm Anadolu ve Avrupada Trk Damgas Kou Baba I Sf:236 2002 Ankara 385 Cemil Arif Birinci Dnya Savanda Tekilat- Mahsusa

232

htillci Trkler

makamna otur. ehir bilfiil senin ve adamlarnn igalinde olsun. Bunu yapabilir misin? deyince Topal Osman glerek: Ne demek Paam? ocuk oyunca bu! Orasn ele geirmek sadece gn meselesidir. Hele sizin gibi bir kumandan arkamzda olduktan sonra Pontusulara gelince, siz merak etmeyin. Bu Pontus Rumlarna yle bir tts vereceim ki, hepsi maaralarda eek arlar gibi boulup gidecekler.demiti. Mustafa Keml Havzadaki toplantlarda: Yurdun tam bamszln salayncaya kadar, halkla birlikte byk bir fedakarlkla alacama, btn kutsal eyler zerine yemin ettim. Diyerek halkn moralini ykseltmi, bu kararl tavr gren halk da orduya katlmaya balamt. Havza genleri, yurtlarn savunmak iin dvmeye ve dman yurttan kovmaya sz vermilerdi.386

nce imizdeki Hainleri, Sonra Da Dmanlar Temizleyeceiz!

Mustafa Keml, kendisini stanbula aran 8 Haziran tarihli telgraf almasndan sonra ayn gn Ankaradan 20. Kolordu Kumandan Ali Fuat Paann telgrafn da almt. O, stanbuldan gelen Rauf (Orbay) Bey ile brahim Sreyya (Yiit) Bey, Yzba Osman (General Osman Tufan) ve Balkan Harbinden beri Trk ordusunda gnll olarak alan Abdurrahman adnda Hintli bir yedek subay ile geleceklerini, skilip veya Osmanckta bulumalarn istiyordu. Mustafa Keml Paa, Ali Fuat Paaya 10 Haziran 1919 tarihinde: Benzin fkdan (yokluu) beni buraya balamtr. Osmancka kadar zahmet ve fedakrl gze aldktan sonra seyahatinizi Havzaya kadar temdit etmenizi ve mmknse yarn yola kmanz hassaten rica ederim.diyerek cevap verdi. Mustafa Kemlin blgede bulunuu mcadele ruhunu iyice artrm, 12 Haziran gn Havzada yaplan mitingde Stk Hoca: Yangn saakl sard. Yanyoruz! Tek aremiz silaha sarlmaktr.. Derhal silahlarnz temizleyiniz! Silah olmayan baltasn, baltas olmayan salam bir odunu eline alsn, derhal saldracaz! nce iimizdeki ekmek bilmez hainleri, sonra da yurdumuzu igal eden dmanlar temizleyeceiz!. diyerek halk mcadeleye aryordu. Trk halknn fitili atelenmiti ki, Mustafa Keml, 15 Haziranda stanbula tehdit dolu u telgraf gnderiyordu. Binaenaleyh, abdi memlklar bittabi Maltaya gitmek ve yahut en hafif olarak hali atalete mahkm edilmek gibi ihtimaller karsnda brakldm ve bittabi buna muvafakatte mazurum ve eer icbar edilirsem memuriyeti cizanemden istifa ederek kemakn Anadoluda ve sinei millette kalacam ve vezaifi vataniyeme bu kere daha sarih hatvelerle devam edeceim. T ki millet mazhar istikll ve saltanat ve Hilfeti muazzama hmayunlar masumu indiras olsun, lyezal sadakati bidanemin daima mtezayit olduuna itimad ahanelerine arz ve istirhama mcaseret eylerim.

386 Aralov S.. Bir Sovyet Diplomatnn Trkiye Hatralar I Sf: 74 Cumhuriyet Gzt. Eki Aralk 1997

233

Gen Trklerden Cumhuriyet Halk Frkasna

Ali Fuat Paa, beraberindekiler 18 Haziranda Havza yaknlarna gelmiler, fakat Mustafa Keml: Bugn bir millet adamym. Bir niformal deilim, 387 diyerek yapt konumann ardndan Amasyaya getii iin buluamamlar, onlar da Amasyaya ynelmiti. Ali Fuat Paa, Bahriye Nazr Rauf Bey, 3. Kolordu Kumandan Refet Bey bir araya gelmi oluyorlard. Canik (Samsun) Mutasarrf, Deli Hamit Bey de Amasyaya gelmiti. Mustafa Kemlin daha nce msvedde halinde hazrlad bir metin zerinde almlar ve zerinde anlatklar bir metni Erzurumda 15. Kolorduda Kzm Karabekir, Diyarbakrda 13. Kolorduda Albay Cevdet, Konyada kinci Ordu Mfettii Mersinli Cemal Paa() ve yine Konyada 12. Kolordu Kumandan Albay Selhattin Beye gnderip onaylarn istediler. ngilizlerin Samsuna asker karma teebbs olduu ynnde haber alnyordu. Buna karn, Mustafa Keml nc Ordu vastasyla gerekli nlemleri almt. ngilizler alnan tedbirler karsndan karma yapmaktan vazgemek zorunda kaldlar.388 Mustafa Kemlin, btn ordu ile temasa gemesi gerekiyordu. Bu nedenle Erzurumdaki 15 inci Kolordu Komutanna 21 Mays 1919da yle diyordu: Genel durumumuzun almakta olduu tehlikeli ekilden pek zldm ve elem duyduumu, millet ve memlekete borlu olduumuz bu son vicdan grevini yakndan, ortak bir alma ile yerine getirmemin mmkn olaca inanc ile bu son memuriyeti kabul ettiimi: bir an nce Erzuruma gitmek isteinde bulunduumu, ancak, Samsun ve dolaylar gvenlik yetersizlii yznden kt bir sona urama tehlikesi ile kar karya geldiinden, buralarda birka gn daha kalmak zarureti doduunu bildirdikten sonra, beni imdiden aydnlatmaya yarayacak hususlar varsa bildirilmesini rica ettim.389 Mustafa Keml 22 Mays 1919 gn stanbulda sadaret makamna gnderdii raporda: Trkln yabanc idaresine tahamml olmadn, zmir'in Trklerce nemli vilayetlerden biri olduu, hibir yabancnn memleketimizi igaline raz olamayacan, askeri kuvvetle yaplan bu igalin geici olduunu ifade ettikten sonra: Millet birlik (yekvcud) olup hkimiyet esasn ve Trk duygusunu hedef tutmutur. 390 Diyerek kurtulu hareketinin birlie, mill egemenlie ve Trk milliyetilii fikrine dayanacan bildiriyordu. Birinci Dnya Sava srasnda kargaa karan Rumlar, bu blgelere srlm bugne kadar da herhangi bir faaliyete katlmamlard. imdi ise Havza, Rum etecilerinin en youn faaliyet gsterdikleri blgeydi. Pontus devleti kurmak iin mcadele eden bir Rum patrii
387 Atay Falih Rfk ankaya Sf:195 Pozitif Yaynlar Temmuz 2006-stanbul () 1911 ylnda Mustafa Keml Selanikte kolaas iken, ordunun ynetim eklini beenmedii ve subaylarn siysete karmamalar gerektiini yksek sesle dile getirdii iin mfettilik erkanharbiye reisi olan Mersinli Cemal Bey tarafndan stanbula jurnallenmi, stanbula gidecei gn istasyonda Miralay Garip Mustafa Beye : Beni stanbula niin aryorlar diye sorduunda: Bilmiyorum cevab alnca Mustafa Keml: Mustafa Bey.. Mustafa Bey Sizin bilmediiniz eyi ben ok iyi biliyorum. Beni jurnal eden Cemal Beyden baka kimse deil. Fakat ona: Mersinli Cemal derlerse bana da Selnikli Kemlderler. Elbet birgn hesaplarz demiti. 388 Nadi Yunus M.Keml Paa Samsunda Sf: 43 Cumhuriyet Gzt. Eki Mays 1998 stanbul 389Gazi Mustafa Keml Sylev- Sf: 25 TTK 1989 -Ankara 390 nan Afet Mustafa Keml Atatrkn Karlsbad Hatralar Sf:18 TTK 1991-Ankara

234

htillci Trkler

Rumlar ayaklandrmaya alyordu. Rum etecileri Trklere korku saarak soygun yaptklarn Trk kylerini yakp ykarak, ileri gelenlerin kimini ldrp kimini de daa kaldryorlar, Trk askerlerini pusuya dryorlard. ngilizler ise, bir yandan karkla Trklerin sebep olduunu ileri sryor ve mtareke hkmleri uyarnca ellerinden silahlarn alrken, Rumlarn elindeki silahlara dokunmuyorlard. Rum etelerinin arasnda Yunan ordusu tarafndan Karadeniz kylarndaki Beyaz Ruslardan askere alnm ve Havzaya gnderilmi kuvvetlerde bulunuyordu.391 Havza ve civarndaki Trk kyleri, Gelibolu kahraman olduunu rendikleri Mustafa Kemli barlarna basmlard. O da, halka son bir gayretle toparlanmay ve dmandan kurtulmay neriyordu. Halk dzenledii toplantlarn ardndan Mdafaa-i Hukuk Cemiyetinin bir ubesini kurmu, ardndan ehrin kk meydannda bir miting dzenlemiti. Yurdun tehlikeden kurtarlmas ve dman izmesi altnda can vermemek iin silaha sarlarak mcadele edeceklerine and itiler. Mustafa Keml, 27 Mays 1919 tarihinde, Havzadan, 20nci Kolordu Komutanndan ve ayn zamanda bu kolordunun bal bulunduu Konyadaki Ordu Mfettiliinden, Afyonkarahisardaki tmenin takviyesi iin hangi kaynaklardan yararlanlmakta olduunu ve kuvvetinin arttrlmasna maddi imkn bulunup bulunmadn, bugnk artlara ve durumumuza gre bu tmene nasl bir grev verilmesinin dnldn sormu, gelen cevapta Kolordu Komutan, 28 Mays 1919da sorulan hususlarla ilgili bilgi verdikten sonra: 23 nc Tmenin dmann igal durumu karsnda yerini terk etmeyecek ve saldrya urarsa blge halkndan alaca yardmla kendi kesimini savunacan sylerken, Ordu Mfettii de 30 Mays 1919da verdii cevapta: 23nc Tmen, Karahisardaki gvenlii korumakla birlikte, her trl igal olayna her trl vastayla kar koyacaktr. Diyordu. 392

Bamszlk BildirisiYaynlanyor
ngilizlerin doudaki Trk kuvvetlerinden alarak, hayvan srtnda Samsun limanna gnderdii silahlara mill kuvvetler tarafndan el konulmu, direniiler ayrca bir miting dzenlemiti. Bunu haber alan Merzifondaki ngilizler, Havzaya gelmilerdi. ngilizlerin sert tedbirler alabileceini sezen Mustafa Keml, kendisini Amasyaya davet eden heyetle birlikte halkla vedalam, onlarla beraber yryerek kprde kendisini bekleyen arabasna gidiyordu. Mtarekenin imzalanmasndan bu yana, Wilsonun ondrt ilkesini savunan aydnlarn kurduu Wilsoncular Dernei, Amerikann garantisini ve yardmn salamak iin bir tasar hazrlam, stanbulda taraftar kazanmaya balamt. Mttefikleraras Yksek Kurulun 12 Mays 1919daki toplantsnda, zmiri Yunanllara igal ettirilmesine karar verilmiti.393

391 Aralov S.. Bir Sovyet Diplomatnn Trkiye Hatralar I Sf: 76 Cumhuriyet Gzt. Eki Aralk 1997 392 Gazi Mustafa Keml Sylev- Sf: 27 TTK 1989 -Ankara 393 Kutay Cemal Etnik-i Eteryadan Gnmze Egenin Trk Kalma Sava Sf:308 Boazii Yaynlar 1980 stanbul

235

Gen Trklerden Cumhuriyet Halk Frkasna

Damat Ferit Paa, 26 Maysta Trkiyeyi, byk devletlerden birinin koruyuculuuna sokmak iin karar aldn aklaynca Mustafa Keml 20 Mays 1919da gnderdii telgrafla: zmirin Yunan askerleri tarafndan igali hadisesi yakndan temasta bulunduum milleti ve orduyu anlatlamayacak derecede yrekten yaralamtr394 diyerek bu karar derhal protesto etmiti. Haziran balarnda Pariste dzenlenen bar konferansnda Damat Feritin Ermenilere zerklik verilmesi ve bir ngiliz himayesi nerisine iddetle kar karak, Trk topraklarn haklarnn korunmas ve tam bir zgrlk iin srar ediyordu. Ali Fuat ve Rauf Bey ile beraberindekiler, alt gnlk bir yolculuktan sonra Havzaya geldiklerinde Mustafa Kemlin Amasyaya gittiini renerek 19 Haziran 1919 gn halkn da katld byk bir trenle Amasyada Mustafa Keml tarafndan karlanmlard. Amasyann yksek bir yerinde bulunan kumandanlk dairesinde misafir edilen Ali Fuat Paa ve Rauf Bey ziyafetlerden sonra Mustafa Keml ile ba baa kalabilmilerdi. 1840 ylndan beri Anadolunun, Rizeden stanbul Boazna kadar uzanan Karadeniz blgesinde, eski Yunann diriltilmesi iin alan Rum topluluundan olan Amerikal Rum Rahip Klematios, Pontuslular, neboluda imdi halkn Manastr dedii bir tepede toplam, bu rgte bal olanlar, birbirlerinden ayr ayr ekya eteleri kurmulard. Birinci Dnya Sava devam ederken de yurt dndan gnderilen silahlarla, Samsun, aramba, Bafra ve Erbaadaki Rum kylerini silah deposuna dndrmlerdi. Mondros Anlamasndan sonra, btn Rumlar, Ethniki Hetairia (Etniki Eterya) Cemiyetinin propagandaclar ve Merzifondaki Amerikan kurulularnn destekleri ile eitilip, glendirilerek cesaretlendirildikten sonra bamsz bir Pontus hkmeti kurma mcadelesini balatmlard. Merzifondaki Amerikan Hastanesi ve Amerikan Koleji birer kla gibiydi. Hastanenin bahesinin alt snaklar, barnaklar ve silah deposuna dntrlmt. Rumlar, bir yandan Amasya, Samsunun dalarnda Rum Metropoliti Yermanos un nderliinde Trklere kar saldrlar dzenlerken, bir yandan da, Samsundaki Rum komitecilerinin bakan olan Reji Fabrikas Mdr Tokomanidis, Anadolu ile ilikiler kurmaya balamt. D glerin destei ile Samsun ve dolaylarndaki Rum nfusunu arttrmak iin, Rusyadaki Rum ve Ermenileri Batumda toplamlar, Trk Kafkas ordularndan ele geirdikleri silhlar Rumlara ve Ermenilere datarak bunlar da Anadolu sahillerine karm Sohumda Haralambos nderliinde etecilik faaliyetlerini balatmlard. Samsundaki baz yabanc devlet temsilcileri tarafndan korunan ve silhlandrlan eteciler, gmenlere gda yardm yapma maskesi altnda, yabanc hkmetler tarafndan yedirilip giydiriliyordu. Kzlha heyetleri arasnda gelen subaylar da rgtlenme faaliyetlerine yardmc olarak, asker retim ve eitim yaptryorlard. 4 Mart 1919 tarihinde, stanbulda Ponius adyla yaynlanmaya balayan bir gazetenin bamakalesinde Trabzon ilinde Rum Cumhuriyetinin kurulmasna almak amacyla yaynland iln edilmiti.

394 Sevim Prof. Dr. Ali, ztoprak Prof Dr. zzet, Tural Prof Dr. Mehmet Akif Atatrkn Tamim, Telgraf ve Beyannameleri Sf:27 Atatrk Aratrma Merkezi

236

htillci Trkler

Yunanistann bamszln kazanma gnne rastlayan 7 Nisan 1919 gn, her yerde ve zellikle Samsunda gsteriler yaplm, Yermanosun kstaha davranlar da Rumlarn dnce ve emellerini dile getirmiti. Bafra ve aramba dolaylarndaki yerli Rumlar, sk sk kiliselerde toplanarak, rgtlenmelerini ve donanmlarn artryorlard. 23 Ekim 1919 tarihinde, Dou Trakya ve Pontus iin merkez olarak stanbul kabul edilmiti. Venizelos, stanbulun merkez olarak kabul edilme konusunun ertelenmesi, bunun yerine Pontus hkmeti kurulmas dncesini ortaya atarak, stanbul Patrikhanesine bu ynde talimat verince stanbulda gizli bir Yunan polis tekilt kurmakla grevlendirilen Albay Alexandros Zimbrakakis, Pontus jandarma tekiltn dzene sokmak zere Eiffel (Eyfel) adl Yunan torpidosuyla, bir subaylar heyeti gndermiti. 18 Aralk 1919 gn Batumda da Pontus Rum hkmeti adyla bir hkmet kurularak tekiltlanmaya balam, 19 Temmuz 1920ye gelindiinde Batumda, Karadeniz, Kafkas ve Gney Rusya Rumlar bir kongrede toplanm ve Pontusular, 1920 ylnn sonlarna doru almalarn iyice ilerletip, Pontus tekiltnn kuruluunu tamamlamlard. Bu rgt: a) Birtakm ete balarnn emrinde silhl ve sava kuvvetler, b) Bunlarn beslenmesine hizmet eden retici Pontus halk, c) Ynetim ve gvenlik kuvvetleri ile ehirlerden ve kylerden yiyecek salamakla grevli ulatrma kollarndan oluuyordu. Kuvvetleri ilk zamanlarda 6.0007.000 civarnda iken, daha sonra 25.000e ulamt. Oluturduklar kk birliklerle, Trk kylerini yakp, Mslman halka kar akl ve hayale smaz zulmler yapyorlar, cinayetler iliyorlard. Mustafa Keml, Samsuna geldiinde, Trk halkn uyarp, doabilecek tehlikelere kar tedbirler alm, Sivasta bulunan 3nc Kolorduyu eteleri takip ve ortadan kaldrmakla grevlendirmiti. Trabzondaki Krolu adndaki Rum etesi, Eftalidi etesi ve teki eteler ise, merkezi Erzurumda bulunan 15inci Kolordu tarafndan ortadan kaldrlm, Pontusun etkin olduu yerlerde, halk silhlandrlarak rgtlenmeye balamt. Amasyada Ortodoks papaz nderliindeki Rum etecilere kar koymak iin Trk gnllleri, mill direni hareketi oluturmulard. Mustafa Keml, batda Yunanllara kar zmirde: gneyde, Franszlara ve Ermeni yardaklarna kar Adanada: douda, Ermenilere kar Erzurumda, balayan direni hareketlerinden Amasyallar haberdar ettikten sonra, dman Samsuna ayak basacak olursa, ayamza arklarmz giyip dalara kmamz gerekir, vatan topran son kaya parasna kadar savunulmas gerekir dediinde Amasya halk, byk bir coku ile vatanlarn savunacaklarna ve Mustafa Kemlin emirlerini yerine getireceklerine ant itiler.. Mustafa Keml taraftarlar arasnda, Alevler ve ileri grl din adamlar nemli bir yer tutuyordu. Ayrca, blgede yaayan ttihat ve Terkki yeleri de vard. Hatta birok yerde Mill Mcadele direni rgtlerinin ekirdeini yurtsever ttihatlar oluturuyordu. Mustafa Kemlin Samsuna gidiinden beri, stanbul ile arasndaki uurum iyice bym, ngilizler Mustafa Kemlin grevden uzaklatrlmas iin Dahiliye Nazr Ali Kemle 22 Haziran 1919 tarih teblii yaynlattrmt. Bu teblide: Mustafa Keml Paa byk bir asker olmakla beraber, gnn politikasna uymasn becermediinden, hamiyet ve gayretine ramen memuriyetinde muvaffak olamamtr!

237

Gen Trklerden Cumhuriyet Halk Frkasna

Mustafa Keml, ngiliz fevkalade komiserinin talep ve srar ile azledilmi ve azledildikten sonra da yaptklar ve yazdklar ile kusurlarn daha ziyade meydana vurmutur. Reddi lhak cemiyetleri gibi Karesi ve Aydn havalisinde slam ahaliyi bo yere krlmaktan ve fakat bu vesileden istifade ile halk haraca kesmekten baka bir i gremeyen emirsiz, saygsz ve gayri kanuni tekil edilen baz heyetler iin teden beri ektii telgraflarla da siyasi hatalarn idareten de artrmtr. Mustafa Kemlin stanbula getirilmesi Harbiye Bakanlna ait bir vazifedir Fakat ileri Bakanln siz kati emri, Mustafa Kemlin azledilmi olduunu bilmeniz, onunla hibir resmi muameleye girimemeniz, hibir emrini dinlememenizdir395 deniliyordu. Hazrlanan Bamszlk Bildirisi 22 Haziran gn Mustafa Keml, Rauf, Ali Fuat ve Refet Bey tarafndan Amasyada imzalanmt. Bu kararlarda: 1- Vatann tamamiyeti ve milletin stikl tehlikededir Milletin stikln yine milletin azim ve karar kurtaracaktr. 2- Dou vilayetleri namna 10 Temmuzda Erzurumda toplanmas mukarrer kongre iin, mezkr vilayetlerin Mdafaai Hukuku Millye ve Reddi lhak Cemiyetlerinden mntahap azalar, zaten Erzuruma mteveccihen yola karlmlardr. O vakte kadar vilyat sairemizin murahhaslar da Sivasa vasl olabileceklerinden, Erzurum kongresinin azas, tensip edecei zamanda, umumi toplantya itirak etmek zere, Sivasa hareket edecektir. 3- Yukardaki mevada gre murahhaslar, Mdafaai Hukuk ve Reddi lhak Cemiyetleri ve belediyeler tarafndan ve sair suretlerle seilecektir. 4- Bu mukarreratn takibatna, 3nc Ordu Mfettii Mustafa Keml Paa, esbak Bahriye Nazr Hseyin Rauf Bey, 15. Kolordu Kumandan Kzm Karabekir Paa, 13. Kolordu Kumandan Vekili Miralay Cevdet ve 3. Kolordu Kumandan Miralay Refet Bey, Canik Mutasarrf Hamit Bey, 2.Ordu Mfettii Ferik Cemal Paa, 12. Kolordu Kumandan Miralay Selhattin Bey, 20. Kolordu Kumandan Ali Fuat Paa, Bursada 17. Kolordu Kumandan Miralay Cafer Tayyar Bey ve dier baz mlki ve askeri mhim zevat tarafndan allacaktr. Bundan baka Sadr Esbak Mir Ahmet zzet Paa, Nafia Nazr Ferit Bey ve yan azasndan Ahmet Rza Bey gibi zevatn fikri ve mtalaalar alnacaktr. 5- Reddi lhak ve Mdafaai Hukuku Millye Cemiyetlerinin verecekleri telgraflarn yalnz telgrafhanelerde kabul edilerek ekilmemesi, Posta ve Telgraf Umum Mdrlnden tamim edilmitir. Bu husus sureti katiyede reddedilerek muhaberatn behemehal serbeste temini iin tezahratta bulunularak muhaberat temin edilecek ve temin edilinceye kadar tezahrata devam olunacaktr. 6- Tekilat Askeriye ve Millye, hibir suretle ilga edilmeyecektir. Kumanda, hibir suretle terk ve ahara tevdi olunmayacaktr. Vatann herhangi bir tarafndan yeniden vaki olacak dman igal harekt, umum orduyu alakadar edecek ve hasl olan vaziyete nazaran mdafaai memlekete mtereken tevessl olunacaktr. Bu sebeple, kumandanlar derhal birbirlerini haberdar edeceklerdir. Esliha (silah) ve mhimmat katiyyen elden karlmayacaktr. deniliyordu. Bu kararn drdnc maddesinde sz edilen, stanbulda baz nemli kiilere yazlacak mektup Mustafa Keml imzasyla aadaki ekilde kaleme alnmt:
395 stiklal Harbi Gazetesi 24 Haziran 1919 Sal No:36 ATO Yaynlar- Ankara

238

htillci Trkler

Vatann tehlikei inksamn aynen gsteren safhann hunin icraat, vicdan millyi bir emeli hls etrafnda ve Mdafaai Hukuku Millye ve Reddi lhak Tekilat nam altnda seri bir surette toplamaya balamtr. Yalnz mitingler vesaire gibi tezahrat, byk gayeleri hibir vakitte kurtaramaz ve ancak sinei milletten bilfiil doan kudreti mterekeye istinat ederse rehakr (kurtarc) olur. Fakat phe gtrmeyen bir hakikattir ki bu ac safhay bu kadar mhlik (ldrc) bir ekilde ihzar eden en messir mil maalesef payitahtmzdaki muhalif cereyanlar ve Anadolunun saf ve mukaddes mli millyesini muzr bir ekilde infirada (yalnzla) uratan siyasi ve gayri mill propagandalardr. Kuvay Millyeyi bugn iin byle yanl yollara sevk ile datmann mcazatn (cezasn) vatanmz aleyhinde ve pek mebzul bir surette grmekteyiz. Binaenaleyh stanbulun ibu muhalif cereyanlar artk Anadoluya ve ml ve hissiyat millyeye hkim deil tbi olmak mecburiyeti vataniyesindedir. Ve payitaht Dveli tilafiye tarafndan tahliye edilinceye kadar bu mecburiyetin mutlak olduu kanaatindeyim. Bu hal bittabi zatlilerince de takdir olunur. Arizamda tasvir edilen vaziyet bugn sesr ve umumi bir mill kongrenin ikadn icabettirmektedir. Bu davet her tarafa tamim ve ifa klnmtr. Devletin inksam (paralanmas) mevzuubahis olduu bir srada ngiliz propagandasyla ba veren Krdistan stikl gibi cereyanlar dahi bilmuhabere tarafarann celp ve Hilfet ve saltanat etrafndaki gayeyi mterekimize davet ve tamamii mutabakat suretiyle lehlhamt (hamdolsun) lehimize dnm ve kongreye davet olunmutur. Bu mill ve hayali mesele iin stanbulda zat smileri, zat devletleri, zatlileri gibi vatanperver ve sahibi kelm mtefekkirine tevecch eden fedakrlk bilhassa pek byktr. Bu gayei slh ve mill istihsal edilinceye kadar cizleri Anadoludan ve sinei milletten ayrlmayacam ve bu noktada nihayete kadar bir ferdi millet gibi alacam millete kar mukaddesatm namna sz verdim ve hibir kuvvet bu azmi millye mani olamayacaktr. Bu karar cizanem umum Anadoluda resikrda bulunan mesul ve kymettar umum arkadalarmz itihat ve kanaati mterekesine istinat etmekte olduunu da ilaveten arz ile ihtiramat mahsusai kalbiyemi teyit eylerim. Efendim Hazretleri. Amasyada direni hareketinin birleik bir cephe olarak srdrlmesi gerei zerinde gr birlii salanm ve Sivasta hemen mill bir kongre toplanmasn kararlatrlmt. Mustafa Keml Amasyada panayr gezerken halk kendisine ilgi gstererek alklam bunun zerine yanndaki gazeteciye u szleri sylemiti: Bak birader, byle milletten nasl ayrlrsn. Bu palaspareler iinde perian grdn insanlar yok mu? Onlarda yle yrek, yle cevher vardr ki, olmaz ey. anakkaleyi kurtaran bunlardr. Kafkasta Galiyada, urada burada aslan gibi arpan, mahrumiyete aldrmayan bunlardr. 396 22 Haziran 1919 gn Ali Fuat ve yanndakiler Amasyadan ayrlmak zere vedalayorlard. Mustafa Keml Ali Fuata: beni Ordu Mfettilii Makamnda uzun mddet brakacaklarn sanmyorum. u nmzdeki birka gn iinde durum netleecektir. Seni temin ederim ki, mcadelemize sfat ve salahiyetten azade olarak da devam edeceim. Arkadalarmn ayn yaknl ve vefay gstereceimden emin deyince Ali Fuat:

396 Selek Sabahattin Anadolu htilli- Sf: 234 Burak Yaynevi - stanbul

239

Gen Trklerden Cumhuriyet Halk Frkasna

Vaziyet ne ekilde tecelli ederse etsin ben ve kolordum daima emrinde kalacaktr diye cevap vermi. Mustafa Keml: Bu adamlar seni de kolordunun bandan ve hatta askerlikten ayrabilirler demi, Ali Fuat Mustafa Kemle desteini devam ettirerek: Bu taktirde de seninle beraberim Paam dedikten sonra uurlanmlard. 397 Amasya toplantsnda alnan kararlar mill kurtulu tarihinde byk nemli bir yer tutuyor, hi aklanmam olan gizli maddesine gre Mustafa Keml, Kzm Karabekir, Ali Fuat ve Rauf Bey mill bir hkmetin ilk kadrosu olarak tespit ediliyordu.398 Mustafa Keml, 25 Haziran sabah gizlice Amasyadan, ayrlm, Tokata geldiinde gvendii Alev Rfat Efendinin evinde misafir olmutu.399 26 Haziranda Tokata gemi, Amasya Bildirisinin her tarafa tebliini saladktan sonra Doktor Albay brahim Tli Bey ile Binba Keml Beyi Sivasa gndererek aleyhteki baz tertiplerden haberdar olmutu. stanbulda Dahiliye Nazr Mehmet Ali Beyin yerine geen Ali Keml, vilayetlere bir genelge gndererek, Mustafa Kemlle btn resmi ilikilerin kesildiini ve onun emirlerinin dinlenmemesini bildiriyordu Mustafa Keml ve bamszlk savan yrten arkadalar, Alevlerin bamszlk mcadelesindeki nemini yzyllardr Osmanl idaresine kar canlar pahasna verdikleri mcadeleden biliyorlard. Onlarn aydnlk yzlerinin ve Trk ulusunun gerek temsilcileri olduunun farkndaydlar. Mustafa Keml, 26 Haziran 1919 tarihinde Konya II. Ordu Mfettiliine u ifreyi yollad: Tokat ve evresinin slam nfusunun % 80i, Amasya evresinin de nemli bir blm Alev mezhepli ve Krehirde Baba Efendi hazretlerine ok baldrlar. Baba Efendi, lkenin ve ulusal bamszln bugnk glklerini grmekte ve yarglamakta gerekten yeteneklidir. Bu nedenle, gvenli kimseleri grtrerek kendilerinin uygun grd Ulusal haklar koruma ve Baka lkeye balanmama derneklerini destekleyecek birka mektup yazdrlarak buralardaki etkili Alevlerin Sivasa gnderilmesini pek yararl gryorum. 400 Mustafa Keml, Alevileri Trk milletinin geleceinin kurulmas mcadelesinin vazgeilmez bir paras olarak grrken, Osmanl ileri gelenleri 93 Osmanl- Rus Savandaki yenilginin sorumlusu olarak Alevileri gryor ve Mehmed Arif () bu yaklam yle dile getiriyordu: Bizim askerimizin kalbini bozan, sebatn kran sebeplerden biri de, askerin ayn mezhebe sahip olmamasdr. Ahmet, Mehmet, Ali, Hseyin adlaryla grdmz kimselerin hepsini bir mezhep ve bir meslee mensup zannetmeyelim. Bu mezhep ayrl tabirinden, afilik, Hanefilik gibi doru slmi mezhepler anlalmasn. Taburlarmzn yarsn diyemezsem de, hele drtte birini tekil eden asker bambaka yollardadrlar. Bunlarn bir ksm iilik, Bektailik veya putperestlie benzer, ehlisnnetten uzak yoldadrlar. Bir ksm ise, bunlarn hepsinden birer para bir eyin katlmasyla vcuda gelmi, kark ve bambaka bir itikadn
397 Cebesoy Ali Fuat Milli Mcadele Hatralar Sf:76-77 1953 stanbul 398 Atay Falih Rfk ankaya Sf:196 Pozitif Yaynlar Temmuz 2006-stanbul 399 Ulusoy Mslm Anadolu ve Avrupada Trk Damgas Kou Baba I Sf:236 Pozitif Matbaas 2002 Ankara 400 Harp Tarihi Vesikalar Dergisi No:113- Ankara () Mehmed Arif, son Osmanl Meclis-i Mebusan Bakan Celalettin Arifin babasdr.

240

htillci Trkler

hizmetkrdrlar. Bunlar vaktiyle Fatmlerin ve sonralar Anadoluda Celal yadigrlarnn ve daha sonralar ran Safavi devleti misyonerlerinin srf siyasi olarak slam mmeti arasnda kendi menfaatlerine uygun bulduklar ayrl meydana getirmek iin yaydklar mezhep ve meslek mensuplardrlar. imdi o mlhitlerin kendileri kalmad ama slam mmeti iine ektikleri blclk ve dmanlk tohumu, hl bu gne kadar meyve verip duruyor. Bu adamlar ehlisnnet vel-cemaati Yezid olarak tanrlar, her vakiy lanet ve hakaret ederler. Osmanl Devletinin askerlik hizmetini bir angarya ve eziyet sayar, dini bir grev olarak dnmezler. Askerde bulunmalar ve durmalar ceza korkusundandr. Yoksa dinin etkisiyle deildir. Bu yzden her gn, her saat, ehlisnnet vel-cemaat mezhebinde bulunan btn Mslmanlarn yere gemesi ve devlet binasnn Allah korusun- gme saatini beklerler. Onlara gre bir Moskof neferi, dindar ve hamiyetli bir ehlisnnetten bin kat hayrldr. Onun iin, savata lmek, onlarca, kendi kendine intihar etmek kadar kt bir ey saylr. Bunlar gzn her gn ordunun bozulmasna dikmiler ve selametle evlerine kap gitmeyi en byk sevap saymlardr. Hi kpek zor ile ava gider mi ve gtrlrse ie yarar m?! Harpte bulunan askere kamak fikri en evvel bu gibi dinsiz ve hamiyetsizlerden bulayor. Bunlardan birka tanesi sava hattndan geriye frlad m, artk alt taraf orap sk gibi geliyor. Huy ve ahlkn bulac olduu ve insann yanndakinin etkisinde kalaca btn ahlk kitaplarnda yazl deil midir? te bizim askerimizin iinde bulunan bu adamlar, Anadolunun baz yerlerinde Kzlba ve bazsnda eperov, Vazalak veya Sofi gibi isimlerle anlr.401 Mustafa Keml Tokatta telgrafhanenin, kendisinin yola ktnn Sivasa henz bildirilmediini renince ehrin ileri gelenlerinden bazlarn toplayarak : Savamak iin topumuz, tfeimiz olmayabilir, bu takdirde diimiz ve trnamzla dvrz. Diyerek amalarn anlatm, hareketinden alt saat sonra Sivasa gnderilmek zere bir telgraf yazarak Sivasa hareket etmiti. amlbelde bir su kaynanda su imek isteyen Mustafa Kemle yanndakilerden birisi su imesi iin ona tas uzatm, o da: Dur BabaBen elimle ierim.diyerek suyu avularndan imiti. Kendisine tas uzatan grevlinin ad ise bundan byle Dur Baba olarak kalmt.

Anadoluda Sizin Ve Efendilerinizin Dd tmez.

Sivasa vali olarak atanan Reit Paa, namuslu ve vatansever biriydi. stanbuldan gnderilen Mustafa Kemlin grevden azledili telgrafn aldnda nemsememi, bu srada kendisini ziyarete gelen Ali Galip ile grm onun ynlendirmelerine de kulak tkayarak, Mustafa Kemlin ehre giriinde onu karlamaya gitmiti.402 Bu karlamada Mustafa Keml, Reit Paann tavrn net olarak bilmedii iin, onu arabasna alarak kendisine yaplabilecek bir saldrya kar bir eit gvenlik tedbiri almay gerekli grmt. Aralarnda geen ko401 Mehmed Arif Bamza Gelenler Sf:489-491 Aka Yaynlar 2006- Ankara 402 stiklal Harbi Gazetesi 28 Haziran 1919 Cumartesi No: 40 ATO Yaynlar- Ankara

241

Gen Trklerden Cumhuriyet Halk Frkasna

numalardan Mustafa Kemlin kendisine yeterince gvenmediini anlayan ve zlen Reit Paa, Mustafa Kemlin kayglarn giderdii gibi onun ihtiyatl davran karsnda krlarak duygusal davranm ve gzleri yaarmt. Valilie gittiklerinde Ali Galip ve taraftarlar Mustafa Kemlin huzuruna karlm, st dkm kedi gibi olan Ali Galipe Mustafa Keml: Askerler mert olur. Trk askerleri ise mertlerden mert ve pek civanmert olur. Siz cihann kabul ettii bir kaideye istisna m tekil ediyorsunuz? Yoksa ordudan ayrlmakla Trk askerine mahsus btn kymetlerden de uzak m dtnz? Nedir bu yaptnz? Kime ve kimlere hizmet, yahut kime ve kimlere ihanet ediyorsunuz? Hi dndnz m? deyince Ali Galip birka kelime sylemek istemi Mustafa Kemlin izin vermeyip kzgn bir ekilde ayaa kalkarak onu: Size daha ar muamelelerde bulunabilirdim. Emekli bir asker olmanza hrmet edip bu kadarla yetiniyorum. u kadar ki, aklnz banza almaz, haddinizi tanmaz, diliniz de ksmazsanz akbetiniz kt olur haydi buyurun yerinize gidin. Derin derin dnn. Harputa m gitmek, geri stanbula m dnmek lazm geldiini kararlatrn. Yalnz unu unutmayn ki, Anadoluda sizin gibilerin ve efendilerinizin dd tmez, temez.403 Diyerek susturmutu. stanbulun Mustafa Kemli yok etmek amacyla grevlendirdii Ali Galip, eski bir kurmay subay iken, szde Mmuretlziz (Elaz) valiliine atanp, Sivasa gnderilmiti. tilaf ve Hrriyet Partisi ileri gelenlerinden olan Ali Galip, geceleyin yalnz olarak Mustafa Kemli grmek isteyip yaclk yapmak istemiti. Bu an Sylevde yle anlatlyor: Bu Ali Galip grd kt muameleden sonra, mahrem beyanat olduunu syleyerek gece, yalnz olarak yanma gelmek istedi. Kabul ettim. Hareketlerimiz d grnne emniyet vermemenizi rica ile Mamuretlaziz vilayetini kabul ederek gelmekten maksadnn, benim noktayi nazarma hizmet bulunduunu ve Sivasta bekleyii, benimle buluup bizzat talimat almak iin olduunu izah ve bin trl delillerle ispata alt 404 te, stanbuldan yola kp, Krtlerden bulaca birka yz atl ile Sivas basp, Mustafa Kemli ldrecek olan Ali Galip, ngiliz ajanlarnn ve yerli gericilerin desteiyle gelecekte kendisine vaat edilen mevkilerin hlyas iindeyken, Mustafa Kemlin azarlamasyla karlamt. Mustafa Keml Erzuruma doru yola km, 28 Haziran sabah erkenden hareket ettii Sivastan 2 Temmuz gn Erzincana ulamt. Burada saray baktibinden kendisine yazlm bir telgraf ald. Baktip, Mustafa Kemle, Padiahn u szlerini bildiriyordu: Sizin malm olan vatanperver duygularnzla o havalide baz tertipler ve teebbslerde bulunmanz ngilizlerin nazar dikkatlerini ekmi ve hkmeti tazyike balamlardr. () Harbiye Nezaretince azliniz cihetine gidilmesi tarafmzdan uygun grlmemitir. Yabanclarn tazyiki ile hakknzda haysiyet krc muamele yaplmasna gnlmz raz deildir. Ya istifa ederek stanbula dnnz, yahut iki ay tebdilihava alarak, durum aydnlanp sulh kararlatrlncaya kadar seeceiniz bir ehir veya kasabada istirahat ediniz. Bu srada stanbulda ileri Bakan Ali Keml ve Harbiye Nazr evket Turgut Paa istifa edince Harbiye Nazrlna Ferit Paa (topu generali) tayin edilmiti. Mustafa Keml
403 Nadi Yunus Ali Galip Hadisesi Sf: 30 Cumhuriyet Gzt. Eki Mays 2000- stanbul 404 Gazi Mustafa Keml Sylev-Cilt:1 Sf: 59 TTK 1998 Ankara

242

htillci Trkler

Erzurum yolunda Mamahtuna geldii 2/3 Temmuz gecesi, Sava bakanndan yalvarrcasna bir tarzda yazlm bir telgraf alyordu. Bu telgraf: Malbiyet devasz bir illettir. Galiplerin istekleri yaplmazsa, vatan daha byk felketlere urayaca iin, hkmet maalesef sizin hizmetlerinizden mahrum kalmaya mecburdur. stanbulda veya istediiniz bir yerde tebdili havaya gitmeniz arttr. Ellerinizden perim.405 diyordu Mustafa Keml, Harbiye Nazrna durum hakknda gerekli bilgileri vermi, tebdilihava alarak Anadoluda kalmakta bir mahzur grmediini bildirerek yoluna devam edip, bir hafta yolculuundan sonra Erzuruma on yedi kilometredeki Ilcada Kzm Karabekir ve yanndakiler tarafndan kahve ikram edilerek karlanmlard. Konuurlarken Mustafa Keml'in gz Ilca batsndaki srtlardan gelen konvoya taklmt. kindi gnei altnda gelen konvoyun nndeki Mevlit Aa, selam verdiinde Mustafa Keml onun hatrn sorarak: - Aa byle nereden geliyorsun? - Rus gelirken muhacir olmutum. ukurova'da idim. imdi kyme dnyorum. -Yoksa oralarda geinemedim mi? - Hayr Paa... ukurova cennet gibi yer... Bize tarla da verdiler. Rahattk. Yalnz son gnlerde iittim ki, stanbuldaki rz krklar bizim Erzurum'u Ermenilere vereceklermi.. Geldim ki greyim, bu namertler kimin maln kime veriyorlar?. Mustafa Keml bu cevap karsnda duygulanm gzleri yaarmt.406 3 Temmuz 1919 gn Erzuruma geldiinde Mustafa Kemli karlayanlar arasnda Kzm Karabekirin kendi parasyla okuttuu yetim ocuklar da bulunuyordu. Mustafa Kemlin: Yaa Mustafa Keml Paa haykrlaryla trenle karlanmas, yolda gelirken Harbiye Nezaretinden ve Saraydan hemen istifa edip stanbula dnmesini bildiren telgraflarn bozduu moralini iyice ykseltmiti. Halka yapt ksa konumada: Vatan tazyiki altnda tutan felaket ve musibetleri behemehal bertaraf edeceiz407 demiti. Erzurumdayken de Padiahn Bamabeyincisiyle makine banda grmt. Bamabeyinci kendisine dnmesi iin yalvaryor, stanbula dnerse affedilip nemli grevlere getirileceini sylyordu. Mustafa Keml, Zt ahaneye olan balln ve saygsn bildirerek nerileri reddetti. Kzm Karabekir Paada, ordudan ekilmesini neriyor bylece, halkn zerinde daha iyi bir etki oluacan sylyordu. Mustafa Keml artk kanlmaz olan 8 Temmuz 1919 tarihli: Mbarek vatan ve milleti paralanmak tehlikesinden kurtarmak ve Yunan ve Ermeni amaline kurban etmemek iin alan mcadelei millye urunda milletle beraber serbest surette almaya sfat resmiye ve askeriyem artk mani olmaya balad. Bu gayei mukaddese iin milletle beraber nihayetine kadar almaya mukaddesatm namna sz vermi olduum cihetle pek k bulunduum silki celili askeriye bu gn veda ve istifa ettim. Diyen telgraf stanbula gndermiti.
405 stiklal Harbi Gazetesi 1 Temmuz 1919 Sal No:43 ATO Yaynlar- Ankara 406 stiklal Harbi Gazetesi 6 Temmuz 1919 Cumartesi No:47 ATO Yaynlar- Ankara 407 stiklal Harbi Gazetesi 5 Temmuz 1919 Cuma No: 46 ATO Yaynlar- Ankara

243

Gen Trklerden Cumhuriyet Halk Frkasna

Trk Ylmaz! Trkn Her Biri Bir Zrhldr

Mustafa Kemlin istifa ettikten sonra niforma ve hnkr yaveri kordonlaryla dolatn gren ttihatlar sert eletirilerde bulunmaya balam, Mustafa Keml taraftarlar yannda sivil elbise olmad iin onun byle gezdiini syleyerek savunma yapmak zorunda kalmlard. Kar taraf onun, stnlk hrs ve saltanat iddiasnda olduunu ve ikiye dknln ne srerek ypratma hareketine girimilerdi. Bunun nne geilebilmesi iin sivil elbise temini gerekiyordu. Mazhar Mfit Kansu, sivil elbise temin ediliini yle anlatyor: stifa hadisesinin vuku ve eklini bylece tespit eden tarihi gecenin ertesi gn, yani 8 Temmuz 1335 (1919) sabah artk Mustafa Keml Paa, bizden, yani halktan farksz bir millet ferdi idi ve sivil giyinmiti. Ancak, hadisenin paa zerindeki geici tesiri yar ciddi, yar berhayat srpriz halinde paaya sivil kyafet dzmekle kendisini gsterdi. Btn mr askerlikte geen paann sivil elbisesi yoktu. Derhal bir yeni elbise temini de mmkn olamamt. Sabahleyin: Elbiseyi ne yapacaz Mazhar? der demez: - Kolay paam dedim. Aklma geldi, hemen valiye gittim. - Paa iin sizin elbiselerinizden bir tane istiyorum. Mnir Bey bir hayli skld: - Evet, amma, Paa hazretlerine layk, temiz bir elbise bende yok, dedi. Haksz deildi. Harp ii ve harp sonras kimsede el dokunulmam elbise kalmamt. Bununla beraber hemen akl etti: - Benim ya bir, ya iki defa giydiim bir jaket ataym var, Paa hazretlerine onu takdim edelim - Gayet iyi, diyerek jaket atay aldm, bende de temiz bir fes vard. Gmlek, yaka, kravat da uydurmutum. Paann ite ilk sivil kyafetini bu suretle temin etmitik. Paann birka ay kullanm olduu o fesi, hl, o gnlerin hatralarn tazeleyerek, dikkatle saklarm.408 Mustafa Keml Harbiye Nzr Ferit Paadan yeni bir telgraf almt. Bu telgraf: Hemen o havaliyi terk ile buraya gelmeniz lzmdr.diyordu. Mustafa Keml konumalarn ardndan Harbiye Nzr Ferit Paaya son olarak : Ermenistana vaat edildiini bilmekle heyecan ve galeyan iinde bulunan dou vilyetleri halk arasndan kp gelmek hususundaki teklifinizi yerine getirmekte ahsi irademi kullanmaktan mnen ve maddeten memnu (yasaklanm) bulunuyorum. Diyerek teklifini reddediyordu. Bu srada ngilizler, bamsz bir Ermenistan kurulmas iin alan Rawlinson adl bir albay resmi bir grevle Erzuruma gndermi, Albay Rawlinson, Kzm Karabekirin szde ibirliiyle, dikkatle incelemeler yapyor, asker mevcudu ve silah miktarn, mtareke koullarna gre dzenliyor, top kamalaryla tfek mekanizmalarna el koyarak bunlar trenle Transkafkasyadaki ngiliz birliklerine gnderiyordu. Fakat yollarda meydana gelen nedeni bilinmeyen, pheli tren kazalar aksamalara neden oluyordu. Aslnda trenlerin sorumluluu Kzm Karabekirin adamlarnda olup, bunlar trenlerdeki silahlar karp ulusal direniilere
408 Kansu Mahzar Mfit Erzurumdan lmne Kadar Atatrkle Beraber Cilt:I Sf:40-41 TTK 1988- Ank.

244

htillci Trkler

aktaryorlard. Buna kar nlem alan Albay Rawlinson silahlar deve kervanlar ile Trabzona yollamak zorunda kalmt. Blgedeki incelemelerinde, kendilerine bildirilmemi yeni silah depolar bulan Albay Rawlinson, Kzm Paann niyetinden phelenmeye balam, silahlarn teslime niyetli olmadn sonunda anlamt. Bir gn Rawlinson, Kzm Karabekire: ngilizlerin elinde ka zrhl var, biliyor musunuz? diye sorduunda o: Trk ylmaz! Trkn her biri bir zrhldr Milyonlarca zrhly emri altna almaya kimin gc yeter? diye cevap vermiti. Bu srada Rawlinson, Erzurum Kongresinin yaplmamas iin de el altndan oyunlar tezgahlyordu. Kongrenin 10 Temmuz gn yaplacan bilen ngilizler kongre yeleri ve halk zerinde panik yaratabilmek iin aba sarf ediyorlard. Rawlinson, 9 Temmuzda, yani Erzurum Kongresinin toplanacan bildirdii tarihten nceki gn, Mustafa Keml Paay ziyarete gelmiti. Bu ziyareti Mazhar Mfit Kansu yle anlatmaktadr: Henz le yemeini yemitik. Daha sonra yerini, eklini, i tekiltn anlatacam bu evin methalinin (giriinin) sa tarafna tesadf eden odada oturuyor, Paa ile konuuyorduk. Paann ordudan ve askerlikten ekilmesine ramen Kzm Karabekir Paann gsterdii dostluk ve nezaket eseri olarak emireri Ali evde alkonulmutu. Ali, odaya geldi: Kolonel Rawlinson, sizi ziyaret etmek istiyor Paam... haberini ulatrd. Paa, bir saniye, atk kalarnn altnda bir gne gibi aan bol kl gzlerini Alinin gzleri iinde dolatrdktan sonra: Peki buyursunlar... dedi. Biraz sonra, Kolonel aramzdayd. Paa ile havadan sudan, undan bundan bahseden konumalar yaptktan sonra: ittiime gre, burada yarn bir kongre aacak imisiniz?.. dedi. Paa, kesin bir sesle: Evet millete almas takarrr etmitir dedi ve muhavere yle devam etti: Kolonel: Almamas daha mnasip olacaktr. Mustafa Keml Paa: Kongre toplanacak ve gnnde alacaktr. Millet buna karar vermitir. Almamasn tavsiye eden mtalanza hkim olan sebepleri bile sormay lzumlu grmyorum. Kolonel: Fakat, hkmetim, bu kongrenin toplanmasna msaade edemez. Mustafa Keml Paa: Ne hkmetinizden, ne de sizden msaade istemedik ki, byle bir msaadenin verilip verilmeyecei bahis mevzuu olsun. Konumann tam bu asab ve etin noktasnda emireri elinde kahve tepsisi olduu halde odaya girdi. Paa ile ngiliz miralay arasndaki konumadan tabii hibir ey anlamad halde Paann yznden, hareket tavrndan, sesinden ve sesinin tonundan herhalde bir eyler sezmi olacak ki, o andaki jestini asla unutamayacam. Bu saf, drst ve sadk Anadolu ocuu gzlerimin iine bakarak, gz ve kalaryla iaret ederek: Koloneli kap dar edeyim mi? diye sordu. Ben de onun dili ile, yani ka, gz hareketleri ile: Kahveyi ver, dar k! iaretini verdim. Ali kahveyi verip dar ktktan sonra, Paa ile Kolonel arasndaki muhavere yeniden iddetlendi. Kolonel: Kongreden vazgemezseniz kuvveti cebriye ile toplantnn datlmasna mecburiyet hasl olacak, dedi. Paa da derhal ayn iddetle mukavele etti:

245

Gen Trklerden Cumhuriyet Halk Frkasna

O halde biz de, mecburi ve zaruri olarak kuvvete kuvvetle kar koyar ve herhalde milletin kararn yerine getiririz. Paa ok sinirlenmiti. Hiddetli zamanlarnda kalar atlr ve gzleri saa ve sola evrilerek ate saard. Paa yine bu halde idi. Ne pahasna olursa olsun kongreyi aacaz, diyerek yerinden kalkt ve Lord Curzonun yeenine kesin bir ekilde: Mlkatmz bitmitir, dedi. Kolonelin ters bir cevap verip Paay daha ok sinirlendirmesine mani olmak iin ben de hemen oda kapsn atm ve: Ltfen Kolonel... diyerek kapy gsterdim ve muhakkak ki paann muhataplarn esir halinde tutan yksek iradesinin sevk ve tesiri altnda Kolonel atm oda kapsndan, azndan tek kelime kmadan ve sapsar bir yzle basp gitti. 409 Kzm Paa tilf Devletlerinin bu blgede igal hareketine kar da, Erzurumda bir Mdafaa-i Hukuk Cemiyetleri Kongresi toplamt. Kzm Paa, Hkmet tarafndan kendisine blgeyi boaltma emri verilmesi durumunda: Hkmetin emirlerinin stnde baka bir irade, milletin iradesi vardr, Millet, temsilcilerinin araclyla, bana emir verirse, onu dinler ve istilya kar koyarm diyordu. 12 Temmuzdan itibaren Erzuruma gelen delegelerden Srmeneli avukat ve gazeteci mer Fevzi, orduya gerek olmad ve ordunun datlmas propagandas yapmaya balaynca Kzm Karabekir onu uyarmt. Karadeniz kylarndan gelen delegeler ounlukla tilaf devletleri donanmalarndan korktuklar iin panik halindeydi. Kzm Karabekirin yapt konumalar onlarn morallerini ykseltmiti ama, Mustafa Keml de ttihat dman olan mer Fevzinin stanbuldan gnderilen gizli bir grevli olduuna karar vermiti. Bu tip delegeler zellikle Mustafa Kemlin askeri elbise giymesini eletiriyorlar ve taraftar toplamaya alyorlard. Mustafa Kemle temin edilen sivil elbise ile, ypratma hareketinin bir nebze nne geilmiti. Mustafa Kemlin de Egedeki efelerden bir fark kalmamt. Hatta ona efeler arasnda Sar Efe denilmesi dnlm, fakat Jandarma Yzbas Edip Bey iin bu ad kullanld iin Mustafa Kemle Byk Sar Efe denilmeye balanm hatta Sar Zeybek de deniliyordu. Erzurum Kongresi, 13 gn gecikme ile, 23 Temmuz gn topland. Mustafa Keml Paa'nn kongreye ye olarak katlabilmesi ve kongre bakanlna seilmesi iin, Erzurum delegelerinden Emekli Binba Kzm Bey ile Cevat (Dursunolu) Bey delegelikten istifa ettiler. Bylece Mustafa Keml ve Rauf Bey'in kongreye katlmalarna olanak salamlard.410 Fakat, baz delegeler Mustafa Kemlin kongre bakanlna seilmesini istemiyorlar bunlarn ban da Trabzon delegeleri ekiyordu. brahim Sreyya Bey, Mustafa Kemlin kongre bakanlna seilmesi iin aba gsterirken, telkinleri de etkili olmu ve Mustafa Keml ounluun oyu ile kongre bakan seilmiti. Mustafa Keml kongrede, Msr, Hindistan, Afganistan, Suriye ve Irak'ta ngilizlerin ve dier yabanclarn yaptklar zulmlerden bahsetmi, oralar halknn mcadelesinden rnekler vermiti. ngilizlerin Kafkasyadan ekiliini, Ruslarn sava kazanmasn, Macarlar ve Bulgarlarn memleketlerinin byk bir ksmn istil etmek isteyenlere kar verdikleri mcadeleleri dile getirdi.14 gn sren kongrenin ilk gnnn gecesinde Mustafa Keml Paa'ya, stanbul'dan:
409 Kansu Mahzar Mfit Erzurumdan lmne Kadar Atatrkle Beraber Cilt:I Sf:45 TTK 1988- Ankara 410 stiklal Harbi Gazetesi 22 Temmuz 1919 Sal No:67 ATO Yaynlar- Ankara

246

htillci Trkler

Hkmet tevkifiniz hakknda asker ve sivil makamlara emir verdi ve bir beyanname de nerederek sizi s tandn iln etti. haberi gelmiti. Harbiye Nezareti, 24 Temmuz tarihinde Erzurum'daki 15. Kolordu Kumandanl'na kongrenin datlmas iin emir vermi olmasna karn Kzm Karabekir: Delegeler Erzurum'a geldiler. Kongre topland ve mzakerede bulunuyor. Kongre, tannm sz ve nfuz sahibi ulema ve hukukularla, itibar sahibi kimselerden mteekkildir. Gayeleri, vatan ve milletin saadet ve selmetinden baka bir ey deildir. Toplantda kanuna aykr bir hal yoktur. Hukukulardan ve kanuna ina kimselerden tahkik ettiime gre kongre, anayasann 120. maddesine istinaden toplanmtr. Bu gibi kongrelerin toplanmasn nleyecek tek are, Mebusan Meclisi'nin toplantya davet edildiini gstermek ve milleti tatmin etmektir. Bylece Havza ve Amasyada balayan askeri direni, Erzurumda siyasi direnie dnmt. Mustafa Keml kongreyi a sylevinde, milletin haklar ve halkn iradesini ortaya koyarak milletin haklarnn yeni bir hkmet kurulmasyla elde edilebileceini vurgulam, Trk milletinin kendi kaderine sahip kmasnn yalnzca halkn iradesine dayanarak gerekleeceini sylyordu. Mustafa Keml Kongre srasnda kendisine: Cumhuriyete doru mu gidiyoruz? diye soran bir arkadana: Hl phen mi var? diye cevap vermi ama bunun imdilik gizli tutulmas gerektiini sylemiti. Kongre bitiminde, sonradan Misak- Mill diye tannacak olan bir bildiri kaleme alnmt Mustafa Keml Paa kongre bakan seildikten sonra yapt konumada zetle yle diyordu: 4 aydan beri Msrda mill istikllin temini iin kanl olaylar ve ihtilller devam ediyor. ngilizler, tevkif ederek Maltaya gtrdkleri Msrl ihtillcileri, nihayet serbest brakmaya ve Parizler Sulh Konferansna gitmelerine msaade etmeye mecbur kalmlardr. Hindistanda bamszlk iin geni lde ihtilller olmaktadr. Mill maksadn temini iin burada, bankalar, Avrupa messeseleri, demiryollar bombalarla tahrip ediliyor. Afganistan ordusu da ngilizlerin milliyeti imha siyasetine kar harp ediyor. ngilizlerin bel baladklar hudut kabilelerinin ekilmeye mecbur olduklarn ngiliz gazeteleri itiraf etmilerdir. Suriyede ve Irakta ngilizlerin ve dier yabanclarn tahakkm ve idaresinden btn Arabistan galeyan halindedir. Son zamanlarda devletlerarasna giren rekabet dolaysyla ngilizlerin Kafkasyadan ekilmesine karar verilmi ve bu ekilme balamtr. Mill bamszlklarn tehlikede gren ve her taraftan istilya urayan Rus milleti, topyekn bir sava vererek, bu sava kazanmtr. Azerbaycan ve Grcistan ibirlii yaparak, mill varlklar aleyhine yrmek isteyen Denikin ordusuna kar savam ve bu orduyu Karadeniz sahillerine srmtr. Macarlar ve Bulgarlar memleketlerinin byk bir ksmn istil etmek isteyenlere kar btn mill mevcudiyetleri ile alyorlar. tilf devletlerince Yunanllara verilen Bat Trak-

247

Gen Trklerden Cumhuriyet Halk Frkasna

yada, Bulgar Kuvay Milleyesi, Bulgar askerleri ile takviye edilmi olduklar halde, Yunanllarla muharebe ederek, birok Yunan tmenini Bat Trakyadan kovmulardr411 14 gn sren Erzurum Kongresinin ardndan yaynlanan bildiri anadili Trke olan halkn ounlukta bulunduu Trkiye snrlarnn, olduu gibi kalmasnda srar ediyor, buralara kar giriilecek her trl teebbsn direnmeyle karlaacan belirtiyordu. Geici bir hkmet seilmesi, Trk olmayan unsurlara hibir ayrcalk tannmamas ngrlyor geici bir hkmet kurulmas halinde, merkezi hkmetin uygulad kanunlarn izleneceini Misak- Mill gerekletirdiinde dalacam da vurguluyordu. Kongre sonuna doru, Harbiye Nazrlndan : Babli hkmetinin emirlerine bakaldrmalar nedeniyle, Mustafa Keml Paa ile Refet Beyin tutuklanarak stanbula gnderilmesini karar altna almtr. Yerel makamlara gerekli emirler verilmi olduundan, Komutanlnzn bu emri derhal yerine getirmesi ve sonucunu bildirmesi tebli olunur. Diye gelen telgrafa Kzm Karabekir Paa, bu iki aydn ve deerli vatandan yurdun yararna altklarn syleyerek itirazda bulunmu bu toplantnn mill bir nitelik tadn: Bu hareketi sadece iki kiiye yklemekle onu kltm oluyorsunuz diyerek cevap vermiti. Erzurum Kongresinde alnan kararlar unlard: 1- Kendini en yakn ve en kanl tehlikeler karsnda gren Dou Anadolu vilyetleri, mukaddesatn bizzat kendisi muhafazaya kararldr. 2- Trabzon vilyeti ile Canik (Samsun) sanca ve Dou Vilyetleri adn tayan Erzurum, Sivas, Diyarbakr, Elziz, Van, Bitlis vilayetleri ve bu blgedeki mstakil vilayetler hibir sebep ve bahane ile yekdierlerinden ve Osmanl camiasndan ayrlmas mmkn olmayan bir btndr. 3- Osmanl vatannn btnlnn ve mill bamszlnn, saltanat ve Hilfet makamnn korunmas iin Kuvay Millyeyi amil ve irade-i millyeyi hkim klmak esastr. 4- Her trl igal ve mdahaleye birlik olarak mdafaa ve mukavemet esas kabul edilmitir. Hristiyan unsurlara yeni imtiyazlar verilmesi kabul edilmeyecektir. 5- teden beri birlikte yaadmz gayrimslimlerin, kanunlarmzla kabul edilmi mktesep haklarna riayetkrz. Kendilerinin mal, can ve rzlarnn korunaca teyit olunmutur. 6- Merkezi hkmetin, yabanc devletlerin tazyiki ile buralar terk ve ihmal etmek mecburiyetinde kalmas ihtimaline gre gerekli tedbirler ve kararlar alnmtr. 7- tilaf devletlerince, 30 Ekim 1919 tarihindeki hudutlarmza riayet edilmesini ve bu suretle tamamyla hak ve adalete mstenid (dayanan) bir karara intizar olunur (alnmas beklenir). 8- Bamszlmz ve vatanmzn btnl mahfuz kalmak artyla, memleketimize kar istila emeli beslemeyen herhangi devletin fenni, snai, iktisadi yardmn memnuniyetle karlarz. 9- Merkezi hkmetimizin, Mill Meclisi hemen ve zaman kaybetmeksizin toplamas ve bu suretle millet ve memleket mukadderat hakknda alnacak btn kararlar Mill Meclisin murakabesine arz etmesi mecburidir.

411 stiklal Harbi Gazetesi 24 Temmuz 1919 Perembe No:63 ATO Yaynlar- Ankara

248

htillci Trkler

10- Mill vicdandan doan cemiyetler birleerek arki Anadolu Mdafaai Hukuk Cemiyeti adn almtr. bu cemiyetin particilikle hibir alkas yoktur. Btn slam vatandalar cemiyetin tabii yesidirler. 11- Kongre bir Heyeti Temsilliye semitir. Kylerden balayarak vilayet merkezlerine kadar mevcut mill tekilat tevhid ve teyit edilmitir.412 Balkesir Kongresi, blgedeki mill kuvvetlerin saylarnn artmas karsnda, bunlarn bir dzen altna alnmas, beslenme ve tehizatn salanmas amacyla dzenlenmi ve 28 Haziran - 12 Temmuz 1919 gnleri arasnda Balkesir eski mutassarf Hacm Muhittin arkl bakanlnda toplanmt. Balkesir ve evresinde Yunanllar Anadoludan karmak iin bir direni hatt oluturulmutu. 2630 Temmuz arasnda yaplan I.Balkesir Kongresinde kurulan Merkez Heyeti, tekilat kuvvetlendirmek iin Erzurum Kongresi srerken, II.Balkesir Kongresini kongresini toplamlar kongreye katlanlar btn glerini birletirmeyi, Yunanllara kar savamak iin asker toplamay ve gereken dier btn nlemleri almay kararlatrmt. Yre halkna ve stanbula yumuak mesajlar gndererek, faaliyetlerinin ttihatlk ve etecilikle alakas olmadn, amalarnn saltanatn ve Hilfetin korunmas olduunu belirtmiti. Ayrca, mcadelelerinin Yunan igalini bertaraf etmekle snrl olduu ve herhangi bir iktidar kaygsna dmediklerini vurgulayarak asker toplamann yannda, padiaha olan balln da bildirmiti. Mill dmanlarla sonuna kadar mcadeleye karar veren Hareket-i Millye Kongresi seferberlik ilan etmi, Padiaha gnderdii telgrafta: On asrdan beri Trkn zafer teranelerine bir makes olan sevgili Anadolumuzun aziz kalbgahna saldran sefil bir dmann vahiyane savletleri yurdumuzun matemdar afaknda derin bir velvele-i heyecan husule getirdi. Tarihin sine-i hadisatna en muazzam bir abide-i saltanat rekzeden byk Osman Gazinin ruh- giryan bir hale-i nur iinde Trke en byk vazifesini ihtar ediyor. () Zafer ve an iin dklen Trk ve slam kanlarnn bir makes-i lal-gnu olan hilalimizi ebediyen inemek isteyen Yunanllar memleketten tard edinceye kadar mcadele etmeye ahd- peyman ile kad edilen kongremiz, her eyden evvel zat- akdes-i Hilfet Penahiye fart- ubudiyet ve sadakat bir iar esas olarak kabul etmi ve anl Fatihin bir veida- kymettar olan stanbul tacgah- saltanatn ser-nign ettirmemek iin mill dmanlarmzla sonuna kadar muharebeye karar vermitir. () Validelerimizi paralayan, zmrdin ovalarmz harabezra eviren, hemirelerimizin bikr ve ismetlerini ineyen Yunan sngleri ecdadmzn kudsi mezarlarn inletirken bizlerin bi hareket kalmasna imkan olmadn btn alem-i beeriyete kar fiilen ispat edeceizdiyordu. Ayrca alnan seferberlik kararna uymayanlar ve vatana hizmetten kananlar iin de: Vatani vazifeye davet edilip de gitmemek iin firar edenlerle cepheden firar edenlerin ailelerine dokunulmamak artyla kendileri memleket haricine karlacak ve mmkn olursa Yunan tarafna gnderilecektir eklinde karar almt. 413

412 stiklal Harbi Gazetesi 8 Austos 1919 Cuma No:76 ATO Yaynlar- Ankara 413 stiklal Harbi Gazetesi 31 Temmuz 1919 Perembe No:69 ATO Yaynlar- Ankara

249

Gen Trklerden Cumhuriyet Halk Frkasna

Erzurum Kongresi 23 Temmuz gn balayp 7 Austos 1919da sona ermi, kongrenin son gn ile Mustafa Keml Paa ve arkadalarnn Sivasa hareket ettikleri tarih arasndaki 21 gnlk sre, youn bir alma ile gemiti. Mill Mcadele birliinin kurulmas iin ikinci admn sonular telgrafla kumandanlara, valilik ve mutasarrflklara ve btn ilgililere tamimi bastrlarak her tarafa gnderilmesi, mill hareketi desteklemeleri iin nfuzlu kiilere mektuplar yazlmas gibi almalar tamamlanmt. Sivas Kongresi hazrlklarna balanm, bu kongrenin toplanmasna engel olabilecek faaliyetlerin nlenmesi iin gerekli almalar ve stanbuldan Anadoluya yaylan ve mill hareketi zora sokabilecek fikirlere kar nleyici tedbirler alnmaya balanmt. Erzurum Kongresinin bitiminde 23 Temmuz gn General Harbord Amerikan Kongresine verdii raporda: Lider Mustafa Keml Paa, anakkalede bir kolorduya an ve erefle kumanda etmi, sabk bir Trk generali olup, keskin zekal ve ok kudretli, gen bir zattr. Kendileri bu hareketin bana gemek iin ordudan istifa etmilerdi414 diyordu.

Manda Fikri, stiklal Ve Hakimiyetle Nasl Badaabilir ?

Arlkl olarak stanbulda bulunan Amerikan Mandas savunucular drt gzle Amerikan Kongresinden bir haber beklerken, Amerikan Mandas, aktan aa savunulmaya btn hzyla devam ediyordu. Mustafa Keml, bu tartmalarn devamndan zaman kazanmak iin yararlanyordu. Byk savatan galip kan devletler arasnda Amerika, kazand zaferin sonucu olarak, toprak para veya manda kabul etmeyen tek devletti. Bu nedenle de Amerikan mandas isteyenler Amerikaya gvenmelerinin hakl olduuna inanyorlard. stanbulda Albay Kara Vasf, Anadolunun stanbul temsilcisi gibi olmasna ve stanbul ile Mustafa Keml arasndaki grmeler onun tarafndan gerekletiriliyor olmasna karn, Onun Amerikan mandas taraftar olmas Mustafa Kemli dndryor ve Kara Vasfa: Manda fikrinin stiklal ve hakimiyet esaslaryla nasl badaabileceini soruyordu. te yandan Halide Edip, 10 Austos 1919 tarihinde Mustafa Kemle gnderdii mektubunda: Biz stanbul'da kendimiz iin btn eski yeni Trkiye snrlar iine almak zere geici bir Amerikan mandasn ehven-i er olarak gryoruz.() te btn bunlar karsnda davamza yardmc olabilmesi iin, bu frsat dakikalarn kaybetmeden taksim ve yok olma korkusu karsnda, kendimizi Amerikaya mracaata mecbur gryoruz. () Sergzet ve cidal devri gemitir. Hudutlarnda bu kadar ok evld len zavall milletimizin fikir ve temeddn (medenlemek) muharebesinde ka tane ehidi var? 415 diyerek manday istiyordu. Amerikan mandas isteyenlerden birisi de smet nn'yd ve Kzm Karabekir'e yazd mektubunda:
414 Sherrill Charles H. Bir Eliden Gazi-Mustafa Keml Sf:93 Tercman 1001 Temel Eser - stanbul 415 Dinamo H.zzettin Kutsal syan C:4 Sf: 126 - 131 May Yaynlar- 1974-stanbul

250

htillci Trkler

Eer Anadolu'da halkn Amerikallar herkese tercih ettikleri zemininde, Amerika milletine mracaat edilse pek ziyade faydas olacaktr, deniyor ki ben de tamamyla bu kanaatteyim. Btn memleketi paralamadan Amerika'nn murakabesine tevdi etmek (denetimine vermek) yaayabilmek iin yegne ehven are gibidir diyordu.416 Fakat Amerika, mandaclarn umudunu boa karm, bylece de Mustafa Keml, yeterince zaman kazanmt. Erzurum Kongresi srerken, stanbulda oluturulan Karakol Cemiyetinin datm olduu bildiri iin Mustafa Keml yle diyordu: Biz, Erzurumda kongre kararlarnn her yerde anlalmasn ve birlikte uygulanmasn salamaya alrken Karakol Cemiyetinin Tekilat Umumiye Nizamnamesi ve Karakol Cemiyeti Vezaifi Umumiye Talimatnamesi diye basl birtakm ktlarn btn orduya, komutan, subay, herkese datld bildirildi. Bu ynetmelii okuyan bana en yakn komutanlar bile, bu ii benim yaptm sanarak iyiden iyiye kuku ve duraksamalara dmler. Benim, bir yandan kongrelerle ak olarak ulusal ortak almalar yaparken, bir yandan da gizemli ve korkun bir komite kurmakla uratm sansna kaplmlar. Geri bu ileri ve giriimleri yapanlar stanbulda bulunuyorlarm: ama, her eyi benim adma ve hesabma yapmakta imiler. Karakol Cemiyetinin genel rgt tzne gre, genel merkez yeleri ve saylar, toplanma yerleri ve nasl toplandklar, nasl seilip grevlendirildikleri kesin olarak gizli ve sakl tutulur. Bir de, en ufak bir gizi aa vuran ya da Karakol Cemiyetine tehlike getiren, dahas, tehlike getirici bir kuku uyandran, hemen idam olunur. Genel Grevler Ynetmeliinde de, bir ulusal ordudan sz ediliyor ve: Bu ordunun bakomutan ve genelkurmay bakan, ordu, kolordu ve tmen komutanlar ve kurmaylar seilmi ve atanm olup gizli ve sakl tutulur. Bunlar, grevlerini gizli olarak yaparlar deniliyor. Baylar, hemen komutanlar uyardm: bu tzk ve ynetmelik hkmlerini kesinlikle uygulamamalar gerektiini ve bu giriimin kaynan aratrmakta olduumu bildirdim. Sivasa varmdan sonra, oraya gelen Kara Vsf Beyden anladm ki, bu ii yapan kendisi ve baz arkadalar imi. Kesinlikle byle bir davran doru deildi. Herkesi idamla korkutarak, bilinmeyen bir merkezin, bilinmeyen bir bakomutann, bilinmeyen birtakm komutanlarn buyruklarna uymaya zorlamak ok tehlikeli idi. Gerekten, orduda grevli herkeste hemen birbirlerine kar gvensizlik ve bir korku balad. rnein, herhangi bir kolordu komutannn: Benim komutam altndaki kolordunun acaba sakl ve gizli komutan kimdir? Bu gizli komutan acaba ne zaman ve nasl komutanl ele alacak ve acaba bana kar nasl davranacak? gibi hakl birtakm kuruntulara kaplmas beklenilmez deildir. Sivasta Kara Vsf Beye, gizli merkezin, gizli bakomutann ve gizli genelkurmay bakannn kimler olduunu sorduum zaman: Hepsi siz ve arkadalarnzdr yantn vermiti. Bu, beni bsbtn artmt. Bu karlk, elbette akla ve manta uygun olamazd. nk, hi kimse bana byle bir dzen ve kurulutan sz am ve benden bu i iin izin alm deildi.

416 Atay Falih Rfk ankaya Sf: 208-209 Pozitif Yaynlar Temmuz 2006-stanbul

251

Gen Trklerden Cumhuriyet Halk Frkasna

Bu dernein daha sonra, zellikle stanbulda, bu ad altnda almasn srdrmeye abalad anlaldna gre, iyi niyetle kurulduu ve sknca bize vermek zorunda kaldklar bilgilerin doruluu ileri srlemez417 Karakol rgt, ttihat ve Terkkinin yeniden kurulmas iin almalar yrtrken, rgtn banda olan Enver Paann ruhu egemendi. rgtn bandaki Kara Vasf ise, Mustafa Kemlin bakumandan olduunu, Talat Paann kendilerine: Bundan sonra kumandannz Mustafa Keml Paadr. Onun at bayrak altnda birleiniz! diye talimat verdiini sylyordu. Mustafa Keml ise: Karakol tekilat, rumuzlaryla talimatyla ve hatta ahslaryla tarafmzdan ilga ve iptal edilmitir diyerek mandacl savunan en byk rakibini saf d brakmt.418 Egedeki yurtseverler 1625 Austos 1919 tarihleri arasnda Balkesirde toplanan byk kongre devam ederken Alaehir kongresi de toplanm, ngilizlerin Kk Asya (zmir) Ordusu Komutan General Milneye, 23 Austos 1919 tarihinde bir mektup gndererek : zmirin mutlaka igali gerekiyorsa bunun Yunanistan tarafndan deil, geici bir sre tilaf kuvvetleri tarafndan gerekletirilmesini istemiti. Erzurum Kongresi bittikten sonra, Alaehirde kongre tekrar toplanp, Balkesir ve Erzurum Kongresinin kararlarn grp, Bat Anadoluda Yunanllara kar direnilmesi, bu amala silahlanma ve askere alma gibi her tr ilemin yaplmas, gerekirse tilaf Devletlerinden yardm istenmesi karar almlard. Kongreye katlanlar, igal mutlaka gerekli ise blgelerinin Yunanllar yerine tilaf Devletlerince igalinin daha uygun olaca dnyorlard. Erzurum Kongresinin ardndan, Kzm Karabekir Paa, silahlarn teslimi konusunda, mtareke koullarn, ngiliz subaylar ve stanbul Hkmetinin emirlerini dikkate almyor, halkn ileri kendi eline aldndan bahisle hibir silahn lkeden karlmasna izin verilmediini aklyordu. Bu srada Rawlinson, Londradan ayrlarak Sarkam ve Karsa gelmi, Anadoludaki askeri glerini azaltarak Batum limannn boaltlmas hazrlklarna balamt. Misak- Mill kararlarn gren Rawlinson Erzurum kongresi ncesinde Londraya gidip, milliyeti hareketin ulaabilecei sonular hakknda ngiliz hkmetini uyarmak istemi, ancak kendisini dikkate alan olmam, Lord Curzon onu, Mustafa Kemlin ne gibi koullarla bar anlamas yapabileceini renmek iin, Trkiyeye yollamt ama o geldiinde Mustafa Keml, Erzurumdan ayrlmt. Erzurumda milletin kurtuluunu kendisinin salayaca ynnde alnan kararlar Trkler tarafndan byk bir cokuyla karlanm olmasna ramen, Dou Anadoluda Abdlhamit tarafndan oluturulan Hamidiye Alaylarnn Krtleri, kongrede alnan kararlar tanmamayarak, bamsz Krdistan kurma yolunda alyorlard. Hzla silahlanrken Cibranl Miralay Halit ve Hasananl Miralay Halit ayrlk harekete nderlik ederek, halkn Krt kyafetleriyle gezmesini ve Krte okuyup yazmay tevik iin kylerde Krte kitaplar datarak halk Mill Kongre aleyhine kkrtyordu.419

417 Gazi Mustafa Keml Sylev-Cilt:1 Sf: 99-101 TTK 1998 Ankara 418 Dinamo H.zzettin Kutsal syan C:4 Sf: 145-147 May Yaynlar- 1974-stanbul 419 Frat, M.erif- Dou lleri ve Varto Tarihi Sf: 186 Kamer Yaynlar- 1998 stanbul

252

htillci Trkler

Bu arada, Damat Feritin katld bar konferans fiyasko ile sonulam, bu frsat karmayan Veliaht Abdlmecit Efendi, bir muhtra yaynlayarak, hkmetin lkeyi paraladn, saltanatn parti politikalarnn stnde kalarak tarafsz bir denge kurmas gerektiini, bu nedenle de hemen seimlere gidilerek milliyetilerin de temsil edilecei bir hkmet kurulmasn istemiti. Ama, Padiah ve Sadrazam, bu grleri dikkate almak gereini dahi duymadlar. Damat Feritin Paristeki yenilgisi zerine, Mustafa Keml aadaki telgraf gnderdi: Dokuz aydan beri i bana gelen kabinelerin, hep birbirinden daha ok gszle uramas ve en sonunda ne yazk ki, artk felli bir hale dmesi, milletin yksek haysiyeti karsnda gerekten ok zc oluyor. Yaama hakk ve bamszl iin alan milletin maksadndaki temizlik ve ciddilie karlk, merkezi hkmet dmanca bir tutum taknmay daha uygun buluyor. Bu trl bir davran ok znt vericidir. Milleti, merkezi hkmete kar, arzu edilmeyen hareketlere itebilecek niteliktedir. ok ak yreklilikle arzederim ki, millet her trl isteini elde edebilecek gtedir. Teebbslerinin nne hibir kuvvet geemez. Herkes, hkmetin meru olan mill akma kar koymaktan vazgeerek Kuvay Millyeye gvenmesini ve giritii her trl ite mill istekleri gz nnde tutmasn dilemektedir. Bunun iin de mill varlk ve iradeyi temsil edecek olan Meclisin en ksa bir zamanda toplanmas salanmaldr.

Dersim Krtleri Boaz Tutmulardr

Mustafa Keml ve arkadalar, Erzurumdan Austos sonlarnda ayrlarak, Trk direni hareketinin ikinci ve en nemli dnemini balatmak zere Sivasa gidiyorlard. Paralar yoktu. Emekli Binba Sleyman Bey btn paras olan 900 liray onlara bor verdiinde 100 lira da aralarnda toplayp, 1000 lira ile 29 Austos 1919da dokuz Heyeti Temsilliye yesinden bei yola kt. 29 Austos 1919 gn Erzurumdan Sivasa doru hareket ettiklerinde 29 Temmuz gn stanbul Hkmetinin Mustafa Keml ve Rauf Bey iin vermi olduu tutuklama karar nedeniyle tedirgindiler. Heyet Erzincandayken, Erzincan ovasnn batsndan balayan ardakl Boaznn Krtler tarafndan kesildii haberi gelmiti. Bu habere karn yollarna devam edip gn batmna doru Melek erif kyne geldiler. Burada da gitmemeleri iin uyarlmalarna karn yola devam edilerek 2 Eyll 1919 gn Sivasa geldiler. Erzurumdan Sivasa gidi Sylevde yle anlatlyor: Erzincandan Batya doru yola ktmz gnn sabah, Erzincan Boazna gelir gelmez, birtakm jandarma erlerinin ve subaylarnn heyecanl ve korkulu bir davranla otomobillerimizi durdurduklarn grdk. Durumu akladlar: Dersim Krtleri Boaz tutmulardr. Tehlike var.. Geilemez. Bir subay, kuvvet gnderilmesini merkeze yazm, o kuvvet gelince gerekli dzenlemeyi yapacak, saldrp haydutlar pskrtecek ve yolu aacakm...

253

Gen Trklerden Cumhuriyet Halk Frkasna

Pekiyi ama, bu haydutlarn kuvveti nedir: neresini, nasl tutmu: ne kadar kuvvet gelecek, ne zaman gelecek? Bu bilmeceler zlnceye dein, geriye Erzincana dnmek ve kim bilir ka gn beklemek gerek! Bizim ise iimiz pek ivediydi. Ben Erzurum ile Sivas arasndaki yolu belli sre iinde ap belli gnde Sivasta bulunamazsam: urada burada, undan ya da bundan tr korktuum ve beklediim, Sivasta ve her yerde duyulursa bozgun balayabilir, iler altst olabilirdi. yleyse karar. Tehlikeyi gze alp yola devam etmek. Baka trl de yapamazdk. Yalnz kk bir dzenleme yapmay uygun buldum. Ellerinde hafif makineli tfekler bulunan zverili arkadalarmzdan birkan (imdi bir alay komutan olan Osman Bey, ki Tufan Bey adyla tannmtr, bunlarn banda idi) bir otomobil ile kendi otomobilimizin nne geirdik. Sadan soldan gelecek, uzaktan alm atelere nem verilmeyerek otomobiller hzla karayolu zerinde ileri yrmeye devam edecekler. Vurulan, len olursa onlarla ilgilenilmeyecek. Tam karayolu zerinde ve yaknnda, yolu kapayan haydutlarla karlalrsa hepimiz otomobillerden atlayacaz ve bunlara saldrarak yolu aacaz ve kalanlar gene, kullanlabilecek durumda olan otomobillere binerek ve hzla ilerleyerek yola devam edecekler. te verilen buyruk da buydu. Bu dzenleme ve davran akla uygun ve gvenilir grmeyenler bulunabilir. Geri o gnlerde Elaz Valisi Ali Galip Beyin Dersimde dolat ve baz oyalayc iler yapmaya ve trl dzenler kurmaya alt biliniyor idiyse de, aklayaym ki ben, her eyden nce, Boazn gerekten tutulduuna inanmadm. Bunu, stanbul hkmetinin yardaks olabileceini sandm baz kimselerin, sadece beni durdurmaya zorlamak iin uydurduklar bir dzen saydm. kincisi, Dersim Krtleri boaz tutmularsa bunlarn yapabilecekleri iin, uzak tepelerden yola ate etmekten baka bir ey olamayacan ok iyi kestiriyordum. Ksacas, yrdk, boaz getik ve 2 Eyll 1919 gn Sivasa vardk. Halkn, kentin ok uzaklarndan balayan byk ve parlak gsterileriyle karlandk. nc Kolordu Komutan olan Salhattin Bey Sivasta bulunuyordu. Vali Paa ile Birlikte, kongreye gelen delegelerin yerletirilmesinde ve Heyeti Temsilliye iin lise binasnn ve kongre toplant salonunun dzenlenmesinde ve her trl nlemin alnmasnda konukseverlie rnek olacak biimde olaanst almlard. Refet Bey orada deildi. Nerede bulunduunu da kimse bilmiyordu. Oysa, 7 Temmuz 1919 gnl ynergemiz gereince, kendi blgesi olan nc Kolordu blgesinden ayrlmamas gerekli idi. stelik, tam Sivasta kongre toplanaca gnlerde orada bulunmas da uygun olacakt. Yazma sonunda kendisinin Ankarada olduu anlald. Ankarada Kolordu Komutan Ali Fuat Paaya Hemen ve kesinlikle Sivasa gnderilmesini buyurdum. 7 Eyllde geldi. Kendisini Heyeti Temsilliye yesi olarak kongre yelerine tanttm. Baylar, bizden nce gelmi olan delegeler, bizi beklerken, aralarnda toplantlar yapmlar ve hazrlk niteliinde baz tasarlar kaleme almlar. Bizim varmzdan sonra da baz zel toplantlar ve grmeler olmu ve bu kez baz kararlar da verilmi. zin verirseniz, ok zel bir nitelii olduu iin, bu noktay aklayaym:

254

htillci Trkler

Sivas Kongresi 1919 Eyllnn 4nc Perembe gn leden sonra saat ikide ald.420 Sivas Kongresinin toplanmams iin Franszlar baz nlemler alyorlar, Binba Brunot, kongrenin toplanmas halinde ehri igal edeceini sylyordu. Elaz Valisi Ali Galip, kongreyi basmakla grevlendirilmiti. Sivasta toplanan kalabaln arasndaki Rasim adl gencin, Fransz subaynn tehdidi zerine telalandn gren Mustafa Keml bu gence: Genler iin vatan ilerinde lmek olabilir, korkmak asla! 421 diyerek onun dikkatini ekmiti. Engellemelere ramen, 4 Eyll 1919da lisede toplanan, baz itirazlara karn bakanla Mustafa Kemlin getirildii kongrede, ttihat ve Terkki Cemiyeti ile iliki ve manda tartlm, ttihat Terkkinin tutumlar eski ttihatlar tarafndan da eletirilmiti. smet (nn) ve Refet (Bele) Bey, Halide Edip gibi biroklar Anadoluda kurtulu sava verilemeyecei iin Amerikan Mandasn savunuyorlard. Kongrenin drdnc gn dahi, Ahmet Rza Bey, Ahmet zzet Paa, Cevat Paa, rksulu Mahmut Paa, Reat Hikmet, Cami, Reit Sami Beyler, Esat Paa, Kara Vasf, ve Rauf Bey mandaclar arasndayd. Eski Sivas Valisi olan Bekir Sami Beyin evinde yaplan erkezler toplantsna erkez olduu iin Rauf Bey de katmt. Bunlar, Mustafa Kemlin Kongrede bakan olmasn da istemiyorlard.422

Parolamz: Ya lm Ya stikll
Sivas Kongresinde, Kara Vasf kendi ve arkadalar adna: "Dmanlarmz diritnot yapyorlar, biz yelkenli gemi bile yapamyoruz. Onlarn tanklar var, bizim ise krk dkk kanlarmz var. Onlarn ordular var, bizim derme atma etelerden baka bir eyimiz yok. Milyonlarca lira borcumuz var. Her yl bunun anasn deil, faizini bile deyemeyecek kadar fakiriz. Bu artlar iinde bize dmanlarmz bamszlnz tanyoruz deseler bile biz kabul etmemeliyiz. Manda istemeliyiz" diyordu smet nn, Halide Edip ve Bekir Sami ve Refet (Bele) Beyler Amerikan mandasnn krsde savunuculuunu yapmt.423 Kongre srasnda askeri tp rencisi Hikmet, Mustafa Kemlin odasna gelmi: Paam, yesi olduum tbbiyeliler beni buraya stiklal davamz baarmak yolundaki almalarnza katlmak zere gnderdiler. Manday kabul edemem. Eer kabul edecek olanlar varsa, bunlar her kim olursa olsun iddetle reddederiz. Manday kabul ederseniz sizi de reddederiz. Mustafa Kemli vatan kurtarcs deil, vatan batrcs olarak adlandrr ve lanetleriz diye barnca Mustafa Keml son derece memnun olmu, gzleri yaarmt. Heyecanla:
420 Gazi Mustafa Keml Sylev- Cilt:1 Sf: 116-117 TTK 1998 Ankara 421 Atay Falih Rfk ankaya Sf: 207 Pozitif Yaynlar Temmuz 2006-stanbul 422 Dinamo H.zzettin Kutsal syan C:4 Sf: 125 May Yaynlar- 1974-stanbul 423 Atay Falih Rfk ankaya Sf:207 Pozitif Yaynlar Temmuz 2006-stanbul

255

Gen Trklerden Cumhuriyet Halk Frkasna

Arkadalar, genlie bakn. Trk mill bnyesindeki asil kann ifadesine dikkat edin! dedikten sonra Hikmete dnerek: Evlt msterih ol, genlikle iftihar ediyorum ve genlie gveniyorum. Biz aznlkta kalsak ta manday kabul etmeyeceiz. Parolamz tektir ve deimez; Ya lm ya stiklal dediinde Hikmet yerinden frlayarak: Varol Paam! diyerek Mustafa Kemlin elini pmt.424 Sivas Kongresi 10 Eyll 1919 gn Amerikan mandas isteyenlerin yenilgisiyle sonulanarak sona ermi oldu. Tartmalar sona erdiinde Sivas Kongresi ilk mill kongre olduu iin Erzurum Kongresinde alnan kararlarn tm kabul edilmi ve yurtta ayr ayr blgesel olarak alan tm cemiyetlerin birletirilmesi ve tek ynetim altna alnmas salanmt. Yeni bir Temsil Heyeti oluturuldu ve bu heyetin bana Mustafa Keml getirildi. Sivas Kongresi Kararlar unlard: 1.Mill snrlar iinde vatan blnmez bir btndr: paralanamaz. 2. Her trl yabanc igal ve mdahalesine kar millet top yekn kendisini savunacak ve direnecektir. 3. stanbul Hkmeti, harici bir bask karsnda memleketimizin herhangi bir parasn terk mecburiyetinde kalrsa, vatann bamszln ve btnln temin edecek her trl tedbir ve karar alnmtr. 4. Kuvay Millyeyi tek kuvvet tanmak ve mill iradeyi hakim klmak temel esastr. 5. Manda ve himaye kabul olunamaz. 6. Mill iradeyi temsil etmek zere, Meclis-i Mebusann derhal toplanmas mecburidir. 7. Ayn gaye ile, mill vicdandan doan cemiyetler, Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti ad altnda genel bir tekilat olarak birletirilmitir. 8. Genel tekilat idare ve alnan kararlar yrtmek iin kongre tarafndan Temsil Heyeti seilmitir. Sivas Kongresinin ikinci gnnde Kzm Karabekir tarafndan gnderilen telgrafta Bedirhan ailesinden Celadet ve Kamuran ile Diyarbakrl Cemil Paazade Ekrem adlarndaki ahslarn yanlarnda bir yabanc subay ile silahl Krtlerin korumas altnda Malatyaya geldiklerini yazyordu. Telgraf ayrca ad geenlerin Sivasa geerek Kongreyi basp Mustafa Keml ve arkadalarn yakalayacaklar haberini veriyordu. Malatya Mutasarrf Halil, Bedirhaniler airetindendi ve Belediye Bakan ile birlikte bu eylemi destekleyerek onlar karlamlard. Krtlerin yanndaki yabanc subayn blgedeki Trk, Krt ve Ermenilerin nfus yapsn aratrmak zere stanbul Hkmetinin izniyle dolaan Cobertin Novill olduu Harput Valisi Ali Galiple birlikte fabrikatr Mehmet Efendi tarafndan misafir edildii bildirilince Kongre, bunlarn yakalanmas ve Sivasa getirilmesi karar almt. Ayrca bunlarn Krtleri toplayp Malatyay basacaklar sylentisi de yaylmt. Ali Galip ve yanndakiler 9 Eyll gecesi Malatya hkmet konana yanlarnda birka jandarma ve silahl Krtlerle gelmi, sandk emini odasna girerek alt bin lira alarak sandn iine: Mustafa Keml ve avaresinin tenkili masrafna karlk olmak zere, bu husustaki emre gre, alt bin lira alnmtr 425 diye yaz brakmlard. Bu srada mill kuvvetlerin geldiini
424 Dinamo H.zzettin Kutsal syan C:4 Sf: 149 May Yaynlar- 1974-stanbul

256

htillci Trkler

haberini alnca, tela iinde paray ve yazm bulunduklar yazy dahi almadan korku iinde kamlard. Bu olayn ardndan Ali Galip ve yandalarnn rgtledii Krt airetleri dalm, Ali Galip nce Urfa taraflarna gitmi eski ttihatlardan eyh Mslime misafir olmu, burada ev sahibine de hainlik eden Ali Galip, konumalar srasnda eyh Mslimin ngilizler aleyhine konumalarn ngilizlere yetitirerek onun tutuklanmasn salayp iyi bir Trk dman olduunu ngilizlere ispat etmiti.426 Buradan Halep taraflarna gitmi, daha sonra da Beyrut zerinden stanbula gemiti. Anadoluda, 9 Eyll ile 6 Ekim 1919 arasnda Ali Fuat Paa komutasndaki birlikler Eskiehirdeki ngiliz kuvvetlerini pskrtp, Afyona ekilmek zorunda braknca bu baar Heyet-i Temsiliyeyi cesaretlendirmiti.427 Amerikal General Harboard, Amerikan Bakannn zel talimatyla Ermenistan ve Kafkasyay denetlemek zere blgede bulunmaktayd. Blgede Trkiye aleyhine szde insancl almalarda bulunarak, Grc ve Ermeni ocuklarn hatta bulabildikleri oranda aralarna Trk ocuklarn da katarak Hristiyanlatrmaya alyorlard. Ermenilere ila yiyecek vs. desteinde bulunurken onlar silahlandrmay da ihmal etmiyorlard. Onlar gelmeden ncede 1919 yl balarndan itibaren blgede dolaan Amerikan ajanlar dolat blgelerdeki Trklere bol bol vaatlerde bulunuyor, Trkler de geleneksel misafirperverliklerinin bir gerei olarak onlara adaklarda bulunup, kyda kede saklad deerli varlklarn veriyordu. Harboardn blgeye geliinin dosta olmad bilen Kzm Karabekir de elinden geldiince onlarn etkinliklerine kar tedbir alarak, Erzurumda Trk Milletinin diri ve ayakta olduunu gstermek iin birok sportif etkinlii dzenlemekten geri durmuyor veBuralarn egemeni Trklerdir vurgusunu Amerikallarn beynine Kzmak istiyordu. 17 Eyll gn Amerikal General Harboard Sivasta Mustafa Keml ile grp: Trk tarihini okudum. Milletiniz byk kumandanlar yetitirmi, byk ordular hazrlamtr. Bunlar yapan bir millet elbette bir medeniyet sahibi olmaldr. Takdir ederim. Ama bugnk duruma bakalm. Bata Almanya, mttefiklerinizle drt yl harp ettiniz, yenildiniz. Drdnz bir arada yapamadnz eyi , bu durumda tek banza yapmay nasl dnebiliyorsunuz? Fertlerin intihar ettikleri vakit grlr. Bir milletin intihar ettiini mi greceiz? demiti. Bunun zerine Mustafa Keml: Teekkr ederim tarihimizi okumu, bizi renmisiniz. Fakat unu bilmenizi isterdim ki, biz emperyalistlerin penesine den bir ku gibi yava yava aalk bir lme mahkm olmaktansa babalarmzn oullar olarak vurua vurua lmeyi tercih ediyoruz deyince General ve arkadalar ayaa kalkarak: Biz de olsak yle yapardk!428 diyerek ayrlmak zorunda kalmt. Kongrenin tamamlanmasnn ardndan bir mddet Sivasta kalan Mustafa Keml 14 Eyll 1919 gn radeyi Millye gazetesini de kararak429 fikirlerini Anadoluya yaymak iin nemli bir adm daha gerekletirmiti. ngilizler, Anadoludaki Mill Mcadele kart faali425 Nadi Yunus Ali Galip Hadisesi Sf: 96 Cumhuriyet Gzt. Eki Mays 2000- stanbul 426 Dinamo H.zzettin Kutsal syan C:4 Sf: 186 May Yaynlar- 1974-stanbul 427 Aydemir evket Sreyya Tek Adam Cilt II. Sf:.126 Remzi Kitabevi 1999-stanbul 428 Atay Falih Rfk ankaya Sf:214 Pozitif Yaynlar Temmuz 2006-stanbul 429ztoprak zzet Kurtulu Savanda Trk Basn Sf:385 Bankas Yaynlar 1981-Ankara

257

Gen Trklerden Cumhuriyet Halk Frkasna

yetlerini hzlandrm ve ngiliz Muhibleri Cemiyeti adna para yadrmaya balamlard. Bu yardmlardan bir ksm da Dersaadette Dahiliye Nazr Adil Beye 150 bin lira olarak verilmiti.430 ngilizler halkn dini duygularn smrmek amacyla ngiliz Muhipler Cemiyeti yelerini propaganda iin Anadoluya gndermi, bunlar ngiltere Dileri Bakan Lord Curzonun Mslmanlar aldatmak amacyla syledii: ngiltere dnyann en byk slm hkmetidir 431 szlerini kullanmaya ve Mill Mcadeleye kar onlar rgtlemeye alyorlard. Sait Molla ve dierleri hayr kurumu kimlii altnda dini duygular kullanarak halk ngiliz Muhipler Cemiyetine ye ediyorlard. Bu cemiyetin nde gelenlerinden Zeynel Abidinin evinde ngiliz subaylarnn katlmyla bir toplant dzenlenmi Anadoluya salk personeli gnderilerek halk arasnda rgtlenme almalarnn hzlandrlmas karar alnmt. ngiliz Muhipler Cemiyetinin Mill Mcadele kart almalar karsnda Mustafa Keml bu cemiyete mensup olanlar yldrmak amacyla Karakol Cemiyetine talimat vererek Sait Mollann evini yaktrmt.432 ngilizler Anadoluda kontrol elinde tutabilmek iin istihbarat almalarna da nem vermi, Mill Hareket hakknda bilgi toplayabilmek iin Black Jumbo adn verdikleri bir casusluk rgt kurmulard.433 Anadoluda gelien Mill Mcadele 1919un Maysnda Samsuna asker karan Eyll aynda da Merzifonu igal eden ngilizleri blgeden ekilmek zorunda brakmt. 8 Eyll 1919 gn Sinopta ngiliz Yzba Solter hkmet konan basarak gndere ngiliz bayra ekmi, Mutasarrf baskn srasnda kaarak olay belediye bakan ve direniilere duyurmu bunun zerine halk hkmet konan kuatnca ngilizler ektikleri bayra kendileri indirmek zorunda kalmlard. Mcadele gelitike hem itilaf devletlerinin hem de ibirlikilerinin basklar younlam, Anadolu ile iletiim sorunlar yaanmaya balamt. Fuat Paann Ankarada kolordusunun banda bulunmasn gerektiren nedenler ortaya kmaya balam, lkede halk zehirlemeye balayan i ve d dmanlar etkinliklerini iyice artrmlard. Balkesir dolaylarnda cephe kurmaya ve duruma egemen olmaya alan Kzm Paa, Salihli ve Aydn cephelerindeki ynetimin, askerlik yntemlerine uydurulmas iin de abalad iin Konyada bulunan Refet Paa Aydn Kuvay Millye Komutan olarak gnderilmi ve Ali Fuat Paada Ankaraya dnmt. Nazilliye giden Refet Paa, Demirci Mehmet Efeden komutay almay gerekli ve yararl grmeyerek Demirci Efenin yannda, kurmay gibi almaya balamt. Refet Paa, o cephenin komutanln bilinmeyen bir nedenden tr ele alamyordu. Bir sre sonra Refet Paa, Nazilliden kaybolmu, birka gn sonra Balkesirde olduunu, birtakm yabanc subaylarla iliki kurmaya alt anlalmt. Kendisine 22 Aralk 1919 gn :
430 imir Bill N. ngiliz Belgelerinde Atatrk Cilt:1 Sf:171 ( Enclosure 5 in N0:62) TTK.1992- Ankara 431 Genelkurmay Askeri Tarih ve Stratejik Etd Arivi stiklal Harbi Koleksiyonu Kls No:1695, Ds. No:336-481 Fh.No:23 432 Tevetolu Fethi Milli Mcadele Yllarndaki Kurulular Sf:129 TTK 1991-Ankara 433 imir Bill N. ngiliz Belgelerinde Atatrk Cilt:III Sf: 201( N0:74) TTK.1992- Ankara (Metin ngilizcedir)

258

htillci Trkler

Ulusal rgtten olanlarn, zellikle Heyeti Temsilliye yesi olarak tannd iin kendisinin, hibir trl iliki kurmasn istenilmedii bildirilince Refet Paa, tekrar kaybolmu daha sonra Bursadan gnderdii bir telgrafla: stanbul zerinden Bursaya geldiini Ankaraya bildirmiti. Bu yaplanlar kukuya neden olmu, ama sonunda gerek durum anlalmt. Refet Paa, Nazilliden ayrldktan ve Balkesirde Kzm Paaya uradktan sonra Bandrmaya inmi, oradan da bir Fransz torpidosuyla stanbula gitmi. Orada baz arkadalaryla grm: sonra da Bursaya dnmt. Bir yandan cephelerde dzenli ordu kurulmaya allrken Refet Beyin bu davran Aydn ve Salihli cephelerinde, dzenli ordunun kurulmasna dein, gvenilir bir komuta dzeni salanamamasna yol amt.434 Refet (Bele) Paann Balkesire gelii hakknda Kzm (zalp) Paa unlar yazyor: 25 11.1919da Refet Bey Balkesire gelerek, Heyet-i Temsiliyenin zmir etrafndaki milli cephelerin idareleri baz dnceleri hakknda baz dnceleri olduunu beyan etti. () Refet Bey iki gn Balkesirde kaldktan sonra Bandrmaya gitti. Orada Fransz hkmetinin byk memurlarndan bir zatla grme yapacakt.() Bu grmelerden sonra Refet Bey Balkesire uramadan Bursa yolu ile dnerek , zmir gney cephesinde Demirci Efenin yanna gitti. 435

Mustafa Keml Paann Padiah Olmasn stemiyoruz

Sivas Kongresinin sona ermesinden sonra, Bat Anadoluda Anzavur Ahmet, Padiah adna sancak kararak kurtulu mcadelesi verenlere kar harekete gemiti. Anzavur Ahmet emekli olmu jandarma subay bir erkezdi. Sarayn ve ngilizlerin besledii en ufak bir zorlama karsnda kaan, ilk frsatta tekrar harekete geen biriydi. Bana toplad zorbalarla 22 Eyll 1919 gn ilk hareketini gerekletirmiti. te yandan Konya Bozkrda da isyan hareketleri grlmeye balam, stanbul hkmetinin kkrtmalaryla Adapazar, Sapanca ve Akyazda da Padiaha ballk gsterileri yaparak: Mustafa Keml Paann Padiah olmasn istemiyoruz diye ayaklanmlard. te yandan 23 Eyll 1919 gn Enver Paann amcas Halil Paann Demir Ali Bey takma adyla Erzuruma gelip: -Bunlarla beyhude ne urayorsunuz? -drt vilayet ne verirlerse btn arkadalar ekilin, orada toplanarak Trkln bsbtn silinmesinin nne gein! Krtler bir bela, Ermeniler baka bir bela, brakn keratalar birbirlerini yesinler. Buradaki didinmelerinize acyorum. Bu kmaz bir i! 436 diyerek Kzm Karabekire t veriyordu. Halil Paa, stanbulda Bekiraa blnden Yahya Kaptan tarafndan karldktan sonra Erzuruma gelmi, Enver Paann kardei Nuri Paada ayn gnlerde Batumdaki hapisten
434Gazi Mustafa Keml Sylev-Cilt:1 Sf: 381-383 TTK 1998 435 zalp Kzm Mill Mcadele I Sf: 75 TTK 1988-Ankara 436 Dinamo H.zzettin Kutsal syan C:4 Sf: 312 May Yaynlar- 1974-stanbul

259

Gen Trklerden Cumhuriyet Halk Frkasna

kamt. Bunlarn ngiliz oyunu olduunun farknda olan Kzm Karabekir, paalk unvann hak ederek almam olan Halil Paay misafir ettikten sonra hibir ey sezdirmeden blgeden uurlamt. stanbulda Damat Feritin drdnc hkmeti 30 Eyll 1919 gn dm, yerine 1 Ekim gn iinde yurtsever kiilerin de bulunduu Ali Rza Paa hkmeti kurulmutu. Bir arabulma hkmeti olduu iin, Mustafa Keml ve arkadalarn Padiah etrafnda toplamak amacyla Anadoluya Hurid ve Fevzi (akmak) Paalar gndermiti. Fevzi akmak, muhafazakr, Padiaha ve Halifeye bal olan bir kii idi. Padiah ve Halifeye kar isyan bayra am olan Mustafa Kemli yola getirmek iin Anadoluya geliyordu. Bu abalarn bir sonucu olarak Bursa ve Konyada bulunan komutanlar Mustafa Kemlden ayrlmlar, Refet Beyin bir baskn ile Konyadaki kolordu kumandan ktalarnn bandan alnmt. Fevzi Paa, Sivasa kadar geldiinde Mustafa Keml bu yolculuktan kukuland iin Fevzi akmak daha fazla dolatrmayarak stanbula geri gndermesini Kzm Karabekir Paadan istemi, Kzm Karabekir de Fevzi akmaka yolculuunun faydaszln sylemiti. Yolda Fevzi akmak, Karabekire: - Sen vatansever bir askersin. Eer Mustafa Keml itaat etmezse onu padiah ve halifenin hkmetine teslim etmez misin? demiti. Kzm Karabekir, bu olay Ali Fuad Cebesoya yle anlatyordu: - Fevzi Paa bana, Mustafa Keml ve Ali Fuad paalar muhteris ve menfaat dkndrler, dayandklar sensin, unu bil ki eer, Mustafa Keml baa geerse, ilk ii seni ortadan kaldrmaktr, hatta en gvendiin smet Bey (nn) ve Samsunlu efik Bey de bu fikirdedirler, Mustafa Keml ve Ali Fuad Paalar yakalayp stanbula gtreceim, sen mni olma! demiti. stanbulun igaline kadar stanbulda kalan Fevzi akmak, ngilizlerin devlet merkezine de el koyarak, vatanseverler arasnda kendisini de tutuklayacaklarn renince, Anadoluya snmak zorunda kalm, Geyvede Ali Fuad Paa (Cebesoy)n kararghna gelmiti. Ali Fuat Cebesoy hemen bir telgrafla bu snma haberini Mustafa Kemle bildirmi, Mustafa Keml, Fevzi akmakn geri evrilmesini istemi, bu snmas Anadolunun itibarn arttracanda srar eden Ali Fuat Paa, Fevzi akmak glkle kabul ettirmiti. Daha nceleri padiah ve halifeye sk skya bal olan Fevzi akmak imdi de ayn ekilde Mustafa Kemle balanmt. Dman boyunduruundan Padiah ve Halifeyi kurtarmay dnyordu. Gereki ve iini bilen Mustafa Keml, Fevzi Paay hkmet reisliine kadar kararak lnceye kadar Genelkurmay Bakanlnda tutmutu. Devletin ve grevinin adam olan Fevzi akmak, muhafazakr olduu iin devrimlerden hibirini desteklememi, Genelkurmay Bakanlndan ayrlncaya kadar eski yazy kullanmt. Mustafa Keml, belli bal devrim kararlarn verdikten sonra, bir defa pek sevdii Diyanet leri Reisi Hoca Rfat Efendiyi arp onu tatl dille kandrr, sonra: - imdi mareale gidelim, derdi. Biri camilerin ve hocalarn, biri ordunun banda idi.437 Derdi. Hkmeti denetimi altnda tutmak isteyen Mustafa Keml yeni Millet Meclisini Anadoluda toplamak istiyordu. Bu nedenle de stanbulda yeni kurulan hkmetten kongre kararla437 Atay Falih Rfk ankaya Sf:222-225 Pozitif Yaynlar Temmuz 2006-stanbul

260

htillci Trkler

rn tanmasn ve kongre toplanncaya kadar milletin kaderiyle ilgili kararlar almamasn istemi Kuvvayi Millye taraftarlar hakknda daha nceden verilmi olan kararlarn geri alnmas, basnda sansrn kaldrlmasn gibi talepler de ileri srmt. Bahriye Nazr Salih Paa ile Mustafa Keml 18 Ekim 1919 gn Amasyada buluarak bir protokol imzaladlar. 2022 Ekim, 1919 Ali Rza Paa Hkmetinin temsilcisi Bahriye Nazr Salih Paa ile Sivas Kongresi Temsil Heyeti adna Bakan Mustafa Keml Paa, Rauf (Orbay) ve Bekir Sami (Kunduh) Beyler arasnda Amasyada grmeler yapld. Amasya grmesi ve imzalanan protokoller, Anadoluda balatlan Mill Mcadelenin stanbul Hkmetince tannmas bakmndan nemlidir. Yaplan toplantlar sonunda, nemli kararlar ve hkmler ieren, ak ve ikisi gizli be maddelik protokol hazrlanp kabul edilmiti. Mustafa Keml Sivas Kongresinin bitiminden bir hafta sonra Sivasa gelen, General J. G. Harbordla yapt konumada, yeni bir Trk Devleti kurma arzusunu aka belirtmiti. Mustafa Keml, hkmetten zellikle ulusal direniin karsnda olan sivil ve askeri yneticilerin iten alnmalarn ve cezalandrlmalarn, onlarn yerine ihtillcilerin gvenini tayanlarn getirilmesini, ordu rgtnn ulusal amaca uygun olarak yeni batan dzenlenmesini, Mebuslar Meclisinin toplanmasn, istek ve nerilerinin hemen kabuln ileri sryordu. Sonuta Hkmet, Mustafa Keml Paa ile yz yze anlamann gerekli olduuna karar verdi ve Bahriye Nazr Salih Paay Amasyaya gnderdi. 16 Ekim 1919da Hseyin Rauf ve Bekir Sami Beylerle Sivastan hareket eden Mustafa Keml iki gn sonra Amasyaya vard. 20 Ekimde balayan mzakereler 22 Ekimde son bulmutu. u hususlarda anlama saland: tilaf Devletleri ile yaplacak barta snrlarn tam bir anlayla izilmesi ve Trklerin yabanc devlet boyunduruunda braklmamas. Mslman olmayan unsurlara ayrcalk tannmamas. Yeni alacak meclis iin yaplacak seimlerin serbestlik iinde yaplmas. Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Cemiyetinin, Hkmete de kabul edilmesi . Mebusan Meclisi tarafndan kabul edilmek kouluyla Sivas Kongresi kararlarnn hkmet tarafndan benimsenmesi. Mebusan Meclisinin gvenlikte olmayan stanbulda toplanmasnn uygun olmad. 1628 Kasm 1919 tarihleri arasnda Sivasta komutanlarla bir toplant yaplm, Mustafa Keml, komutanlara yeni Meclisin Ankarada toplanmas gerektiini anlatm, Salih Paa da Amasyada Mebuslar Meclisinin Anadoluda toplanmasna alacana sz vermiti. Ancak Hkmet ve Padiah buna raz olmadklarndan Meclisin nerede toplanaca yeniden byk bir soruna dnnce Temsil Heyeti, Meclisin toplanaca yer ve seimler hakknda beliren gr ayrlklarn tartp kesin karara varmak iin Mill Mcadeleyi destekleyen kolordu ve tmen komutanlar ile ortak bir toplant dzenlemek gereini duymutu. Toplantya Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuku Millye Cemiyeti adna Mustafa Keml ile 3, 12, 13, 15 ve 20. Kolordu komutanlar katlmlar, Trakyadan Cafer Tayyar Bey, Bandrmadan Yusuf zzet Paa, Diyarbakrdan Cevdet Bey aradaki uzaklk ve zel durumlar nedeniyle toplantya katlamamlard. Toplant sonunda: saknca ve tehlikelerine ramen Meclisin stanbulda toplanmas, stanbulda milletvekillerinin gven ve serbestlik iinde yasama ve grevlerini yaptklarn

261

Gen Trklerden Cumhuriyet Halk Frkasna

bildirecekleri ana kadar Temsil Heyetinin grevine devam etmesi, Paris Bar Konferansnn Trkiye hakknda olumsuz bir karar vermesi ve bu kararn Meclis tarafndan kabul edilmesi halinde milletin dncesinin renilmesi ve ona gre hareket edilmesi kabul edilmiti. Mustafa Keml, Amasyada Salih Paa ile (Ali Rza Paa Kabinesindeki Bahriye Nazr) konutuktan sonra, Rauf Orbay ve Bekir Sami ile yaverleri Cevat Abbas ve Muzaffer Klla Sivasa dnerken, toprak rengindeki spor ceketinin gsne ok sevdii ifte kll Altn mtiyaz Madalyasn takmt. Akama yakn Tokata vardklarnda Yeilrmak kysnda bir aacn nnde dizi olmu bir avu askeri grnce durarak o gece Tokatta kalp ertesi gn, Sivasa doru yola koyulmulard. Mustafa Keml: - stanbuldakiler, rtbelerimi, nianlarm geri alacaklarm! Haklar yok ya..! nk ben onlarn her birini bir harp meydannda, bir hizmet mukabili kazanmtm. Salonlarda, saraylarda deil!.. Haydi kordonumu alsnlar: o saraynd. Fakat her ne ise... Zaten ben o kimselere takaddm edip istifam verdim... Varsn alsnlar!... Ancak, bunu vermem diyerek gsndeki bu altn imtiyaz madalyasn, okayarak: Bunu benden kimse alamaz. Bunu, Anafartalarda harp meydannda, atein karsnda benim gsme taktlar demi ve konumasn yle srdrmt: - Yhu! memleketi ben mi batrdm? Yabancy Anadoluya ben mi soktum?.. Ben mi nizam bozdum? Ben kalan korumak, dalan kurtarmak ve nizam kurmak iin alyorum. Bana mteekkir olmalar lazm gelirken, mstevli dmanlarmzn menafine uyarak nankrlk ediyorlar. Yanl yoldadrlar: hata ediyorlar. 438 diyordu. Anadoluda Mill Mcadeleyi srdrenlerin youn almalar stanbuldaki mill kuvvetlere byk bir moral kayna oluyor, onlar da btn gcyle kendilerini kurtulu mcadelesine adyorlard. ngilizlerin casus papaz Frewun tm faaliyetlerini yakn takibe alan, mill kuvvetlerin en aktif adamlarndan Bulgar Sadk (Sadk Baba) Frewnun Caalolundaki evine hrsz gibi girerek papazn btn evraklarn ele geirmiti. Hrszn aldklar arasnda ngiliz Dostlar Cemiyetinin bakan Sait Mollann Ferwya gnderdii on iki mektup ta bulunuyordu. Bu mektupta Anadoluda kan padiah yanls gerici isyanlarn ngiliz parasyla organize edildii ak bir ekilde ortaya kmt. Bu mektuplarn birinde: Sivas olayn nasl buldunuz? Kadkyl de ii zerine ald. Fakat meln ttihat basn, kimi zaman bizim ilere engel oluyor. Bunlarn yazlarna dikkat gerek 439diyordu., Bu mektup; Sivasn ileri gelenlerinden 160 kiinin, Akemsettinin torunlarndan olduunu syleyen eyh Recep nderliinde toplanarak, Sivas postanesini ele geirip, Padiaha destek ve sadakat telgraflar gndermeleri ve Mustafa Keml ile grmek zere Amasyada bulunan Sadrazam Salih Paaya ve Mustafa Kemle telgraf gndererek Padiaha desteklerini bildirdikleri ayaklanmadan bahsediyordu. Bu olayda atklar yeil bayrak, balarnda eyh Recep, sark ve cbbeleriyle Sivasn sokaklarnda gsteriler yapmlard. Bu mektup, Anadoluda bu ve benzeri olaylarn ngilizlerin para destei ile Sait Molla tarafndan stanbuldan idare edildiini ortaya koyuyordu. ngiliz gizli rgtnn yneticilerinden Rahip Frew gelimeleri ynlendiriyor ve gerekli paray salyordu. stanbulda kurulan Nigehban Grubuda eitli blgelere subay elamanlar gn438 naydn Ruen Eref Atatrk zleyi I Sf:38-39 Cumhuriyet Gzt. Eki Kasm 1998-stanbul 439 Dinamo H.zzettin Kutsal syan C:5 Sf: 23 May Yaynlar- 1974 - stanbul

262

htillci Trkler

derip, ngilizlerin igalini kolaylatrmak iin o blgelerde olaylar kararak igale gereke yaratmak grevini yerine getiriyordu. Komutanlar toplantsna katlmak zere Sivasa gelen Fevzi Paa, 26 Kasm 1919 gn kendisini ziyarete gelen Kzm Karabekire: Mustafa Keml Paay tutmakln felakettir. () Kendisinin tutuklanmasna sen engel oluyorsun. Diyor, Kzm Karabekir ise uzun uzun fikir tartmalarnn ardndan Fevzi Paay ikna ederek onu Mustafa Kemli tutuklama fikrinden caydrarak konumasn yle tamamlyordu: Mustafa Keml Paaya bamza gemesini daha stanbulda teklif eden de bendim. Bugn btn gcmle tutmay dev bilirim. Ondan daha hamiyetli ve deerlisini stanbulda iken aradm bulamadm. Fevzi Paa, artk Mustafa Kemli tutuklayp stanbula gtrmenin imkanszln anlayarak bu sevdasndan vazgemiti. Kzm Karabekirin ynlendirmesiyle Temsil Heyetini ziyaret edip, kendisinin de Kuvay Millye taraftar olduunu aklamt.440 Komutanlar toplantsnda, Temsil Heyeti merkezinin, Eskiehir yaknndaki Seyitgazi kabul edilmi olmasna ramen, gerekte saptanan yer Ankara idi. nk Ankara hem 20. Kolordunun, hem de demiryolu ile stanbul ve Bat Anadoluyla ulamn merkeziydi. ukurova taraflarnda igale kar iyice ykselen mcadele Ermenilerin de yardmyla iddetle bastrlmaya allyor, bask arttka halkn direnii de artyordu. Blgeden gelen talepleri deerlendiren Mustafa Keml, Binba Keml Bey (Kozanolu Doan)i, Klikya Kuvay Millye Komutanlna atam, Yzba Osman Bey (Aydnolu Tufan)i de, yardmcs yaparak blgeye gndermiti. Ali Fuat Paa ile Klikyann durumunun deerlendirilmesinin ardndan 30 Kasm 1919 gn Sivastan Ankaraya gitmek zere ayrlan Ali Fuat Paa, 4 Aralk gn Kayseriye gelerek Klikyadaki mcadele iin Kayseri Jandarma Kumandan Ali Ratip Beyi de grevlendirmiti. O da, Tekeliolu Sinan adyla Kozanolu Doann yardmcs olacakt. Kendisi de Alev-Bekta olan Ali Fuat Paa, Mustafa Kemlin bilgisi dahilinde Kayseriden Ankaraya geerken Hacbektata trbeyi ziyaret etmi ve eyh Cemalettin Efendinin hayr duasn aldktan sonra Bekta babas Niyazi Efendi ile grmt.

Vatan Elden Gittikten Sonra Evldn Ne Hkm Kalr?

Sivas Kongresi srasnda Temsil Heyetinin barnma giderleri byk bir sorun olmutu. Kongreye katlanlarn iae ilerini yrten Nizamettin Bey yemekleri Sivas Lisesi kazanlarnda piiriyor ve kongre yeleri rencilerin yemekhanesini kullanyorlard. Yemeklerinin kdemlisi ise, tatl kepek suyu idi. Bu sralarda Sivas Mdafaay Hukuk rgtnden bir gen Mustafa Kemlin yanna ekinerek gelmi ve:

440 Dinamo H.zzettin Kutsal syan C:5 Sf: 32- 35 May Yaynlar- 1974 - stanbul

263

Gen Trklerden Cumhuriyet Halk Frkasna

-Babam diyor ki ngilizlerle Franszlar Sivas igal edip, hepimizi ldreceklermi, Bu yzden benim bundan byle sizinle almam istemiyor. Demiti. Mustafa Keml: yleyse alma, evlt. Babaya kar durulmaz. Baba hakk byktr.Yalnz babana de ki: Vatan elden gittikten sonra evldn ne hkm kalr?441 Nizamettin Bey birgn Mustafa Kemle paralar kalmadn, bakkala kasaba ve ardaki birok esnafa borlandklarn sylemiti. Mustafa Keml, bu konuyu Rauf Beyin yannda amasn syleyince, Rauf Beye konu alm, o da imdiye kadar 700800 lira verdiini syleyerek, 100 lira daha vererek baka paras olmadn syleyip bununla idare etmesini istemiti. Aslnda Mustafa Keml Anadoluya getiinde Amasyada bulutuklar Rauf Beyin Bandrmada iken Karakol Cemiyeti yelerinden Topuolu Nazmi Beyden ald bebin liray harcyorlard..442 Ankara yolculuu iin para bulma mcadelesini srdren Mahzar Mfit Kansu, daha nceden tand Sivas Osmanl Bankas Mdrnden kredi talebinde bulunmu, uzunca bir sre gemesine ramen eitli bahanelerle onu oyalamt.Temsil Heyetinin 18 Aralkta Ankaraya gitmek zere Sivastan hareket edecei sra 20 yumurta,1 okka peynir ve ekmeklerini hazrlamlard. Bankadan para alma mcadelesi hareket edene kadar devam etmi, son dakikada alnan 1000 lira kredi ve Sivas Amerikan Okulundan hediye olarak salanan otomobillerinin benzini ile yola dmlerdi. Halkn cokun uurlamalar, ballk ve destek gsterileri arasnda yollarna devam ediyorlard. 22 Aralk 1919 Pazartesi gn saat 08.30da Mucura geldiklerinde Temsil Heyetini Kaymakam Cevat Bey karlayarak kendilerine hkmet konan tahsis etmi, o gece Mucurda kalmlard. Sabah olduunda gizli tutulmasn istedikleri bir kararla Hacbektaa gideceklerdi. Kendisini uurlamaya gelen kalabaln arasndan Glizar Nine, Mustafa Kemlin yanna gelerek ona syle seslenmiti: Kadem bastn ho geldin Mucura Doan aylar gibi do Keml Paa Canm kurban olsun senin yoluna Dman yurdumdan kov Keml Paa Aman Keml Paa duy Keml Paa 443 Dman yurda girdi oy Keml Paa Mustafa Keml, tutsakl asla kendisine uygun grmeyen hr domu, hr yaam Trk Milletinin yz yllar ncesi Anadolusunda ilk ideolojik rgtlenmesini salayan bir byn ve onu temsil eden ardllarn ziyarete gidecekti. Tarihi boyunca toplu yaamay tek yaamann stnde tutan tresini kendi nderi etrafnda srdren Trk Milletinin yklmaz bir kalesiydi Sulucakarahyk (Hacbekta). Trk kendi deerlerinden koparmak iin sistemli mcadele yrten inliler, Araplar, Acemler ve Avrupallar onu gebe bir toplum olarak gstermesine karn, Trkler tarihleri boyunca uygarln merkezi olmutu. Sre iinde ekonomik zorluklar nedeniyle gmek
441 Dinamo H.zzettin Kutsal syan C:4 Sf: 370 May Yaynlar- 1974 - stanbul 442 Tevetolu Fethi Milli Mcadele Yllarndaki Kurulular Sf: 23 TTK 1991-Ankara 443 Blge halkndan olan Aratrmac-Gazeteci Gnl Akkutan dinlenilmitir.

264

htillci Trkler

zorunda kalm olmasna ramen, ksa srede yerleik hayata geerek devletlerini kurmutu. Ta Atilla dneminden balayp, daha sonra Balkanlara geileri ekonomik nedenlerden kaynaklanm, gittikleri yerlere adalet ve bar gtrmlerdi (Trk kimliini koruduklar srece) Trk ulusu yaradlndan itibaren amanizm, Budizm, Musevilik, Hristiyanlk ve Mslmanlk gibi dinleri kabul etmesine karn, byk bir direni gstererek, kendi zelliklerini korumay bilmi, ezelden beri inancna teolojiyi kartrmamt. nancnda Allahn varl ve nitelikleriyle ilgili olmayan bir inan ve lk srdren Trk Milleti Tanrsna: Yce Tanr! Aalar yeert, otlar yetir, davar oalt, buzlar erit, yurda bolluk ver. Her ocak enlensin, il bysn, yurt ycelsin diye yalvarmt. Trkn bu yalvarta ekillenen yaatma anlay ona bu gnk medeniyetin oluturulmas imkann salam, hayvana gem vurma, kan yapma, tekerlek takma, tarla srme, eti tuzlama, hayvanlar evcilletirme Trkler tarafndan gerekletirilmiti. Zalim Hacacn Emevi ordusu, Kuteybe ile Trklerin karsna dikildiinde Trk dncesini karartmaya balamt ama, Trk inancn teolojiye dndrememiti. inliler de Trkn kahramanlndan kurnazca yararlanmak isteyerek etkisi altna almak istemi fakat, ksa bir sre iinde Trk, zne dnerek onlar kendi buyruu altna almt. Trklerin karsna Araplarn kmasyla birlikte arpma da balamt. O gnden bu yana Trkler, slamiyete hizmet kandrmacasyla Araplara hizmete balamt. Aslnda Trkleri sava yoluyla yenemeyeceini anlayan Emeviler, Trkleri birbirine drmeyi baarmlar ama, Trkler durmakszn Araplarla savaarak onlara boyun ememiti. Kamlizmde 1936l yllarn Edirne Milletvekili eref Aykut yle yazyor: Trkn ulusal heyecan ok derindir, ok kuvvetlidir. Halbuki Arab tututuracak kadar vaatler dolu slm dini tam Araba yakan bir dindir. ller beyin kavuran ateleri ortasnda tasavvur edilen yeil baheler, her yanndan sular fkran, aylar akan umak hayalleri, cennet tasavvurlar Arab tututurmaya yetiiyordu. Bunun iin Arap kzgn ller ortasnda cennetin yeilliklerini dnerek yryordu. Trk ise lahiyatsz olduu iin bunlar dnmedi. Arapla arpmadan vazgemedi. Ta kendisi son sz syledi: slam mmetine hakim olduu zaman, ite artk slm olmutu. Trk Horasanlnn ayaklanmasndan sonra, Arap adn tayan devletin Trk sahibi olmu ve devlet onlarn eline gemi bulunuyordu. Trk devletidir. Ne deerde olursa olsun, btn tarihte byk devlet kurmutur. Bu onun en karakteristik seciyesidir.444

444 Aykut, eref Kamlizm (C. H. Partisi programnn izah) Sf: 73 Muallim Ahmet Halit Kitap Evi, 1936 stanbul

265

Gen Trklerden Cumhuriyet Halk Frkasna

Mustafa Keml Hac Bekta Trbesinde

stanbul Hkmeti 16 Eyll 1919da Konyada bulunan 12. Kolordu Komutanlna bir yaz gnderip, Mucur Kaymakam ve Krehir Mutasarrfnn Hacbektaa giderek elebi Efendi ile tekkesinin babalarnn stanbul Hkmeti tarafnda yer almas iin ynlendirilmesini istemi, ancak Padiahn bu istei amacna ulaamamt. Hacbektata Alevlerin inan nderi olan Cemalettin Efendi, stanbulla ilikilerini kesmi, Mustafa Kemli byk bir heyecanla, hasta olduu halde Batarlada (Betalar) beklemeye balamt. Cemalettin Efendi Mustafa Keml e verdii nem nedeniyle onu yolda karlyordu. Oysa daha nce Alev-Bekta olan Talat ve Enver Paalar da, kendisini ziyarete gelmiler ve kendilerinin karlanmalarn istedikleri halde, Cemalettin Efendi onlar derghnda kabul etmiti. Mustafa Kemli Hz. Aliye benzeten Alev ozanlardan Haydar: stanbuldan ecaatle gelen ah ah- Merdan Ali cemaldir Alnnda balkyan ems ile mahi Gelen ah- Merdan Ali cemaldir Samsuna knca telgraf vurdu Kainat cemalin nurunu grd Cmlesi de aha biatn verdi Gelen ah- Merdan Ali cemaldir Kemir ehrinde kafese giren Alnnda balkyor ol yeil Kuran Uhudda Muhammedin carna eren Gelen ah- Merdan Ali cemaldir Hayberin kapsn ykan da sensin Mminin sancan eken de sensin Uhudda Muhammede eren de sensin Gelen ah- Merdan Ali cemaldir Haydariyem Cemal iin yanarm Pirimin verdii meyden kanarm Kblem Cemal ben kbleme dnerim Gelen ah- Merdan Ali cemaldir.() diyerek bu anlay dile getiriyordu. Sivasta iken Mustafa Keml ile Abdlkerim Paa ile makine bandaki grmelerinii Mahzar Mfit Kansu yle anlatyor: Mustafa Keml Paa ile beraber baz arkadalar da makine bandaydk. Kerim Paann ne greceini merakla beklemekteydik. Saatlerce sren bu konumadan hemen hibir netice hasl olmamt. Muhabere uydu: Evvel Kerim Paa dervimi, yazlarnda hep derviane bir usul takip ediyordu, mesel ilk sz Paaya syleyiniz anlar, Hazret evvel karnzdadr diye balad. Mustafa Keml Paa da Kutbul-aktap deyiniz anlar cevabn verdi. Bunlar vaktiyle aralarnda bir parola m idi, yoksa dervilik tabirleri miydi bilmem, Yalnz Mustafa Keml

() Koubabal Ak Sofu Mustafann defterinden alnmtr.

266

htillci Trkler

Paa, Kerim Paa ile byle aka nevinden kelimelerle vaktiyle grmekte olduunu ve Kerim Paann derviliini sylerdi. 445 Yukardaki alntda bahsedilen Hazret evvel ve Kutbul-aktap deyimleri zerinde durmak istiyorum. Buradaki Hazret evvel terimi kutsal kiilerin nde geleni anlamnda Kerim Paa kendisini kastetmektedir. Daha sonra Mustafa Kemlin verdii cevapta kullanlan Kutbul-aktap terimi ise, bir tariktn kurucusu en by anlamnda ve tasavvufta derecelerin en yksei anlamndadr.446 Bu terim Alev-Bekta inancnda Hz. Ali, Hz. Hasan ve Hz. Hseyini ve Hac Bekta Veliyi anmak iin kullanlr ki, Mustafa Kemlin bu kelimelerin anlamn bilmemesi sz konusu olamaz. A. Glpnarl Kutb iin unlar yazyor: Velyete ilerlemi kamillere denir Velyet ehlinin birok ksmlar ve her ksmn bir kutbu vardr. Reislerine kutb-l-aktab denir. Kutb lfz mutlak zikredilince kutblaktab anlalr. Sofiyeye gre Adem, Hakkn cemiyet-i Essiye sine mahzar olmakla beraber her zamanda , hakkin, alemde bir halifesi vardr. Alemin kalbi gibi olan bu zat, kutb-laktabtr.() Muhammedden evvelki peygamberlerin hepsi, o hakikatten feyz aldklar gibi, Muhammetten sonra da Velden Velye intikal eden o srdr. Yunus Emre bu nazariyeyi: Muhammed bir denizdir Cmle alemi tutmu Evliyalar rdei Glnde Muhammedin ulhlr dokumad Terziler dikmedi Kimseler eskitmedi Donunu Muhammedin ktalaryla anlatyor. Muhammed lmyor, don deitiriyor, Muhammedden sonra bu makama Hz. Ali geliyor. Bu silsile mam Mehdiye kadar devam eden bu anlay, Snni slm anlaynda kfr olarak kabul edilir.447 Mustafa Keml, Abdlkerim Paa iin yle diyordu: Rahmetli Abdlkerim Paa benim ok eski arkadamd. ok namuslu, ulusal onuru olan ve temiz yrekli bir yurtseverdi. Selnikte ben kolaas, o binba olarak bir odada alm, yllarca zel arkadalk etmitik. Rahmetlinin durumundan ve szlerinden bir tarikttan olduu anlalyordu. Baz tekkelere devam ettii de grlmtr. Ama,herhangi bir eyhe mrit olduunu bilen yoktu. nk kendisini, inanlarnda din ve tinsel katlardan birinci hazret , byk hazret sayard ve kardelik evresinde kendisince grd yetenee gre hazret kutup ve daha baka makamlar verirdi. Bana da kutuplar kutbu derdi. 448. 2728 Eyll gecesi Abdlkerim Paann gemiteki ilikileri nedeniyle Mustafa Kemli aramas, zora dm olan stanbul hkmetinin onu kullanma giriimi olarak deerlendirilebilir. Bu ilikilerin derecesi ve nemi, Mustafa Keml, 4 Ekim 1911de Trablusa

445 Kansu Mahzar Mfit Erzurumdan lmne Kadar Atatrkle Beraber Cilt:I Sf:324 TTK 1988- Ankara 446 Tulac Pars, Okyanus Ansiklopedik Szlk Cilt:6 Sf: 1731 Cem Yaynevi 447 Pakaln Mehmet Zeki Tarih Deyimleri ve Terimleri Cilt:2 Sf: 331-332 MEB Yaynlar 1993 Ankara 448 Gazi Mustafa Keml Sylev- Cilt:1 Sf: 235 TTK 1998 Ankara

267

Gen Trklerden Cumhuriyet Halk Frkasna

giderken gemiden Salih Bozoka gnderdii bir mektupta u ifadelerin ile ortaya konulmaktadr: stanbulda bulunan Kerim Beye mektup yazn. O zavall oradaki mcadelede yalnz kald. Mektuplarnz ona kuvvet-i kalb verir449 Dagobert Von Mikusch, Mustafa Keml ve Abdlkerim Paa, grmesi iin: Damat Ferit Paa, ngiliz dostlarnn kendisini yzst braktn grmek zorunda kalmt. Grne gre artk kendilerinin iine yarayamayacak bir kabineyle hibir ekilde ilgilenmez olmulard. Franszlar ise zaten bir hkmet deiiklii istemekteydiler, nk ngiliz mttefiklerinin ar basan etkisi oktandr gzlerine bir diken gibi batmaktayd. Bylece Vahdettin Anadoludaki fesatlarla grmelere giriilmesini gerekli grd. Belki tatllkla konumann bir yardm olurdu. Arac olarak Abdlkerim Paa seildi: bu zat Mustafa Kemlin Selnik gnlerinden beri gvendii bir arkadayd. Abdlkerim Paa, general rtbesinde bir asker olmakla birlikte, ayn zamanda bir tariktn da byk eyhiydi: byle biri olmasndan dolay kendisine Yce Hazret deniyor, o da dostu Mustafa Kemle kutuplar kutbu anlamna Kutbl-Aktab diye hitap ediyordu. Millcilerin Sivastaki genel kararghyla stanbul arasnda dorudan bir balant kuruldu. Yaklak 1000 kilometre uzunluundaki bu hat zerinde imdi Abdlkerim ile Mustafa Keml arasnda, gece sekiz saat srecek bir telgraf sohbeti balad. Abdlkerim din adamlarna zg adal bir dil kullanyor, szlerini bol bol Kurandan ayetlerle sslyordu. Hattn br ucundaki kutuplar kutbu da bu konuma slubunun gereklerine uyum salamaya alyordu. Bylece Sivastan verilen cevap u kla giriyordu: Hi phesiz, sayglarn en ycesine layk dostum, Allahn eli her elin stndedir. Fakat bu byledir diye, ey ruh- azizim, her eyin en ulu varln rahmet dolu takdirine braklmamas, aksine glkleri zmek iin areleri ve yollar insann kendisinin bulmas gerektii gerei de unutulmamaldr. 450 demektedir. Bu grmeyi derelendirebilmek iin Mustafa Kemlin Anadoludaki tm Alevlerin desteini alm olmasna dikkat etmek gerekir. Bu grmeden her ne kadar Abdlkerim Paann Mustafa Keml ile ilikiye girerek stanbul Hkmeti lehinde bir yaklam bekliyor olmas dnlebilirse de, Abdlkerim Paann kendisiyle ayn inanc tayan Mustafa Kemle, stanbul hkmetinin salad imkandan yararlanarak manevi destek bildirmesi de sz konusu olabilir. zerinde dikkatle durulmas gereken nokta, Mustafa Kemlin bu grmeden sonra Hac Bektaa gitmi olmas ve bu grmelerden sonra Damat Feritin hkmetten dmesidir. Hacbektaa geldii gece Cemalettin Efendinin konuu olarak arlanan Mustafa Keml ve Temsil Heyeti, Trk kltrnn gerek temsilcisi olan Alevler tarafndan byk bir coku ve destekle karlanmt. Onlara gre, Osmanlnn yzyllardr Trk kltr zerinde kurduu basklar kalkacak ve Hac Bekta Velinin 13 -14 yzyllarda verdii Trk yaatma mcadelesi yeniden ahlanarak ulusal bir kimlik oluturulacakt. Bu ziyaret, bir yandan em449 Bozok Salih Yaveri Atatrk Anlatyor Y.H Can Dndar Sf:31 Doan Kitap Nisan 2006 stanbul 450 Mikusch Dagobert Von- Avrupa ile Asya Arasndaki Adam Gazi Mustafa Keml III Sf: 60-61 Cumhuriyet Gzt. EkiMart 2000 stanbul

268

htillci Trkler

peryalizm ve uaklarna kar, dier yandan khnelemi, bask ve zulm uygulayan Osmanl saltanatn da sona erdirmeye ynelik mcadele olarak deerlendirildiinden byk kabul grlmt. Bunu bilen Mustafa Keml, Alevlerin inan nderi Cemalettin elebiyle fikir alveriinde bulunmak istiyordu. Mustafa Kemlin Samsuna kn izleyen gnlerde Cemalettin elebi ile aralarnda sk temaslar yrtlm, Amasyada Mustafa Kemli karlayan heyetin iinde Cemalettin elebi de yerini almt. Mustafa Keml, Kurtulu Sava hazrlklarn yaparken Cemalettin elebiye verdii zel nemi yle dile getiriliyordu: 2 Ocak 1920 gn cemiyetin Merkez kurullarna ve Hacbektata elebi Cemalettin Efendiye, Mutki de Hac Musa Beye ayrca bildirim yaptk 451 Cemalettin elebi, o gne kadar hibir konua gsterilmeyen sevgi ve muhabbetle Mustafa Keml ve arkadalarn arlam, dergahn devaml olarak ak misafirhanesi olduu halde, konuklar evine alarak, akam yemeini tm konuklarla bir arada yemiler, daha sonra da, sadece zel muhafz ile Mustafa Keml, Cemalettin elebinin evinde kalmlar, dier konuklar ise geceyi misafirhanede geirmilerdi. Mustafa Keml Paa ile Cemalettin elebi, ge vakitlere kadar sohbet ederek lkenin durumunu deerlendirmiler, bu konumalar sadece ikisinin arasnda kalmt ki, Cemalettin elebinin Hakka yrmesinden sonra Veliyettin elebi bu grmelerle ilgili u aklamay yapyordu: Ba baa konumalarnn bir yerinde Cemalettin elebi, Mustafa Keml Paaya: Paa Hazretleri, cesaretli ve basiretli idarenizde Trk milletinin dman kahredeceine inancm sonsuz. Yce Allahn milletimize myesser edecei zaferden sonra cumhuriyet ilnn dnyor musunuz?demi, elebinin Cumhuriyet kelimesini bylesine ak yrekle sylemesi zerine, Mustafa Keml Paa heyecan ve dikkatle Cemalettin elebinin gzlerine bakyor, biraz daha yaklayor, onun elini avucunun iine alyor, kulana fsldar gibi yava yava fakat kararl bir sesle: O mutlu gnn ilnna kadar aramzda kalmak kaydyla evet, elebi Efendi Hazretleri diyor Mustafa Keml ertesi gn, hastal sebebiyle fazla yryemeyen Cemalettin elebinin olu Hamdullah Efendiyle beraber Hac Bekta Vel Trbesini ziyaret ettikten sonra Hacbektatan ayrlrken, dergahn kasasnda bulunan parann tamam olan 1800 altn lira da Temsil Heyetine verilmiti. 452 Mustafa Keml ve Temsil Heyeti, 24 Aralk 1919 gn Mucur zerinden Krehire doru hareket etmilerdi. Krehirde Mutasarrf Vekili Ali Hikmet Bey, Genler Dernei yeleri Mustafa Nural, Reat zde ve Necati Bey Heyeti karlamaya hazrlanyorlard. 24 Aralk 1919 gn le zeri, Mustafa Keml Paa ve arkadalarnn Mucurdan 3 arabayla hareket ettikleri haberi bir anda Krehir de yaylnca 200 kadar atl Glhisar iftlii srtlarn tutmu, Mutasarrf Vekili Ali Hikmet Bey ve halk Kl Kprs yannda dizilmilerdi. Mustafa Keml ve arkadalar, Kl Kprsne geldiklerinde kendilerini coku ve mitle bekleyen halk onlar kurbanlar keserek karlamt. Halkn cokun alklar arasnda davul ve zurnalar alnyor, atllar eitli gsteriler yapyorlard. Cirit oyununu byk bir honutlukla
451 Gazi Mustafa Keml Sylev- Cilt:1 Sf: 445 TTK 1998 Ankara 452 Aydemir evket Sreyya Tek Adam Cilt II. Sf:.127 Remzi Kitabevi 1999-stanbul

269

Gen Trklerden Cumhuriyet Halk Frkasna

bir mddet seyreden Mustafa Keml ve heyet doruca hkmet binasna gitmi, Belediyeye, dadi Okuluna (Kale) uramlar, Genler Derneinde onurlarna verilen ay itikten sonra 24 Aralk 1335 gn an defterine unlar yazmt: Krehir Genleri, vatanmzda genliin kymetli enmuzeci olduklarn ispat edecek efkar- metine ve musube ile mtehalli bulunduklar kanat ile vas- imza eyleriz. M. Keml H. Behi. A. Rstem M. Mfit Hseyin Rauf Mustafa Kemlin, burada u konumay yapt: Bamsz yaamak iin vatan elde etmek zorundayz. izdiimiz bir snr vardr, bu snr yabanclarn elinde brakmayacaz, gvenliimiz ok nemlidir.() Her millette olduu gibi bizde de bir ie giriimciler balar, en son bireye ve yukarya doru yaylr. Az zamanda istenilen ekilde gerek ynne ilerletebilmek iin aydn kimseler daha ok grevlidirler. Aydnlarn grevleri son derece byktr. Hi bir millet yoktur ki, ahlak ilkelerine dayanmadan aydnlansn; ilerleyebilsin. Aydnlarmz vatan ve millet dncesini vermekle beraber rakip milletlere kar varln korumak iin gereken zellikleri salarlarsa grevlerini daha geni ekilde yapm olurlar. 453 Temsil Heyeti, Genler Derneinden ayrlrken halk kendisine byk bir sevgi gsterisinde bulunmu, gece ehrin ileri gelenleri ile grmeler yaparken sokaklarda fener alaylar devam ediyordu. Kaldklar evin nne gelen fener alay mensuplarndan mer Aydn Beyin bir tan zerine karak yapt konumaya Mustafa Keml yle karlk veriyordu: Bu milletin iinden kan bir Keml: Vatann barna dman dayam hanerini Yok imi kurtaracak baht kara maderini demi. Gene bu milletin barndan kan milletimizin asalet ve kahramanlna dayanan bir Keml de diyor ki: Vatann barna dman dayasn hanerini Elbet bulunur kurtaracak baht kara maderini dedikten sonra konumasna: Aziz ve mbarek vatanmz kurtarmak iin btn mnevverler, herkesin hazr olmas lazm. stanbula gitmeyeceiz. Anadolu en byk hazinedir. Sine-yi vatanda ihtilas arelerini beraberce, lnceye kadar aramaa, temin etmee alacaz. Krehirlilerin duygular hepimizin mterek davasdr. Sizlerin bu asil duygular bizi ok mtehasss etti. Ben ve arkadalarm sizleri sevgi ile selamlarz eklinde devam etmiti Mustafa Keml ve arkadalar, 27 Aralk sabah Krehirden ayrlmlar akama doru 4000 yllk tarihi gemii olan Ankaraya geldiklerinde Dikmen Kzlyoku srtlarnda sevinle karlanmlard. Daha nce Ankara Valisi olan Muhittin Paa Ankaradan kovulmu, yerine Defterdar Yahya Galip Bey getirilmiti. Mill Kuvvetlere komuta eden Ali Fuat Paa da oradayd. Dikmenin karl tepelerinden bir Cumartesi gn gnlk gnelik bir ortamn scaklnda, kendisini karlayanlarn yz glyor, seymenler, Kzlba Abdallarn ald davullar ve zurnalar ile onu karlyordu. Ellerindeki sancak ve kllaryla, boynuna takt Kuran- Kerim ile sancaktar en ndeydi. Kafileler yol boyunca dizilmi, onlarn arasndan geen Mustafa Keml her kafilenin nne geldiinde duruyor, herkesle bir eyler konuup sohbet ediyordu. Karlamaya, ehre saatlik mesafeden btn Ankara halk ile evre ilele453 Sevim Prof. Dr. Ali, ztoprak Prof Dr. zzet, Tural Prof Dr. Mehmet Akif Atatrkn Sylev ve Demeleri Sf: 29 Atatrk Aratrma Merkezi

270

htillci Trkler

rin ileri gelenleri, ynetici durumunda bulunan ahslar ve Mdafaa-i Hukuk- Millye idare heyetleriyle, yine evre ilelerden gelen Kuvay Millye atllar katlmlar, halk, kadn ve ocuklar bir saatlik mesafeden balayarak, hkmete kadar iki sra halinde dizilerek karlamaya komulard. Temsil Heyeti scak ve samimi alklar arasndan, Ankara zeybekleri tarafndan kl ve kalkan oyunlar oynanarak gemiti. Karlayclarn ok nemli bir ksm silahl olduu halde en ufak bir uygunsuzluk bile kesinlikle yaanmamt. 1919 ylnn Aralk aynda, bir ikindi zeri, sar-dilsiz bir satcnn geliini bildiren ngran sesi duyulmu, onun satt Acans, gazetesi Mustafa Kemlin, Sivastan yola ktn, yarn da Ankarada olacan bildiriyordu. Sivastan gelen yolun iki yakas, ertesi gn sabahn erken saatlerinde youn bir kalabalkla dolmu, sanki btn ehir ayaa kalkmt. Herkes Paann geliini bekliyordu. evre kylerden gelenler, davullar ve zurnalaryla, Hac Bayram Veli dergahnn dervileri de, nlerinde byk yeil bayraklar ile onu bekliyorlard. Erkeklerin arasna karamayan kadnlar yamalara dizilmiti. Uzaklardan beliren bir toz bulutu yaklamaya balam, patrtlar kararak yaklaan otomobilin iinde sade bir spor giysi ile Paa oturuyordu. Halkn zerinde gven, cesaret telkin ediyor, hayranlk ve ballk uyandryordu. Kyller kendi aralarnda; Allahn bize bir ihsan diye fsldayor, alklar ve haykrlar ortal nlatrken, bu sesleri kadnlarn Ho geldin lklar bastryordu. Dikmen srtlarndan balayan yolculuk imdiki opera binasnn yanndan stasyona doru kvrlarak ilerlerken, Ankaradaki ngiliz komutan Mustafa Kemli uzaktan izliyordu. Mustafa Keml, Karaolan Meydan (Ulus Meydan)na karken ehir Bahesinin duvarlar zerine dizilmi Fransz askerleri de muhteem karlamay hayranlkla seyrediyorlard. Mustafa Keml, Hac Bayram- Veli Trbesini ziyaret ettikten sonra hkmet nnde toplanan binlerce insan tarafndan sevin iinde, alklarla ortaya alnp, kurbanlar kesilmi, dualar edildikten sonra, bir konuma yapp vilayet makamna gemiti. Kolordu Kumandanln ziyaret ettikten sonra Kalabadaki iki katl Ziraat Okulu (imdiki Meteoroloji)na gitmilerdi. Temsil Heyetinde: Hseyin Rauf Orbay, Mahzar Mfit Kansu, Sreyya Yiit, Cevat Abbas, Hsrev Gerede, Refik Saydam ve Hakk Behi bulunuyordu. 29 Aralk 1919 tarihli vilayet gazetesi onlarn Ankaraya gelileri ile tamamn Namk Kemlin iirleri ve Tevfik Fikretten yaplan: Millet yoludur, hak yoludur tutuumuz yol Ey hak yaa, ey sevgili millet yaa, var ol! gibi alntlarla doldurmu, bunlar arasnda: Bu gndz yaratan glerin fecri Erzurumda domu, Sivasta parlayarak milleti aydnlatt. Her yer o hakikat gneine kalbini ruhunu at. Trklk lemi batanbaa tek bir nur kitlesi kesildi szleri dikkat ekiyordu. 454 Ankarada almalarna balayan Temsil Heyeti ok g artlar altnda yaamlarn srdryorlard. 1920 yl Ocak aynn ilk gnlerinde, Mustafa Keml, Muallim Mektebinde toplanan Ankarallara yapt konumasnda: Vatann btnln yksek hilfet ve saltanat makamyla mill istikllin dokunulmazln salamak yolunda mill kuvvetleri hakim klmak amacnda olduklarn vurgulayarak:

454 Aydemir evket Sreyya Tek Adam Cilt II. Sf:.188 Remzi Kitabevi 1999-stanbul

271

Gen Trklerden Cumhuriyet Halk Frkasna

Vatann paralanmamas, kaytsz artsz mill egemenliin kurulmas ve medeni milletler arasnda yer alabilmek iin lke iinde yenileme ve sosyal almalar yaplacan aklyordu. Bu sralarda yaplan tartmalarda stanbulda Meclisi Mebusann almas sorun yaratmaya balamt. Mustafa Kemlin stanbuldaki meclisten hibir midi yoktu ama, orada oluturulacak Mdafaa-i Hukuk Grubunun tekil edilmesi ve Erzurum mebusu olan Mustafa Kemlin Meclis bakanlna getirilmesi tartlyordu. Erzurumda kabul edilen Misak- Millnin burada savunulmas sz konusuydu. 3 Ocak 1920 tarihinden itibaren Ankaraya gelmeye balayan baz mebuslar ile grerek, stanbul Meclisinde Mdafaa-i Hukuk Grubu ve izleyecei siyaseti belirlemeye alyordu. Ancak bu grup oluturulamad gibi 19 Ocak 1920 gn stanbulda Meclis almt. Rauf Orbayn abalaryla Felah- Vatan Grubu kurulabilmiti. Mustafa Keml dndaki tm Heyet-i Temsilliye yeleri (Rauf, Hsrev Sami, Mahzar Mfit, Kara Vasf, Bekir Sami, Rstem Beyler vb.) Meclisteydiler. Bu durumla ilgili olarak Ali Fuat Cebesoy: Ali Rza Paa Hkmetinin ruh hali, iman biraz zayf olan arkadalarmza sirayet etmeye balamt. Bunlar ekseriyetle yle dnyorlard: Mademki stanbulda vatanperverliklerinden phe edilmeyen bir hkmet iktidara gelmitir, Meclis-i Mebusanda alacaktr. Artk milletin mukadderatn onlara brakarak, gayr-i mesul tekilatla beyhude megul olunmamaldr diyordu. 21 Ocak gn ngiliz igal kumandanl Sadrazamdan Harbiye Nazr Cemal Paa ile Genel Kurmay Bakan Cevat Paann grevden alnmasn istemi, bu gelime zerine Mustafa Keml, 23 Ocak 1920 gn stanbuldaki arkadalarn uyararak, Meclisin Padiah tarafndan datlabilecei bildirmiti. ngiliz igal kumandanl Yunanllarn 181920 ubat gnlerinde zmire yapt byk kuvvet ynandan sonra Kuvay Millyenin mevcut bulunduu snrlardan 3 kilometre geri ekilmesini istiyordu. Yunanllar 3 Mart 1920 gn saldrya geip, Bozda igal etmilerdi. Ayn gn Harbiye Nezaretinde bulunan smet (nn) Bey Ankaraya: stanbulda bir Cemiyet kurularak, hkmetin drleceini, Meclisin fesh edileceini, Kuvay Millyenin datlarak stanbulda Hilfet urasnn kurulacan bildirirken Ali Rza Paa Hkmeti de istifa etmiti. Bu sralarda stanbuldaki yurtseverler Ankaraya gemek iin aba sarf ediyorlar ve onlarn karlmas iinin nemli merkezlerinden olan Alev zbekler Tekkesi hummal bir alma iindeydi. Halide Edip, ngilizlerin takibinden kurtulabilmek iin Burgaz adasndaki evini sattktan sonra ocuklarnn kaydn Robert College yaptrarak Anadoluya gei hazrlklarn tamamlamt. zbekler Tekkesi onun Anadoluya geiini stlenmi, kendisinin Tekkeye geldiinde bildirecei ifre olan Beni sa yollad parolasn almt. 455 Halide Edib, yolculuk hazrlklarn tamamladnda bir yakn kendisine eyh Edeblinin odasnda asl olduu sylenen duann yazl olduu bir muska vermi, o da boynuna asmt. 13 Mart 1920 akam Kara Vasf, Rauf, Bekir Sami ve Yunus Nadi, Mustafa Kemlin 12 Mart gn Ankaradan ektii telgraf okuyorlard. Telgrafta, Ankaradaki ngiliz temsilcisi Vitoln eyalarn alarak Ankaradan ayrld, bu nedenle stanbulda yeni olaylar gelie455 Advar Halide Edip Trk'n Atele mtihan Sf: 54 Atlas Kitabevi On Birinci Bask- stanbul

272

htillci Trkler

bilecei bildiriliyordu. Kara Vasf ve Rauf Beyin kamas iin epeyce dil dklm olmasna karn onlar bu yolu tercih etmeyeceklerini bildirince dierleri Anadoluya kamak iin gerekli planlar yapmaya balamlard.

Kaknlar Treni
Yunus Nadi, Remzi ve Tevfik Sukut ile helalleerek Abbas takma adyla Alev Karacaahmet Sultan Dergahndan Anadoluya ka yolculuuna balayacakt. stanbuldan zmite kadar btn blgeyi kontrol altnda tutan Yenibaheli kr, Day Mesut ve dierleri Anadoluya yaplan insan ve silah kaakln rgtleyen yurtseverlerdi. 19 Mart 1920 gn Karakol rgtnden Yarbay Reat, smet Bey (nn)in kapsn alm Ankaradan kendisini aran telgrafn geldiini bildirmiti. Yola ktklarnda smet ve Saffet Bey er niformas giymi, Maltepe At Okulu Mdr Binba evki Beyin kendilerine verdii: Yukarda kimlikleri yazl iki er Aa Ormanlarndan odun kesmeye memurdur yazl izin belgesini de yanlarna almay unutmamlard. stanbul kakn kafilelerin says her gn artyor, kahramanlklarn, ihanetlerin ve alaklklarn birbirini kovalad ortamda, Karakol rgt, byk gizlilik iinde onlar Anadoluya geirmek iin durmakszn alyordu. smet Beyin grubu bin bir glkle Boluya ulam, kr Beyin evine konuk olmulard. Gruptakilerden Sreyya, Celalettin Arif ve Reit Beyler ile eyh Ata Efendi evin merdivenlerini trmanrken; iki er de, hayvanlar bir yere balamak iin aba sarf ediyorlard. Evin sahibi kr Bey onlara: Siz de yle buyurun olum diyerek sahanlktaki kahve ocan gsterip kendisi yukarya kmt. Ancak iki er ev sahibinin szn dinlememi yukar kmlard. Onlar gelince herkesin saygyla ayaa kalktn gren kr Bey, erlerden birinin smet Paa olduunu anladnda onun ellerine sarlarak zr dilemiti. stanbul kaknlarndan Yunus Nadi ve arkadalar 31 Mart gn drt gn kaldklar Geyveden Ankaraya doru trenle hareket etmilerdi. Bir gn nce blgeye gelen Halide Edip grubu da ayn trendeydi. Halide Edip ile yanndakiler iin Aal Ky imam: Kaymaz (Ky) zerinden karabulut gibi bir insan kalabal geti diyordu. Halide Edipi yz yze tanmayan Yunus Nadi, bu aydn Trk kadnn tanmak iin sabrszlanrken, tantklarnda hemen mesleki sorunlar tartmaya balamlar, Ankarada bir ajans kurulmasna ve adnn Anadolu Ajans olmas ynnde gr birliine varmlard. Kaknlar Trenini Ankarada bekleyenler arasnda Mustafa Keml de vard. Kompartmandan Halide Edip inerken, Mustafa Keml onun elinden tutarak basamaklardan inmesine yardmc olmu : Ho geldiniz hanmefendi diyerek halini hatrn sorup, Ankara valisiyle tantrmt. Bu sralarda Halide Edipi bekleyen ocukluk arkada Didr Hanm: ok kr sa salim geldin Halide diyerek onu evine gtrd. Ertesi gn Halide Edip ve kocas Ziraat Okulunun iftlik evine yerlemilerdi ama yemeklerini karavanadan

273

Gen Trklerden Cumhuriyet Halk Frkasna

yiyorlard. Mustafa Keml, Ziraat Okuluna giderek Halide Ediple gryorlard. Halide Edib, Yunus Nadi ile aralarnda konutuklar Anadolu Ajans konusunu gndeme getirmi, Mustafa Kemlde bu fikri onaylamt. Bylece Anadolu Ajansnn kuruluu gereklemi oldu. Gece vakti Halide Edip ve ei Adnan Bey evlerine gidince, Yunus Nadi ile yalnz kalan Mustafa Keml, ona: O zaman hkmette ben bulunsaydm, muhakkak memleketin srklendii bu tehlikeli durumun nne daha o zaman geerdim diyerek, Ahmet zzet Paa hkmeti dneminde Harbiye Nezaretini istemesiyle ilgili aklamalarda bulunarak, o zamanlar bu isteinin kiisel ihtiras olarak gsterilmeye alldn sylemiti. tilaf Devletleri, 16 Mart 1920 sabah, Nazm Hikmetin Krk Haramilerin Esirinde: Geni dallarndan szan gecenin glgesiyle, Ormanda uuldayan rzgarlarn sesiyle, Bu akam renklerini kaybedince her iek: Bir kahraman esirin kollar kesilecek Bu bir anl erdir ki Rabbi bulmu kannda Bir kere drmeden yksek marur alnnda Alevden bir sancan tam glgesini Memleketler kermi ykseltince sesini. Tam alt yz yirmi yl bir nur iin dvm, Fakat gnn birinde kfir eline dm imdi ezmek istiyor onu krk haramiler, Bu son akam kalbinde Rabbi bulmazsa eer Ormanda renklerini kaybedince her iek Bir vuruta bin kesen kollar kesilecek! te rzgarda uan alevleriyle yer yer Siyah aalklardan parlad mealeler Dumanl bir kzllk orman glgeliyor anl esirleriyle Haramiler geliyor 456 diyerek dile getirdii stanbulun igaline balamlard. ngiliz sava gemilerinden ynlarla silah ve asker rhtma karlm, elli kiilik bir grup ehzdebandaki 10.Tmen Kararghna gidiyordu. Nbetiyi vurduktan sonra yldrm gibi ieri girip erat kouuna saldrmlar, don-gmlek kamaya balayan askerler kurun yamurundan kurtulamam, cansz yere serilmilerdi. Askeri mzka erlerinin bulunduu kou baslm, koridora karlan erler kuruna dizilmiti. ngilizler bu eylemleriyle mill hareketi destekleme eiliminde olan Salih Paa Hkmetine gzda vermeyi hedeflemilerdi. stanbulun igal harekt mttefik silhl kuvvetlerinin bakomutan sfatyla ngiliz generali Sir Henry Wilson tarafndan ynetiliyordu. Fransa ve talyada ortaklaa alnacak nlemleri onaylamlard, fakat bunun uygulamasna katlmak istemedikleri iin igal karmas yalnzca ngiliz Deniz Kuvvetlerince yaplyordu. Fransa ile talya igalin gerekletirildiini ve stanbulun tmyle ngiliz denetimine girme tehlikesi altnda olduunu grnce, harekete geerek kentin denetiminde paylarna deni istemilerdi.

456 Hikmet Nazm lk iirler iirler8 Sf: 71 Adam Yaynlar Haziran 1999 stanbul

274

htillci Trkler

ngiliz birlikleri bir baskn harektyla ana caddeleri tutmular, Trk karakollarna ve polis merkezlerine girerek, telgrafhaneleri ve btn nemli devlet binalarn igal ederken, Harbiye nezaretinin telgrafsnn ekmeye balad telgraf: ngilizler kente girdiler. Sabahn erken saatinde, askerlerimiz henz uyurken nbetilere saldrdlar. Alt l ve on be yaral var. Durmadan yeni birlikler caddelerden geiyor. u anda ngiliz askerleri bakanla yaklayorlar. Geldiler. Nizamiye kapsndalar. Balanty kesiniz. ngilizler burada. Haberini getikten sonra balant kesilmiti. ngiliz igal gleri Sar Klada bulunan Darleytamdaki drt yz ksz ocua ate etmeye balamlar, esir aldklar ocuklar okuldan alarak, Yua tepesine doru gtryorlard. ldrleceklerini dnen ocuklar alamaya balamlar, etraflarn saran Hintli Sih askerlerine aknlk ve korkuyla bakyorlard. kindi vaktinde ocuklar sekiz kiilik gruplar halinde tekrar okula gtrlmler, ackan ocuklar okulu evrelemi miferleri parlayan ngiliz askerlerine korkuyla bakarak ne bulabildilerse yemilerdi. Bir mddet sonra ngiliz tfekleri ate aarak okulun btn camlarn aa indirmi, korku ile dalan ocuklar kendilerini yerlere atarak canlarn kurtarmaya alrken kurunlar duvarlar delmi, korkudan pencerelerden atlayan ocuklar kollarn bacaklarn krmlard. Okula her taraftan yaan kurun yamurlar altnda akam olmu, gecenin karanl bastnda Hnkar skelesinde demirlemi olan ngiliz sava gemisi Iron Dog (Demir Kpek) okulun zerine top atna balamt. A ocuklar gece karanlnda yerlerden skt tahta paralaryla balarn korumaya alyorlard. ngilizler Okulu Kuvay Millye yata olduu gerekesiyle bombalyorlard. gal ncesi gece tutuklanmadan nce Rauf Beye Mustafa Kemlden bir telgraf gelmi: Osmanl bankasyla bin lira gnderildi. Al da gel diyordu ama Rauf Bey: nceden kararlatrdmz gibi namus borcumuzu yapacaz. Meclisi bastrmak i in orada kalacaz. Yoksa bize gvenerek burada kalanlar, kendilerine haber verilmeden aralarndan ayrlmza gcenirler ve toplanty srdrrlerse o zaman meclisin Ankarada toplanma ii ar olarak tehlikeye girer457 diyordu. Rauf Bey, Fethi Bey ve dier milletvekilleri alda koyunlar gibi st ste hapishaneye tklmlard. Tutuklularn bazlar yanllkla, bazlar da neyle sulandklarn dahi bilmeden yllardr burann yerlisi olmulard. galin ertesi gn hapishaneler boaltlm: ierdekiler bakan, soyguncu, katil, milletvekili veya hrsz, ister sulu ister susuz olsun, hepsi hibir sorgulama ya da buna benzer bir ilem yaplmadan, bir sava gemisine bindirilerek Malta Adasna gtrlerek kt koullar altnda, kaledeki esaret yaamna balamlard.458 Harbiye ve Bahriye Nezaretleri ile Telgraf Merkezi, Trk Oca ve dier yerleri igal ederek ehzdeba Karakolunu basp, 5 kiiyi ehit edip, 15 kiiyi de yaralayan ngilizler, Mill Mcadelenin karsnda olan Harbiye Nazr Fevzi (akmak) Paann odasna girerek, sngleriyle ona hakaret ediyorlard. Rauf Bey ve beraberindekiler Vahdettinin yanna gittiklerinde:
457 Dinamo H.zzettin Kutsal syan C:6 Sf: 77 May Yaynlar- Aralk 1974 - stanbul 458 Mikusch Dagobert Von- Avrupa ile Asya Arasndaki Adam Gazi Mustafa Keml III Sf: 82 Cumhuriyet Gzt. EkiMart 2000 stanbul

275

Gen Trklerden Cumhuriyet Halk Frkasna

ngilizler isterse yarn Ankaraya giderler! Millet bir koyun srs! Bir oban lazm, o da benim diyen Vahdettin, kendisine yaplan tm uyarlara kulaklarn tkamt. galin ardndan Mecliste grmelerin balayaca bir srada ngilizler Mebusan Meclisine gelip, Rauf ve Kara Vasf Beyi tutuklamlar, 17 Mart 1920 gn Meclis toplandnda Edirne Mebusu eref Beyin teklifiyle Misak- Mill krsden okunarak kabul edilmi, 18 Mart 1920 gn de Padiah, Mebusan Meclisini datmt. nk tilaf Devletleri Misak-i Millnin kabul edilmesini ho karlamamlard. ngilizler daha Ocak ay iinde Kuvay Millyeyi destekleyen Harbiye Nazr Cemal Paa ile Genelkurmay Bakan Cevat Paann tutumunu protesto eden bir notay hkmete vermiler, Cemal ve Cevat Paalar, Kuvay Millyeye subay yollamak, silah ve para salamak, terhis edilen erleri gndermemekle sulayp basklarn younlatrnca onlar da grevlerinden istifa etmek zorunda kalmlard. Bu sralarda Rauf Beyin zihni Mustafa Kemlin ne yapmak istedii konusunda pek ak olmad iin, sadrazamla Mustafa Kemlin getirilmesi iin Padiah nezdinde giriimlerde bulunmu, Mustafa Kemlin ancak bu yolla kazanlacan sylemiti. Oysa Mustafa Keml bu fikre iltifat etmedii gibi byle bir fikri hibir zaman aklndan bile geirmemiti. stanbul hkmeti bir kukla olmasna karn, igal ve yaplan zulmleri knayarak, ngilizlerin Kuvay Millyenin resmen ktlenmesi yolundaki taleplerini geri evirdii gibi liderlerinin tutuklanmas isteini: Byle bir alaklk kabul edilemez diyerek reddedip onurlu bir izgi izleyerek, 12 Nisan 1920 gn istifa ediyordu. Ayn gn de Damat Ferit yeniden sadarete getirilmiti.

Krpk Bykl Subaylarn Hepsini Keseceim

Mustafa Keml, 1920 yl balarnda Ankaraya yerletiinden bu yana, geceli gndzl almalarn srdryordu. Kellesini getireceklere verilecek dl iin birok kiinin yart bir ortamda, Padiaha, onun uzants gericilere ve emperyalistlerin her trl tehditlerine kar Trk milletinin sinesine snmt. galcilerin, Ermeni doktorlar ve Rum komitaclar araclyla datt bildiriler ile kkrtt, irticaclardan oluan ekyalarn tehdidi altndayd. Bunlar arasnda 31 Mart irtica hareketinin tezgahlarndan mam Kr Alide bulunuyordu. syanclar Ankaray evreleyen dalarn eteklerine kadar gelmilerdi. Bu ortamda stanbuldaki Meclisin kapatlacan nceden bilen Mustafa Keml, Ankarada yeni bir Meclis almas iin 16 Mart 1920 gn Heyet-i Temsilliye adna: Devlet Merkezinin de tilaf Devletleri tarafndan resmen igali, teri, adl ve icra kuvvetlerden ibaret olan mill devlet kuvvetlerini bozmu ve bu vaziyet karsnda, vazife grmeye imkan grmediini resmen hkmete bildirilerek Meclis-i Mebusan datlmtr. () u halde devlet merkezinin dokunulmazln, milletin istikllini ve devletin kurtarlmasn salayacak tedbirleri dnmek zere millet tarafndan, fevkalade salhiyeti haiz bir mec-

276

htillci Trkler

lisin Ankarada itimaa daveti ve dalm olan mebuslardan Ankaraya gelebileceklerin de bu Meclise itirak ettirilmesi zaruri grlmtr. Diyerek tebli yaynlamt. stanbulda meclisin datlmasnn ardndan Ankaraya gelen mebuslar arasnda meclis bakan Celalettin Arif Beyde vard. Albay smeti Mustafa Keml bizzat karlayarak onun geliinden ok memnun kalmt. stanbuldaki meclisin bakan olan Celalettin Arif Beyin Ankaraya gelmesiyle yeni bir tartmay da balatmt. Celalettin Arif Bey, Ankarada almas dnlen meclisin stanbuldaki meclisin devam olmas gerektiini savunuyordu. Ankarada bu tartmalar devam ederken, ngilizlerin ve Padiahn kkrtarak rgtledii isyan dalgalar Bolu, Gerede, Beypazar, Aya civarlarn etkisi altna alm, geceleri Ankarada dahi silah sesleri duyulmaya balamt. Sancaklarna eyhlislamn Mill Mcadele verenler iin alm olduu lm fetvalarn asan apulcularn Ankaray basmalar gndeme gelmiti. Hatta Halide Edipin ei Adnan Bey bu apulcularn elinden lmektense, yannda tad zehirle kendi canna kymay dahi gze almt. Geceleri duyulan silah sesleriyle her an bir basknla karlalaca korkusu ve bbrek sanclaryla kvranan Mustafa Keml, bir eyler yapabilmek iin rpnyordu. Tmen kumandan ve XX.Kolordu Kumandan Vekili Yarbay Mahmut Bey ehit edilmi, cesedini paralayan caniler onu hayvanlarn nne atmt. Meydanlarda kurulan daraalarnda yurtseverler aslyordu. Bu ortamda Denizli taraflarndan Refet Belenin stemen erif komutasnda gnderdii 120 kiilik bitkin ve dank bir mfreze Ankara valisi Yahya Galip tarafndan byk bir sevinle karlanm; Vali, stemen erifin boynuna sarlmt. Daha sonra Mustafa Kemlin yanna giden stemen erif (Gralp) bu an yle anlatyordu: Mustafa Keml Paann bulunduu Ziraat Mektebi binasna gittim. Paann kapsn vurarak ieri girdim. Paa ile smet Bey, dar, plak bir tahta kanepenin stnde yan yana oturmulard. Vaziyet aldm. Selamlayp tam haberi vermek istedim. Fakat Mustafa Keml birden kolumdan yakalad. Beni ekti. kisinin arasna oturttu. Skt. ardm. Fakat o bard: Brak imdi bunlar! urada kiiyiz. Ne yapacaz, onu dnelim?... Elime bir de sigara tututurdu. Ben armtm. Bu telan sebebini anlayamyordum. Ankaradaydk. Mill Mcadelenin merkezindeydik. Dman karsnda deildik ki!... Birka cmle konuur konumaz smet Bey bana hemen u emirleri verdi: -imdi derhal askerlerini toplayacaksn. Hemen tahkimata balayacaksn. Bu binann etraf, bu tepe tahkim edilecek. Akam zeri tahkimat tefti edeceim! Daha ok atm. Bu tepenin tahkimi! Peki ama, kime kar niin? Hemen tahkimata giritik. Akam zeri smet Bey geldi. Siperleri inceden inceye tetkik etti. Ate istikametlerini, gr sahlrn inceledi. Yaplanlar beendi. Sonra emrini verdi: -Hemen nbetilerini kar. ok dikkatli ol! Akam kararp da gece basnca, bu telalarn sebepleri anlald. Bulunduumuz tepeyi saran bahelerin iinden silah sesleri gelmeye balad. Bunlar atanlar kimlerdi? Niin ate ediyorlard? Bunlar anlamak, inip tartmak da mmkn deildi. O gece sabaha kadar, Mustafa Keml Paann kucanda filintasyla, gndz kyafetiyle kendini binadan darya ve kazdmz siperlere yattn grdm.

277

Gen Trklerden Cumhuriyet Halk Frkasna

Birka gn sonra stemen erif, birliklerinin yarsyla Aya tepelerindeki isyanclarn zerine gnderilmiti. Daha sonra Antep taraflarndan 70 kiilik bir svari daha gelmi, onlar da Ankarada hibir askeri kuvvet olmadn grnce hayrete dmlerdi. TBMMnin alndan bir gn sonra smey Bey stemen erife: Emekli Arif Beyin kuvvetleri Beypazarndaki isyanclar zerine yryecek, siz de blnzle ona katlacaksnz demiti. stemen erif, Arif Beyle almann bir felaket olduunu : Ya Arif Bey beni, ya da ben Arif Beyi tepelerim diyerek onun subaylara hakaret ettiini sylemiti. Bunun zerine Beypazar harekatnn Arif Bey tarafndan yaplmas kararlatrlmt. 459 Arif Beyin mfrezesi Beypazarna yrm, asiler bu blgeyi terk etmilerdi. Blgenin irticaclarn yakalayan ve kulak memelerini kesen Arif Bey, onlara bir daha isyana kalkmamalarn tlyordu. Blgede hl, o dnemden kula kesilenleri anmsatmak iin halen Kula Kesikler sz kullanlmaktadr. Emrindeki askerlere kar acmasz tavrlarnn bedelini Arif Bey, bir gece adrnda beyni bir kurunla paralanarak demiti. Bir akam yaplan toplant srasnda Mustafa Kemlin zel Kalem Mdr Hayati Bey, Anzavur kuvvetlerinin Mihali zerine ilerlediini sylyordu. Manyas Susurluk (Susrlk), Gnen ve Ulubat dolaylarnda ikinci defa balayan isyanda, daha byk glerle harekete geen Anzavur: Gsmde iman, bamda Kuran ve elimde ferman olarak geliyorum. Krpk bykl subaylarn hepsini keseceim diyerek harekete gemiti. Anzavur, Gnen civarlarnda Kuvay Millyenin Yunanllara kar savamasna: -Padiah Yunanllara kar harp edilmesine raz deildir. Yunanllar bizim dostumuzdur. Padiahn emir ve rzas hilafna olarak onlara silah ekmek kfrdr, isyandr. Diye kar kyordu.460 Beraberindeki 150200 kiilik boyunlarna Kuran asl tayfasyla, bir Mft ve Yzba Hayri Beyi incir aacna asarak ldrmlerdi. Ankaradaki Muallim Mektebi stanbuldan kaan, yeni kurulacak Mecliste yer alacak mebuslar ve dier gelenler iin yatakhane haline getirilmiti. Yemekleri, kendi arkadalar arasndan setikleri bir heyet tarafndan karlyordu. 9 Nisan 1920 gn smet Bey, brahim Sreyya ve stanbul Mebuslar Meclisinin Bakan Celalettin Arif Bey, Ankaraya geliyorlard. Mustafa Keml onlar karlamak zere Akkprye gelmi halk yol kenarlarn doldurmutu. Mustafa Keml konuklarn otomobiline alarak Ziraat Mektebine getirdi. Celalettin Arif Bey 10 Nisan gn ektii telgrafla Mebuslarn Ankaraya gelmelerini istemi, bu ar eitli yollarla kamuoyuna da duyurulmutu. Milletin birliini salayacak bir Meclisin bir an evvel almas, Meclisin adnn TBMM olmas ve 22 Nisan 1920 gn almas kararlatrlm, daha sonra ise o gnn koullar gerei, Hac Bayram Camiinde klnacak Cuma namazndan sonra almas uygun bulunmutu. Bu sralarda Hendek, Dzce ve Boluda isyan kt haberleri de Ankaraya ulanca bu isyanlarn iyi niyetli giriimlerle nlenmesi iin Trabzon mebusu Hsrev (Gerede) Bolu me459 Gralp erif Kurtulu Savann Yz Sf:56-58 Gncel Yaynclk Ekim 2002-stanbul 460 Nadi Yunus Birinci Byk Millet Meclisi Sf:6 Cumhuriyet Gzt. Eki 1998-Ankara

278

htillci Trkler

buslar, Dr. Fuat ve kr, Lazistan (Rize) mebusu Osman Bey, balarnda bir temenin bulunduu on dokuz askerle blgeye t heyeti olarak gnderilmiti. lk gecesini Yabanabat (Kzlcahamam)ta geiren heyet, ertesi gn Geredeye girmeden nce bir kyde konaklamlar, sabah yola ktklarnda Gerededen gelen top atlarn 21 Nisanda alacak olan TBMMyi kutlayan sesler olduunu sanyorlard. ehre yaklatka batan ayaa silahl bir kalabalkla karlamlar nlerinde gzlerinden biri kr olan ve 31 Mart olaylarnda Fatih camiindeki ayaklanmay balatan Selnikli Kr Ali Hoca bulunuyordu. O Safranboluda srgn olarak yaarken, Geredelilerin daveti zerine buraya gelmiti. t Heyetinin geldiini gren Kr Ali arkasndan gelen silahl kalabal durdurmu: Gelmeyiniz slm slm krmasn diye baran Kr Ali onlara doru ilerlerken kalabalk iinden ate balam, giysisi asker elbisesine benzeyen Hsrev Beye kumandan olduunu sanarak saldrmlard. ok ar yaralanan Hsrev Beyi kalabalk iinden yal birisi Onu bana balayn diyerek saldrganlardan kurtarmt. tcler tutuklanmlar, Hsrev Beyin tedavisi iin de Belediye doktoru arlmt. Kalabalk doktorun nn kesmek istemise de o ieri girerek tedaviye balamt. Kr Ali toplulua seslenerek dalmalarn istemi, ellerindeki uzun srklara ivi akm ocuklar, eekleriyle ve yaya olarak Geredeye gelmi kyller, kadnlar ve erkeklerden olumu kalabalk evlerinin yolunu tutmutu. syanclarn elebalarndan Divitli Eref Hoca: Bizim ayaklanmamz dinsel ayaklanmadr. Yaknda Ankaray fethedeceiz. imdiye kadar ektiklerimiz mekteplilerdendir. Diyordu. Bu sralarda Dzceden gelen haber, tutuklu mebuslarn Dzceye gnderilmesini istiyordu. Geredeliler ise onlar kendilerinin yakaladn, cezalarn da kendilerinin vereceini syleyerek itiraz ediyorlard. Bu srada tellal, Yarbay Mahmut Beyin Hendekte ldrld haberini veriyordu. t Heyetinde bulunanlarda bu ac haberi iitmilerdi. Tutuklanmalarnn zerinden drt gn geen mebuslar, elleri kelepeli, boyunlarndan zincirlerle birbirine balanm olarak, Dzceye gtrlmek zere yola karlmlard. Toplanan kalabalktan kimi ta atyor, kimi tekme, kimi elindeki ucu ivili sopalarla vuruyor, drtyordu. alvarl arafl kadnlar byk bir hrsla esirleri paralamak iin saldryorlard. Yanlarna Gerede Mdafaay Hukuk Derneinin yeleri de katlan esirler bir tatar arabasna bindirilerek 400 erkez atlsnn korumasnda Dzceye gtrlyorlard. aydurtta mola verilmi, sabah beklerlerken yetmi yalarnda bir kyl elindeki balta ile tutsaklara saldrm, baltann arabaya saplanmasyla Mdafaay Hukuk Cemiyeti Bakan Doktor Zihni Bey hayatn kurtarmt. Esirler, Dzceye girerken byk bir kalabalk yollara dklmt. Kk bir hcreye hapsedilen esirler hapishanede birok Kuvay Millyeci ile karlamt. Yarbay Mahmut Beyin tmen subaylar da oradaydlar. Hrriyet ve tilaf Partisi Bakan erkez Berzek Safer, o srada stanbulda olduundan iki gn bekleyen esirler o gelince: Ankaraya gideceiz, herhalde padiahn buyruunu yerine getireceiz szleriyle karlamt. Bu sralarda da Geyve Boaznda byk kahramanlklar gsteren 143.Alayn iki taburu bir da bataryas ile yrye balam, 20 Nisan gn Adapazarna girip, orada geceledikten sonra 21 Nisan gn sabah Hendeke doru yola koyulmulard. Yol boyunca eyhlislam Drrizadenin fetvasna kar Anadolu din adamlarn fetvasn datarak akam Hen-

279

Gen Trklerden Cumhuriyet Halk Frkasna

deke varmlard. Bu sralarda Dzcede ayaklanma kt haberleri kendilerine ulam, blgedeki ngiliz ajanlar: Bolevikler Hendeki bast. Kadn ve kzlarmz rlplak hamamlara doldurdular. Mslmanlk ve namusumuz tehlikededir. Allahn seven Hendeke kosun! diye arlar yapyordu. Kendisi de erkez olan Yarbay Mahmut, geceleyin erkez beyiyle grm ve erkezliine gvenerek Abaza ve erkezleri yola getirebileceini dnyor, onlarla bar olana salayabileceine inanyordu. Oysa gece yaplan grmelerde erkezler ikiyzl bir politika izlemilerdi. Mahmut Bey, yal bir erkezle birlikte kendisine kurulmu tuzaa doru gidiyordu. te yandan Yedek temen Muhsinin emrindeki Yedinci Blk erleri silahlarn brakmlar, Abazalar ile kucaklamaya balamlard. Bu olay gren Kurmay Bakan Yakup Sami derhal ate almas emrini vermesini istemi ancak o: Kardekan dklmesini istemiyorum diyerek bunu kabul etmemiti. Abazalar ve erkezler taburlarn iine dalmlar, herkes birbirine karmt. Bu srada silahl bir Abaza tfeini Yarbay Mahmut Beye evirmi teslim olmasn istiyordu. Aldatldn anlayan Yarbay Mahmut Bey emir subaynn elindeki filintay alp, Abazaya ate etmi ama evreden alan atele yaralanmt. Ksa bir sre sonra ehit olduunda bir ukura frlatp atmlard. Esir alnanlar da Dzceye gtrlm, Akif Hocann iman tazelettirdii askerler terhis edilmi, subaylar tutuklanmlard. stanbulun ve emperyalizmin kuklas din adamlar, bir olayn bir iin din kurallar bakmndan yanlln veya doruluunu bildiren hkmlerin yazl olarak bildirilmesi anlamna gelen fetvalar yaynlamaya balamlard. Bu fetvalar Anadoludaki Mill Mcadelenin aleyhine veriliyordu. zellikle Damat Feritin 5 Nisanda yeniden sadarete getirilmesiyle eyhlislam Drrzde Abdullah 11 Nisanda Mustafa Keml ve Mill Mcadele aleyhinde fetva yaynlamt. Bu fetvann ardndan da Vahdettin, erkez Anzavura Paalk unvan vererek Hilfet Ordusunu kurdurmutu. ngiliz ve Yunan uaklar Anadolu ilerinde Halifenin kutsal fetvalarn havadan atmlar, ngiliz konsoloslar, Rumlar ve Ermeniler, Krt Teli ve slam Teli rgtleri de ayn fetvalar datarak isyanlar krklyorlard. Konyada ise TBMMne gnderilecek temsilcilerin seimi yaplmam, buna gereke olarak da : Mebuslarmz seerek stanbula gnderdik; ikinci bir mebus seimi yapmak istemiyoruz diye gereke gsterip direnerek tehlike yaratyorlard. Refet Paa, bu seimleri silahlarn glgesinde yapmaya karar vermi ve ulusal gler Saraynnde toplanmaya balamt. Bu srada Konyann ilerli gelenleriyle makine banda gren Refet Paa, onlar Sarayn istasyonunda grmeye davet etmiti. Konyallar bir trene binip Saraynne geldiklerinde treni abluka altna alan askerler, hi kimseyi trenden indirip, bindirmeden iinde 12.Kolordu Komutan Albay Fahrettin Beyin de bulunduu treni Ankarada Temsil Heyetiyle grtrmek iin gtryordu. Mustafa Keml, Refet Beyin kurnazca uygulamas karsnda arm ama izledii yolu hakl bularak onu kutlamt. Konyallar Ankaraya geldiklerinde Mustafa Kemlin konular etraflca anlatmasyla ikna olmular, 6 Nisan gn Saraynne dnen trenden inen Fahrettin Beyle Refet Bey dosta vedalamlard. Bylece Fahrettin Bey de Kuvay Millye saflarna katlmt.

280

htillci Trkler

te yandan, Yusuf zzet Paa da henz Mill Mcadele saflarna katlmamt. Mustafa Keml ilk nce Yusuf zzet Paaya telgraf ekerek kendisini Ankaraya davet etti. Ardndan da, Albay Bekir Sami Beye bir telgraf ekip, kendisini krmadan Yusuf zzet Paaya Ankaraya gelmesini sylemelerini, direnirse tutuklu olarak Ankaraya gndermelerini emretti. Daha sonra da Yzba Selahattin Beye telgraf ekerek Yusuf zzet Paann Ankaraya gnderilmesi iinin, Bekir Sami Bey tarafndan yerine getirilmezse, her ikisinin de tutuklanarak Ankaraya gnderilmesini istedi. Ankaraya gitme ii Yusuf zzet Paa tarafndan yerine getirildi ve 10 Nisan 1920 gn Bursadan Ankaraya hareket etti. 2122 Nisan gecesi Bursada Albay Bekir Sami Bey yetmi-seksen civarndaki din adamn belediye salonunda toplam, toplantya Ali Fuat Paa da katlmt. Toplantda Mustafa Kemlin gnderdii telgraf okunmu,yaplan grmelerde Bursallarn ulusal mcadeleye katlma eiliminde olduklar grlmeye balamt ki, ak sarkl parlak cbbeli gen bir hoca ayaa frlam, bararak: Gerek sizin bildiiniz gibi deildir. Ben daha bu gn stanbuldan geldim. Bir gn nce Padiahn huzurundaydm. Millete Padiahn selamn getirdim. Ne Padiahmz ne de hkmet tutsak deildir. Bu gerei kendi azndan iittim. Diyordu. Salondaki herkes soluunu tutmu onu dinlerken Ali Fuat Paa silahn ekmi : Yerinden kprdama, karmam! diyerek barp, gen hocay yakalatmt. Salonda bulunanlarn gzleri nnde zeri aranm ve bulunan ngiliz Casus rgtnn bakan Yzba Benet imzal mektup okunarak gen hocann bir ajan olduu aa kmt. Bu olayn ardndan Bursann din adamlar bir fetva hazrlayarak Kuvay Millye saflarna katlmlard.

Byk Millet Meclisini Ayorum

23 Nisan 1920 gn sabah Ankarallar bayram gnlerinde yapt gibi all gll en gzel elbiselerini giymiler, ocuk, kadn, erkek, gen yal Hac Bayram Veli Trbesi ile Meclis binas arasndaki blgeyi doldurmulard. Hac Bayramdan Meclise kadar toplanan kalabalk arasndan nde Mustafa Keml ve mebuslar zorlukla ilerliyorlard. Meclis, 355 ye yerine ancak 115 mebus ile alacakt. Gneli bir gn le vakti Hac Bayram Camii nnde toplanm kalabaln ortasndan Sinop Mebusu Hoca Abdurrahman Efendi iki tarafn eviren mangann arasndan Millet Meclisinin alaca binaya doru ilerliyordu. Karaolan arsnn iki tarafndaki dkkanlarn olduu yerde Mustafa Kemlde onlara katlmt. Dualar okunduktan sonra kurbanlar kesilmi, Meclis binasnn merdivenine kan Mustafa Keml, krmz beyaz kurdeleler balanm kapya doru ilerlemi ve eline verilen makas ile bu kurdeleleri keserek Meclise girmiti. Meclisin en yal yesi 1845 doumlu Sinop Mebusu erif Bey saat 13.45te krsye geldiinde iki katip seildikten sonra, Mustafa Kemlin hazrlad al konumasn yapyordu:

281

Gen Trklerden Cumhuriyet Halk Frkasna

Deerli hazr bulunanlar, stanbulun geici kaydyla yabanc devletler kuvvetleri tarafndan igal ve btn esaslar ile Hilfet Makam ve hkmet merkezinin bamszlnn ortadan kaldrldn biliyorsunuz. Bu duruma ba emek, milletimizin nerilen yabanc tutsakln kabul etmesi demek idi. Ancak tam bamsz yaama azminde olan ve her eyden nce zgr ve ba dik milletimiz tutsakl iddetle red etmi ve derhal vekillerini toplamaya balayarak Yce Meclisimizi vcuda getirmitir. Ben bu Yce Meclisin yal bakan olarak, Allahn yardm ile milletimizin ite ve dta tam bamszln ele alp ynetmee baladn btn dnyaya iln ederek Byk Millet Meclisini ayorum. Kutsal bamz, btn Mslmanlarn Halifesi ve Osmanllarn Padiah VI nc Sultan Mehmetin yabanclarn elinden kurtarlmas, sonsuza kadar bakent stanbul ile igal altnda trl aclar eken ve acmasz olarak yok edilmeye allan dier illerimizin dmandan arndrlmas iin bize g vermesini, Yce Tanrdan diliyorum. 461 Ertesi gn Meclisin ilk celsesi saat 10da alm le vakti verilen bir saat aradan sonra 14te balayp saat 16.30da sona ermiti. Mustafa Keml bulunan yelerin tamamnn oyu ile TBMM bakanlna oy birlii ile seildi. Celalettin Arif Bey kinci Bakanla, Abdulhalim elebi Efendi I.Bakanvekilliine, Hac Bekta eyhi Cemalettin Efendi kinci Bakanvekilliine getirildiler.462 Mustafa Keml yapt konumada, ayn zamanda Halife olan Padiahn esir olduunu, onun esaretten kurtarlmas gerektiini sylyordu. 25 Nisan gn yaplan toplantda Temsil Heyetiin o zamana kadar yerine getirdii grev ve yetkilerini Trkiye Byk Millet Meclisine devrettiinde Mustafa Keml: Artk mukadderat vatana Meclisi liniz el koymutur. Bundan sonra bu yolda icraat ancak Meclisi linizin kararlar infaz edecektir. Ona gre alnacak tertibat dahi bittabi heyeti cemilenize aittir.diyordu. 25 Nisan 1920 gn Trkiye Byk Millet Meclisi millete u bildiriyi yaynlad. Anadolunun her kesinden gelen vekillerinizin tekil ettii Byk Millet Meclisi olan biteni dinleyip anladktan sonra millete hakikati sylemeye lzum grd. ngilizler tarafndan satn alnan ve milleti birbirine drmek maksadn gden baz hainler sizi aldatmak iin trl trl yalanlar sylyorlar. zmir vilayetinin, Antalyann, Adanann, Antebin ve Mara ve Urfa havalisinin dmanlar tarafndan igali zerine silahna sarlan milletta ve dindalarnz yine size mahvettirmek iin Padiah ve Halifeye isyan szn ortaya atyorlar. Millet Meclisi Halife ve Padiahmz dman tazyikinden kurtarmak, Anadolunun unun bunun elinde para para kalmasna mani olmak, payitahtmz yine Anavatana balamak iin alyor. Biz vekilleriniz cenab- Hak ve resulekrem namna yemin ederiz ki Padiaha ve Halifeye isyan sz bir yalandan ibarettir ve bundan maksat vatan mdafaa eden kuvvetleri aldatlan Mslmanlarn elleriyle mahvetmek ve memleketi sahipsiz ve mdafaasz brakarak elde etmektir. Hindin Msrn bana gelen halden mbarek vatanmz kurtarmak iin ngiliz casuslarnn sizi aldatmak zere uydurduklar yalana inanmayn! zmirini, Adanasn, Urfa ve Maran elhsl vatann dman istilsna uram ksmlarn mdafaa edenleri din ve milletimizin erefi iin kan dken kardelerinizi arkadan size vurdurmak isteyen alaklar dinlemeyin ve onlar Millet Meclisinin karar zerine cezalandracak olanlara yardm edin.
461 TBMM 1.Dnem Zabt Ceridesi C:1 Sf:2 462 TBMM 1.Dnem Zabt Ceridesi C:1 Sf:41-57

282

htillci Trkler

T ki, din son yurdunu kaybetmesin, T ki, milletimiz kle olmasn. Bu birlik olduka dman zerimize gelemeyeceini resmen iln etti. Onun candan zledii aramzda nifak ve ikaktr. Allahn lneti dmana yardm eden hainlerin zerinde olsun ve tevfik, Halife ve Padiahmz, millet ve vatan kurtarmak iin alanlarn zerinden eksik olmasn463. Sra hkmet kurma almalarna gelmiti. 2 Mays 1920 gn cra Vekillerinin seimine dair kanun karlm, 11 icra Vekili seilmiti. Bu heyette: eriye ve Evkaf Vekili: Hasan Fehmi Efendi, Hariciye Vekli: Bekir Sami Bey, Shhat ve tima Muavenet Vekili: Dr.Adnan Bey (Advar) Mill Mdafaa Vekili: Fevzi Paa (akmak) Nafa Vekili: smail Fazl Paa, Adliye Vekli: Celalettin Arif Bey, Erkan- Harbiye Umumiye Vekili: Albay smet Bey(nn), Maliye vekili: Dr. Rza Nur, ktisat Vekili: Yusuf Keml Bey (Tengirek) Dahiliye Vekili: Cami Bey olmulard.464 TBMMnin oluturduu cra Vekilleri Heyetine hemen itirazlar gelmi, zellikle Mill Mcadeleye sonradan katlan smet Beye ve daha nceki olumsuz yaklamlar nedeniyle Fevzi Beye itiraz ediliyordu. smet Beye itiraz , smet Beyin Erkan- Harbiye Umumiye Vekili olmas ayn zamanda Bakomutan olmas anlamna da geldii iin, Ali Fuat Paa ve Refet Paadan geliyordu. TBMMnin almas, Bakanlar Kurulunun oluturulmasnn ardndan Meclis iinde gr ayrlklar ortaya kmaya balam, Hac Bayram Veli Tekkesinde Mevlevi eyhi bakanlnda toplanan eyhler, Meclisin yapaca iler iin Padiahtan izin alnmasn gerektiini ileri sryorlar, stanbul Meclisinin eski Reisi Celalettin Arif Bey ise: Bu Meclis, stanbul Meclisinin devamdr diyerek yeni kanunlara gerek olmadn syleyerek: Ben reislik sandalyesine oturaym, siz de benim ilemi iki aylk maam vermenin yolunu arayn diyordu. Mustafa Keml, izlenecek politikalarn belirlenmesi iin aba sarf ediyor, mill snrlar iinde kendi gcmze dayanarak varln devam ettirilmesi ve lke ile milletin kalkndrlmas iin allmasn dier milletler ile karlkl iyi ilikiler kurulmasn istiyor, ada hukuk ilkelerine bal meru zeminde bir devlet kurulmas iin mcadele veriyordu. TBMM iinde bulunulan etin koullar altnda lkenin kurtuluu iin almak zorundayd. Hyanet-i Vataniye Kanunu gnlerce sren etin tartmalarn ardndan karlabilmiti. O da Mustafa Kemlin devlet adaml zelliinden kaynaklanan zveriler sayesinde olmutu. 2526 Nisan gecesi Lefkedeki karargahnda Ali Fuat Paaya, on be gn ncenin Harbiye Nazr Fevzi Paann geldii haberi verilince Ali Fuat Paa onu sevinle karlamt. Daha nceden Mustafa Kemle kar dmanca tavrlar iinde olan ve 25 Mart 1920 gn:

463 TBMM 1.Dnem Zabt Ceridesi C:1 Sf: 60 464 TBMM 1.Dnem Zabt Ceridesi C:1 Sf: 156-189

283

Gen Trklerden Cumhuriyet Halk Frkasna

tilaf Devletleri kuvvetlerine ve bilhassa ngiliz ktalarna kar her trl iyi muamelede bulunulmasnn temini465 emrini veren Fevzi (akmak) Paann gelii Ankaraya bildirilerek Fevzi Paaya hissettirilmeden Ankaradan cevap beklenmeye balanmt. Ankarann olumsuz ve ar tavr karsnda Ali Fuat Paa, Mustafa Kemlle telgraf banda grmeye giderek kendi arkadalk ilikilerini de kullanarak Mustafa Kemli ikna etmeye alm: Sezdirmeden Fevzi Paay gzaltnda ivedi olarak trenle Ankaraya gnderiniz diyen Mustafa Kemlin tavrn: Anadoluya getiinize sevindik. Ho geldiniz. Ankaraya bekliyoruz diye deitiren Ali Fuat Paa, Fevzi Paay Ankaraya gndermiti. 27 Nisan 1920 gn trenle Ankaraya gelen Fevzi Paa da bylelikle Mill Mcadele saflarna katlm ve Mecliste yapt: Diledikleri yolda bir hkmeti getirip kendilerinden bir ngiliz neferinin burnu kanamadan, bizi bize bir harple krdrmak istiyorlard Yerimize getirilen kabineden tabii malumatnz vardr. Malumunuz olan hatt hmayunlar ve fetvalar slam birbirine drmek iin bin drt yz senelik slam tarihinde misli grlmemi bir ngiliz fitnesi, ac bir vesikadr eklindeki konuma ierii bastrlarak halka datlmt.466 29 Nisan gn Dr. Adnan ve Cami Bey, Meclis bakanlna sunduklar neri ile: 16 Mart 1920 tarihinden itibaren yabanclarn igali ne giren stanbul Hkmetinin bundan byle alaca her trl kararn geersiz saylmasn 467 istemi, daha sonra verilen baka nergelerle bu tarihin Mondros Mtarekesinden itibaren eklinde deitirilmesi istenmiti. Bu nerge ile ciddi tartmalar yaanm, nergeye kar kanlarn ban Celalettin Arif Bey ekmiti. Tartmalar srasnda stanbul Meclisinin eski bakan Celalettin Arif Beyin talyanlarla Zonguldak ve Ereli taraflarnda kmr iletmelerinde ticari ibirlii yapt iin bu neriye kar kt iddia ve dedikodular kmt. Tartmalarn ardndan 16 Mart 1920 tarihinden itibaren yaplan her trl anlama szleme vs. alnan kararlarn tabannn geersiz saylmasna karar verildi. karlan Hyaneti Vataniye Kanununu Ceridei Resmiyede 2 ubat 1337 gn yaynlanm bu kanunla, Byk Millet Meclisinin meruiyetine isyan vatan hainlii olarak nitelenerek bu fili ileyenlerin idam olunacana karar verilmiti.468 stanbul Birinci dare-i rfiye Divan- Harbi, Mustafa Keml ve arkadalarn 11 Mays 1920 gn idama mahkum edince Vahdettin, 24 Mays gn Mustafa Keml, Kara Vasf, Ali Fuat Paa, Alfred Rstem, Adnan Bey, Halide Edip, 25 Mays gn Fevzi akmak, 6 Haziran 1920 gn smet nn, Bekir Sami, Celalettin Arif, Dr. Rza Nur, Yusuf Keml Tengirek, Mehmet Rfat Breki ve Fahrettin Altay hakknda verilen idam kararlarn onaylayarak yrrle koymutu.

465 Aydemir evket Sreyya Tek Adam Cilt II. Sf:.235 Remzi Kitabevi 1999-stanbul 466 Nadi Yunus Birinci Byk Millet Meclisi Sf:63 Cumhuriyet Gzt. Eki 1998-stanbul 467 TBMM 1.Dnem Zabt Ceridesi C:1 Sf: 145-146-203:210-222:233-227-329 468 TBMM 1.Dnem Zabt Ceridesi C:1 Sf: 79:84, 99:102, 108,109,115:122,127:134,137,145

284

htillci Trkler

Kprll Hamdi Bey

Btn yurtta ulusal mcadele tm hzyla devam ediyordu. Gelibolu ile Eceabat arasnda bulunan Akba Cephaneliinde bulunan malzemenin Boleviklere kar savaan Ruslara verilmesi planlanarak Kzlorduya bir darbe indirilmesi kararlatrlmt. Makedonyadaki Kprl Kasabasnda domu ve Siyasal Bilgiler Fakltesini bitirdikten sonra Ayvalk yresinde mill kuvvetleri rgtleme almalar yapan Hamdi Bey 1920 ylnn Ocak aynda Bigaya gelip, Dramal Rza Beyle() birlikte 37 kiilik bir kuvvet oluturmutu. Cephaneliin bulunduu yerde gerekli nlemleri aldktan sonra btn telefon ve telgraf hatlarn devre d brakp, 26-Ocak 1920 akam harekete geip gece souunda cephaneliin tamamn srtlarnda tayarak Balclar kyne ulatrmlar, buraya getirilen silahlar da Yrkler tarafndan anda Yenice Kyne gtrlmt. 27 Ocak 1920 Gece gndz ile buluurken Fransz cephanelii bombo ve etkisiz hale getirilmiti. Bu cephanelikten byk miktarda silah ve cephanenin Anadoluya nakledilmesi, seferberlik hazrlklarnn yaplmas gibi gelimeler tilaf Devletlerinin halk zerindeki basklarn daha da arttrmt. Sovyet diplomat Aralov ile Mustafa Keml arasnda Akba Baskn sz konusu olduunda aralarndaki konumay Aralov yle anlatyor: Bir gn Mustafa Keml bana dnerek : Aralov yolda, dedi. Biz Trkler 1920 ylnda size yardm etmek frsatn bulduk. Her halde siz bunu bilmiyorsunuz. Geliboluya yakn Akba iskelesinde, daha Birinci Dnya Savandan kalma bir silah ve cephane deposu vard. Bu depoyu Fransz askerleri korumakta idi. Franszlarla ngilizler bu silahlar General Vrangele vermeye karar vermilerdi. Beyazlara ait bir Rus gemisi, silah ve cephaneleri almak zere Akbaa gelmiti. Biz bu silah deposunu biliyor, tilaf Devletlerinin niyetlerini seziyorduk. Bu deponun korumasnda Osmanl Hkmeti de Franszlara yardm ediyordu. Cesaretli ve fedakar arkadamz Kprll Hamdi Bey bu silahlar ele geirmek iini organize etti. Telgraf ve telefon kablolarn kesti. Kendisi gibi cesur ve fedakar arkadalaryla 1920 yl 26/27 Nisan gecesi sallarla yavaa boaz geerek, Fransz askerlerinin silahlarn ald. abucak silah ve cephaneleri ykleyerek onlar Lapsekiye getirdiler. Kprll silahlarn ald Fransz askerlerini de birlikte getirmeyi unutmad. Silah ve cephaneler hemen memleket iine gnderildi. Bylece 8 bin Rus
() Dramada doan ve babasnn isminin Rifat Bey olduu bilinen Dramal Rzann 1890 ylnda doduu sanlmaktadr. Uzun boylu, iri yapl, parlak bakl banda siyah bir kalpak tayan uzun ehreli ve sakallyd. Srtnda, rtbeleri sklm, klk, haki, eski bir zabit ceketi ile ayaklarnda yn konlu bir Kafkas izmesi ve bacanda asker pantolonu bulunuyordu. Gsnde bir ble yetecek kadar mermilerle dolu fieklik vard. Belinde ise bir Barebellum silah, boynunda bir askeri drbn ve harita antas tayordu. Belinde ise yine bombalar bulunuyordu. Dramal Rza Bey, Akba cephaneliinden karlan silh ve cephanenin Yenice'de kendisi tarafndan imha edilmesi hadisesine olduka zlmt. Bu olaylara yol aan Anzavur Ahmet syannn arkasndaki gcn Damat Ferit Paa olduuna inanan Dramal Rza Bey, Damat Ferit Paay ldrp bir anlamda intikam almay dnmekteydi.Sadrazam Damat Ferit Paaya suikast teebbsnde bulunmak ve geni apl bir gizli tekilt oluturmak sulamalaryla stanbul Birinci Divan- Harbi rfisi tarafndan yarglanm ve 12 Haziran 1920 tarihinde idam edilmiti. Hakknda verilen idam hkmnn infaz edildii 12 Haziran 1920 gn, vasiyetini bildirmi, bu vasiyete gre, zerinde kan yedi lira ve eyrekle, bileindeki kol saati ve Polis Mdrlnde emanet bulunan 270 ksur lirasn kendisi ile birlikte idam edilecek olan Bahriye Yzbas Halil brahim Beyin ailesine verilmesini istemiti.

285

Gen Trklerden Cumhuriyet Halk Frkasna

tfei ve 40 makineli tfek alm olduk. Bu ok iimize yarayan, ok gzel bir hediye idi. Bylece biz bize de size de yardm etmi olduk.469 Anadoluda gelien mcadele karsnda Ali Rza Paa istifa etmek zorunda kalm, yeni hkmeti Salih Paa kurmutu. tilaf Devletleri bu frsattan yararlanarak Mustafa Keml Paa ve Trkiyeyi istedikleri bar artlarna boyun edirmek iin, nce Trk Ocan bastlar ve 16 Mart 1920 gn de stanbulu igal etmilerdi. Meclisi de kuatarak Rauf ve Kara Vasf Beyi tutuklayarak Maltaya srgne gnderdiler. Mustafa Keml, Maltadaki tutuklularn serbest braklmas srecindeki mzakereleri hzlandrmak amacyla: Anadoluda ne kadar grevli ngiliz subay varsa hepsini tutuklaynz emrini verdi. Anadoluda Albay Rawlinson dahil tm ngiliz subaylar tutuklannca Ankaradaki 200 ngiliz askeri ile Fransz kumandan da oradan ayrlmak zorunda kalmlar ve ngilizler Maltadaki tutuklulardan ilk grubu serbest braknca, serbest kalanlardan Sait Halim Paann yurda dnne izin verilmedii iin talyaya yerlemiti. Said Halim Paa, 6 Aralk1921 gn Romada Ermeniler tarafndan ldrlnce Mustafa Keml ngilizlere: Bundan sonraki grup talyada serbest braklmayacak, sava gemilerinizle neboluya getireceksiniz, neboluda bize teslim edeceksiniz diye art komutu. Bundan sonra Maltadan serbest braklm olan tutuklularn neboluya gelilerini Fransz gazeteci Berte G. Gaulis yle anlatyor: 16 Mart 1920de, stanbuldaki parlamentodan cebir kullanl ile alnp Maltada tutulan Trkler, birka ay nce salverilmi bulunuyor. Bunlardan birka ile nebolu-Ankara yolculuunda beraberdim. ou sekin esirlerdi ki, deerlerinin tannm olmas sonunda yadrganmayacaklarna bir trl inanmamlard. Aslnda, onlara bir eit zellik tannmtr ama, bu sandklar biimde deildi. Basit asker muamelesi grdkleri zaman, paralarnn alndn, mcevherlerinin alndn grdler, en olmayacak salk rejimine tabi tutuldular. Buna karlk, istenen paray verenler de, Maltadan szm ona kam oldular. ou, orada kalp bekledi: bunlar pazarlk edemeyecek kadar gururlu kiilerdi. Nihayet, hareket saati gelip atmt: Kt bir yolculuun tm rahatszl iinde, kk ve oynak bir harp gemisinde, hele o saygl himaye de yok olunca stanbul limannda gemi demir atar. Gnlerce, karaya kma yasa, dar ile temas yasa! i kadn ve ocuk dolu kayklar ngiliz gemisi etrafna doluurlar, kabaca kovulurlar, lklar, hkrklar hava ile karr. Bu, esaretin en ackl ndr. Kafile bir petrol gemisine nakledilir, alkantl bir denizde neboluya gidilir. Kydan gelen Trk kayklar nakil iin mucizeler yaratrlar. ngiliz subaylar tahliye zorluklar karsnda sabrszlanr, ykleri olduu gibi denize atma tehditleri savururlar.() Maltann tekil ettii ibret dersi, btn douya szmtr: yle: ngiltere artk ngiltere deildir, ngiliz adaleti en byk densizliklerden biridir. ngiliz szne inanlmaz. Bu, tm slam dnyasnda gerek ihtilldir: meyvelerini sratle verecektir. 470 stanbul ile balar koparmak, Anadolu iin mali bir sorun oluturuyordu. Gnderilen bir genelgeye gre Osmanl Bankas, Dyun-u Umumiye, Reji, Mal Sandklar ve Evkaf Sandk469 Aralov S. Bir Sovyet Diplomatnn Trkiye Hatralar 2 S:162-163 Cumhuriyet Gzt. Eki Aralk 1997-stanbul 470 Berthe G. Gaulis ankaya Akamlar II Sf:44-45 Cumhuriyet Gzt. Eki Ocak 2001-stanbul

286

htillci Trkler

lar stanbulla ilikilerini kesecekler ve mevcutlarn taradaki yetkili mercilere bildireceklerdi. galin hemen ardndan Mustafa Keml Paa: tilaf Devletlerinin stanbuldaki temsilcilerine, Birleik Amerika siyasi temsilcisine, tarafsz devletler dileri bakanlarna, Fransa, ngiltere ve talya parlamentolarna birer protesto gnderdi. Mebuslar Meclisi Mebusluk vazifesinin gven iinde yaplmas imkn oluncaya kadar meclis grmelerinin yaplmamas karar alarak toplantlar erteledi. Mustafa Keml Paann emrine uyularak, stanbul ile her trl yazma ve vergilerin stanbula gnderilmesi yasaklannca Salih Paa kabinesi de istifa etmek zorunda kald. 5 Nisan 1920de Damat Ferit Paa yeniden sadrazamla getirilmiti. Damat Feritin, yeniden iktidara getirilmesine yaplan eletirilere karlk olarak Vahdettin u cevab veriyordu: Ben istersem Rum Patriini de, Ermeni Patriini de getiririm, Hahambay da getiririm. 5 Nisan 1920de kurulan 4nc Damat Ferit kabinesinde Adliye Nazr Bosnal Ali Rt Bey, Yunan ordusunun muvaffakiyeti iin dua edilmesini isterken, Maarif Nazr ise mektep kitaplarna Trk kelimesi yerine Osmanl sznn konulmasn emrediyordu. 11 Nisan 1920 gn Vahdettin erkez Ahmet Anzavura, Paa unvan verdikten sonra Damat Feritde, Anayasaya aykr olarak Kuvay Millye kurduu iin Mustafa Kemli idama mahkum etmi ve bu hkm de 24 Mays 1920de, padiah tarafndan tasdik edilmiti. Anadolu ise, buna karlk, 2 numaral Hyanet-i Vataniye Kanununa dayanarak 3 Temmuz 1920de, Damat Feriti idama mahkum etmiti; Ankara Mfts tarafndan da bir kar fetva kartlmt. Mulada 2031 Ekim 1919 arasnda toplanan Sivas in Mula Kongresi Doudaki mill kurtulu rgtlenmeleri ile Batdaki mill kurtulu hareketlerinin amacnn ortak olmas gerektii kararn almt. Bundan sonra da, toplanan kongreler yleydi: Kars slam uras, Birinci Kars Kongresi, Kars slam uras Byk Kongresi, Birinci Ardahan Kongresi, kinci Ardahan Kongresi, Byk Kars Kongresi, zmir Byk Kongresi, Birinci Balkesir Kongresi, Erzurum Kongresi, kinci Balkesir Kongresi, Birinci Nazilli Kongresi, Alaehir Kongresi, Mula Kongresi, Sivas Kongresi, nc Balkesir Kongresi, kinci Nazilli Kongresi, nc Nazilli Kongresi, Birinci Edirne Kongresi, Sivas in Mula Kongresi, Drdnc Balkesir Kongresi, kinci Edirne Kongresi, Oltu slam Terkki Frkas Kongresi, Beinci Balkesir Kongresi, Lleburgaz Kongresi, nc Byk Edirne Kongresi, Afyon Kongresi, Birinci Pozant Kongresi, kinci Pozant Kongresi. Mtareke dneminde balatlan mcadelelerde Osmanl snrlar iinde28 Mays 1918 tarihinde kurulan Azerbaycan Cumhuriyeti, 3.Kasm1918 tarihinde Aras Trk Cumhuriyeti ve 25 Mart 1919 tarihinde Cenub-i Garbi Kafkas Hkmet-i Cumhuriyesi kurulmutu. Cenub-i Garbi Kafkas Hkmet-i Cumhuriyesi 12 Nisan 1919 tarihinde ngilizlerin Kars igal etmeleriyle varln kaybetmi, ngiliz igalcileri parlamentoyu datarak liderleri Maltaya srgn edip, 30 Nisan 1919 tarihinde de Kars Ermenilere teslim etmiti.

287

Gen Trklerden Cumhuriyet Halk Frkasna

Direniin Halk Kahramanlar

1919 Temmuzunda Demirci Efe dmana kar mcadeleye girimi onu Kuvay Millye saflarna katmak isteyen Refet Bele de onun emrine girmiti. Nazillinin Piribeyli kynden olan Demirci Efe, efelie balamadan nce demircilik yapyordu. Birinci Dnya Sava srasnda kendisine yaplan onur krc bir hareket nedeniyle daa km, Yunanllar zmiri igal ettikten sonra Nazilliye girmiti. Yunan komutanlar Demirci Efeye byk armaanlar gnderip, kendisini general rtbesiyle dllendireceklerini bildirmiler, btn bunlara yz eviren Efe, Yunanllara kar saldrya geip, dmann silah depolarn basarak ele geirdikleri silahlar halka datmt. 10 Temmuz 1919 gn Umurluda Binba smail Hakk Beyin komutasna girmi 16 Temmuzda Aydnn dman kurtuluu iin yaplan basknda yer ald halde, mill kuvvetler bu saldrda baarl olamamlar, daha sonra Fata ve Adagidede yaptklar basknlarla dman perian etmilerdi. Demirci Efe Kuvay Millye hareketine para toplamak iin Denizliye adam Skeli Ali Efe ve otuz zeybek gndermiti. Ali Efe, Denizliye geldiinde Rum mahallesini kuatp, Rum erkeklerini ve Rum zenginlerini Eridir gl zerindeki bir adaya yerletirmek zere toplamt. Skeli Ali Efenin adamlar Tavasa giden yolcular soymaya balamlar, Mutasarrf Vekili Kahraman Seyfi ve arkadalar Demirci Efeye telgraf ekerek: halkn malna ve canna saldrldn bunun sorumlusunun kendisi olduunu bildirdiinde, Demirci Mehmet Efe, Skeli Ali Efeye btn kzanlarn toplayarak kararghlarnn bulunduu Goncalya dnmesini istemiti. Dnmek iin hazrlklarn tamamlayan Skeli Ali, sokaklara dklm olan halk tarafndan lin edilmek istenmi, eski tabakhane civarndan atlan kurunlarla Ali Efe ve adamlar ldrlm, yararl olarak kaan iki kzan, kara haberi Demirci Memhmet Efeye iletmiti. Goncal mevkiinde adamlarnn bana geleni renen Demirci Mehmet Efe yanndaki on iki kzanyla Denizli'ye hareket etmi, dier adamlarna da askeri depodaki top ve iki makineli tfein getirilmesi talimatn vermiti. Demirci Efe ehre istasyondan girdiinde Skeli Ali ile Kara Mustafann yayl arabadaki cesetleri de oraya getirilmiti. Demirci Mehmet Efe bir mddet aladktan sonra, kfrler arasnda intikam yeminleri edip, Denizliyi yakacan haykryordu. Bu srada kendisini teselli etmek iin yanna gelen Askerlik ube Bakan Miralay Tevfik Beyi tabanca ile kalbinden vurmutu. Tevfik Bey yere yldnda yannda bulunan eri olmayan jandarman tabur komutan Binba Hamdi Bey ise areyi kamakta bulmutu. Top ve makineli tfeklerle ehre giren kzanlar, mahalle aralarnda ele geirdiklerini kurunlamlar hatta Tabakhane civarnda mderris Grelizade Esat Efendiyi de ldrmlerdi. Demirci Mehmet Efe topunu hkmet konann nne makineli tfekleri de yolu apraz tutacak ekilde yanlarna yerletirmiti. ehrin ileri gelenlerinden bazlar ile zenginlerini yakalatp huzuruna getirtmi, hkmet konann karsnda bulunan bir eczanenin avlusunda bakla boazlattrmt. Kzanlar ehirde ele geirebildikleri gazyan getirmiler, plna gre ehrin uygun yerlere dkp, yakmak iin hazrlanyorlard. Sarayky'l eyh Tahir Efendi'nin araya girmesiyle Demirci Mehmet Efenin ettii yemin ehir mezarl yaklarak yerine getirilmi, Denizli de, yanmaktan kurtulmutu. Bu olayn

288

htillci Trkler

ardndan Demirci Mehmet Efe, srekli olarak Ankarann kendisinden hesap soraca endiesini tamaya balamt. Ege blgesinin nl direniilerinden Yrk Ali Efe ise, dier efelerden farkl bir izgide ve vurgunculuk yapmayan gz pek, mert bir yurtseverdi. Halk tarafndan ok sevilen, itibar ve destek gren Efe, 1919 senesinde dadan inerek, Kllolu Hseyin Efe ve baz arkadalar ile, Sultanhisarda Malga demiryolu kprs yanndaki gl ve tam tehizatl dman karakoluna baskn yapp, 16 Haziran 1919 gn karakolu imha edip, nemli miktarda cephane ve erzak ele geirerek Bat ve Gney Anadoluda ilk dzenli, mill bilinli, baskn gerekletirdi. Beklemedii bu baskn karsnda panie kaplan dman, Nazillideki kuvvetlerini evreyi yakp ykarak, masum insanlar ldrerek Aydn istikametine ekmek zorunda kalmt. Dzenli ordu kuruluncaya dek, yirmi aylk bir sre de dman kuvvetlerinin Aydn kanadndan Anadolu ilerine ilerlemesi engelleyen Yrk Alinin gleri dzenli ordunun kurulmas zerine mill orduyla btnlemiti. Yrk Ali Efe, Mill Aydn Cephesi Komutan olarak sava sona erene kadar vatani grevini srdrm, Kurtulu Savandaki katklar iin kendisine yaplan vglere: Baz kimseler sava zamannda yaplan ilerin birounu bana ve bakalarna mal ederler. Bu yanltr. Bir kiinin, be kiinin byle byk davalarda ne ehemmiyeti olur ki? Gnlnde vatan muhabbeti tayan her vatansever o gnlerde bizim gibi dnm, bizim gibi duymu ondan sonra da bizimle beraber olmutur. Mill mukavemette aslan payn kendine ayrmakta hata vardr. Bir elin amatas olur mu ki? diye karlk veren Yrk Ali Efeyi halk, Hz. Ali ile zdeletirmiti. Dalar da oydular ine ete koydular Yrk de Alinin adn Hazreti Ali koydular Deil aman deil mi? Yrk Alim aslan deil mi? Malga aynda durdum Otuz dman ben vurdum ki ete ile ben Aydn Yunandan aldm Bu dalarn efesi Yrk Alim Aydndan gelir sesi u Dalamandan gedin mi Souk da sular itin mi Efelerin iinde Yrk de Aliyi setin mi De gidinin efesi Yrk Alim aslan deil mi epkenimin kollar

289

Gen Trklerden Cumhuriyet Halk Frkasna

Parldyor pullar Yrk Ali geliyor Al Aydn yollar Aydn eli dumanl Yrk Alim bak kayor Yunanl Karadeniz kylarnda Potnusu etelere kar mcadele veren Topal Osman bir Trk evine karlk Rum evi yakmakla nlenmiti. Ayrca, diri diri adam gmmek, vapur kazanna canl Rum atmak gibi ikenceleriyle de mehurdu. Topal Osman bir gn bir kaymakama kzm, eline kazmay vermi: - Burada bir ukur kaz! diye emretmi, derinlik kvamn bulunca: - Gir iine! demi ve kaymakam kendi eliyle kazd mezara gmmt. Topal Osman, Pontus Rumlarn iyice yldrm, ama yanndakiler onu aldatarak daa eraftan adamlar kaldrmaya balaynca tmen komutan onu Ankaraya gndermek istemi o da: Deil Mustafa Keml, Allah emretse yerimden kmldamam diyerek kar kmt. Bir mddet sonra Mustafa Keml onu yanna muhafz kuvveti olarak aldrmay baarm bylece zararl hareketlerini nlemeye almt.

ngiliz Keml
1887 ylnda doan Ahmet Esat Tomrukun babas Evkaf Nezareti Varidat Kalem Mdr Mehmet Reit, o be yandayken hayata gzlerini kapamt. ocukluk yllarn eitli sportif faaliyetlerle geirmi, atakl ve cretkarll onu iyi bir boksr yapmt. Galatasaray Sultanisine yatl yazlm Franszcay iyi bir ekilde renmiti. Bu yllarda Paristeki Ahmet Rza ile de yazmaya balamt. Hafiyeler de kendisini takibe balamlar, sorgulanmak zere Abdlhamitin ba hafiyesi Fehim Paann nne getirildiinde kam ama koridorda yakalanmaktan kurtulamamt. Kendisini yakalayanlardan kiminin yzn trmalayp, kiminin kolunu srarak canlarna okuyunca, herkes bu ocuu batan karann kim olduunu merak etmeye balamt. Ondan kurtulmak iin Galatasaray Lisesinin mbairi evket Beyi onu okulna gtrmek zere armlar Ahmet Esata kere: ok yaa Padiahm! dedirttikten sonra okula gtrmek zere mbair evket Beye teslim etmilerdi. Yara bere iinde iken arkadalar Ruen Eref, Hintli Fuat ve Kemle bandan geenleri anlatm, hep beraber, istibdatn ve Hrriyetin ne demek olduunu anlamlard. Ahmet Esat, yurt dna kamay aklna koyduu iin komular Doktor hsan Beyden yardm istemi, grmelerinde, ngiltereye gitmesinin uygun olacan kararlatrmlard. Gidi bileti iin kendisine yardmc olmak istediini syleyen bir Yahudiye bilet almas iin

290

htillci Trkler

parasn verdikten sonra elini kolunu sallayarak vapura binmi, on yanda ngilterenin yoluna dmt. 471 Yolda bileti olmad iin yakalanarak kaptann karsna karlmt. Bir yanllk olduunu yol parasn verdiini anlatmaya altysa da bir sonu alamt. Sonunda alayp szlayarak hiddetli kaptan yumuatmay baarm, vapur anakkale civarlarna geldiinde kaptanla ahbaplk kurmutu. Kaptan onun Yahudi tarafndan nasl dolandrldn anlam, kaptan ona Kvrck anlamna gelen Curly derken o da kaptana Dad(Baba) demeye balamt. Artk birbirlerini baba-oul gibi benimsemilerdi. ay sonra Vapur, Liverpole vardktan sonra kaptanla birlikte Londraya kaptann, evine gitmiler, Mami (Anne) de onu bir ngiliz okuluna yazdrmt. Esat 16 yana bast gn Dad ile otururlarken Mami, Esata u nasihati veriyordu: Krli evladm!... Bu akam, artk, hayatnn ilk dnm noktasdr. Gerek ben gerek Ded, seni byle karmzda din, kuvvetli, zeki, gsterdiimiz hayat yollarndan ayrlmaz bir durumda grdke, gslerimiz iftiharla, kvanla kabaryor. Olum, yalnz doduun lkenin mal olduunu kesinlikle unutma () Olum, asln inkar edenin asl bozuk olur! Her ne olursan ol, ne meslee girersen gir, daima doduun vatana faydan olsun. () Sen bu terbiyeden ayrlmaz, bir gn doduun vatana bir iyiliin dokunursa, ben ldkten sonra ruhumu adetmi, memnun etmi olursun!... 472 Esatn kz arkada Evelynin babas Walter, kuyumcu olmasnn yannda sporla urayor ve Esat da ok seviyordu. Bir gn ngiliz genlerine dayak atan Esat, karakola bile dmt. Oysa, dvd genlerden birisi boks ampiyonuydu. Onun hocas birgn Esat boksr yapmaya karar vermiti. Esat, artk Londrann tannmlar arasna girmi, yapt malar kazanmasyla nlenmi, kazand paralar da su gibi harcyordu. Bu sralarda Rusyadan kaan ihtillcilerle tanm, Rusyadan gelen Rus Veliahdn protesto eden ihtilalciler ile polis arasnda kan silahl atma srasnda polis Esat da yakalayarak sorguya ekmeye balamt. Bu sorgulamada kendisini ilgilendirmeyen sorular karsnda: p babann elini! ifadesini kullandnda sorgulamay izleyen Churchill ve evresindekiler bu sze kahkahlrla glmler, daha sonra devreye Trk Bykeliliinin girmesiyle Esat kurtulmutu. Esat bir ara beyaz kadn ticareti yapanlarn eline dm, ngiliz polisiyle ibirlii yaparak onlar yakalatmt. Artk lkesine dnmesi gerektiine inanarak yola km, Parise vardnda bir mddet orada kalp Eref efik ile tanm, Balkan sava kmasyla stanbula dnm, boks malar yapmaya balamt. O srada askere arld iin, Maltepedeki yedek Subay Okulunu bitirerek anakkale Savana katlmt. Grev yapt kararghta sabahlar yapt egzersizler srasnda Mustafa Keml onu grerek glmt. Esat bu sava srasnda arapnel ile yaralanm ve drt ay hava deiimi alarak stanbula geldikten sonra bir daha cepheye dnmedii iin asker kaa durumuna dmt. Bir gn ald ar zerine Merkez komutanlna gidince orada tutuklanarak Bekiraa Blne gnderilmi, gece yars da oradan alnarak Harbiye nezaretinde Albay Kzm Bey ile gr471 Sanay Recai Trk Casusu ngiliz Keml Milli Mcadelede Sf: 30 Geit Kitabevi 2005- stanbul 472 Sanay Recai Trk Casusu ngiliz Keml Milli Mcadelede Sf: 33 Geit Kitabevi 2005- stanbul

291

Gen Trklerden Cumhuriyet Halk Frkasna

trlm, ardndan da Enver Paa ile grtrlerek kendisine zel grev verildii sylenip, tekrar Bekiraa Blne gnderilmiti. Birka gn sonra tekrar Harbiye Nezaretine arldktan sonra hapisten kamt. Bu ka; stanbul limanna kadar sokulan dman denizatllaryla ilikisi olanlar tespit etme grevini yerine getirmek iindi. Esata daha sonra Dramal Rza ile birlikte Sar eyh adyla tannm olan Lawrencen yakalanmas grevi de verilmiti. Uzun ve etin servenlerin ardnda Boksr Esat, Anadoluya gemi ve Bigaya gelerek Mill Mcadelede yerini almt. Balkesir Reddi lhak Derneinin bir toplantsnda Boksr Esata mkemmel ngilizce konutuu iin ngiliz Keml takma ad verilmiti.473 Balkesir Kuvay Milliyesi zmirde bir eylem dzenlemeye karar verdiinde bu tehlikeli grevi kimin stlenecei tartlyordu. ngiliz Keml: Anadolu htill Komitesi kurulmasn bu komitenin hazrlad bildirilerin zmirde datlmasn, eer zmiri Yunanistana katmak iin gsteriler dzenlenirse Anadolu htill Komitesinin ayaklanarak her yeri yakp ykacann, konsoloslar ldreceinin ve halkn toptan yok edileceinin duyurulmasn, bildirilerin datld yerlere de tahrip kalplar ve bombalar konulmasn nermi, bu grevi yerine getirmeyi de kendisi stlenmiti. Bu ok zor eylem ngiliz Keml tarafndan byk bir ustalkla gerekletirdikten sonra tahrip kalplar ve bombalar belirlenen yerlere yerletirip, zerine: Bu bombalarn gerektiinde patlatlmas iin her trl tertibat alnmtr diye not braklmt. Yaplan bu eylem tilaf devletleri sorumlularn panie drrken, Yunanllarn heveslerini kursanda brakm, zmirin yurtseverleri zerinde de byk bir sevin, umut yaratmt.474

lmek Var Dnmek Yok!

Akbataki tilaf Devletlerine ait silahve cephanenin Anadoluya karlmasna karar verilmi, o zaman Balkesirde bulunan Kprll Hamdi Bey bu grevi stlenmiti.475 1920 ylnn ubat sonlarnda Edremit Kaymakam Kprll Hamdi Bey ve eski Tekilat-Mahsusaclardan Dramal Ali Rza Bey Akbata depo edilmi olan ve Beyaz Ruslara verilmek iin bekleyen silah ve cephaneyi nasl Anadoluya karacaklarn planlyorlard.476 Dramal Rza Bey ve arkadalar Geliboluya gemiler orada Rumelili Readettin Beyin iftliinde toplanarak kyllere yapacaklar ii anlatyorlard. Akbataki silahlar Beyaz Ruslara gtrmek zere gelmi ve demirli olarak Geliboluda bekleyen Rus Vapurundan nce depoyu boaltmak iin rgtleniyorlard. Hazrlklar tamamlandktan sonra Umur473 Sanay Recai Trk Casusu ngiliz Keml Milli Mcadelede Sf: 220 Geit Kitabevi 2005- stanbul 474 zalp Kzm Mill Mcadele I Sf: 83 TTK 1988-Ankara 475 zalp Kzm Mill Mcadele I Sf: 74 TTK 1988-Ankara 476 Sanay Recai Trk Casusu ngiliz Keml Milli Mcadelede Sf: 235 Geit Kitabevi 2005- stanbul

292

htillci Trkler

luda bekleyen Kprll Hamdi Beye durum bildirilmi, Hamdi Bey de, Bolayr rmorkrn ayarlamt. Silahlarn bu rmorkrle karya geirilmesini salayacaklard. Bunun yan sra ngiliz Kemlin araclyla blge ileri gelenleri de Lapseki, ardak, Gelibolu ve Umurbey iskelelerine bal btn kayk, mavna ve motorlar Umurbey iskelesinde toplanmt. 26 ubat gn btn hazrlklar tamamlanm, Akba deposundan alnan silahlar geldiinde de karadan tamay gerekletirecek birlikler oluturulmutu. Lapsekiden ana kadar btn kylerin eek, at, katr, tatar arabas, kan ve deveye kadar nesi var nesi yok hepsi hazr kutsal grevleri iin durumdaydlar. Karda ise Dramal Rza kendilerine verilecek iareti bekliyordu. 26 ubat 27e balayan gece kendisine destek olarak yzlerce kyly eme nndeki istihkam parknda toplam yle diyordu: Dman istilas altnda bulunmamza ramen armza korkusuzca katlarak, anakkale kahramanlar olduunuzu gsterdiniz. Size Mustafa Kemlin ve Kuvay Millyenin selamn getirdim. Haber aldmza gre Akba cephaneliindeki silah ve dier malzemeler Bolevik Ruslara kar savaan ar yanllarna verilecekmi, Biz onlardan nce davranp bu gece bu silahlar Anadoluya geirmek zorundayz. lmek var dnmek yok! Dramal szlerini bitirdikten sonra grevlendirdii ekipler Eceabat ve Gelibolu yolunun telgraf ve telefon tellerini kesmiler, baka bir grup ise Gazi Fazl Baba Trbesinin olduu tepedeki stanbul Hkmetine bal istihkam park koruyucusu Trk subaylarn ve erlerini etkisiz hale getirmilerdi Basknclar cephaneliin giriinde Senegalli askerleri ve dier koruyucularn etkisiz hale getirdikten sonra btn Akba cephaneliini ele geirmilerdi. Kar tarafa grevin tamamland haberi iaret fiekleriyle verildiinde ykleme ilemi tamamlanm boazda yatan dev sava gemilerinin projektrlerinin tarad sularda ilerleyen Bolayr rmorkr ve dier tekneler Karabigaya doru ilerliyordu. Boaltma bittikten sonra rmorkr Halit Bey ifliinin sazlklarna gizlenerek, kaptan ve dier personel geminin btn deerli eyalarn alarak blgeyi terk etmilerdi. 27 ubat gn olay duyulduunda igal kuvvetleri kudurmu, Bolayr rmorkrn 29 ubat gn bulduklarnda Karabiga bucann mdr sa Beyi: Eer geminin Kaptan ve tayfasn teslim etmezseniz bu gece Karabigay yakarz diye tehdit etmilerdi. sa Bey bu tehdite: Bu adamlar Kuvay Millye emrindedir Karabigallarn bir suu yoktur. u anda bizi gzlemektedirler ve holarna gitmeyen bir durumla karlarlarsa ate aabilirler diye karlk vermiti. ngilizler kmr dahi alp gtrlen Bolayr rmorkunu dardan kesip getirdikleri odunlarn ateiyle altrarak gtrmek zorunda kalmlard. Bu olayn ardndan Biga dolaylarn Kuvay Millye buyruu altna alan Kprll Hamdi Bey, 61.Tmen Kumandan Albay Kzm Beyin insan ve para ihtiyacn karlamak iin durmakszn alyordu. Civar kylerden para ve eskiden terhis edilmi askerleri toplamaya alyordu. Akbatan karlan cephane ise Yenicede Balkesire tanmak zere Dramal Rza Beyin korumasnda bekliyordu. akrcal Mehmet Efeyi ldrenlerden birisi olan erkez Anzavur Ahmet, Osmanl sarayna gnderdii erkez kznn karl olarak Padiahn gvenine mahzar olmu ve

293

Gen Trklerden Cumhuriyet Halk Frkasna

jandarma yzbalnn yan sra bol altn ile dllendirilmiti. imdilerde ise Bigada at yetitiricilii yapyor ve at yarmalarna katlarak vakit geiriyordu. Biga dolaylarnn Kuvay Millye egemenliine girmesiyle atlaryla ilgisini kesen Anzavur Ahmet stanbula gitmi, Sleyman efik Paa ve Sait Molla ile grtkten sonra bol para ile geri dnmt. Kendisine Kuvay Muhammediye ordusu kumandan unvann da almt. Yanna blgede grevli Jandarmalardan ikisini alarak Biga kylerini dolamaya kp, Kuvay Millyeye para verilmemsi propagandas yapmaya balamt. Kyllere: Beni buraya padiah gnderdi Mustafa Keml vatan hainidir. Ona silahla kar koyunuz. Kuvay Millyeye katlanlar idam edilecektir dedikten sonra halk Kuran zerine yemin ettiriyordu. Kprll Hamdi Beyin halka Kuvay Millye iin verilmesi gereken parann hazrlanmas iin verdii srenin sonu yaklamt. Anzavur bu paray vermemelileri ve silaha sarlmalar iin srekli kkrtmalar yapyordu. erkez, Pomak, tak ve eenlerin yannda baz Trk kyleri de Hamdi Beye kar Gavur mam (mam Fevzi) nderliinde birlemiler, yz civarndaki Biga ky deyemeyecekleri bir paray kendilerinden isteyen Kprll Hamdi Beye kar hnla doldurulmutu. Kuvay Millyecilerin savat ngilizler ise kyllerden para istemiyorlard. 13 Mart gn Gavur mam Pomaklar etrafnda toplayarak ayaklanma hazrlklarna balam, lkenin kurtuluu iin alnmas zorunlu paray vermek istemeyen kyller de bu yobazlarn ardna dmlerdi. Halk: Hi sekiz tavukta bir tavuk, sekiz aata bir aavergi alnr m? Hamdi Bey yle vergi alacakm vs. gibi yalanlarla Hamdi Beye kar iyice kkrtlmt.477 Bigada Mill bir alay kurarak Akhisar cephesine gndermeyi dnen ve bu alayn gereksinimleri iin Biga civarndan 120 bin lira yardm toplamay umarak halkn gelir durumuna gre bir eit vergi isteyen Hamdi Bey ise, Kaymakam Sakp Bey bakanlnda oluturduu bir t ekibini gndermi, onlardan bir haber alamad gibi, Askerlik ubesi taraflarndaki silah depolarndan silah sesleri gelmeye balamt. Kalabalk bir grup hapishanede bulunan eteci Kara Hasan kurtarmaya ynelmiler ama Kara Hasan ve adamlar ldrlmlerdi. Bunun zerine balarnda Krt Mehmet avuun bulunduu gericiler jandarma Kumandan smail Hakk Beyi ldrerek yamalayp stnde ne var ne yoksa almlar, karanlk basarken erkez Hasan ve Davavekili erkez mer Efendi kendilerine yarayacak eyalar armak iin Hkmete girmilerdi. Depoda bulunan Hamd Bey emrindeki askerlerin zerlerine gelen isyanclara ate etmediini grnce onlar hemen Yeniceye gndermeye karar vererek, yol zerinde dinlenmek zere nova adl Pomak kynde mola vermilerdi. Oysa isyanclarn ba olan Gavur mam da Pomakt. syanclar kendilerini izlemeye devam ediyordu ama bu ky halknn kendisini tanmamasndan yararlanmak isteyerek misafir kald. Bu srada ehirden olan Pomaklardan birisi onu tanyarak kamasna olanak vermeden skca iple balamt. Gavur mam ve adamlar da kye girdiklerinde elleri bal don gmlek braklm olan Hamdi Beyin, kimi srtna binip dehliyor, kimi talar ile kimi sopalar ile vuruyor, kfrler ediyorlard. Hamdi Beyi

477 demir Ulu Biga Ayaklanmas ve Aznavur Olaylar Sf: 34 ve 85-87 TTK 1989- Ankara

294

htillci Trkler

ikencelerle Bigaya gtrmek zere yola karmlar, Bigann iinde ikencelerini iyice artrmlard. Kanlar iindeki Hamdi Bey: Kuvay Millye lmeyecektir. Btn millet Kuvay Millyedir. Diye haykrarak ehit olmutu. Cesedi atlara balanm olan Hamdi Beye tkryorlar, ta atyorlar, sopalarla vurarak Biga sokaklarnda srklyorlard. Ertesi gn Bigaya gelmi olan Anzavur Ahmet belediyeye yerlemiti. Blge kylleri kendilerini vergiden kurtard iin akn akn Anzavuru ziyarete geliyorlar: arkl memur isteriz. Kaymakam da arkl olsun diyorlar, Bir gz yeil, bir gz siyah renkli olan Krt Mehmet avu ise bir kahraman edasyla Biga sokaklarnda hrmet gryordu. Cesedi Bigaya getirilen Hamdi Bey, Mlazm Rza ve BesimEfendilere gsterilerek tehis ettirildikten sonra Krt Mehmet avu Mlzm Ali Rza Beyi ldrmt. Tam Besim Beyi de ldrecekken bir erkez onun suu olmadn syleyerek ileri atlp hayatn kurtard. 478 Anzavur Bigay fethettiini stanbula bildirmi, ekya Kara Hasan iin mevlit okutuyordu. kard tellallarla: ehirde ne kadar Selnikli varsa yirmi drt saat iinde Bigay terk etsin emrini vermiti. Birka gn sonra meydana gelen olaylar incelemek zere Bigaya gelen heyetin etrafn saran erkezler : Kuvay- Milliyeyi istemeyiz diye baryorlard.479 Bigada retmenlik yapan Mustafa Ulu da kalbinden lanetler ve kfrler sallayarak zorunlu olarak Aznavur Ahmeti tebrike gitmiti. Anlarnda o an yle dile getiriyordu: te bu suretle cehalet irfana, zulm adalete , vahet medeniyete, akiler mazlumlara, eskiler yenilere galebe etmioldu. Zaten Biga vakasnn ruhu da buradadr. 480 Yenicede ise isyanclar, Akbatan karlan silahlar koruyan Dramal Rza Beyin etrafn sarmt. Kendisine yardma gelen Necati Bey, Gavur mamn adamlarnn pususuna dm cann kurtarmaya alyordu. Bu haber Balkesire ulanca Necati Beyin kardei Hsn ve ngiliz Keml yardma komutu ama onlar Yeniceye ulatklarnda Dramal Rza aresizlik iinde yannda kalan arkadalaryla tm cephanelii atee vermiler, patlamalarn sesiyle ekyalar blgeyi terk etmilerdi. Mill Mcadelenin byk umut balad cephane yok olmutu.481 ngiliz Keml, Gavur mamclarla savarken, Dramal Rza Bey de onlara alayarak katlm cayr cayr yanan cephanelie bakarak: Bu kadar can verdik, bu kadar uratk, kan dktk. Sonu bu mu olacakt? Ey Ferit Paa, Allahtan dilerim, seni gebertmek bana ksmet olsun. diyordu.482 Hep birlikte Balkesire dnerlerken ngiliz Keml, Balya civarlarnda Duyun-u Umumiyeye ait byk bir para kasas grm ve kasay aarak iindeki paralar alp Balkesire getirmilerdi. Dramal Rza da, Damat Feriti ldrmek zere planlar yapmaya balamt. Anzavur Ahmetin adamlar ortal kasp kavurarak Bandrma kaplarna dayanmlard. Oradan Balkesire gidip Kzm (zalp) Beyi asacan sylyordu. ngiliz Keml olup
478 demir Ulu Biga Ayaklanmas ve Aznavur Olaylar Sf: 12-13 TTK 1989- Ankara 479 demir Ulu Biga Ayaklanmas ve Aznavur Olaylar Sf: 17-18 TTK 1989- Ankara 480 demir Ulu Biga Ayaklanmas ve Aznavur Olaylar Sf: 58 TTK 1989- Ankara 481 zalp Kzm Mill Mcadele I Sf: 88-99 TTK 1988-Ankara 482 Sanay Recai Trk Casusu ngiliz Keml Milli Mcadelede Sf: 252 Geit Kitabevi 2005- stanbul

295

Gen Trklerden Cumhuriyet Halk Frkasna

bitenden olduka rahatszlk duyuyor ve Anzavura bir oyun oynamay planlyordu. Kzm Beye gidip kendisine izin vermesini istedi. Ama ne yapacan aklamayp, sadece kendisine gvenmesini istedi. Bandrmaya gidecekti. zmirden gelen arkada Naciyi bularak bir Amerikan bayra dikmesini ve grev iin hazrlanmasn istedi. Nacinin dkkanna asaca: Hastalk nedeniyle birka gn kapalyz yazsn kendi elleriyle yazp Naciye verdikten sonra gitti. O gece Naciyle birlikte Bandrmaya gidiyorlard. Anzavurun Bandrmadaki askeri gcn ve Rumlarla olan ilikilerini aratracakt. Grevine Kapdadaki Rum kylerinden balamak istiyordu. Amerikan misyoner papaz olacak, Naci de, onun tercmanln yapacakt. Blgede Rumlarla Anzavurun ibirlii yapt biliniyor ve bunlar ban Rum ekya Krman ekiyordu. ngiliz Keml, ilk rastladklar Rum kyne girdiklerinde ocuklar evrelerini sarm, herkes bir Amerikan papaznn kye geldiini duymutu. Papaz kiliseye doru giderken halk da onun peinde byk bir kuyruk oluturmu, ngiliz Keml istavroz kararak halk selamlamt. Halk kendisini: Ho geldin diye karlaynca o da ngilizce olarak: Ho bulduk sann ocuklar diye cevap vermi, Naci de bu konumay Rumcaya evirmiti. Kiliseye vardklarnda Amerikal papaz ve tercmann Rum papaz karlam ngiliz Keml kendisini Amerikan Hkmetinin temsilcisi olarak tantmt. Grevinin blgede bulunan Rumlarn iinde bulunduklar durumu aratrmak ve onlara yardm iin gnderilecek para miktarn tespit etmek olduunu sylediinde Rumlar Amerikal papaz byk bir sevinle karlamt. ngiliz Keml kard kara kapl bir deftere halkn anlattklarn yazyor, Rumlar daha fazla yardm alsnlar diye, onlar bir sylyorsa o be daha ekleyip yazyordu. Rumlarn kalbini fethetmiti. Blgenin durumunu en ayrntl bir ekilde inceliyordu. Bu inceleme Rumlar tarafndan parasal destek anlamna gelirken o Kuvay Millyenin iine yarayacak bilgileri alyordu. Muhabbet ilerledikten sonra kendisinin Bandrmaya geirilmesini isteyen ngiliz Keml, bu geiin gizli olmas ve Trklerin bilmemesi gerektiine onlar inandrmt. Denizde gizledikleri motorlarla onu Bandrmaya gtrmeye karar verdikleri srada ekya Krman da yanlarna gelmiti. Krman: Anzavur ve Gavur mamn kendilerine, Adalardan ve stanbuldan gelecek kuvvetler ve baka Rum etelerinin birleerek Anzavur gleriyle beraber Balkesir zerine yryeceklerini sylediklerini anlatmt. Gece karanlnda denizden Bandrmaya gelen ngiliz Keml ve Naci, Bandrma Bapapaznn evine gitmiler, ngiliz Keml yanndaki tercmann gitmesi gerektiini belirterek yeni bir tercman istemi bylece de Naciyi gnderip onun bir pot krmas ihtimalini ortadan kaldrmt. Rumlar, Amerikadan alacaklar tazminatn hesabn yaparken ngiliz Keml, Anzavur ile grme yapmak istediini duyurmu, Rumlar da Anzavur ile ibirlii yapmamalar konusunda sk skya tembihlemiti. Anzavur daha nceden: Eer ngiliz Keml elime geerse, vallahi de billahi de beygirin kuyruuna balayarak sokaklarda srkleye srkleye para para edeceim demiti. ngiliz Keml bunlar dndke tyleri diken diken oluyordu. ngiliz Keml ile yaptklar grmede Anzavur:

296

htillci Trkler

Hain Keml Paaclarn elinde azap, ikence eken, mallar yama edilen Hristiyanlarn cn alacam ve bu hainlerin iddetle cezasn vereceim diyerek Hristiyanlarla ibirlii yapacan sylyordu. Anzavurun gitmesinden sonra ngiliz Keml Rumlara: Bu adamla sakn ibirlii yapmayn, Hristiyanlar ii tehlikeli olur. Brakn keratalar birbirleriyle arpsnlar. Siz bu atmaya katlrsanz alacanz tazminat tehlikeye girer diyordu. ngiliz Keml elde ettii tm bilgileri rapor haline getirip Balkesire Kzm Beye bildirmiti. Ama blgedeki almalar ve Amerikan temsilcilii dikkat ekmi yaplan aratrmalar sonunda Amerikann blgeye herhangi bir temsilci gndermedii anlalmt. ngiliz Kemlin hayat tehlikeye girmiti. Kuvay Millye taraftar olan Bandrma Tren istasyonu Mdr Parsiyel, ngiliz Kemli uyarm, derhal Bandrma tnelinin iine girmesini ve saat dokuz buukta zmire giden treni beklemesini kendisinin fenerle yapaca iaretin ardndan trene atlamasn istemiti. ngiliz Keml denilenleri yapm, tnelde Franszlara ait vagona atlayarak tehlikeyi blgeyi geerek hayatn kurtarmt. Anzavur ise: ngiliz Kemli diri veya kellesini kesip getirene be yz altn var diye tellllar karmt.483 Anzavurun blgedeki etkinlii ve olaylarn gelimesi karsnda Albay Kzm Bey 10 Mart 1920 gn erkez Etheme telgraf ekerek yardm istemiti.484 Padiah yanls isyanclarn erkez olmas nedeniyle erkez Ethemin onlarn dilinden daha iyi anlayaca inancndayd. Bu arada Anzavurun kuvvetlerinin Gavur mam komutasndaki ksm Balya taraflarndan Bandrmaya doru ilerlerken, Anzavur komutasndakiler de Karacabeyi ele geirip Bandrmaya doru ilerliyorlard. Bandrmadaki askeri birlikler Yusuf zzet Paann emriyle Bursaya ekilmiti. 14 Mart 1920 gn kararghndan ayrlan erkez Ethem Balkesire hareket etmi, Balkesirde durum deerlendirmesi yaparak, Susurluk taraflarna hareket etmiti. Tevfik Beyin kuvvetleri Susurlukun kuzey dousunda bulunan Takpr civarlarnda gn aarrken atmaya girmi ve aralksz devam eden atma akama doru Anzavur kuvvetlerinin btn cephanelerini yakarak datmt. Bugn Anzavur Padiah tarafndan paala ykseltildiini renmiti ama Bandrma ynne yanndaki az saydaki adamyla kaarak cann zor kurtarmt. Tevfik Bey, Kirmasti (Keml Paa)de toparlanmaya alan Anzavur kuvvetlerini datp ehri ele geirmiti. Kprye geldiklerinde kurulu bir daraac gren Tevfik Bey daraalarnn dibinde aslmak iin bekleyen adamlarn grm, bunlar hakknda aslma karar veren divanharp yelerini ve onlarn reisi ordudan yolsuzluklar nedeniyle kovulmu olan Yarbay Tatar Hasan yakalayp onlar daraacna astrarak iplerini de aslmak iin bekleyen adamlarndan birine ektirmiti. Karacabey civarlar mill kuvvetler tarafndan ele geirilmi, Anzavur nce Gnen taraflarna, oradan da Biga taraflarna gitmiti. erkez Ethem ise Gnene kurun atmadan girmi, daha sonra da Bigada erkez ve Pomaklarn kurduu savunma hatlarn yarp ehri ele geirmiti. Anzavur, ngilizlerin Karabigaya gnderdii bir gemiyle stanbula kamadan nce

483 Sanay Recai Trk Casusu ngiliz Keml Milli Mcadelede Sf: 281 Geit Kitabevi 2005- stanbul 484 zalp Kzm Mill Mcadele I Sf: 112-113 TTK 1988-Ankara

297

Gen Trklerden Cumhuriyet Halk Frkasna

Kprll Hamdi Bey ve Dramal Rza Beyle birlikte Akba cephanelii baskn gerekletirenlerden birisi olan Umurbey Bucak Mdr Readettin Beyi ldrmt. erkez Ethemin blgeye geliiyle Anzavuru destekleyen halkn byk bir blm de Bigadan kayordu. Yolda kanyla kaan Osmaniye kynden bir erkeze rastlayan Kuvay Seyyarecilerden birisi onun kim olduunu sormu, o da Dimetokaya gittiklerini ve adnn Anzavur olduunu syleyince ldrmler ve byk bir sevinle erkez Etheme haber verdiklerinde: Tuh, Anzavur diye bir zavally ldrdnz, bir cinayet ilediniz diye barm, erkezler arasnda Anzavur adnda ok sayda kiinin olduunu sylemiti. Balkesirin dman tarafndan igal edilmesine yakn gnlerde Ankaraya gidip, orada ald zel grevle Antalya, Rodos ve zmire gelen ngiliz Keml, Amerikal gazetesi olarak Saryanisin kzyla nianlanm ve Mister Charles takma adn kullanan nl ngiliz casus Lawrence ile konuuyordu. Mister Charles: Mustafa Keml ne yapacak? Yunanllar buradan atacak m acaba? diye sorarak cevab kendisi veriyordu: Atmaldr!... Trkleri severim. ok mert insanlardr. Bu topraklar Trklere yakr. Bu dalarn z insanlar zeybeklerdir. Nasl ki, Epir dalarnn Efzunlar ise Bu Anadolu sahilinin ocuklar da Anadolu Trkleridir. Mustafa Kemlin baarl olmasn ok isterim. Karsndakinin gerek kimliini tespit etmi olan Amerikan gazeteci rolndeki ngiliz Keml, yani Mister Herri cevap veriyor: Evet, bakn zavall Araplar isticallerini, bamszlklarn kazanmak, Byk Arabistan amacyla Lawrensin peine takldlar. Sonunda Trk ynetiminden memleketlerini kurtardlar, ama daha beter duruma dtler. Diye devam eden konumalarn ardndan Lawrancenin de kendi kimliini bildiini anlamt.485 erkez Ethem, Manyasl evket, Reit ve Tevfik tarafndan Yunan igalindeki zmirde Clonardi lokantasnda karlatnda, ngiliz Kemli tanyarak ate etmiler kan karklktan sonra talyan konsolosluuna snmak zorunda kalmt. talyan pasaportuyla zmirden gemiye binip ayrlmak zere iken, Yunan askerlerince tutuklanm ve hapse atlm, zmirden sonra birka hapishane daha dolam ve Atinadayken Yunanllar arasndaki siyasi mcadelede gl olan Kral Kostantin yanllarna kar Cumhuriyetilere yardmc olmutu. Daha sonra cezaevine giren nl Yunan kabadaylardan Lefterinin yarasn iyiletirmi o da vefa borcu olarak, hapisten kmasndan be gn sonra da Lui (ngiliz Keml)yi de hapisten kurtarmt. Bu sralarda Trk ordusu zmire giriyordu. ngiliz Keml zmire geldikten sonra Mustafa Keml tarafndan Bat Trakyada grevlendirilmiti.

485 Sanay Recai Trk Casusu ngiliz Keml Milli Mcadelede Sf: 30 Geit Kitabevi 2005- stanbul

298

htillci Trkler

Vurun Antepliler Namus Gndr

Gney Anadoluda,Toroslarn Gizik Duran Osmanlnn ykl dneminde Kozan ve Feke dalarnda etesiyle Franszlarn blgeyi igaline kar direnie gemi, Saim Bey ve Cezmi Bey ile birlikte sava vermiti. Franszlarn karargh olarak kullandklar Hann Ermenileri, 1921 ylnda eski ad Urumlu olan Doanbeyli kynden 363 Trk acmaszca ldrmlerdi. Doanbeylide kurulan Kuvay Millye tekilat nderliinde aralarnda Gizik Durannda bulunduu yurtseverler 9 ay 11 gn sren kuatma sonunda Han tamamyla yerle bir etmi, burada yaayan 800 Ermeni saldrgandan ancak 150si kap kurtulabilmilerdi. Bu mcadele srasnda Yzba Keml Bey (Doanbey) byk kahramanlklar gsterdii iin eski ad Urumlu olan kyn ad da Doanbeyli olarak deitirilmiti.486 Dalarda mcadelesini srdren Gizik Duran ise, Franszlarn Kozan terk etmesinden sonra bir gn mesken tuttuu dalardan Kozana inmi, hasmlarndan olan Kel Kad Osman tarafndan pusuya drlerek ldrlnce ardndan atlar yaklmt: Kapmzn n bostan Yamurlarn yeli gibi Biz aleme olduk destan Derelerin seli gibi Ben lmm kayrmam Duran Beyim harbediyor Beni vuran Kel Kad Osman Hazreti Ali gibi 1919 ylnn Ocanda Antepe giren ngilizler, 29 Ekimde buralardan ekilmi, yerlerine gelen Franszlar, Ermeni desteiyle Trklere kar kym balatp, Trk bayran indirerek Fransz bayran ekmilerdi. Kadnlarn araflar yrtp tecavz ederek, ocuklar sngleyip, sindirme harekat balatmlard. Antep halk da Cemiyeti slamiyeyi kurarak savunmaya gemiti. Bu rgt de, Sivas kongresinden sonra Anadolu ve Rumeli Mdafai Hukuk Cemiyetine balanmt. 1919 ylnn Aralk ay balarnda Msrdaki Seydi Beir Trk Tutsaklar Kampnda yllar nce ngilizlere esir den Trk subay ve askerleri Mondros Atekes anlamasna istinaden serbest braklmaya balanm, bunlar arasnda bulunan Antepli Mehmet Sait, Mustafa Kemlle birlikte Trablusgarpta savamt. 1877de Gaziantepin Bostanc Mahallesinde doan ve 1899da Yemene er olarak gittiinde gsterdii baar ile baavu olmu, Trablusgarp Savalarna gnll olarak katlmt. Balkan Savalar, anakkale, Romanya, Filistin cephelerinde savatktan sonra 1917 Ekiminde ise Sina Cephesinde grev aldnda rtbesi temenlie ykselmi ve ngilizlere esir dtnde Msra esirler kampna gnderilerek Aralk 1919a kadar orada kalmt. Serbest brakldktan sonra gemiyle 13 Aralk 1919 gn stanbula gelen Mehmet Saiti Harbiye Nazrl Birecik Askerlik ube Bakanlna atamt. Yeni grevine balamak zere stanbuldan ayrlan Mehmet Sait, Mustafa Keml ile grmek iin Ankarada trenden inerek onunla grm, bu grmede Mustafa Kemlin kendisini hatrlamasndan olduka memnun kalm ve Mustafa Keml kendisine ahin takma adn vermiti. Antepli
486 Yalman Ali Rza Cenupta Trkmen Oymaklar Cilt:2 Sf: 172 Kltr Bakanl 1977-Ankara

299

Gen Trklerden Cumhuriyet Halk Frkasna

Dellkoullar soyundan olmas nedeniyle blgeyi ok iyi tand iin, Anteplilerin emperyalizme kar bakaldrsn rgtleme grevini stlenecekti. 5 Kasm 1919 gn ngilizler, Antepi boalttnda Antepe gelen Fransz komutan Saint-Marie, ehre girer girmez yumuak bir ynetim izleyecei imajn vermek iin aba harcamaya balam, bu nedenle de Readiye lkokulunu ziyarete giderek retmenlere para datma giriiminde bulunmutu. retmenlerin onurlu direnii sonucu bu plannda baarl olamayan komutan, rencilere eker gndererek okul bahesine para satrm, renciler de onurlu bir davran gsterip bunlara el srmeyerek, Franszlara tek arenin yurdu terk etmek olduunu gstermiti. 23 Kasm gn Antepte igali protesto mitingi dzenlenmi, igal gleri bu srada Trk jandarmalarnn maalarna zam yaparak onlar kendi safna ekmeyi dnmt ama bu tavr da kabul grmemiti. Franszlar ise srekli takviyelerle yaparak Antepteki glerini iyice artrmaya alyorlard. 20 Ocak 1920 gn annesiyle birlikte bir frnn nnden gemekte olan sekiz yandaki Mehmet, Fransz askerlerinin annesine sarkntlk etmesine dayanamayp onlara saldrm, Fransz askerleri de ocuu sngleriyle delik deik ederek ldrmlerdi. Bu olay zerine halk sokaklara dklerek byk bir protesto eylemi gerekletirilmi, bunun zerine de, Fransz komutan Saint Marie halktan zr dileyerek olaya neden olanlarn cezalandrlacana sz vermiti. Antepte Karaylan Mill Mcadelenin nemli halk nderlerindendi. Mehmet Karaylan 1888 ylnda Pazarck a bal Hckl Kynde domu, babas Memo bir ky kavgasnda elindeki klla ky halknn tamamn malup etmiti. yi dvt iin halk ona: Karaylan gibi kayp gidiyor demi, Karaylan unvan da ona babasndan kalmt. Karaylan, Malatya, Pazarck, slhiyeye kadar uzanan blgede yaayan Atmal boyunun Kabalar oymandand. Gnll olarak katld seferberlikte Kzm Karabekir komutasnda savam ve baarlardan dolay madalya alm, savata yaraland iin hastanede tedavi grdkten sonra terhis edilerek kyne dnm ve Kabalar oymann beyi olmutu. Karaylan, Malatya ve Pazack civarlarnn ekyas Bozoyu yakalayp ast iin n iyice artm ve askeri kuvvetler tarafndan dllendirilmiti. Kzm Karabekir kendisine telgraf gndererek dmann Kilisten girmekte olduunu, Antepe sokulmamas emrini vermiti. Karaylan airetinden toplad 82 gnlly, srlerini satp silahlandrdktan sonra Karabykl kynde pusu kurarak motorlu ve atl aralarn gemesine en elverili KilisAntep-Mara yolunu tutmutu. Suriyeden hareket eden Fransz igal kuvvetleri, takviye birlikler ile erzak kollar trenle Kilis yaknnda bulunan Katma stasyonuna ve takiben KilisAntep yolu ile Antepe geliyorlar, Antepten hareket eden Fransz nakliye kollar da sarp tepelerden geerek Maraa gidiyorlard. Aralk 1919da Antep-Mara ve slhiye-Mara karayollarnda Fransz nakliye kollar devaml olarak Trk etelerinin basknlarna uramaya balam, Mara halk savaa hazrlklarn srdrrken dman birliklerinin gelip getii yollar zerinde balayan savalarla Karaylan Antep-Mara karayolu zerinde Fransz birliklerine 20 Ocak 1920 gn Karabyklda byk bir darbe vurmutu. Karabykl baskn Antep-Mara yolunu Franszlara kapatm, Mara-Antep kara yolunun nemli ksm tamamen Trklerin eline gemi olmas nedeniyle

300

htillci Trkler

Antepte bulunan Fransz birliklerinin Maraa gitmesini engellemi, Kuvay Millyecilerin de Antep ile Antep-Kilis yolu zerinde faaliyetleri de artmt. Maraa giden Fransz kuvvetlerinden 50 kadar asker esir alnmt. Bu sralarda Dlk kynde Kl Ali ile tanan ve Antep e giren Karaylann 82 kiilik etesinin says 150 ye ulamt. Antep cezaevindekileri silahlandrarak saflarna katm, Elmal, Acakoyunlu, kizkuyu, Nizipteki atmalarn ardndan, 26 Nisan 1920 sabah ehrin dou ksmn kuatan Albay Normand birlikleri Maaraba semtini aralksz bombalarken, ayn anda iki tankn destei altnda 400 kiilik bir Fransz kuvveti Nizip yolu zerinden ehrin dou cephesine saldr balatmsa da direni karsnda Franszlar, geri ekilmek zorunda kalmlard. Daha sonra ise Franszlarn igalindeki askeri bakmdan en nemli konumda olan Kurbanbaba Tepesindeki arpma yaplmt. Fransz kararghnn bulunduu Koleje ve Mardin Tepeye hkim durumda olan Kurban Tepenin alnmas iin 2 Mays 1920 gn afakla Fransz cephesine saldrlm, akam saatlerinde ele geirilmiti. kiz kuyu cephesinde Fransz katarn datarak, Ermeni soyundan olan Fransz komutan Norman kolundan yaralayan Karaylan, Normann Halepe kamasyla karsn esir almlard. Antepin, Franszlar tarafndan igali srasnda Normann ei yardm datm ve etelerin yardm almaya gelmediini grnce isimleriyle Karaylan ve adamlarn ararak: Esirliim srasnda bana bir hanmefendi gibi davrandlar. Ne istiyorlarsa verin diye emir vermi, eteler ise silah istemilerdi. Norman onlara: Neden silah istiyorsunuz diye sorunca da: Sizlere skacaz diye cevaplamlard. Karaylan 24 Mays 1920 sabah beyaz kefenini giyerek kam ve gm sapl kamasn bir tandna teslim edip: Ben cepheden dnersem emanetimi geri verirsin. ehit olursam bunlar kydeki kzm Selvi ye verirsin diye vasiyette bulunduktan sonra Sarmsaktepe( Karaylan Tepesi)de zorlu bir savatan sonra dman kovalamaya balamlar, kovalama srasnda dman kurunuyla gsnden vurulan Karaylan ve 19 arkada ehit olmu, Antep halk Karaylana u at yakmt: Karaylan der ki harbe oturak Atna binmi de elinde dizgin Kilis yollarndan kelle getirek Vard cephede hi olmaz bozgun Nerde dman varsa orda bitirek eteler iinde Ylanm azgn Vurun Antepliler namus gndr Vurun Antepliler namus gndr Vurun gardalar namus gndr Vurun gardalar namus gndr487 24 Mart 1920 gn Kilis Kuvay Millye rgt, Antep Kuvay Millye rgtne Katmadan 6000 kiilik Fransz birliinin geldii bilgisini vermi, haberi alan ahin Bey, Kilis-Antep yolu zerinde bulunan btn kprleri havaya uurduu iin stn kuvvetlere sahip Franszlar Antep yolunu aamamlard. Suriyedeki Fransz kararghn itibarn kurtarabilmek iin varn younu Antepe sevk eden Franszlar, 26 Mart sabah Yarbay Andre ile Kilisten nemli bir kuvvetle yola km, ahin Beyde, Bostanck deirmeninde dmana kar ne yapabileceini kara kara dnmeye balamt. Karaylann olu Molla, Boynuolu
487 Ulusoy Mslm Yrein Sesi- Trkler Sf:460 E-Ka Yaynclk 2003-Ankara

301

Gen Trklerden Cumhuriyet Halk Frkasna

Memik ve adamlar yiite direniyorlard ama dman ok glyd. Gece olduunda savunma tedbirlerini kontrol etmiti. Karaylann adamlar Bostanck arkasnda, Boynuolu Memik ise Elmal srtlarnda konulanmlard. Antep Savunmasn her eyin stnde tutan ahin Bey ise, apal Kyne giderek buray merkez yapp oluturduu 100 kiilik bir kuvvetle Ulumaserede siperler kazdrarak yolun kontroln salamt. Franszlarla ilk nemli arpma, Kzlburun tepelerinde, Kilis Kuvay Millye kuvvetlerinin de ibirlii ile yaplm, ikinci byk arpma, Kertil civarnda olmutu. 3 ubat 1920 tarihinde Kilisten Antepe hareket eden iki bln himayesindeki 150 arabal bir Fransz erzak kolu ahin Bey kuvvetleri tarafndan Kertilde pusuya drlerek geri dnmek zorunda braklm, 4 ubat 1920de Kilis yoluna hkim olan mill kuvvetler telgraf hatlarn tahrip ederek, Franszlarn Kilisle olan her trl irtibatn kesmilerdi. Franszlar, 18 ubat ta bu yoldan gemeyi bir daha denedilerse de, ahin Bey kuvvetlerine yenilerek Kilise geri ekilmek zorunda kalmlard. ahin Bey, 21 ubat 1920 gn Fransz Garnizon Komutanlna yazd mektupta yle diyordu: Kirli ayaklarnzn bast, u topraklarn her zerresinde bir damla Trk kan karktr. Her bucanda bir atann mezar vardr. Ad belli olmayan zamanlardan beri Trkler bu topraklarda yaamaktadr. Trk bu topraklara, bu topraklarda Trk'e snd, kaynad. Sade siz deil, btn dnya bir araya gelse bizi bu topraklardan ayramaz. Sonra sen hi mrnde Trk esir yaamaz diye duymadn m? Namus ve hrriyet iin lme atlmak ise bize Austos scanda souk su imekten daha tatl gelir. Sizler can kymetli insanlarsnz... atmayn bize... Bir an evvel topraklarmzdan svp gidin Yoksa kyarz cannza... Franszlarn Trk birliklerinin bulunduu sahlr top atei ve makineli tfek ya muruna tutmas zerine Trk birlikleri ekilmek zorunda kalmlar savan nc gnne kadar, ahin Bey hi uyumamt. Oradan oraya koarak kuvvetlerinin direni gcn artrmaya alyordu. Franszlar ahin Beyin kuvvetleri zerine son kez top ve makineli tfeklerle saldrdlar: Fransz toplar Begze kurdu Att mermi Antebi vurdu ahin Bey uruna gem gibi durdu nn Ankaraya gitti ahin Bey Top ve mermi yamuru altnda sadece tfekle kar koymann lmle neticeleneceini anlayan ahin Beyin kuvvetlerinin bir ksm geri ekilmeye balamt. ahin Beyin yaknnda bulunan arkadalar birlikte ekilmek iin ahin Beye srar etmilerdi ama o her defasnda reddetmiti. Elmal Kprs talarn kendine siper ederek Franszlara ate etmeye devam ediyordu. Gn aarrken balayan iddetli Fransz top atei ulusal direniilerin zerine lm yadrm, Yarbay Andre yz atl, yz piyade ve drt makineli tfek ile Karaylan

302

htillci Trkler

etesinin bulunduu tepeyi sararak onlar ekilmek zorunda brakp, tepeyi ele geirmilerdi. Franszlar artk glerini Elmal srtlarndaki Boynuolu Memike ve Ulumasere zeytinlikleri iindeki Antep mfrezelerine ynlendirmiti. iddetli saldrlar karsnda ahin Bey: Dman buradan geerse ben Antepe ne yzle dnerim! Dman arabalar ancak benim cesedimi ineyerek Antepe girebilirler diyerek ekilmeyi reddetmi ve yarm saate yakn direndikten sonra baz arkadalarnn kamasna zlerek, elinde kalan son mermisini de dmana sktktan sonra tfeini krp: Tanrm. Vatanm sen kurtar diye haykrarak on sekiz arkadayla birlikte dmana sng ile saldrmlard. ahin Bey Fransz piyadelerinin sng darbeleri altnda 28 Mart 1920 tarihinde ehit dnce halk ardndan atlar yakt. ahin Bey vuruldu yollar ald ahini sorarsan otuz yanda Antepin stne matem sald Sngyle delindi Kprbanda O gzel Antebe dmanlar doldu Kck yavrular alar peinde Uyan ahin uyan bak neler oldu Uyan ahin uyan Antep karnda ahin Beyin ehit olmas zerine mill kuvvetler, Antepin kuzeyine doru ekilmek zorunda kalmlard. ahin Beyin ehit olmas ve Trk Kuvvetlerinin yenilgiye uramas bir yandan znt yaratm, te yandan da mill direni ruhunu kamlamt. Ben Antepliyim, ahinim aam. Mavzer omzuma yk. Ben yumruklarmla dveceim. Yumruklarm memleket kadar byk. Hey, hey! Yine de hey hey! Kaytan byklarm, delimen am Dman kurunlarna inat Kprbanda Memleket trkleri aracam.488 Antep dolaylarndaki ulusal glerin kahramanlklarla dolu mcadelesi, Franszlar birok kez bozguna uratm olmasna karn, Franszlar, 28 Mart 1920 gn Antepe girmiti. Kl Ali Bey ve Jandarma Yzba Arslan Bey, Maran Franszlardan temizlenmesinin ardndan Mustafa Kemlden aldklar emir zerine ahin Beyin yerine grevlendirilerek 4 Nisan 1920 gn Antepe gelmilerdi. Mdafay Hukuk rgt ile toplantlar yaptktan sonra ehir iinde her mahallede savunma hatlar oluturarak, her semtten setii on be gen ile iki tabur meydana getirip, bunlara Yldrm ve imek adlarn vermilerdi. Her taburun 4er bl bunlara ilave olarak da drt yz kiilik milis gc vard. Antepte Franszlarn askeri gc bin beyz Trkler ise bin ikiyz kii civarndayd. Urfada bulunan Fransz gleri de mill direni karsnda bocalamaya balam, yiyecek ve iecekleri kalmam, atlarn ve katrlarn kesip yiyerek beslenmeye alyorlard. 3 Nisan 1920 gn balayan Trk topu saldrs Fransz ve Ermenilerin umutlarn sona erdir488 Yavuz Blent Bakilerin Antepli ahin adl iirinden alnmtr.

303

Gen Trklerden Cumhuriyet Halk Frkasna

mi, Urfaya Trk bayraklar aslmaya balamt. Franszlarn ibirlikisi Ermeniler, kendi besin stoklarn Franszlarla paylaarak tkettikleri iin, alk tehlikesiyle karlamaya balamt. Trk kuatmas altndaki Franszlarn onlara yardm da mmkn olmuyordu. 8 Nisan gn Franszlarla imzalanan atekes ile ehri boaltmaya karar veren Franszlar, ellerinde nakliye aralar kalmad iin, Ali Saip Bey onlara at ve katr salayarak on Trk Jandarmas eliinde 11 Nisan 1920 gn iki koldan ehri terk etmelerini salad. Urfadan ayrlan Franszlar Suriye ilerine doru yol alrken yolda rast geldikleri airetlere ate amaya balaynca toplanan airetler Franszlar pskrtm, Fransz komutan Sajo bastonuna balad beyaz bayrak ile teslim olmak zorunda kalmt. Airetler Franszlar yamalarken Franszlar ate amsa da kamak isteyen Franszlar, tepelerden yaan kurunlarla komutanlar da dhil olmak zere ldrlmlerdi. Bu olayda ok az Fransz kurtulabilmiti. Franszlar kurtarmak iin yardma gelen Ermeni asll Fransz subay Norman gl silahlaryla Urfay yakp ykmaya gidiyordu ki, yolda Urfay terk eden Franszlarn bana gelenleri renince ynn Antepe evirmi, yoldaki kyleri yakmaya balamt. Yakaladklarn ikencelerle sorgulayarak intikam almaya alyor, emrindeki iki bin asker ve gl silahlarla Antep zerine yryerek 16 Nisan gn ulusal glerin Antepteki kuatmasn kaldryordu. 15 Ekim 1919 gn ngilizlerin ellerinde bulunan yerleri Franszlara brakmaya karar verdii haberi duyulur duyulmaz, Mara halk byk bir miting dzenleyerek Fransz igalini protesto etmi, 25 Ekim gn Maraa girdiklerinde Gayr Mslimler Franszlar trenle karlam, ertesi gn ise Cezayir ve Ermeni askerleri Maraa gelmilerdi. Ermeniler hkmet kona nndeki Trk askerleri ile alay etmeye balayarak bir postacy dvmler, atekes hkmlerine uymayarak, Maran igalinin ilk gn el koyduklar silahlar ve bombalar Ermenilere datmlard. Kalede bulunan Trk bayran indirerek gndere Fransz bayra ekmiler, Ermeniler geceleri Trk polis ve jandarma devriyelerine saldrarak ldrrken, Franszlar da airet reislerine para ve rtbe verip onlar ayaklandrma abasndaydlar. Maraa gelen Fransz generali byk toplar getirerek hkmete el konulacan ve tutuklamalar yapacan aklayp, asker ve silah ynan srdrrken, vatanseverler olay protesto etmeye balamlard. Uzunoluk hamamnn karsnda orta yalarda kendi halinde bir mahalle stsnn dkkn vard. 31 Ekim 1919da hamamdan kan kadnlara Fransz askeri niformal Ermeni saldrm ve kadnlarn peesini kaldrmak istemiti. Kadnlarn bohasn tayan ocuk Fransz askerlerine kar durunca, grlt zerine kahvede bulunan erkekler de yardma komular, st dkknndan elinde tabanca ile gelen St mam kadnn peesini amak isteyen askeri yere sererek, Marata Franszlara ilk kurunu sknca, sa kalan askerler de areyi kararghlarna kamakta bulmutu. St mam gmlerini atnn terkisine atarak Ahrdalarnn yoluna dmt. Marata igalcilere kar balayan halk sava 20 ve 3. Kolordunun subaylar tarafndan da desteklenmi atmalar Ocak ayndan ubat sonuna kadar devam etmiti. 28 Kasm gn Franszlar kalede asl olan Trk bayran indirip yerine Fransz bayra ekince halk bu olaya derhal tepki gstermi Cuma gn yaptklar byk bir toplantnn ardndan Fransz bayran indirip tekrar Trk bayran dalgalandrmlard. Kaleye bayran ekilmesinden

304

htillci Trkler

sonra Mutasarrf Ata Beyin makamna giden halk, Franszlarn bayraa mdahlele etmesine izin vermeyeceklerini bildirmiler, bu srada Yzba Andrenn tercman Vahanda oraya gelmi, halka: Bir bez paras iin bu kadar grlt karmaya ne lzum var deyince halk tarafndan dvlmt. Ermeni Vahan halkn elinden Yzba Mahmut, onu hapsedeceini syleyerek almt.489 Bu srada Fransz Gouverneurn yaveri olan erkez shak, naralar atarak ektii kama ile halkn zerine saldrdysa da halk,onun elinden kamay alarak etkisiz hale getirmiti. Maran iinde Mdafay Hukuk Cemiyeti kurularak srdrlmeye balanan mcadele Kl Ali ve Kozanolu Doann nderliinde Franszlara kk sktryordu. Fransz komutan ise halka zulm yaparak Kl Alinin kendilerine teslimini istiyordu. Mara iinde atmalarn srd bir srada Kl Alinin yanna gelen yal bir kadn elindeki bir teneke gaz yan ona verip, kendisine babasndan miras kalan fakat Ermenilerin el koyup s olarak kullanarak mill kuvvetlere byk kayplar verdirdii evinin yaklmasn istiyordu. Gazya tenekesini eline alan Kl Ali grevlendirdii biri ile evi yaktrm, bu alevler daha sonralar dier Ermeni evlerine de srayarak yanmaya balamt. Evi yakan kke, ar yaralanarak ehit olmutu ama evlerden kaan Ermeniler Trk kuvvetlerince teker teker avlanmt.490 Mill direni karsnda Franszlar 11 ubat 1920 gnne kadar dayanabilmi 72 gnlk halk sava Maraa kahramanlk unvann salayarak Franszlar geri ekilmek zorunda brakm ve 5 Ocakta Ceceli Kyn yakp ykarak, Maraa giremeden Antepe geri dnmek zorunda kalmlard. Franszlar daha sonra slhiyeden gelen yeni bir taburla saldrya gemilerse de, Beyaztolu Zafer ve Muharrem Beyler komutasndaki mill kuvvetlerin direniiyle karlam, Gaziantepten Franszlara yardm iin Kahramanmaraa gelen kuvvetler iindeki Cezayirli askerlerin Trklere saldrmak istememesi ve eitli ekilde Trklerle iliki kurarak yardmc olmalar sonucu Mara ve Gaziantepteki Kuvay millye gleri Franszlar pusuya drerek yok etmilerdi. Fransz birlikleri Ekim 1919da Urfaya girerek Ermeni komitaclarnn desteiyle halka saldrya gemiler, Franszlara kar halk savan rgtlemek zere Urfa Jandarma Komutanlna Mustafa Keml tarafndan gnderilen Yzba Ali Saip (Ursava) halk ve blge airetlerini birletirerek savunmaya gemi ve 9 ubatta balayan atmalar 10 Nisan 1920 gn Franszlarn ekilmeleriyle sonulanmt. Pazarck Kuvay Millye ve Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti, Mustafa Keml ve blgedeki sorumlularla irtibata geerek blge mdafaasnda dmana kar direnite fiilen grev almlar, zellikle Mara-Antep arasndaki Fransz kuvvetlerinin ikmal yollarn keserek etkili olmulard. Topakta ve Akakoyunlu mevkilerinde Antepten Maraa askeri mhimmat tayan bir mfrezenin imhasnda Pazarck Kuvay Millye eteleri etkin bir rol oynam, 19 Ocak 1920de Sgtl Tepesinden ileye girmek isteyen Franszlar geri pskrtlmt. Antepliler ise, 9 ubat 1921 gnne kadar halk savan srdrmler ancak, hem say hem de silah bakmndan ok stn Fransz gleri karsnda tutunamadklar iin Antep dmt. On ay sren bu savata 6000 ehit veren Antepe Byk Millet Meclisi 6 ubat 1921 gn Gazi sann verdi.
489 Akbyk Yaar Milli Mcadelede Gney Cephesi (Mara) Sf:127 Kltr Bakanl 1990-Ankara 490 Dinamo H.zzettin Kutsal syan C:5 Sf: 248 May Yaynlar- 1974 - stanbul

305

Gen Trklerden Cumhuriyet Halk Frkasna

Talat Paa: Bizim Siyasi mrmz Bitmitir

Mondros Mtarekesinin imzaland sralarda Talat Paa, ttihat ve Terkkinin datlarak, Teceddt Partisi adyla yeni bir parti kurulmasn nererek mttefiklerin nefret ettii partisinin devamn salamak istemiti. Kriz sona erip, bar gerekletiinde mcadeleye devam etmeyi dnyordu. Bu sralarda mttefik donanmas Boaziine giriyor, karadan kestikleri yollar deniz yoluyla da abluka altna alyorlard. Bu ortamdan yararlanmak ve nefret ettii ttihatlardan intikam almak isteyen Vahidettin, ngilizlerle anlaarak Rumlar ve Ermenileri katlettiini ileri srd ttihatlar yarglayp, idam ettirmeyi kafasna koymutu. ttihatlar, Enver Paann evinde toplanmt. Mttefiklerin kinini zerinde toplayan Talat Paa, Enver Paa, Cemal Paa, eski Beyrut valisi Azmi, stanbul eski Polis Mdr Bedri, Dr. Nazm ve Dr. Bahattin akir() ve ttihat ve Terkkinin Genel Sekreteri Mithat kr (Bleda)nn lkeyi terk etmesi kararn gryorlard. Talat Paann en yakn arkada ve dostu olan Mithat kr sonu ne olursa olsun stanbulu terk etmeyeceini bildirmiti. Toplantda Enver Paa, Rusyaya geip Trkistanda ayaklanma karmak isteini dile getirmi, buna karn Talat Paa: Bizim siyasi mrmz bitmitir. Hakl ya da haksz, milletin kin ve gazab bir kere zerimize dnmtr. Yryeceimiz en ksa ve uygun yol Avrupaya giden yoldur. Bir keye ekilip oturmalyz ve hi birimiz hangi sebeple olursa olsun,en ufak bir faaliyette bulunmamal ve hibir eye gz dikmemelidir. Bu durumda zamann getirecei hadiseleri grmeliyiz. Gn geer de bir frsat karsa, faydalanmak tabiidir. Ancak, bu gnk halimizle ve u anki artlar iinde bize den her trl tiranlktan ve her eit senlik-benlikten uzakta bir keye ekilip, sinmekten ibarettir. Geri biz vicdanlarmza kar mahkm deiliz: nk biz milletimizi kurtarmak ve yurdumuzu ykseltmek istedik: ancak, talih bize yar olmad. Bu durumda artk grevlerimizi bakalarna terk etmemiz gerekir diyordu. Enver Paa bu dncelere

() 1874 ylnda satanbulda doan Bahattin akir, Askeri Tbbiyeyi 1896da tabip yzba olarak bitirmi, 1900de ayn okulun tbbi kanuni muallim muavinliine getirilerek, ehzade Yusuf zzettin Efendinin zel hekimliini de yapmt. Ahmed Celalettin Paann maiyetine girerek, Ahmet Rza ve ttihat ve Terakki Cemiyeti ileri gelenleri ile iliki kurmutu. Ahmed Celalettin Paann muhalefete katlmasyla ttihatlarla olan ilikisinden dolay srgne gnderildii Erzincandan Cemiyete gnderdii yardm ortaya kt iin tutuklanm ve Trabzona srlmt. 1905te Msra, oradan da Parise katktan sonra gizlice geldii stanbulda ttihat ve Terakki Cemiyetinin almalarna katlm, 1908de II. Merutiyetin ilanndan sonra stanbula ve Askeri Tbbiyedeki eski grevine dnmt. Daha nce Kahire ve Pariste kan ura-y mmet Gazetesinin yaymn stanbulda srdrm ve "Ali Keml Davas" ve "Kanuni Esasimizi hlal Edenler" adlaryla imzasz olarak kitaplar yaynlanmt. 1909da Haydarpaa Tp Fakltesi ikinci reisliine seilmi, Balkan Savanda Edirne'de hastane bahekimi olarak alrken Edirnenin igali zerine tutsak dmse de, bir sre sonra da serbest braklmt. 1913te Tekilat Mahsusann siyasi blm efliine getirilmi, 1.Dnya Sava yllarnda Erzincan ve yresinde Tekilat- Mahsusa yneticisi olarak grev yapt srada Ermeni Tehciri iinde etkin rol oynamt. Mondros Mtarekesinden sonra sava sulusu ilan edilmi Enver Paa ve Talat Paa ile birlikte Sivastopol zerinden Berline katktan sonra Eyll 1920de Bakde toplanan Dou Halklar Kurultayna katlm, 1920de slam htilal Cemiyetleri ttihadnn Bak temsilcisi olmutu. 1921 ilkbaharnda bu rgtn Moskovada yaplan kongresine katldktan sonra Almanyaya dnm, 17 Nisan 1922 gn Berlin'de Cemal Azmi Bey ile birlikte Ermeni suikastiler tarafndan ldrlmt.

306

htillci Trkler

katlmad iin Krma vardklarnda dierlerinden ayrlarak, kardei Nuri Paann Kafkasyadaki birliklerine katld. Dierleri ise Almanyaya gideceklerdi.491 Hasta olan Sadrazam zzet Paa hkmetinin istifasn nlemek iin stanbula ngiliz donanmasyla ayn gn gelen Mustafa Keml, sava gemilerini grdnde: Geldikleri gibi giderler.492 Diyerek Rauf Beyle birlikte zzet Paaya gitmiti. zzet Paa istifasnn, Padiahn kendisine Talat, Enver ve Cemal Paalar hemen tutuklatmad ve kamalarna yardm ettii gerekesiyle fkelenmesinden dolay olduunu aklaynca Mustafa Keml onu istifadan caydrmt. 1918 yl Ekim ay ortalarna doru Talat Paa zmir valisi Rahmi Beyi stanbula arm: Ben ve Cemal Paa memleketi terk etmeye karar verdik. Enver tereddt ediyor. Ona senin gitmeni ve gerei anlatman isterim. Seni sever ve gvenir. Gryorsun ki mtareke yaplabilmek iin bizim gitmemiz arttr demiti. Rahmi Bey, Enver Paay glkle de olsa ikna edebilmiti. 2 Kasm 3 Kasma balayan gece Talat, Enver ve Cemal Paalar birer veda mektubu brakarak, artlar elverili hale geldiinde tekrar stanbula hesap vermek zere dneceklerini bildirerek, Almanlarn Loreley gemisiyle stanbuldan ayrldklarnda arkalarndan da iddetli bir saldr balamt. Bu saldrlarn en arn da aadaki iiri ile Neyzen Tevfik yapyordu: Kalmad gizli kapakl delii memleketin, Frka, parti diye halkn boazndan ksarak, ok skr kzlarmz hep anadan dogmaca dul, Milletin on senedir olmu idi mengenesi. Tutarm ben dilimi, kimseye svmem ama, Kazd ch-i belaya yine kendi dst, Karsnda susmaa bir tek yz bul! rsn, kskacn .......min ingenesi. Kendisinin ne Trk ne de Mslman olmadn iddia edenlere ve eski Amerikan sefiri Morgenthaunun yalanlarna Talat Paa yle cevap veriyordu: Pederim Balkan Muharebesinden sonra Bulgaristan dahilinde Karacali Kasabasnn eplece Kynde domutu. Edirne vilayetinde bu ksm ahaliye Dal tabir ederler. Bu kaza dahilinde oturan ahalinin vaktiyle Anadoludan hicret etmi eski Trk ailelerinden olduu zerinde ittifak edilmitir. Pomaklarla hibir rki mnasebetleri yoktur.() te u tafsilatm benim Trkolu Trk, Mslman olu Mslman olduumu ve Morgenthaunun bu konuda yalan sylediine bir delildir493 Talat Paann anne taraf da Dedeler Kyndendi. Atalar da Kayseri taraflarndan bu blgeye gelmi Trklerdendi. Krcaliden daha sonralar Edirneye gelmi olan bu ailenin olu Mehmet Talat, 1874 ylnda Edirnede domu, renimini tamamlayarak Edirne telgrafhanesinde almaya balamt. Abdlhamitin zulm ve bask ynetimine kar bakaldr ve ona kar srdrd mcadele, yl kalebentlii cezasna arptrlmasyla sonulanmt. Talat Bey, bu sralarda karlan af nedeniyle bu cezadan kurtulmu ve hukuk renimine balamt. Rakipleri ve hasmlar onu:

491 Arslan Emir ekip, Srgnde lm Sf: 20-23 Truva Yaynlar Austos 2004- stanbul 492 Genosman Keml Zeki, Atatrk Ansiklopedisi Cilt 1 Sf: 170 May Yaynlar Mart 1981 stanbul 493 Talat Paa Hatralarm ve Mdafam Sf:34 Kaynak Yaynlar Mart 2006 stanbul

307

Gen Trklerden Cumhuriyet Halk Frkasna

Posta memurudur, posta memurluundan gelmitir tahsili yoktur gibi szlerle kmsemelerine kar o da dierleri gibi, dneminin renimini yapmt. Rakipleri onda kolay kolay kusur bulamad iin vaktiyle posta memuru olduunu sk sk hatrlatyorlard. Talat Paa siyasi kariyerine ufak bir memur olarak balam, on yl iinde siyasi hayatnn en yksek kademesine Sadrazamla gelmiti, daha nemlisi ttihat Terkkinin fikrini ve politikasn sonuna kadar sadakat ve sabrla srdrerek rnek olmutu. Talat Paann kmsenmesine neden olan eitimiyle ilgili sorun, merutiyetten evvel Selnikte kurulan hukuk mektebi ne kayt olmas, ancak iki sene okuduktan sonra ayrlmak mecburiyetinde kalm olmasndan kaynaklanmaktayd. Eitimi srasnda Franszca renmiti. Franszca bilgisi, Fransz edebiyatn zellikle 1789 ihtillcilerine dair eserleri okuyabilecek dzeydeydi. Talat Paa, 1906 ylnda Osmanl Hrriyet Cemiyetinin kurucular arasnda yer almt. 1908 ylnda milletvekili olarak Meclisi Mebusanda bulmu, ttihat ve Terkki Cemiyetinin liderleri arasnda yer almt. Dnceleri itibariyle Enver ve Cemal Paalar askeri kanad temsil ederken, o sivil toplumun temsilcisi olmutu. Esnaflarn ve dier halk kesimlerinin rgts olarak, ttihat ve Terkkinin askerilemesine karn sivillemeyi salamak iin mcadele vererek Anadoluda bamsz bir Trk devletinin yaayabilmesi iin Ruslar ile Ermeniler arasnda tampon bir blge oluturulmas fikrinin savunucusu olmutu. Ayrca, Mustafa Keml ile diyalog iindeydi ve onun siyasetinin de savunucusu olmutu. Talat Paa, arkadalaryla 23 Kasm 1918 gecesi stanbuldan bir sava gemisiyle Sivastopola gitmiti. Oradan Almanyaya gittiinde, ok gvendii dostu Bonzart Paa, ldrlecei ynnde bilgiler vermiti. Buna karn, gerek kendisi, gerek dier arkadalar brolar kurarak ve eitli yaynlar hazrlayarak, basn-yayn kurulularna tekzipler gndererek mcadelelerini srdryorlard. Ayrca talyadan, Antalyaya oradan da Anadoludaki Mill Mcadeleye silah gndererek Mustafa Keml ile mektupla ilikiler kuruyordu. stanbulda iken ttihat Terkki misyonunun bittiini anladklar iin rgt zaten feshetmilerdi. Bu yzden, Anadoludaki Mustafa Keml nderliindeki mcadelenin baarya ulamas iin eer kendilerine bir grev verilirse yapmaya hazr olduklarn her frsatta Mustafa Keml Paaya bildiriyordu. O gel demedike de Anadoluya gelmeyecekti. Talat Paa bu dnem ierisinde ok titiz bir ekilde birtakm devletlerle zellikle ngiltereyle iliki kurmutu. Berline gelir gelmez ngiliz askeri istihbarat Talat Paayla grm ve bu grmeyi Londraya bildirmiti. Bu grmeden haberi olan Lloyd George iyice sinirlenerek: Nasl olur da bir sava sulusuyla grrsnz demiti. Ona gre sava sulusu olarak mutlaka yarglanmalar ve cezalandrlmalar gerekiyordu. Derhal talimat vererek arananlar listesine onlarn isimlerinin yazlmasn ve derhal yakalanmalarn istiyordu. Ayrca: stanbul hkmeti de Alman makamlarna bavurarak: Haklarnda lm cezas verildi, onayland, bunlarn iade edilmesi gerekir diyerek iadelerini istiyordu. Bu durum Almanyada da byk bir siyasi kargaaya neden olmutu. Talat Paa, nceden tand ngilizlerden biriyle 18 ubat gn grm ve 15 Martta da ldrlmt. Berlindeyken her trl hareketi byk devletler tarafndan kontrol edilen Talat Paa ngiliz askeri istihbarat ve tand ngiliz milletvekilleriyle ilikilerini srdryordu. Hatta ngiliz milletvekili Talat Paa ile yapt grmeyi bir makale olarak yaynlamt.

308

htillci Trkler

Talat Paann ldrlmesinde ngilizlerin parma olduu ve cinayeti gerekletirme iinin Ermenilere verildii, bu lm olaynn Almanlarn ve Franszlarn da bilgisi dahilinde gerekletirildiine ilikin iddialar bulunmaktayd. Cinayetin ilendii 15 Mart gn katil yakalandnda, Talat Paann cesedi kimlii bilinmeksizin iki saat cadde ortasnda kalmt. Talat Paann katilinin Almanyadaki yarglamas da geerli hukuk kurallarna gre yaplmad gibi, mahkeme katilin olay esnasnda bilin kaybna urad ve hasta olduu hkmne vararak beraat karar vermiti. Talat Paann katili Teyleryan yakalandktan hemen sonra, ilk sorgusunda: Almanyaya sadece Talat Paay ldrmek iin geldim, ailem Ermeni tehcirinde ld, ben tesadf eseri lmden dndm, daha o zaman Talat Paay ldrmeye ant itim. Ermeni asll baz vatandalar, bana Talat Paay ldrmem iin para verdi. Epeydir Berlindeyim, eitli pansiyonlarda kaldm, birka hafta evvel Talat Paann Hardenberg Soka drt numaral evin ikinci katnda oturduunu rendim. Onu rahata izlemek ve alkanlklarn ezberlemek iin tam karsndaki binada oda tutum. Talat Paa her sabah saat 9a doru hayvanat bahesi civarnda oturan bir akrabasn ziyaret etmekte, sabah gazetelerini okumak iin evden kard, o gn evden saat 11i geerken kt. imdi, Talat Paann ldn duyan vatandalarm rahat bir nefes alacak ve bu baarmdan tr benimle iftihar edeceklerdir, bunu dnnce seviniyorum. Cinayeti sadece bu duyguyu tatmak iin iledim, bu cinayeti soukkanl bir ekilde nceden hesaplayarak, hazrlanarak ilediimi itiraf ediyorum, sorumluluu vicdan rahatlyla tayorum diyordu. Talat Paa Trkiyeden ayrldktan sonra Ali Sai takma adyla ve Alman bakenti Berlinde Charlotenburgun Hardenberg Caddesinde kiralad bir evde yaamn srdrrken 15 Mart 1921 gn sabah, ehit edilmi, katil ise, 3 Haziranda serbest braklmt.

Ben Bir Tarikt Ball Bakmndan Bektayim

Talat Paa, 1909da Hr ve Kabul Edilmi Masonlar Byk Locasnn ilk Byk stat idi. Ayrca ttihatlarn neredeyse tamam ve Cumhuriyetin kurucularnn birou Abdlhamitin hafiyeleri yznden mason olmular, hafiyelerin tek giremedikleri yer olmas nedeniyle onlar, mason localarnda serbeste bir araya gelerek mcadelelerini srdrebiliyorlard. Ama masonluun felsefesini dahi bilmiyorlard. air Midhat Cemal Talat Paa iin yle diyordu: nsanlarn insanlara verdikleri anlar Gsnde durur, kalbine girmezdi nianlar494 Talat Paa, Mustafa Keml ile haberleiyor, uzaktan onun politikasn gdyordu.495 Hatta 1921 yl ubatnda Berlindeyken, ngiliz Aubrey Herbert ile yapt grmelerde, Sevr Antlamasnn hkmlerinin deitirilmesi halinde, Ankaraya giderek Kemlistleri

494 Noyan Bedri Btn Ynleriyle Bektalik ve Alevilik Cilt:VI Sf:322 Ard Yaynlar Austos 2003 Ank. 495 Arslan Emir ekip, Srgnde lm Sf: 58 Truva Yaynlar Austos 2004- stanbul

309

Gen Trklerden Cumhuriyet Halk Frkasna

bara yanatracan sylemiti.496 Talat Paa, Mustafa Kemlin belirleyecei bir srede Anadoluya gemeyi tasarlarken, 15 Mart 1921 ylnda Sogomon Teyleryan (Makiryan) adl bir Ermeni tarafndan Berlinde vurularak ldrlmt. Ermeniler, yakaland verem hastal nedeniyle yaamndan midini kesmi olan Makiryana: Nasl olsa bir yldan fazla yaayamayacaksn. Bu durumda, dnyadan ayrlmadan nce, bir grup Ermeniyi ldren Talat ortadan kaldrman en iyi hareket olur demiler ve Talat Paay ldrmesi halinde, kendisini lmden ve hatta hapis cezasndan kurtaracaklarn sylemilerdi.497 Enver Paa, Cemal Paaya Moskovadan yazd 20 Mart 1921 tarihli mektubunda Talat Paann ldrlmesiyle ilgili yle yazyor: Talat Paa hanesinden kt esnada Toyleryan isminde bir Ermeni kendisini vatanda sfatyla takdim etmi ve marnileyh de mumaileyhe iltifatta bulunarak birlikte yola devam eyledikleri esnada Toyleryan anszn rovelverini Talat Paann ensesine boaltmak suretiyle fiil-i katli icra eylemitir.() Son zamanlarda marnileyh ile aramzda slamn ve memleketimizin hals urundaki mcahedatmzda ufak bir nokta-i nazar fark mevcut idi. Mafur marinleyh btn hareket ve icraat ahsnda cem etmek suretiyle hedefe vasl olmak fikrindeydi. 498 Talat Paann ldrlmesi Dr. Nazmn Cavid Beye gnderdii mektup ile de yle anlatlyordu: Katil son zamanlarda Talatn evinin tam karsna tesadf eden evde bir oda tutmu, her gn panjurlarn indirdii pencerenin arkasndan Talat tarassut altna alyormu. Martn on beine tesadf eden Sal gn saat on bir raddelerinde Talat evden yalnz km, eldiven satn almak zere yola koyulmu. Hronberg Sokann 27 numaral husui konann parmaklklar nne geldii zaman, arkasndan gelen katil byk hacimde parabellum rovelveriyle hemen drt parmak mesafeden ve arkadan kafatasna bir kurun skm . Talat derhal teslimi ruh etmi ve talar zerine yzkoyun dm. Dr. Nazm mektubunda Talat Paann cenaze treni ve yaplan konumalardan bahsettikten sonra onu kimin ldrdne ilikin yle bir deerlendirme yapyordu: Katil ifadatnda Ermeni vekayiini kendine siper yapyor ve be seneden beri Talatn arkasn takip ettiini sylyor. Talat ldrmek bugn ne kadar kolay idiyse dn de, iki sene evvel de o kadar kolay idi. Hele Almanya ihtilller iinde yuvarlanrken daha kolayd. yle olduu halde Talattan intikamn almak iin dnyay dolatn syleyip duran bu milliyetperver katil ne iin o sralarda bu katli irtikp etmedi de tam Talatn kabine tekili iin resm, gayr resm mahfilde alt bir zamanda irtikp etti? Bizce bu vakada Ermenilik exploiter edilmitir. Fakat saik baka eydir. O eyin ne olduunun kefini Alman polisinin zeksna brakyoruz. Ben bu ite Yunan parman ve parasn gryorum. Belki aldanyorum. 499 Enver Paa da, yazd baka bir mektupta Cemal Paaya S Bey ( ) hakknda:
496 Arslan Emir ekip, Srgnde lm Sf: 60 Truva Yaynlar Austos 2004- stanbul 497 Arslan Emir ekip, Srgnde lm Sf: 69 Truva Yaynlar Austos 2004- stanbul 498 Yaln Hseyin Cahit ttihat Liderlerin Gizli Mektuplar Sf:64 Temel Yaynlar Ekim 2002-stanbul 499 Yaln Hseyin Cahit ttihat Liderlerin Gizli Mektuplar Sf:107 Temel Yaynlar Ekim 2002-stanbul ( ) Talat Paann kod ad

310

htillci Trkler

S Bey, ngilizlerle mnasebat haseneyi ziyafetler teati edecek dereceye vardrdndan ben Ruslara kar onun bu hareketinde hemfikir olmadm sylemeye mecbur oldum ve Talat Paay memlekete avdet edince her eyi ihtiva edecek bir frka banda bulunmak emelinde grnce arz ettiim tekilat tamamyla cidden birbirimizden phe etmeyerek ve mektuplarmz sansre lzum grmeyerek alacak arkadalardan tekile karar verdim 500 diyerek aralarndaki fikir ayrln ortaya koyuyordu. Demokrat birisi olan Talat Paa iin Ahmet Rza yle diyor: Talat Paa bizim halkmz iyi anlamt. O gerekten sekin bir kiilikti. Talat Paa o evrede kirlenmemi olsayd, biz onunla bu lkeyi kurtarabilirdik501 Osmanl devlet sistemi iinde Trklerin egemen olmasn savunan ve yurt dnda bulunduu sre iinde evresini Mustafa Kemle destek olmalar iin ynlendiren Talat Paa kendisini yle anlatyor: Ben bir tarikt ball bakmndan Bektayim. Ali Abann muhibbiyim. Anadolu ve Rumelini mutlak bir Trk yurdu yapan manevi hareketin iinde Bektaliin zel bir yeri vardr. Bu gerei elbet bir gn gelecek, o gzelim diyarlarn nasl evlad- fatihan vatan oluumuna gelebildiinin gerek ieriini aratranlar, yadsnmas olanaksz kantlamaya ulaacaklardr. Trkn dndaki elerin tarihin bilinen devirlerinden, Anadoluyu devralan Seluklulardan ynetimi ele almalaryla Anadoluyu Trkletiren Osmanl hakanlarnn tad san olan Sultan- klim-i Ruma dayanlarak Rumeli olarak anlan: ta, topra, suyu, havas ile bizden olan bu beldelerin gerek anlamda Trklk zelliini kazanmasnda, Bektaliin nasl nclk yaptn ocuklarmz mutlaka anlayacaklardr. te bu ulusal yapdan dolaydr ki, Bektayim ve Ali Aba balsym. Hibir zaman bu inancm saklamadm. Saklama gerei duymadm. Bana yaplan ikinci sulama ise masonluumudur. Evet: Bekta olduum gibi, ayn zamanda Masonum. Nasl ki Bektalii ulusal bir yol olarak kucakladmsa, Masonluu da uluslar aras insansal sevgi ve kardeliin, tm insanlk iin mutluluk ve rahatlk salayacak yolun, daha ok dnsel aydnlatma kaynaklarndan grdm ve kabul ettim. Bylesi uluslar aras sevgi ve kardelik ulusunu layk erdemin onun kiiliinde toplam olduuna inanarak da, Osmanl Masonluunu Keml-i fahr ile kabul ettim ve gereini yerine getirdim. Bu szlerimle ne Bektaliin ve u bu tariktn, ne de Masonluun veya u bu cemiyetin savunma veya reddini yapyor deilim. Bizden sonra birbirlerinin erdemliliin veya bayaln ararken konular dayanak yapmak yerine, kiisel yelemeler dna km niteliklerini esas alanlarn neriyor, daha hogrl ve her eyi Nasl bir vatan dlemiti ve bu yolda neler yapt sonucuna balamalarn neriyorum502 Osmanl sadrazamlna kadar ykselen Talat Paaya, hakknda sk sk ikyetlerde bulunulan ve grevden alnmas iin srar edilen, ancak, Enver Paann ikyetlerde srar edil500 Yaln Hseyin Cahit ttihat Liderlerin Gizli Mektuplar Sf:70 Temel Yaynlar Ekim 2002-stanbul 501 Ahmet Rza Anlar-Sf: 87 Cumhuriyet Gzt. Eki Haziran 2001-stanbul 502 z Baki, ttihat Terakki ve Bektaler Sf:372 Can Yaynlar Kasm 2004- stanbul

311

Gen Trklerden Cumhuriyet Halk Frkasna

mesi halinde grevden istifa ederim tehditleriyle makamn koruyan503 Levazm Mdr smail Hakk Paa, Talat Paaya zel hazrlanm ekmek gndermi, o, beyaz undan yaplm bu ekmei kabul etmeyerek, halkn yedii frn ekmeini tercih etmiti. O yurt dndayken de annesi ve iki kz kardei oturduu evin kirasn deyememi ve skntya dm, Talat Paa da, onlara yazd mektup ile ev eyalarn satarak geinmelerini istemiti. Zaten kendisi de Almanyaya geldii zaman 70 bin mark( ) paras vard o da bitmi, einin mcevherlerini satarak geinmeye alyordu.504 Osmanl tarihinin ender grlen namuslu sadrazamlarndan birisi olmutu. Mtevazi bir kiilie sahip olan Talat Paa: Bu milletin, benim gibi bir cahilin cehaletine katland yetmiyormu gibi, bir de hrszlk yaparak, millet mal alarak, soygunculuumun ve cinayetimin ykn de mi srtlarna ykleyeyim! diyordu. 505 On yl boyunca idare ettii Osmanl Devletinde ayplanmay gerektirecek, yiyicilik ve rvet gibi devlet maln alma ve alma trnden ktlkler yapmayp, saf ve temiz bir ekilde hayata gzlerini yuman Talat Paa ile ilgili olarak Falih Rfk Atay u deerlendirmeyi yapyor: Talat Bey, merutiyetin birok adamlar gibi bir arkl, stnde Tanzimat cilas bile olmayan bir arkl idi. Fikre benzer bir sz hatrmda kalmtr. Romanyay gezip dolatktan sonra, dnte, bir Ermeni gazetesine hasbhal klkl demiti ki: Biz devlet sosyalizmi yapmalyz!506 Cenazesi 25 ubat 1943te stanbula getirilerek byk bir trenle ilide Abide-i Hrriyet tepesinde topraa verilen Talat Paa: Beni bir gn vuracaklar. Alnmdan kan akarak yere serileceim. Yatakta lmek nasip olmayacak. Ziyan yok, varsn vursunlar. Vatan benim lmmle bir ey kaybedecek deildir. Bir Talat gider, bin Talat yetiir demiti.507 Bata Talat Paa olmak zere Jn Trkler, merutiyetin ilnnda Ermeni vatandalarna kar samimiyetle hareket etmilerdi. Fakat Tanak ve Hnak Ermeni komiteleri 19081918 senelerinde Anadoluda halk Trklere kar silahlandrarak devleti tehdide balamt. Ermeni komiteleri karm olduu bir talimatnamede yle diyordu: Silaha ihtiyac olan kimse evvelemirde emniyet ettii dier birinden en iyi cins silahn hangisi olduunu sormaldr. Bittabi Avrupann imal ettii bunlarn en iyisi ve en mkemmelidir. Fakat bundan Ermeniye bir fayda yoktur. Zira ne biz Avrupaya gidebiliriz, ne de Avrupann silah Ermenistana gelir. Esasen bu silahlarn elde edilmesi mmkn olsa bile kurunlarn daima tedariki kabil deildir. Binaenaleyh silahmz etrafmzda aramalyz. Biz hkmetin hududunda bulunuyoruz. Bunlarda bugn iki trl silah vardr. Rusyada eskiden Berdan kullanlrd, bugn ise Mosik kullanlmaktadr. Trkiyede eskiden Martin vard, bugn ise Mavzer vardr. Bunlardan en iyisi hkmetin elinde bulunandr. Bundan baka bu silahlar bize yakn olduundan kurunlarn kolayca ve ucuz fiyatla elde etmek mmkndr.
503 Selek Sabahattin Anadolu htilli- Sf: 11 Burak Yaynevi - stanbul () 1944 ylnn hesaplamalaryla bin beyz Trk lirasna karlktr. 504 Yaln Hseyin Cahit ttihat Liderlerin Gizli Mektuplar Sf:108 Temel Yaynlar Ekim 2002-stanbul 505 Arslan Emir ekip, Srgnde lm Sf: 71 Truva Yaynlar Austos 2004- stanbul 506 Atay Falih Rfk, Zeytinda Sf:27 Pozitif Yaynlar 2004 stanbul 507 Talat Paa Hatralarm ve Mdafaam Sf: 232 Kaynak Yaynlar Mart 2006 stanbul

312

htillci Trkler

Mamafih hibir memlekette hkmet miri silahlarn ahali tarafndan kullanlmasna msaade etmediinden ve bundan gerek alc ve gerek satc iin tehlike bulunduundan biz tedariki daha kolay olan eski silah tercih etmeliyiz. u halde u ayan dikkat sual hatra gelmektedir: Eski ve fena bir silahla yeni ve iyi bir silah tayan kimsenin karsna nasl klabilir? Bu mlahaza lzumsuzdur: nk evvela dmanlarmz hibir zaman kendi silahlarndan bizimkiler kadar istifade edemeyeceklerdir: saniyen iyi bir silahn halkn elinde her zaman faydal olamayaca da malumdur. Rusyada hkmetin bir ka silah fabrikas vardr. Trkiyede ise bir tek fabrika bile yoktur. Binaenaleyh silah tedariki hususunda Rus Ermenileri Trkiyedeki arkadalarna yardm ve tavassut (araclk) etmeye mecburdurlar. Kylere gelince, bunlar trldr: 1) ki Ermeni ky arasnda olup mnhasran Ermenilerle meskn olan kyler. 2) Ermenilere mensup olmayan mntkalarda bulunup mnhasran Ermenilerle meskn olan kyler. 3) Ayn zamanda Ermeni ve Ermeni olmayanlarla meskn bulunan kyler. Tekilat bakmndan bu nevi ky arasnda fark yoktur. Her ky bir heyet tekil edecek ve btn kuvvetler bunlara tabi olacaktr. Her heyet 1- Sabit, 2- Seyyar olmak zere iki ksma ayrlr. Her ksma birer reis ve birer muavin verilir. Seyyar ve sabit heyetler her kyde, silah kullanmakta en byk tecrbesi olan kimseyi kendilerine reis olarak seerler. Bu reis kyn en byk amiri de olacak ve oradaki btn kuvvetler bu reise bal bulunacaklardr. Reis ayn zamanda mntka kumandannn ve erkn harbiyenin vekilidir. Ayn mntkada bulunan kylerin reisleri toplanarak aralarnda kiiden mrekkep bir Erkn Harbiye heyeti seerler. Erkn Harbiye heyeti veya mntka kumandan bir arpma srasnda kendi mesuliyetleri altnda, silah kullanmasna iktidarlar olmad tahakkuk edenlerin silahlarn alarak daha iyi yetimi olanlara verebilirler. Ani bir hcuma urayan kyler yardm istemek zere derhal civar kylere postaclar karrlar. Muhtelit kylerde oturan ve azlkta olduklar iin civar kylerden yardm bekleyecek olan Ermeniler tayabilecekleri mallaryla birlikte hemen Ermeni mntkalarna geerler. Ermenilerin ounluu tekil ettii muhtelit (kark) bir kyde Ermeniler dman rehine olarak alkoyar veya o ky terk etmelerini temin ederler. arpma srasnda evlerin kaplar ak bulundurulacak ve nizami askerlerden ve zabtann takibatndan kaanlar ieri kabul edilecektir. Silah olmayanlarn byle bir zamanda dar kmalar katiyen men olunmaldr. Dmann eline den silahlarn bedelini btn ky halk der. Dmandan alnan silahlar alanlarndr. Kylere hcum iin unlar gz nnde tutulur: 1) Dman kylerinin mstahkem mevkilerini bilmek icap eder. 2) Ricat hatt nceden tayin edilir ve noktalar marifetiyle emniyet altna alnr. 3) Dmann nereden takviye alabilecei tespit ve buna mani olunur. 4) Hcum edilecek ky yalnz taraftan evrilir. Muhasara edilenlerin kaabilmesi iin drdnc taraf ak braklr: nk drt bir taraftan sarlm olan dmann her eyi gze alarak arpmas yznden muvaffakyet ve muzafferiyet tehlikeye debilir. Taarruz edenlerin bir ksm, dman yakndan tazyik etmek ve kaanlara kabil olduu kadar byk zarar

313

Gen Trklerden Cumhuriyet Halk Frkasna

verebilmek iin serbest braklan tarafa gizlenmelidir. Esasen kyn bir tarafn serbest brakmaktaki asl sebep dmana firar imkn brakmaktan ziyade onun mukavemetini krmak ve bu suretle de zaferi daha abuk elde etmektir. 5) Dman artmak iin taarruz saati olarak afak zaman seilmelidir. Daha erkenden yaplacak hcum karanlk yznden kalacak ve lzumsuz kan dklmesine sebebiyet verecektir. 6) Dman arasnda tela ve kargaalk karmak iin mteaddit yerleri atee vermek ve bunun iin de icap eden tedbirleri nceden almak lazmdr. 7) Taarruz eden kuvvetler arasnda svari bulunmazsa birka at teminine allmaldr. Bunlar tannmamalar iin l ve yarallarn naklinde kullanlacaktr. Hcumdan bir iki gn nce Erkn Harbiyenin seecei muktedir ve emniyetli kimseler kylere gnderilir. Bunlar kendilerini tantmadan lzum olduu mddete mezkr mntkada kalrlar. Her biri tahkikatn tamamladktan sonra bir rapor verir: taarruz hazrlklar bu rapora gre yaplr508 1910 senesinde Tanaksiyon komitesi tarafndan Kopenhageda toplanan Sosyalist Kongresinde Ermenilerin silahlandrlaca ve reislerinin nezareti altnda geceleri talim yapacaklarndan sz edilmiti. Rusyann Trkiyede bir Ermenistan kurmaya karar vermi olmas nedeniyle Ruslarn gdmnde hareket ederek eitli Ermeni gruplar aralarndaki farkllklar bir kenara brakp Hinak, Tanak, Ramgavar rgtleri patrikhane ile birlemilerdi. S. Amiyasin Katois ve Nubar Paa bakanlnda Avrupa ehirlerinde bir Ermeni heyeti tekil etmilerdi.

Cemal Paa
Ahmet Cemal Paa 6 Mays 1872de Midillide domu, 1890da Kuleli Askeri dadisi ve 1893de Harbiye Okulunu bitirerek 1895de Kurmay yzba olmutu. nce Genelkurmay, ardndan da 2. Orduya bal Krklareli stihkm naat ubesinde grev yapm, ertesi yl Kolaas (nyzba) olmu, 1898de Selnikteki 3 nc Orduya, Redif Frkas (Tmeni) Kurmay bakan olarak atandktan sonra ttihat ve Terkki Cemiyetinin askeri kanadnn rgtlenmesi stlenmiti. 1905 ylnda Binbala ykselmi, ertesi yl da Rumeli Demiryollar Mfettiliine getirildiinde, ttihat ve Terkkinin Rumelideki rgtlenmesinde etkin rol oynayarak blk ad verilen yerel birimleri oluturmutu. 3.Ordu Kurmay Heyetine atand 1907 ylnda Binba Fethi ( Okyar ) ve Kolaas Mustafa Keml ile birlikte almt. 23 Ocak 1913 ylndaki Babli Basknyla ttihatlarn yapt hkmet darbesinden sonra da stanbul Muhafzlna getirilmiti. Fransz yanls olarak tannan Cemal Paa I. Dnya Sava balangcnda Fransadan destek istemek iin ziyarete gitmi olmasna ramen ittifak salayamadan dnm, Alman yanls olarak bilinen Enver ve Talat Paalarla birlikte, 2 Austos 1914deki Osmanl-Alman ttifakn oluturmulard. I.Dnya Savanda Bahriye
508 Talt Paa'nn Hatralar Sf:37-40 Cumhuriyet Gzt. Eki Temmuz 1998 stanbul

314

htillci Trkler

Nazrlnn yan sra, II.Ordu Komutanl da yapm, Suriyenin gvenliini salamak ve Msr ngiliz istilsndan korumak greviyle Suriyede bulunan Drdnc Ordu kumandanlna tayin edildi. Yksek askeri kumandanlk zellikleri tayan Cemal Paann, abuk hiddetlenen, sinirli, kindar ve kendisini stn grme zelliklerine sahip olmas onun iyi yeteneklerinin glgelenerek baarszlna da neden oluyordu. zellikle erif Hseyinin isyannda Cemal Paa kendisine duyduu ar gven dolaysyla onun isyan edemeyeceini ve kendisinden korktuunu dnerek isyan haberlerini dikkate almyordu.509 Kiisel zelliklerinden dolay Suriye halkna kar da acmasz bir yaklam sergileyen Cemal Paa, kendi kusurlar karsnda tepki gsteren halkn tamamnn, slama ihanet ettiini ve dman saflarnda yer aldklarn iddia ediyordu.510 Baz iddialara gre Ermeniler, Cemal Paaya Suriye krall vaat ederek stanbul Hkmetine isyan ettirmek istemilerdi; fakat emperyalist devletlerin kendi aralarnda anlamas nedeniyle bu plan gereklememiti. Cemal Paa 1917 yl Aralk aynda ngiliz Generali Allenbynin ilerlemesi ve Osmanl ordusunun pe pee yenilgiler almas zerine, grevinden ayrlarak stanbula dnmt. ttihat ve Terkki Frkasnn 1917 ylndaki son olaan kongresinde, Merkez-i Umumi yeliine getirilmi, Talat Paa hkmetinin istifasndan sonra 12 Kasm 1918 tarihinde ttihat ve Terkkinin yedi lideriyle birlikte lke dna kamt. Cemal Paa, nce Berlin, daha sonra da Mnih ve svireye giderek ttihatlarn yurt d faaliyetlerini dzenlemi, bu srada stanbul hkmeti tarafndan Osmanlda yaayan Arap unsurlarnn isyanna sebep olmakla sulanarak Divan- Harb-i rfi tarafndan idama mahkm edilmiti. Cemal Paa, svireden Rusyaya, oradan da Afgan ordusunun modernletirilmesi iin Afganistana gemiti. Enver Paann Trkistanda balatt ayaklanma srasnda Moskovaya gelen Cemal Paa, Ruslardan kendisine ynelik bir tehlike geleceine inanmad iin, serbest hareket etmiti ama Ruslar tarafndan gzaltnda tutuluyordu. Cemal Paa, Enver Paann balatm olduu harekete kar olduunu Ruslara bildirerek, gazetelerde Enver Paa aleyhine demeler vermiti. Ruslardan kendisine bir zarar gelmeyecei inanan Cemal Paa, Ruslar ile Anadoluya geme konusunda anlam ve kendisine tahsis edilen bir uak ile Anadoluya gemek zere Grcistann bakenti Tiflise gelmiti.511 Cemal Paa, Berlinden Mnihe, Mnihten Parise, Paristen Bakye, Bakden Buharaya, Kbile, Moskovaya, Romaya srekli dolayor, Anadoludaki Mill Mcadeleye katkda bulunabilmek midiyle rpnyordu. Emperyalistler ise, ttihatlar karlar iin nasl kullanabileceklerinin hesabndaydlar. ngilizler, Enver, Cemal ve Talat Paalardan: Siz Kafkasyada, Asyada ve Hindistan Mslmanlar zerinde etkili olabilirsiniz. Sovyet devriminin rana sarkmasn nleyin. Bizim Hindistan yolunun gvenlii tehlikeye dmesin. Diye destek istiyorlard.

509 Arslan Emir ekip, Srgnde lm Sf: 76-77 Truva Yaynlar Austos 2004- stanbul 510 Arslan Emir ekip, Srgnde lm Sf: 82 Truva Yaynlar Austos 2004- stanbul 511 Arslan Emir ekip, Srgnde lm Sf: 75 Truva Yaynlar Austos 2004- stanbul

315

Gen Trklerden Cumhuriyet Halk Frkasna

Komnist Enternasyonalin nde gelen yneticisi olan Radek Almanyada hapisteyken Talat Paa tarafndan kurtarlmt. Radekte Talat Paaya olan vefa borcunun karl olarak Talat ve Cemal Paay: Moskovaya gelin, biz size yardmc olalm, Boleviklerle iliki kurmanzda ben araclk edeyim diyerek lkesine davet etmi, Talat Paann dndaki dier ttihatlar byk bir sevinle Moskovaya komulard. Cemal Paa: lkem iin ben ne yapabilirim? diyerek ierinle grm ve ona: Bana yardmc olun, silah salayn, Rusyadaki esir Trk zabitlerinden verin. Onlardan istediklerimi alaym, birlik oluturaym, Afganistanda savamak istiyorum. Demiti. Grmelerin ardndan Bahattin akir, Cemal ve Halil Paa ve Moskovada bulunan dier ttihatlar Ruslarla anlaarak, ngilizlere dman olan Sovyetleri de memnun etmilerdi. Bylece Sovyetler, Mslman blgelerinde ngilizlere kar, Mustafa Suphi ve ttihatlar yoluyla ayaklanma karrlarken, Talat Paa da, Roma zerinden talyanlarn da yardmyla Antalyaya Mill Mcadele iin silah sevkyat ilerini organize ediyordu. Cemal Paa, Afganistanda Afgan Emirinin mahiyetinde askeri birlik oluturma ve Afganistann inas gibi faaliyetlerin yrtlebilmesi iin Mustafa Kemle Moskovadan 11 Haziran 1920 tarihinde gnderdii mektupta unlar yazyordu: .benim Trkistan ve Afganistan ve Hindistan dahilinde ibraz faaliyet etmekliim Rusya hkmeti tarafndan kabul olundu. Ben o taraflarda ve Halil Paa da ran taraflarnda ibraz faaliyet ederek zulm ve istibdat altnda asrlardan beri yaamakta olan ark akvamn ngiliz istibdadndan ve zulmnden tahlise alacaz (.) Benim emelim Afganistan ordusunun tensik ve tanzimi vazifesini emirden almak. Bunun iin bittabi bir erkn- harbiyeye ihtiyacm var. 512 Diyerek baz subaylarn gnderilmesini ve bu istein gizli kalmasn istiyordu. Cemal Paa, Trkistana getiinde Mustafa Kemle 13 Austos 1920 gn yazd mektupta daha nce yazd mektuplara henz cevap alamadndan bahsettikten sonra blge hakknda ayrntl bilgiler verip, Buhara Hanl hakknda yle diyordu: Bu hanlk bizim mahut ngilizlerin eline yakasn vermi, ulema denilen bir sr cahil ve sefil insanlarn elinde bu emarat-i islamn esareti iin yuva halini alm Cemal Paa Afganistanla ilgili olarak da u bilgileri veriyordu: Binaenaleyh, Afganistan ngiliz siyaseti ile Rus siyaseti arasnda iki seneye karip zamandan beri alkanp duruyor Cemal Paa mektubunun bitiminde ngilizlerin hedefini yle aklayarak: Afgan emirini daima eli altnda bulundurmak, onu arkta slam emaretlerinin hamisi gibi kullanarak onun etrafnda Buhara Emirini ve Trkistan milliyetleriyle Fergana ihtillcilerini toplamak. Zaten ran kendi igal-i askeriyesi altnda bulunduundan bu sayede her gn teebbsat- ihtillpervneyi Hint hudutlarndan uzak bulundurmak diyor ve kendi amalarn da yle dile getiriyordu: Benim gayem ise tamamyla bunun zdd. Bir an evvel Afganistana gitmek Afgan emirine byle bir fikir ve mtalaann cinayetkr safhlrn gzelce tasvir etmek onu arkn siyasi istihlsnn yegne aresi olan ngiliz dmanlna sevki imale eylemek ve bu sayede
512 Yaln Hseyin Cahit ttihat Liderlerin Gizli Mektuplar Sf:348 Temel Yaynlar Ekim 2002-stanbul

316

htillci Trkler

Hindistan hudutlarnda Hindistan ihtillcileri iin bir yuva, bir kemnkh hazrlamak, bakalm hangimiz muvaffak olacaz 513 Cemal Paa, 29 Temmuz 1921 gn Kbil, Biktut kariyesinden Mustafa Kemle yazd mektupta kendisinin oralarda bulunma nedenini: ngilizlerin bana bir Hindistan belas amak ve bu sayede belki btn dnyaya biraz rahat nefes aldracak bir hadis-i uzmann msebbibi olmak ! olarak akladktan sonra eitli aklamalarda bulunmu ve bu mektubun okunduktan sonra yaklmasn istemitir.514 Cemal Paa daha sonra Avrupaya gittiinde de 30 Terinisani 1921 (17 Ekim 1921) gn Mustafa Kemle gnderdii mektupta, Enver Paann Anadoluya ve Mustafa Kemle kar hi bir ey yapamayacan anladn, ama mutlaka kendisini n planda tutabilmek ve adndan bahsettirebilmek iin Rusya hkmeti aleyhine Buhara,Trkistan ve Ferganada ihtill yapmak iin altn belirterek yle diyordu: Benim korktuum ey Ruslarn Enver dolaysyla benim hakkmda da pheye derek Afganistann Rusya tarikiyle Anadolu ile temasta bulunmasna mani olmalar ve Anadoludan ve stanbuldan Afganistana celbedeceimiz zabitan ile sair erbab- ihtisasn Rusya tarikiyle mrurlarna msaade etmemeleri ve Afganistana vermei taaht ettiklerini () vermekten imtina etmeleridir. Enverin bir fikri mahsus ile tekil ettii slm htill Cemiyetleri ttihad namndaki tekilatn bilklliye lavedilmesini ve artk byle delice teebbsattan vazgemelerini Enverin Moskova ve Berlindeki rfekasna ihtar ettim515 almalar hakknda srekli bilgi veren Cemal Paann yaklamlarn olumlu bulan Mustafa Keml, 8 Kasm 1921 gn Moskova Elisi Ali Fuat Paaya gnderdii mektubunda: Cemal Paa imdiye kadar drst hareket etti. Ayn tarzda devam ederse kendisini takviye edeceiz. Her halde Enver vesaire ile alakasn kat etmelidir. Bunlar kendisine benim tarafmdan aka syleyiniz demi ve 29 Knunuevvel 337 (16 Aralk 1921) tarihinde Ali Fuat Paaya gnderdii mektupta Cemal Paa ile olan ilikilerde tekrar ekince koymak gereini duymu ve: Ben milleti ttihat ve Terkki bayra altna davet edemem. Ankaraya nasihat vermek deil, Ankarann tamamen nokta-i nazar ve talimat dairesinde hareket etmekle nafi olabileceini ve binaenaleyh tashih-i fikir edinceye kadar kendisine idame-i mnasebette mazur bulunduumun tebli etmenizi rica ederim.516 Demitir. Cemal Paa, Mustafa Kemle gnderdii mektup ile: Enverin son zamanlardaki efali onun aramzdaki mnasebat bilklliye kastetmitir diyerek Enverle ilikilerini kopardn yazm,517 24 Mart 1921 tarihinde Mustafa Kemle gnderdii mektupta ise: Btn ruhumla ve cismimle sizinle beraberim demiti.518

513 Yaln Hseyin Cahit ttihat Liderlerin Gizli Mektuplar Sf:351-358 Temel Yaynlar Ekim 2002-st. 514 Yaln Hseyin Cahit ttihat Liderlerin Gizli Mektuplar Sf:368 Temel Yaynlar Ekim 2002-stanbul 515 Yaln Hseyin Cahit ttihat Liderlerin Gizli Mektuplar Sf:373-374 Temel Yaynlar Ekim 2002-stanbul 516 Yaln Hseyin Cahit ttihat Liderlerin Gizli Mektuplar Sf:367 Temel Yaynlar Ekim 2002-stanbul 517 Yaln Hseyin Cahit ttihat Liderlerin Gizli Mektuplar Sf:377 Temel Yaynlar Ekim 2002-stanbul 518 Yaln Hseyin Cahit ttihat Liderlerin Gizli Mektuplar Sf:378 -382 Temel Yaynlar Ekim 2002-st.

317

Gen Trklerden Cumhuriyet Halk Frkasna

Cemal Paa, Afganistann Dileri Bakan ngiliz taraftar Mahmut Tarzi ile ters dm, Afganistann Sovyetlerle birlikte hareket etmesi iin abalayarak, Afganistanla Sovyetler Birlii arasnda anlama imzalanmasna alyordu. Ancak, Afganistanda sren iddetli nfuz mcadelesinde ngilizler iin Hindistann ok nemli olmas ve Cemal Paann bir Hindistan muhtras hazrlayarak Mustafa Kemle gndermesi ngilizlerin byk tepkisine neden olmu ngilizlerin basksyla Cemal Paa da Afganistandan ayrlmak zorunda kalmt. Cemal Paa ile Mustafa Kemlin aras iyi olmasna ramen, Mustafa Keml onun Sovyetlerle ne tr anlama yaptn bilmedii iin kendisine yeterince gvenemiyordu. Cemal Paa, 1921 yl yaznda ve sonbaharnda ailesini grmek ve Afganistann imaryla ilgili giriimlerde bulunmak iin Fransaya ve Almanyaya gittiinde Almanya, Afganistan demiryollar projesi zerinde alyordu. Cemal Paa da Afganistanl rencilerin Batda okumas iin grmeler yapmt. Cemal Paann bu seyahati kendi isteiyle yaplm olmaktan ziyade, Afganistan yetkililerinin istersen sen buradan git eklinde ifade edilebilecek basks nedeniyle yaplmt. Cemal Paa, ngilizci Dileri Bakan Mahmut Tarzi araclyla Avrupa seyahatine dolayl olarak zorlanm Sonbahar 1921 itibariyle Afganistandan ayrlan Cemal Paa, ngilizlerce Bolevik yanls olarak tannyordu. ierinin Lenine mektup yazarak Cemal Paa iin : Bu ok nemli bir zattr, bunu kabul et demesi bu gr doruluyordu. 21 Nisan 1922 gn aynda Moskovada EKA (KGB ncesi Rus Gizli Polis Tekilat) Trk askeri ataelik binasn basp, grevlileri gtrp, hakaretler edince olay Moskova Elisi Ali Fuat Cebesoyun Moskovay terk etmesiyle sonulanmt. Ali Fuat Paann anlatmna gre olay yleydi. Sovyet Hkmeti, Moskova Askeri Okullarnn ziyaret edilmesi iin Trk ataelerine izin vermi ve Orevski adndaki bir subay yanlarna rehber olarak vermiti. Bu vesile ile Ateemiliter Binba Ziya Bey ile tanan Orevski, Ziya Beyi ziyarete gelmek istemi ve Ziya Bey ise gven vermeyen bu kii ile fazla ilikide bulunmak istememesine karn 21 Nisan 1922 gn randevu vermek zorunda kalmt. Ancak, Orevski randevusundan bir gn nce ziyarete gelmi ve Ziya Beyi yerinde bulamad iin grememi, 21 Nisan 1922 gn randevusuna tekrar gelen Orevski, ateemiliterlikte bulunan Binba Ziya Bey, Yzba Saim Bey ve ei, Yzba dris ora ve Yzba Emin Beyler tarafndan kabul edilmiti. Orevski Trk subaylara kendilerini yaknlarda oturan baka bir arkada ile de tantrmak istediini syleyip telefonla armak istemi, bu srada telefonun almad anlalnca, Orevski yaknda oturan arkadan almak iin dar kmt. Ancak gelirken elinde bulunan ve askya ast antay almadan evden km ve bir sre sonra da arkadayla birlikte geri geldikten sonra silahl dokuz kii apartmanda bulunan haydutlar aramak amacyla geldiklerini belirtip, burann bir elilik olduu hatrlatld halde, iddetli hareketlerde bulunmulard. Gelenler EKAnn elemanlaryd. Gelenlerin Yzba Saim Beyin einin stn aramak istemeleri zerine, Trk subaylar savunmaya gemiler bu tavr karsnda Ruslar amirlerine durumu bildirmek zere daha nceden almayan telefona sarlarak amirlerine telefon etmilerdi. Bu grmenin ardndan EKA elemanlarnn tavr deierek, yumuamlar, binadan aldklar belgeler ve eyalar bo bir antaya doldurarak azn kapattktan sonra Binba Ziya Beye mhrlettikten sonra kendileri de mhrlemilerdi. anta ile beraber btn memurlar

318

htillci Trkler

da gtrmek istemiler, yaplan itirazlar zerine sadece Emin Beyi yanlarna alarak gitmilerdi. Bu arama srasnda EKA grevlileri Orevskinin apartmana iki defa geldiini syleyip, onun brakt antay atklarnda iinden kan Rusya ve Kafkasya haritasn alarak Trk grevlilere gsterilmi, bylece Rus Subaylarn apartmana casusluk iin geldiklerini ima etmilerdi. Ayn gece olaydan bilgisi olan Ali Fuat Paa, Baktip Aziz Beyi Karahana gndererek el konulan belge ve anta zerinde inceleme yaplmas ve Yzba Emin Beyin derhal elilie gnderilmesi talebinde bulunmu, Karahan kendisiyle telefonla gren Aziz Beye ancak ertesi gn iin randevu vererek, olayn Trk Bykeliliinin istedii ekilde zmleneceini bildirmiti. Ertesi gn Karahandan bir cevap alnamamas zerine ikence gren Yzba Emin Bey, eitli grmelerin ardndan leden sonra saat iki sralarnda Bykelilie dnmt. 519 Daha sonra gelien olaylar karsnda Ali Fuat Paa Rusyay terk etmeye karar verip, 10 Mays 1922 gn Moskovadan hareket etmeyi kararlatrd. Bu srada Cemal Paada Moskovaya gelmi, Ali Fuat Paa, Cemal Paadan bir an evvel Moskovadan ayrlmasn istemiti. lk zamanlar Boleviklerin ok itibar gsterdii Cemal Paa Moskovada yaanan elilik olay nedeniyle Trkiye Rusya arasndaki gerginlikten nasibini alm ve itibarn kaybetmiti. Bu olayn olumsuz gelimesi 1922 baharnda Buharaya geen Enver Paann Boleviklere kar bir ihtill hazrlnda olduunun renilmesinden kaynaklanyordu. Cemal Paann Mustafa Kemle yazd mektupta da bu korkudan bahsedilmi, Ruslar, Cemal Paann Enver Paa ile birleip kendilerine kar savaaca korkusuna kaplmt. Moskovada barnamayan Cemal Paa yaverleriyle beraber Tiflis zerinden Afganistana giderken Temmuz 1922 tarihinde trenden Mustafa Kemle bir mektup yazarak Fethi Okyarla Karsta grebilmesi iin izin vermesini istemiti. 1922 Temmuzunda Tifliste bulunan Cemal Paa, Ankara Hkmetinin, Tiflis temsilcisi Ahmet Muhtar Bey ile akam birlikte yemek yemi, saat 22.30da ayrlmlard. Daha sonra iki yaveri Sreyya Bey, Nusret Bey ve Cemal Paa, EKA kararghna ok yakn bir yerde yaylm ateine tutularak ehit edilmilerdi. Cemal Paann ldrlmesi, Tifliste bulunan Trkler ve Grcler arasnda byk znt ile karlanm, bata Azerbaycan, ran ve Sovyetler olmak zere btn elilikler ertesi gn Ahmet Muhtar Beye taziyelerini iletmilerdi. Taziyelerin ardndan Cemal Paa ve yaverleri Nusret ve Sreyya Beyler iin Tiflis ah Abbas Camiinde byk bir cenaze treni dzenlenmiti. Cemal Paann lm haberinin Ankaradaki yanklarn Bavekil Rauf Orbay yle anlatyordu: 5 Austos 1922 Bayramn ikinci gn, Cemal Paann Tifliste ehit edildii haberi alnnca herkes mteessir oldu. Kara haberi Anadolu Ajans da resmen tebli edince, Ankaradaki yabanc sefirler ve bu arada Rus Sefiri Aralof da, ziyaretime gelerek hkmeti adna beyan teessrle, aynen: Cemal Paa, Trkiyenin byk bir evlad ve Rus-Trk dostluunun ateli bir taraftar olduu iin, teessrmz pek derindir, diyerek taziyette bulundu. Ve katillerin iddetle takip edilerek,
519 Trkiye Byk Millet Meclisi Gizli Celse Zabtlar. Cilt:III Sf: 435

319

Gen Trklerden Cumhuriyet Halk Frkasna

krk kiinin tevkif edildiini, muhakeme neticesinde faillerin iddetle cezalandrlacaklar hususunda kati teminat verdi. Ben de birlikte ehit olan iki yaveriyle beraber Cemal Paann naann, Erzuruma naklini kararlatrarak bu hususta ilgililere gereken emri verdim. 8 Austos 1922 gn ark Cephesi Kumandan Kzm Karabekir Paa: Tifliste ehit edilen Cemal Paa ve yaverlerinin tahnit edilmi cenazelerinin Tifliste defni veya Anadoluya nakli Tiflis mmessilimizden sorulmaktadr. Bu cenazelerin Kars tarikiyle gerekli merasimle Erzuruma celbi ve Erzurumda merhum Hafz Hakk Paa kabrinin yanna gmlmesini mnasip grmekteyim. Bu suret ile Tanak mezalimi Erzurumda ebed bir hatra brakm olur. Bu husustaki emrin serian itasn rica ederim. Demi ve bu talebi zerine TBMM 12 Austos 1922 gnl kararyla ilgili ailelerin de uygun grmesi halinde Cemal Paa ve yaverlerinin cenazelerinin Anadoluya nakledilmelerini kabul edince, Cemal Paann kardei Keml (Douluolu) Tiflise gitmi ve cenazeleri Erzuruma getirmi, 28 Eyll 1922 gn, Cemal Paa ve yaverleri, Kars Kapsnda Hafz Hakk Paann mezar yannda defnedilmilerdi. 15 Austos 1922 gn, Sovyet Eliliinin Ankaradaki binasnda yangn kmasnn ardndan Rus Bykelisi Aralov, bu yangndan Rauf Beyi sorumlu tutmu, bir Sovyet istihbarat raporu ise, yangnn Erzurum Mebusu Durak Bey tarafndan karldn iddia etmiti. Cemal Paann suikast haberinden sonra, Cemal Paann ldrlmesinden znt duyan Ermeni gazeteleri, cinayetin kendilerine yklenmesine bir anlam veremediklerini yazarken, Rum gazeteleri Cemal Paann cezasn bulduunu yazyordu. Sovyet Elisi Aralov ise: Cemal Paa Rusyann muhterem ve samimi bir dostu idi. Cemal Paann ziya, Trkiye iin ne kadar messif ise Rusya iin de ayn derecededir. Diyordu. Cemal Paann ldrlmesi zerine Afganistan, Rusyaya, Cemal Paann Trkiye kadar Afganistan iin de nemli olduunu syleyerek, ciddi bir aratrma yaplmasn istemiti. Buna karn Ruslar, otuz iki kii tutuklandn, yarglamay ak yapacaklarn ve katilleri iddetle cezalandracaklarn sylemilerdi. Cemal Paann ldrlmesinin ardndan cinayetten farkl odaklar sorumlu tutulmutu. Bunlardan, Cemal Paay Boleviklerin ldrtm olduu iddiasna gre, Enver Paann Sovyetlere kar asker harekta girimesi, Cemal Paaya duyulan gvenin sarslmasna neden olmu, Cemal Paa da, Enver Paa ile hibir ilgisi olmadna dair yapt aklamalar yapmak zorunda kalmt. Ancak,, Ruslar ikna edemedii iin, ondan Moskovay terk etmesini istemilerdi. Ruslarn Moskovay terk etmesini istedii kiiler arasnda olan Halil Paa, Sovyet Merkez Komitesinde bulunan eski bir arkadann kendisine: ura merkezinde Cemal Paann ldrlmesine karar verildi (), ancak bu Moskovada deil, Tifliste yerine getirilecek, suikast yapanlarn da Ermeniler olduu iln edilecek () eklinde bir ikazda bulunduunu sylyordu. Halil Paa bu bilgiyi Cemal Paaya ulatrdnda: Amma yaptn Halilciim, beni niye ldrmeye kalksnlar: sonra benim Suriyede Ermenilere yaptm yardm herkesin bildii eylerdir. Neden olsun bu? eklinde cevap alm ve Cemal Paaya: Paam, sizi ldrecek olanlar Ermeniler deil, Boleviklerdir. Bilahare cinayetin Ermeniler tarafndan ilendii iln edilecek (). Ermenilerin bu iteki yerleri maalktr. ()

320

htillci Trkler

Buna ramen Trkiyeye sylediiniz yoldan gitmeye kararlysanz daha nce yaverlerden birisini Kzm Karabekir Paaya gnderiniz, Tiflise gelecek bir Trk treni ile ehre girmeden Trkiyeye gidiniz. () demiti. 1963 ylnda, Cemal Paann yaveri smet Beyin Yakn Tarihimiz Dergisinde yaynlanan aklamalarna gre: Cemal Paa, eka tarafndan Grclere vurdurtulmu, katil de daha sonra Ruslar Tiflis Hapishanesinde ldrtmt. General Sami Sabit Karamana gre: Trkistan isyannn mill bir ekil almas Bolevikleri telalandrm ve Afganistana dnmek zere Moskovaya gelen Cemal Paann ileri gemesine izin verilmemiti. 1936 ylnda bir yemekte Atatrk ile Sovyet Elisi arasnda geen konumada Atatrk: Biz Cemal Paay nasl ve ne iin vurdurulduunu ok iyi biliyoruz. Bu haince suikast tertipleyenler unu unutmasnlar ki, o, bizim en deerli arkadalarmzdand. () demiti. Cemal ve Enver Paalarn ldrlmesinden sonra Dr. Nazm, Halil Paa ve dier arkadalar Moskovada Polis Merkezinde sorgulandklarnda yetkilinin : Gsterdiimiz emniyeti suiistimal ettiniz. Enver Paa da bize kar ihanette bulunmutur. Sizlerin derhal memleketimizi terk etmesini istiyoruz.dediini belirtmilerdir. Cemal Paann olu Behet Cemal, 1952 ylnda suikastn 30.yl nedeniyle yazd bir yazda520 Cemal Paa ve yaverlerinin: Tiflis sokaklarn spren bir yaylm ate sonucu ldrldklerini ve bylece kahpe Rus Polisi, Trk milliyetilerine bir darbe daha vurmutu, diye yazyordu. Cemal Paann ldrlmesi ile ilgili Grcistan kaynaklarndan yeni bilgiler nda suikast emrinin Sovyet makamlar tarafndan verildiini belirtmiti. Bu suikastn yaplmas ii, KGBnin zel tetikiliini yapan Sergo Labedzeye verilmi, o da infaz Byk Petro Sokann kesinde, tam KGBnin karsnda yerine getirmiti. Cemal Paann ldrlmesi olaynn aa kmas Moskovay ve Zakafkasya Hkmetini rahatsz edecei ve Ankara ile Sovyet Hkmeti arasndaki iyi ilikiler bozaca iin, suikast ii Sergo Labedze gibi ok nl bir katile verilmi, suikastn zerinden bir ay gemeden Sergo Labedzeye Batumda kimlii belirsiz kiilerce bir saldr dzenlenmiti. Labedze ar yaralanmasna ramen lmden kurtulmutu. KGBnin niyetini anlad iin de KGB kendisini sorguya ektiinde hi bir ey bilmiyormu gibi davranp olayn eski bir hesaplamadan meydana geldiini sylemiti. Hastanede 45 ay kaldktan sonra iyileen Labedze hastaneden kar kmaz ubat ay balarnda KGBye bir zel toplant bahanesiyle arlm, derhal tutuklanm ve konumasn engellemek iin yarglanmaya bile gerek grlmeksizin kuruna dizilerek ldrlmt. Cemal Paann ldrlmesiyle ilgili ikinci nemli iddia ise; onun bir ngiliz komplosuna kurban gittii eklindeydi. Cemal Paann Boleviklerle birlikte yrtt Afganistan projesi, Hindistandaki ngiliz egemenliine kar byk bir tehdit oluturmutu. Paa, Afganistandaki ngiliz nfuzunu krmak ve bir Rus-Afgan Antlamas iin aba gstermiti. ngiliz komplosu iddiasnn savunucularndan Emir ekip Arslana() gre:
520 zdemir Hikmet Jntrkn lm Sf:200 Remzi Kitabevi Eyll 2007 stanbul () 1869 ylnda Lbann uveyfe kynde domu, Hasan Sabbahn inanlarnn takipisi olan Drz airetlerinin en nde gelenlerinden birisine mensuptur.1874 ylnda Beyrutta Medrestl-Hikme adndaki Marun okuluna girmi, 1881 ylnda mezun olmutur. 17 yanda iken, 1886 ylnda ilk iir kitabn yaynlanm, Trke renmek

321

Gen Trklerden Cumhuriyet Halk Frkasna

Paa 18 veya 19 Temmuz 1922de ldrlmesine ramen, lm haberi Avrupaya 25 Temmuz gibi ulamt. Hatrladm kadaryla o gn Londrada, ngiltere ve Fransann Suriye ve Filistin hakknda imzaladklar Manda ad verilen gizli bir antlamay onaylayan Cemiyet-i Akvam Kararn protesto ediyorduk. Cecil Otelindeyken bir ngiliz General sevin iinde yanmza gelmi ve: Cemal Paa ldrld, umarm yaknda Enver de kendisine katlr, demiti. Generale kendimi tantmak istemedim, nk nasl tepki gstereceini biliyordum. (.) Bu general ve dier ngilizlerden ve ngiliz basnndan edindiim intiba uydu: ngilizler Ruslara ve zellikle Boleviklere ne kadar dman olsalar da, Enverle Moskova arasndaki mcadeleyi Enverin deil, Boleviklerin kazanmasn istiyorlard. Bu, gerein ta kendisi idi. Baka bir ifadeyle, ngilterenin gznde slam tehlikesi Bolevik tehlikesinden daha bykt. Mslmanlarn ve Doulularn bu gerei hibir zaman gzden karmamalar gerekir, nk ok manidardr. 521 Ali Fethi (Okyar) Maltadan serbest brakldktan sonra 30 Nisan 1921 gn Maltadan Mnihe gitmi ve 20 Mays 1921 gn Cemal Paaya yazd mektubunda: Afgan Emiri Hazretlerinin senin hidematndan ve malumatndan istifadeye itap etmesi ele geer frsatlardan deildir. Bu sayede oralardaki din kardelerimizin zerine ken perde-i cehalet ve zulmeti tedricen refedeceinize ve canavar ngilizlere kar hukuk-u insaniyetlerini mdafaa edebilecek bir medeniyete isale muvaffak olacamza byk midim vardr.) 522 diyordu.

amacyla Medrese-i Sultaniyeye girip, burada bir yl okuduktan sonra ayrlmak zorunda kalarak kendi kendini yetitirmitir. Son gittii okuldaki hocas Abduhun etkisinde kalarak eitli grevlerde bulunduktan sonra stanbula gelmitir. 1892 ylnda Londraya gitmi, ardndan stanbula dnerek Cemalettin Efgan ile tanm, 1908 ylnda II. Merutiyetin ilan edilmesi ve Jn-Trklerin baarya ulamasyla stanbulda cebel-i Lbnan temsil etmitir. 1911 yl Ekiminde Libyay igal eden talyanlara kar savam, Msrda yakalannca Yafaya gnderilmi, 1912 ylnda Msr Kzlay Tekilatnda alarak 1912 ylnda Trablusa geip Enver Paa ile dostluk kurmutur. Paraalanm bir Osmanlnn Avrupaya yem olaca fikrini savunarak Araplar ile Trkler arasnda bir blnme meydana gelmemesi iin almtr. 1914 ylnda Havrandan mebus seilmi, Cemal Paann am valilii srasndaki uygulamalarna ve Drzlerin imtiyazlarnn snrlandrlmasna ses karmam, 120 kiilik bir Drz kuvveti oluturarak Kanal Hareketine katlmtr. 1917 sonlar ve 1918 ortalarnda Enver Paann ricasyla grevli olarak Almanyaya gitmi, ttihat ve Terakkinin stanbulu terk etmesi zerine svireye gitmitir. 1919 ylnda ttihat ve Terakkinin Almanyada yaayan liderleriyle ilikiye girmi,Talat Paa ile Berlinde Mslmanlar bir araya getirmek iin almalar yapm ve ark Klubne bakan seilmitir. Daha sonra Enver Paann istei zerine 1921 ylnda Moskovaya gitmi, bu nedenle de Komnist Sempatizan olarak anlmtr. 1921 ylnda Cenevrede yaplan Suriye-Filistin Kongresi sekreterliini yapp,1923 ylnda Arap Milletler Cemiyetinin kuruluuna nderlik etmitir. 1923 ylnda Franszlar Suriyeden kovmak iin, Trk-Arap Cephesi kurmak zere stanbula gelmi, Mustafa Kemlin Trke konuulmayan blgelerde Osmanl snrn yeniden oluturma ynndeki faaliyetlere ho bakmamas nedeniyle baarl olamamtr. 1924 ylnda Mersine yerleerek yaaman srdrm, 1925 ylnda Suriyede Franszlara kar balatlan isyanda Milletler Cemiyetinde Suriyenin haklarn savunmak zere grev alrak svirede yaamaya balam, daha sonralar da Arap lkelerinin bamszlklarn kazanmas iin mcadele vermitir.. Emir ekip Arslan 9 Aralk 1946 ylnda Beyrutte yaamn yitirmitir. Bkz.Arslan Emir ekip, Srgnde lm Sf: 11-16 Truva Yaynlar Austos 2004- stanbul 521 Arslan Emir ekip, Srgnde lm Sf: 75 Truva Yaynlar Austos 2004- stanbul 522 Yaln Hseyin Cahit ttihat Liderlerin Gizli Mektuplar Sf:390 Temel Yaynlar Ekim 2002-stanbul

322

htillci Trkler

Trkiyede grev yapan Sovyet diplomatlarndan Nikolay Ravi, Cemal Paann ldrlmesini ngiliz istihbarat servisinin bir ii olarak deerlendirerek amacn Trk-Sovyet ilikilerini bozmak olduunu sylyordu. Cemal Paa Almanyaya gittiinde Fransann da Cemal Paann almalarndan yararlanmak istemesi ngilizleri telaa drmt. Dr. Nazma gre, Cemal Paa, bizim btn slam memleketlerindeki mesaimizin banda Mustafa Keml Paa bulunur. Bu istihzaratmz onun telkiniyle olmutur. Yarn ki hareketimiz de onun emriyle olacaktr, diye konumu ve Franszlarn Ankara hakkndaki olumsuz grn deitirmek istemiti. Afgan Emirinin 1920 yl sonunda, Lenine gnderdii bir mektupta: Cemal Paa Hazretleri bizlere, tm dou dnyasnn kurtarlmas konusunda Sovyet Cumhuriyetinin niyetini ve soylu fikirlerini anlatt. Cemal, Amanullah Hann yakn danman olarak yeni bir anayasa hazrlanmasna ve ordunun yeniden kurulmasna yardmc olmutur. Cemal Paann bu etkinliklerinin ngilizlerin Hindistandaki stratejik karlarn tehdit etmesi, onun Kabilde olmamasn gerektirdiinden bu suikast ngilizler tarafndan dzenlenmitir. Cemal Paann ldrlmesiyle ilgili nc nemli iddia: Cemal Paa cinayetinin Talat Paa ile balayan suikastlar zincirinin bir devam olduu ve cinayetin Ermeniler tarafndan ilendii eklindeydi. 23 Austos 1922 gn Ankara Hkmetinin Ermenistan Hkmetine sert bir nota gndererek suikast, Ermenilerin gerekletirdiini kabullenmi oluyordu. Notada : Cemal Paann Tanaklar tarafndan ldrldnn anlald, katillerin bir an nce yakalanmas ve Trkiyeye iade edilmesi: eski Trk devlet adamlarna ynelik bu tr suikastlarn devam etmesi halinde Erivan Hkmetinin sorumlu tutulacan ak bir ekilde ifade edilmiti. Ermenistan Hkmeti ise, cinayetin hemen ertesi gn taziye mesajlar gndererek suikastle ilgisi olmadn gstermek istiyordu. Hseyin Cahit Yaln, Cemal Paayla lmnden birka ay nce yapt grmesinde edindii izlenimi yle anlatmaktadr: Cemal Paa, bana gelecek bu felaketi hissetmiti. Son defa onu, ldrlmesinden birka ay evvel, Kantonda grdm. () Kar karya memleketin mukadderat hakknda uzun uzun dertletik. Enverin Rusyadaki Trkleri ayaklandrmak maksad ile Ruslar rktmesinden ikyet ediyordu. () Btn ilerimizi bozacak diyordu ve Ruslar kendimize dman yapmakla bir ey kazanamayacamz anlatyordu. Onun kanaatince Ruslar bizim Rusyada tahrikt yapacamz hissederlerse bu teebbs derhal ezebilirler ve dman olurlard. Enver bu mtalaay kabul etmemi olacak ki bir kyam teebbsnde bulundu. O, bu maceray hayatyla dedi ve Cemal Paa Afganistana dnmek zere Rusyadan geerken Tifliste suikasta urad 1928de Joseph Pomiankowisky de Cemal Paann Tifliste Ermeniler tarafndan ldrldn kaydederek:

323

Gen Trklerden Cumhuriyet Halk Frkasna

Ertesi gn yaplan tahkikatta, Ermeni Ordusu zabitlerinden ve Tanaksagan Komitesi fedailerinden Karakin Lalayan ve Sergo Vartanyan isminde iki Ermeni yakaland. Haklarnda tahkikata baland. Fakat bu tahkikattan hibir netice kmad. Demiti. Suikast srasnda Moskovada bulunan Dr. Rza Nur ise: Ermeniler Azer Trklerinden alt-yedi devlet erkn vurmulard. () Cemalin Tifliste vurulduunu ve ldn iittim. Kendi kendime Ermeniler yapmtr, dedim. Fakat bu adam Harb-i Umumide Ermenilere hibir fenalk yapmamt. Bilakis birok Ermenileri Suriyeye alp onlar lmden kurtarmt. Laekal elli bin Ermeninin cann kurtarmt. Bu halde Ermeniler ne diye bunu vuruyorlar? Bir muamma!. ()diyordu. 17 Austos 1922 gnl Rusya Komnist Partisi (Bolevik) Merkez Komitesinde Radeke, suikastn muhtemelen ngiliz ajanlarnn ynlendirmesiyle Tanaklar tarafndan gerekletirilmi olmas ve sulularn mahkemeye verilecei konusunda hkmet bildiriminin hazrlanmas hususunda grev verilmiti. 23 Kasm 1922 tarihli Rusya Komnist Partisi (Bolevik) Merkez Komitesi oturumunda Cemal Paann ailesine 5,000 altn ruble verme karar alnmt.523 17 Ekim 1922de Sovyet Rusyann eski Ankara temsilcisi Mdivani Trk Zaferini kutlamak iin Ankaraya geldiinde 30 Ekim 1922de Cemal Paann Tanak Partisine mensup eski bir subay olan katilinin yakalandn sylemiti. Hseyin Cahit Yalnn Lozan Konferans esnasnda Sovyet Hariciye Nazr ierine Cemal Paay siz ldrtmsnz dediinde o: Cinayeti yapanlarn Ermeni olduklarn ve cezalarn bulduklarn syledi. Zeki Velidi Togan anlarnda, Cemal Paay ldrenlerden bir Ermeni ile grmesini yle anlatmaktadr: Ermeni () Enver ve Cemal Paalarn akbetlerinden haberdar olarak konuuyordu. () Kabilde rendiimize gre bu Ermeni Karapet Tifliste Cemal Paay ldrenlerden birisi imi. 28 Aralk 1914 gn Doris Zrhls skenderun sahiline yaklaarak yakn kyleri top ve makineli tfek ateine alm, ahaliden 1 kadn, 2 kz ocuu ve 1 erkek ehit olmu ayrca erkek ve kadn 5 kyl yaralanmt. Cemal Paa, bu kruvazr komutanna: Gayri asker hedeflerin bombardman neticesi telef olacak her Trke karlk Suriyedeki ngiliz tebaasndan bir kiinin idam edileceini bildirerek ngilizlerin gzn korkutup sivillere zarar vermelerini nlemiti. Cemal Paa, Ermenilerin Kuzey Suriyeye grlmesi srasnda onlara iten bir ekilde yardmlarda bulunarak, kk esnaf eitli ehirlere yerletirmi, ana-babalar lm veya aktan krlm binlerce Ermeni ocuunu kurtarmak iin Suriyede bakm evleri kurdurmutu. Cemal Paa yaplanlar yle anlatyordu: O srada Cebelbnan Ayin-Tura manastrnda bin Ermeni ocuu alabilecek bir yetimhane atrdm gibi amda da birok Ermeni yetim ve dul kadnlarn yine ordu tarafndan iae ediyordum. Btn Suriye dahilindeki devlet memurlaryla ailelerini ordu ambarla523 Bellova Kallerya Cemal Paann Tifliste ldrlmesi Arslan Terziolu mer Ltem, Talatpaann lmnn 81. Yldnmnde Uluslararas Terrizme Bak Sempozyumuna Sunulan Bildiriler Sf:94-95 Kltr Bakanl 2002-stanbul

324

htillci Trkler

rndan yaptm yardmlarla besliyordum. Zahire mbayaas iin Kuds Rum Ortodoks Patriine devlet tarafndan yirmi be bin lira ikraz temin ettiim gibi parasz birok budaylar verdim. Kudsteki Yahudi ve Hristiyan yetimhanelerine Amerikan kolonisi denilen ve takriben iki yz nfusa bali olan husus bir mezhep mensuplarna, Kuds Rum manastrlarnda bulunan rahibelere, Havran ve Gerek sancaklarnda yerletirilmi olan kadn, erkek ve ocuk Ermeni muhacirlerine ve bilhassa yine muhacirlerin yetimleri iin Halepte Dr. Altunyan Efendinin kerimesi ile bir Alman hemire tarafndan tesis olunan iki yetimhaneye, Anadolu imendifer hatt memurlarna, hlasa ihtiya ve sefaletlerini haber aldm veya gzmle grdm slam ve Hristiyan btn insanlara paral, parasz birok zahireler verdim. ()Ben esasen Ordu Kumandan olmak itibariyle ahalinin iaesiyle katiyen vazifeli deildim. Fakat her birini cidden kendi ahsmdan ziyade sevdiim vatandalarmn feci sefaletini grmek benim iin tahammlsz bir manzara olmak itibariyle bazen orduyu bile alk tehlikesine maruz brakarak bu yardmlar yapyordum. Bilhassa Amerikan niversitesi 1917 ve 1918 senelerinde derslerine devam edebilmi ise, mnhasran ordu ambarlarndan verdiim vesaire sayesinde muvaffak olmutur. Rusya yada ngilterenin Cemal Paa cinayetiyle balants tartlrken, Ermeni Tanak Hareketi bu cinayeti kabullenmiti. Anadoludaki Mustafa Keml hareketi askeri baarya ulamam olsayd, Anadoludaki gelimeleri kendi lehlerine evirmek iin Enver Paa kartn oynayacak olan Ruslar, bu dncelerini bykelileri araclyla iletmek isteyerek: Mustafa Kemle syle, biz onun en skk zamannda Enveri Anadoluya gndertmedik, bunu hatrlat diyorlard.

Enver Paa
Gen Trkler Hareketinin hrriyet kahraman smail Enver, 1881 ylnda stanbulda domutu. Babas fen memuru Ahmet Beydi. Askeri Rtiyeyi bitirdikten sonra 1899 ylnda Harp Okulundan piyade temeni olarak mezun olmu, 1903te Kurmay Yzba olarak Harp Akademisinden mezun olduktan sonra Selnikteki nc Orduya atanmt. Makedonyada Balkan komitaclarna kar dzenlenen askeri hareketlere katldktan sonra, 1906da Binbala ykseldiinde ttihat ve Terkki Cemiyeti kurucular arasnda yer almt. II.Merutiyetin iln edilmesinden sonra Makedonya Genel Mfettilii ve Berlin Ateemiliterlii gibi grevlerde bulunmu, 31 Mart olaynn bastrlmasndan sonra kodra mutasarrf ve cephe komutan olarak talyanlara kar savamt. 1912de yarbay olduktan sonra, 23 Ocak 1913 gn ttihat ve Terkki tarafndan dzenlenen Babli basknnda yer alarak Sadrazam Kamil Paann istifasna ve ttihat ve Terkki Cemiyetinin iktidar ele geirmesine katkda bulundu. Edirnenin kurtarlmasndan sonra albayla ardndan da tugenerallie ykselen Enver Paa, 1914te de Sait Halim Paa hkmetinde Harbiye Nazr olmu ve ehzade Sleymann kz Naciye Sultan ile evlenmiti. Orduda yenilikler yapan Enver Paa, Fransz modeli yerine Alman stilini uygulayarak, Birinci Dnya Savana Almanlarn yannda katlnmasnda etkin rol oynad.

325

Gen Trklerden Cumhuriyet Halk Frkasna

Birinci Dnya Savann ardndan, Odessaya gittikten sonra Krmda dier arkadalaryla yollarn ayrarak geirdii maceral bir yolculuktan sonra Krma yeniden dnmek zorunda kalmt. Yakaland hastalktan kurtulmak iin tedavi amacyla Berline gitmi, burada iken, dier ttihatlardan dahi saklanarak bir yl sre yaam, o srada ngiliz gazeteleri onun Kafkasyada grld, Trkistanda olduu ynnde haberler yazmlar, ngilizler de Enver Paann ban getirecek olana 35 bin ngiliz liras vaadetmiti. 1920 ylnda Bolevik liderlerden Karl Sobelshan Radek ile Almanyada grp, ibirlii yapmay kararlatran Enver Paa, Bahaddin akirle birlikte zel bir uak ile Moskovaya gitmek zere havalanmlar, yolu aran uan pilotu ngilizlerin kontrol altndaki Letonya topraklarna inmek zorunda kalnca, tutuklanmlarsa da, Almanlarn gnderdii zel bir uak ile kaarak, Berline geri dnmlerdi. Bir sre sonra yeni bir uak ile tekrar Moskovaya hareket eden Enver Paa, uan yolda bozulmas zerine tekrar Berline dnmek zorunda kalmt. Ardndan yeni bir uak ile nc kez havalanp, Moskovaya gelmilerdi. 1920 ylnn 1 Mays Bayram gn Kzl Meydanda binlerce kiinin sel gibi akt trenler srasnda misafir olarak kald konan penceresinden gsterileri izlerken, nndeki bir Napolyon albmnn zerine: Beni de Napolyona benzetmilerdi; bunu kabul etmem. nk ben kinci Adam olamam! 524 Diye not den Enver Paa, burada yaptklar grmelerde ngilizlere kar ortak mcadele iin anlap, tekrar Berline dnmt. Bu srada stanbulda gyabnda yarglanarak rtbeleri alnp, kalebentlie ve medeni haklarndan mahrumiyete mahkm edilmiti. Enver Paa, Berlinde fazla kalmayarak karayoluyla Estonyann baehri Reval zerinden Moskovaya gitmek zere ayrlm, Revale ulatklarnda tutuklanarak iki ay kadar hapiste kaldktan sonra serbest braklp Moskovaya ulamt. Bu geli gidiler birka kez srm, 1921 Hazirannda Berlinden tekrar Moskovaya dnen Enver Paa ile Ruslar arasndaki ilikiler de bozulmaya balamt.525 Enver Paa, Rusyaya getiinde Anadoluda Mustafa Keml tarafndan kurulan hkmeti, Boleviklerin yardm ile devirmek iin faaliyetlerde bulunmay amalyordu. Bu amala oluturduu rgtn ubelerini de Anadoluda amaya balamt. Mustafa Keml ise bu rgt Mill Mcadeleye zarar verdii iin Anadoluda faaliyetlerde bulunmasn yasaklam, Enver Paann amcas Halil Paa ve eski ttihatlardan Azmi Beyin blgeyi terk etmesini istemiti. Bu sralarda ttihatlarn byk bir blm de Enver Paay uyarm, bu tr faaliyetlerden vazgemesini istemiti. Ama o bana buyruk hareketlerini srdrmeye devam ederek krgn olduu Mustafa Kemle: Anadoluda idare, adalet ve eitlik zerine yrmyor. Bu millet Sultan Abdlhamitin istibdadna dayanamad: kecekti. Oysa o, bu devleti kuran Osmann oludur. Bu millet Mustafa Kemlin istibdat ykn neden tasn? diyerek eletiriyordu.526 Ruslar Enver Paay gerek ngilizler, gerekse Mustafa Kemle kar gerektiinde kullanmak zere elinde hazr tutmak istiyordu. Bunu sezen Enver Paa, Ruslara kar tepki du-

524 Aydemir, evket Sreyya Makedonyadan Orta Asyaya Enver Paa Cilt:2 Sf:19 Remzi Kitabevi 1971- stanbul 525 Arslan Emir ekip, Srgnde lm Sf: 23-28 Truva Yaynlar Austos 2004- stanbul 526 Arslan Emir ekip, Srgnde lm Sf: 29 Truva Yaynlar Austos 2004- stanbul

326

htillci Trkler

yarken kendisini Boleviklerle birlikte olmasndan dolay eletiren kardei Nuri Paann siyasetine dnmek ve Rusyadan ayrlmak zere frsat kollamaya balamt.527 Ali Fuat Paa Moskovada yanna Rza Nuru da alarak Enver Paay ziyarete gitmi, daha sonra da kendisini bykelilie davet ederek grm ve Enver Paadan, her an yurda girecei ve bir eyler yapabilecei havas vermemesini isteyerek, bunun memleketi ikiye bleceini hatrlatmt. Bu szler Enver Paa zerinde byk bir etki yaratm, heyecanlanarak oturduu yerden kalkp alamakl titrek bir sesle: Fuat Paa ok iyi sylyorsunuz ve anlatyorsunuz. Benim iimin vatan ak ile ne kadar dolu olduunu bilirsiniz. Bu ac gnlerde memleketimin hizmetine komazsam yad ellerde vicdan rahatl ile nasl alabilir nasl yaayabilirim. Ben vatanm ok seviyorum demi, gzlerinde birikmi olan iki damla ya gstermemek iin pencereye doru yrmt.528 Yapt grmelerden sonra Ruslarn gl olan Mustafa Kemlden yana tavr aldn anlayan Enver Paa, dokuz aydr bulunduu Moskovadan Talat Paann lm haberini alnca Berline gitmi, slm htill Cemiyetleri ttihad Kongresini toplayarak emperyalizme kar mcadele karar aldrmt. Bu cemiyet, Sovyet devlet adamlar ile grerek ngiliz emperyalizmine kar birlikte mcadele etmek iin Anadolu hareketine silah yardm yapmalarn istemi, Anadoluda ubeler aarak rgtlenmesini srdrmt. Enver Paa, 1920 yl Eyllnde Bakdeki Dou Halklar Kurultayna katlarak, Batumda Trkiye uralar Partisini kurdu. Bylelikle Trkistan kurtarma faaliyetleri balatnca, Sovyetler ile aras alm ve kendinse verilen destek kesilmiti. Enver Paa ile Ankarann arasndaki anlamazl krkleyen Ruslar, ona: Memleketin Yunan ayaklar altnda eziliyor, siz burada m geziyorsunuz 529 diyerek tahrik etmi, Lenin: Trkiye, bir kyl, bir kk burjuva lkesidir. Sanayi ok azdr. Olan da Avrupa kapitalistinin elindedir. isi ok azdr. Bunu dikkate almak gerekmektedir diyordu. Zinoviev ise uralar dikkate almadklarn syledikten sonra Mustafa Kemli destekleme nedenini yle aklyordu: Bizimle henz beraber olmayan, hatta baz hallerde bize kar olan gruplar sabrla desteklemeliyiz. Mesel Trkiyenin durumu byledir. Bildiiniz zere Sovyet Hkmeti Mustafa Kemli desteklemektedir. (...) Trk halk hkmetinin politikas, komnist enternasyonalin politikas deildir. Fakat biz, ngiliz hkmetine kar her devrimci mcadeleyi desteklemeye hazrz 530 Ruslarn Enver Paa ve Trkiyeye yaklamlar iin Ali Fuat Paa yle yazyor: Rus Sovyet Hkmeti elinde ve tesirleri altnda kalm bulunan Enver ve Cemal Pa alara ilk zamanlarda Ankaradan ve onun mmessillerinden daha ok itimat etmiti. Trkiye Byk Millet Meclisi ve Hkmeti kuvvetli bulunduka, bizimle aray bozmamaya ve dost kalmaya da dikkat ve itina gstermiti. Fakat stanbul Hkmetinin hibir zaman Trkiyeye hakim olmasn istememi, Ankaray daima tercih etmitir. stanbul Hkmetinin bir galebe527 Arslan Emir ekip, Srgnde lm Sf: 33 Truva Yaynlar Austos 2004- stanbul 528 Cebesoy, Ali Fuat Moskova Hatralar Sf: -228-243 1982 - Ankara 529 TBMM Arivi, Dosya No:239/31, Defter No:90, 8. 530 Helene Carrere dEncause den aktaran Avcolu Doan Trkiyenin Dzeni Sf:334 Tekin Yaynlar 1975- stanbul

327

Gen Trklerden Cumhuriyet Halk Frkasna

si ihtimali karsnda da Hariciye Komiserliinin Enver Paay elinde bir itiyat olarak bulundurmas ok muhtemeldi. Ankarann, stanbul Hkmetine galebe alaca anlalacak olursa, Enver Paa ile olan anlamalarn ehemmiyetini bsbtn kaybedecek ve bu vaziyette ise, Paann bir gn kendi aleyhlerine dneceinden endie edeceklerdi.531Bu sralarda Trabzonda Enver Paaya taraftarl ile bilinen Yahya Khya, mahkm ve kaaklardan oluan bir tabur meydana getirerek bana buyruk baz iler yapmaya ve Enverin yaknda dneceini aka telaffuz etmeye balam, gelimeler Byk Millet Meclisinde bulunan krk civarndaki ttihat mebuslarda da yanksn bulunca Enver Paa, Mustafa Kemle bir mektup yazarak hakkndaki sylentileri ve Anadolu hareketinin bana geecei iddialarn yalanlam, 16 Temmuz 1921 gn Moskovadan Mustafa Kemle gnderdii mektupta: imdi btn bu aklklara ramen, siz karnzda bir hasm varm gibi hareket ediyorsunuz. Evvelce de dediim gibi, ben ve arkadalarm iki seneden beri takip ettiimiz memleketin ve slmn hals emelini gdyoruz. (....) Lzumsuz vehim ve teebbslere kaplmaynz. Sizden sizi cidden seven bir karde gibi rica ediyorum. (....) Fakat eer siz imdiden kanunsuz hareketlere ve lzumsuz iddetlere giderseniz korkarm ki, iyi netice vermez. Millet Sultan Hamid idaresi zamanndaki millet deildir. Artk tahakkm ve tecebbre ok dayanmaz. Bak seni btn arkadalarm namna temin ediyorum. Bizim hibir mevkide ve memuriyette gzmz yoktur. Bana gelince, ben yalnz ideal takip edeceim. O da slam ezen Avrupa canavarlar ile penelemek iin Mslmanlar harekete getirmek, Bunun iin benden ekinmeyin. Vehme derek bylece, dmanlarmza memlekette yeni bir mcadele kacak mitlerini verdirmeyin. Lzumsuz iddeti brakn Bekir Sami ve dier arkadalara gnderdiiniz haberlerden, memlekete gelmemizi istemediinizi anlyorum. Eer bunun Halile de mul olduunu bilseydim, memleketin hatr iin onun da veremden lmesine katlanr, gndermezdim. (....) Binaenaleyh, harite kalmann maksad- umumiyemiz olan bata Trkiye olmak zere kurtarmaya altmz slm lemi iin faydasz ve belki de tehlikeli olduunu hissettiimiz anda memlekete geleceiz. te o kadar. 532 demiti. Enver Paa bu mektupta ok lml ve iyi niyetli bir yaklam gstermesine karn, Yunan saldrsnn balamas zerine Anadoluya geme fikriyle Batuma gelmiti. 17 Austos 1921 gn Trkiyenin Moskova Byk Elisi Ali Fuat Cebesoy ile ierin grmesinde ierin, Trkiyeye yardm iin bir Rus ordusu gndermek istediklerini ancak hem bunu Trkiyenin istemediini hem de olanaklarnn buna elvermediini sylerken: Acaba Enver Paann temin edebilecei Mslman kuvvetleriyle Anadoluya gemesi mmkn olmaz m ? diye sorarak Trkiyeye malzeme ve para olarak daha fazla yardmda bulanacaklarn sylyordu.533 Anadoluda Yunanllarn Ankaray ele geirebilecekleri yolundaki geilmeler Enver Paa gibi Ruslar da endielendirmi, Enver Paaya tahsis edilen bir Rus ua onu, 1921 Austosunda Batuma gtrmt. Oradan toplayaca askerlerle Anadolunun savunmas iin
531 Cebesoy Ali Fuat Moskova Hatralar Sf: 364 1982 - Ankara 532 Yaln Hseyin Cahit ttihat Liderlerin Gizli Mektuplar Sf:94 Temel Yaynlar Ekim 2002-stanbul 533 Cebesoy Ali Fuat Moskova Hatralar Sf: 295-298 1982 - Ankara

328

htillci Trkler

asker toplamay kararlatrmlar, ancak Anadoludaki gelimeler Enver Paann hayallerini suya drmt; Trk ordusu Sakarya Savan kazannca Enver Paada Ruslar hayal krklna uratarak Trkistana gemiti. O, Batuma geliini Afganistanda bulunan Cemal Paaya 11 Eyll 1921 gn yazd mektupta yle dile getiriyordu: Tam senden grmek hususunda rica etmitim ki, zmit muvaffakiyetini, Ktahya ve Eskiehirin ziyayla ordunun ta Ankaradan yetmi kilometre Sakaryaya doru ekilmesi takip etti. Bu vaziyet zerine eer memlekette maazallah ordu inhilal derecesine gelir de her ey kaybolur, mtalaasna binaen hemen memlekete yaklamay ve yakndan ahval-i takibi elzem grerek Batuma geldik. (....) Sonra, evvelce arz ettiim gibi Halk ra Frkas ismini ttihat ve Terkkiye tahvil iin almak u zamanda ok faydal olacandan hemen bu surette ie giritik. (....) Bu suretle imdi stanbul tekilatmz pek kuvvetlidir. Orada yirmi dokuz ubemiz var. Anadoluda da hemen her vilayette pek seri tevess etmek zere tekilat ilerliyor. (....) Umarm ki, Mustafa Keml Paa bunu grerek Kzm Karabekirin benim bir Rus ordusuyla Anadoluya Boleviklii tesis edeceim vesaire diye kard dedikodularn nn de alm olacaz.534 Trkistana ynelerek, buradaki Trkleri Ruslara kar stiklal mcadelesi vermek zere rgtleyip Buhara Hkmetine yardm etmeyi planlayan Enver Paa, dier ttihatlardan da kendisine yardmc olmalarn istiyordu. Buharadan 16 Terinievvel 1921 gn Cemal Paaya gndermi olduu mektup, aslnda btn ttihat Terkki rgtne yaynlanm bir bildiri niteliindeydi. Buharada bir seferberlik iln etme amacn aka Ali kod adyla gnderdii mektupta yazyordu. 535 Yanndakilerle vedalap zorlu grevine giden Enver Paann baarl olacana inanmayanlardan birisi: -Paam baaramazsanz ne olur? diye sorduunda: -Baaramazsam leceimi biliyorum hi olmazsa lmmle Bat Trkl ile Dou Trkl arasnda manevi bir ba olurum diyordu. Cemal Paa, 17 Ekim 1921 gn Mustafa Kemle gnderdii mektupta Enver Paann Anadoluya ve Mustafa Kemle kar hi bir ey yapamayacan anladn, ama mutlaka kendisini n planda tutabilmek ve adndan bahsettirebilmek iin Rusya hkmeti aleyhine Buhara Trkistan ve Ferganada ihtill yapmak iin altn belirterek: Benim korktuum ey Ruslarn Enver, dolaysyla benim hakkmda da pheye de rek Afganistann Rusya tarikiyle Anadolu ile temasta bulunmasna mani olmalar ve Anadoludan ve stanbuldan Afganistana celbedeceimiz zabtan ile sair erbab- ihtisasn Rusya tarikiyle mrurlarna msaade etmemeleri ve Afganistana vermei taaht ettiklerini () vermekten imtina etmeleridir. Enverin bir fikri mahsus ile tekil ettii slm htill Cemiyetleri ttihad namndaki tekilatn bilklliye lavedilmesini ve artk byle delice teebbsattan vazgemelerini En-

534 Yaln Hseyin Cahit ttihat Liderlerin Gizli Mektuplar Sf:98 Temel Yaynlar Ekim 2002-stanbul 535 Yaln Hseyin Cahit ttihat Liderlerin Gizli Mektuplar Sf:102 Temel Yaynlar Ekim 2002-stanbul

329

Gen Trklerden Cumhuriyet Halk Frkasna

verin Moskova ve Berlindeki rfekasna ihtar ettim536 derken, Mustafa Keml 8 Kasm 1921 dn Moskova Elisi Ali Fuat Paaya gnderdii mektubunda: Cemal Paa imdiye kadar drst hareket etti. Ayn tarzda devam ederse kendisini takviye edeceiz. Her halde Enver vesaire ile alakasn kat etmelidir. Bunlar kendisine benim tarafmdan aka syleyiniz demek zorunda kalm, Cemal Paa da, Mustafa Kemle gnderdii mektup ile: Enverin son zamanlardaki efali onun aramzdaki mnasebat bilklliye kastetmitir diyerek Enverle ilikilerini kopardn yazmtr.537 Enver Paann yaratt sorunlar Mustafa Keml ve Cemal Paa yazmalarnda bundan sonra da devam etmi 24 Mart 1922 tarihli mektubun konusu da Enverin maceralaryla ilgili olmutu. Cemal Paa bu mektubunda Mustafa Kemle yle yazyor: ..Her kim her ne derse desin, Enverin daha lem-i slmda pek byk bir sit ve hreti vardr. () Enver evvela benim malumatm haricinde Anadoluda bir hareket-i mahsusada bulunmak emelini beslemi. Bilahare birok taraflardan ald vesaya neticesi olarak bu fikrinden vazgemi. Ve benimle mlkat etmek zere Buharaya gitmi. Orada beni bulamaynca o muhitte ahmaka i grmeye alan baz contre-revoultionnairelerle teriki mesai etmi ve Ruslar aleyhine Trkistanda ve Buharada ve Hivyede baz teebbslerde bulunmu. Ben maatteessf kendisine pek uzak bulunduum iin, yazdm mektuplara ramen, bunlara mani olamadm. Nihayet, son aldm malmata gre Afganistana iltica etmi. Fakat bu hareketleri ile benim Rusyada baladm ileri gayet byk tehlikelere ilka etti. te bundan dolay ben kendimi itham ediyorum ve btn dostlarma kar bu hareketinden dolay kendisini muahezeden geri durmuyorum. Bu defa Afganistana avdetimde (eer onu bundan sonras iin tariki sevaba ithal etmeye muvaffak olabilirsem sizi temin ederim ki, ok, hem pek ok sevineceim. Ondan sonra, onun lem-i slm en ziyade mfit olabilecei bir yerde istihdamna yahut) Almanyaya geip orada ailesi nezdinde sakin bir hayat geirmeye balamas lzumuna iknaa alacam. 538 1922 ylnda Cenevrede toplanan kongrede ierine, Enver Paa ile ilgili grlerini soran Emir ekip Arslana ierin; Enver Paann Mustafa Kemle zorluk kard, Ankara Hkmetine hile yapt ve Trkistanda halk ayaklandrdn, Mslmanlar ile Ruslarn arasn ap, kan dklmesine neden olduunu sylemiti. Konuma srasnda ierin: Buharada braklmas durumunda Enverin emir mi, vezir mi olmas gerekir ? diye sormu, ekip Aslann: Bu mesele, Buhara halknn tercihine braklmaldr, emir deilse babakan ve ordu bakomutan yahut Buhara halk cumhuriyet isterse cumhurbakan olur demesi karsnda ierin: Hayr, hayr bu ok byk bir tehlikedir diye cevap vermiti.
536 Yaln Hseyin Cahit ttihat Liderlerin Gizli Mektuplar Sf:373-374 Temel Yaynlar Ekim 2002-st. 537 Yaln Hseyin Cahit ttihat Liderlerin Gizli Mektuplar Sf:377 Temel Yaynlar Ekim 2002-stanbul 538 Yaln Hseyin Cahit ttihat Liderlerin Gizli Mektuplar Sf:379 Temel Yaynlar Ekim 2002-stanbul

330

htillci Trkler

Bolevikler, Enver Paa sorununu barl yntemlerle zmek eiliminde olmalarna karn bir baar salayamamlar, btn kuvvetleriyle Enver Paann zerine yrmlerdi. Bu gl kuvvetler karsnda gerilemek zorunda kalan Enver Paay Afganistan Emiri lkesine davet ederek ordularnn bana gemesini teklif etmiti. Ancak, Enver Paa iin, sulh ve skn hali kabul edilebilecek bir yaam tarz deildi. Ona gre erkein, hayatnn amac ve sonu, harp meydanlarnda kahramanca dverek gemeli ve sava alanlarnda lmek olmalyd.539 Ruslarn blgedeki halka byk bir bask yaparak, gmenleri a brakp, evlerini yamalamalarna kar, Trkistan topraklarndaki halk, Ruslar aleyhine rgtlemeye balayan Enver Paa, iyice bkm ve kendisini umut olarak gren halkn destei ile bamszlk mcadelesine girierek, Dinavda kurduu fiek fabrikasyla da ilk admn atmt.540 Enver Paa 1921 yl sonlarna doru, z yurdundan ayrlmann burukluu iinde kendini tatmin edebilecek bir hlyann peinden Orta Asya yoluna derken onu uurlayanlar: Hakanlarn hakan, padiahlarn en by diyerek yceltmiler, o da, Buharada Sovyet igaline kar direnen Basmaclar yeniden rgtlemeye girierek, Buhara ve Ferganada bamszlk sava balatmt. Sovyet birliklerini yenerek denetimi altna alm ve 1922 yl balarnda Sovyet Hkmetine bir nota vererek kurduu hkmetin tannmasn isteyince, Trkistanda Ruslara kar balatlan silahl mcadele Moskovay rktmt. 1922 yl balarnda Karahan, Ali Fuat Paa ile grerek, Enver Paann, Trkistan, Buhara ve Hivenin Ruslar tarafndan boaltlmas istediini belirtince o da Cemal ve Halil Paalarn da Enver Paay desteklemediini bildirmiti. Enver Paa, Mill Mcadeleyi blgesel olmaktan kararak, mcadelenin btn Trkistanllara mal etmek zamann geldii dncesiyle, uzak illerden gelen temsilciler ve kumandanlarn katlmasyla Kafirunda 15 Nisan 1922 tarihinde bir kongre toplam nemli kararlar aldrmt.541 Bu gelimelere fazla tahamml edemeyen Ruslar Kamanef komutasnda 80 bin kiilik bir orduyu Enver Paann zerine gndermiti.542 Enver Paa ei Naciyeye son mektubunu gndermi, yle diyordu: 24 Temmuz 1922: Ruslar, Kafirnihan suyunu getiler. Duanbe Ruslar eline geti 24 Temmuz . Satlm kla: Pek skntl bir hava. Tuhaf bir sis. Gne grnmyor.Dmanda hareket yok. Henz sabah. Hastalarm geri gnderdim. Afgan Emirine, askerinin ve muavenetinin ekilmesinin iyi olmadn ve Boleviklere emniyet caiz bulunmadn bildirdim Hi olmazsa eczay tbbiye ve dier malzemenin iadesini istedim. Bakalm ne olacak? Afganistan imdi, Hac Sami ve dier arkadalarn da bu tarafa gemesine msaade etmiyor Bu msaadeyi de rica ettim.

539 Arslan Emir ekip, Srgnde lm Sf: 38 Truva Yaynlar Austos 2004- stanbul 540 Arslan Emir ekip, Srgnde lm Sf: 101 Truva Yaynlar Austos 2004- stanbul 541 Cebesoy Ali Fuat Moskova Hatralar Sf: 164 1982 - Ankara 542 Arslan Emir ekip, Srgnde lm Sf: 53 Truva Yaynlar Austos 2004- stanbul

331

Gen Trklerden Cumhuriyet Halk Frkasna

te efendiciim, su son satrlarm yazarak mektubumu kapyorum. ine, burann her gn sana yolladm yabani ieklerinden maada, ka gecedir altnda yattm karaaatan kopardm ufak bir dal da gnderiyorum.() Seni Hudann birliine yavrularmla beraber emanet ederim, ruhum efendiciim Karaaaca akmla ismini yazdm 543 Orta Asyada Trklerin yaad tm blgelerde olduu gibi Fergana Vadisinin halkndan Sal anlar ile Basmaclar arasnda da Hace Ahmet Yesevinin dnceleri etkindi. Trkn ananevi zellii blgeye gelen Sovyet birliklerini igalciler olarak gryor ve onlara kar Enver Paa nderliinde savayorlard. Ne yazk ki Enver Paa, Buhara, Semerkant ve Takentte dmanlarnn kskacna dm, igalin etin ve zor gnlerini Duanbe, Kurgan-Tube, Baysun ve ehit dt Balcvanda hayallerini gerekletirebilecei ortam bulamad iin umudunu da yitirmiti. Yannda yeterli subay yoktu ve cephaneleri tkenmiti. Sanki blgenin doas da dmanlaryla ibirlii yapm ona kar savayordu. 4 Austos Cuma kurban bayramnn birinci gnyd. Enver Paa, yannda bulunanlar, evin nnde toplam bayramlarn kutlayp, askerlerini tebrik ederek bayram harlklarn vermiti. Subaylara ise, verecek bir eyi yoktu. Zaten subaylar da bunu biliyordu. Onlara da ortak mcadelelerinin ansna, kendi mhr ve imzasyla rtbeler verdi. Balcivan Beyi Devletment Bey de Enver Paaya, altn ve gm ilemeli bir apan, ipekli cbbe ile bir sark hediye etti. Hznl bayramn son beraberlik gnlerinde dman arkadan ilerliyor etraflarn saryordu. Bu tren srasnda doudaki, vadinin Dere-i Hakiyan ksm ile een (eken) tepesi tarafndan dmann basknna uramlar, silah sesleri gelmeye balamt. Enver Paa ve 25 kadar atl Abdere suyunun kuzey srtlarna den een Tepesine doru ynelmilerdi. Tepede mevzilenmi ve makineli tfekleri bulunan bir dman mfrezesine kar aadan, atlar stnde ekilmi kllaryla saldrya gemilerdi. een tepesinde ate saan mitralyzlerin zerine, yaln kllarla hcum eden svarilerin akl almaz saldrs, dmanda byk bir aknlk yaratarak epey kayp verdirmi, birok dman teslim alnmt. Ordusunun hem sol hem de sa kanadn ynetmek zorunda kalan Enver Paa sol kanad ynetirken sa kanat dmanlar tarafnda yarlmt ki, o sa kanata yardma giderken bir mitralyz kurunu ile vurulmutu. Enver Paa atndan dm, kr at Dervi, efendisinin baucunda dururken o da vurulmu n iki aya zerine ktkten sonra yana devrilerek son nefesini vermiti. On bir aydr srdrd savan ardndan ehit den Enver Paa, zerinde kars Naciye Sultann iki mektubu ve koluna bal bir Kuran- Kerim ile topraa verilmiti..544 Bir mddet sonra olay renen Dou Buhara Beylerinin en yiidi olan Balcivan Beyi Devletment, yardma gelmiti ama o da ehit edilmi ve Enver Paann cesedinin, biraz berisinde topraa serilmiti. Enver Paann lm ile ilgi olarak Zeki Velidi Togan, Hatralarnda unlar yazyor: Paa, Rus askerlerinin birinin kurunu ile lm ama kimin kurunu olduu o zaman malm olmam, Enver Paa merhumu kltmek isteyenler onun ekende lm meselesi543 Aydemir, evket Sreyya Makedonyadan Orta Asyaya Enver Paa, Cilt:3. Sf:675, 1972 stanbul 544 Arslan Emir ekip, Srgnde lm Sf: 53 Truva Yaynlar Austos 2004- stanbul

332

htillci Trkler

ne dair birok manasz yazlar yazmlar ve yazyorlar. Bununla Trkistanllar kltmek istiyorlar. Gya Paa harp taktiini hi bilmeyen bir divane imi. Trkistanllar hibir surette gvenilebilecek bir kuvvet deillermi. Hlbuki bu bir ete harbidir. Yukarda da deindiim gibi paann ve hepimizin de hayatmz her vakit tehlikeye maruzdu. (....) Enver Paa bana demiti: Talat Paa merhum gibi Berlin sokaklarnda bir Ermeni kurunundan lmek istemem. Canmn Trk milletinin hals yolunda feda olmas gerekir. Gazi olmazsak ehidiz O muhakkak bir idealistti ve Trkistan topranda orann istiklli iin lmek fikrinde elbette ki samimi idi. (....) Onun Buharada iken bana : Muvaffak olmazsak hi olmazsa cesedimi burada brakmakla Trkln istikbaline hizmet etmi olurum demesi onun samimi sz idi. O ne yapmak istediini biliyordu. Afganistana gemesi sadece macera sayyor, katiyen o yola girmek fikrinde olmadn sylyordu. Zaten Efdalettin Hana syledikleri de bu demekti. Paann maiyetinden olup onun ahadeti saatlerinde yannda bulunan birok arkadalarm, sonradan Trkiyeye geldiler. Hepsinin, bilhassa Mustafa akulinin ve Mirza Nefes Trkmenin ifadeleri udur: Kurgan Tepeyi Paa tarafndan idare eden Trkmen Abdurrahman, Ruslarn Amu Derya sahilinde Klaba klliyetli askerler gndererek onun Afganistana ekilme yolunu kesmek iin hareket halinde olduklarn Bayramdan birka gn evvel haber verdi. Afgan Kral Amanullah, Paaya muhafz olmak zere Efdalettin isminde bir subay idaresinde yz kadar asker gndermiti. Bunlar Baysun seferinde de beraber bulundular. Paa buradan ricatine Belcuvanla Klb arasnda Gevrekli denen yere geldiinde Amanullah Handan bir mektup daha geldi. Bu mektupla da Paay Afganistana srarla davet ediyor: Sana milletimizin kuca, devletimizin kaps ak diyordu. Gevreklide ktann kumandan Danyal Beydi. Burada Afganllarn kumandan Efdal Han ard: Sizin burada iiniz bitmitir, memleketinize dnnz dedi ve hemen Amanullah Hana bir mektup yazarak: Ben mutlaka burada kalacam. lrsem rkdalarmn memleketinde stm rtecek toprak bulunur. Buradan ayrlmak byk hata olur. Askerlerinize izin verdim. Dedi. Zaten Amanullah Han, Paay daha Laqaylarn nezareti altnda bulunduu zaman dahi Hanbdda, onun Nurullah isminde bir akrabasn gndererek Afganistana armt. O zaman da cevab ayn idi. Paa enekde Ruslarla ok cesurca savat. Fakat kamakta olan Ruslardan birinin kurunuyla ehit oldu. Askeri dald ama Danyal ve Faruk Beyler btn kuvvetleri hemen topladlar ve Ruslar kuattlar, onlarn ekene kadar ilerlemi olan taburunu tam olarak imha ettiler. Ruslarn, Paann ldne dair haber aldklar halde bunun nasl olduunu bidayette bilmeleri bu yzdendir. Bunlarn fikrince Ruslarn kendileri dahi Paann kimin kurunu ile ldrldnn ve lenin kim olduunun farknda olmamlar. Paann bugn Trkiyede yaamakta olan maiyetinden Mirza Muhiddin ile Mirza Nefes Trkmen, len subayn Paa olduunu pekiyi bilmeyen yerli Tacikler, onun elbisesini karmlar ve sarklarn kararak kefen yapp cesedini sarmlar. Rus ajanlarnn eline geen elbise ve baz yazlarn bu Taciklerin elinden sonradan onlara gemi olaca zannedilir.545
545 Togan, Zeki Velidi Hatralar Sf: 390-391 Trkiye Diyanet Vakf Yaynlar 1999 Ankara

333

Gen Trklerden Cumhuriyet Halk Frkasna

Austos aynn nc gn Devletmend Bey, Enver Paay Havalin civarlarnda bulunan kendi kararghnda tartuklar() ile karlam bu ziyaretten iki gn sonra da Kurban Bayramnn birinci gn sabah saat 9.30 civarlarnda zerindeki duman rengindeki avc ceketi, ayanda izmesi ve bandaki kalpa ile Enver Paa ehit edilmiti.546 Enver Paa, Abdere Suyu kenarndaki Abdere kynde, bir pnarn bandaki ceviz aacnn altna gmlmt. Blgede Enver Paa zerine birok mersiye() yazlmt. Bunlardan Osman Hoca tarafndan yazlan mersiye yle: Trk balas oruslardan kb skld. Er krld kz ezildi, yurt ykld. Hamiyetlik Enver Paa onu surab Kelib azad etmek iin ehid boldu. ntikamAl intikam Vatan uun bizimkiler can biralar Millet uun dmanlardan alalar Bugn ingiz evlatlar at oynatb Belde kl omuzlarda be atarlar ntikamAl intikam Trkistandan oruslarn haydab kovub Sahib-kran Timur Bekini adeteler Balelerge mekteb ap, talim berip Ulu Beknin tarihini yd eteler ntikamAl intikam Trklk kan tamarlarda bugn kaynar Etrte kp Trkistanda bayrak aar Btn dnya szimizge kulak salar Her bir devlet kelib bizden eli sorar ntikamAl intikam O gn demek Trk balas rahat tutar Bara millet necat tapb yz kler Trk balas kutulmasa tin oturmaz Yeryzi de tanmlasa uru turmaz ntikamAl intikam 547 Enver Paann Osmanl ynetiminde etkin olduu son be ylda, Enveriye yazs, Enveriye by, Enveriye kalpa gibi zellikler halk arasnda moda olmu, Almanlar ise Osmanl devletini Enverland olarak anmaya balamlard.

() Trk geleneklerine gre Hanlara halk tarafndan verilen hediye. 546 Arslan Emir ekip, Srgnde lm Sf: 103 Truva Yaynlar Austos 2004- stanbul () Mersiye(At): len birinin erdemlerini ve iyi yanlarn anarak, duyulan znty dile getiren manzume 547 Arslan Emir ekip, Srgnde lm Sf: 116 Truva Yaynlar Austos 2004- stanbul

334

htillci Trkler

Mill Mcadele Yllarnda syanlar

Bozkr syan Konya Valisi Cemal Bey ve ngilizlerin stanbulda bulunan papaz ile sk ilikiler kurarak ie balayan Bozkrl Zeynel Abidin, bunlardan ald yardm ve direktiflerle Bozkra girmi ve kendisine kar koyanlar ldrerek jandarmalarn ellerinde bulunan silah ve malzemeleri gasp etmiti. Ayrca Beyehirden gelen svari birliklerini de tutsak almlar, Konyadan gelenlerin nasihatiyle dalmlard. Bu sralarda stanbulda Papaz Frewun evinden alnan mektuplardan birinde ngiliz Muhibler Cemiyetinin bakan Sait Molla, 2930 Eyll 1919 tarihli mektubunda: Bozkra gidecek adamlarmz, tannm kiiler olmas dolaysyla hadden akn korku ve ekingenlik gsteriyorlar 548 diyordu. Mektuptan olaylarn henz sona ermedii anlalyordu. stanbuldan ngilizlerin ve padiahn gnderdii paralarla beslenen asiler, Konyann gvenlik altna alnacan renince, tekrar harekete geip Bozkrl Zeynel Abidin, Hoca Abdullah, Hoca Sabit ve Hoca Abdlhalim Efendilerin nderliinde Bozkrn gney-batsna kadar gelip, kasabaya haber gndererek Mill Kuvvetleri istemediklerini bildirmiler, daha sonra da kendilerine tatmin edici bir cevap verilmediini ne srerek tekrar Bozkra girmilerdi. Yarbay Arif Bey, isyanclar Adanada sktrarak yok etmi, isyann elebalar daha sonralar eitli yerlerde de baz ayaklanmalar karmlarsa da 4 Kasm 1919 gn mill kuvvetler tarafndan tamamen yok edilmilerdi. eyh Eref Ayaklanmas Anadoluda Mill Mcadelenin gelimesi Bayburtun 20 km kadar Kuzeybatsnda bulunan Hart (Aydntepe)de bulunan eyh Erefin 1908 ylndan beri srdrm olduu rgtlenme almalarn Mill Mcadeleye kar isyana dntrmt. eyh Eref kendisini Mehdi iln edip, kendisinin Tanrnn elisi olduu ynnde propaganda faaliyetleri yrterek, kermet gsterip sakalnn rengini deitirdiini, kendisine kurun ilemediini, Hz. Muhammed gibi Ebubekir, mer, Osman, Ali gibi adamlarnn olduunu, Sahabe-i Kiram, Ayesi ve Fatmas olduunu iddia ederek etrafnda 400 kadar silahl g toplamt. eyhin etkinliini artrd sralarda Erzurum Kongresine katlan Trabzon delegesi mer Fevzi de kongre dnnde Bayburt, Hart ve Srmene civarlarnda propaganda yapmt. Aslnda bu yrelerin eraf ve onlarn etkisinde kalan halk Erzurumda toplanan kongreye kar idiler. Hem mer Fevzi, hem de Rawlinsonun blgedeki almalar eyh Erefi ayaklandrmt. Blgede incelemeler yapan Fevzi (akmak) Paann heyeti Trabzondaki mer Fevziyi kollar bir biimde incelemeler yapm olmas da isyanclar yreklendirmiti. eyh Eref medrese rencisi iken tabur imamlndan emekli olan Osman Bedrettin Efendinin Elazdaki derghna girmi, biat alarak Hartta kendi derghn kurmutu. Ksa zamanda nlenmi Karadeniz kylarndan silahl mritleri artmt. Srmenenin smail Ceybi

548 Dinamo H.zzettin Kutsal syan C:5 Sf: 25 May Yaynlar- 1974 - stanbul

335

Gen Trklerden Cumhuriyet Halk Frkasna

ailesi ve Baoullarnn bir ksm kendisine mrit olmu, Gmhanenin Yamurdere civarlarndaki birka ky halk da kendisine katlmt. eyh Erefin tariktndan olanlar, tarikttan olmayanlarn cenazesine gitmiyor, tariktta olmayanlarn da kendi cenazelerine gelmesine izin vermiyorlard. ttihat ve Terkki Hkmeti bu gelimelerin nne gemek iin onu Harttan Erzuruma grerek burada oturmasn zorunlu klmt. Birinci Dnya Savann ardndan Rus ordusu Erzuruma girince eyh Eref tekrar Harta dnerek almalarna devam etmiti. 6 Austos 1919 gn Bayburt Kaymakam, Hart Nahiye Mdrnn ve Bayburt Kadsnn eyh Erefin iilik telkinleri yapt hakkndaki ikyeti vilayete gelmesine ramen dikkate alnmamt. 20 Ekim 1919 gn Hart Nahiyesi eski mdr ikyetini tekrarlayarak Kaymakam vekili Jandarma Yzbasndan ikyetinin sonucu hakknda bilgi istiyordu. Bayburt Kaymakam 26 Ekim 1919 gn Bayburt Mfts araclyla eyh Erefi makamna ardnda o hkmeti ve dinsiz subaylar eriata uymamakla ve gvurlukla sulayp, Mfty hakaretlerle geri yollayp daveti kabul etmemi ve eyh Eref Mftye: Hkmet dinsizdir subaylar er-i erife riayetsizdir. diyerek soruturmay reddetmiti. Bayburt Kaymakam durumu Erzurum Valiliine intikal ettirmi, Bayburtta bulunan 18. alaydan 50 kiilik bir mfreze Binba Nuri Bey komutasnda 6 Aralk 1919 gn hareket ederek 8 Aralk gn Aydntepeye ulamt. eyh Eref subaylar gleryz ile karlayp kendisi ve taraftarlarnn hkmete bal olduunu ve Mill Mcadeleye kar olmadklarn sylemi: Bu meselenin asl daha be ay evvel nahiye mdryle aramzda balayan bir geimsizliktir. Bir dn alay, caminin yannda davul alyordu. Cami yannda davul almamalarn syledim. Fakat Nahiye Mdr geldi, bana hakaret etti ve zorla aldrd. Ben de gnahtr yapmaynz dedim. Beni Hkmete ikyet etmi. Cinayet yapmm gibi zerime Jandarma ve asker gnderdiler. Halk bizi vuracaklar zannyla korkudan mfrezelerin silahlarn alm silahlar burada aln. Ben Hkmete mutiim, nereye emrediyorsa gelirim. zerime taburlarla asker gnderilmesi reva-y hak deildir. Asker beyhude yere yoruldu. Evlere istirahata gein. Sabahleyin nereye isterseniz gideriz. Deyince, mfreze kumandan da eyh Erefin samimi olduuna inanarak askerlerini ikier er evlere gnderip, kendisi de eyh Erefin evine yakn bir yerde misafir olarak kendilerine yaplan ikramlarla dinlenmilerdi. eyh Erefin bysne kaplan askerler komutanlarna, ona kurun atmann yararsz olduunu, eyhe boyun emesini ve onun elini pmesini istemeye balamlard. Gece yars evlerine askerleri konuk eden ev sahipleri onlarn silahlarn toplayarak terhis edip, kylerine gndermilerdi. Subaylar kfir olarak kabul ettikleri iin, imanlarn tazeletmek amacyla gnlerce ibadete zorlamlar, bir evi de hapishaneye dntrerek oraya hapsetmilerdi. eyhin mritleri hapishanenin kapsnda nbet tutuyorlard. eyhin adamlar ayn gece baka bir kyde bulunan 60 kiilik mfrezeyi basp silahlarn alarak hapsetmiler, Binba Nuri Bey ise iyi niyetinin bedelini yatt evde ehit edilerek demiti. Olayn blgede duyulmasnn ardndan, Peygamberin ruhunun kendine getiini iddia eden eyh Erefin n Karadeniz sahillerini de sarm, Trabzon-BayburtErzurum arasndaki yol, isyanclar tarafndan kontrol altna alnmt.

336

htillci Trkler

9 Aralk 1919da Albay Hasan Ltf Bey komutasnda yeni bir mfreze blgeye gnderilmi, olay bar yntemlerle sona erdirmek isteyen Hasan Ltf Bey ve askerleri de bir baskn sonucu esir edilmilerdi. eyhin baarlar blgede kulaktan kulaa yaylm, eyh kendisini cihan fatihi olarak grmeye balamt. Kendisinin eriat sahibi olduunu bir bildiri ile btn evreye duyurarak mritlerinden lyas adndaki birini Allah iln ederek kendisi ve mritlerini ona secde ettirmiti. Cuma gn camide hutbe okuturken, Ebubekir ve mer adn verdii mritlerini de yannda bulundurmutu.549 Olaylar izleyen Kzm Karabekir, isyann bastrlmas iin daha gl birliklerin blgeye gelmesi gerektiini dnerek zaman kazanmak iin oyalama taktii uyguluyordu. Askeri birliklere hareket emri vererek, Erzurum Kads Hurit Efendiyi de eyhle grmek zere gndermi ve onu kynde oyalamasn istemiti. Kad Efendi 18 Aralk 1919 gn eyhin yanna vardnda, eyh, Kadnn sakalndan tutarak bir tutamdan az olduu iin ere mugayirdir diye kendini tekfir etmi, onunla birlikte giden askerlik dairesi kalem reisinin sakal olmadndan ona da daha ar hakaretlerde bulunmutu. Halk, eyhe kurun ilemediine inanyor, sakalnn rengini annda deitirerek kermetler satn, peygamberin ruhunu tadn sylyordu. Bayburt Askerlik ubesi Bakan Yarbay Hasan Ltf Bey komutasndaki 60 erden oluan piyade kuvveti drt hafif makineli tfek ile eyhin zerine gnderilmiti. Aa Krz kynde baskna urayan bu birlik eyhin adamlar tarafndan tutsak alnm, kendisine kfirin kurunlarnn ilemeyeceini syleyen eyhin etraf kalabalklamaya balam ve Srmene ve Bayburttan gelen yeni mritlerle gcn artrmaya balamt. eyh Eref, mritleriyle nce Bayburtu ardndan Erzincan almak zere planlarn tamamlam, Erzincandan sonra Erzuruma yryecekti. Tutsak ald subaylara: Siz kfirsiniz, size zorla namaz kldrp, imana getireceim diyerek zorla namaz kldryordu. Durum gittike eyhin lehine geliiyordu. 15.Kolordu Komutan Kzm Karabekir, 9. Tmen Komutan Yarbay Halit Bey ( Deli Halit- Halit Karsalan)i 600 er, 110 svari ve bir topu bataryasndan oluan bir kuvvetle Aydntepeye gndermi, bir taburu da eyh Erefe Srmene ve Of tarafndan gelecek olan mritlerin yolunu kesmek zere Gmhaneye mevzilendirmiti. Askerler 24 Aralk 1919 gn Aydntepe ( Hart) yi sardlar. Saylar bin civarnda olan eyhin mritleri kyde savunma tedbirleri almlard. atmalar ertesi gn le saatlerine kadar devam etmi, kanl arpmalar srasnda bir obs mermisi eyhin bacan kalasndan ayrd gibi , oullar, ailesi ve yanndaki be mridi lmlerdi.550 eyhlerinin lm, ona kurun ilemediine inan mritlerini akna dndrm ve teslim olmalarn salamt. arpmalar sona erdiinde subay ve erlerden 18i ehit olmu, 46s yaralyd, eyhin taraftarlarndan ise 9 kii ldrlmt.551 Bu olayla ilgili olarak Mustafa Keml unlar sylyor:

549 Dinamo H.zzettin Kutsal syan C:5 Sf: 160 May Yaynlar- 1974 - stanbul 550 Karakoyunlu Sadri - Bayburt Tarihi Sf: 337-338 Kltr Ofset Ltd. ti Ankara- 1990 551 Karabekir Kazm stiklal Harbimizin Esaslar Sf:189-192 Emre Yaynlar 1995- stanbul

337

Gen Trklerden Cumhuriyet Halk Frkasna

yurdun dou ucunda da bir yalanc peygamberin ortaya kard nemlice ve kanl bir olay geiyordu. Bu konu zerine On beinci Kolordu Komutanlndan birok raporlar geliyordu. Bayburta drt saatlik yerde Hart ky vardr. Bu kyde oturan Eref adnda bir eyh, halka iilik alyormu, Buna zlen Bayburt Mfts ve hocalar eyhi ararak sorguya ekmek iin meydana getirdikleri bir kurulu Harta gndermiler () Buna bsbtn kzan eyh , mritlerini bana toplayarak birlie saldrm: silahlarn ve cephanesini alm: erlerini ve subaylarn tutsak etmi ve kimilerini de ehit etmi, Bunun zerine evredeki kimi birlikler, Bayburta gnderilmekle birlikte iin kan dklmeksizin bar yoluyla bir sonuca balanmas ye tutulmu, eyhin yanna hocalardan ve st subaylardan meydana getirilen birka kurul gnderilmi. Hkmete boyun emesi iin tler verilmi Bylece bouna on alt gn geirilmi. En son giden, Erzurum Kads bakanlndaki kurulun ricas da eyh Eref zerinde bir etki yapmad gibi tersine, eyh bunlara: Hepiniz kfirsiniz ! kimseyi tanmam, itaat etmem, harb edeceim. Allah, bana eriat ilnna memursun dedi tarznda bir ltimatom vermekle beraber, bir taraftan da kylere, sahib-i eriat ve mehdi-i muntazar imzalaryla bir takm beyannameler gndererek ve halk aldatm ve kendisine iltihak ettirerek isyan etmi... Sonunda Yarbay Halit Beyin Bayburttan gnderdii 1 Ocak 1920 gnl ifresinde dedii gibi : Hart olay, yalanc peygamberle oullarnn ve adamlarndan kimilerinin ldrlmesi ve Hartn alnmasyla sonulanmtr Bu olay, gerek Kzm Karabekir, gerekse Mustafa Kemlin ifadelerine gre ii bir ayaklanma idi. Ama o dnemin verilerini incelediimizde, gerek Mustafa Kemlin gerek erkez Ethemin ve orum Mutassarf Ali Cemalin Anadolu Alevleri ile ilgili konulardan bahsederken ii terimini kullanmadklarn ve Alev terimini kullandklar grlmektedir. eyh Erefi tanmlayan ifadelerden Mehdi-i muntazar yani Beklenen Mehdi ifadesi Alev inancn artrmakta ise de Sahib-i eriat anlay Alev inancna yakn saylamaz. Yalanc peygamberin ulhiyetin Hz Muhammedden kendisine getii iddias Trklerin slamiyeti kabul ettiinden bu yana birok isyanda binlerce kiiyi etrafnda toplamt. Bununla ilgili birok rnek Direnen Trkler- Ouz Handan Mustafa Kemle Trk Yurtlarnda Alevlik-syanlar ve Taht Kavgalar adl kitabmzda bulunmaktadr. Bu olayda dikkatimizi eken nemli hususlardan birisi, eyh Erefin cami yannda davul alnmasna kar kmasyla olaylarn balamasdr. Alev inancnda byle bir tepkinin olmas sz konusu deildir. Bir baka nemli nokta da olaylarn bastrlmas iin mft, hoca vs.den yardm umulmasdr. Bu isyan Alev bir nitelik tam olsayd, Snni inanndaki din grevlilerin byle bir isyan bastrlmas iin ikna heyetinde yer almasnn bir anlam yoktu. Yine dikkati eken baka bir husus, blgedeki nfus iinde halkn byk bir ounluu Snni inanl olmakla beraber, isyann balad ve srdrld yerler tamamyla Snni inanndadr ve eyh Erefin tutsak ettii subaylara namaz kldrmas zaten Alev inancyla alakal bir uygulama deildir ki Alevlikte herhangi bir ibadetin zorla yaptrlmas Trklerin slamiyeti kabul ediinin ncesinde ve sonrasnda yaanm bir olay deildir. zerinde dikkatle durulmas gereken baka bir nokta da; eer bu isyan Alevler tarafndan dzenlenmi olsayd, bata kendisi de Bekta olan Kzm Karabekir ve Mustafa Ke-

338

htillci Trkler

mlin ulusal kurtulu hareketinin nderlerinin kendilerinin en byk destekisi olan Hac Bekta Derghna bavurup bu isyan nleyebilme olaslnn denenmemi olmasyd. Nitekim Orta Anadolu Blgesinde igal kuvvetleri Alevlere zerklik verilecei yolunda propagandalar yapp halk isyana ararak, provakatif hareketler dzenlediinde Mustafa Keml, Mucur Askerlik ubesine ektii telgraf ile blgedeki Alevleri koruma amal olarak uyarda bulunmu ve blge halk emperyalistler ve yerli ibirlikilerinin tuzana dmemilerdi. Benzer uygulama Bayburt iin de yaplabilirdi. Demek ki bu isyann Alev kkenli olmadn Ankara da biliyordu. Bu isyann nderi eyh Erefin ii olarak nitelendirilmesi Bayburt Kaymakam ve Mftnn yanl bilgilendirmesinin sonucu olmaldr. nk blge halk Trktr ve Trkler arasnda iilik diye bir inan olmad gibi isyan tamamen gerici eriat bir niteliktedir. Kuvay nzibatiye stanbul Hkmeti Geyve dolaylarnda bulunan Kuvay Millyeyi yok etmek iin n gilizlerin para ve silah yardm ile 18 Nisan 1920 tarihinde Kuvay nzibatiye adn verdii rgt Sleyman efik Paa komutasnda kurmutu. Bu rgtn bana daha sonra Suphi Paa gemi, dier ad Hilfet Ordusu olan bu kuvvetler Anzavur Ahmet ile ibirlii yaparak Geyve Boaznda mill kuvvetlere saldrm, Ali Fuat Paann kuvvetleri tarafndan malup edilmiti. Bolu, Hendek ve Adapazar civarlarnda 13 Nisan 1920 gn stanbul Hkmeti ve ngilizlerin ibirlii ile balayan isyanlar mill kuvvetleri ay megul etmi ve 24 nc Tmen Komutan Yarbay Mahmut Bey ve kurmay heyeti pusuya drlerek ehit edilmi ve birliklerin tamam esir edilmi, Ali Fuat Paa ve Refet Paann birliklerinin blgeye ulamasyla isyan bastrlmt. Afyonkarahisarda ayaklanan opur Musa, mill kuvvetlerde yer alan askerleri firara tevik ederek ivrili basmsa da mill kuvvetler tarafndan etkisiz hale getirilmitir. 1920 ylnn Mays aynda Konyada gizli rgtlenme yapan baz kiiler tutuklanm, baz taraftarlar silahl direnie gemiler ve TBMMnin yetkilerini tanmayan isyanclar ksa srede etkisiz hale getirilerek tutuklanmlard.. 2 Ekim 1920 gn 1919daki Bozkr Ayaklanmalarnn elebalarndan olan ve daha nce Kuvay Millye saflarnda yer alan da sonralar Zeynelabidinciler, sarkllar ve halifecilerin desteini alan umrann Alibeyhy kynden Deliba Mehmed, Ankara Hkmetini tanmadn iln ederek ou asker kaa 500 kadar silahl kiiyle Mslmanlarn halifesi, peygamber ve eriat iin ayaklanarak Konyann umra nahiyesini basp nahiye mdrn tutuklam ve Konya ile haberlemeyi keserek igal etmiti. Konyaya girdiklerinde ilk ileri krmz fenerdeki kt avratlar kapp, kylerine oturak alemine gtren isyanclar552 ksa srede Kohisar, Karapnar, Karaman, Akehir ve Alanyaya kadar ele geirmilerdi. Zeynelabidin taraftarlar, Mevleviler ve elebilerin de destekledikleri553 ayaklanmay haber alan Ankara Hkmeti, Dhiliye Vekili Miralay Refet Beyi ayaklanmay bastrmakla grevlendirmiti. Ayaklanmay bastrmak zere gelen Kuvay Millye birlikleri kentin kuzeybat552 Yazman M.evki Anadolunun gali Kamer Yaynlar Sf: 77 1999-stanbul 553 Yazman M.evki Anadolunun gali Kamer Yaynlar Sf: 84 1999-stanbul

339

Gen Trklerden Cumhuriyet Halk Frkasna

snda toplanrken 6 Ekim 1920 gn ayaklanmaclar Kuvay Millyecilere saldrnca Kuvay Millye birlikleri ayaklanmaclar Konyadan kartarak ayaklanmaclar Kasm 1920 sonlarna kadar izlemeyi srdrm, Demirci Mehmed Efe ve Yarbay Osman Beye bal birliklerin de bastrma harektna katlmasyla ayaklanmaclarn direnci iyice krlmt. Demirci Mehmet Efenin bastrma harektnn son noktas olan Ispartaya girmesiyle 22 Kasm 1920de ayaklanma tmyle sona ermi oldu. syanclar, Mersindeki Fransz birliklerine katldlar. apanolu syan Yozgatta 15 Mays 1920de balayan apanoullar isyan iki aamal olmu ve ulusal gleri 30 Kasm 1920 gnne kadar Yozgat, Boazlyan,Yenihan, arkla,Yldzeli,Tokat, Zile, orum, Ortaky, Akdamadeni ve Sorgun dolaylarnda megul etmiti. apanzadelerin atas apan mer Aa, 1650 yllarnda Horasandan ama geerek oradan da Orta Anadoluya gelerek Bozoka yerlemi Mamalu Trkmen Oymann bakanln yapyordu. 1728 ylnda olu Ahmet Aa, Yeni il (Sivas evresi) voyvodas iken, 1744 ylnda Muslupaazade Salihin ayaklanmasn bastrp, Mamalu Trkmenlerinin voyvodaln alarak, Bozok Sanca mtesellimi olmutu. 1761 ylnda Sivas beylerbeyliine atanm daha sonra da grevden alnarak, orum ve Nide Sancaklarnda grev yaparken hakszlklara neden olduu iddiasyla ikyet edildii iin 1765 ylnda idam edilmiti. lmnden sonra yerine geen Mustafa Bey, 17681774 ylnda Osmanl Rus Savana katlnca, 1782 ylnda ldrlm ve yerine geen kardei, I.Abdlhamit ve II.Selim ile iyi ilikiler kurarak ankr Sanca mutasarrflna getirilmi ve Nizam Cedit Ordusunun kuruluunu desteklemiti. Osmanl merkez otoritesinin zayflamas nedeniyle oluan yerel otoriteler arasnda nemli bir konuma gelmi ayanlar arasnda nl olan apanolu 1808deki Ayanlar() toplantsna katlarak Sened-i ttifak imzalayanlar arasnda yer alm ve 1813 ylnda ld zaman gcnn doruuna ulamt. II.Mahmut dneminde ailesinin fertlerini stanbula getirmi, ancak idari kademe zerindeki etkileri de snrlandrlmt. Mehmet Celalettin Paa, 1842 ve 1846 yllarnda Bozok ve Kayseride Kaymakamla getirildiinde eski haklarna kavumak iin aba sarfetmesine karn baarl olamam ve apanoullar 1849 ylndan itibaren ynetim kademelerinden tamamyla uzaklatrlmt. II.Merutiyet dneminde ise, ttihat ve Terkki ynetimine kar tavr almlard. Mustafa Keml, apanoullar isyanlaryla ilgili olarak yle diyordu: 14 Mays 1920 tarihinde Postac Nazm ve erkez Kara Mustafa adnda birtakm adamlar, otuz krk kii ile Yenihana bal Kaman kynde isyan ettiler. Bu hareket gittike artan bir iddetle geniledi. Asiler, 27/28 Mays I920 gecesi amlbelde bulunan bir mfre() Devlet'in tayin ettii memurlarn grevlerini gerei gibi yapp yapmadklarn, halka zlmedip etmediklerini tesbit iin yre halk iinden seilen itibarl kiilere yn denilmektedir. Kanun Sultan Sleyman tarafndan icat edilmi bir sistem olan ynlk,zamanla ktye kullanmaya balanm, devlet memurlar ile ortak, veya onlar tehdit altna alarak halk kendileri ezmeye, smrmeye balamlardr. Halkn gzn korkutmak iin dalarda ekiya beslemeye balamlar, devletin zayflamaya balamasyla baa kamaz hle gelmi, zaman zaman da isyan etmilerdir. Bu tip ynlar arasnda Balkanlar'da Pazvantolu ile, Anadolu'daki apanolu ok mehurdur ki, "Her tan altndan apanolu kyor" sz bundan dolaydr.

340

htillci Trkler

zemizi basarak esir ettiler. 28 Mays 1920de dier bir ksm asiler de Tokat yaknnda yry halinde bulunan bir taburumuza hcum ederek dattlar ve bir ksmn esir ettiler. Cretlerini artran asiler, 6/7 Haziran 1920 gecesi Zileyi igal ettiler. Oralardaki askerlerimiz Zile kalesine ekilerek kendilerini savundular. Askerin erzak ve cephanesi tkendikien gn sonra asilere teslim oldular. Asiler 23/24 Haziran 1920de de Boazlyana baskn yaptlar. Orada bulunan bir mfrezemizi dattlar. Amasyada bulunan Cemil Cahit Bey in komutasndaki 5inci Kafkas Tmeni, asiler aleyhine harekete geirildi. Antep blgesinde bulunan Kl Ali Bey de, bir mill mfreze ile bu blgeye gnderildi. Erzurumdan Ankaraya gelmekte olan bir Erzurum Mill Mfrezesi de, o blgede brakld. 1920 yl Temmuzunun ortalarna kadar, bu asilerin takip ve tepelenmeleriyle urald. Yenihan isyan, Orta Anadolunun teki blgelerindeki fesatlar da harekete geirdi. apanoullarndan Cell, Edip, Salih ve Halit Beyler: Aynacoullar ve Deli mer eteleri gibi birtakm ekyay balarna toplayarak 13 Haziranda Yozgat civarnda Khne (Sorgun) bucak merkezini, 14 Haziranda da Yozgat ehrini igal ederek byk bir blgeye hkim oldular. Merkezi Svasta olan 3nc Kolordu kuvvetleri ve o blgede braktmz mill kuvvetler yeterli deildi. Eskiehirdeki Ethem Bey mfrezesi ile Bolu dolaylarndaki brahim Bey mfrezesi de Yozgat blgesine gnderildiler. Yozgat ve dolaylarnda asiler yok edildikten sonra, oraya gnderilen mfrezelere teki blgelerde grev verilmesine karn, bu yrelerde genellikle gvenlik salanamamt.. 7 Eyll 1920de Kk Aa, Deli Hac, Aynacoullar Zile yaknlarnda, Kara Nazm, opur Yusuf, Erbaa yaknlarnda yeniden harekete gemilerdi. Aynacoullar etrafnda toplad yz atl ile blgeyi kasp kavuruyordu. kinci Kuvay Seyyare de denilen brahim Bey mfrezesi, Eskiehir blgesinden Yozgata gelip, oradaki mill mfrezeler ve jandarma kuvvetleriyle birlikte Maden, Alaca, Karamaara, Mecidz blgelerindeki ekyalar ancak aydan fazla bir zamanda ortadan kaldrabilmiti.554

apanolu syan Bir Alev Ayaklanmasna Dnm (!?)

Yozgat, Deveci Da ve Zile taraflarnda isyann ilk baladnda orakta bulunan istihbarat memuru orum Mutasarrfln 5 Haziran gn haberdar etmi, Yozgatl apanzadelerden Celal ve Halitin ve opur Yusufun Sungurlu, Hseyinabad nahiyesi, Zile ve evresinde propagandalar yaparak halk kendilerine katmaya altklarn bildirmilerdi. syan hazrl srasnda Mecitznde Veli Bey, Acem Abbas ve Pirolu brahim gibi Alev kkenli ileri gelenleri de kendilerine katabilmek iin zel bir aba harcamaktaydlar. syann nderleri halka: ngilizler, Mslmanlar iin byk faydalar salayacaktr. eriat getirilecektir diyordu.555
554 Gazi Mustafa Keml Sylev Cilt:1I Sf: 600 TTK 1998 Ankara 555 Bardak Cemal Anadolu syanlar Sf:127 Berikan Basm Yayn 2001- Ankara

341

Gen Trklerden Cumhuriyet Halk Frkasna

Bu sralarda orum Mutassarrflna ulaan bilgiler, Alevlerin, isyanclarn yannda yer ald eklindeydi. Mutasarrf Ali Cemal Bey, bu durumu zntyle karlam ama yine de istihbarat elemanlarna durumun aratrmasn emrini vererek raporlarn gelmesini beklemeye balamt. Gelen haberler daha nceki bilgilerle tam bir ztlk iindeydi. nk istihbarat raporu blgedeki Alevlere nderlik eden, irin Hatunzade Hseyin Aa ile Abbas Veli ve Pirolu brahim Beyin Kuvvayi Millye iin asker toplamakta ve evreye gnderdikleri heyetler ile halk Kuvay Millyeye katlmas iin aydnlatmakta olduunu belirtiyordu. Gelen haberler Alevlerin isyanclarn tekliflerine hibir ekilde itibar etmediklerini de zellikle belirtilmekteydi. oruma ulaan haberlere gre apanoullar ilk nce Zilede toplanacaklar, Yozgat ele geirdikten sonra Krehiri ele geirerek, Mill Hkmetin merkezi olan Ankaray basacaklard. apanoullar, etrafnda toplad isyanclara Halife Ordusu adn vermi, kendilerini ise Halife Ordular Kumandan olarak ilan etmilerdi. apanoullarnn isyan teebbsnde bulunmalar ve halifenin yannda yer almalar blgenin ve apanoullarnn ecdatlarnn gemiteki tavrlarna uygun deildi. nk bu blge, Osmanl tarihi boyunca Padiaha ve Halifeye kar en byk isyanlarn merkezi olmutu. Oysa imdi Halife destekleniyor ve ulusal kurtulu mcadelesi veren halka kar bir tavr sergileniyordu. Blge halknn Mill Mcadele safnda yer almalar blge halknn geleneklerine daha uygundu. apanoullarnn etrafnda toplananlarn says aslnda fazla olmamasna karn, halk korku iinde kylerine yaplan basknlarnn ardndan asilere katlmak zorunda kalyor, frsatn bulduunda ise onlarn saflarndan kap kylerine geri dnyorlard. Halkn rgtl gc olmad iin 5060 kiilik isyanc gurubuna kar koyamyor onlarn yannda yer almak zorunda kalyorlard. apanoullar blgedeki etkinlii Trk kylerinden ziyade Trk olmayanlarn destei ile salanyordu. orum Mutassarf Cemal Bey(), apanoullarnn byle bir isyan karmalarnn ardnda yatanlar yle ifade ediyordu: Celal Bey ve kardelerini deruni duygularnn aksine hareket ettiren sebep ne olabilirdi? Bir hatrann bende hasl ettii kanaate gre, ttihatlara kar besledikleri gayz ve husumet! syanclarn blgedeki hareketlerine karlk Mill Mcadele yrtenlerde faaliyetlerini aralksz srdryorlard. Mecitz kaymakam Topu Kumandan Binba Pire Mehmet Bey ile Vali Necati Beyin kardei Osman, Mill Aireti Reisi Veli ve Pirolu brahim Beyin isyanclara kar youn rgtlenme faaliyetlerini srdryordu. Her an ekyann oruma saldrs bekleniyor bu nedenle de Ziraat Bankasnda bulunan parann Ankaraya nakledilmesi iin areler dnlyordu. Aslnda bu paralarn nakli iin en uygun gzergh Sungurlu() Ali Cemal Bey (Bardak):1889 ylnda Balkesir Burhaniyede domutur. 1909 ylnda Mlkiye mektebini bitirdikten sonra eitli yerlerde kaymakamlk yapmtr. 1919 ylnda Ankara Emniyet Mdrl yapm, Mustafa Kemlin Ankaraya gelii srasnda gvenlii salamtr. 1920 ylnda orumda Kuvay Milliye kart glerin etkinlemesi zerine Mustafa Keml tarafndan orum Mutasarrflna atanmtr. 1924 ylnda Denizli Valisi olan Ali Cemal Bey, 1925 ylndaki eyh Sait Ayaklanmas nedeniyle Diyarbakr valiliine getirilmi, 1928de Elaz, 1931de orum, 1933de de, Konya valiliklerinde grev yaptktan sonra, 1938 ylnda emekli olarak gazetecilie balayp, serbest yazarlk yapmtr. Tasavvuf ve Alevilik- Bektalik konularn ileyen kitaplar yazmtr. Kendisi Alevi-Bekta olan Ali Cemal Bey, Dersimde meydana gelen ayaklanma srasnda halkn cumhuriyet ve Atatrke balln pekitirmek iin youn aba sarfetmitir.

342

htillci Trkler

Yal ve Yahihan yoluydu ama Sungurlu isyanclar tarafndan igal edilebilecek yerlerin banda yer alyordu. Bu sralarda isyanclar kendilerine taraftar kazanabilmek iin Alacada faaliyetlerini artrm, Alevleri kendi saflarna ekebilmek iin her trl yolu deniyorlard. Kzll kynden Veli Aa, Akviranl Hseyin Aa, Dede Kargnllardan Garip Beye kendilerine katlmalar iin teklifler yadryorlar, fakat onlar kendi saflarna ekemiyorlard. syanclar, 14 Haziran gn Yozgat Hkmet Konan ele geirmiler ve isyancba Celal Bey Halife Ordusu Kumandan sfatyla hkmet etmeye balamt. Hapishanelerdeki mahkmlar salvermiler, depolardaki silah ve cephaneleri yamalamlard. Yozgatn igal edilmesinin zerinden iki gn getii halde apanoularnn yannda kimse kalmamt. Oysa onlar Yozgatn ele geirilmesiyle halkn kendi saflarna akacan sanmlar fakat yanlmlard. imdi yanlarnda kalanlar sadece Dzce, Adapazar ve Orta Anadolu arasnda ttn kaakl yapanlard. 17 Haziran gn Alaca da, elli kiilik bir kuvvetin baskn sonucu isyanclarn eline gemiti. Deirmendere ve Hseyin Gazi Ky taraflarndan gelen Alacaya gelerek buray igal eden 200 kiilik topluun altda beinin Trk olmad istihbarat bilgilerinden renilmekteydi. 556 Alacann igalinin ardndan orum Mutasarrflna bavuran baz kiiler apanoullar isyannn bir Alev Ayaklanmasna dndn ileri srerek Alev kylerinden silahlarn toplatlmasn ve ileri gelenlerin derhal tutuklanmasn istiyorlard. Bunun bir hile olduunu anlayan Mutasarrf yle diyor: Mtarekeden sonra, Anadoluda Snni Trklerle Alev denilen Trkler arasnda, yukarda ikinci blmde hulasaten izah edilen maksat ve nedenlerle ihdas ve yzlerce seneden beri idame olunan mnaferet ve adaveti daha ziyade alevlendirerek silahl bir itilaf meydana getirmek iin bilhassa Samsun ve Amasya livalar dahilindeki Rumlar vastasyla ve daha baka vastalarla geni lde propagandalar yaplmakta olduuna vakf bulunuyordum. Dmanlarn bu propagandalarla varmak istedikleri gaye vazh ve aikr grnyordu. Anadoluda milyonlarca karde Trk birbirlerine boazlatmak bu suretle milletin birliini, son mukavemet mitlerini de krmak mahveylemek ve ondan sonra da kollarn sallayarak memleketin igal ve istilasn kolayca tamamlamak 557 Blgede Halife ve aznlklarn oyunca durumuna gelen apanoullar ve taraftarlar yaptklar propagandalar ile ulusal mcadele veren gleri zayflatmay byk bir grev olarak gryorlard. Propagandalarnda mill kuvvetler safnda yer alan Alevleri bu mcadeleden caydrmak iin: ttihatlar Ermenileri tehcir ettikleri gibi, Kongreciler de Alevleri umumen katl ve imha eyleyeceklerdir eklinde telkin ve aklamalarda bulunuyorlard. Ayrca, apanoullarnn eline geen Alacann Alevlerin isyan ile alnd yalann yaymaktaydlar. Alevlerin Rumlarla ibirlii yaptn ve Snnileri tmden yok edecekleri sylentisi halk arasnda hzla yaylmaya balamt. Mill Mcadele kartlar bu yalanlarla bir tala iki ku vurmu olacaklarn sanyorlard. Bir yandan dier blgelerde yaayan Alevleri, apanoullarn desteklemeye yneltmeyi umuyorlar, te yandan da mutasarrfla yaptrdklar ikyet sonu verirse,
556 Bardak Cemal Anadolu syanlar Sf:170 Berikan Basm Yayn 2001- Ankara 557 Bardak Cemal Anadolu syanlar Sf:178 Berikan Basm Yayn 2001- Ankara

343

Gen Trklerden Cumhuriyet Halk Frkasna

Alevlerin ellerindeki silahlar toplatp Mill Mcadeleye yekpare katlan Alevler arasnda atlak oluturup pasifsize etmi olacaklard. orum Mutassarf bu oyuna gelmemiti. Biliyordu ki, Alacadaki hibir Alev ky apanoullarna destek vermemiti. Mecitz Alevleri batan beri Mill Mcadelenin temel tayd. Alacada ise Alev ky Narlktan Hseyin Aa ve Harhar kynden kr Efendi adamlaryla birlikte Alacann igalden kurtarlmas iin mill kuvvetlerle birlikte savayordu. Mecitznn Alev ky Gkepnarldan Hatunizade Hseyin Aa ile Karacumaldan Veli ve Pirolu brahim Beyler oluturduklar silahl birliklerle kahramanca arpyorlar ve isyanclara direniyorlard. Her an iin Mecitzne bir saldr bekleniyor buna kar ileyi savunmak iin Pirolu brahimin yirmi kiilik svarisine destek salamak gerekiyordu. Veli Beyle birlikte Binba Mehmet Bey Ortakyn Alev kylerinden Cevizliye asker toplamak iin giderek beraberlerinde yz kiiyle dnmlerdi. 21 Haziran 1920 gn Refet Beyin gndermi olduu bir telgraf ok g artlar altnda isyanclara kar direnmeyi srdren mill kuvvetlerin yzn gldrmt. Refet Bey telgrafnda, Dzce ve Boludaki isyanlar bastrdklarn ve ankrda olduklarn yazyordu. Bu sralarda isyanclar kendilerine taraftar bulabilmek iin ok gl olduklar imasyla orum Mutasarrf Ali Cemali ldrdklerini yaymlard.558 24 Haziran gn Miralay Refet Bey Kzlrmak Kprsne gelmi, 25 Haziran gn oruma girerek, 29 Haziranda da Mecitz zerinden Zile ynne harekete gemilerdi. Bu srada erkez Ethemin kuvvetleri de Yozgat kuatnca, apanoullar neye uradklarn armlard. syann bastrld dnemde Refet Bey ve erkez Ethem arasnda baz tatsz olaylar yaanm, erkez Ethemin blgeden kendi birliklerine asker kazanmak iin almalar yapmas Refet Bey tarafndan nlenmiti. Bu olay ilerleyen sayfalarda greceimiz Refet Bey ve erkez Ethem arasndaki ekimenin nedenlerinden birisiydi. Blgede Austos ay nceki aylara gre sakin gemiti. Eylln ilk haftas ise Deveci Dalarn mesken tutan Aynacoullar yz atl ile yeniden isyan balamt. Bu srada apanolu Halit, bulunduu Aziziyeden kaarak onlara katlnca, Refet Beyin de cepheye katlmak zere blgeden ayrlmasyla bo kalan blgede tekrar aktiflemilerdi. Bu gelimeler zerine Ankaradan gelen olak brahim Beyin kuvvetleri Deveci Da ve iek Da arasnda isyanclar sktrmt. syanclar alt yz atl ile Mecitznde Karg ve Dola kylerini basarak orum zerine gelmeye alyorlard. 25 Haziran gn isyanclar Hatap Boaz civarnda yolcular soymular, apanolu Halit, Mutasarrfa haber gndererek, gn sonra oruma gelip kendisini ldreceini sylyordu. Ayn gnn gecesi Gkepnar kyne giren isyanclar daha sonra Yakupolu ve Karagz kylerini ele geirmiler, bu srada mill kuvvetlerin geldiini haber alarak areyi kamakta bulmulard. Daha sonralar Yozgat ile Alaca arasnda bulunan Karatepe kynde gizlenen apanolu Halit yakalanarak Amasya stiklal Mahkemesinde yarglandktan sonra aslarak idam edildi.559

558 Bardak Cemal Anadolu syanlar Sf:213 Berikan Basm Yayn 2001- Ankara 559 Bardak Cemal Anadolu syanlar Sf:246 Berikan Basm Yayn 2001- Ankara

344

htillci Trkler

Zile Ayaklanmas Damat Ferid Paann destei ile Zileli dava vekili Ali Bey, grevden alnan eski nahiye mdr Naci Bey ve hsan Bey, 30 kadar atlyla Zile kylerini dolaarak propaganda yapmlar 1920 ylnn Mays ve Haziran aylarnda ayaklanmlard. 3 Haziran 1920 gn Zileye svari Binba Hilmi Bey komutasnda bir birlik gnderilmi, eylemlerine son vererek ayaklanmaya katlmayanlarn balanacan duyurmutu. Postac Nazm Ankaraya haber gnderip, TBMM Hkmetini tanmadn bildirerek 6 Haziranda 400 kiilik bir kuvvetle Zileye saldrnca olaylar bym ve Tokattaki Cemil Cahit Beyin komuta ettii 5.Tmen, Zileye gnderilmiti. Zile erafnn nemli bir blmn ayaklanmaclara katlm, jandarma birlikleri Postac Nazmn adamlarnca teslim alnmt. Blgeye Sivas ve Erzurumdan gelen destein ardndan 5.Tmen youn atmalardan sonra 12 Haziranda Zileye girerek isyan bastrmt. Mill Aireti Ayaklanmas Urfa, Siverek ve Viranehir civarlarn igal eden Franszlara kar bata Karakeili ve Mill airetleri ortaklaa mcadele veriyordu. Karakeili airetinin banda Cudi Paa ve Mill airetinin banda Odabazade Mahmut Efendi bulunuyordu. Sivasta bulunan Mustafa Keml Cudi Paaya: Eer Franszlar, Urfadan sonra Sivereke geerlerse ne yapacaksn diye sormu o da: Btn eli silah tutan ehirli ve kyl halkla Siverek-Urfa snrnda Franszlarn karsna kacan ve gerekirse Urfay igalleri altnda bulunduran Franszlar buradan da atmaya alacam demi, bu szlere sevinen Mustafa Keml sivil ekilmi bir resmini Cudi Paaya hatra olarak gndermiti.560 Kuvay Millyenin Urfada vermi olduu mcadele de Ali Saip Bey, Cudi Paa ve Mahmut Efendi nderliindeki halk, srtnda tad top ve cephanelerle Franszlar Urfadan kovmulard. Mill Aireti daha sonralar Franszlar tarafndan kandrlarak kkrtlm ve birlikte Urfa- Siverek hareketine katlmlard. 8- Haziran 1920 gn ayaklanan Mill Aireti, milis kuvvetleri ve beinci frkann blgedeki etkinlii nedeniyle 26 Haziran gn kaarak Fransz blgesine snmlard. 24 Austos gn Viranehir ve Siverekte yeniden balayan isyan da, byk bir kuvvetle harekete geen asiler, Viranehiri aldktan sonra Karakeili Airetine mensup olanlar ldrmlerdi. Bu hareket 7 Eyll gn mill kuvvetler ve bu kuvvetlerle ibirlii yapan dier airetler tarafndan bastrlm, Douda bir Krdistan Devleti kurmak dncesinde olan Mill Airetinin reisi smail ile Halil, Bahur, Abdurrahman ve Mahmut adl elebalarn ban ektii isyanclar l olan Gney blgelerine kamak zorunda kalmlard.

560 Dinamo H.zzettin Kutsal syan C:5 Sf: 268 May Yaynlar- 1974 - stanbul

345

Gen Trklerden Cumhuriyet Halk Frkasna

Cemil eto syan Krt Teali Cemiyeti prensiplerine uygun olarak Douda bir Krdistan Devleti kurmak amac gden Bahtiyar Aireti Reisi Cemil eto Fransz ve ngilizlerden yardm alarak 7 Haziran 1920 gn isyan etmise de, mill kuvvetler tarafndan ksa zamanda datlm, kendisi ile birlikte olu da yakalanp idam edilmiti.

Kogiri syan (mraniye Hadisesi)

Erzincan ve evresinde 1920 sonlarnda ekyalk olaylarnn artmas zerine Zaradan mranlya birlikler gnderilmesine kar kan mranl bucak mdr Haydar ve akrabalar, askeri blgeden uzaklatrmak amacyla ayaklanmlar, blgede bamsz bir Krt devleti kurulaca yolunda yaplan propagandalarn etkisiyle 7 airet reisi, 8 Nisan 1921de TBMMye gnderdikleri bir mektupla blgede bir Krt vilayeti kurulmasn, valilie de bir Krtn atanmasn istemilerdi. Ayaklanmay bastrmakla Nurettin Paa grevlendirilmi, komutasndaki Merkez Ordusu Kohisar, Zara, Mu, Ovack, Kemah, Kangal, Kogiri blgesinde geni bir harekta girimi, 15 ayr yerde arpmalar meydana gelmiti. Mays sonunda doru ayaklanmaclar sindirilmi, 500 kadar ldrlerek nemli bir ksm da ele geirilmiti. Bu olaydan ay sonra Sivas Valilii grevine atanan Ebubekir Hazm u bilgileri veriyor: mraniye Hadisesi, ya da Kogiri Hadisesi ad verilen vaka, Sivas valiliinde ie balaymdan aya yakn bir mddet iinde km ve Nurettin Paann yapm olduu bastrma hareketinin ok fena bir ekilde sonulanm olduunu Sivasa geldiim zaman rendim. Olay sndrme iinin lzumsuz iddetini mazur gstermek iin Kumandan Paann mraniye Hadisesi diye bytt bu hadise, kendisini bu ie memur eden Vekiller Heyetinin 13 Mart 1337 (1921) tarihli kararnamesinde Harekt- ekavetkrane diye nitelendirmitir. Sivasa geliimin nc gnnden itibaren Nurettin Paa ile aramzda daha nce tasliatyla anlatld gibi- anlamazlk ve ekime olduu ve kendisine krgn olduum, bu yzden de tarafsz olamadm hakknda kt bir dnceye yer vermemek iin olayn mahiyetini Kumandan Paaya syletmeyi daha uygun buldum. Bu hadiseyi bastrmaya memur olur olmaz, yani daha Amasyada iken, nerettii 14 Mart 37 (1921) tarihli resmi ve basl beyannamenin suretini aynen buraya naklediyorum: 1- Sivas Vilayetine bal Zara kasabas (Bu kazaya Kogiri de denir.) dahilinde meskn bulunan Kokiri Airetleri arasna sokulan baz fesat amil-i bedhahane ashabnn (kt dnceli kiilerin) kandrd bu airet reislerinden ounun rza ve muvakakatlar dnda bir ksm ayak takm Krtler mraniyede bulunan askeri mfrezeye taarruz ve baz subaylara mraniyede bulunan Zara Kazas Kaymakamn tutuklamlardr. Bu asiler, hareketlerine

346

htillci Trkler

sebep olarak hkmetin gya Krtleri vuracandan bahisle korku ve endieye kaplm olduklarn iae (yayma) etmiler561 te vakann esas bundan ibarettir. Bu vaka Vilayet merkezine akseder etmez Vali Cemal Bey imkn dairesinde gerekli tedbirlere girimekle beraber bu irkin hareketin genilemesine engel olmak iin Krtlerin hkmet tarafndan ge zorlanacaklar yolundaki fena sylentileri yalanlamak ve ahaliyi temin etmek zere o sralarda Sivasta bulunan Temyiz Mahkemesi azasndan halen (21 Mays 1928) Beyazt Milletvekili efik Bey-isim ve memuriyetini hatrlayamadm baka bir zatla beraber- Zaraya gndermitir. Nurettin Paa beyannamesine yle devam ediyor: 2-Sivastan Zaraya gnderilen heyet ( efik Bey ve arkada) tarafndan hkmetin Krtleri tedip etmek gibi bir maksad olmad temin edilmesi zerine Kogiri airet reisleri piman olarak hkmetin af ve merhametine snmlar ve tutuklu bulunan Zara Kazas Kaymakam ile subaylar serbest brakmlardr. 3- Fesat karmak isteyen baz hainlerin (bizzat Kumandan Paa) i bu vakay abartarak bir Krtlk meselesi eklinde gstermeye almalar da muhtemel grnmektedir. Hlbuki byle bir mesele katiyen mevcut deildir ve olamaz. Trkler ve Krtler asla birbirinden kopamaz ve ayrlamazlar. Sonuna kadar din ve vatann tek vcut halinde savunucusu ve koruyucusudurlar. Bunun dndaki kt fikirlerin din dmanlarmz tarafndan uydurulup etrafa yayldn herkesin bilmesi lazmdr. 4- Memleketin emniyet ve asayiinin temini ve halkn terfihi (refaha kavuturulmas) iin muhtelif cihetlerden ok miktarda askeri kuvvet tertip edilmitir. Fesat karanlarn muhakemelerinin icras iin de Sivasta divanharp tekil olunmutur. 5-Halkn emniyet ve huzurunu temin ve fesat erbab ile ekyay tedip ettirmek zere Sivas havalisine gelmekteyim. Herkesin i ve gcyle megul olmalarn ve iat- kzibeye hle-i semi itibar etmemelerini (yalan syleyenlere kulak asmamalarn) ve fesatlk karanlarla ekyay hkmete teslim ve ihbar eylemelerini tavsiye ederim. Fesat karanlarn iddetle cezalandrlacan ve masum ahalinin efkatle himaye edileceini beyan ederim Heyet-i nasiha ad verilen efik Bey ile arkadann vaki olan teminat ve tavsiyeleri zerine beyannamede sylendii gibi Kaymakam ve mfrezenin subay tahliye olunmakla beraber Kokiri Airetleri Resas denilen Zara Kasabas ileri gelenleri heyete, aadaki taahhtnameyi vermekle beraber suretlerini telgrafla Vilayete ve Nurettin Paaya takdim etmilerdir. Hkmet-i Millyemize sadakatle hizmet eden ve ebediyen slam camias dahilinde hsn-i hizmete amade ve aada imzalar bulunan biz Kokiri airetleri reisleri amal ve hissiyat-i sadakatkranemiz hilafna olarak serzede-i zuhur olan mraniye hadis-i messefesinden inibas eden itisabattan ( amacmza ve sadakat duygularmza aykr olarak kveren esef verici mraniye Hadisesinden kan gasp olayndan )dolay aadaki hususlar icra etmeyi taaht eyleriz. 1-Umraniye ve Trkelik() messif vakasnda askerden alnan silah, tehizat, hayvanat vesair askeri eya toplanp sratle hkmetimize iade olunacaktr.
561Tepeyran Ebubekir Hazm Belgelerle Kurtulu Sava Anlar Sf:70 ada Yaynlar Haziran 1982 stanbul

347

Gen Trklerden Cumhuriyet Halk Frkasna

2-Bu olaylar dolaysyla Avar airetleri tarafndan ahaliden alnan btn hayvan, mal ve eyann hepsi geri alnarak sahiplerine teslim ettirilecektir. 3-Kaza ve airetler dahilinde ekyalk yapan veya ekyalk yapmaya niyetlenenler hemen datlarak ahalinin huzur ve sknuyla mallarnn ve canlar teminat altna alnacak ve itaat etmeyenler hkmete ihbar ve teslim olunacaktr. 4-Yukardaki maddeler bugnden uygulanarak Nahiye Mdr Haydar Beyin denetimi altnda kurulan bir komisyon marifetiyle her tarafa ve airet reislerinden oluan kollar ve tertip ve sevk edilmi olduundan mal, hayvan, eya ve silah gibi gasp edilmi eylerin iadesi iin hkmet tarafndan gnderilecek memurlara intizar ederiz. 18 Mart 37 (1921) mzalar 562 Bu taahhtnameden baka yine bu kiiler tarafndan Vilayete ve Ordu Kumandanna aadaki telgraf da ekilmitir slam unsurlarnn birbirinden ayrlamayacan takdir edenlerdeniz. Gelen sayn heyet heyet dahi hkmetimizin grn izah ve bizleri ikna etti. slam ahalimiz hkmetin efkatli kucana snarak bir takm cahillerin aldklar devlet mal ile baz kylerden gtrm olduklar hayvan vesairesin sahiplerine geri verilmesi iin reislerden oluan iki komisyon ie balayarak hkmeti temsil eden muhterem heyetin himmetiyle hepimiz ikaz olunmu ve bu husustaki anlamazlk giderilerek slam kardeliinin temin edilmi olduunu arz ederiz. 12 Mart 37 (1921) Yukarda belirtilen taahhtler ve Nurettin Paann aklamalarna gre olaya neden olanlarn Sivas Harp Divannda yarglanmalar gerekiyordu. Oysa Nurettin Paa sorunu bu yolla zmek yerine kanl bir askeri harekta bavurmu ve bu kararndan Ankaray haberdar etmemiti. 130 civarndaki kyde adeta katliam yapmt. Nurettin Paann kiisel kararna kar koymaya alnca Zarada 76 Divriinde de 57 ky dman olarak grlerek yaklp yklm, dalara kaan binlerce kii alktan lmt. Nurettin Paa, 130 Mays arasnda yaptklarn Sivas gazetesinde yle aklyordu: mraniye hadisesi amillerinden ve Kogiri resasndan Azamet ve kardeleri Bahri ve Sabit Beyler Karcaviran Nahiyesinin en erir ve hunhar ekya reislerinden Filibeyli Hamu ve Zara ile Suehri arasndaki asilerin reisi bulunan evirmehanl Aziz ve Nakinin kardeinin olu Naki ve Alinin kardei haydarn taallukatndan Pehlivan ve mutemedi Hseyin Efendi ile Refahiye ekyasndan Ar ve 159 aki () l olarak ele geirilmitir. Ekya reislerinden mehur Alinin ve ekyaya muhbirlik eden Kaurzade Haydar Bey ve erefiye ekyasndan ve maktul Azizin arkadalarndan brahim ve reislerden Felik Alinin babas ve kardei ile bir olu ve eyh Kasm namndaki casus ile 113 () kii l olarak ele geirilmiti.
() Ahalisi Trk ve Snni kydr. Zara ve mraniye dahilindeki kylerin ahalisi tmyle Krt olmayp Snni Trk veya Alevi Trk ve Alevi- Krt ile Snni Krtlerden olumakta ayrca ormanlk blgede Rum kyleri de bulunmaktadr. 562 Tepeyran Ebubekir Hazm Belgelerle Kurtulu Sava Anlar Sf: 71-72 ada Yaynlar Haziran 1982 stanbul () Yukardaki taahhtnamede imzas bulunanlardan () Kaan ve dalara snanlardan

348

htillci Trkler

mraniye Hadisesinin en mhim tertipilerinden ve balarndan olup isyan hadisesi esnasnda mraniye Nahiyesi Mdr bulunan Kokirili Mustafapazade Haydar Beyle resadan Naki Beyin kardei zzet ve Hasan Beyler ve avenesinden Kiho( Genco da okunabilir) ile 56 aki istimnan etmitir( af dileyerek teslim olmutur) 200 muhtelif cins tfekle bir hayli cephane ve 118 beygirle birok koyun ve dier hayvanlar () msadere edilmi ve 207 asker firarisi ve bakayas yakalanmtr. mera, subay ve erlerin gsterdikleri azim ve gayretten dolay takdirlerimi beyan ve teekkr ederim.563 Nurettin Paann aklamalarndan anlald zere asilerin 200 tfek ile yakalanm olmas ve hibir askerin yaralanmam olmas dikkat ekicidir. Elindeki ok gl kuvvetlerle byk bir katliam gerekletiren Nurettin Paann aklamalar kendi yalann da ortaya koymaktadr. Halktan gasp edilen mallar hazineye de gelir kaydedilmemitir. Btn bu olaylar tespit eden Sivas valisi Ankaraya u telgraf ekerek gerekleri yle dile getirmitir: Bu harekette hkmet merkezinin rzas bulunmad adilne ve seri icraat ile fiilen gsterilerek gelecek nesillere hakl husumet nakleden ve edecek sebepleri bir an evvel ortadan kaldrmalyz. Ac tafsilatn kt zerine koymak istemediim bu messif halin hulasaten ve gizli olarak zatlilerine arzn vatani bir vazife saydm Peki, feci olan bu hadiseyi yakndan grmek ve askeri harektn cereyan eklini mahallerince tahkik etmek zere Ankaradan hususi bir heyet gnderilmesi pek basiretkrane bir tedbir olur. Son gnlerde Zara Kazas dahilinde 6 kyn btn eyasn ve hayvanlarn yama ve alt kiiyi katlettirdii mahalli kaymakamn resmi tahkikata dayanan telgrafnamesinden anlalan taburun kumandan, Ordu Kumandannn akrabasndan olduu sylentilerde ayrca teessf mucip olmutur564 Bu telgraf zerine Byk Millet Meclisince karar verilerek Sivasa Yusuf zzet Paa ve iki milletvekili soruturma iin gnderilmiti. Mecliste yaplan gizli oturumlarda olay grlm, Nurettin Paa grevinden alnarak harp divanna vermiti. Sivasta Merkez Ordusu Kumandan olan Nurettin Paann yaptklar Sivas valisi Nazm Beyin de tepkisini ekmi onun uygulamalarna kar elinden geldiince mcadele etmiti. Tayini Trabzona km olan Vali Hazm Bey, Sivastaki grevinden ayrlrken 23 Temmuz 1921 gn Mustafa Keml Paaya u telgraf ekerek Nurettin Paa iin yle diyordu: ..Bu adamn vilayete musallat olmas devam edecekse vatanmzn erefini, menfaatini ve Mill Hkmetimizin haysiyetini ihlal eden hareketleri yakndan grp de mene imkn bulamadm bir yerde fel olmu bir ahit halinde valilik etmeye deil, yaamaya bile karakterim msait olmadndan stanbuldan hareket eden ailemin bugn geleceklerine ve u srada memuriyet yerimin deitirilmesindeki ar klfete ramen Kastamonu veya Konyaya

() Kaan ve dalara snan ahaliden 563 Tepeyran Ebubekir Hazm Belgelerle Kurtulu Sava Anlar Sf: 75-76 ada Yaynlar Haziran 1982 stanbul 564 Tepeyran Ebubekir Hazm Belgelerle Kurtulu Sava Anlar Sf:78 ada Yaynlar Haziran 1982 st.

349

Gen Trklerden Cumhuriyet Halk Frkasna

memuriyetimin nakline bir an nce msaade buyurmalarn istirham etmek mecburiyetinde bulunduum maruzdur.565 Pontus syan Osmanldan Yunan bamszln kazanmak iin mcadele yrten Etniki Eterya (Mill rgt) uzunca bir sren sessizliin ardndan 1904 ylnda tekrar harekete geerek, mtarekeden sonra Karadenizdeki Rumlar rgtlemeye balamt. Karadeniz Rumlarndan oluan bir heyeti Trabzon metropoliteni bakanlnda Parise gndererek blgede kurulacak Pontus Cumhuriyeti iin almaya baladlar. Bu almalarla ilgili olarak stanbulda yaynlanan Patris adl Rum gazetesi yapt aklamalarla neboludan balayp, Kastamonu, Sivas ve Trabzonu iine alan Pontus Cumhuriyetinin snrlarn da aklamt. I.Dnya Sava srasnda 1916 ylnda Ruslarn eline geen Trabzon, Brest-Ltovsk Antlamas ile 1918 ylnda geri verilmiti. Mondros Mtarekesinden sonra Trabzon Rum Metropoliti Chrysanthon, blgede bir Rum-Pontus Devleti kurmak iin faaliyete giriti. Pontus Cumhuriyeti kurma hevesindeki Rum eteleri blgeyi kasp kavurarak tedhi hareketlerini iyice artrp, Samsun, Merzifon ve Trabzon arasndaki blgede ngilizlerin de desteiyle acmasz katliamlar yapp, halk sindirmeye alyordu. Bu gelimeleri kabullenemeyen Topu Pire Mehmet ve 10. Alay Komutan Ahmet Sreyya Merzifon civarlarndaki Trkleri bu etelere kar rgtlemeye baladlar. ngilizlerin Samsuna birlik karmalar ve ardndan 19 Mart 1919 gn Merzifona bir askeri mfreze gndereceklerini haber alnnca, 17 Mart 18e balayan gece Trk birliklerinden makineli tfek blne bal Temen Hamdi, askerleri ile birlikte bir makineli tfei de alarak daa kmt. Bu gelimeler zerine ngilizler, Trk makamlarna blgedeki Trklerin silahlandn bildirip, tedbir alnmasn istemiler, bu istek Mustafa Kemlin Samsuna gnderilmesine neden olmutu. Gmhackye bal Karaky adl Rum kynden Vangel, kurduu ete ile orum yrelerinde yama ve katliamlarn srdrrken, Trabzon taraflarnda da Rum etelere kar mcadele amacyla Trk kuvvetleri rgtlenmeye balam, bunlar arasnda Ermeni Tehciri srasndaki davranlar nedeniyle gyabnda cezalandrlarak aranmakta olan ve yakalanmamak iin dalara kan Topal Osmann etesi Giresun civarlarnda nn artrm ve Rumlara kar mcadelenin bayraktar olmutu. Mustafa Kemlin, Samsuna geldii sralarda blgede 40 kadar Rum etesi bulunuyordu. Osmanl hkmeti blgede yaayan Trk halkn Rum ekyalara kar korumuyor onlar kendi kaderleriyle ba baa brakyordu. Trklerde oluturduklar 13 civarndaki Trk ete ile halk Rumlara kar savunmaya alyordu. 1904 ylnda kurulan Pontus Cemiyeti, Anadolunun dt kt durumdan faydalanarak Yunanllarn kkrtmas ile Kuzey Anadoluda harekete gemiler, tilaf Devletlerinin Yunanllar desteklemesinden cesaret alan Rum eteleri, Anadolunun kuzeyinde yal Trkleri ldrmeye, kadn ve ocuklar yok etmeye balamlard. Samsun, Merzifon, Tokat, Vezirkpr, aramba, Terme, Ldik ve Amasya yrelerinde Ermenilerle birleerek byk bir
565 Tepeyran Ebubekir Hazm Belgelerle Kurtulu Sava Anlar Sf: 87 ada Yaynlar Haziran 1982 st.

350

htillci Trkler

vahet rnei veren Rumlara kar Topal Osman, mill kuvvetlerle birlik olarak harekete gemi ve Pontus Cemiyetine ait Rum etelerini teker teker ortadan kaldrmay baarmt. Kurtulu Savann kazanlmasnn ardndan blgede yaayan Rumlarn hepsi Anadoluyu terk edince Pontus Devleti kurma abalar da son ermi oldu.

Demirci Mehmet Efe syan

erkez Ethem syannn ardndan Ulusal Kurtulu Mcadelesine byk katklar olan Demirci Mehmet Efede erkez Ethemle haberleerek Denizli, Burdur, al, Dinar dolaylarnda isyan etmiti. Onun bu tavr renildiinde, Gney Cephesinde bulunan Refet Beyin svarileri, halk canndan bezdiren Demirci Mehmet Efenin zerine gidiyordu. Sandkldan 15 Ekim sabah Dinar ynnde harekete geen birlikler evre kylere dalmt. Kazanpnar kyne giren birliin komutanna gelen kyl: Kumandan Bey nereye gidiyorsunuz? Dinara gideceiz, oradan da Nazilliye gideceiz Hayr, kumandan bey . Siz Demirci Mehmet Efenin zerine gidiyorsunuz Ne mnasebet Demirci Efe bizim arkadamz, biz onunla beraber Yunana kar savaacaz imdi siz bize yle sylersiniz; ama bir iki gn sonra benim dediim olacak. Bunu da nerden karyorsunuz Biz efelerden, etelerden, Mustafa Keml Paaya o kadar byk ikyette bulunduk ki; artk bu adamlarn zulmlerine hkmet son vermeye mecburdur. Bu adamlar ne gibi zulm yaparlar? sorusu zerine alamakl olan kyl: Kumandan bey, kye drt efe gelir ikramda bulunuruz. Elimizden geldii kadar hizmet ederiz. Koyun keseriz beenmezler, hindi isterler. Kaz keseriz, tavuk isterler. Her dediklerini yaparz. Rak isterler arap isterler. (....) eit eit rezalet karrlar. En sonunda bir bahane bulup gen ihtiyar demezler verirler bize sopay.566 15 ve16 Aralk gnleri Dinarn decik ky gece baslarak Efenin kzanlar datlm, be on kiiyle kaan Demirci Mehmet Efe de, daha sonra affedilmiti. Refet Paa Demirci Mehmet Efe zerine yapt baskn yle anlatyor: Evvela Demircinin zerine yrdm. Bir sabah baskn yaptm. Kald kye iki top savurdum, hemen kat. Kasasn ve kymetli silahlarn ele geirdim. Tam yz bin liras vard. Sonra onu 10 kiilik maiyeti ile bir yerde ikamete memur ettim. Yanna 10 kii brakmasaydm dmanlar ldrrlerdi. Ayrca geimi iin tahsisat baladm. Tabii kendi parasn veriyordum. Sonra ocuklarna da baktm, yine kendi parasn harcadm567

566 Gralp erif Kurtulu Savann Yz Sf:102 Gncel Yaynclk Ekim 2002 stanbul 567 Selek Sabahattin Anadolu htilli- Sf: 146 Burak Yaynevi - stanbul

351

Gen Trklerden Cumhuriyet Halk Frkasna

Bu baskn sonucu kaan Demirci Mehmet Efeden de kurtulunmutu. 12 Temmuz 1956 gn Hilton otelinin 536 numaral odasnda erif Gralp ile gren Refet Paa Demirci Mehmet Efenin kamasn bilerek saladn sylemiti.568 2021 Aralk gecesi evinde Yeni Dnya Gazetesinden Hayri, Arif Oruun kz kardeinin olu Nizamettin, Mir Fuat Paann olu Hidayet ve arkada kr Beylere Reit Bey, ordu birlikleriyle Kuvay Seyyare arasnda bir atma kt takdirde, subaylarmzla erlerimizi yanltma grevi vermiti. Bunlar yanlarnda Ethem Beyin ktibi ile 21 Aralkta trenle Eskiehire gelmilerdi. 569 apanolu syannn bastrlmasndan sonra erkez Ethem kuvvetleri getikleri her yeri ekirge srleri gibi soyup soana evirmilerdi. Ankara hkmetinin elinde baka g olmad iin bunlara mahkm durumdayd. erkez Ethemin kuvvetleri Ankarada grdkleri subaylara onlarn duyabilecei ekilde: Bu hergeleler ne ie yararlar. Biz cephe cephe koarz. Onlar gerilerde yan gelip yatarlar diye konuuyorlard. Ankaradan Eskiehire geldiklerinde hibir makama danmaya gerek grmeksizin ehirdeki en gzel evlere el koymular sahiplerini kovarak kendileri yerlemilerdi. Cepheye hareket etmeden nce yorgunluk karmlar, gnlerce gezerek elenmiler, Yozgatta ele geirdikleri paralar, sar liralar, taklar burada harcamlard. Oysa Mustafa Keml, Talat Paaya 29 Kasm 1920 gn yazd mektupta paraszlk iinde kvrandklarn yle dile getiriyordu: Bu gn iinde bulunduum vaziyete girerken be param olmadn suhuletle tahmin edeceinizden eminim. Girdikten sonra da stanbula bol bol mevaidde bulunan zengin zevatn bizi derhatr edeceklerini farz etmek gafletinde bulundum. Milletten para istemek, onlara en mukaddes gayeler hakknda bile phe ve tereddt ilka ediyor. Bundan baka muhaliflerin en kuvvetli propaganda silahn tekil ediyor. Bu sebeple pek elim ihtiyacat iinde dua ile i grmeye alyoruz. Fakat bittabi paraszlk yznden birok nafi teebbsler ve kati ihtiyalar temin ve tatmin edilemiyor. Binaenaleyh sizden imdilik hi olmazsa elli bin lirann Asm Beyle gnderilmesine intizar ederim.570 erkez Ethemin kuvvetleri isyanlar karsnda baarl olmasna ramen Yunanllara kar yrtlen dzenli ordu savanda baarl olamamlard. Bu nedenle de dzenli orduya kar kin duyuyorlard. Yeil Ordunun siyasi fikirlerini de kendi karlar iin alabildiince kullanyorlar ve Eskiehir sokaklarnda aktan aa subayln ve mecburi askerliin kaldrlmasnn propagandasn yapyorlard. Sradan ete yelerinin dahi dzenli ordu ve Yeil Orduya yaklam yleydi: Bu i senin bildiin dzenli ordu ile baa kamaz. Bu ii Moskof baa karacak, Moskof iindeki Mslmanlarn ok lim bir hocas varm. Bu adam Moskofun Bolevik adndaki ban (yani bandaki adam demek istiyor) Mslman yapm, imdi bu ba bizim snrmzda yeil bir ordu kuruyormu. Yeil ordunun adamlarnn banda yeil klahlar, srtlarnda yeil

568 Gralp erif Kurtulu Savann Yz Sf:104 Gncel Yaynclk Ekim 2002 stanbul 569 Gralp erif Kurtulu Savann Yz Sf: 64 Gncel Yaynclk Ekim 2002 stanbul 570 Yaln Hseyin Cahit ttihat Liderlerin Gizli Mektuplar Sf:218 Temel Yaynlar Ekim 2002-stanbul

352

htillci Trkler

cbbeler, ellerinde yeil tespihler, hep tekbir ve tehlil getiriyorlarm. Onlar bir defa bu cepheye geldi mi iler dzelecekmi. nk bu yeil orduya ne kurun ilermi ne glle. 571 21 Aralkta trenle Eskiehire gelenlerden biri, trenin hareketinden nce, gizlice istasyonda Mustafa Kemlin bulunduu binaya gelip, durumu Mustafa Kemle bildirmiti. Mustafa Kemlin : Biz Ethem Bey ve kardelerine kar sevgi duyuyoruz. Onlar bo yere tela dyorlar. Bu teebbslerinden znt duydum. Fakat Ethem Beyin orduda bozgunculk karmak iin verecei talimat bilmek isterim deyip kendilerinin hareketlerini serbest brakm. Eskiehirde smet Paaya, Afyonkarahisarda Fahrettin Paaya bilgi vererek bu kiilerin takip edilmesini istemiti. hbarcnn, ihbarlarnn doru olduunu sonradan anlalmt. Kzm Paa, bu grleri dinledikten sonra: Trkiyenin Bat Cephesinden baka douda, gneyde, merkezde de ordular vardr. Bu ordularn banda ve iinde ok deerli ve pek kudretli komutanlar ve subaylar vardr, btn bunlarla birlikte bir millet vardr diyerek kendilerini yattrmaya ve ll bir duruma getirmeye abalamt. Fakat erkez Ethemin kardei Reit Bey, Meclisteki faaliyetlerini artrmt. Cephedeki durumla ilgili baz pheleri olduunu syleyen krk elli kadar milletvekilini etrafnda toplayarak Bakanlar Kurulundan bilgi istiyorlard. Bolu milletvekili Yusuf zzet Paa, bu durumu Mustafa Kemle bir mektupla bildirmi onlarn isteiyle Bakanlar Kurulu ve Mustafa Kemle, milletvekillerinin herhangi bir konuda soru sormak iin hkmeti davet etmesinin usule uygun olmadn bildirip, taleplerini reddetmiti. Yusuf zzet Paa, Mustafa Kemlin cevabn toplant halindeki milletvekillerine bildirdiinde, Reit Bey ayaa kalkarak : Efendiler! bu cevap gsnz kapayn! demektir. Yksek malumunuzdur ki, askerlerin gslerinin kapal bulunmas disiplin gereidir diyerek Mustafa Kemlin kendilerini asker disiplin altna almak istedii, kendilerinin de bunu kabul etmeyeceini sylemiti. 22 Aralk 1920 gn, Reit Beyle bakan ve milletvekillerinden on be kadar arkadan odasna davet eden Mustafa Keml, bu konunun btn gelime safhlrn, gerekli belgeleri de gstermek suretiyle, ak bir ekilde anlatnca, Reit Bey, sylediklerimin hibirini inkr etmeyerek dman saldrlarna kar tek kuvvetin Ethem Beyin kuvveti olduunu, dman karsnda dzenli ordunun il yavrusu gibi dalacan syledi. Ayrca Ethem Beyin kuvvetinin artrlmas ve takviye edilmesi gerektiini bildirince Mustafa Keml : Ethem Beyin kendi komutas altnda kullanabilecei kuvvetin says en ok bin iki yz, iki bin kiiden ibaret olabilir. Bu say artrlacak olursa, disiplinsizlik dolaysyla dalp felkete yol aar. Her halde, memleketin mukadderatnn ahsa bal kuvvetlere deil, ancak Byk Millet Meclisinin kanunlarna bal dzenli birliklere emanet edilmesi gerekir. Kuvay Seyyare, belirli bir kadro halinde, verilen emirlere tamamen uymak ve boyun emek artyla yararl olabilir. diye karlk verince bu aklamalardan ikna olmu ve aklanan gerekleri kabullenmi gibi grnen bir tavr taknan Reit Bey, kardelerinin yanna giderek nasihatlerde bulunmay kabul etmiti. Oluturulacak bir Nasihat Heyeti araclyla, Kuvay Seyyareye, Hkmetin son ve kesin isteklerinin ulatrlmas kararlatrld. Bu istekler unlard:
571 Yazman M.evki Anadolunun gali Kamer Yaynlar Sf: 47 1999-stanbul

353

Gen Trklerden Cumhuriyet Halk Frkasna

1 Kuvay Seyyare, dier birlikler gibi emir ve komutaya tam olarak uyacak ve kanun d her trl taknlklardan kanacaktr. 2 Kuvay Seyyare, kuvvetini artrmak iin kendiliinden hibir yerde,hibir ekilde adam toplamayacak ve bu maksatla gnderdii adamlarn faaliyetine derhal son verecektir. Asker ihtiyac, teki birliklerde olduu gibi, yaplacak mracaat zerine Cephe Komutanlnca salanacaktr. 3 Kuvay Seyyare, kaaklarn yakalatmak iin dorudan doruya adamlar grevlendirip gndermeyecek: kaaklar, dier birliklerinki gibi Cephe Komutanlnca takip ettirilecek ve yakalattrlacaktr. 4 Kuvay Seyyare mensuplarnn ailelerine bakmak zere baz yerlerde bulundurduu irtibat subaylarnn kim olduklar hkmete bilinecek ve bu irtibat subaylarnn ellerinde bulunan ifrenin bir sureti de bize verilecektir. Bu artlar yerine getirildii takdirde, Kuvay Seyyare, imdiye kadar olduu gibi belirli bir kadro dahilinde yine grevine devam edecekti. Reit Beyle beraber Cell, Kl Ali, Eyp Sabri ve Tevfik Beyler, 23 Aralk le vakti Ankaradan hareket ederek, 24 Aralk gn leden sonra saat 16.45 sralarnda Ktahyaya varmlard. Bu sralarda erkez Ethem ve Tevfik Bey, Cephe Komutannn bilgi ve onay olmakszn, blgelerinde bulunan ordu birliklerini cepheye datmlar ve Kuvay Seyyarenin arlksz erlerini Gedizde, Pehlivan Aa mfrezesini de Ktahyada toplamlard. Gelimeleri izleyen Mustafa Keml, 2526 Aralk 1920de, Ktahyada bulunan Cell Bey ve arkadalarna gnderdii bir telgrafta: Bu hareket tarznn tad maksat ve anlamn ne olduunu kesinlikle bilmek isterim. Bu konudaki grnzn bildirilmesini makine banda bekliyorum diyordu. Bu telgrafa verilen cevap ise: Msterih olunuz, ktye yorumlanacak herhangi bir davran yoktur. Tevfik Bey yarn gelecek, hep birlikte greceiz. Sonucu etrafl olarak arz ederiz. eklindeydi. Bu cevap karsnda phelenen Mustafa Keml, Cell Bey ve arkadalarnn ya durumdan haberdar edilmeyerek aldatlmakta olduklarn veya tutuklanp istenildii gibi yaz yazmaya mecbur edildiklerine kanaat getirmi olmasna karn, gerek durumu anlamam ve ksa telgraflaryla verdikleri teminata inanm grnerek: Tevfik Bey ile de grmelerinden sonra, memleket ve milletin yksek karlarn salayacak esaslar zerinde anlaacaklarna phesi olmadn, kendisine gelen haberleri dedikodu sayarak, Hkmete hibir tedbir alnmasna gerek bulunmad yolundaki inancn Hkmet yelerine anlatacan, ancak aralarndaki samimiyeti zedeleyen durumun bir an nce ortadan kalkm bulunduu haberini beklediini, kendisini gnl krklna uratmamalarn istedi. Nasihat Heyetinin, 2627 Aralk l920de, ortak imza ile ektikleri etrafl ve ak telgraflarndaki nemli noktalar unlard: 1- Gvenlik tedbirleri alndna phe yoktur. Bu tedbirlerin hepsi kendilerini savunmak iindir. Kendilerine kar karlan ve ylan kuvvetler ve yeni kurulan karakollar eski yerlerine ekildii takdirde, bu tedbirlerden de vazgeeceklerdir.

354

htillci Trkler

2- Dmanca hareketle karlamadka, memleketin gelecekteki selmeti iin ve zat devletlerinin ahsna kar besledikleri iten ballk dolaysyla her trl fili hareketten kanacaklarna en byk yeminlerle sz vermilerdir, 3 Kuvay Seyyarenin Konya ve Alacada bulunan askerleriyle, Temen Sadrettin Efendi komutasnda Konyadan gelmekte iken Fahrettin Paa tarafndan tutuklanan seksen neferin ve Kuvay Seyyare mfreze komutanlarndan Krt smail Aa ile Kalecikteki akrabasndan cihada katlmak zere askerlik ya dndaki kimselerden toplananlarn Kuvay Seyyareye katlmalarna engel olunmamas, 4 Kuvay Seyyareye para verilmesi iin Ktahya Mutasarrflna emir verilmesi, 5- Karlkl gven ve itimadn gerekten kurulmas ve devam ettirilmesi iin Fahrettin ve Refet Beylerin cepheden uzaklatrlmalar. Buradan kan anlama gre Ktahyaya giden heyetin, tutuklanm olma ihtimali ok yksekti. Yazlanlar dikte ettiriliyordu. Bunun byle olacan heyet gitmeden nce sezen Mustafa Keml, Kzm Paaya gitmemesi gerektiini sezdirmiti. nk Kzm Paay tutuklayarak, imzasn kullanabilirlerdi. 2627 Aralk gecesi, Eskiehirde Bat Cephesi Komutan smet Beye de u ifreli telgraf eken Mustafa Keml: Ktahyaya giden heyetin ayrntl telgrafn aada olduu gibi veriyorum. Bunun ana noktalar zetleyerek, makine banda, Refet ve Fahrettin Beylere bildirmenizi rica ederim. Heyete makine banda verdiim cevap da Telgrafnz yarn Bakanlar Kuruluna sunacamdan ibarettir. Yarn, Bakanlar Kurulu kararyla, heyete, grevlerinin son bulduunu ve hemen Ankaraya dnmelerini bildireceim. Ondan sonra, konuyu btn ayrntlaryla Mecliste aklamak dncesindeyim. Kuvay Seyyareye kar, smet ve Refet Bey kuvvetlerinin, bulunduklar yerlerde toplu ve uyank olmalarn ve alnm bulunan genel tedbirlere daha ok nem verilmesini ve dikkat edilmesini rica ederim. fil harekete herhalde onlar balamadan, imdilik balanmamas taraftarym. Diyordu. 21.12.1920 gn Bat ve Gney Cephesine gnderilen telgraf ile de Refet ve smet Beye zel olarak: Ktahyaya giden heyetin gnderdii ayrntl telgraf, Bakanlar Kurulunda incelenerek aadaki kararlar alnd. Bu kararlar, bu akam ak telgrafla Byk Millet Meclisi Yce Bakanlndan doruca Ktahyaya bildirilecek ve heyetin grevine son verilecektir. Buna gre gereken tedbirlerin alnmas ve grlerinizin bildirilmesi rica olunur denilerek kararname hkmleri bildiriliyordu. Vatann kurtuluu iin ordularda gr birliinin art, mutlak itaatin gerekli oduunu her eyden nemli sayan Bakanlar Kurulu, Byk Millet Meclisi yelerinden Cell, Reit, Eyp Sabri, Vehbi ve Kl Ali Beylerin Ktahyadan gnderdikleri 26/27 Aralk 1920 tarihli telgraflarn ve bu konu ile ilgili olarak ortaya kan durum ve olaylar grp inceledikten sonra, u kararlar almt: 1- Birinci Kuvay Seyyare, btn teki ordu birlikleri gibi, kaytsz artsz Byk Millet Meclisinin kanunlarna, Hkmetin koyduu dzen ve emirlere ayak uydurmakla ykml ve asker disipline baldr.

355

Gen Trklerden Cumhuriyet Halk Frkasna

2- Birinci Kuvay Seyyare Komutanlnn asker grev ve konularla ilgili btn teklif ve grleri, ancak emri altnda bulunduu komutanla ve bu komutanlk vastasyla ilgili makamlara bildirilir. 3- Yukardaki kararlar Genelkurmay Bakanl uygular. Mustafa Keml, Ktahyada bulunan Byk Millet Meclisi yelerinden Cell, Reit, Eyp Sabri, Vehbi ve Kl Ali Beylerin, 26-27Aralk 1920 tarihli telgraflarna, 27 Aralk gn bir cevap gndererek yukardaki, Bakanlar Kurulu kararna gre : Sizlerden istediim zel grev son bulmu olduundan geri dnmeniz rica olunur. Demiti. Heyet bu istee 28 Aralk 1920 gn u cevab vermiti: Bakanlar Kurulu kararn bildiren telgraf emrinizi akam aldk. Aslnda her birimiz memleket ve milletin selmeti iin, byk bir samimiyetle emrinize uyarak buraya geldik. Eskiehirin ve burann durum ve tutumunu grdk. Anlamazlk konusu olan meseleyi tam bir tarafszlk ve dorulukla inceledik ve aratrdk. Grmelerin nasl getiini ve safhlrn olduu gibi bilginize sunduk ve samim inanlarmza dayanarak meselenin zm eklini anladmz gibi yazdk. Sunduumuz hususlara karlk, Bakanlar Kurulunun bize bildirilen kararnn neyi ifade ettiini anlayamadk. Aksine, vatann selmet ve mutluluunu gz nnde bulunduran maruzatmzn iyi karlanmadn grdk. Bu konunun daha fazla srncemede braklmaya tahamml olmadna itimat buyurmalarn istirham ederiz. Bu telgrafa karlk olarak Mustafa Kemlde u cevab makine banda veriyordu: Memleket ve milletin selmeti iin bana kar gsterdiiniz samimiyete cidden mteekkirim, Sz konusu durum hakknda sizlerin buradan ayrlmasndan nce, btn belgeleri gstermek suretiyle yaptm aklamalar sonunda, konuyu resmen hkmete intikal ettirirken, sizlerin yerinde olan hareket tarzn, oradaki arkadalara aklamak ve anlatmak zere, yolculuk zahmetine katlanmanz rica etmitim. Konunun zm noktas olarak telgrafnzda iaret buyurduunuz nokta zaten burada da sz konusu olmutu. () Ancak, burada da arz ettiim zere, benim bir buuk aydan beri sregelen ahs ve zel gayret ve teebbslerimle ve byk bir samimiyetle yaptm almalarn, ne yazk ki, takdir edilmemi olduunu gryorum. phesiz bu konunun zm ve takibini sorumlu ve ilgili makamlara brakm bulunuyorum. Ktahyadaki heyet, durumu Meclise aklayarak kendilerine daha yararl olabileceklerine Ethem ve kardelerini inandrarak ellerinden kurtulabilmilerdi. Ama Reit Bey, heyetle birlikte dnmeyerek orada kalmt. Mustafa Keml, Ktahyaya, Bakanlar Kurulu karar ve heyetin geri dnmesi gereini bildirdikten sonra cephe komutanlarna da s Ethem ve kardelerine kar harekta gemelerini emretmiti. erkez Ethemin anlay, asker harekt apulculuk, adam karma vs. gibi yntemlerle kardklarndan kurtulmalk almay devlet ynetmek sanyordu. Bu davranlar Trk halkn kendi vatanndan bezdiriyordu.Trkiye Byk Meclisini kendileriyle uratrarak resmi otorite altna girmeyi reddediyor, haddini bilmez, bir tavr sergiliyordu. Kendi karlar iin dmanla ibirlii yapabilecek bir karaktere sahiptiler. erkez Ethem ve kardelerinin, ellerindeki btn kuvvetler ve dayandklar dmanlarla birlikte yola getirmek ve ortadan kaldrmak zorunlu hale gelmiti. Bu sorunu zmek iin hazrlklar tamamlanm, Bursada

356

htillci Trkler

bulunan Yunan kuvvetlerine kar bir piyade tmeni braklarak, iki piyade tmeni ile bir svari tugayna Eskiehirin gneybatsnda ve Ktahya dorultusunda ynak yaptrlmt. Uakta bulunan Yunan kuvvetlerine kar da, cephede yalnz bir tabur braklarak, iki piyade tmeni ile yedi svari alayna, Dumlupnar yaknlarnda veyine Ktahya dorultusunda ynak yaptrlmt. Mill Kuvvetler, hareket emrini alr almaz, derhal Ktahyada bulunan s erkez Ethem kuvvetleri zerine yrye gemiler, 29 Aralk 1920 gn Ktahyay igal etmilerdi. Blge halk mill kuvvetlerin Ktahyaya giriinden memnun olmular, cepheye giden her neferi, her ktay tevik ediyorlar ve yalvaryorlard: Amann, bu herifler gavurdan daha insafszdr. Malmz rzmz size emanet, bunlardan koruyun 572 diyorlard. gn sonra da Bat ve Gney Cephelerinden hareket eden btn kuvvetler, Ktahyann 3040 kilometre ilerisinde ve Gediz ynnde bir hatta birlemilerdi. erkez Ethem, mill kuvvetleri hibir yerde durdurmaya cesaret edemeyerek Gediz zerine ekilmiti. Trkiye Byk Millet Meclisinin ordusu, Byk Millet Meclisi ve Hkmetini kk gren erkez Etheme haddini bildirmiti. Kaan Ethem, stanbula gnderdii telgrafta: Ankarada tutuklanan sayn arkadalarnzn stanbula geri gnderilmeleri iin, Ankara Meclis Bakanlna ektiim protesto yazs aada bilgilerinize sunulmutur. imdi, Millet Meclisinin kararyla saldrya uram bulunuyorum. Kuvvettim savunmaya hatt kar saldrya, bile yeterli olmakla birlikte, karmda ve yanlarmda Yunanllar bulunduundan, tutulacak yol konusunda Yunan komutanl ile anlamaya varlm ise de, zt devletlerinin onayn almay da her bakmdan lzumlu buldum. Gereinin yaplmas, haberlemelerin ve Zt devletlerinin emirlerinin alnmasnn salanmas iin, Gediz telgraf hattnn onarm ve dzeltilmesi, yksek emirlerinize arz olunur diyordu. erkez Ethemin yukardaki telgrafta belirttii protesto yazs Trkiye Byk Millet Meclisi Bakanlna geldiinde gizli bir oturumda Meclise okunmutu. Kaba ve edepsizce yazlm bu telgraf milletvekillerinin ahslarna hakaret ve Mill Meclisin meruluuna saldrlarla doluydu ve zzet Paann stanbula dnmekte serbest braklmasn istiyordu. Mill kuvvetler Ktahyaya girdii srada Mustafa Keml Mecliste baz milletvekilleri tarafndan eletirilerek, erkez Etheme kar yaplan askeri harekata kar klyor: Allah korusun Ethem Bey orduyu datrsa ne yapaca, bu kadar nemli bir olaya kimin ve nasl karar vermi olduu, byle bir kararn Meclise haber vermeden nasl alnabildii ? gibi birok soru ve eletiriler yaplyordu. Ethem Bey ve kardelerinin vurulmamas isteniyordu. Milletvekillerinden bazlar, durumun ahs ve hiss krgnlklardan doduuna inanyorlard. Yaplan propagandalar ile kamuoyu yanltlmak isteniyor, erkez Ethem kuvvetlerinin ok ve yenilmesi g olduu sanld iin, bunlarn ordu ile atmas halinde, ordunun il yavrusu gibi dalaca, durumun ktleecei, bunun iin de, atmaya engel olmak gerektiini dnyorlard. erkez Ethemin oluturmak istedii diktatrlk Mustafa Keml ve Trkiye Byk Millet Meclisi tarafndan kabul edilmemi erkez Ethem kuvvetlerinin peine den mill kuvvetler, 5 Ocak 1921 gn Gedizi igal ettiinde Ethem ve kardeleri de, bir ksm kuvvetleri
572 Yazman M.evki Anadolunun gali Kamer Yaynlar Sf: 118 1999-stanbul

357

Gen Trklerden Cumhuriyet Halk Frkasna

ile birlikte dman saflarna katlmlard. Artk Trk ordusunun karsnda bir tek dman cephesi kalm, Yunanllar, 6 Ocak 1921 gn saldrya gemilerdi.

Yeil Ordu
1920 Eyllnn ilk gnlerinde bakentin Ankaradan baka bir yere tanmas dnlmeye balamt. Hatta halkn Meclise kar isyan edebilecei iddialar dahi ileri srlyordu. Birka ay nce Sovyetler Birliinde Bolevikler i sava kesin olarak kazanmlar Trk ve Mslmanlarn oluturduu Yeil Ordu ile Kzl Ordunun zaferleri pekitirilmiti. Bu gelimeler Yeil Ordunun Ankarada da baarya ulaabilecei hayallerini yaygnlatrmt. 19 Austos gn Azerbaycan Cumhurbakan Nerimanovun Byk Millet Meclisine gnderdii mektupta yle deniliyordu: Mslman komnistleri sizin amacnza varmanz iin, olanca glerini harcayacaklardr. Aksi taktirde, ne sizin iin ne de btn Dou iin varlk yoktur Yunan birliklerinin ilerleyiiyle Bursa igal edilince Meclistekilerin byk ounluu Boleviklikle ilgisi olmayanlar dahi: Bolevikler gelsin bizi kurtarsn demeye balamlar, 1920 ylnn baharnda Boleviklerin Kafkasyaya doru ilerlemeleri Meclisin eski ngiliz Muhibleri Cemiyeti yelerini de Bolevik yapmt. Bu srada 31 Mays 1920 gn Sovyet temsilcisi Karasin, bir ticaret anlamas imzalamak zere Londradayd. Lloyd George anlama imzalamak iin Karasine: -Boleviklerin, Anadolu, ran ve Afganistan ve Hindistanda propaganda yapmamasn, Batumda bulunan ngiliz garnizonu ve Grc Menevik Hkmetine kar saldrda bulunmamasn, Krmda Vrangel ve Balkan Devletleri ile savalmamasn, Mustafa Kemle yaplan her trl yardmn kesilmesini art komu, bu koullarn yerine getirilmesi durumunda Boleviklerin ngiltereden mal satn almasna izin vereceklerini dayatmt.573 O dnem Rusyada yaanan alk ve ktla are bulabilmek iin ngiliz artlarn kabul etmek zorunda kalan Sovyetler, grmelerin ardndan Mart 1921de Ticaret anlamasn imzalam olmalarna karn gizli gizli Mill Mcadeleye yardm da srdrmekteydi. Eski ttihatlar da Boleviklere kar muhabbet iindeydiler. Enver Paa da Leninin kendisine salayaca yardmlarla Anadoluya gemeyi hayal etmeye balamt. Ama Lenin ona gvenmedii iin Mustafa Suphiyi destekliyor, o da oluturaca kuvvetlerle Anadoluya geme planlar yapyordu. Mustafa Suphi, Bakde bir Bolevik Alay oluturmu, Ermeni engelini aamad iin Anadoluya geememiti. Anadoludaki gelimeleri yakndan izleyen Lenin, Ekim 1920de Trkiyeye eli olarak gnderdii Aralova talimat verirken unlar sylyordu:
573 Avcolu Doan Milli Kurtulu Tarihi Cilt:2 Sf: 783 stanbul Matbaas 1974-stanbul

358

htillci Trkler

Mustafa Keml Paa, tabii ki sosyalist deildir, ama grlyor ki, iyi bir tekilat Kabiliyetli bir lider, mill burjuva ihtillini idare ediyor. lerici akll bir devlet adam. Bizim sosyalist inklabmzn nemini anlam olup, Sovyet Rusyaya kar olumlu davranyor. O, istilaclara kar bir kurtulu sava yapyor. Emperyalistlerin gururunu kracana, padiah da yardaklaryla birlikte silip spreceine inanyorum. Halkn ona inandn sylyorlar. Ona, yani Trk halkna yardm etmemiz gerekiyor. te sizin iiniz budur. Trk hkmetine, Trk halkna sayg gsteriniz. Byklk taslamaynz. Onlarn iine karmaynz. ngiltere onlarn zerine Yunanistan saldrtt. ngiltere ile Amerika bizim zerimize de bir sr ile memleket saldrtt. Sizi ciddi iler bekliyor. Kendimiz fakir olduumuz halde Trkiyeye yardmda bulunabiliriz. Bunu yapmamz gereklidir. Moral yardm, yaknlk, dostluk, kat deeri olan bir yardmdr. Bylece, Trk halk yalnz olmadn hissetmi olacaktr. () arlk Rusyas yz yl boyunca Trkiye ile savamtr. Bu tabii, Rusyann, Trkiyenin amansz dman olduuna dair yaplan propagandalarla, halkn hafzasnda derin izler brakmtr. Btn bunlar, Trk kylsnde, kk ve orta mal sahiplerinde, tccarlarda, aydnlarda ve idareci evrelerde Ruslara kar dosta olmayan duygular ve gvensizlik uyandrmtr. Bilirsiniz ki, gvensizlik ar geer. Bunun iin de sabrl, dikkatli, sakncal bir alma gerekmektedir. Eski arlk Rusyas ile Sovyet Rusya arasndaki ayrm , szle deil ile gstermek ve anlatmak gereklidir. () En nemlisi halka sayg gstermektir. Emperyalistlerin yamac, istilac politikalarna karlk bizim, hibir kara dayanmayan dostluk ve memleketin i yaamna karmama durumumuzu aklaynz! te sizin deviniz!.. Ne gibi bir yardmda bulunacamz da bildirelim: en kuvvetli bir ihtimalle silah yardmnda bulunacaz. Gerekirse baka eyler de veririz.574 Anadolunun en aresiz gnlerinde bir mehdi olarak grlen Yeil Ordu, Kzm Karabekirin pratik bir ekilde Erzurumda oluturduu nc mfrezesini yeil bayraklarla donatmasyla Yeil slam Ordusu geliyor propagandas ile Ankaraya gnderiyor ve caddelerde vatanseverlerin cokularyla karlanyordu. erkez Ethemin kuvvetleri arasnda bulunan Bolevik Taburu da bu gelimelerin bir yansmasyd. Ankarada Boleviklik o kadar umut haline gelmiti ki, Falih Rfk Atay: Tuhaf kader cilveleri vardr. Eer Lenin arl ykmasayd ve Rusya zafer gnne erise idi. stanbul Rus olacakt. nsann acaba bir stanbul kesine Leninin bstn koysak m diyecei gelir derken,575 Tokat milletvekili Nazm, Hac Bayram yaknlarnda kulp am, bu kulbe gelenleri karlayan eyh Servet: Mecliste bir grup yapalm. Memleketin buna ihtiyac var. Komnistlik slam esaslarna uygundur. Ebubekir komnisttir. Mslman olduktan sonra btn varn yoksullara datt idi.576 Diyordu. Bursa Milletvekili ve Nakibendi Tarikt eyhi olan Servet Efendi Rus elisi Aralovu ziyarete gidiini Eli, yle anlatyordu.
574Aralov S.. Bir Sovyet Diplomatnn Trkiye Hatralar I Sf: 46-47 Cumhuriyet Gzt. Eki Aralk 1997 575 Atay Falih Rfk ankaya Sf:178 Pozitif Yaynlar Temmuz 2006-stanbul 576 Atay Falih Rfk ankaya Sf:282 Pozitif Yaynlar Temmuz 2006-stanbul

359

Gen Trklerden Cumhuriyet Halk Frkasna

Ankaraya geliimden ksa bir sre sonra idi. Ziyaretime, Bursa Milletvekili eyh Servet Efendi geldi. Bu yeil sarkl, ksa kaba sakall bir zatt. Srtnda ipekli cbbe vard. eyh kendisini inanm bir komnist olarak takdim etti. Oturmasn teklif ettim. Kendisine kahve ikram ettim. Gzlerimin iine bakyor ve yaranmaya alan bir tavrla konuuyordu. Trkiyenin durumundan sz ettik Servet Efendi emperyalizmle savamak ve gl bir Komnist Partisi kurmak gerekliliinden sz etti. ngilizleri ekitirdi... Ben susuyordum. Birden bire eyh ayaa kalkt. Elini sarna gtrd. akn akn ona bakyordum. eyh: Btn dnya lideri Marx selamlyorum dedi. Siz de Marxn resmini ancak imdi grdm. Ona derin sayglarm sunarm. Gerekten de alma odamda, masada Marxn kk bir bst vard. eyh Servet, bir sre ba nne eik bir halde, hareketsiz olarak bstn nnde durdu577 Rusyadaki gelimeler Trkler iin bir umut ve kurtulu mjdesi olmu, Emperyalistlerin Anadoluyu igal planlar suya dmt. 1920 ylnn Mays aynda almaya balayan Yeil Ordu, Mustafa Kemlin bilgisi dahilinde kurulduu halde, kurulu ilemleriyle ilgili formaliteleri yerine getirmedii iin gizli rgt olarak kabul ediliyordu. Sivas Kongresine katlm olan Hakk Behi rgtn katibiydi Aralarnda Tevfik Rt Aras, Mahmut Esat Bozkurt, Yunus Nadi Abalolu, Kl Ali, Topu hsan, Refik Koraltan, Mahmut Celal Bayar, Eyp Sabri, Sreyya Yiitin de bulunduu 14 kiiden olumutu. Amalar yleydi. *Yeilordu, btn Trkiyede her trl yaylmac, elkoyucu akmlarn, anamallarn haksz zorbalk ve bask altna almalarn kaldrmak ve yok etmekle duraksamaz. *Yeilordu, toprak ve genel varlktan tm halk bireylerinin, ancak emekleri, z deksel ve tinsel yetenekleri orannda yararlanmalarn salamaya alr. *Su, hava, k, s gibi yaamsal gereksinmelerden saylan ve genel olan topran hkmete ynetimini ve karlksz halkn ortaklaa iletmesine verilmesini temel dzenlemelerden sayar. *Tanabilir mal ve varlk salayan anamallardan birikecek gelirin-yararn kiilere ve ailelere deil, tm halk bireylerine ynlendirilmesi iin, hkmetin ekonomiye yeinlikle karmasn ister. *Yeilordu, toplum yaamnda halk hkmetini ve tam ortak alma (itirak-i mesai ) ynetimini kabul eder *Yeilordu, yalnz kol ve kafa emeinin karl olarak yaayan rgat, ii, odac, memur gibi insanln gerek hizmetlilerini rgtnn en salam eleri olarak bilir. *Yeilordu aile yaamna saygldr. *Yeilordu, slam dinin btn toplumsal kurallarna dayanarak asr- saadetin (mutluluk a slamn Snni mezhebi inanna gre drt halife dnemi mutlu bir adr, gerek slamlk bu ada uygulanmtr. Bu aa dnmek gerekir. slam sosyalistleri de bu a ve uygulamalarn rnek alrlar) ortak itenliini geri getirmeye ve Batdan gelen kendini beenmi, doymak bilmeyen tutkular Asyadan atmaya almakla yolunu, hak yolu, Tanr yolu bilir. *Okul retimini, toplumun ortak yaamndaki ilkelere gre, parasz, zorunlu ve yatl olarak salamaya yandatr.
577 Aralov S. Bir Sovyet Diplomatnn Trkiye Hatralar 2 S:211 Cumhuriyet Gzt. Eki Aralk 1997-stanbul

360

htillci Trkler

*Yeilordu en ar suu yaylmaclk olarak grr ve lm cezasn yalnz bunun yandalar iin yasal karlk olarak kabul eder. *Yeilordu, kzl devrim ordularnn (Sovyet Rusyadaki) iten bir kardelik ile bals ve baladr. *Yeilordunun ayrta (frik alamet) yeil bayraktr. slam kardelii bu bayrak altnda kurulacak ve insanlar arasnda kzl ve yeil bayraklarn birlemesi mutlu devrime ve gerek mutlulua (asr- saadet) ynelen almalar tamamlayacaktr. *Yeilordu, Trkiyede gizli (yasad, sakl) bir genel merkez ile ynetilir. Genel merkez btn yeilordu rgtne mensup lkelerle bal olduu gibi Moskova ve kzl ordular merkezi ile de ilikilidir. *Yeilordunun rgtne bal olup da yaylmaclk iin amacmza hainlik eden hemen ldrlr. (dam edilir) lm cezas genel merkezce verilir ve imdilik gizli ve zel aralarla uygulanr.578 Mustafa Keml, Yeilorduyla ilgili unlar sylyor: Trkiye Byk Millet Meclisinin ve Hkmetinin kuruluundan sonra, Ankarada, Yeilordu ad altnda bir dernek kuruldu. Bu dernein ilk kurucular, pek yakn ve bilinen arkadalard. Kurulu amacn aklamak iin, i isyanlar ve bu isyanlara kar gnderilen ordu kuvvetlerinin ve mill mfrezelerin gsterdikleri baz durum ve manzaralar hatrlamak gerekir. slerin, ordunun erlerine Halifenin fetvasndan, Padiahn askerlii affettiinden, Ankaradaki hkmetin meru olmadndan bahsederek, onlar kolaylkla kandrdklar defalarca grld. Gerekten de, birok yerde, baz ordu erleri slerle arpacak yerde, aksine silhlarn brakarak kylerine, memleketlerine savuuyorlard. Mill mfrezelerin inklbn gayesini daha kolay anladklar ve slerin aldatmacalarna kaplmadklar anlalmt. Bu sebeple, Osmanl ordusunun artklar denebilecek olan, o tarihlerdeki yorgun, bezgin ve yeni inklp lksne gre yetitirilmemi birliklerle inklb baarma konusundaki glkler, hissedilir bir derecedeydi. Orduyu yeni bir zihniyetle uurlu bir duruma getirmenin, o gnlerin artlar iinde pek g olaca sanlyordu. Bu bakmdan aranlan vasflar tayan, uurlu kimselerden seilmi ve inklp iin gvenilir bir tekilt kurma dncesi, baz kimselerin kafasnda yer etmeye balamt. Birbirini kovalayan, kanl ve tehlikeli durumlar gsteren i karklklar karsnda, bu belirttiim dnce ve eilim kuvvetlendi. Nihayet, baz kimseler, byle bir kurulu vcuda getirmek zere fiilen teebbse getiler. Ben, bir yandan ordumuzu canlandrmak ve glendirmek iin areler ararken, bir yandan da her trl sakncalarna ramen, her yerde, ister istemez kurulmu olan mill mfrezelerden yararlanmaya alyordum. Fakat cidd bir disiplin, kaytsz artsz ve tereddtsz itaat isteyen nemli askerlik grevlerinin ancak dzenli bir ordu ile yerine getirilebilecei gereini unutmaya elbette imkan yoktu. Mill mfrezelerden yararlanma, zaman kazanma maksadna dayanabilirdi. phesiz, kullanlmalar zarur olan mill mfrezelerin, sekin ve uurlu kimselerden kurulabilmesi arzu edilirdi.

578 Kili Prof Dr. Suna Atatrk Devrimi Sf: 90-92 Bankas Kltr Yaynlar 1981-Ankara

361

Gen Trklerden Cumhuriyet Halk Frkasna

Yeilordu tekiltnn ilk kurucular arasnda bulunan yakn arkadalar, srf bana yardm maksadyla ve beni ayrca yormamak dncesiyle, kendileri teebbse geerek almay uygun grmler. Bana, yalnz yararl bir i yapacaklarn syleyerek, ksaca bu teebbslerinden sz etmilerdi. Ben, gerekten pek megul olduum iin, arkadalarn bu teebbsleri ile uzunca bir sre ilgilenemedim. Yeilordu tekilt bir bakma gizli bir tekilt olarak kurulmu ve olduka genilemi. Genel Sekreteri Hakk Behi Bey ve Ankaradaki ynetim kurulu nemli ve esasl almalar yapmlar. Basl tzkleri ve grevli memurlar her tarafa gnderilmi. Yalnz, bir noktay da iaret etmeliyim ki, Yeilordu tekilt ile megul olanlar, benim bu ii bildiimi, uygun olduumu ve istediimi sylediklerinden, her tarafta benim adma tekilt geniletmeye ve glendirmeye alanlar oalm. Faaliyete gemi olan tekilt, yalnzca mill mfrezeler oluturmak gibi snrl bir alandan km ve ok genel bir amaca da ynelmi. Tekiltn kurucular arasna, milletvekili olan erkez Reit Bey ve Ankara zerinden Yozgata gidip gelirken olacak, erkez Ethem ve kardei Tevfik Beyler girmiler. Bundan baka Ethem ve Tevfik Bey mfrezelerinin btn adamlar Yeilordunun deta temelini oluturmular 579

Mustafa Suphi Ve TKP

Trkiye Komnist Partisinin (TKP) kurucusu ve ilk genel bakan olan Mustafa Suphi 1883 ylnda Giresunda domu, ilkrenimi babasnn grevi nedeniyle Kuds ve amda yaptktan sonra, ortarenimini Erzurumda srdrmt. stanbulda Hukuk Mektebini bitirmesinin ardndan Fransaya giderek, Pariste Siyasal Bilgiler Yksekokulunda renim grm, Ahmed Ferit (Tek) tarafndan karlan ve Mill Merutiyet Frkasnn szcln yapan fham Gazetesinde, yaz ileri mdr olarak almt. stanbula geldii ilk yllarda ttihat ve Terkki yanlsyken, baskc uygulamalar nedeniyle, muhalif bir izgi izlemeye balamt. Mahmud evket Paann ldrlmesinden sonra Sinopa srgn gnderilmi, 1914 ylnda birka arkadayla birlikte Rusyaya kamt. Ekim 1917deki Sovyet Devriminden sonra Moskovaya gitmi, Tatar-Bakurt devrimcileriyle birlikte Yeni Dnya Gazetesini karmaya balamlard. Moskovada I.Trk Sol Sosyalistleri Kongresinin ( 25 Temmuz 1918) ve I. Mslman Komnistler Kongresinin ( Kasm 1918 ) toplanmasn saladktan sonra Eyll 1920 ylnda Bakude toplanan I. Dou Halklar Kurultay blge halkna yle seslenmiti: Dou halklar! Birok kere hkmetlerinizin sizi kutsal savaa ardn iittiniz. Peygamberin yeil bayra altnda yrdnz: fakat btn o kutsal savalar, aldatmacalar ve yalanlard: nk yalnzca a gzl yneticilerinizin karlarna hizmet ediyorlard. O
579 Gazi Mustafa Keml Sylev Cilt:II Sf: 626-630 TTK 1998 Ankara

362

htillci Trkler

kutsal savalardan sonra, siz kyler ve iiler yine klelik, yine yoksulluk iinde kalyordunuz. Dvmekle, yalnz bakalar iin iyi yaama koullar salamtnz. Kendinize hibir yararnz olmuyordu. imdi biz sizi ilk kez gerekten kutsal bir savata, Komnist enternasyonalin kzl bayra altnda dvmeye aryoruz. Siz kendi iyiliiniz, kendi zgrlk ve yaamnz iin bir kutsal savaa aryoruz. Avrupada geri kalan son gl yrtc hayvan, ngiltere dou halklarn kendine kle kle etmek ve mallarn yamalamak iin kara kanatlarn Mslman lkelerinin stne yaym, dou halklarna korkun bir klelik, yoksulluk, bask ve smr getiriyor. Kendi kurtuluunuzu gerekletirin artk, ey Dou halklar! ngiliz istilaclarna kar bir kutsal sava iinde tek bir adam gibi kalkn ayaa! Kalk sen ey alktan ve katlanlmaz klece almaktan bitkin dm Hintli! Kalk sen ey tahsildar ve tefecilerin kann emdii Anadolu kyls ! Kalk, sen ey mlkdarn boazlad ran riyat ! Kalk sen ey plak dalara srlm Ermeni emekisi ! ngilizlerin kumlu llerde dnyayla ilikilerini kestii Araplar, Afganlar, siz de kalkn! Hepiniz, ortak dmana,emperyalist ngiltereye kar mcadele etmek iin kalkn! Dou halklarnn kurtuluu iin, insanln ezilen ve ezen uluslara ayrlmasna son vermek iin, konutuklar dil, tenlerinin rengi, inandklar din ne olursa olsun, btn halklarn ve topluluklarn tam eitlii iin kutsal savan kzl bayra dalgalanyor. Dnyann ileri ve geri, baml ve bamsz, metropol ve smrge lkeler diye blnmesini ortadan kaldrmak iin sizi bir kutsal savaa aryoruz ! nsanln kapitalist ve emperyalist kleliin boyunduruundan kurtarmak, bir halkn bir bakasn ezmesine, insann insan smrmesine son vermek iin, bir kutsal savaa aryoruz.!... Dou halklar Bu kutsal savata Batnn btn devrimci iileri ve btn ezilen kylleri sizinle birlikte olacaklar. Size yardm edecek, sizinle birlikte dvecek ve canlarn verecekler. te, Dou halklar temsilcilerinin Birinci Kurultaynn size syledii budur. Yaasn Dou ve Batnn btn kyl ve iilerinin birlii, btn ezilen ve smrlen emekilerin birlii! Yaasn bu birliin dv nderi Komnist Enternasyonal ! Dou halklarnn ve btn dnya emekilerinin emperyalist ngiltereye kar kutsal sava sonsuz bir alevle yansn! 580 Bu kurultayda, arlk Rusyasnn Trkiye aleyhine imzalad btn anlamalarn geersiz sayld iln edilmi: Trkiyenin bllmesi ve Ermenistann zabt hakkndaki anlamann da yrtlp yok edildii 581 aka vurgulanmt.

580 Birinci Dou Halklar Kurultay - Baku 1920 ( Belgeler) Sf: 209-210 Kaynak Yaynlar ubat 1999 st. 581 Mikusch Dagobert Von- Avrupa ile Asya Arasndaki Adam Gazi Mustafa Keml III Sf: 103 Cumhuriyet Gzt. Eki Mart 2000 stanbul

363

Gen Trklerden Cumhuriyet Halk Frkasna

Mustafa Suphi 15 Eyll 1920de yine Bakde toplanan, Trkiye Komnist Partisi Birinci Kongresinde, sosyalistlerin birliini salamaya ynelik etkin giriimlerde bulunarak almalarn Anadoluya kaydrlmasna karar vermilerdi. Sovyet yneticileri ve Trk komnistleri halklarn kardelii iin mcadele yrtrken, Ermeni Tanaklar 24 Eyll 1920 gn Trklere kar saldrya gemiler, Sevr Antlamas gerei Ermenistana braklan Bardiz ve Keteks blgelerini ele geirmek iin igale hazrlanrlarken Trk Mill Kuvvetleri tarafndan pskrtlmlerdi. 28 Eyll gn Trk birlikleri Sarkam ve Merdeneki ele geirmiler, Ekim ay sonunda Kars, 7 Kasm gn de Aleksandropol (Gmr)u igal etmilerdi. Atekes istemek zorunda kalan Tanaklar, ellerindeki silahlar teslim etmeleri iin zorlanmt ama, ngiliz, Fransz, ABD ve talyanlarn kendilerine yardm edeceini uman Tanaklar, tekrar direnmeye balamlard. Ancak 29 Kasm 1920 gn ayaklanan Ermeni iiler ve kyller, Tanak diktatrlerini devirerek ynetime gelmi, Trkler ile Ermeniler arasnda Aleksandropol Antlamas imzalanmt. 10 Aralk 1920 gn Sovyet Ermenistan Hkmeti Trk Hkmetine bavurarak bu anlamann feshedilip yeni bir dostluk antlamas imzalanmasn isteyince, 25 Aralk 1920 gn Trk Hkmeti Ermenistana bir nota vererek anlamann yeniden gzden geirilmesini reddetmiti. 582 Sovyet Rusya ise tavr ve davranlaryla Trkiyedeki ulusal sava her frsatta destekliyor, Sinopta ngiliz gemileri tarafndan sktrlan Hayrettin Reis, Preveze ve ahin adl Trk gemilerini 150 civarndaki mrettebatyla Sovyet karasularna alarak ngilizlere kar koruyordu. Lenin, ierine verdii emirle bu gemilerin ngilizlerden korunmasn, barnak temin edilmesini ve yiyecek ve erzak temin edilmesini istemiti. Bu gemiler Novorosisk ky savunma tekilat tarafndan silahlandrldktan sonra 1921 ylnn balarnda Trkiyeye geri gnderilmiti. 583

582 emsttinov , A. Kurtulu Sava Yllarnda Trkiye Sovyetler Birlii likileri Sf: 21-34 Cumhuriyet Gzt. Eki Austos 2000 583 Aralov S.. Bir Sovyet Diplomatnn Trkiye Hatralar I Sf: 22 Cumhuriyet Gzt. Eki Aralk 1997

364

htillci Trkler

Mustafa Keml Komnist Partisi yesi Oluyor

Mustafa Keml, erkez Ethem ve komnistleri denetim altnda tutabilmek iin onlar denetleyebilecei bir komnist partisini 18 Ekim 1920 gn kurdurmutu. erkez Etheme gnderdii mektupta: Eskiehirde kan Yeni Dnyagazetesinin bundan sonra Ankarada karlmasn biz ve arkadalar pek uygun bulmaktayz. Hakk Behi Beyin mektubunda gereinden fazla bilgi verildiinden buna dair bahsi uzatmayacam.() III.Enternasyonale bal Ankarada bir genel merkez kuruldu.. Bu cemiyet merkezine ben, sen ve Refet Bey dahi alndk. Yeni Dnya ite bu cemiyetin fikirlerini yayacaktr. Hakk Behi Bey, cemiyetin genel sekreteri olmutur. Buna ciddi bir surette almak bilimsel ve pratik gayret lazmdr. nk genel karlarmz bunu gerektiriyor. Hazrlanmakta olan program tamamland anda size de gnderilecektir. () Shhat ve Afiyet, muhterem yolda.584 diyerek onu ynetim kuruluna aldn bildirmiti. Bu mektuptan sonra Yeni Dnya Gazetesi Eskiehirden Ankaraya tanmt ama, erkez Ethemin faaliyetleri denetim altna alnamamt. Mustafa Keml, bu sorunu zmek iin Gedizdeki baarszl zerine grevden alnan ve Moskova Bykeliliine atanan Ali Fuatla birlikte erkez Ethemi de Moskovada grevlendirmek istemi, ancak erkez Ethem yandalar bunu grevlendirmeyi kabul etmemilerdi. 130 Aralk 1920 tarihinde, balangta ulusal kurtulu mcadelesine byk katklar olan Demirci Mehmet Efenin Denizli, Burdur, al, Dinar dolaylarnda isyan etmesinin erkez Ethemin ynlendirmesiyle gerekletii anlalnca, Refet Bey,1516 Aralk 1920 gn Dinarn decik kynde, Demirci Mehmet Efeyi basm ve kaan Demirci Mehmet Efe daha sonra affedilmiti. Btn bunlara ramen erkez Ethemin Meclisteki etkisi devam etmekte ve kardei Reit Beyin ynlendirmesiyle Mecliste toplanan krk elli kadar milletvekili cephedeki durumla ilgili aibeli fikirler ortaya srerek, mcadele ruhunu kreltmeye alyordu. Reit Bey, Mustafa Kemlden iin: Bakan bizi asker disiplin altna almak istiyor diyerek dman saldrlarna kar tek kuvvetin Ethem Beyin kuvveti olduunu ve kendi kuvvetlerinin gc karsnda ulusal glerin il yavrusu gibi dalacaklarn sylemeye balamt. Bu sylemlerden etkilenenler Ethem kuvvetlerinin ok ve yenilmesi g olduu sanyor, bunlarn ordu ile atmas halinde, ordunun il yavrusu gibi dalacandan korkuyorlard. Bu abartl sylemlerin altnda erkez Ethemin bir diktatrlk oluturma planlar yatyordu. Cephede erkez Ethem kuvvetlerini kstran ulusal kuvvetler, 5 Ocak 1921 gn Gedizi igal etmi, erkez Ethem ve kardeleri de, yanlarnda kalan bir ksm taraftaryla Yunan saflarna gemiti. erkez Ethemin ihanetini frsat bilen Yunanllar, 6 Ocak 1921de btn cephede her noktadan saldrya gemiti. Dzenli ordunun Yunanllar bozguna uratmasyla Birinci nn Zaferi kazanlmt.

584 erkez Ethem Anlarm Sf: 92-93 Berfin Yaynlar Ocak 2005 stanbul

365

Gen Trklerden Cumhuriyet Halk Frkasna

erkez Ethemin kendisini siyasi bir nitelie brndrerek, en yobazndan, Yeil orducular ve komnistlere kadar herkesi Mecliste etrafnda toplamas onu Bolevik lideri konumuna getirmiti. Mustafa Keml bu durumu: Bolevikleri kandrmak , komnist renk, biim ve giysisinde grnmek, Bolevikleri aldatmak, Boleviklere memleket iinde bir kaynama, derhal bir devrim, bir ihtill yapmak olana bulunduunu vermek istedilerdiyerek deerlendiryordu. erkez Ethem ve yandalar glerini abartmalarnn yannda gerek stanbul gerek ngilizlere gz krpyorlard. Bunu fark eden ve erkez Ethemin siyasi yetenekten yoksun bir kiilik olduunu anlayan Bolevikler, erkez Etheme yz vermeyince, o da Yunanllara snmak zorunda kalmt. te yandan Kafkaslarda Enver Paann Boleviklerin desteiyle Trkiyeye girme abalar ve slm Boleviklii hlyalar sryordu. Bu hlyalar da, II.nn Zaferinin kazanlmasnn ardndan yklmt. Bunun zerine Yeilordu Hareketi de sona ermi, Celal Bayar ve Yunus Nadi gibi eski ttihatlar, Mustafa Keml izgisine gelmilerdi. 3 Haziran 1920 gn ierin, TBMMnin Rusya tarafnda resmen tanndn aklam olmasna karn, Sovyet hkmeti iinde bulunduu g koullar nedeniyle ngiltere ile ekonomik bir anlamay zorunlu grd iin, ngilterenin kar kaca Trkiye-Rusya ittifak anlamasn imzalamaya yanaamyordu.585 Bununla birlikte Sovyetler, kendilerinin yardm olmakszn kazanlan II.nn Zaferinden sonra Trkiyeyi daha fazla desteklemeleri gerekirken, tam aksine Yunanistan ile diplomatik ve ticari ilikilere girmiler ve Yunanistann istei zerine Mill Mcadeleye kar tarafsz kalma yolunu semiler, Lenin ve Troki Trkiyeye yardm savunurken Stalin ve Orjonikidze yardmn tmden kesilmesi ynnde tavr almlard.586 Mustafa Kemlin Komnist Partisi kurduu sralarda bu partiye girmeyi reddeden Tokat Milletvekili Dr. Nazm Bey ve arkadalar 1920nin son aylarnda gizli bir Komnist Partisi kurarak Mecliste bir grup oluturmulard. Bakurt kkenli erif Manatov ve Kaymakam Ferit Vakkas bu partinin nde gelenlerindendi. Dnemin Trkiye artlarna gre ar hayalci fikirler ne sren bu parti Yeil Ordunun Eskiehir ve Ankara rgtleri iinde arlk kazanmlar ve Mustafa Suphi tarafndan Azerbaycanda kurulan Komnist Parti ile iliki kurarak onlardan para yardm talebinde bulunmulard. Yeil Ordu ile de birleip Rusya Bolevik Komnist Partisi programn kabul etmilerdi. 7 Aralk 1920 gn kurulan Trkiye Halk tirakiyun Partisinin 7 Aralk 1920 gn erkez Ethemin Yunanllara snd sralarda almalar durdurulmutu. Rusyada bulunan Marks-Engels-Lenin Enstits de bu partiyi kk burjuva kyl partisi olarak grd iin onlara pek deer vermemilerdi. Bu partide Salih Hocaolu ve bir iki kii dnda solcu dahi yoktu. Bu partinin lideri durumundaki ttihatlardan eski Harput valisi Tokat Milletvekili Nazm Beyin en tutucu kesimlerle sk fk ibirlii iinde olmas ve Meclisteki her grupla karlar dorultusunda ibirliine ynelmesi onun Mustafa Kemlin aday olan Refet Beye kar ileri Bakan seilmesini salamt.

585 Armaolu Prof Dr. Fahir H. Siyasi Tarih Sf: 627 A. Siyasal Bilgiler Fakltesi Yaynlar- 1973 -Ankara 586 Armaolu Prof Dr. Fahir H. Siyasi Tarih Sf: 634 A. Siyasal Bilgiler Fakltesi Yaynlar- 1973 -Ankara

366

htillci Trkler

Nazm Bey, Ankaradaki bakanlarn stanbuldaki bakanlarn vekilleri olduunu ileri sryordu. 31 Ocak 1921 gn Londra Konferans ncesinde, Mustafa Kemlin Trkiyenin gerek temsilcisinin stanbul deil, Ankara olduu ynndeki fikirlerine kar km, saltanat milletvekillerinin stanbulun temsilcisi olmas gerektii ynndeki iddialarn dile getirip Afyon Milletvekili Mehmet kr Beyle birlikte nermilerdi. Bu yzden de Mustafa Keml, Nazm Beyi hafiye olarak nitelemiti. 587 Nazm Bey ilikilerinde hem saltanat yanllar hem de solcularla iyi geiniyor, hatta 1922 ylnda yaplan seimlerde Rus Elisi Aralovdan Rus yanls bir hkmet kurulmas iin yardm etmesini istiyordu. Destekileri arasnda Rauf Orbayn da bulunduu Nazm Beyin etrafnda Mustafa Kemle kafa tutacak kadar g olumutu. Ancak, 8 Temmuz gn Mecliste gizli olarak yaplan seimle Rauf Bey Babakan seilip hkmeti kurunca, ilk yapt i Nazm Beyin Trk Halk tirakiyun Partisini kapatmak olmutu. stanbulda Aydnlk ve Kurtulu dergilerini yaynlayan Pariste Tp eitimi alm bir aydn olan efik Hsn ve taraftarlarndan oluan Marksist eilimli Trkiye i ve ifti Sosyalist Partisi 1919 ylnda kurulmutu. efik Hsn, ilk nceleri Pariste ttihatlkla ilgilenmi daha sonra ise, Sosyalizmi benimseyerek 1912 ylnda stanbula dnmt. 1918 ylna kadar Balkan ve Birinci Dnya savanda temenlikten yzbala kadar eitli rtbelerde savaa katlm, ttihatlara kar olmamt. Birinci Dnya Savann ardndan politikaya atlan efik Hsn ve Trkiye i ve ifti Sosyalist Partisi Anadoludaki Mill Mcadeleyi desteklemi, hatta Vehbi Sardal, Nafi Atf Kansu, Anadoluya geerek Mustafa Kemlin saflarnda mcadeleye katlmlard. 1921 Anayasasn savunan efik Hsnye gre, devrimci bir kyl partisinin kurulmas ve kkl bir tarm devriminin yaplmas zorunluydu. Bu dnemde stanbulda bulunan Sosyalist Parti de ve byk bir ii hareketine nderlik etmeyi baarabilmiti. Yurda dndnde ttihatlara kar mcadeleye giriip onlarn diktatrlne kar zgrlk mcadelesi yrtt iin Sinopa srgn edilmi, Prens Sabahattinin adamlarndan Ahmet Bedevi Kuran ile birlikte ttihat ve Terkkinin Farmasonluuna kar Trk slam Farmasonluu mcadelesini balatan Mustafa Suphi, Kafkasyada bir gazete karmaya karar vererek Sinoptan kap arlk Rusyasna snmt. ara kar srdrlen devrimci mcadeleye katld iin Rusyann i ksmlarna srgne gnderilmi, 1917 Ekim devrimi ile birlikte Komntern tarafndan Mslman ve Trk Bolevik olarak kabul edilmiti. Azerbaycanda 1920 ylnda Bolevik iktidar kurulunca 1920 Maysnda Bakye yerleti. ttihatlar tarafndan kurulan Komnist Partisini lavedip, Trkiyeye dnerek Komnizm iin almalar yrtmek zere Komnist Partisini kurmutu. Mustafa Kemle mektuplar gnderip, amalarn bildirdii gibi gizli olarak da Ankara ve stanbulda rgtlenmesini srdryordu. Komnist Partisi yetkililerinden olan Zor Mutasarrf Salih Zeki de, Kzm Karabekir ile ilikiye geerek partisinin grlerini anlatm, Kzm Karabekir de bu grmeleri Mustafa Kemle bildirmiti. Mustafa Suphi, 1920 ylnn yaz aylarnda Karadeniz kylarndaki ehirlerde rgtlenerek birok blgede bildiriler datmak suretiyle faaliyetlerini srdrm, Bakude de Trkler587 Avcolu Doan Milli Kurtulu Tarihi, C:II, Sf:605 stanbul Matbaas 1974 stanbul

367

Gen Trklerden Cumhuriyet Halk Frkasna

den oluan bir Kzl Alay kurmutu. 10 Eyll 1920 ylnda toplanan Birinci Dou Halklar Kurultaynn hemen ardndan Birinci ve Genel Trk Komnistleri Kongresini toplam Bu kongreye stanbuldan Cevat Dursunolu ile Ethem Nejatta katlmt. Bu kongrenin ardndan Mustafa Kemle mektup gnderen Mustafa Suphi, Ankara istemedii taktirde Enver Paaya yardm etmeyeceklerini, ayrca partiye bal Trk Kzl Alaynn Ermenilere kar savata byk baar kazandn, TBMM hkmetinin anti emperyalist izgisi devam ettii srece TKP tarafndan destekleneceini bildirmiti. Bu sralarda blgede yrtt faaliyet gsteren Enver Paaya Sovyet ileri gelenlerinin bak asn S.. Aralov yle yanstyordu: Enver Paa, ngilizlere Arabistanda kum ln vermek, Trkistanda da Cengiz Han mparatorluu tipinde bir Orta Asya mparatorluu kurmak amacn gden birtakm planlarla dolap duruyordu. Enver Paa bu amacna erimek iin bile slam ordusu kurmak niyetinde idi. Bu tasarsn maskelemek iin de bou bouna komnizm tarafls olarak grnmeye almt. 1920 yl Eyll aynn ilk gnlerinde Enver Paann istei zerine, kendisinin kaleme ald bir deklarasyon okunmutu. Enver Paa bu deklarasyonda , Trkiyenin Birinci Dnya Savana Almanyadan yana katlmasn hakl gstermeye alyordu. deklarasyonda ileri srlen iddialara gre ngiltere, Fransa ve arlk Rusyasnn Trkiyeyi tamamyla esaret altna almak, mahvetmek isteklerine kar, Almanya hi deilse Trkiyeye yaama hakk tanyacakt. Enver Paa kongrede, Sovyet Rusyann dostu olduuna yeminler etmiti. Bu byk macerac, isteyerek veya istemeyerek deklarasyonunda Trkiyenin emperyalizmle savamak zorunda olduu, Dou milletlerinin Sovyetler Birliine byk bir umutla baktklar gereini sylemiti. Ama Bak Kongresi delegelerinin anlattklarna gre, Enver Paa gerekte Bierahv kazaklarnn ve arlk generallerinin yardmyla , Sovyet iktidarn devirmek iin Dastanda inklaba kar bir ayaklanma dzenlemiti. Enverin arkadalar ttihat zzet ve Halil Paalar, Taman emekilerine kar harekatta bulunmak iin Dastana girmiler, Bolevikleri tutuklayp allar ve kyleri yakmlard. Ama dal fakir kyller, Bierahov birlikleriyle Enverin arkadalarn pskrtmler, Dastan ehirlerini kurtarmlar ve kzlordu ile birlemilerdi.588

588 Aralov S.. Bir Sovyet Diplomatnn Trkiye Hatralar I Sf: 27-28 Cumhuriyet Gzt. Eki Aralk 1997

368

htillci Trkler

Onbelere At
Blgede bu gelimeler devam ederken Mustafa Suphi ve arkadalar 28 Aralk 1920de Bakden Karsa geip, buradan da Ankaraya giderek, Mustafa Keml ile grmeyi dnyordu. Onlar Karsa geldikleri zaman Moskova Bykelilii grevine balamak zere yolda olan Ali Fuat Paa da Karstayd. Grc aydnlardan Mdivani ve beraberindeki elilik grubu ve Mustafa Suphi nderliinde ounluu Ruslara tutsak dm esirlerin Trk ordusunun subaylarndan oluan Trkiye Komnist Partisinin yeleri de beraberdi. Mdivani burada Ali Fuat Paa ile grm ve onun zerinde olumlu bir etki brakmt.589 Mustafa Keml ise, Ruslarn bir miktar para ve silah yardm yapm olmakla birlikte askeri ittifak nerisini reddetmesi ve Ermeniler iin Trkiyeden toprak talep etmesi nedeniyle, Rusyadan ve dolaysyla Mustafa Suphiden kukulanyor ve Meclisteki konumasnda: Biz her yandan, dtan ve dn etkisiyle ieriden sonsuz saldrlara, hcumlara uramaktayz. Bu durumda bizim iin esas, sessizce birlii korumaktr. Bu birlii bireysel giriimlerle bozduumuz gn, o bireysel giriimler ne parlak baarl sonulara ulasalar da, toplumumuzu kurtarma yeteneinden yoksun kalr. Bu nedenle, falan yerde falan, filn ve falan yerlerde yaplan kongrelere filn, filn, filn kendi balarna arlrlar ve bunlar oraya gider ve orada sz konusu olan ilkeleri benimseyip, memleket iinde uygulamaya balarsa, doru bir yol tutmu olmaz. Biz kongrelere de gideriz, her yana gideriz, her eye katlrz. Yalnz biz ederiz. Millet gider, yani yalnz milletin temsilcilerinden kurulu olan Meclis gider diyerek tepkisini dile getiriyordu. Ankara, TKPyi Rusyann uydusu olarak grmekte Mustafa Suphi kanalyla da Trkiye zerinde egemenlik kurmaya altn dnmekteydi. Bu dnceyi stanbulda Beyaztta Rus eliliinin kurmu olduu telgraf merkezi pekitiriyordu. 2 Eyll 1920 gn Ankaradan Dou Cephesi Komutanlna smet nn imzasyla ekilen telgrafta: Gelen Rus Kurulu, bir elilik kurulu deil, memleketimizde rgt ve devrim yapmak ve memleketin ynetimini ele almakla grevli bir kurul manzaras gstermektedir deniliyordu. lk Rus Bykelisi Budi Mdivani 1920 ylnn sonlarna doru Mustafa Suphi ile birlikte Karsa geldiklerinde kaldklar 24 gn boyunca Malakanlarn() kylerinde gizli rgtlenmeler gerekletirmi, Kzm Karabekir Mdivaniyi uyarmak zorunda kalarak ona:
589 Dinamo H.zzettin Kutsal syan C:8 Sf: 176 May Yaynlar- Ekim 1975 - stanbul () Trkiye'de halk arasnda Malakanlar olarak adlandrlan bu topluluun orijinal ad "Molokan"dr. Rusa st anlamna gelen "moloko" szcnden tretilmi olan bu adlandrma bir rka deil, bir Hristiyan tarikatna karlk gelmektedir. Rus yazar van Semyonov'a gre: " Molokanlar...dinsel olarak Greko-Rus kilisesine baldrlar. sel inanlar itibariyle "Tanr"nn tahta, ta veya dier objelerle temsil edilerek ona ibadet edilmesini asla kabul etmemi olmalarna ramen tek otorite'nin fikir ve imajna iman etmilerdir. Bir insann ruhunda yaayan gl ve kadir-i mutlak bir "tanr "inancna ibadet ederler. kon ve ha gibi el yapm eylerin "Tanr olmad, onlarn ancak insanolunun abarts" olduu inancndadrlar. Bu nedenle de, ha, ikon gibi ibadet materyallerinin varl anlamszdr. Oluumu sresince "Molakan doktrini" bat Protestanlndan etkilendi, ancak bu kiliseyi de sebep ve ruhban snflarndan dolay reddetti.. Bar ve sava sevmeyen Malakanlarn, byk ounluu eski Sovyet topraklarnda olmak zere, A.B.D, Kanada, Avustralya, Yeni Zellanda'da yaadklar bilinmektedir.

369

Gen Trklerden Cumhuriyet Halk Frkasna

Trk milleti bamszln korumak iin emperyalistlerle bouurken iimizden bizi devirmek isteyenleri dman sayp gerekli tedbirlerin alnmasndan ekinilmeyeceini 590 sylemiti. Bu gelimeden sonra da, Malakanlar yurtdna karlm, yerleri Trk gmenler ile doldurulmutu. Mustafa Suphi de Karsta Ankara Hkmetinin nemli bir konuu olarak arlanarak erefine ziyafetler verilmi, Mustafa Keml ondan, TKPnin Byk Millet Meclisi denetiminde faaliyet gstermesini istemiti. Mustafa Keml, Ali Fuat Cebesoyun kendisine gnderdii bir yazya: ngilizler nasl i propaganda ile memleketimizi ksmen ellerine geirmiler ve geirmek istiyorlarsa, Ruslar da her eyden nce ierden patlamalarla memleketimizi ellerine geirmek istiyorlar. Gerek Batya, gerekse Douya kar ieriden kntye engel olarak Yunan saldrsn herhangi bir noktada durdurmay baarabilirsek, davamz zecek karar bamszln bulacamz kesindir.591 Diye cevap veriyordu. Mustafa Suphi, Sovyet elisiyle birlikte resmi konuk olarak Ankaraya gitmeyi dnmekteyse de Erzurum Valisi eski ttihatlardan Deli Hamitin organize ettii halk tepkisi nedeniyle Erzuruma girememi, Sovyetler ile ilikilerin zarar grmemesi iin Sovyet Elisi, TKP kafilesinden uzaklatrlarak halkn tepkilerden etkilenmemesi salanmt. Erzurumda bu gelimeler yaanrken, Kzm Karabekirin Yeil Ordunun nc mfrezesi adn verdii, 1915 ylnda srgn edilen Ermenilerin mallarna el koyarak zenginleen Ebulhintli Cafer adl kabadaynn komutasndaki alay, Ankarada gsteri yry yapyordu. Mustafa Suphi ile birlikte Karstan Erzuruma geldiinde TKPlilerin konvoyundan ayrlan erif Manatof, Mustafa Suphiyi: Suphi Bey, beni iyi dinleyin. Cannz pamuk ipliiyle baldr. Siz, bu Kzm Karabekire inanmayn. Btn dzeni hazrlayan odur. Diriminiz tehlikededir. Gelin Bakuye dnelim. Bu kamak deil, tehlike nnde gerilemektir. Trkiye kamyor. te burada duruyor. Yine gelirsiniz.. Can elden gidince devrimcilikte kalmaz.592 Diyerek uyarmt ama Mustafa Suphi: Buras bizim ana yurdumuz. lrsek de burada lrz diyerek Erzuruma gitmeye karar vermi, Ethem Nejat ve beraberindeki grup Mustafa Suphiden nce hareket etmilerdi. Mustafa Suphi ve Yahudi olan ei, daha sonra geleceklerdi. Ancak Mustafa Suphinin ei yabanc uyruklu olduu iin, onun yolculuuna da izin verilmemiti. Erzuruma Kars Kapsndan giren TKP kafilesi soukta saatlerce beklemekten mosmor kesilmi, halkn protesto gsterileri ve yuh sesleriyle karlaan Komnist Partisi yelerinin lin edilmelerini nlemek isteyen Kzm Karabekir, onlar koruyarak ehre giremeden Trabzona yneltmiti. Bu gsterileri rgtleyenlerin banda Ankarada Komnist Partisi kurdurduu iin Mustafa Kemle dman kesilen Muhafazay Mukaddesat ve Mdafay Hukuk Derneinin bakan Hoca Raif Efendi bulunuyordu. Mustafa Suphi ve arkadalar Erzurum caddelerinde ilerlerken ocuklar, ta, kartopu, buz, amur, yumurta gibi ellerine ne geirdilerse zerlerine yadryordu. Kafile sk koruma
590 Avcolu Doan Milli Kurtulu Tarihi, C:II Sf:637-638 stanbul Matbaas 1974 stanbul 591 Avcolu Doan Milli Kurtulu Tarihi, C:II Sf:639 stanbul Matbaas 1974 stanbul 592 Dinamo H.zzettin Kutsal syan C:8 Sf: 304 May Yaynlar- Ekim 1975 - stanbul

370

htillci Trkler

altnda stanbul Kapsndan girdii Erzurumu geerek, Ilcaya doru ilerlerken, paralar olduu halde ne binek hayvan ne de bir lokma ekmek alabilmilerdi. Muhafzlara verilen bol paralar ile alnabilen yiyecekler ise gizlice yenilmeye allyordu. Yar donmu halde, Bayburta vardklarnda dinci ve mukaddesat eriatlarn saldrlaryla karlamlar, muhafzlarn hayatlarnn kurtulabilmesi iin alnan tedbirler gerei onlar da hana girmiler ancak odalara sokulmayarak hayvanlarnn yannda lm korkusu iinde birbirlerine sokularak sabah etmilerdi. Sabah olduunda yaya olarak Trabzona gitmeye hazrlanrlarken yanlarna gelen Jandarmalar, kafilede bulunan stemenler Sleyman Sami ve Mehmet Emini hkmet doktorunun muayenesinden geirerek hasta olduklarndan dolay yola kmasn engellemilerdi. Daha nce kendilerine suikast dzenlenecei haberini alan Mustafa Suphi, Kzm Karabekiri uyararak Zigana Dalarnda yaplaca sylenen suikast nlemiti. Subaylarn ayrlmasyla, kafile on yedi kiiden on bee inmi, kar, frtna ve dondurcu soukta Zigana Dalarn aarak 28 Ocak 1921 gn Trabzona gelmilerdi. Kafile Trabzona geldii zaman Veteriner Yzba Abdlkadirde bir rastlant sonucu,() kafileden uzaklatrlmt. Yahya Kahyann rgtledii Trabzonlular yollara dizilmi, onlar istemiyordu. Trabzonun etkin kiilerinden ve Enver Paann adamlarndan Kayk Kahyas Yahya Kaptan, yanlarna gelmi, Mustafa Suphi ve adamlarn deniz kysna gtrerek frtnal ve yal bir akam gnnde kk bir motora bindirip, Batuma doru yola karmt. Oysa Mustafa Suphi Trabzona geldiklerinde Trkiyedeki i duruma ok gveniyor ve Ankaraya haber gndererek: nc Enternasyonalin Trkiye ile ibirlii iin alacaklarn, sosyal devrim esaslarn hazrlamak zere propaganda yapacaklarn bunlara kar olumsuz tavr iinde olunursa, Sovyetlerin verecei yardmdan mahrum kalacaklarn593 bildirmiti. O, erkez Ethemin de kendileriyle birlikte olduunu dnerek, Trabzondan motorla Batuma gidip, oradan da tekrar Bakye dnmeyi dnmt. Yahya Kaptann motoruyla Karadenize almlar, kk bir kamaraya skm on be kii birbirinin scaklndan yararlanmak iin bzlmlerdi. Souktan atlam dz derileri, yrmekten patlam tabanlarnn acs uyumaya balamt ki, dalgalarn ve frtnann uultusu arasndan yanklanan silah sesleriyle irkildiler. Yanlarna yaklaan byk bir motordan silahl adamlar, onlar anadan doma soyup, deerli eyalarn ve paralarn aldktan sonra sng ve kurunlarla ldrlerek denize atmlard. Azgn dalgalar onlar Bak yerine denizin yosunlu derinliklerine gtrm, 1921 ylnn 28 Ocak 29a balayan gecesinde Mustafa Suphi ve yoldalarnn bu dnya ile ilgileri kalmamt. Sabah gn aardnda Trabzonda, Boleviklerin motorunun batt ve hepsinin boularak ld sylentisi yaylmt.594 Mustafa Suphi ile ilgili olarak Enver Paa, 23 ubat 1921 ylnda Cemal Paaya yazd mektupta yle bahsediyordu:

() Kayklar Kahyas Yahyann avukat Mehmet Efendinin kardei olduu iin 593 Atay Falih Rfk ankaya Sf: 282 Pozitif Yaynlar Temmuz 2006-stanbul 594 Dinamo H.zzettin Kutsal syan C:8 Sf: 317 May Yaynlar- Ekim 1975 - stanbul

371

Gen Trklerden Cumhuriyet Halk Frkasna

Bakde Mustafa Suphinin riyasetinde bulunduu 1820 kiiden mrekkep Trk Komnist Frkas Kars-Erzurum zerinden Trabzona gitmilerdi. Yolda tahkir grmlerdir. 28 Kanunisani de Trabzona vasl olmu olan bu heyete Trabzon ahalisi tarafndan bir nmayi yaplarak zerlerine hcum edilmi ve birounun ka gz yaralanm ve hkmette bunlar snayeten motora bindirerek Samsuna gndermitir. Moskovaya verilen malmata nazaran gya Trabzon-Giresun sevahilinde bir kuvvetli cemiyet tekil ettii ve hatt bunun hkmet-i merkeziyenin de emrinde olmadn, mamafih komnist de olmad sylenmektedir. Btn bu ahvalden Anadolu dahilinde muhtelif rekabet ve karklklar mevcut olduu anlalmaktadr. Mamafih vaziyet-i umumiyeye Mustafa Keml Paa henz hakimdir595 ttihat Terkkinin nde gelenlerinden Dr.Nazm ise 15 Nisan 1921 tarihinde Cavid Beye yazd mektubunda: Hayreti ile beraber gelen Hac Sami, Bahaya syledii birok eyler arasnda : Mustafa Suphi, Arap Hakk, Ethem Nejat, Nedim ve daha birok Trk Boleviki bir motora binerek Trabzondan Rusyaya avdet etmek isterler. Yolda frtnaya tutulurlar. Tayfa ile beraber mecmuu 13 kii olarak cmlesi boulurlar, demi.596 Diyerek olaya farkl bir bak as getiriyor. 26 Nisan 1921 tarihli mektubunda konuyla ilgili: Trabzon ile Rusya arasnda batan motorda terk-i hayat edenlerin adedi on kii imi. Baha son mektubunda bu on kiiden mda motorun tayfasnn da gark olduklarn zannediyor. Mustafa Suphinin arkadalar iinde Trkiye iin acnacak kimse olduu zannedilmiyor. Bu genler tam bir kanaatle Bolevik olmularsa iman sahibi imiler diye telehhf etmek caiz olabilir. Her halde bunlarn mesaisi Anadoluyu Trkistan gibi Moskovann nfuzu altna sokmak ve netice itibaryla Trkiyenin ykselmesine hizmet edecek mnevveran ortadan kaldrmak olacakt. Allah taksiratlarn affetsin.597 Yahya Kahyann 21 Mays 1921 gn Enver Paann days Halil Paaya gndermi olduu mektuptan anlaldna gre, Yahya Kaptan Enver Paann Trabzondaki adamyd. O sralarda Batumda bulunan Enver Paay Trkiyeye getirip, Mustafa Kemlin yerine baa geirmeyi hedefleyen gizli rgttendi. Ankarada da etkin olan bu rgt, Ardahan Milletvekili Hilmi Bey 1921 Kasmnda Trabzona geldiinde bir karklk kararak Enver Paann Trkiyeye dnmesi iin giriimlerde bulunmutu. Kendisinin Mustafa Keml Paann mektubunu tadn sylyor, Hilmi Bey, Enver Paa ile grmeye memur edildiini belirterek: stersem Karabekir Paay kolundan tutup atarak yerine Enver Paay oturtabilirim598 diyordu. Kayklar Kahyas Yahya Kaptann yazm olduu mektup, Halil Paa snr geerken Ruslar tarafndan zerinde yakalanarak ele geirilmiti ve yle diyordu.: Paam, kusura bakma. u gnlerde biraz intihap meselesinden ve bir de bizim Talat Beyi bir gn tevkif ederek stanbula gnderdiler. Neet Bey casus kt. Elan melanetten geri durmuyor. Mufassal ve mteaddit mektuplarmz yaknda gndereceiz ve biz faaliyetimize
595 Yaln Hseyin Cahit ttihat Liderlerin Gizli Mektuplar Sf:56 Temel Yaynlar Ekim 2002-stanbul 596 Yaln Hseyin Cahit ttihat Liderlerin Gizli Mektuplar Sf:118 Temel Yaynlar Ekim 2002-stanbul 597 Yaln Hseyin Cahit ttihat Liderlerin Gizli Mektuplar Sf:120 Temel Yaynlar Ekim 2002-stanbul 598 Tepeyran Ebubekir Hazm. Belgelerle Kurtulu Sava Anlar Sf: 95 ada Yaynlar 1982 stanbul

372

htillci Trkler

Keml-i germi ile (fevkalade alarak) devam ediyoruz. Burada hkmet gizli olarak ehemmiyetle tetkikat ve takibatta bulunuyor.599 Bu mektubu Yahya Kaptann kendi el yazsyla yazd tespit edilmise de o bunu inkar ederek, kendisine yaplan sulamalardan beraat etmiti. Yahya Kaptan 3 Temmuz 1922 gn gn batarken Souksudaki kknde kurunlanarak ldrlmt. Trabzondaki birok kii onun lmnden Bolevikleri sorumlu tutarken, bazlar da askerler tarafndan ldrldn, kimileri de onu Topal Osmann ldrdn sylyorlard. Topal Osman, Mustafa Suphinin babas Ali Rza Beyin arkada olduu iin Yahya Kaptan ldrmt. Bu iddialara ek olarak bazlar da Yahya Kaptann Ermeniler tarafndan ldrldn ileri sryordu. stiklal Mahkemesinde daha sonra aslan Trabzon Milletvekili Hafz Mehmet Efendi ise Trabzon Valisine lm olayn Kzm Karabekirin verdii emirle Frka Kumandan Sami Sabit Bey tarafndan gerekletirilmi olduunu sylyordu.600 Trabzonda Enver Paa ile Mustafa Keml arasndaki mcadele btn hzyla devam ederken, Mustafa Suphi ve arkadalarnn ardndan On belere at yaklmt: (1) Hayali gnlmde yadigar kalan Bir yanm deryada alkanr imdi On be mrid ile boulup len Bir yanm deryada alkanr imdi (3) Nazm ile zindanda gn be gn biri Syletir dilsizi, alatr kr Bir yanm ryor, bir yanm diri Bir yanm deryada alkanr imdi (5) Gelir gnler gelir, yaram sarlr Byle gitmez bir gn hesap sorulur Bir yanm Acemden, inden evrilir Bir yanm deryada alkanr imdi (2) Garip garip ter derya kular Su iinde uykular, dleri Bir gelin, dker kanl yalar Bir yanm deryada alkanr imdi (4) Yaralarm tuz iinde kanyor Uyku basm ela gzler snyor Bir yanmda Suphi, Nejat lyor Bir yanm deryada alkanr imdi

599 Tepeyran Ebubekir Hazm. Belgelerle Kurtulu Sava Anlar Sf: 125 ada Yaynlar 1982 stanbul 600 Tepeyran Ebubekir Hazm. Belgelerle Kurtulu Sava Anlar Sf: 126 ada Yaynlar 1982 stanbul

373

Gen Trklerden Cumhuriyet Halk Frkasna

Karakol Cemiyeti
zmirin igalinden nce eski Sivas Mebusu Kara Vasfn abalaryla stanbulda gizli olarak evket Galatal, Refik smail, Kemleddin Sami, Kara Vasf, Edip Servet, Baha Said ve eski stanbul Mebusu Ali Rzann ynetimini paylat Karakol Cemiyeti kurulmu, bata Merdivenky Bektai Tekkesi ve zbekler Bektai Tekkesi olmak zere birok tekkeyi de amalar dorultusunda kullanmaya balamt. Bu tekkelere Merkezin parolasyla gidenler gerekli ilgiyi grerek dilekleri yerine getiriliyor zellikle Anadoluya geileri salanyordu. Karakol Cemiyetinin mensuplar kod ad kullanyorlard ki, Mustafa Kemle Nuh, evket Galatalya sa, Ali Fuat (Cebesoy)a Musa ve Kara Vasfa Cengiz kod ad verilmiti.601 K balarnda tilf Devletleri tarafndan igal edilmeye balayan stanbul da souun ve kmrszln ileleri yaanyor, tramvaylar ilemiyor, vapurlar ise tek tk sefer yapyorlard. Artan hrszlklar yznden akamlar kimse dar kamaz olmutu. Halk, yolsuzluk yaptna inand, zaten says az olan polise de gvenmiyordu. Enflasyon artm, evlerine kapanmak zorunda kalan Trkler, sadece ekmek alabilmek iin dar kabilirken, bazlar feslerini kararak Trk olmadklarn ileri srp, tilf kuvvetlerinin himmetiyle i bulabilme telana dmlerdi. Sokaklarda dolaan Rumlar, Trkleri taciz ederek Yunan bayran selamlamaya zorlad iin, bu istei kendilerine zl olarak grenler mahalle aralarndaki arka yollardan gemeyi tercih ediyordu. stanbul sokaklar Alman kayzerinin enitesi Kral Konstantini devirerek ynetimi ele geirmi olan Venizelosun afileriyle ve Yunan bayraklaryla donatlmt. Venizelos, 1915 ylnda Bulgaristann savaa katlp, Srbistana kar harekete gemesiyle Balkanlardaki kuvvet dengesinin Yunanistan aleyhine dndn ileri srerek, taraftar olduu tilaf devletleri yannda savaa girmeyi istemiti. Mttefikler de Venizelosa Anadoluda toprak vaadinde bulunarak kendi saflarnda savaa girmesi iin tevik ediyordu. Konstantin ve Venizelos arasndaki etin mcadeleyi 1916 ylnda Selnike kaarak ayaklanma karm olan Venizelos kazanarak ayr bir hkmet kurmu, Kuzey Yunanistan ve Adalar halknn desteini alarak Yunanistan mttefikler safnda savaa sokmutu. Mttefikler savaa katlmaya ikna edemedikleri Konstantini grevden uzaklatrma yoluna gitmiler, 1917 ylnda ngilizler ve Franszlar Atinaya asker kararak, Konstantinden tahtan ekilmesini istemilerdi. Kral yerini olu Alexandreaya brakmak zorunda kalm, Venizelos, Atinaya gelerek 26 Haziran 1917 gn hkmeti kurarak tilaf devletlerinin yannda savaa girmiti.602 Bir zamanlar Osmanlln belirtisi olarak giyilen fes artk stanbulda bir utan simgesi olmu, fesler karlpp atlmt. stanbulda ulusal direni hareketleri balam ve gizli olarak Karakol Cemiyeti kurularak birok semtte hcreler halinde rgtlenmeye balamt. Karakol Cemiyeti, mill ve mlki birlii salamay, insan haklarn savunmay ama edinmiti. gal kuvvetlerinin insanlk d uygulamalarna kar zaman zaman ayn yollarla cevap veriyor ve intikam alyordu. Beyolunda bir birahaneye baskn dzenleyen igal kuv601 Tevetolu Fethi Milli Mcadele Yllarndaki Kurulular Sf: 14 TTK 1991-Ankara 602 Armaolu Prof Dr. Fahir H. Siyasi Tarih Sf: 450 A. Siyasal Bilgiler Fakltesi Yaynlar- 1973 -Ankara

374

htillci Trkler

vetlerinin aradklar kiiler zerinde ele geirdikleri para ve kymetli eyalara el koymalar zerine, Karakol Cemiyeti, bu baskn dzenleyenlerden Ermeni asll bir avuu ve iki ngiliz polisini yakalayp cezalandrdktan sonra ssz bir yere gtrp brakmlard. Bu tr eylemleri yapanlarn yakalanamamas igal kuvvetlerini iyice hrnlatryordu. O gnlerde Trk olmak zaten sutu. Trk olmak ve halkta mill duygular uyandrp, direnie tevik etmek ise aslmay gerektiren sularn banda yer alyordu. Bata Ziya Gkalp olmak zere yzlerce ttihat tutuklanmt. Mtareke dneminde eski ttihatlardan Krt kkenli Abdullah Cevdet Krtlk yapmaya balam, Cemiyeti Akvamn kendilerine Krdistan kurulmas hakkn verecei hayalleriyle emperyalizme hizmet ediyordu. Mtareke olunca Abdullah Cevdet ngilizlere snm, onlarn tavsiyesiyle Shhiye Mdrlne getirilmiti. Abdullah Cevdetin de yaz yazd Trke ad Hayat olan ve Krte Jin olan gazete de Akagndz() Ziya Gkalp iin yle yazyordu: Ah ne yazk ki onu asacaklar Yemin ederim ki asldn istemiyorum. Hrmet ettiim bir zatn bir gzel fikri vardr ki ne gzeldir. Ziyann kafatasna bir dzne nalnc ivisi akmal, yaya olarak Anadoluya karlmal. Kasaba kasaba, ky ky, oba oba gezdirmeli. Eyvah byle yapmayacaklar da onu asacaklar Ne kadar yazk! Ne kadar adaletsizlik ! 603 Mtareke gazetecilerinden ve politikaclarndan Sait Molla ise tam bir cretli yabanc ua olduu gibi onun iin satlamayacak hibir ey de yoktu. 13 Kasm 1918`de dman gemileri stanbul limanlarnda demirlediinde bunu onuruna yediremeyenler ngilizler ile onlar destekleyen veya onlarn destekledii gizli servislere kar gizli mcadele rgtlemeye girimilerdi. ttihatlar ile Tekilat- Mahsusaclar ortak dmana kar mcadele iin birlemilerdi. Tekilat- Mahsusa`nn son bakan Hsamettin Ertrk`n de iinde bulunduu bir grup, yeni bir rgtlenme gerektiine karar vermilerdi. Bu gelimeden nce Enver, Cemal ve Talat Paalar`n da oluruyla Karadeniz Boaz Komutan Galatal evket Bey`in nclnde Karakol Cemiyetini kurmular, ncelikle ttihatlara ve Tekilat- Mahsusaclara kar giriilen saldrlara karlk veriyorlard. Daha sonralar faaliyet alanlarn geniletip, Anadolunun dmandan kurtarlmas iin direni hareketi rgtlemeye baladlar. Karakol Cemiyeti, Karadeniz kylar, Ege ve Dou Anadolu`da ttihatlar yeniden yaplandrm ve gl bir ekilde rgtlenmiti. Trk kkenli en byk istihbarat gc olan Karakol rgtnn kurucusu ve Bakan Albay Kara Vasf, Ynetim Kurulu yeleri: Albay Galatal evket, Yarbay Kemlettin Sami Gke, Yarbay Edip Servet Tr, Baha Sait, Kara Keml, Binba Ali Rza ve Binba Ali etinkaya idi. skdar Grubu Bakan Yenibaheli kr Ouz, Topkap Grubu Bakan Yarbay Hsamettin Ertrk (sonra Albay), slam Kadnlar Birlii Bakan Naciye Faha Hanm, ayrca Yahya Kaptan, Kk Arslan, Byk Arslan, psiz Recep, Bulgar Sadk, Dayko, Yzba Nail, Yaloval bo, Gebzeli Rfat Kaptan, Kuuba Eref nde gelen isimler arasndayd.
() I. Dnya Savann kt gnlerde sava kart yaplan gsterilerde n saflarda yer alan Akagndz, Tokatlyann camlarn krm, otel sahibinden hara istedii iin de polisler tarafndan sust yakalanmt. Talat Paa tarafndan Konyaya srgne gnderildiinde Ziya Gkalpin kendisini korumamasndan dolay ona kzgnd. 603 Atay Falih Rfk ankaya Sf:148 Pozitif Yaynlar Temmuz 2006-stanbul

375

Gen Trklerden Cumhuriyet Halk Frkasna

rgt o dnemde Mill Mcadeleyi destekleyen Sovyetler Birlii ile scak ilikiler kurmu, 1919un Eyll aynda eski Milletvekili Dr.Fuat Sabit ile Karakol mensuplarndan Yusuf Ziya ve Baha Sait Beyler Bolevik gizli servisiyle ilikiler kurarak para yardm salamlard. Hcre zincir sistemiyle rgtlenmi olan Karakol yeleri, kaaklk konusunda da uzmanlam, Anadolu`ya cephane ve adam karma ilerini baaryla yrtyordu. Ayrca Ankara`nn ihtiyac olan teknik subaylar ve sivil elemanlar, stanbul hkmetin iindeki adamlar araclyla Anadolu`ya gndermiler, rgtn baarl almalar bir sre sonra dikkat ekmi ve dman gleri rgtn iine szmlard. rgt, Mill Mcadelenin lider kadrosundan, Fevzi akmak, Kzm Orbay, Saffet Arkan, Kzm zalpi de stanbul`dan Ankaraya geirmi, ayrca 19191921 yllar arasnda iki bin subayn Anadoluya geiini de salamt. Parolas Ya stiklal, Ya lmolan Karakol Cemiyeti szma, baskn gibi konularda nemli baarlar elde ettii gibi, Ali Galip ile adamlarnn kongreyi kartrmak zere Sivas`a gnderilecei, Tevfik Paa hkmetinin bir darbe ile uzaklatrlaca, baz ngilizlerin Erzurum`a yollanaca bilgilerini, Mustafa Keml`e iletilmiti. 16 Mart 1920`de Misak- Millcilerin sindirilmesi iin Meclis-i Mebusan`a yaplan baskn rgtn lideri Galatal evket Bey tarafndan renilmi, buna karn, yaplan basknda evket Bey tutuklanm, bu tutuklanma sonrasnda rgtte byk darbe almt. Karakol rgt ile Mustafa Keml arasndaki ba konusunda, evket Bey: Mustafa Keml Paa, Anadolu`daki ordular, stanbul kaplarna dayandktan sonra hareket etmemizi emrettiinden karlk vermedik. Buna zorunlu olduumuz gn, gerekirse dmanla beraber ehri ykacak ve savunmamz yapacaktk, planlarmz hazrd. Bu gizli mesai sonunda beni en fazla yoran, tahkir olunan subaylarmzla halkmzn zamansz bir mcadeleye atlmasn nlemek yolundaki abalarm olmutu. Birliklerine indirilen darbelerle ruh ve uurlar tam bir ihtille uram yurtseverleri ikna etmek kolay olmuyordu. Peinen lmeye raz olanlar ayaklarma kapanarak ibirlikilerden beini-onunu ldrmeye msaade vermemi istiyorlard. Ka tane subay emrimi bozmamak iin tabanca ile kendilerini vurdular. Yaverim Mehmet Ali Bey de bu kahramanlardandr. rgt genel olarak gze gz, die di karlyla alr. Ksasa ksas genel ilkedir. 50 maddelik talimatnamelerinde cezalandrmay vazifeleri arasnda sayan rgt: Kana kan, gze gz, mala mal alr ve hem de mukabelei bilmisilde bulunur, asgari iki misliyle hareket eder demitir. Hain olanlarn ldrlmesi iin fedailerin tekilatlandrlaca da belirtilmitir. Bu acmasz kurallar yumuatan Mustafa Keml olmutur. rgt, artnamesinde bir mill ordu ve kurmay heyeti de oluturulmutur. Ancak bunlarn kim olduu belli deildir. Demektedir. rgtn bu durumundan rahatsz olan Mustafa Keml rgtn kurmay heyetini Kara Vasf Bey`e sormu karlk olarak: Sizsiniz yantn almt. Oysa Mustafa Kemle rgt kurulurken sorulmad gibi oluru da alnmamt. Mustafa Keml ile rgt arasnda zaman zaman byk sorunlar da ortaya kmt. Bunlardan birisi Mustafa Keml`e bal olan ve Adapazar mevkiinde dmana ve apulcu etelerine kar byk baar salayan Kuvay Millye Komutan Yahya Kaptan`n ldrlmesi olayyd.

376

htillci Trkler

Yahya Kaptan
19 yandaki Yahya, 1910 ylnda, Makedonyann Kprl kasabasnda, amcas Maliki ldrmek iin saldran bir Bulgar ldrerek sradan ekyalarn yan sra, birok ulusu ve merutiyeti etenin de kol gezdii Makedonya dalarna kmt. Bu etelerin reislerine kaptan deniyordu. Bu etelerden Srp Rakoviin etesi iinde yetien Yahya Kaptan, 1912 ylnda kendi etesini kurup, Bulgarlara kar mcadele veriyor, Tikve civarlarnda Trkleri Bulgarlara kar koruyordu. Hatta Tikvete geici bir hkmet dahi kurmutu. Bulgarlara kar srdrd baarl mcadelede Srp Kral, Yahya Kaptan byk nianyla dllendirmi, bizzat kendi elleriyle bu nian onun gsne takmt. lk dnemlerde blgedeki ulusu arpmalarn bilinli bir taraf olmamasna ramen, doduu Kprl kasabasnda Bulgarlarn yapt katliamlara ve basklara kar direndi. Balkan Savalar bittiinde Srplar tarafndan onurlandrlm olmasna karn, Bulgarlar onun kann istiyorlard. Srplar bu istee fazla direnemeyerek sava sulusu olarak yarglanan Yahya Kaptan Bulgarlara verme karar ald. Yahya Kaptan yanndaki milisleri datarak Trkiyeye kamaya karar verdi. lknce Selnike gelerek Halil Paann abalaryla 1913 yl sonlarnda bir talyan gemisine binen Yahya Kaptan stanbula geldi. Birinci Dnya Sava balamadan nce Enver Paa, Tekilat- Mahsusay rgtlerken Yahya Kaptan da rgte alm, Srplara kar sabotaj eylemleri ve Halil Paann Iraktaki mcadelesinde Sleyman Asker() 605 ile birlikte Osmanck Alaynda Mfreze Kumandan olarak grevlendirmiti. Arap l etelerine kar eylemler yapt. Buradan dnerken Yakup Cemil ile tanan Yahya Kaptan, yeni bir hkmet kurmak iin balattklar mcadelede tutuklanp yarglandlar. Yakup Cemil idam edildi, Yahya Kaptan, Iraka Halil Paann kararghna srgne gnderildi. Halil Paa ile birlikte Kafkaslara getiinde zzet Paann ordular terhis edilmi, o da Halil Paa ile stanbula gelmiti. Halil Paa elinde bulunan iki yz seksen bin Osmanl altnn teslim etmesine karn yine de Bekiraa Blnde hapsedilmiti. Yahya Kaptan ise terhis edilmi ve kendisi gibi yeni terhis edilmi arkada Mustafa Ragpn nerisiyle onun memleketi Tavancla yerlemeye karar vermiti. Tavanclda korucuba olarak yaamn srdrmeye balam, silah atlar ve silah tamiratndan iyi anlamas nedeniyle Tavancl halk tarafndan sevilmiti. Blgede Rum, Ermeni ve dier ekyalarn etkinlii ve halk zerindeki basklarna kar rgtlenme gerei duyarak, eski arkadalarna mektuplar yazp yanna ard. I.Dnya Sava bitiminde Yahya Kaptan da stanbula gelmi, Osmanlnn mtareke koullarn yaad ortamda ttihatlarn kurduu Tekilat- Mahsusa da datlnca, Yahya Kaptan da eski ttihatlarn gizli kurduu Karakol Cemiyetinin Yenibaheli kr Bey liderliindeki Menzil Grubuna katlmt.
() 1905 Ylnda Kurmay olarak Harbiyeyi kurmay yzba olarak bitirmi, 1908de Manastrda alm,1909 ylnda da Badatta Jandarma rgtn kurmakla grevlendirilmiti. 1912 ylnda Bingazi ve evresi ile X.Kolordu Kurmay Bakanlna getirilmi I.Dnya Sava srasnda da Basra Cephesi Komutanlna atanmt. Araplarn ihaneti sonucu yenilgiye urayacan anlaynca intihar etmiti. Alevi- Bekta inancndayd. 605 z Baki- ttihat Terakki ve Bektaler Sf: 289 Can Yaynlar Kasm 2004 - stanbul

377

Gen Trklerden Cumhuriyet Halk Frkasna

Yahya Kaptan zgr yaradll bir kiilie sahipti, Mustafa Keml taraftar olmutu. ttihatlarn arlkta olduu Karakol rgt onun bu tavrn kabullenmedii iin ondan kurtulabilmek iin areler aramaya balamlard. te yandan tilaf devletleri de Yahya Kaptandan rahatsz olmaya balam her iki taraf onun ortadan kaldrlmas iin aba sarfediyordu. stanbul Hkmetinin Gebze Jandarma Kumandan Nail Beye, Yahya Kaptann tutuklayarak stanbula getirilmesi talimatn verdii sralarda Yahya Kaptan, Bekiraa Blnde tutuklu olan Halil Paa, Yarbay adi ve Kk Talat kararak606 Bursadaki 56. Tmen Kumandan Bekir Sami Beyin yanna gndermiti. Etkin olduu blgede iki imeyi ve sarholuu yasaklayan Yahya Kaptann ald sk nlemler ve uygulad ceza yntemleri tepkiye neden olmutu. Bir yandan igal kuvvetlerinin ve stanbul Hkmetinin te yandan Karakol rgtnn almalar ii Mustafa Kemle ikyete kadar gtrmt. 27 Aralk 1919 gn Kara Vasfn Mustafa Kemle Yahya Kaptan sulayan telgrafna karn, Mustafa Keml Yahya Kaptan yannda bir tavr ortaya koymu, Yahya Kaptan Ankaraya arm grmeler sonrasnda Tavancla dnen Yahya Kaptana kar Yenibaheli kr ve arkadalar tavrlarn daha da sertletirmiti. Yaptklar provokasyonlarla onu gzden drmeye alyorlard. Gebze Kaymakam Sait Bey ise,Yahya Kaptan korumaya alyordu. Mill gler, Anadoluda balayan mcadeleye malzeme ve insan aktarmn salamak iin Kocaeli Yarmadasnda faaliyet gsterirken, burada dalar, kimi sradan, kimi de tilaf Devletlerinin destekledii Rum ekyalarla doluydu. Blgedeki yurtsever ekyalar Karakol Cemiyeti tarafndan Yahya Kaptan liderliinde birletirilmi, bu srada Karakol Cemiyetinin Bakan Kara Vasfi Bey, lkeyi terk etmiti ama Enver Paann rgte gnderdii paralardan, zaman zaman Yahya Kaptann liderliindeki rgte de aktarma yapyordu. Bylece, blgedeki aznlk rgtleri, tilaf Devletleri, stanbul Hkmeti ve Karakol Cemiyeti, Kocaeli Yarmadasnn denetimi iin kyasya bir mcadele yrtyorlard. Sivas Kongresi ile btn ulusal gler bir at altnda toplannca Heyet-i Temsiliyenin kuruluu, Kocaeli Yarmadasndaki gler arasndaki atmay hzlandrm, Temsil Heyetinin egemenliine girmek istemeyen Karakol Cemiyetinin tavr, Temsil Heyeti ve zellikle Mustafa Keml Paa arasndaki gerginlik yaratm, bu gerginlik Kocaeli Yarmadasna da yansm,Yahya Kaptan, Karakol Cemiyeti ile ilikilerini koparp Temsil Heyetine balanmt. Yahya Kaptann bamszlk mcadelesine katlmas tilaf Devletleri, stanbul Hkmeti ve Karakol Cemiyetinin, ulusal mcadeleye kar ngiliz Muhipler Cemiyetinin katks ile birlik oluturmalarna neden olmutu. Bu dnem iin Fransz B.Georges unlar yazyor: Damat Feritin aracl ile stanbul basnnn drtte ne yakn satn alnm, bu gazetelerde Fransaya kar saldrgan yazlar stunlar doldurmutu. Bu yaynlar, basn servisinin mdr olan bir ngiliz subay bu yaynlar idare ediyordu. Baz camilerde hatiplik grevi yapan hocalarn bandaki Sait Molla, ngiliz Yksek Komiserliinden direktif alyordu. Yaman bir propagandac olan Refii Cevat (Ulunay) ise, Fransz nfuzuna kar mthi hcumlarda bulunurken, ayn kaynaktan esinlenmekteydi. Sait Mollann baars sonucu ngiliz Muhipleri Cemiyeti ok geliti ve bir hayli ye toplad. Bu mnasebetle Londradan gelen ngiliz rahibi Frew, daha ilk gnlerden balaya606 stiklal Harbi Gazetesi 9 Austos 1919 Cumartesi No:77 ATO Yaynlar- Ankara

378

htillci Trkler

rak bu cemiyeti enerjik bir ekilde destekledi. Bu garip cemiyet, balayan mcadele esnasnda ortaya kan ve milleti heyecana veren olaylarda, ayn kaynaklardan ald direktifle ie kart. Kurduu baz gizli rgtlerin yeleri ve tahriki ajanlar eliyle Hristiyanlar ldrterek suu milliyetilerin zerine ykt: Adapazar isyan. Ekim 1919, Konya isyan. 1920, 1921. Bu cemiyetin balca yeleri unlard: Sonradan eyhlislm olan eski mebus Mustafa Sabri, savata ngilizler hesabna alm olan Albay Sadk, Hrriyet ve tilf Partisinin macera adam Mehmet Ali, nihayet ngilizlerin mcadeleyi srdrmelerine yardmc olan mehur Ali Keml, 1908de Parlmentoda mebus olan Konya eyhi Zeynelabidin, eski mebus Vasfi Hoca, Doktor Rza Tevfik (filozof) bu cemiyetin iinde, ngiliz mandasn isteyen ayr bir grup tekil ediyorlard. Ayn kaynaklardan beslenen bu grup, 1921 ylnda da bu gayenin gereklemesi iin almaktadr. 1919 ve 1920de Sait Molla ile rahip Frew, Cemiyete yeni yelerin katlmasn saladlar. ngiliz Muhipleri ayn zamanda, Fransann dmanlar olacaklardr. Bunlarn ar gayretleri baz susuz kiilerin mahkmiyetlerine bile sebep oldu. Fakat ksa bir zaman sonra bunlar affedildiler. Bu kudurmu insanlar ngilizlere pahalya mal oluyorlar, ngiliz Yksek Komiserlii emrindeki rtl denekten su gibi para alyorlard.607 Ulusal mcadele iddetlendike Yahya Kaptan ile Temsil Heyeti arasndaki ilikinin bozulmas iin eitli entrikalar da uygulanmaya balam, ulusal mcadele kart gler, Temsil Heyetinin Yahya Kaptana desteini zayflatmay baaramam olsalar da, Heyeti Temsiliyenin blge ile iletiimini telgraf tellerini keserek bir sre engellemilerdi. Bu srada stanbul Hkmetinin Jandarma Komutan Vekili Hilmi Bey komutasndaki be yz kiilik askeri birlik, destek alma olasl kalmayan Yahya Kaptan Tavanclda kuatmt. Yanndaki arkadalarnn baka bir yerde grevli olmas nedeniyle direnemeyen Yahya Kaptan teslim olmu, bilekleri kelepelenerek stanbula gtrlrken, emenin yanndan geerken su imek iin izin istemi ve elleri bal olarak emeden su ierken Jandarma temeni Abdullah silahndaki btn mermileri onun bana boaltmt. zerinde bulunan paralarn, gm kstekli saatini, altn yzn aldktan sonra belindeki kua kararak bununla ayaklarn iki sra balayp srkleyerek tekrar Tavancla getirmilerdi. 8 Ocak 1920 gn otuz yan doldurmadan Cebir Ahmet Aann kahvesi nndeki aaca asmlard. Albay Hilmi cebinden kard keskin bayla boynundan kafasn ayrp: Padiahmz efendimizin fermann dinlemeyenin hali budur. Mustafa Kemlin sonu byle olacaktr dedikten sonra antasna koyarak stanbula dnd. Sylevde Mustafa Keml, Yahya Kaptann ldrlmesi olayna yaklak 20 sayfa yer vererek einin telgrafn da yaynlad. Bu telgraf yle diyordu: stanbul 14.1.1920 Ankarada Kuvay Millye Bakan Mustafa Keml Paa Hazretlerine Eim Yahya Kaptan, sadece sizinle olan ilikisi dolaysyla, yasal bir suu olmakszn ve teslim olduu halde, Gebze Jandarma Yzbas Nail ve stemen Abdurrahman Efendiler eliyle alaka ehit edildi. Btn Tavancl halk olayn tandr. Hak aramak iin Adliye ve

607 Berthe Georges-Gaulis -Kurtulu Sava Srasnda Trk Milliyetilii Sf: 49-50 Cumhuriyet Gzt. Eki Ekim 1999-st.

379

Gen Trklerden Cumhuriyet Halk Frkasna

Dahiliye Nazrlklarna bavuruldu. ki tane yetimle ackl bir durumda bulunuyoruz. Bu konuda yksek giriim ve yardmlarnz bekliyoruz. Buyruk sizindir. Karagmrkte Keecilerde Karaba Mahallesinde 19 Sayl evde oturan Yahya Kaptann ei evket Hanm 608 Mustafa Keml`i derinden etkileyen bu olay, stanbul hkmetindeki glerle, Karakol rgt`ndeki uzantlarnn ibirlii ile gerekletirilmiti. Yahya Kaptan blgede Mustafa Keml`den baka kimseden emir almamas ve onun istekleri dnda ku bile uurtmamas, stanbul giriinde stratejik bir konumda bulunan Yahya Kaptan`a saldrlarn artmasna neden olmu, o Mustafa Keml`e olan balln canyla demiti. Karakol rgtne ngiliz ajanlarnn szmas Mustafa Keml`i yeni araylara yneltmi, 16 Mart 1920`deki baskn olayndan sonra tutuklanan Karakol rgt yneticilerinden evket ve Kara Vasf Beylerin yan sra Malta`ya Ali Sait Paa, Refet Paa, Ali Fethi Okyar, Ali hsan Paa, Hac Mehmet Paa (Enver Paa`nn Babas)`nn da srgn edilmeleri Karakol rgt`n kertmiti. Karakol cemiyetinin iine szan ngiliz gizli servisi elde ettii adamlaryla Mustafa Sagir adl ajan Ankara`ya Mustafa Keml`i ldrmek iin gndermi ancak baarl olamamt. Mustafa Keml 1920`de rgtn datlmas emrini verince, geride kalanlar kk istihbarat, kaaklk, sabotaj gruplar olarak alm, ttihatlarn muhalif hareketleri ancak 1923`te Mill Mcadeleden sonra bitirilebilmiti. Kasm aynn ortalarna doru ehre giren sava gemileri 16 mil uzunluunda bir konvoyla Hali nlerinde demir atmlar, Franszlar Sirkecinin bulunduu eski stanbula, ngilizler Beyoluna, talyanlar ise Boaz srtlarna yerlemilerdi. Ehli Salibin yzyllardr sren ryas gereklemi, stanbulu almlard. Damat Ferit ise igalcilerle dostluu pekitirerek, yacl o kadar ilerletmiti ki, hkmetin Rumlar kesmeye hazrland eklinde dedikodu yayarak kkrtmalar bizzat rgtlemeye balamt. Birinci Dnya Savann balamasnn ertesi ylndan itibaren asker kaaklar dalarda irili ufakl eteler kurmaya balamlar, o yllar Mustafa Keml 7.Ordu Komutanlndan Talat Paaya gnderdii raporda aklayarak, halkn devlete kar tutum aldn bildirmiti. Daha anakkale Sava devam ederken anakkalenin ilesi Bigann Kayapnar kynden Kara Hasann etesi kasabal ve kyn aasna haber gndererek, ocuunu daa kaldrmt. Bu olayn ardndan, 1916 ylnda kan aftan yararlandklar iin Bigaya yerlemiler, eteden hi kimse kyne dnmemiti. Piti Hann kiralayarak yirmi odasna adamlarn yerletiren Kara Hasan, alacak-verecek, evlenme-boanma gibi ilerle ilgileniyor, kocasyla kavga eden kadnlar, kz beenip alamayanlar, mal mlk iin birbiriyle anlaamayanlar ona bavurarak sorunlarn zyorlard. Resmi makamlarn kendisini uyarmas karsnda Kara Hasan: Ben bu kadar adam ne ile besleyeceim. Masraflarm siz mi vereceksiniz? deyip kar kyordu.609

608 Gazi Mustafa Keml Sylev Cilt:1 Sf: 439 TTK 1998 Ankara 609 Atay Falih Rfk ankaya Sf:256 Pozitif Yaynlar Temmuz 2006-stanbul

380

htillci Trkler

Mondros Mtarekesinin ardndan Anadolunun eitli blgelerinde Mtareke artlarna uymayan tilaf devletlerinin davranlarn gren yurtseverler de gruplaarak direni hareketleri rgtlemeye balamlard. Anayurtlar, Kafkasya olan Kerketlere erkezler de deniliyordu. arlk Rusyasna kar srdrlen byk bir direni sonras yerli halkn ou Kafkaslar terk etmek zorunda kalmlard. erkezlerin Adge kolunun ap boyundanDipov ailesi de, Anadoluya g etmiti. Osmanl lkesine gelen erkezlerin nemli bir ksm Sarayda nemli grevler alm, byk ounluu da Mill Mcadelenin amansz dman olmulard. arki Garp erkezlerinin Temini Hukuk Cemiyeti 24 Ekim 1921 gn yapt toplantda: Trk yneticilerinin siyaseti, Trk olmayan btn unsurlarn milliyetlerini ve yaama gvenliklerini yok etmekle, erkezler de yalnz koruma amac ile hakl bir ikayet ve perian oma hissi uyandrm ve bunun sonucu olarak erkezler bu devam edegelen zulmlerden kurtulmak amac ile mill bir gaye takibine ve millcilerin aka erkez milletini mahva kalkmas dolaysyla, onlar da silahla savunmaya ve arpmaya mecbur kalmlardr 610 diyerek Mill Mcadele kart bir izgi izlemi ve ngilizlerin amalarna hizmet etmeyi ve Yunan igalini desteklemeyi kendilerine bir grev saymlard.

akr (erkez Ethem) Evden Kayor

Anadolunun batsnda yaayan Adgelerden birisi de ap Oymandan, ekonomik gc iyi olan Ali Beydi. Bandrmann Emre Kynde tarmla urayor, deirmencilik yapyordu. II.Merutiyetin ilnnn ardndan ttihatlarn nderlerinden Nazm Bey Yakup Aa takma adyla gizli bir tekilat rgtlemeye balam ve Ali Beyi de rgte almt. Nazm Bey, blgedeki halk rgtleme faaliyetlerini srdrm, blgenin erkezleri de zmirdekilerden farkl bir izgi izlemilerdi. Ali Beyin oullarndan lyas ile Nuri blgedeki Rum ekyalarla girdii atmalarda lm, dier oullarndan Reit 1901, Tevfik Bey ise 1902 ylnda Resneli Niyazinin tavsiyeleriyle girdii Harbiyeden mezun olarak piyade subay olmulard. Reit Bey daha sonra Kuuba Eref tarafndan Tekilat- Mahsusaya alnmt. Ali Beyin en kk olu akr (Ethem) ise, babas yasaklamasna ramen evden kap stanbula giderek Bakrky Svari Kk Zabit Mektebine yazlm ve baavu olarak terhis olduktan sonra baarlar sonucu temenlie ykseldikten sonra Bulgar Savana katlm, yaralannca resmi askerlik grevi sona ermiti. Birinci Dnya Sava srasnda aabeyi Tevfik ile Tekilat- Mahsusada grev yapm, Rauf Beyin komutasnda randaki arpmalara katlmt. Bu srada Kzm zalp ile de alma olana bulan Ethem, 1918 balarnda Tekilat- Mahsusa grevlisi olarak Irak seferine katlp yaralannca Bandrmaya dnmt. zmir valisi Rahmi Beyin olunu karp daa kaldran ve 50 bin altn isteyen611 erkez Ethem, valinin ocuunu karrken Tekilat- Mahsusann nllerinden Kuuba Eref
610 Ergil Dou- Milli Kurtulu Savann Sosyal Tarihi Sf:256 Turhan Kitabevi 1981-Ankara 611 Dinamo H.zzettin Kutsal syan C:31 Sf: 196 May Yaynlar- Nisan 1974-stanbul

381

Gen Trklerden Cumhuriyet Halk Frkasna

kendisine gzclk yapmt. Yunanllara kar mcadele veren bir valinin erkez Ethem tarafndan karlmas, erkez Ethem tarafndan Mill Mcadeleye kaynak salamak amacna ynelik bir eylem olarak aklanyordu. Oysa bu olayn Mill Mcadeleyle ilgili olduu pheyle karlanmt. nk Rahmi Beyin paras zaten Mill kuvvetlerin emrindeydi, ayrca Mill Mcadeleyi destekledii iin ngilizler tarafndan tutuklanmt. zmirde karaya kan Yunan askerlerine ilk kurunu skan gazeteci Hasan Tahsin() erkez Ethemin bu eylemini; ok zengin olan ve ttihat ve Terkkiyi destekleyen Rahmi Beyin, tilaf Devletlerine kar bir tehlike oluturduunu dnerek, bu gc ortadan kaldrmak iin gerekletirdiini yazyordu. 613 Fidye olayn, gndedii bir mektupla Hrriyet ve tilaf Partisinin yayn organna aklayan erkez Ethem, mektubunda Ethem ttihatlara dmanln da ortaya koyuyordu. Aslnda erkez Ethem, ngiliz casusluu yapt gerekesiyle Hasan Beyi hrpalayan Rahmi Beyden bunun intikamn almak iin eylemi gerekletirmiti. Bu eylemden kazand para ile de adamlarnn maan salayp, bir tala iki ku vurmu oluyordu. Sadece zenginlerden deil, halktan da zorla toplan ve adamlarna yksek maa veren614 erkez Ethem, gerekletirmi olduu bu eylemle ekonomik gcn olduka artrmt. erkez Ethemin halk zerindeki basklarn, Ethemin aabeyi Reit Bey ile Balkan Sava srasnda arkadal olan ve erkez Ethemin ulusal mcadeleye katks sresince ona en byk destei veren Uaktaki eski ttihatlardan brahim Tahtakl yle dile getiriyordu: Kyllerden topladmz para, eya, atlar hep ona veriyoruz, sinilerle baklava gnderiyoruz, o yine kendisi icraat yapmak istiyor, adamlarn gndererek kyllerden para, eya ve asker toplamak hevesinden vazgemiyor, buyruunu dinlemeyen kyleri de yktryor 615 Yunanllarn Nazilliyi igali srasnda ehir boaltldnda erkez Ethem, ehri yamalam, dzenli ordu mcadelesini kabullenmeyen erkez Ethemin aabeyi Tevfik Bey: Bizim kuvvetimiz ne tmen, ne de herhangi bir ordu kuvveti haline sokulamaz, bu serserilerin bana ne bir subay, ne de hesap memuru konamaz, subay grdler mi Azrail grm gibi isyan ederler. Bizim birliklerimiz Pehlivan Aa, Ahmet Onba, Sar Memet, Halil Efe,

() ehit Gazeteci Hasan Tahsin, ttihat ve Terakki tarafndan Avrupaya gnderilmi, Paristeyken sosyalist fikirleri benimseyerek Kuuba Eref ile iliki kurup, ngilizlerin romayay Trkiyeye kar savaa sokmakla grevlendirdii Boxton kardeleri ldrmek zere Bkree gitmi, ancak Boxtan kardeileri yaralamasna ramen ldrememitir. Yakalanarak hapise girmi daha sonra stanbula dnnce kendisine gerekli ilginin gsterilmediini dnerek ttihatlara kar bir tavr iine girmitir. Asl ad Osman Nevres olduu halde Bkrete Hasan Tahsin olarak tannmtr. Gerek Hasan Tahsin ise, Selanikte Silah adl gazeteyi karan ve Silah adyla anlan kiidir.. Tekilat- Mahsusa onu grevli olarak Bulgaristana gndermi, Mustafa Keml Sofyada Ateemiliter iken, eski snf arkada Silah Tahsin onu ziyarete gelmi para istemitir. Bu grmeler srasnda Silah Tahsin kendisinin blgeye grevli olarak gnderildiini ancak kendisinin bu grevi yapamayacan ve geri dneceini belirtince Mustafa Keml ona, dnmemesi gerektiini, grevini ne pahasna olursa olsun yapmas gerektiini, aksi taktirde ldrlebileceini ima yoluyla sylemi, ancak o stanbula dnm ve bir sre sonra cesedi bir uval iinde mezarlkta bulunmutur. (nan Prof Dr.Afet M. Keml Atatrkn Karlsbad Hatralar Sf:49 TTK 1991- Ankara) 613 Avcolu Doan Milli Kurtulu Tarihi, C:2, Sf:578 stanbul Matbaas 1974 stanbul 614 Avcolu Doan Milli Kurtulu Tarihi, C:2, Sf:579 stanbul Matbaas 1974 stanbul 615 Tekeli lhan- lkin Selim -Egedeki Sivil Direniten Kurtulu Savana Geerken Sf:372 TTK 1989 Ank.

382

htillci Trkler

Topal smail gibi adamlar tarafndan idare edilmektedir. Blk eminleri de yazdn okuyamaz, okuduunu yazamaz kimselerdir 616 demektedir. Mustafa Keml Samsuna gittiinde, Rauf Orbay da Egeye geerek Kuuba Erefin iftliinde erkez Ethemle grtkten sonra onu Kurtulu Savana katlmaya ikna ettiini sylemiti.617 Bu iddiaya karlk erkez Ethem: Umumi Harbin neticesi olarak en ar artlarda Mondros Mtarekesinin kabul ettirilmesine ramen galip devletler mtareke hkmlerini bozmaya balaynca, zmirde teekkl eden gizli cemiyetin karar ile ben ilk isyan bayran tam 2,5 yl nce amtm diyerek yle devam etmektedir: Seyyar haldeki kuvvetlerimin iaelerini kendi yntemlerimle temin ederdim. Bir yerde kaldmz zamanlarda zmirin Yunanllar tarafndan igalinden nce Mdafa-i Hukuk ve igalden sonra Reddi lhak ve daha sonralar Mdafa-i Millye Cemiyetleri vastasyla askerlerimi besletirdim. Maalarn da bu cemiyetler vastasyla verirdim. galden nce Yunan tehlikesi belirdii zaman zmir Valisi Rahmi Beyden elli bin lira ve isyanlar bastrma srasnda Adapazar tccarlarndan Arapzade bilmem kimden elli bin lira, bir de Karacabey erafndan birisinden 5 bin lira almtm. Cepheleri tekil etmek, kuvvetlerimi tutmak, tilaf devletlerinin igalindeki Afyon ve Ktahya mhimmat depolarndan gizlice cephane alabilmek iin bana para lazmd. 618 Yunanllar zmire asker karttnda halk kendi mcadelesini vermek zorunda kalmt. stanbulda isiz kalm subaylardan, mill bilince sahip olanlar Anadolu yollarn tutmu, Egede ise Yunan kuvvetleriyle karlaan, eraf ve kyller de rgtlenmi, dalarda kaak olan efeler igale kar karak mcadeleye balamlard. Sekiz arkadayla Salihliye giden erkez Ethem, Akhisar blgesindeki dalarda olan ve stanbul Hkmetinin ttihat diye arad Serezli Parti Pehlivanla birleerek Egede ilerleme amacnda olan Yunanllar Milne Hatt denilen blgede durdurmay baarmlard. Salihli cephesi, direnerek dman oyalam, kongreler srasnda Mustafa Kemle nefes aldrmt. Anadoluda halkn igale kar mcadeleye balamasyla mill kurtulu hareketini merkezi bir nderlikte toplamaya alarak Ankarada merkezi yapy oluturma abalarn younlatrmt. eitli yrelerde igale kar yrtlen direni hareketleriyle iletiim kurarak onlar merkezi olarak ynlendirip, Ankaray mcadelenin merkezi haline getirmiti. Kuvay Millyenin geliimi karsnda emperyalistler ve ibirliki stanbul hkmeti i isyanlar rgtlemeye balam, Mill Mcadele saflarna katlanlar cezalandrmak iin mttefiklerden salad yardm yeterli grmeyip, erkezleri de Mill Mcadeleye kar Ahmet Anzavurun bakanlnda seferber etmiti. Bunlar da Manyas, Susurluk,Gnen, Ulubat, Biga, Kirmasti dolaylarnda Ekim 1920de isyan balatmlard. ki kez ayaklanan gericiler,16 Nisan 1920 gn mill kuvvetler tarafndan kesin olarak bastrlmt. Ayaklanmay bastran erkez Etheme 28. Tmen Komutan Albay Kzm Beyin 10 Mart 1920 gn gnderdii acil telgraf yle diyordu.

616 Atay Falih Rfk ankaya Sf: 258 Pozitif Yaynlar Temmuz 2006-stanbul 617 Avcolu Doan Milli Kurtulu Tarihi, C:2, Sf:578 stanbul Matbaas 1974 stanbul 618 erkez Ethem Anlarm Sf: 8-9 Berfin Yaynlar Ocak 2005 stanbul

383

Gen Trklerden Cumhuriyet Halk Frkasna

.Biga civarnda kuvvetlerimizi bozmay baaran Anzavur melunu birka gn nce Gnen zerine ilerleyerek Kaymakam Rahmi Bey alayn yenmi... Esir ettii subaylar ve askerleri Halife adna yemin ettiriyor. Sonra serbest brakyor. Bylelikle zihinleri kartryor. Ve Kuvay Millye aleyhine tahrik ediyor. Durumu tehlikeli gren kolordu komutanlarmz Yusuf zzet Paa Bandrmadan ekilmi, Anzavur ise Bandrmaya girmitir... Asilerin Balkesiri ellerine geirmeleri Yunanllarla iliki kurmalarna olanak salayacaktr ki, bunun ne kadar vahim bir sonu douracan tahmin edebilirsiniz... Bu yzden bizzat ve her halde kafi bir kuvvetle ve sratle Balkesire hareket ediniz. Kuvvetlerinizin Akhisar istasyonundan trenle Balkesire kadar sevki mmkndr.. 619 Kuvay Seyyare komutan erkez Ethem bu telgraf aldktan iki gn sonra Salihliden ayrlarak Balkesire ulam, 910 saat sren bir youn atmadan sonra Anzavur Ahmetin kuvvetlerini byk bir bozguna uratmt. Biraz telerde Hendek, Dzce ve Boluda be bin civarndaki topluluun 12 Nisan 1920 gn balatt isyan 21 Nisanda Mudurnuya sram ve 22 ve 23 Nisanda Nallhan sararak. daha sonra Beypazarna ve Aya taraflarn etkisi altna almaya balamt. Bu isyanlar da ancak ayda bastrlabilmi, Nallhanda ki isyan bastrldnda ele geirilen baz belgeler isyann Kuvay Hilfet rgt tarafndan balatld anlalmt. Bu rgt halk: Halife kuvveti oluyorsunuz ve Hilfet makam uruna alacaksnz diyerek kendi saflarna katmt. 620

Kuvay Millye Ad Verilen Bu Zndk Bolevikleri ldrn

Adapazarnda Arap Hoca vaaznda: Ey cemaati mslimin! Kuvay Millye zndklarnn Yunan ordusu dedii ordu, Yunan ordusu deildir. Padiah ordusudur. Hilfet ordusudur. Bolevikler geliyor, dikkatli olun . Tala sopayla ldrn onlar. nk onlar camilerimize an asmaya geliyorlar. slamiyet elden gidiyor. Padiahmz Efendimiz Hazretlerinin sizlere sevgilerini getirdim. Dinimizi koruyalm. Kuvay Millye ad verilen bu zndk Bolevikleri elinize geirirseniz ldrn. Diyerek halk isyana aryordu. erkez Ethemin adamlarndan Serezli brahim, Arap Hocay asarak isyan bastrm, Arap Hocann her zaman yannda tad bastonunu da boynuna asmt. Hrriyet ve tilaf Partisinin adamlarnn da arasnda olduu aslanlarn says 12 kiiydi. erkez Ethem Adapazarna girdiinde ehirden kamaya alan ajanlardan sivil giyimli ngiliz kar koca da yakalanm, korkudan titreyerek erkez Ethemin huzuruna getirilmiti. Onlara yer gstererek sakinlemesini salayan erkez Ethem, ngilizleri bir arabaya bindirerek serbest brakp: Grdklerinizi arkadalarnza ve byklerinize syleyiniz. Bir daha da bizim i ilerimize karmaynz dedikten sonra gvenli bir ekilde zmite gitmelerini salamt.
619 erkez Ethem Anlarm Sf: 22-23 Berfin Yaynlar Ocak 2005 stanbul 620 ztrk brahim Sadi I. TBMMnin Gizli Oturumlarnda Atatrkn Konumalar Sf: 49 ATO Yaynlar 2004-

384

htillci Trkler

Anzavur kuvvetlerinin datlmasndan sonra ksa bir sre sonra Genel Kurmay Bakan smet nn telgraf ile 19 Nisan 1920 gn erkez Etheme: Sizinle u grmeyi temin edebilmek iin ok zorluu uradk. Baz yerlerde imendifer tellerinden yararlandk. Birok yerde itibarmz yoktur. Merkezde ise kuvvetimiz kalmad. Bulunduunuz yerde ikinci derecedeki ileri tmen komutan Kzm Beye brakarak Geyve Boaznda Ali Fuat Paann yardmna komanz rica ederiz. 621 diyor ve 20 Nisan gn erkez Ethem Geyveye ulayordu. stanbul hkmetinin olan nzibatiye Kuvvetleri ile Geyve Boaznn gerisinde iddetli bir atmann ardndan Kuvay Seyyare byk bir baar kazanmt. Bu sralarda stanbul hkmeti tarafndan Boluya mutasarrf olarak atanan Osman Kadri yaynlad bildiride: Ey Padiaha, dine, devlete be yz seneden beri sadakat ile dnyay hayrette brakm olan hakiki Mslmanlar: Bolevik nam altnda drt yz senelik din ve devlet dmanmz olan Moskoflardan km, eriata muhalif kanunlara kar olan bir takm ekya, vatan kurtaracaz diye Anadolunun siz saf ve temiz ahalisini aldatarak Padiahna, Mslmanlarn halifesine isyan bayra ekmilerdir. () Hi kimsenin nikhl kars olmayp, her kopuun her kadn istedii gibi kullanmas, ocuklar iki yana kadar analarnn kucanda kaldktan sonra alnp umumhanelerde beslenerek anasz babasz yetitirilmesidir () Maiyetimdeki kuvvetler muntazam kuvvetlerdir. erkez, Abaza, Trk, Grc, Laz, bunlarn hepsi din kardelii hissile mtehassistirler..622 diyordu. Dzce isyannda erkez Ethem kuvvetlerinin byk bir ksm ile birlikte Adapazar civarndayd. Daha sonra ayn blgede balayan stanbul Hkmeti yanls yeni bir ayaklanmaya da erkez Ethem byk bir hzla mdahale etmi, Hendek zerinden Dzceye hareket ederek duruma ksa bir srede hakim olmutu. Bu arada Ankaradan nasihat iin isyanclara gnderilen ve isyanclar tarafndan tutsak edilen Byk Millet Meclisi yelerinden Hsrev Bey ve arkadalar kurtarlmlar ama Hendek Boaznda Mahmut Bey ldrlm, cesedi gmmeye dahi gerek grmeyen isyanclar onu bir dereye atmlard. erkez Ethemden sonra Ayc Arif ve Refet Belede kuvvetleriyle birlikte Dzceye gelmiler isyan bastrlmt ama Yozgatn apanoullar tarafndan ele geirildii haberleri de yaylmt. erkez Ethem bir an nce Yunan cephesine dnmek iin sabrszlanrken aabeysi Tevfik Beyden gelen bir telgraf onun Yozgata gemesini istiyordu. Mustafa Kemlin Ali Fuat Paaya 2 Mays 1920 gn gnderdii telgraf da 1213 Mays 1920 gn erkez Etheme ulatrlmt. Telgraf, erkez Ethemin baarlarn kutladktan sonra apanoullarnn ayaklanmasnn bastrlmas iin hemen Yozgata gitmesini istiyordu. erkez Ethem Dzceden Eskiehire gemi, be gn kaldktan sonra da Ankaraya gelmiti. stasyonda kendisi byk bir kalabalk tarafndan karlanm ve Mustafa Kemlin otomobili ile Ziraat Mektebine giderek grmelere balamlard. 623

621 erkez Ethem Anlarm Sf: 28-29 Berfin Yaynlar Ocak 2005 stanbul 622 Selek Sabahattin Anadolu htilli- Sf: 65-68 Burak Yaynevi - stanbul 623 erkez Ethem Anlarm Sf: 44 Berfin Yaynlar Ocak 2005 stanbul

385

Gen Trklerden Cumhuriyet Halk Frkasna

erkes Ethem Ankaraya geldiinde onun silahl kuvvetleri sokaklar doldurulmutu. Arasnda kadnlarn da bulunduu erkez Ethem kuvvetleri byk bir cokuyla karlanm, Mustafa Keml, Ankarada bulunan tek otomobilini ona vermiti. Ankarada Mustafa Kemlin zel konuu olan erkes Ethem ile Yozgat isyan konuulmu, erkes Ethem ile smet nn ilk kez karlamlar, smet nn Yozgat isyann Ankaradaki grmelerde: bastracak glerinin olmadn aka ifade etmiti.624 smet Bey: stirahata olan ihtiyacnza ramen ziyaretiler meden mevcut nemli sorunlar hakknda ltfen grmelere balayalm. Bilhassa malum olan u isyan meselesi hakknda yolumuzu ve kararmz tespit edelim ki, istiharati kalp ve skneti fikirle hem istiharatinizin teminine ve hem de dier musahafemize sra gelsin.(....) Son istirhammz zerine, Eskiehirden cepheye sevkyatnzn geri braktrlmasna dair emir vermeye herhalde unutmamsnzdr. erkes Ethem: Evet, cepheye olan asker sevkyatmz zaten genel deil. Yozgat cihetine ilikin dncenizi dikkate alarak kuvvetlerimin ounu Eskiehirde tutuyorum. Zaten Ankaray ziyaretten maksadm da daha ok benim nemsiz grdm ve sizin pek ok nem verdiiniz Yozgat cihetindeki isyann derecesini hakkyla anlamak, sonra Yunan cephesine dair tehlike arzeden phelerimle mukayese ederek ona gre ok nemlisini tercih ederek yahut mmkn mertebe her iki ciheti de ihmal etmeyerek hataszca bir karar vermemiz iindir. Fevzi Paa: Biz hi ihtimal vermeyiz ki, Yunan ordusunun ciddi bir taarruzu karsnda bulunmu olalm. Eer Yunanllarn yle bir niyeti ve yetenei olsayd, bu taarruzu 3 aydr devam eden i ihtilllerimizin iddetli geen safhlr srasnda yapmalar lazm gelirdi. smet Bey: Bununla beraber biz cepheleri de ihmal etmek taraftar deiliz. Asl gaye ve amacmz vatan dman ayandan temizlemektir. Yunan ordusu en tehlikelisidir. Bu byle olmakla beraber, i sorunlarda ok nemli bir esas tekil eder. Bizim Yozgat ve civarndaki isyan kknden sndrmeye maalesef bir kuvvetimiz kalmamtr. 625 derken, erkez Ethem: Ben bu kalan isyan meselesini de emriniz zerine, uhdeme alyorum. Ve sizleri bu beladan kurtaracam sanyorum dediinde Mustafa Keml sze kararak: Yozgat yresindeki isyann mahiyeti ve nemi ne olursa olsun, himmetinize ok ihtiyac var demektir. Bu zahmeti kabul buyurduunuza gre, daha nce olduu gibi be on gn zarfnda bastracanzdan eminim.diyordu. Yozgata gitmek zere Ankaraya arld zaman, hemen herkesten iltifat ve takdirler gren erkez Ethem ve Tevfik Bey, Yozgatta isyan bastrma srasnda orduda bulunan komutanlarn rtbe ve mevkilerine deer vermeksizin hepsine birer birer aalayc ve saldrgan davranlarda bulunuyorlarsa da bu komutanlar, memleketin iinde bulunduu koullar dikkate alarak kendisiyle ekimeden kanyorlard. Bundan cesaret alan erkez Ethem ve kardei Tevfik Bey, Trk ordusunda deerli hibir subay ve komutan bulunmad ve kendilerinin herkesten stn olduu zannna kaplarak bunu aka herkese sylyorlar, Valiler bata olmak zere herkese emirler vererek emirlerinin yerine getirilmemesi halinde idam edileceklerini bildiriyorlard. Hatta Ankaradaki hkmet zerinde otorite kurma hevesine kaplarak Yozgat isyannn, Yozgatn bal bulunduu Ankara valisinin kt idaresinden kaynakland624 Dinamo H.zzettin, Kutsal syan Cilt.7 Sf: 219 May Yaynlar Austos 1972-stanbul 625 erkez Ethem Anlarm Sf: 45-46 Berfin Yaynlar Ocak 2005 stanbul

386

htillci Trkler

n: bundan dolay da idam cezasnn Ankara valisi iin de uygulamasna karar vermiti. Ankara valisi olan ve Mill Mcadeleye byk hizmetleri geen Yahya Galip Beyin Yozgata gnderilmesini istemilerdi. Bylece Ankara hkmetinin zerinde de en byk otorite olduunu ispat etmeye alyordu. erkez Ethemin bu istei kabul edilmedii iin, Yozgatta, milletvekillerine: Ankaraya dnmde Byk Millet Meclisi Bakann meclis nnde asacam eklinde konutuu sylentisi yaylmt. Yozgat milletvekili Sleyman Srr Bey de bu sz duyduunu Mustafa Kemle iletmiti.626 erkez Ethemin politik baz amalar iin kullanldnn farknda olan Mustafa Keml, onun askeri gcnden yararlanmak isteyenlerin Byk Millet Meclisine el koymak istediklerinin farkndayd. 20 Haziran sabah Ankara-Yahihan-Sekili yoluyla Yozgata hareket etmi olan erkez Ethem, Genel Kurmay Bakanlnn isyan blgesi iin yapm olduu tespitlere gvenmiyor, bu tespitlerin yanl istihbarat ve noksan bilgilere dayand ynnde artlanm olarak hareket ediyordu.627 erkez Ethemin bu gibi tespitlerde bulunmas, aslnda kendisini stn grmesinden kaynaklanmaktayd. orum mutasarrf Ali Cemalin tespitleri ile erkez Ethemin tespitleri arasnda da byk farkllklar vard. syanclarla karlat durumlarda tespit ettii baz durumlar o dnemin artlarnn bir gereiydi. Ayrca blgenin mill kuvvetleri en az erkez Ethemin kuvvetleri kadar baar gstererek direnip mcadeleye katk salamlard. Yozgatta ehrin ele geirilmesinden sonra yarglan12 kii aslm, bunlar arasnda Yozgat kads ve Abaza Rfat Beyde bulunuyordu. Yozgattaki isyan apanoullar tarafndan balatlmsa da blgenin erkez, Abaza, Rum gibi etnikleri tarafndan ynlendirilmiti. Dzce isyannda etkin olan Abazalarla ilgili olarak Trabzon Mebusu Hsrev (Gerede) yle demektedir Bunlara katiyen inanmaynz. Yksek Meclisinizi bilhassa bu ynden aydnlatmak isterim. Bunlarn resasn affetmek, katiyen caiz deil. Kendilerini buradan srmeli, tenkil etmeli, Sivasa uraya buraya gnderilmelidir. stirham ederim oray temizlemeli ve kkn Kzmaldr.628 Kendisini stn grme anlayna kaptrm olan erkez Ethem, Kl Ali ile aralarnda geen bir konumada yle diyordu: Elinizdeki top ve tfeklerle sopal asileri donatyor, martyorsunuz. Size ne gibi bir emir vereyim? midim iki gne kadar bu yrede asayiin temin edileceidir. Bu yzden doruca Ankaraya git! 629 Ankaradaki Mustafa Keml kartlarnn pohpohlamasyla Mill Mcadelenin liderliine soyundurulan erkez Ethem, bu emeline ulaabilmek iin her frsatta kendini n plana karmak iin elinden geleni yapyordu. Firar eden apanoullar ile birlikte isyana katlm

626 Gazi Mustafa Keml Sylev Cilt:II Sf: 630-632 TTK 1998 Ankara 627 erkez Ethem Anlarm Sf: 54 Berfin Yaynlar Ocak 2005 stanbul 628 Selek Sabahattin Anadolu htilli- Sf: 359 Burak Yaynevi - stanbul 629 erkez Ethem Anlarm Sf: 56 Berfin Yaynlar Ocak 2005 stanbul

387

Gen Trklerden Cumhuriyet Halk Frkasna

olan Uzunyaylal erkezlerden gelen telgrafta apanolu Celal Beyin affedilmesi istenmi bu istek erkez Ethem tarafndan kabul edilmiti. erkez Ethem anlarnda: Alaca erafndan Alevlerin ruhani lideri Dede Galip Beyin gemi olan bu isyan hareketlerinde ilikisi olduu bizce anlalmsa da.630 Demekteyse de orum mutasarrfnn yapt tespitler bu grn tam zt ynndeydi. Blgedeki Alevlerin tamam Mill Mcadeleyi rgtlemi ve aktif olarak savayorlard. erkez Ethem, kendi tespitini yazsnn devamnda rterek ve Dede Galip Beyden bahisle yle diyordu: ben bu ahs siyaseten ve idareten divan- harbe vermemitim. Buna karlk o da drt yz kiilik bir svari mfrezesi oluturdu, silah, hayvan donanmn kendisi tamamlad bana da olu Gazi Beyi verdi. Alaca ad konulan bu mfrezeye de ben komutan olarak arkadalarmdan Yzba Ethemi tayin ettim. 631 Mutasarrf Ali Cemal Bey ise: .Dede Kargn aireti byklerinden Galip Beye kendilerine (asilere) iltihak iin mracaat olunduunu Binba Pire Mehmet Beyin haber verdiini yazd632 demekte ve bu teklifin kabul edilmedii: Alacann Narlk kynden Hseyin Aa ile Harhar kynden akir Efendiyi de iki gn evvel oruma davet etmi, getirtmitim. Onlar da yarn benimle asiler zerine gideceklerdir633 eklinde ifade edilmektedir. Mutasarrf, 19 Haziran 1920 gnn anlatrken de: Alacann Narlk ve Harhar kylerinden ve Alevlerden Hseyin Aa ile akir Efendi de arabalarla bana refakat ediyorlard.634 Demektedir. Bu szler de Alacada isyanclarn Alevler tarafndan desteklenmedii aka belirtiyordu. Ayrca, erkez Ethem 18 Temmuz 1920 gn orum mutasarrflna gnderdii yazda da: Firari derdesti, asilerden cepheye gelmeyenlerin takip ve Ankaraya sevkine Alaca erafndan Garip Beyzade Hseyin Gazi Bey ve Veli Beyler tarafmdan memur edildiklerinden lazm gelenlerin muavenetin diri edilmemesi riva olunur.635 demek suretiyle Alevlerin Alacada isyanclar desteklemediini ortaya koymaktayd. Olay farkl bir ynden de ele aldmzda orum yresindeki Alevlerin birbirinden bamsz hareket etmeleri de dnlemezdi. Hele hele apanoullar ile birlemek ve ulusal kurtulu hareketine kar olmak Dede Kargnllarn airet olarak deil, herhangi bir Alev ferdinin bireysel olarak yapabilecei hareketlerden deildi. erkez Ethem, Yozgatta salad baarnn etkisiyle ii iyiden iyiye aztm ve hiyeraik yapy tanmaz olmutu. Yozgat isyann bastrlmas sonucu erkez Ethem ve kardeleri kplerini iyice doldurduklar gibi, Kuvay Seyyarenin her ferdi zengin olmutu. Ayrca Kuvay Seyyarenin askeri gcn de artrmlard. Ankarada grdkleri ilgi ise keyiflerine keyif katm, kendini tmden mcadelenin merkezi olarak grmeye balamlard. erkez Ethem, Yozgat mutasarrfnn sulu olduunu iddia ediyor ve sorumluluun Ankara valisi Yahya Galip Beyde olduunu ileri sryordu. 636
630 erkez Ethem Anlarm Sf: 60 Berfin Yaynlar Ocak 2005 stanbul 631 erkez Ethem Anlarm Sf: 60 Berfin Yaynlar Ocak 2005 stanbul 632 Bardak Cemal Anadolu syanlar Sf:147 Berikan Basm Yayn 2001- Ankara 633 Bardak Cemal Anadolu syanlar Sf:179 Berikan Basm Yayn 2001- Ankara 634 Bardak Cemal Anadolu syanlar Sf:180 Berikan Basm Yayn 2001- Ankara 635 Bardak Cemal Anadolu syanlar Sf:238 Berikan Basm Yayn 2001- Ankara 636 Dinamo H.zzettin Kutsal syan C:7 Sf: 324 May Yaynlar- Austos 1972- stanbul

388

htillci Trkler

Ankara onun bu iddialar karsnda Yahya Galip Beye iten el ektirmiti. Ama erkez Ethem bununla yetinmiyor bunun ucunun Mustafa Keml Paaya dayandn da iddia ediyordu. Mustafa Keml ise etelere kar dikkatli bir tutum izlemek gerektiini dnmekle beraber bunlarn nemli hizmetler vermi, baarlar kazanm olmalarndan dolay kaybetmek de istemiyordu. 21 Austos 1920 gn Mecliste alnan karar ile erkez Ethem anlm, selam ve acil ifa dilekleri hasta olan kendisine iletilmiti. erkez Ethem bundan dolay ok mutlu olmu, birliklerinin komutasn Tevfik Beye brakarak Ankaraya gelip, Ankara istasyonun da Mustafa Keml adna Hayati Bey, aabeyi Reit Bey ve birok milletvekili tarafndan karlanarak o akam Mustafa Keml tarafndan yemee davet etmiti. Mustafa Keml onun iyi doktorlar tarafndan tedavisini isteyerek ok yakn ilgi gsterince aralarnda geen konumada erkez Ethem: Ben sizi Meclisin nnde asacam demiim bunu kime sylemiim? Hangi namuslu insansa bunu duyan, gelsin burada yenilesin. Duyanlar iinde Yozgat mebuslar da varm. Merak ettim, bunlarn adlarn rendim. Hi birisini tanmyorum. Belki orada izleme srasnda grmmdr. te, ben buradaym gelsinler, yzme kar sylesinler. Sizin iin dediim daraacna kendimi ektireyim. 637 Diyerek hakknda sylenenlerin yalan olduunu aka ifade etmiti. erkez Ethem anlarnda yle diyor: Mustafa Keml Paann btn telana neden, Yahya Galip Beyi ve tutuklu Yozgat mutasarrfn korumaktan ziyade, Yahya Galip Beyin ifadesine bavuracak olan yetkili ve adil bir divan- harp heyetinin sonradan kendisini Mustafa Keml Paay da sorgu altna alacan bildii ve her sorumluluun doal olarak kendisine yklenecei ve yneleceinden korktuu anlalmt Bu anlarn yazld zaman dikkate alarak yukardaki iddialar deerlendirelim. erkez Ethem Mustafa Kemli ne ile sulad hususu ak ve net olarak ifade edilmiyor. Bu su; vatana ihanet suu olabilir mi? Ya da herhangi bir yolsuzluk veya ahlakszlk mdr? Bunlar belli deil. Kald ki, emperyalizme kar byk bir mcadele balatan ve kendi kiisel menfaatleri iin erkez Ethemin ulaamayaca ya da hayal edemeyecei tekliflere yz evirmi, halk iin lm gze alm, Mustafa Kemli yarglayabilmek ya da yarglanmas gerektiini dahi dnebilmek ancak erkez Ethem gibi halk soyan kahramanlara yakrd (!) Ama akln kullanlmad noktalarda maceracln uzanabilecei en son nokta teslimiyet ve ihanet olacakt. Onun Mustafa Keml iin syledii gelip Ankarada asacam sz dahi Mustafa Kemlin umurunda olmamt. ocuka maceralarla kendini tatmin eden erkez Etheme kin dahi duymadan glp gemiti. Ama erkez Ethem tehditlerine byk bir marklkla devam ediyordu. Maliye Vekili Ferit (Tek) Bey erkez Ethemin kendisini tehdit ediini yle anlatyor: erkez Ethem, devlet gelirlerine el koyuyordu. Mesela bir yerde ttn bulsa hemen alyor ve paraya eviriyordu. Ben ondan evvel davranp ttnleri kaldrtmaya baladm. Bir gn bana bir telgraf ekti: Sen orada blbl gibi terken, biz canmz ortaya koymu, arpyoruz. Ankaraya gelince bunun hesabn soracam diyordu.
637 Dinamo H.zzettin Kutsal syan C:7 Sf: 324 May Yaynlar- Austos 1972- stanbul

389

Gen Trklerden Cumhuriyet Halk Frkasna

Hakikaten bir sre sonra Ethem Ankaraya gelmiti. Bir akam Vekaletten payton ile evime gidiyordum. imdiki Ulus Meydannda Ethemin adamlar arabay durdurdular, beni indirmek istediler. Ben direndim. Maliye vekiliyim, devlet adamym, nasl indirirsiniz diyordum. Onlar da Ethemin istasyonda beni istediini, byle emir aldklarn sylyorlard. Neyse ki, o srada bir iki polis grnd, birka kii peyda oldu. Onlarn mdahalesiyle kurtuldum.638 Ordu mfettii zzeddin Paa hatratnda erkez Ethem iin unlar anlatyor: .Ethemin resmi unvan da pek yksekti. Umum Kuvay Tedibiye ve Takibiye Kumandan. Hlbuki kyller bunlara sadece ete unvan veriyorlard. Yanlarnda kendilerinin tekil ettikleri seyyar bir divanharp ve Serez ingenelerinden bir de cellatlar vardr. Arzu ettikleri yerlerde bu divanharp marifetiyle en iddetli cezalar ve idamlar tatbik ediyorlard. Dahili isyanlarda hayli iler grm ve o zaman iin ok byk bir kuvvete sahip bir tekilat olduu iin herkes ekiniyor ve deta Yunan ordusuna kar memleketi istildan ancak bunlar kurtarrm zannediliyordu. Her taraf tedhi etmilerdi. Btn Mdafai Hukuk tekilat bunlarn hesabna alr, para, silah, adam, cephane tedarik eder, bunlarn arzusunu yapmayan bir Vali ve Kaymakam tasavvur edilemiyordu.639 Mustafa Keml byk bir milletin mcadelesini srdrrken kiisel tavrlardan ziyade milletin gelecei iin gerekli soukkanll gstererek bu mcadeleye katkda bulunan herkesten yaralanmak zorunda olduunun bilincinde olarak u tespiti yapyor: Her baarszln sonunda birtakm dedikodularn ortaya kmas beklenmelidir. Gediz Muharebesinden sonra da genel durum feci bir grn arz edince, her tarafta dedikodular, hakl ve haksz tenkitler balad. Bazlar ve hele Kuvay Seyyareciler, Ethem ve kardeleri, btn suu cephe komutanna ve dzenli ordu tmenlerine atarak, kendilerinin g durumda braklm olduklar yolunda propaganda yaptryorlar ve: Ordu komutan kendi hatlarn kapatmak iin kusuru bize ykletiyor diyorlard. Ordu da Kuvay Seyyarenin hibir i yapmadn, yapma gcnde olmadn, savata verilen emirlere uymadn, daima tehlikeden uzak bulunduunu iddia ve ispat ediyordu. 640 erkez Ethem, kardeleri ve baz destekileri olaya siyasi bir klf da yaratmak istiyorlard. Bu klf da bulunmutu. Ankarada Ethem taraftarlarnn desteiyle ileri Bakanlna Tokat milletvekili Nazm Bey seilmi, buna Mustafa Keml kar karak Refet Beyin getirilmesini istiyordu. Mustafa Keml diretmi ve Refet Bey Bakanla getirilmezse Meclis bakanlndan istifa edeceini sylyordu. erkez Ethemin araya girmesiyle Nazm Bey greve balamam ve Refet Bele ileri Bakanlna getirilmiti. Mecliste grup oluturan Kuvay Seyyarecilerin herhangi bir dnce sistemiyle alakalar yoktu. Verilen mcadele koltuk savana dnm, ou zaman baka gruplar da Mustafa Kemle kart olabilmek iin onlar destekliyorlard. Bunlar arasnda Yeilordu, Gizli Komnist Parti, Halk tirakiun Partisi ve Halk Zmresi de bulunmaktayd. Mecliste eski ttihatlar da el altn638 Selek Sabahattin Anadolu htilli- Sf: 134 Burak Yaynevi - stanbul 639 Yazman M.evki Anadolunun gali Sf: 99 Kamer Yaynlar 1999-stanbul 640 Gazi Mustafa Keml Sylev Cilt:II Sf: 668-670 TTK 1998 Ankara

390

htillci Trkler

dan almalar yrtmekte ulusal kurtulu mcadelesinde ynetimi ele geirebilmek iin alyordu. Baz kaynaklar bu dnemde krk civarnda ttihat bulunduunu belirtmektedir.641 Bunlarn bir ksm daha sonralar Mustafa Kemlin saflarna katlm, geri kalanlar ise, o sralarda Rusyada bulunan Enver Paay en uygun zamanda baa geirmek iin bekliyorlard. Mustafa Keml, Mecliste grlen aykr eilimler ve Nazm Beyin ileri Bakanlna seilmesi karsnda: 4 Eyll 1920 tarihinde, Tokat Milletvekili bulunan Nazm Bey, 89 oya kar 98 oyla, Meclise ileri Bakanlna seildi. Nazm Bey, dakika kaybetmeksizin byk bir aceleyle Bakanlk makamna gidip daha sonra Bakanlar Kurulu Bakan da olmam dolaysyla beni ziyarete geldi. Ben, Nazm Beyi kabul etmedim. () Nazm Bey, bizzat veya dolayl olarak yabanc evrelerden bazlar ile temas yolunu bulmu: onlardan tevik grm ve yardm imknlar da salamt. Bu zatn Halk tirakyyun Frkas diye gayri cidd ve srf kendisine kar salamak zere bir parti kurma teebbsne geerek, milliyetilie aykr faaliyet sevdasnda bulunduunu mutlaka duymusunuzdur. Bu zatn yabanc evrelere casusluk ettiine de asla phe etmiyordum. Nitekim daha sonra stikll Mahkemesi birok gerei ortaya koymutu. Nazm Bey, kendisinin ve arkadalarnn yapt srekli propaganda sayesinde ve bize muhalefete hazrlananlarn milletin yksek yararlarn unutarak yaptklar yardmlarla ileri Bakanlna geirilmiti. Bylece Nazm Bey, Hkmetin btn i idare makinesinin banda, memleket ve millete deil, fakat paral ua olduu kimselerin isteklerinin gereklemesine en byk hizmeti yapabilecek duruma gelebilmiti.() Onun iin ileri Bakan Nazm Beyi kabul etmedim ve istifaya mecbur ettim. Lzum grld zaman da, Meclisteki gizli oturumda, hakkndaki bilgi ve grlerimi aka syledim.642 Tam bamszlk iin mcadele veren Mustafa Kemle Sovyetler Birlii byk bir destek veriyordu. Fakat Byk Millet Meclisi iinde oluan baz gruplar bu destei Sovyetlere teslim olmak eklinde alglyor bu durum da Mustafa Keml ile onlar arasnda atmaya neden oluyordu. erkez Ethemde kendisini Boleviklerin en byk yanda olarak grenlerdendi. Anlarnda yle diyor: Ankaramzn Moskova devrim merkeziyle dostluk ilikileri gnden gne artyordu. Boleviklerin lehimize mhim, hatta nakdi yardmlar gizli ve ak bizi iltizam eden dostluklar inkar edilemeyecek kadar meydandayd. Geri, o zaman iin bu dostluk her iki taraf iin zorunluydu. Bir yandan hepimiz takdir etmekle beraber, Moskova yoldalar Trk devrim ileri gelenleri arasnda daha ok beni emin buluyorlard.643

641 Kili, Prof Dr.Suna Atatrk Devrimi Sf: 88 bankas Kltr Yaynlar 3. Bask 1981-Ankara 642 Gazi Mustafa Keml Sylev Cilt:II Sf: 670 -672 TTK 1998 Ankara 643 erkez Ethem Anlarm Sf: 93 Berfin Yaynlar Ocak 2005 stanbul

391

Gen Trklerden Cumhuriyet Halk Frkasna

etecilikten Boleviklie gemi olan erkez Ethem, Ankaradaki yoldalar (tavari) tarafndan Babu iln edilmi adna marlar yazlmt: Gne, ay gibi lkeyi parlatt Kahraman Ethem, cihadn senin Garbi, cihan yerinden oynatt Kahraman Ethem, nejadn senin.644 Aslnda erkez Ethemin grleri ve bilgi seviyesi Sosyalist teoriyi anlayabilecek ve uygulayabilecek bir konumda da olmamasna ramen, Meclis iindeki baz unsurlar onu kullanyorlard. O ise bunun farknda deil, kendi hayallerinin peindeydi. erkez Ethemin Refet Bele ile ilgili anlamazln nedeni olarak ileri srd iddialardan birisi Yozgatta dmleniyordu. erkez Ethem blgeden ayrlrken Refet Bey orada kalm ve erkez Etheme gre buralarda kendisine olaanst bir komutan ss vererek baz kiileri yanna ararak: Bunlar Ethem Beyin yetkisi dndadr. Ama sizinle sonra greceiz diyerek Alevlerin ruhani lideri Dede Galip evresini pheye drmt. Onun yaratt hava, Galip Beyin apanolu isyanyla nc belki ikinci derece sorumlu olduu varsaylsa bile, cepheye gnderilen Alacallarn bundan etkilendii eklindeydi. erkez Ethemin bu konu zerinde srarla durmasna karn, blgede yaayan Alevler arasnda yaptmz aratrmalarda ve o dneme ait yayn ve belgelerde buradaki Alevlerinin hibir ekilde Mill Mcadele kart bir izgi izlemedikleri kesindi. O halde, erkez Ethemin bu konuyu srarla dile getirmesi sadece kendi stnln ispat etmesi ve kendine bir hakllk payesi karmaya ynelik olmaldr. Yunanllarn Gedizi igal ettii srada Alaca mfrezesinden 150 kiilik bir grubun: Mademki gemie ait bir isyan dolaysyla affedilmeyeceiz, mademki evlerimizde oluk ocuumuz, dedemiz hakaret gryorlar, neden Yunan karsnda bu kadar zahmet ve meakkat arasnda lelim 645 diyerek kam olduklar iddias gerek ise, bu da bir kkrtmann sonucu olabilir. Bu mfrezeden kaanlar affedilmeyeceklerini nereden bilmektedirler? Bu kkrtma ve erkez Ethemin kendisini hakl karma amacna ynelik plannn paras olmaldr. Eer kama olay gerekse bile kaanlarn Alev olduklar iin deil, doal insani zelliklerden dolay kam olmas gerekir ki bu olay kukuludur. Alevlerin Mustafa Kemle sevgi ve saygs erkez Ethemin hayal edemeyecei boyutlardadr. Askerden kama olay sadece Gediz cephesinde deil, Kurtulu Sava boyunca btn cephelerde ferdi olarak olmutur. erkez Ethemin olaylar Alevleri kullanma amal olarak dile getirmesi ahsi karlarna yneliktir. Byk Millet Meclisinin dzenli ordu kurma almalar hzla devam edip iler rayna oturmaya baladka, erkez Ethem ve taraftarlar eitli problemler karmaya devam ederek, smet Beye yle diyordu: Samimiyetten eser kalmayan ve sizinle ortak olan hayatmza son vermeye geldim 646

644 Avcolu Doan Milli Kurtulu Tarihi, C:2, Sf:573 stanbul Matbaas 1974 stanbul 645 erkez Ethem Anlarm Sf: 110 Berfin Yaynlar Ocak 2005 stanbul 646 erkez Ethem Anlarm Sf: 114 Berfin Yaynlar Ocak 2005 stanbul

392

htillci Trkler

smet Bey ise erkez Etheme efkatle yaklaarak fesatlarn yayd kt fikirlere itibar etmemesini syleyip, onu teskin ediyordu. 19 Mays 1919da balayan ve Millet Meclisinin kuruluuna kadar sren mcadele sadece lkenin dmandan kurtarlmasn hedefliyor ve bu uurda mcadele edecek herkesi kucaklyordu. Sonuca yaklaldka farkl grler iktidar mcadelesinde kendini gstermeye balam, farkl fikir ayrlklar gruplamaya balamlard. smet Beyin yaklam ise bu ayrmann daha zaman olmad eklindeydi. Ulusal kurtulu hareketinin paralanmamas iin aba harcyordu ama bu alttan al ne kadar srebilirdi? En kk bir olayda buna benzer olaylar yaanyordu. lkenin herkese ihtiyac olduu bir dnemde erkez Ethem gibi mcadeleye katkda bulunmu birisini dtalamak ve kaybetmek istemiyorlard.

Hain Hayfl Olur

erkez Ethemin iine kurt drlm, dedikodu etrafa gvensizlik alama iini gayet iyi yrtyordu. Cephelerde komutanlar aras telgraflamalar devam ediyor, olaylar taraflara naklediliyor ve tartmalar bu yolla da srdrlyordu. Tartmalara Demirci Mehmet Efe de katlmt. erkez Etheme gnderdii telgrafta yle diyordu: Kardeim Ethem Bey, bildiiniz gibi bundan iki buuk ay nce Konya isyan zerine bir miktar kuvvetimle isyan yerine gnderilmitim. Albay Refet Beyle grev yaptktan sonra Nazilliye dndm. Vcuta istirahata ihtiyacm vard. () Konyadan dnmden beri apak gryorum ve anlyorum ki, ahsm hedef tutan bir takm entrikalarla evrilmi bulunmaktaym. Hatta ok yaknm bulunanlar birer suretle aleyhime tahrik edilmektedir. Ve hayatma suikast iin ihanete sevk olunmaktadrlar. Refet Beyden dn bir telgraf aldm, tekil ettiim askeri birliklerden birine komuta etmek zere Konyaya geliniz bekliyorum diyordu. Tuhaf deil mi? erkez Ethem ise saduyulu bir ekilde Demirci Mehmet Efeye verdii karlkta: Tedbirli bulunmak gereini ihtar etmekle beraber hanerini vatann barna sokmakta srar eden Yunanllara frsat verebilecek her hareketten saknman neririm.(...) Yrk Ali ile aranz nasldr? Birka gn nce zel bir adam araclyla bir mektup almtm. Henz yant veremedim. Yazacam yantta size sadk kalmasn nereceim. Vatann zor zamanlar geti. Gzlerinden perim. 647 Diyordu. Gerekten de zor gnler geride kalmak zereydi. Dzenli ordu kurulmu, Anadoluda halk rgtlenmi, yeni devletin kurulu aamalar tamamlanmt. erkez Ethemde bunlar gryor kendince liderlie oynuyordu. Mustafa Keml, stanbuldan gelecek Sadrazam Ahmet zzet Paay birlikte karlamak iin erkez Ethemi de heyet iinde yer almak iin davet etmi, bu davet onun tarafndan kuku ile karlanmt. erkez Ethem Mustafa Keml ile karlat an yle anlatyor:

647 erkez Ethem Anlarm Sf: 110 Berfin Yaynlar Ocak 2005 stanbul

393

Gen Trklerden Cumhuriyet Halk Frkasna

Bu defa Paann yznde bir gayr tabiilik gzme arpar gibi oldu. Acaba gelen heyete fazla bir ehemmiyet mi veriyordu? Yoksa iinde bana kar dncelerinden ileri gelen bir tezahr myd? 648 erkez Ethem kendisinin ldrlecei evhamna kaplmt. Bu korkuya kaplmasnn evresinde yer alan tahrikilerin neden olduu anlalmaktadr. Muhtemeldir ki, ayn tahrikiler Mustafa Kemle de erkez Ethemle ilgili benzer eyler iletmekte ve mill kuvvetler arasnda atlak yaratabilmek iin ellerine geirdikleri her trl olanaklardan yararlanmaktaydlar. Bylece kurtulu hareketinin mimar ile erkez Ethemi vuruturup her ne ise kendi planlarn uygulayacaklard. erkez Ethemin gz stanbuldan gelecek heyeti karlayacak olan kiileri tutmam her an kendisine yaplacan sand saldry karlamak zere tetikte bulunuyordu. Kendisini dtalanm hissederek bu kiiler hakknda: Yzlerinde bana kar iltifatlarnn samimi olmadn gsteren baz emareler sezinliyor idiysem de derinliine varamyordum. Geri szleri eskisi gibi dostane ve iltifatkr olmasna ramen sabit bakl gzlerinden bu szlerinin zayfln okuyordum. 649 diyordu. erkez Ethemin iinde bulunduu ruh hali halk arasnda ok isabetli olarak kullanlan bir sz hatrlatyor: Hain hayfl olur. erkez Ethemin kendi iinde bulunduu ruh halinin gerei ve rgt baznda ald tedbirler ve ortaya koyduu davranlar onu yle bir deerlendirme yapmaya gtrmt: bundan sonra Mustafa Keml Paa ile yakn ve gizli arkadalarna drt ba mamur dost sfatyla bakmayacam. Fakat bilfiil arkadan, dman nnde vurulacamz son an beklemeye karar verdim 650 Byk glkler altnda balayan ulusal kurtulu mcadelesi Gediz Ktahya yrelerindeki cephelerde devam ederken Yunan uaklar gzlemlerinde Trk birlikleri arasnda baz olaan d hareketlilik gzlemliyordu. Mill kuvvetler erkez Etheme bal kuvvetlerin etrafn sarmaya balam, erkez Ethemin kuvvetleri Yunanllar ile mill kuvvetler arasnda skp kalmt. Trk uaklar havada uuan bildirilerle: Ey Kuvay Seyyareye mensup kahraman ve fedakar efrat! Size ordumuzun bakomutanndan neferine kadar hepsinin hrmet ve sevgileri var. Ordumuzun hedefi sizin itaatinizi ktye kullanan ve kendi zel emellerine alet etmek isteyen erkez Ethem ve kardeleridir. Bunlar zararl insan olmak zeredirler. Bu hainlerin emriyle karde ordunuza silah atmaynz. Biz silah arkadalarnza kar kan dkmeyiniz. Bize geliniz, hrmet greceksiniz, sizin iin sorumluluk yoktur..651 diyorlard. erkez Ethem, Trk ve Yunan atei arasnda sknca Yunanllarn kendisine yardmc olabileceini dnerek Yunan komutana bir haberci gnderip, birka gnlk atekes ricasnda bulunmu, Yunanllar da yeni mttefiklerinin ricasn krmamt. Btn gcyle mill kuvvetlere saldran erkez Ethem, Yunan birliklerine kar mevzilenmi olan Bolevik Taburunu da ekerek Ktahya zerine mill kuvvetlere saldrya gemiti. Bolevik Taburunu
648 erkez Ethem Anlarm Sf: 122 Berfin Yaynlar Ocak 2005 stanbul 649 erkez Ethem Anlarm Sf: 123 Berfin Yaynlar Ocak 2005 stanbul 650 erkez Ethem Anlarm Sf: 129 Berfin Yaynlar Ocak 2005 stanbul 651 erkez Ethem Anlarm Sf: 140 Berfin Yaynlar Ocak 2005 stanbul

394

htillci Trkler

Karekeili airetinden 700 kii oluturmutu. Bu birliin komutan Yzba smail Hakk Bey sava kart bir Bolevik olduu iin bu tabur ekilince Yunanllar da atekesi bozmulard. Bu srada Ankarada Byk Millet Meclisi ikiye ayrlm, bunlardan nemli bir ksm erkez Ethemin taraftar olmutu. Mustafa Keml Meclis krssnden erkez Ethemin gndermi olduu telgraf okuyunca Mecliste ounluu salayabilmiti. Mustafa Keml gelimeleri ve durumu syle anlatyor: smet Paann cephede almaya balamasndan sonra, Ethem Bey, rahatszln ileri srerek Ankaraya geldi ve burada uzun sre oturdu. Onun yokluunda, kardei Yzba Tevfik Bey, Ethem Beye vekleten Kuvay Seyyarenin banda komutanlk ediyordu. () Kuvay Seyyare Komutanl, Karacaehirde, kendisine bal olmak zere, gizlice Karakeili adnda bir birlik kurmutu. Bu kurulu hakknda Bat Cephesi Komutanlnn bilgisi yoktu. Byle bir birliin varl 17 Kasm 1920de tesadfen renildi. Cephe Komutanlnn bu birliin varl hakknda bilgi istemesi ve birliin teftie hazrlanmas emri Ethem Bey tarafndan yerine getirilmedi. Cephe Komutanlnca, sivil ilere ve geri hizmetlere karlmamas iin verilen genel emre aykr olarak, Kuvay Seyyare Komutanl, Ktahya blgesinde, her eyde gsterdii mdahale ve zorbaln daha da artrd. Cephe komutan, Ethem Bey Kuvay Seyyaresinin, teki gezici kuvvetlerden ayrlmas iin Birinci Kuvay Seyyare diye adlandrlmasn emrettii halde, Ethem Bey ve kardei, bunu dikkate almak yle dursun, bu emre ramen kendi kendine Umum Kuvay Seyyare ve Ktahya Havalisi Komutan eklinde bir komutanlk durumu ortaya kard. Grlyor ki, Ethem Bey ve kardei, enirleri altndaki birlikleri tefti ettirmiyorlar, verilmemi yetki ve unvanlar kendi kendilerine taknyorlard. Bat Cephesi Komutanl elbette ordunun kuvvet durumu ve miktar ile ilgili btesini dzenlemek istiyordu. Bu maksatla 22/23Kasm 1920de btn cephe birliklerinden kuvvetlerinin mevcudu ile ilgili muntazam birer liste istedi. Cephe birliklerinin hepsinden cevap geldi. Kuvay Seyyare istenilen mevcut listesini gndermedi. Bu konuda cepheden istenen aklamaya gelen cevapta, Tevfik Bey diyordu ki: Kuvay Seyyarenin imdiye kadar olduu gibi gelii gzel idare edilmesi zarurdir... Aslnda, Kuvay Seyyare, disiplin ve dzene sokulmak yle dursun, byle bir dncenin domakta olduunu sezdii anda dalr. Rica ederim, bu yazdm eyleri bir eye yormaynz.. 652 erkez Ethem Anadoludaki isyanlar bastrdktan sonra milletvekili olan aabeylerinin de kkrtmasyla dzenli ordu oluturma abalarna kar kmaya balam ve disiplinsiz hareketlerinde srarla devam etmiti. Mustafa Keml Bat cephesini ikiye ayrarak Albay smetle Albay Refetin komutasna vermi, Genelkurmay Bakanl da Albay smetin stnde idi. Refeti can dman bilen ve Konyada kendine kar hazrlk yaptn renen Ethem iyice huylanmt. Albay smetin komutas altndaki birliklere ilk emri u idi: 1- Komutanlar ihtiyalar olan paray cepheden isteyeceklerdir. Hibir sebeple ve hibir ihtiya iin halktan para istemeyeceklerdir. 2- Komutanlar ihtiyalar olan askeri cepheden isteyecekler ve kendileri memleket iinden ne asker toplayacaklar ne askere gelmeyenleri kovuturacaklardr.
652 Gazi Mustafa Keml Sylev Cilt:II Sf: 684-690 TTK 1998 Ankara

395

Gen Trklerden Cumhuriyet Halk Frkasna

3- Komutanlar halktan hi kimseyi tutuklamayacak ve yarglamayacaklardr. ikyetlerini cepheye bildireceklerdir. Cephe komutanndan baka hi kimsenin idam hkmlerini oylamaya ve uygulatmaya yetkisi yoktur. Bu bildiri dorudan doruya Ethem gibi, Demirci Efe gibi ete balarn ama edinmekte idi. lk nce Ethem, Mustafa Keml Paaya bir telgraf ekerek bundan byle raporlarn Meclis Bakanlna vereceini ve yalnz ondan emir alacan bildirmiti. Mustafa Kemlin erkez Ethemi kazanmak ve dzenli orduda grev almasn salamak iin yapt tm gayretleri geri tepilmi, erkez Ethemin Mecliste milletvekillerinden oluan taraftarlar olumutu. Hatta kendisine siyasi bir nitelik kazandrmak iin Boleviklerin kendisini destekledii imajn da vermeye alyordu. Bunlarn da tesinde Mustafa Kemlin kar kmasna karn, Bat Cephesi Komutan Ali Fuat Paay da yanna alarak Gedizde Yunanllara saldrmlar ve bir sonu alamayarak kayplara neden olmulard. Mustafa Keml, Ali Fuat Paay grevden alp, Moskova eliliine gndermi, erkez Ethemi de benzer bir grevle grevlendirerek Mill Mcadeleye zarar verebilecek yanllklar yapmasn nlemek ve her vesile ile oluturulan t heyetleri araclyla ikna etmek iin aba harcyordu. Ama erkez Ethem, glenmek ve Ankarada iktidar ele geirmek istiyordu. Bunun iin de zorla asker topluyor, basknlar yapp soygunlar dzenliyordu. Bu sralarda Anadolu ise erkez Ethemin yaratt sorunu zmeye urayordu. Dman, Bursa cephesi ilerisinde, znik yaknlarnda faaliyetini artrm cephe komutan bizzat oraya giderek yakndan tedbirler almak zorunda kalmt. Kuvay Seyyare Komutan Tevfik Bey, cephe komutann dikkate almyor, sava raporlarn zamannda gndermiyordu. Sebebi sorulduunda ise, raporlarn gerektii zaman Ankarada Byk Millet Meclisi Bakanlna gnderildiini bildiriyordu. Bir cephe komutannn, cephesinin bir ksmnda geen olaylardan bilgi alamamas ve belirsizlik iinde kalmas, btn cephenin idaresini yanl yola srklemesine neden olarak dzeltilmesi imknsz tehlikeli durumlara yol aabilecei iin cephe komutan smet Paa, 29 Kasm 1920 tarihinde, durumu Ankarada bulunan Kuvay Seyyare Komutan Ethem Beye bildirerek, raporlarn dzenli gnderilmesinin salanmasn istiyordu. Kuvay Seyyare Komutan Vekili Tevfik Bey tarafndan smet Paaya yazlan, asker kaaklar ile casuslarn stikll Mahkemesine kar olduunu ve Kuvay Seyyarenin sol kanad yirmi drt saate kadar 12inci Kolordu tarafndan emniyete alnmayacak olursa, kuvvetini Efendi Kprsne ekeceini bildirince Mustafa Keml, smet Paaya ektii 25 Kasm 1920 tarihli telgrafta: Tevfik Beyin, nem verdiim bu mracaatna kar ne ekilde cevap verildiinin ve ne gibi tedbirler alnm olduunun bu gece bildirilmesini rica ederim demiti. 28 Kasm 1920 tarihinden balayarak, Kuvay Seyyarenin sabah ve akam raporlar, dorudan doruya Mustafa Kemle gndermeye balam, bunun zerine Mustafa Keml Tevfik Beye ektii telgrafla raporlarn neden cephe komutanln gnderilmediini sormu ama bir cevap alamamt. erkez Ethem, Tevfik Beyle smet Bey arasndaki anlamazlkla ilgili yaplan yazmalar Mustafa Kemle bildirilmiti. Bu yazmalara gre Tevfik Bey: Simav Blgesi Komutanlna kesinlikle ihtiya olmadn sylyor, smet Beyin halka hitaben yaynlad bildirisini de yle yorumluyordu:

396

htillci Trkler

Bu bildiri, bulunduumuz yerlerde bizim adaletsiz, emniyetsiz ve namussuzcasna hareket ettiimizi iln ediyor... Kuvay Seyyare, bunu kesinlikle kabul etmez. Bu konular aydnlanncaya kadar, Kuvay Seyyare, Bat Cephesi Komutanln tanmayacaktr diyordu. Bunun zerine, erkez Ethem, smet Paaya yazd telgrafla, bu sorunun zmnn kendisinin sonraya braklmasn rica ederek, kardeine de Bat Cephesi Komutanlna ll ve nezaketli davranmasn istiyordu. Tevfik Bey, 28 Kasm 1920de Ethem Beye yazd karlk telgrafnda : Namusumuzla oynayan Bat Cephesi Komutann bundan byle mir olarak tanmayacam ve Simava gnderdii komutanna, bu gn yanndakilerle birlikte Eskiehire dnmesi iin emir verdiimi yazmtm. Bu hususta baka bir ey dnemem ve dnebilmek imkn da yoktur derken ayn gn ektii baka bir telgrafta da: .... En ufak bir ey hissedersem bu yeni kurulan komutanln btn mensuplarn gzaltnda Bat Ordusuna iade edeceim. Bat Ordusu Komutan smet Beyin bu cephe komutanln idare edemeyeceini anlyorum diyordu. Bu gelimelerden sonra, Kuvay Seyyarenin sava raporlar Ankarada erkez Etheme gelmeye devam etmi o da bu raporlar Bat Cephesine gndermeye devam ettii gibi, Kuvay Seyvare Komutanl, Bat Cephesinin haberlemelerine sansr koyarak Telgraf ve telefon hatlarnn Kuvay Seyyare Komutanlnn haberlemeleriyle megul olduu gerekesiyle, cephe ile haberlemeler ak ve resm ekilde yasaklanm ve Kuvay Seyyarenin Eskiehir dolaylarna saldraca sylentisi yaylmaya balamt.653 erkez Ethem ve kardelerinin nderliinde bir grubun hkmete kar isyan etmi olmalarn Mustafa Keml yle anlatyor: Ethem ve Tevfik kardelerle, kendileri gibi dnen baz arkadalar, mill hkmete kar isyana karar vermilerdi. Ethem ve kardelerinin isyanndan asla ekinmiyordum. syan ettikleri takdirde yola getirilip cezalandrlacaklarna phem yoktu. Onun iin pek serin ve geni hareket ediyordum. Mmkn olduu kadar kendilerini nasihatle yola getirmeye ve saygl olmaya almay, bunu baaramadm takdirde, kamuoyunda daha ok aklk kazanacak olan saldrganca faaliyet ve hareketlerinin gerektirdiini yapmay tercih ediyordum. Bu dnceyle, 2 Aralk 1920 tarihinde, Ankarada bulunan Ethem ve Reit Beylerle dier baz kimseleri de yanma alarak bizzat Eskiehire gitmeye ve orada smet Paa ile de birleerek yz yze konumaya ve anlamaya karar vermitim. Ethem Beyin bu geziye benimle gitmekten ekineceini tahmin ediyordum. Gerekten de, ertesi gn, Ethem Bey hastaln ileri srerek birlikte seyahat edemeyeceini bildirdi. Doktor Adnan Bey de Ethem Beyin rahatszlnn seyahate engel olduunu syledi. Israr ettim. Nihayet 3 Ekim 1920 akam zel bir trenle Eskiehire hareket ettik. 4 Aralk 1920 sabah, erkenden, henz ben uykudayken tren Eskiehire vard. Daha nce smet Paann henz Bilecikte bulunduu anlalm olduundan Eskiehirde durmayp Bilecik istasyonuna gitmeye karar vermitik. Eskiehirde uyandm zaman, trenin niin durduunu ve yoluna devam etmediini sordum. Yaverlerim, arkadalarn sabah kahvalts yapmak zere istasyonun karsndaki lokantaya gittiklerini ve imdi gelmek zere bulunduklarn syledi.
653 Gazi Mustafa Keml Sylev Cilt:II Sf: 690-696 TTK 1998 Ankara

397

Gen Trklerden Cumhuriyet Halk Frkasna

abuk gelmeleri iin haber gnderilmesini istedim. Birka dakika sonra hazrz denildi. Btn arkadalar geldi mi? dedim. Bunun zerine yaplan aratrmadan anlald ki, herkes hazrd ama Ethem Bey bir arkadayla birlikte ortada yoktu. Derhal Ethem Beyin karldna hkmettim. Fakat bunu kimseye sylemedim. Yalnz: O halde, Ethem Bey olmakszn bizim Bilecike gitmemizde bir fayda yoktur. smet Paay da buraya arrz. smet Paa da, telgraf banda yaplan zel bir grmeden sonra, Eskiehir e hareket etti. Daha nce, yalnz ve zel olarak grmemiz gerekli olduundan ben de bir iki istasyon ileri giderek bulutuk. Birlikte 4 Aralk 1920 akam Eskiehire geldik. Orada bekleyen arkadalarla hep birlikte bir lokantada yemek yedik. Ethem Bey yoktu. Nerede olduunu kardeinden sordum. Rahatsz, yatyor dedi. O gece smet Paann kararghnda Kzm Paa, Cell Bey, Hakk Behi Bey de hazr olduu halde, Reit ve Ethem Beylerle konuacaktk. Onun iin Reit Bey, Ethem Beyin hasta olduunu sylerken, grmek zere karargha gelebileceini de ilve etmiti. Yemekten sonra karargha gittik, fakat Ethem Bey gelmemiti. Reit Beye ne vakit geleceini sordum. Verdii cevap uydu : Ethem Bey u dakikada kuvvetlerinin bandadr! Bu habere ramen sakin olmay ve grmeyi tercih ettik. u noktay da belirtmeliyim ki, ben Eskiehire resm bir sfatla gitmemitim. Orada hazr bulunan baz arkadalarn yannda, smet Paa ile olan grmeye konumalarmz tarafsz bir arkada sfatyla yaptm sylemitim. smet Paa, durumu, aralarnda geen haberlemeleri, Kuvay Seyyare Komutan Vekili olarak Tevfik Beyin ald serkee tavr anlatt. Reit Bey, kardeleri ve kendi adna cevap veriyordu. Reit Bey, pek kaba ve saldrganca konumaya balad. Kardelerinin birer kahraman olduklarn, hi kimsenin emri altna girmeyeceklerini, bunu bylece kabul etmeye herkesin mecbur olduunu pervaszca sylyor: ordu, disiplin, komuta ve hkmet kavramlaryla bunlarn gereklerine dair ileri srlen grlere kulak bile vermiyordu. Onun zerine, ben dedim ki : Bu dakikaya kadar sizinle eski bir arkadanz sfatyla ve sizin lehinizde bir sonu almak iin samimi bir duyguyla gryordum. Bu dakikadan itibaren arkadalk ve yaknlm son bulmutur. imdi karnzda Trkiye Byk Millet Meclisinin ve Hkmetinin Bakan bulunmaktadr. Devlet Bakan olarak, Bat Cephesi Komutanna, durumun gereini yerine getirmek zere yetkisini kullanmasn emrediyorum. Hemen smet Paa da dedi ki : Emrimde bulunan komutanlardan herhangi biri bana kar gelmi olabilir. Ben onu yola getirmeye ve cezalandrmaya muktedirim() Ben durumun gerektirdii ileri yaparm. Tarafmdan ve smet Paa tarafndan alnan bu cidd tavr zerine, avaz kt kadar barrcasna konuan Reit Bey, derhal imdi: ileri gitmekte acele edilmemesini, kendisi kardelerinin yanna giderse bir uzlama aresi bulabileceini syledi. Bundan bir sonu kmayaca, maksadn kardelerine durumu anlatmak ve zaman kazanmak olduu meydandayd. Buna ramen Reit Beyin bu teklifini kabul ettik. Ertesi gn, smet Paann hazrlataca zel bir trenle Ktahyaya kardelerinin yanna gitmesi uygun grld. Kzm Paann da Reit Beyle birlikte gitmesi yerinde bulundu. Hareket ettiler.654
654Gazi Mustafa Keml Sylev Cilt:II Sf: 696-702 TTK 1998 Ankara

398

htillci Trkler

Blgedeki gelimeler erkez Ethemi Yunanllara iltica etmeye gtrmt. Emrindeki kuvvetlerden bir ksm Yunanllara giderken kimi de Trk tarafna doru ynelmilerdi. stemen Deli Fevzi komutasndaki da bataryas, Parti Pehlivann abasyla Ethemin elinden kurtulmutu. Parti Mehmet Pehlivan: Yzmn karas ile karlarna kamam. imdilik Yunan ordusunun gerisinde Yunanllarn aleyhine alacam. Yzmn karasn kanmla temizledikten sonra nizamiyelere katlacam haberini tmen komutan yardmcs Halil Efe ile gndermiti.655 erkez Ethem yanna ald 50 kiilik son hayat ve dava arkadayla birlikte ayrlacakken adamlar kendisine yakn arkadalarndan Halil Efe tarafndan suikast yaplacan sylemilerdi. erkez Ethem: limeyiniz, bana haber verdiinizi de kendisine hissettirmeyiz diyerek onu serbest braktrm, Akhisarda bulunan kardeleri Reit ve Tevfik beylere bir telgraf ekip: Yunanllarla akdettiiniz iltica protokol nefsime ar geldiinden dolay sizi takip edemeyeceim diyerek Yunanllara teslim olmamt. Adamlaryla birlikte Sndrg dalarna doru ekiliyordu. Hastal iyice ilerlemi, at srtnda sanki bir l gibi kendinden gemi bir ekilde civarn Yrk kylerinde on gn geirmilerdi. Sarp dalarn yaln kayalklarnda zar zor yryerek, hem Yunanllarn hem de mill kuvvetlerin takibinden kurtularak, BandrmaManyas civarlarna gelebilmilerdi. Yunan igali altndaki Eski Manyas kyne gelerek bir Trk aasnn evine konuk olmular, onun dinlenmesini salayan aa, btn itenliiyle ona yardmc olurken dier yandan da bir Yunan basknndan korkuyordu ki, bir mddet sonra blgede olduklar halk tarafndan da renilmiti. erkez Ethem Yunan jandarmalarna haber gnderip teslim olacan bildirdi. Yunan birliklerine teslim olurken iinde bulunduu hastaln verdii zdrpla u szleri hatrlyordu: Halk iinde yok muteber bir nesne devlet gibi Olmaya devlet cihanda bir nefes shhat gibi 656 erkez Ethem, Yunan mfrezesi tarafndan zmire gtrlrken, Trke ve Rumca kfrleri sineye ekmek zorunda kalyor. zmire geldiinde ise: Avrupallar Yunanllar, Yunanllar da bizleri felakete srklediler eklinde konumalarla karlayordu. Hastal iyice ilerleyen erkez Ethemin Atinaya gnderilmesiyle Trkiyedeki hayat son bulmu oldu. erkez Ethem ve emrindeki 1nci Seyyar Kuvvetler 1920 yl sonlarna doru Trkiye Byk Millet Meclisi Hkmetine kar 29 Aralk 1920de isyan ettiinde Bat Cephesi Ordularnn nnden Gedize ekilmi, orada da tutunamaynca bir sre sonra Yunanllara snnca, birka ay ncesinde kendisine byk bir sayg gsteren Trk ulusunun nefretini kazanmt. Ve 29 Aralk Ktahya: 4 top ve 1800 atl bir ihanet yani erkez Ethem, bir gece vakti
655 Gralp erif Kurtulu Savann Yz Sf:124 Gncel Yaynclk Ekim 2002 stanbul 656 erkez Ethem Anlarm Sf: 163 Berfin Yaynlar Ocak 2005 stanbul

399

Gen Trklerden Cumhuriyet Halk Frkasna

kilim ve hal ykl katrlar, koyun ve sr srlerini nne katp dmana geti. Yrekleri karanlk, kemerleri ve kamlar gmlyd, atlar ve kendileri semizdiler. 657 9 Ocak 1921 gn saat 16.00 sralarnda bir Yunan ua Afyon zerinde 15 dakika kadar sren uuunda Trke baslm, altnda Kuvay Millye Komutan Ethem imzal bildiriler atyordu.: Masum Millet Ve Asker Kardelerim Ankara Hkmeti rezillemektedir. 29 Aralk tarihinde gnderdiim memleket ihtiyalarna ait telgrafmn gazetelerde yaynlanmasn isteyiniz. Askerler erre alet olmayacaz, ahirette mesuliyetinizde korkunuz. Maziden intibah olarak her trl felaketi ve vatan kurtarmay haris menfaatlerine kurban etmek isteyenlere kar hakknz mdafaa ediniz. ahsi ihtiraslara alet olmaynz. Ey subay arkadalar: Emir kulu olmaktan sarfnazar ediniz. Allahn kulu deilseniz, aksi halde geliyorum ha son pimanlk fayda vermez. Umumi Kuvay Millye Komutan Ethem 23 Ocak 1921de erkez Ethemin kuvvetleri zzettin Bey (allar) komutasndaki ulusal gler karsnda yenilgiye urayarak datldnda, erkez Ethem bir sre Mudanya civarlarnda elli civarndaki adamyla dolam, mill glerin erkez Ethem ve asileri yakalamak iin takipleri sonucu Yunanllara snmlard. Yannda bulunanlardan ou onun yolunu izlemedi. Yunan ordusu, 6 Ocak 1921 gn Bursadan Eskiehire doru saldrya gemi, Uakta bulunan Trk birliklerinin desteini nlemek iin de oyalama saldrlar yapyordu. Yunanllarn ekildii yerlere giren erkez Ethemin kuvvetleri girdikleri blgelerde halk soyuyor buna gereke olarak da asker yapacaz diyorlard. Mustafa Keml 8 Ocak 1921 gn Meclis konumasnda bu duruma dikkat ekerek erkez Ethemin blgedeki halkn bir ksmn: Siz Yunanllarla birlikte hareket ettiniz diyerek ldrmesini ve yapt zulmleri dile getiriyordu. Blge halk ise erkez Ethemin zalimce uygulamalar karsnda Yunanllara kendilerini yalnz brakmamalar iin yalvaryordu. Halkn nemli bir ksm Yunanllara kayor, bunu kendine yediremeyenler ise oluturduklar eteler ile dalara kyorlard. erkez Ethem ve kardelerinin Yunanllara snmas blge mill kuvvetlerinin nderlerinden Uakl brahim Tahtakl da ok zmt, Bu nedenle kendisi iin karlan Ethem yanls eklindeki sylenti iin brahim Bey: Mehafili Aliyede Ethemi himaye ettiimden bahsedilmitir. Yunanllara iltica hyaneti yerine daa ksayd gemi hizmetleri nedeniyle onu himaye edebilirdim658 diyordu.
657 Hikmet Nazm Kuvayi Milliye Sf: 42 Bilgi Yaynevi 1974 - Ankara 658 Tekeli lhan- lkin Selim -Egedeki Sivil Direniten Kurtulu Savana Geerken Sf:378 TTK 1989 Ank.

400

htillci Trkler

erkez Ethem isyann frsat bilen Yunanllar, 6 Ocak 1921de Bursa - Eskiehir ve Uak - Afyon blgelerinde ileri harekete geince cephe komutanl, Etheme kar Ktahyada iki alayl bir tmen ile bir svari grubu brakmak zorunda kalarak, geri kalan kuvvetler ile nnde mevziine girdi.

Sng Yerine Ta Kullansnlar! ( I.nn Sava )

Mustafa Keml yalnz Trk milletine gveniyordu. Kyl kadnlarn bazlama salarndan sng dvlerek bunlarla dmana kar konulmaya allyordu. Sngnn yetimedii yerlerde talarla dvlyordu. Alay kumandan dmann yaklatn ve fakat askerin dvmek iin sngs olmadn syledii vakit: Bellerinde kuak vardr. Yerde de Allahn ta dolu. Doldursunlar, sng yerine ta kullansnlar! cevabn alyordu. 68 Ocak 1921 tarihleri arasnda 24 nc Tmenin baz birlikleri ve keif kollar Yunan kuvvetlerini oyalarken, 8 Ocak 1921 akam Yunanllar ile birliklerimiz nnde karlamlar 9 Ocak 1921de nn mevzilerine saldran Yunanllar geici bir baar salamlard. Trk Kuvvetleri: nnnn kuzey kanadnda 24 nc Tmen, demiryolunun gneyinde 4 nc Tmen, Kovalcann bat ve gneyinde 11 nci Tmenler ile ynak yapmt. 10 Ocak 1921 sabah saat 06.30da btn cepheyi kaplayan youn sisten faydalanan Yunan kuvvetleri gney kanattaki 11 nci Tmen cephesine saldrdnda, 60 bin kiilik Yunan ordusunun karsnda 15 bin kiilik Trk askerleri vard. Gl ve kalabalk Yunan ordusuna bir de olumsuz hava koullar Trk topusunun hedefi grmesini engelleyerek yardmc olduu iin, Trk topusu ate dahi aamyordu. Yunanllar ntikamtepeyi ele geirmilerdi ama Trk askerleri leden sonra kar taarruza geerek bu tepeyi geri almay baarmlard. Kuzey kanattan yaplan saldrda, 24 nc Tmen mevziine yerlemeye alrken youn sis, gelen kuvvetlerin tannmasn engellemi, sol kanadn ileri mevzilerini savunan 143 nc Alay da, gelen Yunan askerlerini dost zannettii iin zamannda ate amamt. Bylece Yunanllar kolaylkla Trk mevzilerine girdiler. Bu srada Alay, Teke - Rza Paa - Gndz Bey hattn kapamak iin Rza Paa srtlarn tutmaya alyordu. Merkezden ilerleyen bir Yunan alay, 143nc Alayla, 24nc Tmen arasndaki boluktan szarak Poyray igal edince, nn stasyonunun kuzeyinden szan Yunan kuvvetleri tehlikeli bir durum yaratm bu nedenle de Trk karargh istasyonun gneyindeki nn kasabasna tanmak zorunda kalmt. stasyonda bulunan 174nc Alayn ihtiyat taburu ve istasyonun kuzey srtlarndaki hcum taburu ile bir svari bl kuzey cephesine gnderilmiti. 24 nc Tmen ile irtibat kesildii iin 4 nc ve 11 nci Tmenler Ktahyaya doru ekilmeye zorlanyordu. Ayrca, nn mevziindeki btn kuvvetlerin 810 kilometre douya doru Bekarde Da - Oklubal hattna ekilmesi kararlatrlm, Yunan birlikleri ekilen Trk kuvvetlerini takip etmeyince saat 22.00dan itibaren Bekarde Da - Oklubal hattna yerlemeye balamlard. Baz birliklerin cepheden Eskiehire kadar geri ekilmeleri blge

401

Gen Trklerden Cumhuriyet Halk Frkasna

halknda tela ve heyecana neden oluyordu ama Uak ynnden saldran Yunan kuvvetleri de nemli bir baar salayamamt. Akam karanl ile birlikte silah sesleri ve topu at durmu, Bat Cephesi birlikleri Bekarde Da - Oklubal hattnda savunma yapacak ekilde hazrlanmaya balamt. 11 Ocak 1921 sabah ak ve gne havada Yunan kuvvetleri saldrda bulunmamlar ve nnden ekilmeye balamlard. Yunanllarn 11 Ocak 1921de 3 nc Yunan Kolordu birliklerinin bir ksm ile yaptklar taarruz harekat ve Uak blgesindeki 1 nci Yunan Kolordusu harekat baarszlkla sonulanmt. erkez Ethemin de Yunanllara beklediklerini verememesi sonucu yenilme endiesine den Yunanllar geri ekilmeye balamlard. Trk ordusunun baarsnda smet Beyin katksyla ilgili farkl bir yaklam ortaya koyan smet Beyin Kurmay Bakan Tevfik Bey (Bykl)in: nn zaferlerinde smet Paa m kazanmt? diye yazd eletiriye gre nn zaferlerinde smet Paann hi hissesi yok gibiydi. Tevfik Byklya gre daha sonraki Ktahya, Eskiehir bozgunu smet Paann komuta yetersizliini tamamen aa vurmutu. Tevfik Bey: Bu bozgun komutanlar harp divanna gtrr diyordu.659 Birinci nn Savanda Yunan kuvvetleri saysal olarak, Trk kuvvetlerinin katyd. Ayrca, erkez Etheme kar Ktahyada braklan 61 nci Tmenin iddetle direnmesi dzenli ordunun ilk ciddi snavyd. Bu snav Bat Cephesinde byk baar kazanarak verilmi ve bu baar Franszlar ve talyanlar ok etkilemiti. Sevr Anlamasn Osmanl Hkmetine zorla kabul ettirmek isteyen ngilizlerse el altndan yapt destei daha da artrarak Yunanllar tevik ediyor yeni dzene sokulmaya balanan Trk ordularnn eitim ve ikmali tamamlanmadan kesin olarak ezilmesini istiyorlard. Bu anlamann mimarlarndan Lloyd George Avam kamarasnda yapt konumada: Hedefimiz Trk olmayan btn halklar, Trk boyunduruundan kurtarlmalarn salamaktadr. Bir Mustafa Kemlin ve onun gibilerinin, bylesi bir politikay engellemelerine izin verirsek Avrupann stne den grevi en kt ekilde yerine getirmemek olur bu. derken bunun kart fikirler de vard. 30 Mays 1920 tarihli Time dergisinde Albay Lawrence, Sevres anlamas iin: Bu belge galiplerin agzllnn aka onaylanmasndan baka bir ey deildir. Ortaklarn her biri sadece olabildiince byk lokma kapmay ve dierlerine de olabildiince az ey vermeyi dnmtr. Bar maddelerinden hi biri eer yrrle girecek olursa, yldan daha fazla yaamayacaktr. Bu adan anlama Versaille barndan ok daha anldr. 660 Diyordu. Bu yenilginin ardndan Yunanllar Bursa yresinde ynak yapmaya baladlar. Bursada piyade tmeni, bir svari tugayndan kurulu 3 nc Kolordu, zmit ve Gemlikte birer tmen, Uak civarnda piyade tmeninden kurulu bir kolordu ve Byk Menderes Vadisinde de bir tmenleri bulunmaktayd..
659 Atay Falih Rfk ankaya Sf:321 Pozitif Yaynlar Temmuz 2006-stanbul 660 Mikusch Dagobert Von- Avrupa ile Asya Arasndaki Adam Gazi Mustafa Keml III Sf: 95 Cumhuriyet Gzt. Eki Mart 2000 stanbul

402

htillci Trkler

Trk kuvvetleri ise: Bat kesiminde zmite kar Kocaeli grubu olarak bir tmen, Bursaya kar birer svari ve piyade tmeni, nn mevziinde tmen ile Yunan saldrsn karlamaya hazrlanyordu. Gney kesiminde ise, Uaka kar bir tmen, Afyonda 12 nci Kolordu Karargh, iki piyade ve bir svari tmeni, Ktahyada birer piyade ve svari tmeninden kurulmutu. 41 nci Piyade Alaynn bir ksm da Franszlara kar savamak zere Pozantya gnderilmiti. Savan balarnda, Gney Cephesinden birer svari ve piyade tmeni Bat Cephesine getirildi. Daha sonra Gney Cephesinden iki tmen ile Kocaeli grubu Bat Cephesine kaydrlmt. 1921 yl balarnda 1 nci Uak Blne ait gvdeleri yama iinde, motorlar krk dkk ve kaportas patates suyundan yaplm emayitle kapl uak ile mill kuvvetleri kar isyan eden erkez Ethem kuvvetlerinin zerinde uup keif yaptlar ve bildiri attlar. 9 Ocak gn nnde Trk ve Yunan birlikleri karlamlar, Albay smet komutasndaki Trk birlikleri Yunanllar 10 Ocak 11 Ocaka balayan gece kamak zorunda brakmt. Bu savata dzenli ordunun kazand zafer ok nem tamaktayd. Hem ieride hem de darda nemli gelimelere yol amt. Sevr anlamasn dayatmaya alan tilaf devletlerinin kafasnda birok soru iareti olumu ve bu anlamay yumuatabilecekleri sinyallerini vermeye balamlard. Mustafa Keml nn Zaferi iin unlar sylyor: znikten, Gediz zerinden Uaka kadar bir hat ekildiini dnnz, bu hattn, Gedizin kuzeyinde kalan paras iki yz kilometredir. Gedizden Uaka olan paras da otuz kilometre kadardr. Dman, tmenle bu hattn kuzey ucundan Eskiehir zerine yrd. Bizim Gedizde bulunan nemli kuvvetlerimiz, Eskiehir zerinden bu dman tmenlerini karlamaya mecburdu. Karlad ve yendi. nklbmzn tarihine, Birinci nn Zaferini kaydetti. Gney Cephesine ait olan kuvvetler, eski yerlerine Dumlupnara iade edildiler. Ktahyada yalnz 61inci Tmen, iki alay kadar kuvvetiyle zzettin Bey (Ordu Mfettii zzettin Paa) komutasnda braklmt. 661 Mill kuvvetler Ktahyaya girilerinde ehir halk silahlanm olarak erkez Ethem kuvvetlerine kar savunma vaziyetinde bekliyorlard. Sokaklara frlam olan erkekler mill kuvvetlere yalvararak: Bu ekyalar Yunan gvurundan daha zalimdir, aman bunlardan bizi koruyun diyorlar ve askerlere yiyecek getiriyorlard. Ktahyallar ve Trk milleti Bolevik grntl erkez Ethemden kurtulmulard. Tamamen tesadf artlarn bir sonucu olarak anti-emperyalist mcadelede yer alan ve dnemin zelliklerine gre renk deitiren erkez Ethemin anti-emperyalist olduu da pheliydi. nk geen yl baharnda Adapazarndaki ngiliz temsilcisi araclyla tilaf Devletleri Bakomutanna, Sultan Vahdettine ve Damat Ferit Paaya gizlice mektuplar yollamt. Bu dnemde Damat Ferit Paann ve ngilizlerin Kuvay Millyeyi kertmek iin faaliyetlerini artrmas, onun emperyalistlerle bir ihanet ibirlii anlamna gelmekteydi. Demirci Mehmet Efe de bu almalarn sonucu olarak blgede almalar yapan Celal Bayar ve Hac kr gibi Kuvay Millyecileri yanndan kovmutu.

661 Gazi Mustafa Keml Sylev Cilt:I1 Sf: 732-734 TTK 1998 Ankara

403

Gen Trklerden Cumhuriyet Halk Frkasna

erkez Ethemin Yunanllara kar mcadeleden vazgemesinin ardndan Bolevik Taburunun komutan Bolevik smail Hakk 16 Ocak gn Emet civarlarndan Ktahyaya gelmi be subay ve 261 eri terhis ettikten sonra mill kuvvetlere katlmt.

Bekir Sami Kafkasyada Bir erkez Devleti Kurduracak

Mustafa Kemlin Ankarada yaratt yeni hkmet yeni batan kurduu dzenli ordu ile yeni bir snava hazrlanrken Yunanistanda Kral Konstantin tahta getikten sonra mttefikler Trkiye ve Yunanistann katlaca bir konferans Londrada toplamay dnyorlard. Bylece uygulanma olana kalmayan Serves anlamas da tartmal hale gelmi oluyordu. Bu konferansa hem Osmanl hkmeti hem de mill hkmetin katlmas isteniyordu. Mill kuvvetlerin 1.nn Zaferi Trklerin moralini dzeltirken, Yunanllar iine dtkleri durumdan kurtulmak ve Ankaray yola getirmek zere yeni bir saldrya hazrlanyorlard. 23 ubat ve 12 Mart 1921 arasnda Londra Konferans dzenlenmi, Mustafa Keml, Londra Konferansna Osmanl Hkmetinin katlmasn kabul etmiyordu. Konferansn ikinci gn Tevfik Paa konumak iin krsye geldiinde konuma hakknn yalnzca Ankaraya ait olduunu belirterek sz Ankarann temsilcisi Bekir Sami Beye braknca mttefikler byk bir aknla dtler. nk onlar Trkler arasnda uzlamadan ziyade kavga bekliyorlard. 11 Mart gn yaplan grmelerde Briand Bekir Sami anlamasyla Franszlar, gney cephesinde arpmalara son vermeyi kabul etmi, Urfa ve Gaziantepi Trklere vererek, Elaz, Diyarbakr ve Sivas blgelerinde ekonomik imtiyazlar almlard. 12 Mart 1921 gn yaplan grmelerde talyanlar, zmir ve Trakya blgesinin Trklere geri verilmesi iin aba harcamay kabul ederken Antalya, Burdur, Mula, Isparta, Aydn, Afyon, Ktahya ve Konya illerinde zel imtiyazlar elde etmilerdi. Aslnda bunlar Misak Millye aykryd ve bu anlamalar Bekir Sami Ankaraya danmadan imzalamt. Bu anlamalar reddedilerek Bekir Sami Dileri Bakanlndan alnm yerine Ali Fuat Cebesoy atanmt.662 Bu konferans srasnda anakkale Savalarnda bir kolunu kaybetmi olan Fransz generali Guro(Gouraud) : Trk mill kuvvetlerini kk grmek byk bir hatadr.. Fransz askeri gibi bir asker yalnz bir Trk ehrini, Antepi zapt etmek iin tam dokuz ay arpmak mecburiyetinde kald. Halbuki Antep ne bir mstahkem mevkii idi, hatta ne de muntazam Trk ordusu vard, mill kuvvetler tarafnda mdafaa edilen ak bir kasaba. Onun iin Yunanl meslektalarmn hesaplarn ok yanl buluyorum. Dediinde Asya Ordusu Genel Kurmay Bakan Saryanis: Yunan askeri Fransz askeri deildir diye cevap vermi, ngiliz bavekili Lloyd George ise: Olaylar Yunan genelkurmaynn hesaplarn daima teyit etmitir diyerek Yunanllar desteklemiti. Hesaplarna gre, her koulda Trkler kaybetmeye mahkmdu ve gerekirse Karadeniz sahillerinde kurulacak olan Pontus mparatorluu ile bir yandan Samsuna ve ora662 Armaolu Prof Dr. Fahir H. Siyasi Tarih Sf: 636 A. Siyasal Bilgiler Fakltesi Yaynlar- 1973 -Ankara

404

htillci Trkler

dan da Sivasa asker karmay, te yandan da Trabzondan Erzuruma asker karp Ermenilerin de desteiyle Anadoluyu ele geirmeyi kafalarna koymulard. Taraflara bildirilen 25 gnlk mddeti dahi beklemeye gerek grmeksizin saldrya karar verdiler.663 Yunanllar, direnen Trkleri tmyle ortadan kaldrmak iin btn glerini harekete geirmiti. Londra Konferans emperyalist gler arasndaki elikinin ortaya kmas bakmndan byk nem tarken bu konferansa katlan Mahmut Esat Bozkurt, yle diyordu: Reisimiz olan erkez Bekir Saminin ii gc Kafkasyada bir erkez devleti kurdurmak olmutu. Halbuki biz Trk istikllini kurmaya memur idik. Trk devleti ilerini Trkten bakasna vermeyelim... Trk devleti ilerinin bana z Trkten bakas gememelidir. Londra Konferansnda sonu alnamamas zerine Yunanllar 30 Mart1 Nisan 1921 gn nnde yeni bir saldr balatmlar ama yenilerek geri ekilmek zorunda kalmlard. Ama ngilizler onlarn saldrmalarn istiyorlard. Yunan ordusuna btn gleriyle destek vermeye balayp, Yunanllara subaylar gndermilerdi. Yunan ordusunun sngs 100 bin, makineli tfek says 5600, top says ise 350yi bulmutu. Trk ordusunda ise ancak 51 bin sng 440 makineli tfek ve 162 top bulunuyordu. Ankaral demirci ustalar sng ve kasatura yapmak iin harl harl alyorlar, dekovil raylar ve bahe korkuluu demirlerini rs ve ekileriyle dverek silah yapyorlard. Yunanllar Hal ruhunu dirilterek kendilerini btn Avrupann nderi olarak gryorlar eski Yunan diyar dedikleri Anadoluyu ele geireceklerine emin olarak 1921 ylnn ilkbaharnda balarnda Konstantin olmak zere Anadolu demiryolunu ele geirmek zere saldrya balyorlard. Byk bir hzla ileri atlan Yunan birlikleri Afyonkarahisar ele geirmek iin harekete getiinde Gney Cephesi Komutan Refet Paa geri ekilerek Afyonkarahisar Yunanllara brakmak zorunda kalmt. Cephenin kuzeyindeki smet Paa Yunanllara kar inatla direnmi, Trk kuvvetleri nnde ikinci zaferlerini kazanmlard. Yunan komutan Papulas Afyonda geri ekilerek birliklerini eski konumlarna dndrmek zorunda kalmt. Yllarn sava yorgunu ve yokluklarn ordusu Trk mill kuvvetleri, Yunanllar takip edecek durumda olmad iin yaralarn sarmak eksiklerini gidermek iin bu geri ekiliten yararlanmay uygun bulmutu. Bu cephelerdeki yetersizliinden dolay Refet Paa grevinden alnm ve smet Paa btn Bat cephesi komutanln stne almt ama Mecliste balayan sorunlar da Mustafa Kemli iyiden iyiye megul etmeye balamt. Savan devam ettii srada Mustafa Keml kart gler faaliyetlerini artrm stiklal Mahkemelerinde Mustafa Sagir adl bir Hintli ngiliz ajanl suuyla yarglanmaktayd. ngilizlerin kurduu Albay Nelson, Binba Monford, Rahip Pastr Frew ve Yzbalar Stone ile Benettten oluan komite, ayet mmkn olursa rvet vererek, deilse ldrerek Mustafa Kemlden kurtulmak istiyordu. Bu grevi gerekletirmek zere Mustafa Sagiri Ankaraya gndermiti. Mustafa Keml, ngilizlerin kendisini ldrecek kiiye verilmek zere bir buuk milyon lira ayrdn renince glmsemi ve: Kendimde bu kadar ticari deer bulunduunu bilmezdim. 664 demiti.
663 Yazman M.evki Anadolunun gali Kamer Yaynlar Sf: 130-132 1999-stanbul

405

Gen Trklerden Cumhuriyet Halk Frkasna

ngiliz Ajan Mustafa Sagir, Mustafa Kemli ldrecek

16 Mart 1920de stanbulun igalinin ardndan, Kemlettin Sami Paa Anadoluya geerken gemide Mill Harekete yardm iin Hint Mslmanlarnn kendisini gnderdiklerini syleyen Mustafa Sagir ile tanmt. Ankaraya telgraf ekerek, Mustafa Sagire ilgi gsterilmesini istemi ve Mustafa Kemlle onun grmesini salamt. Kemlettin Sami Paa ile yalnz kalan Mustafa Keml ona: Bana bak Keml bu adam casus! demi ve Kemlettin Sami Paa da: Aman Paam siz de ok phecisiniz demi, Mustafa Keml bu arada konumay keserek yaveri Hayati Beyi arp: Bu Hintli ngiliz Casusu olacak . Kendisini takip etsinler. Mektuplarn da sansrde ok dikkatli okusunlar... diye talimat vermiti. Bu dnemde Karakol rgt ile Ankara arasnda birtakm sorunlar yaand ve Mustafa Kemlin, rgtn ttihat yapsndan rahatsz olduu iin Kara Vasf`a, Anadolu ve Rumeli Mdafaai Hukuk Cemiyetleri dnda oluturulan bu rgtn almalarna kar olduunu belirtmiti. Zaten 16 Mart 1920`de yaanan baskn olayndan sonra tutuklanan Karakol rgt yneticilerinden evket ve Kara Vasf Beylerin ngilizlerce Malta`ya srgn edilmeleri Karakol rgt`n de zor duruma drmt. ngilizlerin bu kertme operasyonu ile Malta`ya srlen ve rgtn belkemiini oluturan Albay Galatal evket ( stanbul Merkez Komutan ), Albay Kara Vasf ( Karakol rgtnn Kurucusu), Ali Sait Paa, Refet Paa, Ali Fethi Okyar, Ali hsan Paa, Hac Mehmet Paa ( Enver Paa`nn Babas) ve birok nemli isim Malta`ya srlmt. Bu srgne ramen rgt dalmam ve varln devam ettirmiti. Nitekim Malta srgnnn ardndan toparlanmaya alan Karakol Cemiyeti byk bir ak vermi, Mustafa Sagir`de bu durumdan yararlanarak Karakol Cemiyetinin iine szm bir ngiliz ajanyd. Mustafa Sagir Ankara`ya Mustafa Keml`i ldrmek iin gnderilmiti. Bu olayn zlmesinin ardndan Karakol Cemiyeti de 1920 ylnda datlmt. Bu rgtn artklarndan baz kk gruplar istihbarat, kaaklk, sabotaj gruplar olarak almlar ve 1923`te Mill Mcadeleden sonra tamamen datlmt. ngiltere adna casusluk yapan Mustafa Sagir, 1910 ylnda Msrda, 1911 ylnda Almanyada Birinci Dnya Sava srasnda ran ve Afganistanda ngilizler adna alm: Afganistanda iken Afgan Hkmeti tarafndan pheli grlp tutuklandysa da ngilterenin araya girmesiyle serbest braklm ve Afgan Emirini ldrm, daha sonra da onun iin mevlit okutturmutu. Mill Mcadele baladktan sonra da Mustafa Kemli ldrmek amacyla Trkiyeye gnderilmi, Ankaraya gnderilmeden dzenlenen plann gerei nce Agopyan Han hapishanesine konulan Sagir, buradan kam gibi grnerek Varnaya gitmi, oradan da neboluya geerek Anadoluya admn atmt.

664 Berthe G.Gaulis ankaya Akamlar III Sf:111 Cumhuriyet Gzt. Eki Ocak 2001-stanbul

406

htillci Trkler

Mustafa Sagir stanbulda ngiliz casusu bir Hintli olan Nizamettin tarafndan Mill Mcadelecilerin iine sokulmu, 1920 ylnn Temmuz ay balarnda Hindistan Hilfet Heyeti stanbul Delegesi olarak stanbula gelip 15 Kasm 1920de stanbul Hkmetine bavurarak ayyldz mhrl, fotorafl, fevklade ayan- itibar edileceine dair bir kimlik kart alarak, ehzadeba semtinde bir ev kiralam, Kuvay Millyeci rolne brnerek genleri etrafna toplayp, bir sre de baz ocuklara zel ngilizce dersi vermiti. Mustafa Sagir, Hint slm Cemiyetinin Mustafa Kemle takdim edecei mukaddes bir emanet ve mektubu ve milyonlarca altn para yardmn teslim etmek zere geldiini syleyerek stanbuldaki mill direniileri ve ngilizlere kar olanlar tespit etmeye alarak, stanbulda Karakol mensuplarnda kendine kar bir sayg uyandrmay baarm, ayrca da Tekilat- Mahsusann reisi Hsamettin Beyin gvenini kazanmt. Mustafa Sagir, Emin Ali Beyin evini ihbar etmi olmasna karn Hsamettin Bey hl gaflet iinde ona inanmaya devam etmiti.665 Oluturduu gvenle yanna Kemlettin Beyi de alarak, otomobille Kastamonuya gelen Mustafa Sagire orann kumandan olan Muhittin Paa, fazla yz vermeyince Kemlettin Bey ile Muhittin Paa arasnda tartma yaanm ve ankrya gemilerdi. 11 Aralk 1920 gn Ankaraya geldiklerinde Mustafa Keml adna Kl Ali Bey, Ankara Valisi, Ankara Polis Mdr ve birok mebus tarafndan karlanmlar ve Mustafa Sagir Hrriyet Oteline yerlemiti. Mustafa Keml, onu Byk Millet Meclisindeki Bakanlk odasnda kabul ettiinde, ok kymetli bir kumatan srma ile ilenmi ve zerinde Lilhe illllah Muhammeden Resulllah yazan sancak- erifi Mustafa Kemle takdim ederek, Hint Mslmanlarnn Mill Mcadele iin aralarnda toplad milyon altn liraya ulaan yardmn ne ekilde Ankaraya getirileceini sormutu. Mustafa Keml, kendisine takdim edilen sancak nedeniyle Eblfazl Abdlmennan Efendiye teekkr mektubu yazdrp, Sagire teslim ettikten sonra Millet Meclisi Genel Kuruluna toplant srasnda takdimi iin emir vermi, o da, genel kurul toplantsna katlarak alklarla karlanmt. Mustafa Sagirden phelen Mustafa Keml, ileri Bakan Dr. Adnan Beye onu sk bir gz hapsine aldm, Ankarada birok memur, ulema ve edebiyat ve ileri Bakan Adnan Beyle de gren Mustafa Sagir, zellikle gazetecilerle sk ilikiler kurmak istemiti. Ankarada Yeni Gn Gazetesinin sahibi ve bayazar Yunus Nadiyle tanan ve yapt btn grmeleri igal kuvvetlerinin stanbuldaki stihbarat efi Miralay Nelsona mektupla bildiren Mustafa Sagir, Yunus Nadiye ok cazip tekliflerde bulununca o da durumu Mustafa Kemle bildirerek: Paa Hazretleri. Bu adam hakkndaki fikrinizi msaadenizle sorabilir miyim? diye sorunca Mustafa Keml, onun casus olduunu ve kimseye bundan bahsetmemesini sylemiti. Bu sralarda, Mustaf Sagiri izleyen Tekilat Mahsusa ve ileri Bakanl, Sagirin mektuplarna el koyarak, ngilizce yazlar tercme ettirerek casus olduunu tespit etmi, bylece Mustafa Kemlin Sagirin casus olduu hakkndaki sezgisi kesinlik kazanarak stikll Mahkemesinde yarglama sreci balatlmt.
665 Atatrk Aratrma Merkezi Dergisi, C:XI, Mart-1995, Say:31, Sf::191-192

407

Gen Trklerden Cumhuriyet Halk Frkasna

Mustafa Sagir, casusluktan dolay tutuklandktan sonra, penceresi tepede olan bir odaya hapsedilmi, tutukluluunun onuncu gnn de, her eyi itiraf etmeye balamt. tiraflarnda yle diyordu: Miralay Lavrens, Osmanl mparatorluunu altnlarla ykmt. ngilizler beni de tabanca ile mill hkmeti ortadan kaldrmaa memur ettiler. Maksadm Mustafa Kemli vurmakt. Bununla Trklerin stiklal Sava duracak, mill hkmet yklacakt. Fakat muvaffak olamadk, su kimsenin deil, benimdir. Arkadalarm her eyden haberi olmayan hsnniyet sahibi saf insanlardr. Yalnz para iin bu yardm yapmlardr!.. Zira sikast pln benden baka kimse tarafndan malm deildir. Mustafa Keml Paay da, Efgan Kraln vurduum gibi ldrecektim. O ifadesinde belirttii gibi, Afgan Kral Habibullah Han ldrm ve ldrdkten sonra, ruhuna mevlit okunmas iin camilere para datmt. Sagir itiraflarndan sonra ngiliz Albay Wooda bir mektup yazarak ondan: Sonum geldi, birka gne kadar beni ya kuruna dizecekler ya da asacaklar. Ltfen Lord Krzona veya u andaki Dileri Bakan her kimse ona kraliyet genelkurmay bakan. vastasyla Maltadaki askeri valiye bir tel ekmesini syleyin. Derhal nleyici tedbirleri almaa muvaffak olabilir. Diyerek yardm istemiti. Mustafa Sagirin aslmamas iin, ngiliz Yksek Komiseri Sir. H. Rumbold, birok defa bavuru yapm ancak bir sonu alamam ve 1 Mays 1921 tarihinde stikll Mahkemesinde yarglanmas balamt. Bu an Fransz Gazeteci Berthe Georges yle anlatyor: Bugn Ankarada birtakm sylentiler dolayor. Her taraftan bakanlarla milletvekillerinin arabalar geldi, subaylar Millet Meclisinin bahesine atlarla geldiler ve stikll Mahkemesinin bulunduu binann nnde durdular. Halk da binann girii nnde topland ve ok demokratik bir biimde, gazeteciler, subaylar, bakanlar ve milletvekilleri, halk yavaa iterek, pencerelerden atlayp ieri girdiler. Binann iinde o kadar ok insan var ki, kap ve pencerelerin ak olmasna ramen, nefes almak bile zor. Etrafa konan merdivenler salkm salkm insan dolu, her an bir kaza olabilir. Kalabalkta bazen boydan boya bir dalgalanma oluyor, herkes birbirini izliyor, sank yanndaki jandarma ile kalabaln zerine km gibi grnyor, fakat Ankaradaki disiplin her eye hkim, dalga hedefine varmadan duruyor. Mustafa Sagir, Hintli bir Mslman, hkimlerin nnde yalnz kald. imdi halk onun tertipledii olaylar, adlar, rakamlar ve ngilizlerin slm lkelerindeki entrikalarn dinliyor: onlarn yntemlerini, hilelerini reniyor. Bu heyecanl durumadan, siyas bilimler konusunda ne gzel bir ders alnabilir? ngiliz emperyalizminin bu byk davasn o da, kelimeleri yutarcasna, dinliyor. ngiliz casusluk rgt Intelligence Servicein yapm olduu plnlar kendisine aka anlatlnca, vcudu titremelerle sarslyor, ama hi istifini bozmuyor ve sesini karmyor. Mustafa Sagir, cann kurtarmak iin btn zek ve maharetini kullanyor. Kendisine yneltilen sorulara cevap veriyor, konuurken kelimelerin heceleri zerinde duruyor ve sonunda itiraf ediyor. Bu kadar kalabala ramen salon o kadar sessiz ki, birisi kuvvetlice bir soluk alsa duyulacak. Astragan kalpaklar, sarklar, Asyaya zg kyafetler, Avrupal kyafetleri birbirine karm: dikkatten gerilmi yzlerden ter damlalar dyor.

408

htillci Trkler

Bugn sorgusunu yapan hkim kendisine kar ok nazik davranmakta. Hareketlerine ve szlerine son derece hkim olarak abuk, ksa cmlelerle, tebessm ederek san sktryor. O da, ayn ekilde tebessm ederek, ok nazik bir biimde cevap veriyor. Bu mcadele ok heyecan verici. Mustafa Sagir olduka gen bir adam. Oxford niversitesinin bir mensubu gibi konuuyor. ok gzel yazyor. O kadar ki, anlat tarzndan hocalar kendilerine bir eref pay karabilirler. Savunmasn okudum. Bu mthi bir belge. Kendi eliyle, Kiplinge yakan bir slupla yazm. te size bunlardan 6 Mart 1921 gn aldm birka not: Mustafa Sagir takma bir ad. Sank bunu Bnarsli tannm bir ailenin adn gizlemek iin kullanyor. Henz 10 yanda iken, inanlmaz derecede abuk gelien zeks sebebiyle yksek ngiliz memurlarn heyecanlandrm. Bu gibi durumlarda sk sk yapld zere, sekin kiilere uygulanan biimde eitilmesi ve yetitirilmesi iin ngiltereye gnderilmitir. Brightonda, kl ve lks ile mehur zel bir kolejde, 4 yl sren sk bir eitimden sonra, 14 yanda ayn artlar iinde Edimburgda renimine devam etmi: daha sonra da Oxforddaki Lincoln Collegea alnm ve burada ona gen bir prens gibi davranlm, o da B.A. degree ve Second class honours in History derecelerini kazanm. Oxfordu bitirmeden nce, son snftayken Chief Secretary tarafndan Londraya arlm, yksek dzeydeki iki ngiliz memuru ve iki Mslman din adam huzurunda, Kuran zerine yapt yeminle ngiliz tahtna ve Hindistan kral naibine daima sadk kalacana, kendisine verilen emirleri hi tartmadan yerine getireceine sz vermi. Bunun zerine tekrar Oxforda yollanm ve renimini bitirdikten sonra ngiltere hkmeti tarafndan Arapa renmek bahanesiyle Kahireye gnderilmi. Gerekte ise ona verilen grev, oradaki Msr mill hareketini izlemekti. Oradan, yine siyas amalarla rana gitmi, Londraya dnnce, siyas ubeye atanm, bundan sonra, Trkiye, ran, Afganistan ve Hindistan konularnda siyas uzman olarak alm. 1914 ylnn Austos aynda Hindistana gnderilmi. Yarglanmas esnasnda, mtareke sralarnda ngilterenin durumunu, karlat glkleri, bozuk olan bu durumu nasl dzelttiini, savan sonuna doru asker durumunun yeniden glenmesi sonucu daha byk ilere giritiini byk bir aklkla anlatt. Bu arada, stanbuldaki Britanya Yksek Komiserliinden Londrada Foreign Officee (Dileri Bakanl) Anadolunun siyas durumu ile ilgili olarak gnderdii raporun bir blmn aklad. Raporda, Anadoluda can ve mal gvenlii kalmadna gre, milliyetilerle anlamak, ngilterenin erefi iin zararl olmaktan da ok te bir eydir diyordu. War Officein (Sava Bakanl) tezi ite buydu ve olaylar bunu hi deitirmedi. Mustafa Sagir, nceleri ngilterenin neden bir bekleme politikas izlediini akladktan sonra, son dakikaya kadar da milliyetiliin mevcudiyetini ve ngilizlerin Yunan oyununu sevk ve idare ettiini inkr etti. Daha sonra, Padiah, stanbuldaki hkmet yeleri, stanbuldaki ngiliz asker komutanlar Albay Nelson, Binba D. Monford, Sivil Servisten Stone ve Yzba Bennett tarafndan srdrlen ngiliz propaganda plnn aklad.

409

Gen Trklerden Cumhuriyet Halk Frkasna

Bu propagandann amac mill hareketin ve onun bandaki efin yok edilmesiydi. Mustafa Sagir, Mustafa Kemlin ldrlmesi plnn uygulamak iin kurulan komite yelerinin adlarn aklad: Bunlar yukarda adlarn saydmz subaylar ve Rahip Frewd. Sank, btn bunlar yksek ve anlalr bir sesle anlatyor, durumay yneten yarg her nokta zerinde, ondan kesin aklamalarda bulunmasn istiyordu. Sonra ondan, birok defa baarszla urayan bu plnn uygulanmas iin, hangi sebeplerle kendisinin seilmi olduunu anlatmas istendi. Sank yle cevap verdi: Bundan birka ay nce, Afganistanda bunun gibi tehlikeli bir grevi baaryla sonulandrmtm: Emirin ldrlmesi. Sann bu szleri zerine salondaki dinleyicilerden fkeli sesler ykseldi: fakat mahkeme heyeti bir iaretle skneti salad. Sonra sank bu son komploya katlanlarla ngiltere hesabna alan btn Mslmanlarn adlarn ve bunlarn ngilizlerden alm olduklar paralarn kesin miktarlarn aklad. Says boyuna artyor gibi grnen dinleyicilerin sinirleri iyice bozulmutu. Rakamlar, isimler birer birer okunuyor: Sultan ve ailesi, saray mensuplar il... Bu biim bir aklamadan sonra stanbulda pek az bir ey kalyordu. Birok slm lkesinin temsilcileri de durumay izleyenler arasndayd. Sagir devam etti: Eer ngiltere Trklerin, zellikle milliyetilerin Hindistan, Afganistan ve Mezopotamyadaki mcadeleden vazgetiklerine kanaat getirirse, derhal bir anlama olabilir ama buna inanmadka sava srdrecek. ngiltere Anadoluyu ngiliz mandas altna almak istiyor. Ancak bylece Trkiyenin slm politikasn fiilen kontrol altna alabileceini dnyor. Yarglar, aralarnda grmek iin durumaya ara verip salondan ktlar. Oturuma ksa bir sre ara verildii hlde, kalabalk byk bir kskanlkla yerlerini korudu, ama sann yzndeki srekli tebessm de silindi. Daha sonra benden, duruma hakkndaki izlenimlerimi soran Paa: Ben gerek ngiltere ile bana kar byk bir kin besleyen emperyalist parti ngilteresi arasndaki fark ok iyi anlyorum. Hatta ngiliz kamuoyunun bir ksmnn da bizimle birlikte olduunu biliyorum. Acaba kamuoyunun btnlemesi mmkn olabilecek mi, yoksa iki yldan beri bizi mahvetmek iin alan bu birka kii iin acmaszca ve aralksz mcadeleye mecbur mu kalacaz? Btn mesele burada dedi. 666 Mustafa Sagir, grevleri ve yaptklar hakknda: randaki grevlerinin iilerle Snnilerin arasn amak olduunu: Nelsona gnderdii mektuptaki Badatl zzetin eyh Snusiyi takip etmekle grevli bir ngiliz casusu olduunu: Trklerle Ruslarn arasn amak iin bir gazete yaynlanma grevini stlendiklerini: Olas bir Trk-talyan yaknlamasn bozma emri aldklarn, yarm milyona karlk Kurtulu Savanda etkili olan iki kumandann ya da kumandanlarn arasnn almasnn dnldn: eyh Snusinin eyhlislm olmak isteyip istemedii ve Bolevikler hakkndaki dncelerini renmeye altklarn: Msr Hidivi ile milliyetiler arasnda iliki kurulup kurulmadn:
666 Berthe Georges-Gaulis -Kurtulu Sava Srasnda Trk Milliyetilii Sf:147-151 Cumhuriyet Gzt. Eki Ekim 1999-st.

410

htillci Trkler

Msr-Irak ilikilerini: ngilizler aleyhine Irakta alan Trklerin etkinliklerini aratrdklarn: Ayrca Ali Fuat Paann Moskova eliliine gitme sebepleri ve imzalanan antlamann ierii gibi konular renmeye altklar hususlarnda bilgiler vermiti. Yaplan yarglama sonucunda 23 Mays 1921 gn, Mustafa Sagir hakknda oybirliiyle, (Karar No:583) ile idam karar verilmi, idam kararnn infazndan nce, son arzusu sorulduunda, stanbuldaki ngiliz Konsolosluuna bir mektup yazm ve: Btn sylediklerim yalandr. Ben son dakikamda dahi grevimi yaptm demiti. 24 Mays 1921de, akamst, idam kararnn verilmesinin ertesi gn, aslmak zere kelepeli olarak ve beyaz bir entariyle Karaolan arsna getirilmi, idama ilikin bir karar Mustafa Sagirin gsne engelli ineyle ilitirilerek, arnn ortasndaki idam sehpasnn nne getirilince, cellt iri bir siyah zeytin tanesi azna uzatmak isteyince Mustafa Sagir ona: Nedir o, afyon topa m? diye sormu, cellat: Hayr, zeytin tanesi, bunu yutarsanz zahmet ekmezsiniz dediinde: stemez, byle daha iyi. Cevap vermi ve idam masasnn stne kmt. damn ardndan Times idam haberini: Trkler kedilerine tevecch gsteren bir Hintliyi idam ettiler, 6 Haziran 1921 tarihli ngiliz Morning Post gazetesi ise: ngiliz uyruklu bir Mslmann katli eklinde vermiti. 1921 ylnda bizzat ahit olduu olaylar ve gelimelere dair notlarn daha sonra kitap olarak yaynlayan Msrl Prenses Kadriye Hseyin, bu olay iin yle diyor: erkez isyanndan sonra, yeni kargaalklar karmak zere Hintli bir memur gnderildi ise de iddetli vastalara mracaat suretiyle harekete gememekten korktuu veya bu kadar ac felakete ramen vcuda getirilen eserin aaas karsnda bu adam vicdan azabna m maruz kald? Kim bilir?. Her ne hl ise, hibir fenalk yapamadan geldii yere dnd.Bunun zerine, slmiyetin yz karas ve bir cani olan Mustafa Sagir, Trk milliyetiliine ldrc darbeyi vurmak niha vazifesi ile vazifelendirildi. Msrda, randa, Afganistanda, Trkiyede evirdii entrikalar, velveleli muhakemesi srasnda aklam olduu korkun itiraflar, bu dava iin ruhunu satm olan kimse tarafndan aklanan ngiliz emperyalizmi pln Btn bunlar gazetelerde mevzubahis olduundan burada tekrar abes grld.Ruh, bu vekayii hatrladka dehetten titrer. eride dman, darda dman olmasna ramen yine de mcadeleden fari olmayan bu milletin muharrik kuvveti nedir? 667

667 Kadriye Hseyin, Mukaddes Ankara'dan Mektuplar, Sf: :54 Cumhuriyet Gzt. Eki stanbul- Ekim 1999

411

Gen Trklerden Cumhuriyet Halk Frkasna

Bir Maymun Kral Alexanderi ldryor

25 Ekim 1920 gn Yunanistanda Kral Alexander, bir maymun tarafndan srlm, lnce de Kral Konstantin tekrar ibana getirilerek, Venizelos iktidardan indirilmiti.668 Bu olay bahane eden Franszlar Yunanllar desteklemekten vazgemilerdi. Ayn gnlerde ABDde yaplan seimlerde bakanlktan den Wilsonun politikas terkedilmiti. te yandan Bolevik ordular da Vrangelin ordusunu yenerek Krma srm, Kafkasyada bulunan devletler Boleviklemeye balam, rana giren Bolevikler bu lkeyi de ngiltereye kar ayaklandrmlard. Mill kuvvetler ile Sovyetler arasnda oluan ittifak, Hindistanda ve Msrda ngiliz Egemenliine kar isyanlar cesaretlendirmi, ngilterenin yan bandaki rlanda da isyanlarla alkalanmaya balamt. Sovyetler ile devrimci Trkler arasndaki ittifak ilk meyvesini vermi ve Dou snrlar kesin olarak belirlenmiti. Sivastopol, kzlordu tarafndan ele geirilince Vrangelin ordusu ailelerini de alarak 26 Kasmda stanbula gelmiler, on binleri bulan yeni g dalgas ehri adeta batakla dndrmt. ehrin caddelerinde ok az Trk grlrken, stanbuldaki Trklerin byk bir blm Anadoluya gemek iin areler aryorlard. 1920 ylnn sonlarnda igalciler iyice batakla saplanmlard. 29 Kasm 1920 tarihinde Mustafa Keml Talat Paaya yazd mektubunda durumu yle anlatyordu: Franszlar, talyanlar daima: ngilizler zaman zaman Kuvay Millye ile anlamak iin Sivasa kadar byk ve sahib-i salhiyet siyasi memurlarn seyahat ettirmilerdir. Biz hudud ve istikll noktalarnda fedkarlk hususuna katiyen yanamadk. Bunun iin onlardan bize zami fedkarl yaptrabilecekleri midi zamandan istifadeyi tercih edegeldiler. Amerikallar ile daha ok samimi grtk. General Harbord bizzat Sivasta uzun uzadya mdavele-i efkr etti. Ve binnetice bizim lehimize harekete karar verdi.669 15 Mays 1919 gn zmirin igalinden sonra Yunanllar 22 Haziran 1920 gnne kadar, tilaf devletlerinin Karadeniz Ordusu Bakomutan George Milnenin Pariste ortaya srd Yunan Kuvvetleriyle Kuvay Millye arasndaki snr gememilerdi. Bu hat, Milne Hatt olarak anlyor ve Ayvalkn kuzey dousundan 7 kilometre kydan balayarak, Madarada, Kestaneda, Akmazda, Bakray, rfenekkaya, Yenice, Belenda, Sart, Artck yayla, Tabaklar, Bademler, zmir Sancann gneydou snr ve gneye doru Umurluya, oradan Menderes kysna Muslukdereye, oradan 600 metre mesafeden nehir boyunca Seluk yaknndan denize ulayordu.

Onlar Gavur Yunanllar Deil, Padiah Yunan

22 Haziran gn merkezi Salihli-Balkesir olmak zere Egede genel bir saldrya geen Yunanllar, Anadoludaki isyanlar yeni bastrm olan Trk kuvvetlerine kar baar kazanmlard. Balkesir Kuvay Millyesi Bursaya doru yola km, dzenli olarak dve d668 Mikusch Dagobert Von- Avrupa ile Asya Arasndaki Adam Gazi Mustafa Keml III Sf:109 Cumhuriyet Gzt. Eki Mart 2000 stanbul 669 Yaln Hseyin Cahit ttihat Liderlerin Gizli Mektuplar Sf:213 Temel Yaynlar Ekim 2002-stanbul

412

htillci Trkler

ve ekiliyorlard. Kuvay Millyeye ait para ve belgelerin gizli olarak nakledilmesi ii ngiliz Kemle verilmiti. O da bu ii g edenlerden Hoca Gafur Efendinin g arabasyla yapabileceini dnm, paralar ondan habersiz olarak yatak ve yorganlar iine yerletirilmiti. Eyalar ve yolcular arabaya yerletirilmi yolculuk balam Bursa- Eskiehir zerinden Ankaraya gidilecekti. BalkesirBursa arasndaki yksek tepelerin birinde Cambazl Hakknn etesiyle karlamlard. ngiliz Keml ile Birinci Dnya Sava yllarndan tanan Cambazl Hakk, Balkesir Kuvay Millyesinin paralarnn ne olduunu, kimin yannda olduunu soruyor, birlikte ele geirip paylamay teklif ederek: Keml Bey!.. Keml Bey!. Sen daha bu ilerde acemisin ! ocuksun! Ben hrriyet iin Enverlerle , Niyazilerle dalarda Trablus llerinde. Dnya Savanda Kafkas cephesinde buzlarn iinde Selnikte ve stanbulda ve dier ehirlerde komitecilik, etecilik yaptm. Hi bir eyin enini boyunu dnmezdim; verilen emirleri yerine getirmek iin atee atlrdm. Sonunda iftim ubuumda elimden gitti. On parasz kaldm. Byle zamanlarda ceplerini dolduranlar hanlar, apartmanlar, iftlik yapanlar Bey oldular zade oldular. te ben byle hanebedu ( yersiz yurtsuz, evi omzunda, serseri) kaldm. Aklm bama geldi, ama ok ge!.. yle durumlarla karlatm ki, az kald kelleyi de verecektim.! Dmana olsa neyse!.. Dostlara! Oul, gel u paray bulalm, blelim. Yine davamza devam ederiz. Byle bir servetimiz olursa iin sonunda kimse bizi ezemez. nk ihtiyacmz olmaz. Ben ihtiyarladm sen gensin. Allah bizi baarl klar, memleket kurtulur, ben de kendi payma den para ile iftlik alrm, keme ekilirim. Sen de istersen siyaset aleminde urarsn ama elinde paran olur. Baarl olursun. Eer parasz kalrsan, kimse yzne bakmaz. Herkes kendi iine bakar. Hatta eski dostlar da dman olur! Akln bana al! Unutma bu dediklerimi!... derken yanlarndan otomobille kumandan da gemiti. ngiliz Keml, Cambazl Hakkya hakl olduunu syledikten sonra ondan kurtulmak iin : Para kumandann arabasnda imi deyiverince Cambazl Hakk dilerini skp, kfr savurduktan sonra atn mahmuzlayp gzden kaybolmutu. Daha sonra silah sesleri gelmeye balam, ngiliz Keml ile Hurit Paann askerleri karlatnda onlarn bir ekya pususuna dtkten sonra kurtulduklar anlalmt. ngiliz Keml ise, kendisine emanet edilen paralar ulatrmas gereken yere gtrmt.670 23 Haziran 1920 gn Demirci Mehmet Efenin kararghnn bulunduu Kke Yunanllar saldrnca, onlar da Saraykye doru ekilmeye balamlar, 25 Haziran gn ngiliz torpidolar Mudanyaya asker karm, ngilizler halk hkmet kona nnde toplayarak : Kuvay Millye liderlerini cezalandracaklarn, eer Kemlist eteler Hristiyan halka ktlk yaparlarsa Mudanyay topa tutacaklarn sylyorlard. ngilizleri dinleyenler arasnda eli silah tutabilecek hibir Trk yoktu. ehrin civarlarna mevzilenmi olan Trklerden kr avu evrede Kuvay Millyeci avlamaya km olan bir ngiliz binbas ile yanndaki erleri kurunlam, yetien ngiliz birlikleri de onu ehit ettikten sonra ekilmilerdi. Birka gn sonra daha fazla askerle geri gelen ngilizler, iki gn sonra gelen Yunanllara Mudanyay teslim etmiler, Mavi-beyaz hal bayraklar ile Yunanllar Zito sesleri arasnda karlanmlard. Yerli Rumlar ve Padiah yanllar Yunanllar:

670 Sanay Recai Trk Casusu ngiliz Keml Milli Mcadelede Sf: 310 Geit Kitabevi 2005- stanbul

413

Gen Trklerden Cumhuriyet Halk Frkasna

Onlar gavur Yunanllar deil, Padiah Yunan diye sevinle karlamlard. Yunan askerleri ezan okunurken sngleriyle halk camilerde namaza katlmaya zorlayarak: Dininize saygl olmalsnz diyorlard. Hocalar ise camilerde: Ey Mslmanlar! Cenab Hak, dinsizlerin terbiyesi iin igal ordusunu gndermitir. Bunlar sayesinde camilerimiz dolup tayor. Padiaha kafa tutan dinsizlere uymayn. diye vaaz ediyorlard. Denizli cephesinden ilerleyen Yunan kolu Nazilliyi, Salihliden ilerleyenler ise Alaehiri igal etmiler, Uakn batsnda bir hat meydana getirmilerdi. Akhisar-Soma ve Salihliyi ele geiren Yunanllar 30 Haziran 1920 gn Balkesire girmiler, 2 Temmuz gn de Kirmasti ve Karacabeyi igal etmiler, Bandrma da dman eline gemiti. Daha sonra da Bursa dt. Yunanllar Bursann dousunda DimbozAksu hattn tutarak blgeye yerleti. te yandan, Yunanllar 20 Temmuz gn Tekirdaa asker karm, Edirne zerine yryerek Kolordu Komutan Cafer Tayyar Paay esir alp, Edirneyi ele geirmiler, 29 Austosta da Uak almlard. Bu sralarda ngilizler, arpmalara girmemekle birlikte ellerinde bulunan yerlerden Kocaeli blgesini Yunanllara terk ederek Bandrmaya deniz kuvvetleri kardlar. Bursann dman eline gemesi Ankarada, byk tepkilere neden olmu, Douda ise Ermeniler Haziran ay iinde Oltuyu igal etmiler,14 Eyllde Ktek, Bardz cephesinde yaptklar basknlarda baar kazannca, 28 Eyll gn Trk taarruzu balatlmt. Ktahya cephesinde ise erkez Ethemin ynlendirmesiyle Gediz zerine dzenlenen harekt baarszlkla sonulanm, Ankarada da heyecan yaratan bu saldr da erkez Ethemin baarl olamamas birounun mitlerini boa karmt. Yunanllar 1 Ekim 1920de Yeniehiri ele geirmi, ardndan negle girmi, Uak cephesinde ise mill kuvvetler Dumlupnara ekilmek zorunda kalmlard. Bu gelimeler nedeniyle Bat Cephesi komutan Ali Fuat Paa grevden alnm ve Moskova Bykeliliine atannca yerine de smet Paa getirilmi smet Paann Ankaradaki ilerine de Fevzi Paann vekalet etmesi kararlatrlmt. Mecliste erkez Etheme kar sempati duyanlarn son gelimelerden sonra mitlerinin boa kmas, uzun bir sredir dzenli ordunun kurulmas iin planlar yapan Mustafa Kemli harekete geirmiti. Cephelerde alnan yenilgilerle Trk direniinin ktn sanan stanbul ve tilaf devletleri ellerine geirdikleri frsat deerlendirerek Sevr Anlamasn gndeme getirmilerdi.

Sevr (Svres) Antlamas

stanbul Hkmeti ile ngiltere, Fransa, talya ve Yunanistan arasnda, 10 Austos 1920 tarihinde, Fransann baehri Parisin Svres kasabasnda imzalanan anlama Vahideddin ile: ngiliz, Fransz ve talyan parlamentolar tarafndan tasdik edilmedii iin hkmsz kalmasna ramen Yunanistan bu antlamay tek tarafl kabul edip, yrrle koymak istiyordu. 10 Nisan 1915 tarihinde, Londrada, Rusya-ngiltere-Fransa gizli antlamasna gre, Trkiyenin paylalmas esasna dayanan Sevr Antlamasnda, Bolevik htilli, i sava ve

414

htillci Trkler

arl destekleyen Avrupal kuvvetlerle uraan Sovyet Rusya, devre d braklmt. Sovyet Rusyann anlama dnda kalmasyla, nceki gizli antlamalarda Rusyann payna den topraklar, yeniden paylalm, Londra Antlamasnda Rusyaya verilen Trk Boazlar, ngiltere, Fransa ve talya kontrolne braklmt. Antlama metnini, Pariste, 11 Mays 1920 tarihinde, Osmanl Devleti temsilcisi eski sadrazam Tevfik Paa: stikllimize aykrdr! diyerek imzalamayarak stanbula dnmt. Oysa 10 Mart gn ngilizler son Osmanl Mebuslar Meclisinin Misak- Mill kararlarn kabul etmesini gereke gstererek stanbulu igal etme karar almlar, bu nedenle de stanbuldan Trkleri atmak iin planlar yapmlar T.B. Bohlar tarafndan hazrlanan muhtra ile gerekeler sralanmt.671 ngilizler igale gereke olarak, Trkiyede aznlklara kt davranldn gsteriyorlard. stanbulun igali srasnda Osmanl mebuslarnn bir ksm Maltaya srlm, bir ksm da Anadoluda Mill Mcadeleye katlmt. 16 Mart 1920 sabah stanbul ve Beyolu ksa bir sre devam eden silh sesleriyle uyanm, ngilizler stanbulu rehin almt. ngiliz kara ve deniz kuvvetleri Mill Savunma ve Bahriye ile Posta ve Telgraf nezaretlerine girmiler, bir anda, telgraf ve telefon haberlemeleri, -ngilizlerinki hari- kesilmiti. ngiliz askerleri Beyolu sokaklarna dklerek sahra toplar ve makineli tfek blkleriyle halk kkrtarak Beyolu caddesini tkamlard. Limandaki sava gemilerinin toplar stanbula evrilirken piyade, svari ve deniz birlikleri Galata sokaklarn tutmular, Levantenlerin merakl baklar arasnda yryorlard. Trkler ise, ezik, yzlerini baka tarafa dnerek utan ve sabrla kaderine boyun eiyordu. ngilizler, Trk klalarna girdiklerinde kk bir direnile karlamlar ama iddetli bir misilleme ile karlk vermilerdi. Patlayan silhlarn ve makineli tfek seslerinin ardndan direnen Trk askerleri vurulup, ehit dmlerdi. Olaylardan habersiz olan ve talime giden bir topu alaynn bandosunun askerleri ngilizlerce kuruna dizilmilerdi. ngilizler, ibirlikileri olan Franszlara eilim duyan ve Fransz yanls olarak bilinen Trkleri de tutuklayarak Agopyan Hanna hapsetmiler: bazlarn da Maltaya srgn gndermilerdi. Bu srada Sevr anlamas, Mebuslar Meclisinden geememi, anlamann Meclisten gememesi, antlama metninin Vahdettinin nne gelmesini de nlemi oldu. Ankara bir bildiri yaynlayarak genel seferberlik iln etmi, Hristiyanlara kar herhangi bir taknlk yaplmamasn byle davranta bulunanlarn lm cezasna arptrlacan duyurmutu. ngilizlerin zmiri Yunanllara igal ettirmelerinin ardndan kendilerinin de stanbulu 16 Mart 1920 gn igal etmesi ngilterenin mill hareket zerindeki kontroln kaybetmesine neden olmutu. Anadoludaki gelimeleri renebilmek iin oralara, en sekin ve tecrbeli ajanlarn gndermek zorunda kalyorlard. stanbul, Anadolunun gda maddelerinden yararlanamad iin sknt iindeydi. Dnya Mslmanlar, mttefik devletlerin mtarekeyi ihll etmeleri karsnda ayaa kalknca Franszlarn da itibar sarslmt. Yunanistan Meclisinin, Sevr Antlamasn onaylayarak yrrle koymu olmas zerine Damat Ferid Paa: Hdi Paa, Filozof Rza Tevfik ve Bern elisi R. Halis Parise giderek, Sevr Antlamasn imzalamlar, ancak bu antlama, ngiliz-Fransz-talyan parlamentolarnca tasdik edilmemiti.
671 imir Bill N. ngiliz Belgelerinde Atatrk Cilt:I Sf:185 TTK.1992- Ankara (Metin ngilizcedir)

415

Gen Trklerden Cumhuriyet Halk Frkasna

Drt yz otuz madde ve on iki blmden oluan ve hibir zaman geerli saylmayan antlamann hkmlerinden bazlar unlard: stanbul ile Boazlarn ve Marmarann Anadolu kylarnn tahkim edilmemesi ve buralarn Karma Boazlar Komisyonunca kontrol: Suriye ve Lbnann Franszlara: Arabistan, Yemen, Irak, Filistinin ngiltereye: yine Msr, Sudan ve Kbrsn ngiliz idresine: Fas ve Tunusun Fransaya braklmas: zmir ve Aydn vilyetiyle atalcadan batya Dou Trakya ve mroz/Gkeada ile Bozcaada dahil Yunanllara: Rize, Trabzon, Gmhane, Artvin, Kars, Ar, Van, Bitlis, Mu, Bingl, Erzincan ve Erzurumun Ermenilere: Mula ve Antalyann talyaya verilip: Konya, Gller Blgesi, Afyon ve Bursaya kadarki yerlerde de himaye hakk tannmas: Kapitlasyonlarn her devlete tannmas: Osmanl devlet borlarnn denmesi. Anadoludaki cephelerde alnan yenilgiler ve Sevr Antlamasnn imzalanmam olmas byk bir aresizlik ortam dourmutu. Meclis almalar iinden klmaz bir hal alm, Meclis ilemez duruma gelmiti. Bu sralarda yaplan seimlerde Mustafa Keml kar olduu halde Dahiliye Vekilliine Tokat Milletvekili Yeil Orducu geinen Nazm Bey getirilmiti. Mustafa Keml, onun bu greve getirilmesini kabul etmedi. stanbulda ise Sevr Antlamasn imzalayan Damat Ferit Hkmeti istifa etmi yerine de Tevfik Paa Hkmeti kurulmutu. Bu dnemle ilgili stanbul hatralarnda Amstrong yle diyor: .Malta srgnlerinin bir ksm Damat Feritin ricasyla tutuklanmlard.() Damat Ferit Krtleri de ayaklandrmak iin teebbs etti () Mttefikler onunla uzlatktan sonra mttefiklerin kontrol altnda bulunan depolardan Ahmet Anzavurla ibirlii yapan erkezlere silah gnderilmesi kararlatrlmt. Serves anlamasndan sonra Trkler, memleketlerini kurtarmak iin birlemilerdi. Padiahn avenesi bunlarn dnda idi. Her kymetli Trk, milliyetperverdi. 672 Krtlerin ayaklandrlmas giriimleri, Mill Mcadele kart abalar iinde olan Cibranl Miralay Halit tarafndan srdrlyordu. 1920 ylnn yaz aylarnda stanbulda bulunan Krt Teli Cemiyeti, Abdlkadir ve Hakkarili Abdurrahim ile anlam ve bunlarn vastasyla da Bitlis mebusu Yusuf Ziya ve arkadalaryla da anlaarak, haklarn Cemiyet-i Akvamda aramaya karar vermilerdi. Halit, bir taraftan doudaki hazrlklarn tamamlarken te yandan da Mill hkmete kar mcadele yrtecekti. Cibranl Miralay Halit, Varto, Bulank, Malazgirt, Hns, Karlova, Solhan apakur blgelerindeki airet aalar ve eyhleri rgtlemeye alyordu. Fakat blgedeki Alev airetler onun faaliyetlerini onaylamyordu. Onlar kendi tarafna ekebilmek iin 15 Haziran 1920 gn Alev inanl Hormek ve Lolan airetlerini toplam: Krtlerin Nemrudun neslinden ve asrlarca dnyay ellerinden tutan ulu bir soydan olduklarn ve bunlarn ittifakszlklar neticesi olarak Trklerin boyunduruu altna girdiklerini ve alt yz yldan beri Trklerin esareti altnda yaayarak uak derecesine indiklerini ve bu672 Armstrong H.C. Trkiye Nasl Dodu? Sf: 65-72 Arma Yaynlar Temmuz 1997 stanbul

416

htillci Trkler

gn kurtulu yldznn domu ve Trk idaresinin yklm ve paralanm bulunduunu, dou illerinde yaayan btn Alevlerin de dier dou airetleri gibi Krt ve bir soydan olduklarn ve ancak bunlarn bir mezhep itilaf yznden Krtlerden ayrlarak sebepsiz yere yllarca birbirlerini ldrdklerini ve artk birleip mterek haklarn Trklerden almann zaman gelmi olduunu , Sevr muahedesi gereince Krt stiklinin Cemite-i Akvam tarafndan tasdik edileceini ve bu ii bir an nce baarmak iin her airetin silahna sarlarak Trk memurlarn kendi blgesinden kovmalar gerektiini ve esasen Padiaha, asi ve eriata mugayir olan Ankara Hkmetinin Yunanllar tarafndan yklmak zere bulunduunu ve btn Alevlerin bu hayrl ie katlmalarn bilhassa Hormek aalarndan beklediini syleyip, Krtlk yapnca, toplantya katlan Homekliler Krt olmadklarn, ayrca kendilerine de gvenmediklerini sylemilerdi. Blgede Krt ayrlklaryla Alevler arasnda balayan etin arpmalardan sonra Cibranllar blgeyi terk etmek zorunda kalmlard.673 Sevr Antlamas imzalannca stanbulda dikkatler mill harekete evrilmiti. Tevfik Paa Hkmetinin Dahiliye ve Bahriye Nazr olan Salih ve Ahmet zzet Paalar Mustafa Keml ile grme isteinde bulunmular, bunun zerine taraflarn Bilecikte bulumas kararlatrlmt. Bu sralarda erkez Ethemin yaratt sorunlar da bymeye balamt. Ali Fuat Paann Moskovaya gnderilmesiyle Mustafa Kemlin diktatrlk iln edecei ynnde kastl olarak yaylan dedikodular ortalkta dolayor, bylece Ali Fuat Paa ile Mustafa Keml arasnda bir eliki olduu imaj yaratlmaya allyordu. Oysa Ali Fuat Paann da Mustafa Keml gibi dzenli orduya derhal geilmesi ynnde dnceleri vard ve Bat cephesi komutan iken gnderdii gizli raporlarda erkez Ethemden yaknyordu. HattaYozgat syan srasnda erkez Ethemin Ankaraya arlmamas yolunda gizli tekliflerde bulunmutu. Bat Cephesi Komutanlna atanan smet Beye, erkez Ethemin adamlar cephe raporlarn gndermedii gibi Ktahyada erkez Tevfik Bey de Bat Cephesi Komutanlna kar tavr almt. Mustafa Keml ile Ahmet zzet ve Salih Paalar Bilecik istasyonunda bulumular ve Ahmet zzet ve Salih Paalarn onayna gerek duymakszn trenle Ankaraya hareket etmilerdi. Ertesi gn yaplan aklama ile Ahmet zzet Paa ile Salih Paann Mill Mcadeleye katldklar bildiriliyordu. Bu gelimeler erkez Ethem tarafndan ho karlanmad gibi 6 Ocak 1921 gn znikten, Gedizden Uaka kadar ekilmi bir hattn, Gedizin kuzeyinde kalan iki yz kilometrelik blmnn Gedizden Uaka olan otuz kilometrelik blmnden saldrya geen Yunanllar, tmeniyle bu hattn kuzey ucundan Eskiehir zerine yryorlard. Dier btn cephelerde de saldrya gemilerdi. Trk birlikleri de Bursa cephesinden takviye edilen kuvvetlerle Ktahya taraflarnda bulunan erkez Ethem kuvvetlerine taarruz etmiti. lk nceleri Ethemin kuvvetleri stnlk saladlarsa da daha sonra mill kuvvetler stnl ele geirmiler ve erkez Ethemi yenerek 5 Ocak gn Ktahyaya girmilerdi. nn Meydan, yavrum, rzgar souklar insan ar gibi halyor. Zemheriler bitti diyelim,
673 Frat, M.erif- Dou lleri ve Varto Tarihi Sf: 188-189 Kamer Yaynlar- 1998 stanbul

417

Gen Trklerden Cumhuriyet Halk Frkasna

hamsin ya balad, ya balyor. Muharebe be gn be gece srd. Kan gvdeyi gtrd. Ve nihayetinde dmanlar karn stne top arabalar, sandklar dolusu konyak , alt kamyon braktlar. Sonra, kaarlarken yavrum, kyleri, kprleri yaktlar674 8 Ocak 1921 gn, Meclisin ak oturumunda erkez Ethemin lehinde olanlar ve yumuak hareket edilmesini isteyenler, bu zaferin ardndan onlarn aleyhine dnmlerdi. Erzurum Mebusu Nusrat Efendi Mustafa Keml krsde konuurken onun: Ethem, Tevfik ve Reit Beylerin diye hitabetmesine tepki gsterip: Paa Hazretleri, artk Bey demeyiniz, Hindeyiniz. 675 diye uyarnca, Mustafa Keml bu tepkiye karlk olarak: Ethem ve Tevfik hainleri diyeceim fakat daha Byk Millet Meclisi yesi sfatn tayan Reit Bey iinde ayn sz kullanmak mecburiyetindeyim. Yce heyetinize olan saygm dolaysyla bunu syleyemem. nce, Reit Beyin Byk Millet Meclisi yeliinin kaldrlmasna oy vermenizi rica ederim diyerek Meclisin nemini bir kez daha vurguladktan sonra dmanla ibirlii yapan Manisa Milletvekili Reit Beyin milletvekilliinin kaldrlmas karar grlrken Mustafa Keml: Millet ve memleketin yksek karlar aleyhine silh kullanarak dmanlarla ibirlii yapan Manisa milletvekili Yunan ordusunun giritii bu taarruzda, Ethem ve kardeleri de kendilerine den grevi yerine getirmekten geri durmadlar. ()Eer kendi ahslar da dahil olmak zere toptan yok edilmekten kurtulabilmiler ise, bunu da hi sevmedikleri Refet Paaya borlu olduklarn sylemeliyim 676 diyordu. Daha sonra konumasna devam eden Mustafa Keml: Dervi Paa, Afarda, zellikle Gedizde Ethem kuvvetlerinin gerilerine doru, geceleri de yrmek suretiyle indirdii korkun darbelerle Ethem, Tevfik ve Reit kardeleri sersem etti. Kuvvetlerinin toplanmasna zaman brakmad. Dervi Bey, Ethem ve kardelerini 14 Ocaktan 22 Ocaa kadar dokuz gn nefes aldrmakszn durmadan takip etmitir. Sonunda, btn Ethem kuvvetleri esir edilmi: yalnz Ethem, Tevfik ve Reit kardeler yine bir grev almak zere dman ordughna kaabilmilerdir.677 zzet ve Salih Paalarn Ankaraya gelilerinden on gn sonra 16 Ocak 1921 tarihinde, gelen bir telgraf onlarn stanbula ne zaman gelecekleri soruyor, iki gn sonra gnderilen baka bir telgrafta da, stanbula ne zaman dnlecei haberinin beklenmekte olduu srarla belirtiliyordu.

674 Hikmet Nazm Kuvay Milliye Sf:71 Bilgi Yaynevi Ocak 1974 Ankara 675 TBMM 1.Dnem Zabt Ceridesi C:7 B:131 Sf:224-228 676 Gazi Mustafa Keml Sylev Cilt:II Sf:735 TTK 1998 Ankara 677 Gazi Mustafa Keml Sylev Cilt:II 735-739 TTK 1998 Ankara

418

htillci Trkler

stanbul hkmeti nndeki baarnn ardndan madd ve manev bir hkm kalmad halde, sz sahibi olmak iin giriimlerde bulunurken, Ankara da stanbul Hkmetini bu toplantya katmamak iin aba harcyordu. Padiah ve Halifeye Trkiye Byk Millet Meclisini ve Hkmetini tantmak iin giriimlerini younlatrmt. Tevfik Paaya 28.1.1921 gn gnderilen telgraf ile isteklerini yle dile getiriyordu: 1- Ztahne, Trkiye Byk Millet Meclisini tandn ksa bir Hatt- Hmayunla iln edeceklerdir. Bunda Hilfet ve Saltanat makamnn dokunulmazln esas olarak kabul etmi olan Trkiye Byk Millet Meclisini bugnk ekli, nitelii ve yetkisiyle kabul buyurduklarn belirteceklerdir. Dier ayrnt ve inceliklerin ilvesi, imdilik karkla yol aabilir. 2- Birinci madde hkm yerine getirildii takdirde, bir aile meselesi olan i durumumuzun dzenlenmesi aadaki ekilde olabilir : Ztahne eskisi gibi stanbulda otururlar. Yetkili ve sorumlu olup her trl saldrdan uzak bulunan ve her trl istikll unsurunu kendisinde toplayan Trkiye Byk Millet Meclisi ve hkmeti imdilik Ankarada bulunur. Elbette, stanbulda artk kabine ad altnda bir heyet kalmaz. Ancak, stanbulun zel durumu dolaysyla Zat ahanenin yannda Byk Millet Meclisince grevlendirilecek ve yetki verilecek bir heyet bulundurulur. 3- stanbul ehri ile evresine ait ynetimin nasl dzenlenecei sonradan dnlr ve uygulanr. 4- Bu artlar kabul edilip uyguland takdirde, Byk Millet Meclisince onaylanm btemize, Padiah ve hanedandan olanlar iin daha nce konmu bulunan denek, grevlendirilecek olan btn memurlarn ve dier maallarn aylklarn demek iin gerekli olan para hkmete salanarak denecektir. Mal gcmz bunu karlayacak durumdadr.678 Tevfik Paa ise bu telgrafa 29.1.1921 gn verdii cevabnda: Biz konferansta bulunmadmz takdirde, Yunanllar katlacaklarndan, yokluumuzda hkm giymek ve dolaysyla davamz kaybetmek tehlikesi ile karlaacamz iin, bu konuda tarafmzca sorumluluk kabul edilemeyeceini bildirir: toplant gnnden nce konferansta bulunmak menfaatimiz gerei olacandan, delegelerinizin acele buraya gnderilmesini rica ederim 679 diyerek stanbul ve Anadolunun birlemesi iin alm olduunu sylyor, Anadoluyu, igal altnda bulunan stanbula balamak amacn gdyordu. Bylece, mevcut durumun olumasnda Anadolu mcadelesinin yannda stanbul Hkmetinin de katks olduunu diplomata bir yaklamla dile getirmi oluyordu. Bu yaklama, 30.1.1921 tarihli telgrafla, Trkiye Byk Millet Meclisince kabul edilmi ve halen uygulanmakta olan Tekilt- Essiye Kanununun temel maddeleri gnderilerek cevap verilmiti. Bu maddeler: 1-Hkimiyet kaytsz artsz milletindir. Ynetim ekli, halkn mukadderatn bizzat ve fiili olarak ynetmesi ilkesine dayanr. 2-Yrtme kuvveti ve yasama yetkisi, milletin tek ve gerek temsilcisi olan Byk Millet Meclisinde belirir ve toplanr.

678 Gazi Mustafa Keml Sylev Cilt:II 748 TTK 1998 Ankara 679 Gazi Mustafa Keml Sylev Cilt:II 751 TTK 1998 Ankara

419

Gen Trklerden Cumhuriyet Halk Frkasna

3-Trkiye Devleti, Byk Millet Meclisi tarafndan idare edilir ve hkmeti Trkiye Byk Millet Meclisi hkmeti adn tar. 4-Byk Millet Meclisi, iller halknca seilmi yelerden oluur. 5-Byk Millet Meclisinin seimi iki ylda bir yaplr. Seilen yelerin yelik sresi iki yldr ve yeniden seilmek mmkndr. Eski Meclis, yeni Meclis toplanncaya kadar greve devam eder. Yeni seimlerin yaplmasna imkn grlmedii takdirde, grev sresi yalnz bir yl uzatlabilir. Byk Millet Meclisi yelerinden her biri, yalnz kendini seen ilin aynca vekili olmayp ayn zamanda btn milletin vekilidir. 6-Byk Millet Meclisinin Genel Kurulu, Kasm banda, davetsiz toplanr. 7-eriat hkmlerinin uygulanmas, btn kanunlarn yrrle konmas, deitirilmesi, yrrlkten kaldrlmas, antlama ve bar imzalanmas ve vatan savunmasyla ilgili sava iln gibi temel haklar Byk Millet Meclisine aittir. Kanun ve tzklerin dzenlenmesinde, halk iin en yararl ve zamann ihtiyacna en elverili fkh ve hukuk hkmleriyle, rf ve detler ve teamller esas olarak alnr. Bakanlar Kurulunun grev ve sorumluluu zel kanunla belirtilir. 8-Byk Millet Meclisi, hkmeti oluturan bakanlklar, zel kanun gereince setii bakanlar vastasyla ynetir. Meclis, yrtme ile ilgili ilerde bakanlara grev tayin eder: gerekirse bunlar deitirir. 9-Byk Millet Meclisi Genel Kurulu tarafndan seilen bakan, bir seim dnemi sresince Byk Millet Meclisi Bakandr. Bu sfatla Meclis adna imza atmaya ve Bakanlar Kurulu kararlarn onaylamaya yetkilidir. Bakanlar Kurulu yeleri ilerinden birini kendilerine bakan seer. Ancak Byk Millet Meclisi Bakan, Bakanlar Kurulunun da tabi bakandr. l0-Tekilt- Essiyenin bu maddelere aykr dmeyen hkmleri eskisi gibi yrrlktedir. Bizce, yukarda saydm temel maddelere aykr hareket etme imkn ve yetkisinin bulunmadn yksek ahsiyetlerinin dikkatlerine nemle arz ederim. Meclis Bakanl ile balayan haberlemenizin, gerektirdii ilemlerin yrtlmesi Bakanlar Kuruluna braklmtr,680 eklinde sralanmt. Bu srada Hilfet ve Saltanat konular zerine Trkiye Byk Meclisinde youn tartmalar srerken, Mustafa Kemlin 25 Eyll 1920 Cumartesi gnk 72.birleimin ikinci birleim gizli oturumunda: Trk milletinin ve onun tek temsilcisi bulunan yce Meclisin, vatann ve milletin istikllini, hayatn kurtarmaya alrken, Hilfet ve saltanatla, halife ve sultanla bu kadar ok megul olmas sakncaldr. imdilik bunlardan hi sz etmemek yksek menfaatlerimiz gereidir. Eer maksat, bugnk Halife ve Padiaha ballk ve sadakatten ayrlmadn sylemek ve belirtmekse, bu zat haindir. Dmanlarn vatan ve millet aleyhinde kullandklar bir maadr. Buna halife ve padiah deyince, millet onun emirlerine uyarak dmann emellerini yerine getirmek mecburiyetinde kalr. Hain veyahut makamnn kudret ve yetkilerini kullanmas yasaklanm olan zat, zaten padiah ve halife olamaz 681 diyor ve: -Onu tahttan indirip yerine derhal dierini seeriz diyenlere de:
680 Gazi Mustafa Keml Sylev Cilt:II S:753-755 TTK 1998 Ankara 681 ztrk brahim Sdi 1.TBMMnin Gizli Otutmlarnda Atatrkn Konumalar Sf:135-144 ATO Yay.

420

htillci Trkler

Bugnn durum ve artlar elverili deildir. nk tahttan indirilmesi gereken zat, milletin yannda deil, dmanlarn elindedir. Onun varln yok sayarak bir dierine itaat etmeyi tasavvur ediliyorsa, bugnk halife ve sultan haklarndan vazgemeyerek stanbuldaki kabinesiyle, bugn olduu gibi makamnda oturup faaliyetini devam ettireceine gre, millet ve yce Meclis, asl gayesini unutup da halifeler davasyla m uraacaktr? Ali ile Muaviye devrini yaayacaz? zet olarak, bu konu geni, nazik ve nemlidir. zm, bugnn ilerinden deildir. 682 Diye cevap veriyordu. Tevfik Paann Fevzi Paaya gnderdii 1 ubat l921 tarihli telgrafta ise konferansa ortak katlnmas talebi iin srar ederek: Kral Konstantinin Atinaya dnmesi zerine, tilf Devletleri evrelerinde ve kamuoyunda, Yunanistan aleyhine meydana gelen deime dolaysyla, Avrupa da lehimize bir akm domutur. Ancak, bu akma karlk, Rumlarn tarafn tutan ve Svres Antlamasn tamamyla veya ufak tefek deiikliklerle uygulayarak Trkiyeyi ortadan kaldrma dncesinde baz siyaset adamlar da vardr. zellikle aldmz gvenilir bilgilere gre, bu siyaset adamlarnn, Anadolu temsilcilerinin de konferansa davet edilmesini kabul etmeleri ve buna istekli grnmeleri, Anadolunun byle bir davet kabul etmeyeceine inanm olmalarndan ileri gelmektedir. Bununla gdlen maksat da, bu davete uymama durumunu ne srerek ve bize kar sert tedbirler alnmasn hakl gstererek, kamuoyunu siyasetlerine uymaya mecbur etmektir. Bu bakmdan, konferansa bir an nce ve birlikte gidilerek hakkmzn alnmasna almak arttr. Eer orada meru ve hakl isteklerimizin reddedildiini grr ve konferanstan ekilmek zorunda kalrsak, bu durum, karmzdakilerin elinde aleyhimize kullanlacak tesirli bir silh olamaz. Telgraflannda ne srlen isteklerin, daha nce de bildirilen sebepler ve stanbulun zel durumu dolaysyla, kabul mmkn deildir. Bunlarda srar ederek, konferansa tam zamannda katlma frsat karlrsa, nce birlik salanamad iin stanbul ve Boazlar bsbtn Osmanl hkimiyetinden kar. kinci olarak, tilf Devletlerinin Yunanistana para ve asker yardm yapmalar ve Anadoluda ortak bir taarruz hareketi yrtmeye kalkarak zaten savan gnden gne artan glklerinden saylar pek ok azalm olan Trk unsurunun, bir kat daha ezilip yok olmas ile kar karya kalnr. nc olarak byk lde fedakrlklara katlanmak karlnda d yardma ihtiya mecburiyeti ortaya kar ve nihayet hedefimiz olan istikllin heder edilmesi gibi ac sonular doar. Delegelerimizin hemen stanbula gnderilmesi kanlmaz bir zarurettir, 683 diyordu. Ona gre: Londradaki konferansa Osmanl Devletinin de davet edilmesinden dolay tela den Yunanllar, aleyhimizdeki propagandalarn bir kat daha artrmlard Ayrca, Fransz kamuoyunu incitmemek iin Kilikyada taarruzdan kanlmasn tavsiye ediyordu. Sonuta, stanbul Hkmeti ile Anadolu arasnda, dnce ve grlerde anlamak mmkn deildi.
682 Gazi Mustafa Keml Sylev Cilt:II Sf:759 TTK 1998 Ankara 683 Gazi Mustafa Keml Sylev Cilt:II Sf:765 TTK 1998 Ankara

421

Gen Trklerden Cumhuriyet Halk Frkasna

Konu Meclise tartldktan sonra memleketin durumunu ve milletin gayesi stanbula aka bildirilmi ve davet yaplrsa Londraya stanbul Hkmetinden ayr bir heyet gnderilmesi karar alnmt. slm dnyasnn ruhunu temsil eden Byk Millet Meclisi, stanbulun hasta ve hrriyetten yoksun bir heyetine boyun emey reddederek, Tekilt- Essiye Kanunu gereince, hkimiyetin kaytsz artsz milletin olduu milletin yasama ve yrtme gcnn Byk Millet Meclisinde topland vurgulanarak, Meclisin delegeler heyetinin, memleketi temsil edebilecek tek heyet olduu kararn bir kez daha stanbul Hkmetine bildirilmiti. Ankarada Dileri Bakan olan Bekir Sami Bey bakanlnda bir delege heyeti kurulmu, Londra Konferansndan zel olarak davet geldii taktirde katlmak zere, Antalya zerinden Romaya hareket ettirilmiti. Bu heyet, talya Dileri Bakan Kont Sforza tarafndan konferansa resmen davet edilince Londraya gitmiti Londra Konferans, 27 ubat 1921 gn toplandnda Ankara Heyetinin Bakan olan Bekir Sami Bey konumaya balayaca srada Sadrazam Tevfik Paa, ayaa kalkarak : -Trkiye namna mtala beyan etmek hakk, milletin itimadna haiz olan Anadolu Heyetinindir. demi ve grmelerde TBMM heyeti muhatap olmutu ama 12 Mart 1921 gnne kadar devam eden konferansta bir sonu alnamad iin dalmt.

kinci nn Sava
Birinci nn zaferinin intikamn almak isteyen takviye edilmi Yunan ordusunun Bursa ve Uak gruplar, 23 Mart 192l. gn ileri harekta gemiler, smet Paa komutasnda bulunan Bat Cephesi birlikleri, Eskiehirin kuzey-batsnda ynak yaparak, sava nn mevzilerinde kabul etmeyi planlamt. 26 Mart akam, smet Paann igal ettirdii mevzilerin sa kanad ilerisine yanaan dman ordular ertesi gn btn cephede saldrya geerek yer yer nemli baarlar elde etmiti. 27 Mart gn negl cephesinden taarruza geen Yunanllarn karsnda Trk birlikleri geri ekilmek zorunda kalmlar, Kanlsrt, Metristepe, ehitler tepesi, Gndzbey srtlar durmadan el deitiriyordu. Onlarda, topu ve piyade bizden kere fazla, bizim atlmz ok, atlarn mekanizmas, hartucu, namlusu yoktur ve kl plak, ucuz bir demirdir. 684

684 Hikmet Nazm Kuvay Milliye Sf:71 Bilgi Yaynevi Ocak 1974 Ankara

422

htillci Trkler

etin geen savata nn stasyonundaki kararghn Eskiehir taraflarndaki ukurhisara ekmek zorunda kalan smet Bey, bu kararn Ankaraya bildirdikten sonra telgraf hatlar kesilmi, cepheden haber alamayan Mustafa Keml, byk bir tela ve endie iinde kalmt. ukurhisardaki birinci ve altm birinci tmenlerin askerlerinden bir ksmnn geri ekilii tmen komutan tarafndan nlenememi, kaan 200 kadar er saflar halinde dizilmi idam ediliyorlard. Binba sayd on kiiyi gsterip: Bunlar asn diyor, muhafzlar da onlar aalarda sallandryordu. Komutay devralmak zere gelen yeni komutann grevi devralmas dier kaknlarn cann kurtarmt. Yeni komutan: kinci defa buraya gelen ite bunlar gibi aslacaktr. leride ehit olmay, cennetten mahrum kalanlar, burada aslarak cehenneme gideceklerdir diye nasihat verdikten sonra onlar affetmiti.685 Bursadan takviye ettikleri glerle harekete geen Yunanllar 30 Mart gn sabah ehitler Tepesine korkun bir saldr balatmlar, leden sonraki ok iddetli arpmalarn ardndan Trk birlikleri de yeni glerle takviye edilmiler, hatta Ankaradaki Meclisin muhafz taburu bile cepheye gnderilmiti. smet Paa, Metristepede yapt tespitlerde durumun deieceine inanyordu. 31 Mart gn, kar taarruza geerek, dman durdurup, 31 Mart1 Nisan gecesi Yunanllar geri ekilmeye zorlamak istiyordu. 31 Mart akam Ankara Ziraat Mektebindeki kuru fasulye, pilav ve zm hoafndan oluan sofrann banda bulunan Mustafa Keml, Dr. Adnan, Sami Bey, Dr. Refik (Saydam) Salih ( Bozok) Hamdullah Suphi ve Halide Edipin boaznda dmlenen lokmalar tedirgin bir sessizlik iinde yutulmaya allyordu. Sofra bandakiler fslt halinde konuuyor, Mustafa Keml yemekten sonra bir aa bir yukar dnceli dnceli dolaarak, sigara stne sigara tttryordu. Sabaha doru Kalabann horozlar tmeye baladnda elinde bir telgrafla gelen subayn getirdii telgraf okuyan Mustafa Kemlin gzlerinin alt mosmor kesilmi, savan kaybedildiini sylyordu. Herkes ok olutu ama Alev-Bekta olan Hamdullah Suphi yanndakilere bu telgrafn yanl olduunu syleyerek, Trk ordusunun galip geldiini, iinden gelen bir hissin biraz sonra ikinci bir telgrafn geleceini bildiriyordu. Odada birka saattir devam eden konumalarla sabah olmu, frtna gibi itilen odann kapsndan ieri giren Binba erafettin Bey, yeni gelen bir telgraf Mustafa Kemle uzatnca, nefesleri tutulmu olan herkes lm sessizliiyle kulaklarn Mustafa Kemle dikmilerdi. Metristepeden Ankaraya gnderdii telgrafta smet Paa: Gndzbey kuzeyinde sabahtan beri direnen ve art olduu sanlan dman mfrezesi, sa kanat grubunun saldrs zerine dank olarak ekiliyor. Yakndan kovalanyor. Hamidiye ynnde karlama ve atma yok. Bozyk yanyor. Dman, binlerce lleriyle doldurduu sava alann silahlarmza brakmtr. 686 Diyordu. Hamdullah Suphinin dedii olmutu. Mustafa Keml ayaa kalkp Hamdullah Suphiye: Bu zaferi herkesten nce siz haber verdiniz. Geliniz buraya oturunuz ve bu kutlama telgrafn siz yaznz dedi. smet Paaya gnderilecek mesaj yle yazlmt:
685 Gralp erif Kurtulu Savann Yz Sf:132 Gncel Yaynclk Ekim 2002 stanbul 686 Gazi Mustafa Keml Sylev Cilt:II 775 TTK 1998 Ankara

423

Gen Trklerden Cumhuriyet Halk Frkasna

Btn dnya tarihinde, sizin nn Meydan Muharebelerinde zerinize yklendiiniz grev kadar ar bir grev yklenmi komutanlar pek azdr. Milletimizin stiklal ve varl, dhice idareniz altnda grevlerini erefle yapan komuta ve silah arkadalarnzn kalbine ve vatanseverliine byk bir gvenle dayanyordu. Siz orada yalnz dman deil, milletin maks talihini de yendiniz. stil altndaki talihsiz topraklarmzla birlikte btn vatan, bugn en cra kelerine kadar zaferinizi kutluyor. Dmann istil hrs, azminizin ve vatanseverliinizin yaln kayalara ban arparak parampara oldu. Adnz tarihin eref abidelerine yazan ve btn millete size kar sonsuz bir minnet ve kran duygusu uyandran byk gaz ve zaferinizi tebrik ederken, stnde durduunuz tepenin size binlerce dman lleriyle dolu bir eref meydan seyrettirdii kadar, milletimiz ve kendiniz iin ykseli parltlaryla dolu bir gelecein ufkuna da baktn ve hkim olduunu sylemek isterim. Bu mesaj zerine smet Paa da, Mustafa Kemle : Zulm ve zorbalk dnyasnn en zalimce hcumlarna kar yalnz ve akn kalan milletimizin madd ve manev btn kabiliyet ve kuvvetlerini ruhundaki atele toplayan ve harekete getiren Byk Millet Meclisinin Bakan Mustafa Keml Paa! Kahraman askerlerimiz ve subaylarmz adna, askerlerimizle avc hatlarnda omuz omuza vuruan tmen ve kolordu komutanlar adna takdir ve tebriklerinize byk bir iftiharla teekkrlerimi arz ederim.687 diye cevap veriyordu. Byk bir hzla geri ekilen Yunanllar arkalarnda blgedeki btn kanatl kmes hayvanlarnn tylerinin meydana getirdii bir tepe ve kesip yedikleri koyunlarn ynlerinin ynlar ile yer yer mermi ukurlar, kt ynlar, konserve tenekeleri, hayvan leleri brakmlard. nnnnde ikinci defa yenilerek blgeyi terk eden ve Bursada eski mevzilerine ekilen Yunanllar takip eden, Trk piyade ve svari tmenleri byk yararllklar gstermiti. Gney Cephesi Komutan Refet Paann emrinde bulunan piyade tmeni, bir svari tmeni ve bir de svari tugay ile dman durdurmakla grevlendirilmiti. Uak dousundaki piyade tmeni ve bir ksm svari Dumlupnar mevzilerine taarruz etmi, fakat 26 Martta mevzilerini terk etmek zorunda kalmt. Bu gelime Trk kuvvetlerin ikiye ayrlmasna neden olmu, Refet Paann komuta ettii kuvvetler, Altntaa doru ekilmiler, Yunanllar da Fahrettin Paann emrinde olan dier ksma ynelerek douya hareket etmiti. Fahrettin Paa kuvvetleri eitli yerlerde savalar vererek Afyonun dousuna ekilince, Yunanllar Afyonkarahisar igal edip, ay-Bolvadin hattna kadar ilerleyip orada durmutu. Fahrettin Paa da, Adana blgesinden gelen 41inci Tmeni de alarak, onlara kar hat oluturdu. nn Zaferinin ardndan, Yunan ordusunun Uak grubu, geri ekilmeye balaynca Refet Paa, 7 Nisan 1921 tarihinde kararghyla rlerde, 4nc ve 11inci Tmenler Altntata, 5inci Kafkas Tmeni ve kuvvetli bir alay durumunda olan Meclis Muhafz Taburu rler gneyinde, 1inci ve 2nci Svari Tmenleri Ktahya blgesindeydi. Fahrettin Paa, ay ve Afyondan ekilen Yunanllar sktrrken, Refet Paa da Aslhanlar civarndaki Yunan alayna piyade tmeni ve bir taburla saldrm, kendinse destek olarak kuzeyden daha iki tmen gnderilmiti. Aslhanlardaki Yunan alay, Refet Paann taarruzunu durdu687 Gazi Mustafa Keml Sylev Cilt:II 777 TTK 1998 Ankara

424

htillci Trkler

rarak zaman kazanm ve takviye alarak, Afyondan ekilen kuvvetlerin kendilerine katlmalarn salamt. Refet Paa kuvvetleri de Dumlupnarn on kilometre kuzeydousunda olmak zere, Aydemir, alky, Selkisaray hattna ekilip durunca. Aslhanlar Muharebesi diye anlan bu arpmalar sona ermi oldu. Bu savata baarl olamayan Refet Paa, dman yendiini iddia ediyordu. Refet Paann komuta ettii kuvvetler, byk bir kayp vermelerine karn baarl olamamlar, Yunanllar da Dumlupnar mevzilerine hkim olarak yerlemilerdi. Mustafa Keml bu konu ile ilgili unlar sylyordu: Refet Paa, kendisi yenildii halde, dmann yenilip geri ekildiini sand ve bunu, be gn sren Dumlupnar Meydan Muharebesinde, dmana son darbenin vurulabildiini bildiren telgrafyla bize de haber verdi. Biz de, pek tabi memnun olarak byk takdir ve tebriklerde bulunduk, Fakat durumu iyice anlamak iin telgraf banda kendisine sorduum sorulara aldm cevaplardan, durumun bildirildii gibi olmad phesine dtk.() Durum sakinlemeye baladktan sonra, Refet Paann komuta ettii orduda, kendisine kar gvenin kalmad anlald. () Refet Paann komutas altnda bulunan Gney Cephesini Bat Cephesine balayarak smet Paann komutasna verdim. Kendisine de Ankarada bir grev verilmek zere dnmesi gerektiini bildirdim 688 nndeki savata kahramanca direnen Trk ordusu binlerce yaralnn yannda o kadar da ehit vermiti. Fransz Gazeteci Eskiehirde, Gndzbey sava alanndan getirilen yarallarla dolu salk tesislerini geziini ve grdklerini yle anlatyor: Kzlay ekipleri durmadan alyorlar. Her yer ok temiz. Ameliyathaneleri, pansuman odalarn dolatm. Hastalarn sabr ve tahammllerini, doktorlarn ve hemirelerin gayretlerin takdir ettim. Her tarafta ok temiz beyaz araflar, temiz battaniyeler bulunuuna atm. Havalandrma tesisleri de mkemmel, herkes ok sakin. Yarallarn bulunduu byk kou da ok dzenli ve sessiz. Ar yarallarn bulunduu bir koua girdiimde ilerinden biri dierleri adna benimle konumak istedi. Yz sapsaryd ve yaknda lecei belliydi. Usulca onu yatrmaya altlarsa da, doktor ve hastabakclar eliyle iterek bana dnd: Yaknda leceim. Vatanm uruna hayatm feda olsun. Bu, bana sizinle ak konumak frsat verdi. zr dilerim, burada ok kt ve haksz eyler greceksiniz. Bunlar sizin mttefikleriniz tarafndan yaplmtr ve biz Fransann bunlar protesto ettiini duymadk. Yunanllarn bizim yaral askerlerimize, llerimize neler yaptklarn gzlerinizle greceksiniz. Sivil halkn da bunlardan neler ekmi olduklarn, ehrin ileri gelenleri ve kadnlar size anlatacaklardr. Camilerimizin kirletildiini greceksiniz. Eskiehirdeki imamlarn ve Stteki Erturul Gazi Trbesindeki sarklarn p ynlar arasndan ve kpeklerin azndan toplandn greceksiniz. Arkadalarm adna sizden unu istiyorum: Grdklerinizi lkenizde anlatnz. 689 smet Paa, Yunanllar ok kanl bir yenilgiye uratmt ama blgedeki aalarn birou kmr haline gelmi, byk yaplar tahrip edilmi, camilerin hepsi yklm, bostanlar ve balar tamamen harap olmutu. Byk bir maddi zarar meydana gelmi, Yunanllar her eyi
688 Gazi Mustafa Keml Sylev Cilt:II Sf:781 TTK 1998 Ankara 689 Berthe Georges-Gaulis -Kurtulu Sava Srasnda Trk Milliyetilii Sf:135 Cumhuriyet Gzt. Eki Ekim 1999-st.

425

Gen Trklerden Cumhuriyet Halk Frkasna

gtrmler, dkkanlar boaltmlar, evler yaklm ve kadnlara, ihtiyarlara ve ocuklara hakaret edilmiti. Stten bir kilometre uzaktaki Erturul Gazinin Trbesi, eitli biimde kirletilmi ve tahrip edilmi, trbenin kaps ile iindeki granit lhdin kapa alarak, evredeki baka bir trbeye Yunanllar yarallarn ve llerini yerletirmilerdi. Henz yakalanm esir Yunan subaylarna: Bunlar ne iin yaptnz? diye sorulunca, hepsi de: Bunlar biz istemedik. Byle yapmamz ngilizler emretti diye cevap veriyorlard. Yunanl subaylar, ky ve kasabalardaki Trk yneticileri, Yunan birliklerinde ngiliz irtibat subaylarnn bulunduunu doruluyorlard. Artk Anadoluda, ngilterenin, lkelerini tamamen mahvedeceine inanmayan bir tek insan kalmamt.

Refet Paa, Kastamonu, Ecevit Ormanlarnda Dinleniyor

Refet Paa, Ankaraya dndnde smet Paa Genelkurmay Bakanlndan istifa etmiti. Mill Savunma Bakan Fevzi Paa Genelkurmay Bakan olmu, ondan boalan Mill Savunma Bakanlna da Refet Paann getirilmesi dnlrken, Refet Paa, Genelkurmay Bakan olmak isteini dile getiriyordu. Mustafa Keml ona: Genelkurmay Bakanl, bizim tekiltmza gre, bugn fiil olarak Bakomutanlk makamdr. Siz, daha Trk ordusuna Bakomutan olacak vasflar kazanm deilsiniz. Bunu hatrnzdan karnz ! dediinde Refet Paa: Mill Savunma Bakan bulunan Fevzi Paann grevinden ekilmesini gerektiren bir durum yoktur. smet Paann Genelkurmay Bakanlndan ayrlmasn zarur buluyor ve bana da bu aralk bir grev vermeyi dnyorsanz, zm eklinin ona gre dzenlenmesi mmkndr. yleyse ben de Mill Savunma Bakanln kabul etmem diyerek izin alp, Kastamonu ormanlarnda, Ecevit denilen yerde dinlenmeye ekilmiti.690 kinci nn Zaferinden sonra Londraya gitmi olan delegeler heyeti geri dnmt. Dileri Bakan Bekir Sami Beyin, kendiliinden ngiltere, Fransa ve talya ile birtakm szlemeler imzalad anlalmt. ngiltere ile imzalanan szlemeye gre, btn ngiliz esirleri geri verilecek, buna karlk, ngilizler de, kendi ellerinde bulunan Trk esirlerini salverecekti. Fakat Trk esirler arasndaki Ermenilere ve ngiliz esirlerine zulm veya ktlk yapm olduu iddia edilenlerin tutukluluu devam edecekti. Bu szleme kabul edilmemesine karn, ngilizler baz Trk esirlerini serbest brakm, buna karlk olarak da baz ngiliz esirleri serbest braklmt. 23 Ekim 1921 tarihinde, Kzlay kinci Bakan Hamit Beyle stanbuldaki ngiliz yetkilileriyle yaplan grmelerin ardndan, Maltada bulunan btn Trklere karlk olarak btn ngiliz tutuklular karlkl olarak serbest brakld.

690 Gazi Mustafa Keml Sylev Cilt:II Sf: 783 TTK 1998 Ankara

426

htillci Trkler

Bekir Sami Bey, Lloyd George ile grm, grmeler tutanak altna alnmt. Grme tutanaklar Mustafa Kemle gsterilmedii gibi, Dileri Bakanlnda da bulunamam, hatta Dileri Bakanlnda da hi kimsenin bu belge metni hakknda bilgisi olmad ortaya kmt. Fransz Babakan Briand ve Bekir Sami Bey arasnda, 11 Mart 1921 tarihinde imza edilen szlemeye gre, Franszlar, silhl etelere silahlarn braktracak buna karlk, Trkler de mill kuvvetlere silhlarn braktracakt. Ayrca, Trk zabta kuvvetlerine Fransz subaylar alnacak, fakat Franszlar tarafndan kurulacak zabta kuvvetleri olduu gibi kalacakt. Fransann boaltaca yerlerle, Elz, Diyarbakr ve Sivas illerinin ekonomik gelimesi iin yaplacak teebbslerde stnlk hakk ve Ergani madenlerini iletme imtiyaz da Franszlara verilecekti. Baka bir szlemeyi de 12 Mart 1921de talya Dileri Bakan Kont Sforza ile imzalayan Bekir Sami Bey, talyann, zmir ve Trakyann bizde kalmas isteklerimizi desteklemesine karlk, biz de talyan Devletine Antalya, Burdur, Mula, Isparta, Afyonkarahisar, Ktahya, Aydn ve Konya sancaklarn ve sonradan tayin edilecek ksmlarnda ekonomik teebbs hakkn veriyordu.691 Bu szleme de, hkmet tarafndan reddedilmiti. Mustafa Keml, Bekir Sami Beye grlerinin yanlln anlatp, Dileri Bakanlndan ekilmesini isteyince her ne pahasna olursa olsun bar yapma tarafls olan Bekir Sami Bey istifa etmek zorunda kalmt. Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Cemiyetinin siyas bir grubu niteliinde olan Byk Millet Meclisi, Misak- Mill ilkelerini uyguluyordu ve lkenin btnln ve milletin istikllini salayacak bar ve gvenliin elde edilmesine allyordu. Fakat zaman getike, Mecliste ortaklaa alma artlar ortadan kalkm en basit konularda dahi oylar dald iin Meclis kilitlenmiti. 1920 ylnn ortalarnda gruplar olumaya balam, Meclis grmelerinin dzenli olarak yrtlmesi ve grlen konular zerinde geerli kararlar alabilmek iin almalar balatlmt. Bu gruplarn, belli ballarnn adlar unlard: a)Tesant Grubu (Dayanma Grubu) b)stikll Grubu (Bamszlk Grubu) c) Mdafaa-i Hukuk Zmresi (Haklar Savunma Grubu) d) Halk Zmresi (Halk Grubu Grubu) e) Islahat Grubu (Yenilik Grubu ) Bu gruplardan baka, isimsiz olarak zel maksatl baz kk gruplar da vard. Ama bu gruplar, Meclis grmelerinde disiplini salamak ve oylar birletirmek amacyla kurulduklar halde, amalarnn zdd faaliyet iinde birbirleriyle yaryor, birebirlerini dinlemedikleri iin byk bir kargaa dourmaya balamlard. Ocak 1921 sonlarnda Tekilt- Essiye Kanunu Meclisten ktktan sonra, Mecliste bulunanlarn birlikte almas da imkanszlalamt. Misak- Millnin tespit ettii ilkelerde, kaytsz artsz dnce ve gaye birlii yer ald halde, Tekilt- Essiye Kanununun ortaya koyduu grlerde tam bir birlik yoktu. Mustafa Keml, gruplar birletirmek veyahut mevcut gruplardan birini destekleyerek i grmek iin almasna ramen, uzun mrl bir sonu alamyordu. Bu kargaaya son vermek iin, Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Grubu
691 Gazi Mustafa Keml Sylev Cilt:II Sf: 785 TTK 1998 Ankara

427

Gen Trklerden Cumhuriyet Halk Frkasna

adyla bir grup kurulmasna karar vermiti. Bu grup, Misak- Mill ilkeleri erevesinde memleketin btnln ve milletin istikllini salayacak bar ve gvenliin elde edilmesi iin, milletin btn madd ve manev kuvvetlerini gereken hedeflere ynelterek kullanacak, memleketin resm ve zel btn kurulu ve tesislerinin bu ana amaca hizmet etmelerine: devlet ve milletin tekiltn, Tekilat- Essi Kanununun koyduu ilkeler erevesinde, srasyla imdiden tespite ve hazrlamaya alacakt Grup itz ile ilgili olan maddeler, 10 Mays 1921gn yaplan toplantda kabul edilerek, ike iinde Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti var olduu gibi, onun, ayn ad altnda Mecliste de bir siyas grubu kurulmu oldu. Mustafa Keml, Grup Genel Kurulunca bakanla seildi.692 Bu grubun kurulmasndan nce ve Tekilt- Essiye Kanununun kmasndan hemen sonra Hoca Raif Efendi ve arkadalar, Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti Erzurum Merkez Heyetinin adn deitirip, Muhafaza-i Mukaddesat Cemiyeti adn vererek, Hilfet ve Saltanat makamnn ve devlet eklinin olduu gibi braklmasn salayc birtakm eklemeler yapmlar ve bu almalarn lke apnda, zellikle dou illerine de birtakm bildiriler gndererek srdryorlard. Bu gelimeler karsnda Mustafa Keml, Dou Cephesi Komutan Kzm Karabekirin dikkatini ekip, Hoca Raif Efendi ve arkadalarn uyararak bu trl teebbslerden vazgeirmesini istemiti. Raif Hoca, Kzm Karabekire: Maksat halifelik ve padiahlk haklarn korumak, memleketin ve slm dnyasnn bugnk ve gelecekteki hayat iin byk uyumazlk ve sakncalar douracak olan Cumhuriyet idaresinden kesinlikle saknmaktr. Diyerek Mdafaa-i Hukuk Grubunun hilfet ve saltanat idaresini cumhuriyete dntrme amacnda olduunu sylemi ve bunun sakncal olduunu belirtiyordu. Kzm Karabekir 11 Temmuz 1921 tarihinde gnderdii bir telgrafla: Devlet eklinde tarihi deiiklikler yaplaca zaman asker ve sivil devlet adamlarnn gerei gibi grleri alnmaldr693 diyerek Mustafa Kemlin Mdafa-i Hukuk grubuyla olan ilgisine kar kyor: Bendeniz zt devletlerinin bu gibi siyas partilere girmemesini zellikle uygun bulmaktaym dedikten sonra, Mustafa Kemlin tarafsz olarak kalmasn tavsiye ediyordu. Kzm Karabekirin telgrafna, 20 Temmuz1921de cevap veren Mustafa Keml: Mdafaa-i Hukuk Grubu, memleketin istikllini tam olarak salamak gibi ksa ve kesin bir maksatla kurulmutur. ()Raif Efendinin, saltanat eklinin cumhuriyetilie dntrlmek istendii yolundaki dncesi, kuruntudur diyordu. Kzm Karabekir Paann, grup bakan olmayp tarafsz kalmas tavsiyesine de Mustafa Keml: Btn kimliimle karm bulunduum Cemiyetten ayrlmaklm mmkn olmad gibi, o cemiyetten domu olan grup iinde bulunmaklm da zarurdir. Aslnda grup, hemen hemen Meclis Genel Kuruluna hakim byk bir ounluu iine almaktadr. Darda kalanlar, Erzurum milletvekillerinden Cellettin Arif Bey ve Hseyin Avni Efendi ile birka benzeri davranlarnda serbest kalmak isteyen birka kiiden ibarettir... diyerek reddetmiti.
692 Gazi Mustafa Keml Sylev Cilt:II Sf:793 TTK 1998 Ankara 693 Gazi Mustafa Keml Sylev Cilt:II Sf:799 TTK 1998 Ankara

428

htillci Trkler

Ankarada bulunan zzet ve Salih Paa stanbula gitmek iin srekli aba harcarken, stanbula dnlerinde, siyas hibir grev almayacaklarna dair sz veriyorlard. Bu paalarn Ankarada bulunmalarnn Mill Mcadeleye hibir yarar yoktu. Ayrca birok olumsuzluu da krklyordu. Ahmet zzet Paa ve Salih Paann szlerine gvenmedii halde, onlarn stanbula dnmelerine izin veren Mustafa Keml: Trk milletinin onurlu mcadelesinin yannda olmak yerine Vahdettinin hizmetinde olmay tercih eden bu paalar; savan btn hzyla devam ettii ve milletin madd, manev kuvvetlerini dman karsna birletirilmeye alld bir dnemde, eitli yerlere yazd zel mektuplarla mitsizlik, bezginlik ve karamsarlk yayyorlard diyordu ki, bu paalar ayrca Mustafa Kemlin: Dman ordusunu mutlaka yeneceiz, vatan mutlaka kurtaracaz szleriyle de alay ediyorlard. Yunanllarn nndeki ikinci yenilgileri, onlar ordularn kuvvetlendirmek iin youn abalara ynelterek, cephedeki kuvvetlerini takviye etmilerdi. Bu sralarda henz hazrlklarn tamamlayamayan Trk ordusu, 10 Temmuz 1921 gn ngilterenin byk desteiyle zmire yeni takviye birlikleri getiren Yunanllarn 1 Austosa kadar Eskiehire kadar ilerleyerek Ankaray ele geirme plan ile kar karya gelmiti. Yunan ordusunun 88 bin piyade 1200 svari, 300 topusuna karn Trklerin, 445.549 piyade, 4500 svari ve 177 top ve bir ua bulunmaktayd.694 Trk kuvvetleri smet Paann komutasnda Gney Cephesi ile Bat Cephesini birletirilmiti. 10 Temmuz 1921 gn iki ayr cepheden taarruza geen Yunanllarn, ok stn kuvvetleri karsnda Eskiehir ve Eskiehirin kuzeybatsndaki nn mevzileri ile KtahyaAltnta dolaylarnda ynak yapm, Afyonkarahisar civarnda iki tmeni ile Geyve ve Menderes dolaylarnda birer tmeni Trk ordusu Eskiehire kadar ekilmek zorunda kalmt. 18 Temmuz 1821 gn Bat Cephesi Kararghna gelen Mustafa Keml, ordunun Sakaryann dousuna ekilmesine karar vererek smet Paaya: Orduyu, Eskiehirin kuzey ve gneyinde topladktan sonra, dman ordusuyla aramzda byk bir aklk brakmak gerekir ki, orduyu derleyip toparlamak ve glendirmek mmkn olabilsin. Bunun iin Sakaryann dousuna kadar ekilmek yerindedir. () Bu ekildeki ekiliimizin en byk sakncas, Eskiehir gibi nemli yerlerimizi ve birok topraklarmz dmana brakmaktan dolay kamuoyunda doabilecek manev sarsntdr. Fakat ksa zamanda elde edebileceimiz baarl sonularla, bu sakncalar kendiliinden ortadan kalkacaktr. Askerliin gereini kararszla dmeden uygulayalm. Baka trden sakncalara kar koyabiliriz. 695 direktifini vermesiyle ekilme hareketi 25 Temmuz 1921 gn tamamlanmt. 31 Temmuz gn Ktahyada Yunan Kral ve askeri yetkililer toplanm, saldryla ilgili tereddtlerini dile getiren Papulasn grlerini nemsemeden ordunun Ankaraya yrmesi kararn alyorlard. Ertesi gn yaplan nian datma treninde ise Yunan Babakan askerlerin:

694 Sherrill Charles H. Bir Eliden Gazi-Mustafa Keml Sf:126 Tercman 1001 Temel Eser - stanbul 695 Gazi Mustafa Keml Sylev Cilt:II Sf: 812 TTK 1998 Ankara

429

Gen Trklerden Cumhuriyet Halk Frkasna

Terhis isteriz terhis barlar karsnda akna dnerken, grmeler srasnda Kondilis, Babakana Ankaraya yrnmesi konusunda tereddtlerini dile getirmi, Yunan Harbiye Nazr da: Kirye Kondilis, Ankaraya gireceiz. Diye cevap verip, 21 Austosta ileri harekata balamt. 696 Yunan ordusunun, insan, tfek, makineli tfek ve top says bakmndan stnlne kar Trk ordusu genel seferberlik iln etmiti. Milletin btn kaynak ve imknlarn, baka bir ey dnmeden dman karsnda toplanmaya allyordu. Bu srada yaplan askeri kamulatrmalar byk toprak sahiplerinin tepkisine neden olmu, tefeciler, tccarlar ve zengin kyller Mustafa Kemle kar cephe almaya balamt. Bunlardan teslim olmak gerektiini savunanlar ile bamszlk mcadelesi yanllar arasndaki mcadele iyice iddetlenmiti. te yandan Franszlar, zellikle Sovyetlerle iyi ynde gelien ilikileri baltalamak iin entrikalar evirmeye balamlard. Bu gelimeleri Ukrayna elisi Frunze yle dile getiriyordu: Bu antlamann (Fransz-Trk Antlamasnn-A..) imzalanmas mnasebetiyle gerek Bat Avrupa, gerekse Trk basn, Rusya ve Trkiye arasndaki dostluk ilikilerinin yaknda tamamen bozulacana: Trk hkmeti ve halk iin onun Bat Avrupa emperyalizminin saldrsna kar yapt mcadelede bir zamanlar son ve tek snak olan Moskovayla ilikilerin artk yararsz ve tehlikeli olduuna ilikin sylentiler yayyorlard 697 Mill kuvvetler hazrlklarn tamamlayamadndan ve hareket yeteneinin zayf olmasndan dolay her Yunan saldrs karsnda direnerek ve uygun taktiksel hareketlerle onlar durdurup etkisizletirmek ve yeni orduyu kurmak iin zaman kazanmak istiyordu. Bu taktik ekilme ordu zerinde manevi bir olumsuzluk yaratt gibi halkn da tepkisine neden olmutu. Bu hareketin tm sorumluunu kendi zerine alan Mustafa Kemli Meclisteki muhalifleri: Ordu nereye gidiyor: Bu hareketin elbette bir mesulu vardr, o nerededir? Bugnk elim halin, feci durumun hakiki sorumlusunu ordunun banda grmek isterdik? diyerek eletiriyorlard. Mustafa Kemlin ordunun bana gemesini isterken, karamsarlklarla dolu konumalar yapyorlard. Mustafa Keml istasyona doru giden askerleri selamlamak zere Meclis balkonuna ktnda, Meclisin karsndaki parkta oturan ve aralarnda milletvekillerinin bulunduu topluluktan: u herife bir kurun skan olsa diye temennilerde bulunuluyordu.698 Mersin Milletvekili Salhattin Bey, Mustafa Kemlin ordunun bana gemesini dile getirince Meclisin ounluu onu desteklemiti. Bu teklifi destekleyenlerin bir ksm ordunun bsbtn yenildiini, mill dvnn kaybedildiini dnyor, duyduklar fke ve hncn acsn Mustafa Kemlden almak istiyorlard. Mustafa Kemlin ordunun bana gemesini isteyenlerin bir ksm da, onun ordunun bana gemesiyle dmann yenileceine inanyorlard. Meclistekilerin bazlar da, Mustafa Kemlin komutanl fiil olarak zerine almasn sakncal gryor bundan sonraki herhangi bir savata taktiksel bir geri ekilme durumunda,
696 Yazman M.evki Anadolunun gali Kamer Yaynlar Sf: 173 1999-stanbul 697 emsttinov , A. Kurtulu Sava Yllarnda Trkiye Sovyetler Birlii likileri Sf: 82 Cumhuriyet Gzt. Eki Austos 2000 698 Atay Falih Rfk, Atarklk Nedir. Sf: 13 Pozitif Yaynlar ubat 2006 stanbul

430

htillci Trkler

Mustafa Kemlin, fiilen ordunun banda bulunmas gerektiini, kamuoyunda son midin tketilmemesi iin, asker harekt ahsen yrtme zamann gelmedii inancn tayorlard. Mustafa Keml, tartmalarn meydana getirdii olumsuzluklar deerlendirip, bakomutanl zerine almas gerektiini dnerek, 4 Austos 1921 gn bir gizli oturumda krsye kp: Meclisin sayn yelerinin genel olarak beliren istek ve talepleri zerine, Bakomutanl kabul ediyorum. () mrm boyunca, mill hkimiyetin en sadk bir kulu olduumu millete bir defa daha gsterebilmek iin, bu yetkinin ay gibi ksa bir sreyle snrlandrlmasn ayrca rica ederim.699 Demiti. Bu istek karsnda muhalifler: Meclisin yetkilerini kullanmak gibi bir imtiyaz asla sz konusu olamaz!... diyerek nergeye iddetle kar kmlar, yeni fikirler ortaya srerek, Meclisin yetkilerini kullanma imtiyaznn verilemeyeceini dile getirmilerdi. Mustafa Keml ise, isteklerinde direnmi ve 5 Austos 1921 gn yaplan grmelerde: Bakomutan, ordunun madd ve manev gcn byk lde artrmak, sevk ve idaresini bir kat daha salamlatrmak iin Trkiye Byk Millet Meclisinin bununla ilgili yetkisini Meclis adna fiilen kullanabilir. 700 eklinde istedii yetkiyi alarak: Zavall milletimizi esir etmek isteyen dmanlar mutlaka yeneceimize olan gven ve inancm bir dakika olsun sarslmamtr. u dakikada, bu kesin inancm yksek heyetinize kar, btn millete kar btn dnyaya kar iln ederim. Demiti. Bakomutanlk grevini zerine alan Mustafa Keml birka gn sonra 78 Austos 1921 tarihlerinde, Teklif-i Millye (Ulusal Vergi Buyruu)yi yaynlanmt: Bu teblie gre: 1- Her ilede bir Teklif-i Millye Komisyonu kurulacak bu komisyonlarca toplanan malzemenin, ordunun eitli blmlerine datlacakt. 2-Vatann her ailesi birer kat amar, birer ift orap ve ark hazrlayp Teklif-i Millye Komisyonuna teslim edecekti. 3-Tccarn ve halkn elinde bulunan amarlk bez, amerikan, patiska, pamuk, ykanm ve ykanmam yn ve tiftik, erkek elbisesi dikmeye yarayan her trl klk ve yazlk kuma, kaln bez, ksele, vaketa, taban astarl sar ve siyah mein, sahtiyan, dikilmi ve dikilmemi ark, potin, demir kundura ivisi, tel ivi, kundura ve sara iplii, nallk demir ve yaplm nal, mh, yem torbas, yular, belleme, kolan, kaa, gebre, semer ve urgan stoklarndan yzde krkna, bedeli sonradan denmek zere el koyulacakt. 4-Eldeki buday, saman, un, arpa, fasulye, bulgur, nohut, mercimek, kasaplk hayvan, eker, gaz, pirin, sabun, ya, tuz, zeytinya, ay, mum stoklarndan yine yzde krkna, bedeli sonradan denmek zere el koyulacakt. 5-Ordu ihtiyac iin alnan tat aralar dnda, halkn elinde kalan tat aralaryla, yz kilometrelik bir uzakla kadar, ayda bir defa olmak zere, parasz asker ulam yaplmas mecbur olacakt.. 6-Ordunun giyimine ve beslenmesine yarayan btn sahipsiz mallara el koyulacakt. 7-Halkn elinde bulunan savata ie yarar btn silh ve cephne gn iinde teslim edilecekti.
699 Gazi Mustafa Keml Sylev Cilt:II Sf: 817 TTK 1998 Ankara 700 Gazi Mustafa Keml Sylev Cilt:II Sf: 821 TTK 1998 Ankara

431

Gen Trklerden Cumhuriyet Halk Frkasna

8-Benzin, vakum, gres, makine, don, saati ve taban yalar, vazelin, otomobil ve kamyon lstii, solsyon, buji, souk tutkal, Fransz tutkal, telefon makinesi, kablo, pil, plak tel, yaltkan maddeler ve bunlar trnden malzeme ve asit slfiirik stoklarnn yzde krkna el koyulacakt. 9-Demirci, marangoz, dkmc, tesviyeci, sara, arabac esnaflar ve imalthaneleriyle, bu esnaf ve imalthanelerin i karabilme gleri ve kasatura, kl, mzrak ve eyer yapabilecek ustalarn adlaryla birlikte saylar ve durumlar tespit edilecekti.. 10-Halkn elinde bulunan drt tekerlekli yayl araba, drt tekerlekli at ve kz arabalaryla, kan arabalarnn btn takm ve hayvanlaryla birlikte binek ve topeker hayvanlarnn, katr ve yk hayvanlarnn, deve ve eek saysnn yzde yirmisine el koyulacakt. Mustafa Keml emirlerinin ve teblilerin yerine getirilmesi iin Kastamonu, Samsun, Konya, Eskiehir ve Ankara blgelerinde stikll Mahkemelerini kurmu ve 12 Austos 1921 gn, Genelkurmay Bakan Fevzi Paay da yanna alarak Polatldaki cephe kararghna gitmiti. Savatan iki gn nce cepheyi atla dolarken dmann hareketini izlemek iin Karada blgesindeki tepeye ktnda atna binerken sigarasn yakmak iin kibritini yaknca at rkm, Mustafa Keml de atndan dmt. Kaburga kemikleri krlan Mustafa Keml doktorlar tarafndan tedaviye alnm ve kendisine kesin dinlenme tavsiye edilmiti. Krk kaburgalar cierine bask yapyor ve byk aclar veriyordu. Ama Mustafa Keml doktorlarn yatakta istirahat tavsiyelerine uymadan sarglar ve aclar iinde cepheye dnm: Savatan sonra iyileirim diyerek harekat ynetip, can pahasna savaa komuta ediyor, ac iinde benzi umu halde kendisini gren askerlere: Allahn bir iareti bu! Kemiklerimden birinin krld bu yerde, dmann direnii de krlacaktr diyordu. 701

Bize Her Tepeye Hcumda, Arkasnda Ankara Var Diyorlard

Mustafa Keml, Yunanllarn Trk cephesini sol kanattan kuatacan dnerek tedbirlerini buna gre alm, ngiliz maddi yardmyla donatlm dman ordusu, btn cephe de top ateiyle saldrya getiinde saldrnn younlat ikinci nemli yer olan Karadada etin savalar sryordu. Yunanllar rmak blgesini ele geirdikten sonra srtlara doru ilerlemeye balaynca Trk mevzileri birok noktadan yarlm ve geri ekilmek zorunda kalmlard.Yunan uaklar Ankaray da bombalamlar, bombalardan birisi istasyona derek grevli bir Rumun lmne neden olmutu. Bombalardan birisi Akkpr civarna biri de ubuk civarlarna dmt.702 Yunan saldrs karsnda ekilmek zorunda kalanlar sonraki tepelerde tekrar mevzileniyorlar buras da Yunanllar tarafndan ele geirilince, biraz daha geri ekilip yeniden savun701 Mikusch Dagobert Von- Avrupa ile Asya Arasndaki Adam Gazi Mustafa Keml III Sf: 136 Cumhuriyet Gzt. Eki Mart 2000 stanbul 702 Karaosmanolu Yakup Kadri Ankara Sf: 84 Remzi Kitabevi 1964- stanbul

432

htillci Trkler

savunmaya geiyorlard. Her kar topran savunulmas iin yeni bir cephe oluturuluyor ve Mustafa Kemlin: Savunma hatt yoktur, savunma alan vardr. Bu alan da btn vatandr sz hayata geiriliyordu. Trkler Karada terk etmek zorunda kalnca, btn Trk yedekleri cepheye srld halde, sayca kat stn olan dman ancak bir sre iin durdurulabilmiti. Mustafa Keml, Yunanllar al Tepesini igal edinceye kadar korkulacak bir ey olmadn, fakat Haymanaya girerlerse, kapana tutulunacan dnyordu. Bir hafta gemeden al Tepesi dnce ortal korkun bir sessizlik kaplam, kararghndaki Mustafa Keml Paa sverek, aa yukar dolayor ve geri ekilme emri verip vermemenin teredddn yayordu. Gece yarsndan sonra, Fevzi Paa telefonla Yunanllarn geri ekilme hazrl yaptn bildirmi, karargh ta byk bir sevin yaanmaya balamt. Ertesi gn Haymanaya hcum edemeyecek kadar yorgun olan Yunanllara Drdnc Frka Kumandan Kemlettin Sami Paann bin be yz kiilik kuvveti saldrm, dokuz bin kiilik Yunan ordusunu datmak iin cephane istiyordu. zmbeyli Kynde bulunan Yunan kararghndaki ngiliz gazeteci de orada yaananlar yle dile getiriyordu: Trk svarisinin kye hcumu mthi bir panik meydana getirdi, herkes kat, kerpi bir evin duvarnn kenarna snan ordu kumandan bile ne yapacan arm bir halde cebinden kard mendili srekli sallyordu. Hcum eden Trk svarisi karsnda bulunanlarn kim olduunu anlamad ve kyde bulunan piyade ktasnn at ate dolaysyla geri ekildi 703 Trk svari kuvvetlerinin hcum birlikleri Yunan nakliyatn durdurup, mhimmat depolarna hcum edip, tren yollarn bozarak, Yunan ordusunun te birini yok etmilerdi. Esir alnan Yunanllardan biri: Bize her tepeye hcumda, arkasnda Ankara var diyorlard. On alt gn geti Ankara grnmedi. Trklerin eline geersek bizi ldreceklerini sylyorlard. Durmadan da makineli tfeklerle bizi ileri sryorlard. Diyordu. Trk ordusuna kar savaan Yunan ordularnn bir ksm yerli Hristiyanlardand. Bunlar Trklerin eline derlerse, ldrleceklerini bildikleri iin canla bala arpyorlard. Yunanllar ise evredeki btn kyleri Hristiyan kylerini de dahil olmak zere yakyor, kyllerin hayvanlarn alarak zmire gnderiyordu. Yunanllarn yirmi bir uana karlk Trk ordusunun sadece bir ua vard, onun da benzini eksik, makinesi bozuktu ama Trk havaclarnn bata Yzba Fazln cesareti Yunan uaklarnn tamamna bedeldi. 704 Meydan muharebesi yz kilometrelik cephe zerinde srerken, Trk ordusunun sol kanad Ankarann elli kilometre gneyine kadar ekilmek zorunda kalmt. Bu sralarda Yunan komutan Papulas stlerine gnderdii resmi raporunda: Trk ordusunu malup ettim ve nehrin dousuna yerletim.705 Diyordu. Mustafa Keml ise:
703 Yazman M.evki Anadolunun gali Kamer Yaynlar Sf: 27 1999-stanbul 704 Advar Halide Edip Trkn Atele mtihan Sf: 189-191 Atlas Kitabevi -Onbirinci Bask 705 Berthe G. Gaulis ankaya Akamlar II Sf: 29 Cumhuriyet Gzt. Eki Ocak 2001-stanbul

433

Gen Trklerden Cumhuriyet Halk Frkasna

Savunma hatt yoktur, savunma alan vardr. O alan btn vatandr. Vatann her kar topra vatandan kanyla slanmadka terk olunamaz. Onun iin kk byk her birlik bulunduu mevziden atlabilir. Fakat kk byk her birlik, ilk durabildii noktada yeniden dmana cephe kurup savaa devam eder. Yanndaki birliin ekilmeye mecbur olduunu gren birlikler ona tbi olamaz. Bulunduu mevzide sonuna kadar dayanmaya ve kar koymaya mecburdur. 706 diyordu. Trk ordusu byk fedakrlkla dmann kuvvetlerini yok etmi, Sakarya rma dousunda Yunan ordusunu yenmiti. 23 Austostan 13 Eylle gnne kadar, gece ve gndz aralksz devam eden kanl Sakarya Meydan Sava disiplinle kazanlmt. O zamanlarn zor koullarnda, bitmez tkenmez Anadolu yollarnda hayvanlarn bir tat olarak kullanld, ift sren, tarlay eken, ormandan odun tayan, rnlerini pazara gtrp satan, evinin ocan tttren, bunlar yaparken de, yiyecek, iecek, giyecek, kurun ve glleleri dalardan arp cepheye yetitiren, cephelerde savaan; Nene Hatun, Kara Fatma, Halide Edip, Mnevver Saime, Sreyya Sln, Fatma Seher, Kavakldereli Fatma , Grdesli Makbule, Klavuz Hatice, Tayyar Rahime, Asker Saime, Binba Aye, Pembe Hatun, Kk Nezahat ve adlar Anadolunun barna gmlm binlerce kahraman iin Nazm Hikmet yle diyordu: Ayn altnda kanlar gidiyordu Kanlar gidiyordu Akehir stnden Afyon'a doru. Toprak yle bitip tkenmez, dalar yle uzakta, sanki gidenler hibir zaman hibir menzile erimeyecekti. Kanlar yryordu yekpare meeden tekerlekleriyle. Ve onlar ayn altnda dnen ilk tekerlekti. Ayn altnda kzler baka ve ok kk bir dnyadan gelmiler gibi ufack, ksacktlar, ve prltlar vard hasta, krk boynuzlarnda ve ayaklar altndan akan toprak, toprak ve toprakt. Gece aydnlk ve scak ve kanlarda tahta yataklarnda koyu mavi humbaralar rlplakt. Ve kadnlar birbirlerinden gizleyerek bakyorlard ayn altnda gemi kafilelerden kalan kz ve tekerlek llerine. Ve kadnlar,
706 Gazi Mustafa Keml Sylev Cilt:II Sf: 827 TTK 1998 Ankara

434

htillci Trkler

bizim kadnlarmz: korkun ve mbarek elleri, ince, kk eneleri, kocaman gzleriyle anamz, avradmz, yrimiz ve sanki hi yaamam gibi len ve soframzdaki yeri kzmzden sonra gelen ve dalara karp urunda hapis yattmz ve ekinde, ttnde, odunda ve pazardaki ve karasabana koulan ve allarda ltsnda yere sapl baklarn oynak, ar kalalar ve zilleriyle bizim olan kadnlar, bizim kadnlarmz imdi ayn altnda kanlarn ve hartularn peinde harman yerine kehribar baakl sap eker gibi ayn yrek ferahl, ayn yorgun alkanlk iindeydiler. Ve on belik arapnelin eliinde ince boyunlu ocuklar uyuyordu. Ve ayn altnda kanlar yryordu Akehir stnden Afyon'a doru.707 Mangalda, Trbetepe ve alda mevkilerine kadar gelen Yunanllar Haymana'ya girememiti. Blge halk verilen kurtulu mcadelesinin farknda dahi olmad iin Bekir avu konumasnda: Biliyorum beyim sende onlardansn, emme, Onlar kim? Aha Keml Paa'dan yana olanlar... nsan Trk olur da, nasl Keml Paa'dan yana olmaz? Biz Trk deiliz ki, beyim. Ya nesiniz? Biz slmz, elhamdlillah...O senin dediklerin Haymana'da yaarlar.708 Diyordu. Buna ramen, direnen Trkler zaferi kazanmt. Bu zafer iin Franklin Buyyon: Kan kamyonu yendi !.. diyordu 709 ki, Yunanllarn sekiz yzden fazla kamyonuna karn Trklerin tek kamyonu dahi yoktu. Mustafa Keml, Mecliste yapt konumada:

707 Hikmet Nazm Kuvay Milliye Sf:89 Bilgi Yaynevi Ocak 1974 Ankara 708 Karaosmanolu Yakup Kadri Yaban - Sf:152-153 letiim Yaynlar 2006- stanbul 709 naydn Ruen Eref Atatrk zleyi II Sf: 20-21 Cumhuriyet Gzt. Eki Kasm 1998-stanbul

435

Gen Trklerden Cumhuriyet Halk Frkasna

Biz, mill hudutlarmz iinde istikbalimizden baka bir ey istemiyoruz: Avrupadan beklediimiz, dier milletlerin hakkn nasl tand ise, bizim hakkmz da yle tanmasdr. Biz bartan baka bir ey istemiyoruz diyordu. Bu savata byk ounluu Birinci Dnya Savann cephelerinde en ar koullarda savam ve evlerine yeni dnm bin civarnda Trk subay ehit olmutu. Onlar baka milletler iin deil kendi yurtlar ve milleti iin savamann bilinciyle ve var gleriyle dman zerine atlmlard. Bu subaylar stanbuldan Ankaraya en az sava kadar tehlikeli ortamlardan isimlerini deitirerek gemilerdi. ehit olanlar arasnda daha subay kmalarna vakit bile kalmam ve klkkyafet deitirerek stanbuldan Karadenize giden gemilerle, neboluya gelen yrekli ve inanl Harbiye rencileri de bulunuyordu. Onlar: Edirne bizim! Ya stiklal, ya lm! Kahrolsun dman! Yaa yaa: ok yaa! Mustafa Keml Paa diyerek Anadoluya gelmiler, Anadolu topraklar onlarn kanyla sulanmt.710 Mill Mcadelenin en faal merkezlerinden biri olan nebolu- Ankara yolunun zellikle ankr Kastamonu aras kz ve at iskeletleri ile doluydu. len insanlarn says ise bilinmiyordu. Bu yolun en hatrllar kanlard ve bir kan iki byk top mermisi tayabiliyordu. Yamurlu bir gnde ihtiyar bir kyl paltosunu karp mermilerin zerini rtm, kendisi yamur altnda srlsklam yola devam ediyordu. Kastamonuda gelen cephaneyi Ankaraya gtrmek iin kanlar toplanm, gelenler arasnda srtnda birka aylk bebei olan kadn grenler ona actarak: Kadn sen kyne git diyerek onu geri gndermek istemilerdi. Kadn alayarak: Brakn, bunun babas gvurun karsnda ld. Oraya cephane tayaym. Bu da, ben de bu uurda leyim!... diyerek kyne deil, cephane tamaya gitmiti.711 Sava o kadar vahim duruma gelmiti ki, Yunan kuvvetlerinin sava toplarnn sesleri ankayaya duyulmaya baladnda, herkes bu seslerin dmana m, Trklere mi ait olduunu dnerek duyduklar her seste birbirlerine merak ve endie ile bakyorlard. Ankara semalarnda dolaan dman uaklarnn attklar bombalardan birisi istasyondaki bo bir vagona isabet etmi ve Rum bir iinin lmne neden olmutu. Bombalardan birisi ubuk tekisi de Akkpr civarna dmt.712 Ankaray terk etmeyenler ise, Mustafa Kemlin Meclise gnderdii: Dman ateten bir Trk duvarna arpmtr haberinin dorulanmas iin dualar ediyordu. Ankarada savala ilgili haberleri Trabzon mebusu Hsrev, her sabah Mecliste kara tahtaya tebeirle izdii bir harita zerinde anlatrken, onu dinleyenler kuku ve heyecan iindeydiler.713 Sava blgesindeki toprak paralar srekli el deitirmi, taraflar llerini dahi gmmeye frsat bulamad iin, kokan cesetler ar bir koku yaymaya balamt. Kanatlar patates ezmesiyle yaptrlarak tamir edilen tek Trk ua, yirmi Yunan uana kar Yzba Fazln can siperane yapt keiflerle savan kazanlmasna katkda bulunmutu.
710 naydn Ruen Eref Atatrk zleyiII Sf: 26-27 Cumhuriyet Gzt. Eki Kasm 1998-stanbul 711 Nur Dr. Rza Hayatm ve Hatratm Cilt:3 Sf:588-589 1968 stanbul 712 Karaosmanolu Yakup Kadri, Ankara Sf: 84 Remzi Kitabevi 1964 stanbul 713 naydn Ruen Eref Atatrk zleyi I Sf:90-91 Cumhuriyet Gzt. Eki Kasm 1998-stanbul

436

htillci Trkler

Yunan kuvvetlerinin destek alamamalar, onlarn bozgununa neden olmu, 23 Austostan 13 Eylle kadar geceli gndzl aralksz olarak sren kanl savan ardndan Yunan ordusu perian bir ekilde cepheyi terk etmek zorunda kalmt. Bu zaferin ardndan btn yurtta cokun sevin gsterileri ve kutlamalar yaplyordu. Tarihin en uzun meydan muharebesi olarak adlandrlan Sakaryay sanclar iinde, de kalka, idare edip kazanan Mustafa Keml, Sakarya Zaferinden sonra bir akam zeri, gsterisiz bir ekilde gndelik iine dnmt. Kendisini kutlamaya gelenlere: Ben galiba gene en iyi u askerlii yapyorum dedikten sonra cebinden kk bir defter karp: -Bak buraya, birader! Ben bu muharebede iki ey kefettim ki, bunlardan biri askerlik tarihinde imdiye kadar formle edilmemitir. O da udur: Daha iyi hamle etmek iin ireti ekilmeler yaptrdm bir srada srt vere vere ta Ankara kylarna gerilediimizi gz nnde tutarak: Bu hat da elden giderse, hangi hatt mdafaa edeceiz diye benden teessrle soran bir deerli kumandana, Yusuf zzet Paaya: Vatan korumakta hatt mdafaa yoktur, sath mdafaa vardr. Bu sath bir batan bir baa vatann btn yzdr. Vatann bu sath, en son kayasna kadar dmanla bouularak mdafaa edilecektir cevabn verdim ve bu forml bir emri yevmi ile btn orduya tebli ettim. te bu, ilk benim kefim, benim buluum, benim harp tarihine bir ilavemdir dedim... kincisi de bana Sakaryada doan u dncedir: Hi bir zafer gaye deildir. Zafer ancak kendisinden daha byk olan bir gayeyi elde etmek iin gerekir en belli bal vastadr. Gaye, fikirdir. Zafer, bir fikrin istihsaline hizmeti nispetinde kymet ifade eder. Bir fikrin istihsline dayanmayan bir zafer pyidr olamaz. O, bo bir gayrettir. Her byk meydan muharebesinden, her byk zaferin kazanlmasndan sonra yeni bir lem domaldr, doar. Yoksa bal bana zafer, boa gitmi bir gayret olur diye anlatmada bulundum.diyordu.714

Sovyet Rusya Kzlordusundan Trk Erlerine

Sakarya Zaferinden sonra, Ankarada imdi tren garnda mze olarak kullanlan binada, 20 Ekim 1921de banda Fransz Radikal Sosyalist Partisinden milletvekili olan Franklin Bouillionun bulunduu heyet ile Ankara Antlamas imza edilmiti. 1921 yl iinde Sovyet hkmeti Trkiyeye 33.275 tfek, 57.986.000 fiek, 327 makineli tfek, 54 top, 129.479 mermi, 1.500 kl, 20.000 gaz maskesi ve iki deniz avc ua ile dier askeri donanm yardmda bulundu.715 TBMM Hkmeti iin Adana, Antep ve dolaylarn yabanc igalinden kurtarmak, nem kazanmt. Franszlarn anlama eiliminde olmas nedeniyle Fransz hkmeti, Franklin
714 naydn Ruen Eref Atatrk zleyi I Sf:64-67 Cumhuriyet Gzt. Eki Kasm 1998-stanbul 715 emsttinov , A. Kurtulu Sava Yllarnda Trkiye Sovyetler Birlii likileri Sf: 65 Cumhuriyet Gzt. Eki 2000

437

Gen Trklerden Cumhuriyet Halk Frkasna

Bouillon (Franklen Buyon)u nce gayri resm olarak Ankaraya gndermi, 9 Haziran 1921 tarihinde Dileri Bakan Yusuf Keml Bey ve Fevzi Paann katlmyla iki hafta sren grmelerin ardndan, 13 Haziran 1921 Pazartesi gn, Misak- Mill ilkeleri dorultusunda tartmalarn srdrld uzun grmelerden sonra, Franklin Bouillon, Misak- Millyi okuyup anlam olarak lkesine dnmt. Kapitlasyonlarn kaldrlmas ve bamszln tam olarak salanmasn isteyen madde zerinde srarla durularak, siyas, iktisad, asker v.b. hibir alanda bamszlk anlayndan taviz verilmeksizin, vatan topraklarnn igalden kurtarlarak Trk mill davas ilk defa olarak Bat devletlerinden biri tarafndan onaylanm ve aklanm oldu. 23 Mart 1921 gn Sovyet Azerbaycan hkmeti de Trkiyeye 30 tank petrol, 2 tank benzin ve 8 tank gazya yardmda bulunarak Mill Mcadeleye destek oldu. Nisan 1921de Mustafa Keml, Sovyet Hkmetinin Trkiyeye gnderdii 30 bin ruble altn iin: Emperyalizmin a gzll ve Yunanllarn barbarl sonucu ok korkun bir sefalete den talihsiz insanlara kar Sovyet Rusyann gsterdii bu yce gnll ve insancl davran btn Trk halk tarafndan tmyle takdir edilecektir diye bir mektup gnderip teekkr ediyordu.716 Trablusgarp, Balkanlar ve Birinci Dnya Savalarnda Trklerin vefal dostu olan ve Avrupadaki ender savunucularndan Trk dostu Pierre Lotiye 3 Kasm 1921 gn Mustafa Keml u mektubu gnderiyordu: Trkiye Byk Millet Meclisi, Paris mmessilinin hareketinden istifade ederek Trklerin byk ve asil dostuna kar perverde ettii hissiyat, minnet ve kran tekrar beyan etmeyi kendisine bor bilmitir. Tarihin en karanlk gnlerinde, sihrengiz kalemiyle daima Trk milletinin hakkn teyit ve mdafaa etmi olan Byk stad iin Trk milletinin besledii derin ve sarslmaz muhabbet hislerine, istikll mcadelesinde ehit den erkeklerimizin yetim brakt kzlarmz tarafndan gzyalar arasnda dokunan bu hal ahadet edecektir. Naiz kymeti, dellet ettii mnadan ibaret olan bu hediyemizi haksever ve civanmert byk Fransza beslediimiz kran hissine dellet olarak telkki ve kabul buyurmanz rica ederiz 717 15 Kasm 1921de Ankaraya gelen Rauf Bey, 17 Kasm 1921de, boalan Bayndrlk Bakanlna seilmi, ondan daha sonra gelen Kara Vasf Bey de Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Grubunun ynetim kurulu yeliine getirilmiti. Bir gn Rauf Bey ve Kara Vasf, Mustafa Kemle: Gdlen asker politika nedir? diye soruyordu. Aslnda yrtlmekte olan siyas ve asker politika ak ve netti. Ortaya atlan bu soru ile kargaa yaratlmak istendiini gren Mustafa Keml, tartmalara izin vermemi, bunun zerine Rauf Bey bakanlktan, Kara Vasf Bey de Grup ynetim kurulundan istifa etmilerdi. 13 Ocak 1922 gn Mecliste Rauf Beyin istifas okunurken, Mill Savunma Bakan olan Refet Paada grevinden istifa etmiti.

716 emsttinov, A. Kurtulu Sava Yllarnda Trkiye Sovyetler Birlii likileri Sf: 66 Cumhuriyet Gzt. Eki 2000 717 Loti Pierre Can ekien Trkiye 1914 Sf: 168 Tercman 1001 Temel Eser

438

htillci Trkler

Refet Paa, 4 Ocak 1922 gn, Meclisin bu gizli oturumunda, bakomutanlk ve genelkurmay bakanlnn Ankarada bulunmasn, Mustafa Kemlin cepheden uzak kalmas, hem Bakomutan hem de Meclis Bakan olmasn eletiriyordu. Ordu ilerinin iyi gitmediini, Fevzi Paann yalnz bakanlar kurulu bakanlnda kalmasn, Genelkurmay Bakanl ile Mill Savunma Bakanlnn birletirilmesini istiyordu. Aslnda yaplan bu eletirilerin tek bir amac vard. O da, Mustafa Kemli Ankaradan uzaklatrmak.718 Zaten Refet Paann istifas da bu amac gerekletirmeye ynelikti. Refet Paann istifas 4 Ocak 1922 gn, Meclisin gizli oturumunda tartlm, Refet Paa, grlerini tekrarlayarak Genelkurmay Bakannn, ayn zamanda bakanlar kurulu bakan olmas nedeniyle genelkurmaydaki ilerin de iyi gitmediini syleyerek, Fevzi Paann iki grevden birisini tercih etmesi gerektiini ne sryordu. Muhalefet, Meclisteki Mdafaa-i Hukuk Grubu karsna kinci Grup adyla, grnte Selahattin ve Hseyin Avni Beylerin, gerekte ise, Rauf ve Kara Vasf Beylerin nderliinde yeni bir grup oluturmutu. Bunlar, Mustafa Kemlin adaylarn dikkate almadan, kendi gruplar adna ortaya attklar adaylara, kanuna aykr olarak oy vererek, hkmetin kurulmasn engelliyorlar ve Mecliste ordu aleyhine de bir hareket yaratyorlard. Sakarya zaferinden sonra ordunun niin taarruza gemediini sorarak, mutlaka taarruz edilmesi gerektiini sylyorlard. Mustafa Keml ise, btn hazrlklar tamamlandktan sonra genel ve kesin sonuca gtrc bir taarruz yaplmas gerektiini syleyince, grlerine yeterince taraftar bulamayan muhalefet, yeni bir gr ortaya atp: Bizim asl dmanmz Yunanllar, Yunan ordusu deildir. Zaten Yunan ordusunu tamamen yenmi olsak da i bununla bitmez. tilf Devletlerini, zellikle ngilizleri savala yenmek gerekir. Bunun iin Yunan ordusuna kar bir perde hatt brakmak, asl orduyu Irakn kuzey snrna yp, ngilizlere taarruz etmek gerekir. diyerek ordu saflarnda bozgunculuk yaymaya baladlar. Bu grleri de itibar grmeyince: Nereye gidiyoruz? Bizi kim nereye srklyor? Mehullere?.. Koskoca bir millet, belirsiz, karanlk hedeflere aklszca srklenir mi? diye propaganda yapmaya balamlar ve her frsatta bozguncu telkinlerini srdryorlard. 18 Haziran 1921 tarihli bir telgrafla stanbul Kzlay kinci Bakan Hamit Bey, stanbulda resm grevi olan bir ngilizin, ngilterenin stanbuldaki en byk makam adna kendisine bavurduunu ve hemen bir bar anlamas iin grmeye hazr olduklarn, Mustafa Kemlle derhal iliki kurmak istediklerini ve acele cevap beklediklerini Ankaraya bildirmiti. Hamit Beye, grmelere hazr olunduu cevab verilince, 5 Temmuz 1921 gn Zonguldaka gelen bir ngiliz torpidosu General Harringtondan Mustafa Kemle bir mektup getirmiti. Bu mektupta: Komutan Henry vastasyla aldm habere gre: siz, bana, bir askerin bir askerle grmesi tarznda baz dnceler bildirmek isteinde bulunuyorsunuz. Byle olduu takdirde,

718 Gazi Mustafa Keml Sylev Sf:843 TTK 1998 Ankara

439

Gen Trklerden Cumhuriyet Halk Frkasna

sizce uygun grlecek bir gnde neboluda veya zmitte sizinle bulumak zere Ajax zrhlsyla gelmeme Britanya Hkmetince izin verilmitir. Arzu buyrulduu takdirde, durum zerinde son derece ak ve serbest olarak grmelere hazrm. Dncelerinizi dinlemek ve bunlar ngiliz Hkmetine bildirmekle grevliyim. ngiliz Hkmeti adna ne grmeler yapmak ne de konumak iin hi bir resmi yetkim yoktur. Grmenin ngiliz zrhlsnda yaplmas gerekir. Zrhlda, yksek ahsnz kendilerine layk bir biimde kabul edilecektir. Deniliyor ve sz konusu grme talebi ngilizlerce teklif edilmesine karn talebin Mustafa Kemlden geldii anlayyla greceklerini bildiriyorlard. Aslnda yeni bir ngiliz Oyunu oynuyorlard. Bu mektuba cevap olarak Mustafa Keml: Mill topraklarmzn dmanlardan tamamyla kurtarlmas mill snrlarmz iinde siyas, mal, iktisad, asker ve kltrel alanlarda tam istikll ilkesi kabul edildii takdirde, grmelere balamaya hazr olduumuzu bildiririm. Diye karlk verince bu mektuba bir yant gelmemiti. 22 Mart 1922 gnl atekes anlamas nerisinin ana izgileri unlard: Her iki tarafn birlikleri arasnda on kilometrelik, asker bulunmayan bir blge meydana getirilecek, birlikler, insan ve cephane bakmndan takviye edilmeyecek. Birliklerin durumunda deiiklik yaplmayacak. Bir yerden bir yere malzeme de gtrlmeyecek. Trk ordusu ve asker durumu, tilf Devletlerinin asker komisyonlar kontrol edip denetleyebilecekler. Bu komisyonlarn hakemliini samimiyetle kabul edilecek, arpmalar ay sre ile durdurulacak ve bu durum, bar iin yaplacak n grmeler taraflarca kabul edilinceye kadar, er aylk srelerle kendiliinden yenilenecekti. Taraflardan biri yeniden savaa balamak isterse, atekes sresinin bitiminden hi olmazsa on be gn nce kar tarafa ve tilf Devletleri temsilcilerine durumu bildirecekti.719 Sakaryada madd ve manev bakmdan yenilmi olan ve yeniden geni apta bir taarruza gemeleri zor olan Yunanllar bu teklifi hemen kabul etmiler, Mustafa Keml ise : Atekes anlamas teklifini prensip olarak kabul ediyoruz. Ancak, ordunun eksiklerinin ve hazrlklarnn tamamlanmasndan bir an geri kalnmayacaktr. Ordumuzun iine yabanc denetleme heyetleri sokmayacaz. Bu teklifi, Anadolunun boaltlmas iin kabul etmekle birlikte, uygulanabilir ve gerekletirilebilir artlar ileri sreceiz. Atekes anlamasyla birlikte, boaltma iinin balamas, en nemli artmz olacaktr. Diyerek kendi artlarn bildirmiti. Pariste toplanan Dileri Bakanlar Konferans 26 Mart 1922 tarihinde tilf Devletlerinin, bar esaslar ile ilgili tekliflerini iletmiti. Bunlar: Gerek Trkiyede gerek Yunanistanda aznlklarn haklarnn korunmasna ve bu maksatla konulacak kurallarn uygulanmasna Milletler Cemiyetinin de katlmas. Douda bir Ermeni yurdunun kurulmas ve bu ie de Milletler Cemiyetinin katlmas. Boazlarn serbestliini salamak zere Gelibolu yarmadasnda ve Boazlarn evresinde askerden arnm bir blgenin oluturulmas. Trakya snrnn Tekirda bize, Krklareli, Babaeski ve Edirneyi Yunanllara brakacak ekilde tespiti.
719 Gazi Mustafa Keml Sylev Cilt:II Sf: 865 TTK 1998 Ankara

440

htillci Trkler

Bizde kalacak olan zmirin Rumlarna ve Yunanistanda kalacak olan Edirnenin Trklerine, bu ehirlerin ynetimine adaletli bir ekilde katlabilmelerini salamak zere uygun bir yntemin kararlatrlmas. Bar yaplr yaplmaz stanbulun tilf Devletlerince boaltlmas. Serves projesi ile elli bin kii olarak tespit edilen Trk silhl kuvvetlerinin seksen be bine karlmas ve Sevres projesinde olduu gibi askerlerimizin cretli asker olmas. Sevres projesindeki mal komisyonun kaldrlmas dnda, tilaf Devletlerinin iktisad karlarnn gzetilmesi, d borlarn ve bize ykletilecek sava tazminatnn denmesinin salanmas iin Trk hakimiyeti ile badaabilecek bir yntemin tayini. Adl ve iktisad kapitlasyonlarda deiiklik yaplmak zere bir komisyonun kurulmas idi. 720 tilf Devletlerinin bu atekes anlamas teklifi ile bu devletlerin stanbul hkmeti ile birlikte Mill Mcadeleyi yok etme amacnda olduklar aka ortaya konulurken Trkler cephelerde hazrlklarn srdrmekteydiler. Bu hazrlklar devam ederken Mustafa Keml de Sovyet eliliinde verilen yemeklerde, ilikiler ve gelimeleri birlikte deerlendirme olana buluyordu. Bir gn Sovyet Rusya elisi Aralov, Azerbaycan elisi Aabeylov ve askeri atae Zvonaryevi cepheyi gezmeleri iin davet edince de Sovyet elilii cephedeki Trk askerlerine verilmek zere hediye torbalar hazrlattrarak iine, ine, iplik, dme, ttn, eker gibi askerlerin ihtiyac olabilecek maddeler koydurtmutu. Cepheye gidilerini S..Aralov yle anlatyor: Torbalarn zerine yle bir yaz bastrdk: Sovyet Rusya Kzlordusundan Trk Erlerine Hediyeleri geit resminden ve toplantdan sonra, biz kendimiz datmtk. Hediyeler ok makbule gemiti. Cepheye gidiimle ilgili notlar saklamtm. O devrin, grdklerimi ve duyduklarm yanstan vesikalar olarak bunlar aktarmaktan kendimi alamayacam. Mustafa Kemlin sava kararghn ziyaret etmemizi douran sebep vard: Mustafa Kemlin uzun sren ayrl dolaysyla, bizzat onun zmlemesini gerektiren bir yn mesele birikmiti. tilaf devletlerinin silah brakma (mtareke) teklifini konumamz gerekiyordu. Bu onunla bir grmeyi kanlmaz bir zorunluluk haline getiriyordu. stelik Mustafa Kemlin kendisi de bu konuda bizim dncelerimizi almak istiyordu. Nihayet, bu ziyaretle yeni Trk ordusunu tanmak frsatn da elde etmi olacaktm. 721 Cephe gezisi srasnda Konyaya gelen heyet. medreseyi de ziyarete gitmilerdi. Mollalardan birisi, Mustafa Kemlden medrese saysnn artrlmasn ve medrese rencilerinin askere alnmamasn isteyince Mustafa Keml sert bir ekilde: Ne o, yoksa medrese sizin iin Yunanllar malup etmekten, halk zulmden kurtarmaktan daha m deerlidir? Millet kan iinde yzerken, halkn en iyi ocuklar cephelerde dvr, yurt iin canlarn feda ederken, siz burada, gen, sapasalam delikanllar besiye ekmisiziniz! diye cevap vermiti. Mustafa Keml daha sonra: Bu asalaklarn askere alnmalar iin hemen yarn emir vereceim! deyince mollalar sinmiler ve yzleri fkeden kpkrmz kesilmiti.
720 Gazi Mustafa Keml Sylev Cilt II. Sf:869 TTK 1998 Ankara 721 Aralov S.. Bir Sovyet Diplomatnn Trkiye Hatralar I Sf: 102-103 Cumhuriyet Gzt. Eki Aralk 1997

441

Gen Trklerden Cumhuriyet Halk Frkasna

Heyet medreseden ayrldktan sonra konumaya devam eden Mustafa Keml: Sava sona erince onlarla daha ciddi konuacam! Her eyden nce onlar mali dayanaklarndan, vakflardan yoksun edeceim. Yurt topraklarnn byk bir paras, nerede ise te ikisi, belki daha ou vakftr. Bu topraklar mollalarn yaama kaynaklardr. Bunlarn ou kyllerin elinden alnm topraklardr. Buna son vereceiz. Bir de utanmadan hkmetten yardm istiyorlar 722 demiti. Heyetin Konya gezisi Mustafa Keml ile yobazlar arasndaki byk ayrln ortaya kmas bakmndan nemliydi. Gezi sonunda Mustafa Keml: Konya yobazlar salt karlar bozulmasn diye, ngilizlere balanmaya, Trk halkn satmaya, kafirlere boyun emeye hazr 723 diyordu. Mustafa Keml Sivas Kongresi sralarnda ngilizlerin padiaha bal hainlerle, bu kongreyi baarszla uratmak ve kongre delegelerini tutuklamak iin Krtleri ayaklandrdklarn heyete hatrlatarak: Biz Trkler bor altnda kalmayz! Gneyde Krtlere, ngilizlere kar ba kaldrmalar iin yardm ettik. Hain Sadrazam Damat Ferit Paann ngilizlerle bir anlamaya vardn ve bu anlama gereince, Krdistann Trkiyeden ayrlmasn kabul ettiini herhalde biliyorsunuzdur. Bu anlama Fransz gazetelerinde yaynland. Bu anlamann imzalanp imzalanmadn bilmiyorum. Padiahla Damat Feritin, vicdanlarnn elvermediini sanmyorum. nk onlarda ne vicdan, ne de memleket sevgisi var. Ama uluslararas durum ve bizim zaferlerimiz ngilizleri byle bir antlamay imzalamaktan alkoydu. Sonra, Fransada bu antlamay protesto ederdi 724 diyordu. Mustafa Kemlin Bakomutanl ile ilgili 5 Austos 1921 tarihli kanunun sresi muhaliflerin trl trl eletiri ve hcumlarna karn, birinci defa 31 Ekim l921de ikinci defa 4 ubat 1922de: nc defa 6 Mays 1922de uzatlmt. Meclisteki muhalifler Mustafa Kemlin Bakomutanlkta kalmasn istemedikleri iin tartmalar yaanm ve Bakomutanlk Kanununun sresinin uzatlmas kabul edilmiyordu. Genelkurmay Bakan ve Mill Savunma Bakan Meclisin gsterdii bu tutum karsnda kendilerinin de greve devamlarnda bir yarar olmayacan ileri srerek, istifa etmeye karar vermiler, ordu komutansz kalmt. Memleketin ve mill gayenin yksek karlar iin Bakomutanlk grevini yrtme kararn veren Mustafa Keml, 6 Mays 1922de yaplan gizli oturumda Meclise aklamalarda bulunacan aklaynca muhalefet: Meclisin hakknn zorla ele geirildiini ve zorla ele geirmek istendiini syleyerek, ok ak olan hakkmz vermeyiz diyerek kar kmt. Mustafa Keml: Meclisin kurulmasna ve bu Meclisin memleketin kaderini ele alacak bir nitelik kazanmasna alan benim! Bunda baar salamak iin en yakn arkadalarmla gr ayrlna ve atmaya dtm. Btn hayatm, varlm, btn eref ve haysiyetimi tehlikeye attm. Demek oluyor ki, bu benim eserimdir. Ben eserimi alaltmakla deil ykseltmekle grevliyim. Diye cevap vermi, muhalefetten Afyonkarahisar Milletvekili Mehmet kr Bey:

722 Aralov S.. Bir Sovyet Diplomatnn Trkiye Hatralar I Sf: 128-129 Cumhuriyet Gzt. Eki Aralk 1997 723 Aralov S.. Bir Sovyet Diplomatnn Trkiye Hatralar I 136 Cumhuriyet Gzt. Eki Aralk 1997 724 Aralov S.. Bir Sovyet Diplomatnn Trkiye Hatralar I S:143 Cumhuriyet Gzt. Eki Aralk 1997

442

htillci Trkler

Gizli oturumlarla gerein milletten gizlenmek istendiini syleyerek konun ak oturumda grlmesini istemiti. Hseyin Avni Bey de, konuma ahlakna uymayan ifade ile Mustafa Kemlin konumasn kesmi, Mustafa Keml de: Meclisin mahalle kahvesi olmadn syleyerek, milletin kbesi olan krsye saygl olmas iin onu sert bir ekilde uyarmak zorunda kalmt. Muhalefetin dier szcleri de deiik konularda eletirilerini devam ettirmiler ve Vasf Beyin: Sakarya Muharebesinden sonra, ite hl kprdayamadk, kprdayamyoruz. eklindeki szleri bravo sesleri arasnda alklannca Mustafa Keml: Buna pek zldm ve kahroldum, ok utan duydum. Ordunun kprdamamasn ve kprdamayacan iddia eden bir gafilin szlerini alklamak, cidden ok gariptir. Rica ederim, bunu burada gmelim, kimse iitmesin! () Bakomutanlk iki gndr belirsiz bir durumda ve boluktadr. u dakikada ordu komutanszdr. Eer ben orduya komuta etmekte devam ediyorsam, kanunsuz olarak komuta ediyorum. Mecliste beliren oy sonularna gre, hemen komutadan el ekmek isterdim. Bakomutanlmn sona erdiini hkmete bildirdim. Fakat nlenmesi imknsz bir felkete meydan vermeme mecburiyeti ile kar karya geldim. Dman karsnda bulunan ordumuz basz braklamazd. Bunun iin brakmadm, brakamam ve brakmayacam. 725 diyerek aklamalarda bulunmutu. Bu konumalarn ardndan gerei gibi aydnlanm olan Meclis, 11 red, 15 ekimsere kar 177 oyla Bakomutanlk Kanununun sresini uzatm oldu. Bu sralarda stanbulda ngilizler halk zerindeki basklarn srdrmekte, kanuni klflar uydurarak halk yamalamaya devam ediyorlard. ngiliz yamalarna kar kanlar iddetle cezalandrlrken, ehirdeki ngiliz polisleri ellerindeki sopalarla Beyolu (Pera)daki esnaf ve alclarn bacaklarna vurarak onlar dzene sokmaya alyorlard. Bunlara eitli aslsz sulamalarla para cezas veriyorlard. Bir tavuun ba aa tanmasnn cezas be lira idi. Bu cezay anlamayp itiraz edilirse ceza ikiye katlanyor, her itirazda bu ceza daha da katlanarak artyordu. ngiliz soyguncular o gn maan alp evine dnen bir matbaa iisini yolda durdurmular ve zerinde bir tabanca bulduklar iin yirmi lira ceza vermilerdi. i bu paray demeye hazrlanrken cezay krk liraya karmlar, ii itiraz edince, altm liraya karmlar, ii yine itiraz edince de maann tamam olan seksen liray almlard. gal altndaki stanbulda ngilizlerin soygun iin baka numaralar daha vard. ngiliz kurnazlar, daha nceden evlerinden karlan zengin ailelerin evlerine dnmelerine izin vererek onlar tevik ediyor, evlerine dnenler gerekli onarm yapp dzenlerini kurunca da ngiliz subaylar: Bir saat iinde ben buraya tanacam diyerek, her trl bakm tamamlanm ara ve gerelerle donatlm evlerden Trkleri kap dar edip kendileri yerleiyorlard.726 Her frsatta eitli yntemler bularak kudurmuasna saldran ngilizlerden bkan stanbul halknn Anadoludaki Mill Mcadeleye kar sempatisi ve ilgisi gn getike artyordu. Ankara da ise: Mustafa Keml ile kinci Grup adn alan muhalifler arasndaki mcadele de btn hzyla devam etmekteydi. Bakanlar Kurulunun 8 Temmuz 1922 tarihli kanunla
725 Gazi Mustafa Keml Sylev Cilt:II Sf:883 TTK 1998 Ankara 726 Berthe G.Gaulis ankaya Akamlar Sf: 58-59 Cumhuriyet Gzt. Eki Ocak 2001-stanbul

443

Gen Trklerden Cumhuriyet Halk Frkasna

seim eklini dzenlemesi ile Bakanlarn ve Bakanlar Kurulu Bakannn dorudan doruya Meclise ve gizli oyla seilmeleri salanarak, Mustafa Keml Bakanlar Kurulu Bakanlndan fiilen uzaklatrlm, bakanlarn onun gsterecei adaylar arasndan seilmesi nlenmiti. Muhalefet tarafndan Bakanlar Kurulu Bakanlna getirilen Rauf Bey, aktan aa kinci Gruba gemi fakat, Birinci Grup taraftar imi gibi davranmaya devam ediyordu. Ama gelimeler buna izin vermeyince, ayrln iln etmek zorunda kalmt. Bu sralarda ordu ihtiyalarn ve eksiklerini tamamlamak iin btn gcyle alrken Mustafa Keml, Haziran ay ortalarnda taarruz balatmay dnyordu. evki Paa, 2 nci Ordunun, 25 Eyll 1921 gn Maltada srgnde iken kap, Kuadasna gelerek Mill Mcadele saflarna katlm olan Ali hsan Paa da 1inci Ordunun komutanyd. Ali hsan Paa Ankaraya geldiinde Mustafa Keml onu Ankara Garnda karlam ve ona gerekli deeri vermiti. Hatta, Bat cephesini ikiye blerek bir ksmn da Ali hsan Paaya vermek istemiti. Ancak smet Paa bu istee kar km ve Ali hsan Paa, smet Paann emrine verilmiti. Oysa Ali hsan Paa, smet Paadan iki snf daha nceydi ve ordu kumandanlnda sevk ve idare bakmndan da ondan daha stnd. Bu nedenle Ali hsan Paa huzursuz olmasna karn grevi kabullenmiti. Ali hsan Paa kumanday stlendikten sonra smet Paaya ynelik eletirilerini srdrmeye devam etmi, askeri ambarlarnn mevcudunu gnlerce haber vermemi ve genel yiyecek skntsnn ekildii bir srada, ambarlarnn boaldn ve alk tehlikesi bulunduunu aklayarak, ast komutanlar, stlerine kar itaatsizlie ve grevlerini yapmamaya kkrtmaya balamt. Bunun zerine de divanharb kararyla bu grevinden uzaklatrlmt. 1inci Ordu Komutanl bir sre vekletle idare edildikten sonra bu grev, Moskova eliliinden dnm olan Ali Fuat Paaya, teklif edilmi, o kabul etmeyince Refet Paaya teklif edilmi o da kabul etmeyince kaytsz artsz cephe emrine girerek grev yapacan syleyen ve akta bulunan Nurettn Paaya verilmiti. Hazrlanan taarruz plan, ordularn ana kuvvetlerini dman cephesinin bir kanadnda ve mmkn olduu kadar d kanadnda toplayarak, bir imha meydan muharebesi vermek eklindeydi. Ana kuvvetler, dmann Afyonkarahisar yaknlarnda bulunan sa kanat grubu, gneyinde ve Akaray ile Dumlupnar hizasna kadar olan alanlarda toplanacak, abuk ve kesin sonu almak iin, dman bu kanattan vurulacakt. ngilizler mtareke tekliflerini sklatrmlar, cephe gerisinde de bu tekliflerin etkisiyle bar imzalanmas ynnde bir akm etkisini artrmaya balamt. Hazinede parann olmad biliniyordu. Ordu kumandanlarndan birisi Mustafa Kemle: Bir milletin varn younu zar gibi ortaya atmay tarih affetmez diyerek onu son saldrdan vazgemesi iin iknaya alyor: Milletin var you bundan m ibarettir, paam?deyince Mustafa Keml: Evet, bundan ibarettir diyerek, kesin sonucun elde bulunanlar ile alnmak zorunda olunduunu sylyordu. Komutanlardan bir bakas: Fakat efendim! Bizim btn geri tekilatmz dman yirmi kilometreden fazla takip edemez. Dediinde Mustafa Keml:

444

htillci Trkler

O halde dman yirmi kilometre iinde yok etmee mecburuz diyerek dman yok etme kararlln vurguluyordu.727 Mustafa Keml, Konyaya gelen General Townshendle grmek iin, 23 Temmuz 1922 akam Bat Cephesi Kararghnn bulunduu Akehire giderek sava plan hazrlam, 24 Temmuzda Konyada General Townshendle grtkten sonra 27sinde tekrar Akehire gelip hazrlklarn 15 Austosa kadar bitirilmesine karar verilmiti.728 28 Temmuz 1922 gn leden sonra arasnda yaplan bir futbol man seyretmek bahanesiyle ordu komutanlar ve baz kolordu komutanlar Akehire arlmlar, komutanlarn taarruzla ilgili grleri alnmt. 30 Temmuz 1922 gn de Genelkurmay Bakan ve Bat Cephesi Komutan ile yeniden grlp taarruzun ekli ve ayrntlar belirlenmiti. Bat Cephesi Komutan ise 6 Austos 1922 gn ordularna gizli olarak taarruza hazrlk emri vermiti. 6 Austos emri verilmitir. Birinci ve kinci ordular, kt'alar, kanlar, svari alaylaryla yer deitiriyordu, yer deitirecek. 98956 tfek, 325 top, 5 tayyare, 2800 ksur mitralyz, 2500 ksur kl ve 186326 tane prl prl insan yrei ve bunun iki misli kulak, kol, ayak ve gz kmldanyordu gecenin iinde. Gecenin iinde toprak. Gecenin iinde rzgr. Hatralara bal, hatralarn dnda, gecenin iinde : insanlar, letler ve hayvanlar, demirleri, tahtalar ve etleriyle birbirine sokulup, korkun ve sessiz emniyetlerini birbirlerine sokulmakta bulup, kocaman, yorgun ayaklar, toprakl elleriyle yryorlard. 729 Taarruz emrinin verildiinden haberi olmayan muhalefet, ordunun rdnden, kprdayacak durumda olmadndan bahsediyor, byle karanlk ve belirsizlik iinde beklemenin felkete neden olaca yolundaki propagandalarna hz veriyorlard.

727 Atay Falih Rfk, Atarklk Nedir. Sf: 37 Pozitif Yaynlar ubat 2006 stanbul 728 Belen Fahri Byk Trk Zaferi Sf: 9 Cumhuriyet Gzt. Eki Austos 1999-stanbul 729 Hikmet Nazm Kuvay Milliye Sf:90 Bilgi Yaynevi Ocak 1974 Ankara

445

Gen Trklerden Cumhuriyet Halk Frkasna

Trk ordusunun savaa hazrl srasnda yeni alaylar oluturuluyor, ancak tabur, blk ve mfrezelere atanacak subay bulunamyordu. Alay komutan subay ise, daha alt kademeler, subaylar yerine arkadalar, kardeler, akrabalar vs. atanarak oluturuluyordu. Bunlardan birisi de Sakarya boylarndaki psiz Recepin eteleriydi. Bunlar stanbuldan kendilerine top kartmlar ve blgede aylarca etkin olmular, kuvvetli bir Yunan mfrezesinin saldrsna uraynca dalmlar gnlerce toplanamamlard. Bu tip mfrezelerin dzenli ktalar haline dntrlebilmesi iin subaylara ihtiya vard. stanbuldan Anadoluya kaabilen subaylar hemen grevlere atanarak dzenli ordu oluturma abalar hzlandrlmaya allyordu. Yeni oluturulan bir taburun bol bol silah att dikkat ekmi, bunu yapanlarn emirlere uymad anlalmt. Dzen altna almak iin balarna subay atanm ve onlar: Padiahm ok yaa diyerek isyan etmilerdi. Bu ve buna benzer birok birlik dzen altna alnm ve ok disiplinli birlikler oluturulmaya balanmt.730 Mustafa Keml, taarruz hazrlklarnn gizli olarak yaplmas amacna da uygun bir ortam yaratt iin, kamuoyuna aklama yapmyordu. Ancak yaplan olumsuz propagandaya inananlar karamsarlk iindeydiler. Mustafa Keml ise yaknda yaplacak taarruzla, alt yedi gn iinde dmann ana kuvvetlerinin yenileceini sylemekle yetiniyordu. Yaplacak taarruzu ancak, belirli birka kii biliyordu. Mustafa Keml byk bir gizlilik iinde cepheye gitmek zere Ankaradan ayrlmt. Zaten Genelkurmay Bakan da birka gn nceden 13 Austos 1922 gn cepheye gitmiti. Yaplan plana gre Mustafa Kemlin cepheye gittiini bilenler, onun Ankarada olduu izlenimini verecekler taarruzun balayaca gn gazetelerde Mustafa Kemlin ankayada ay ziyafeti verdiini iln edeceklerdi. Mustafa Keml, cepheye gidecei zaman Meclis yelerine bir ay partisi vereceini duyurarak dikkatleri oraya ekmi, ama bunun da yeterli olamayacan dnd iin ok gvendii Rus elisine cepheye gideceini syleyip bunun gizli tutulmas iin yardm isteyerek, kendisinin de katlaca bir resmi kabul dzenlemesini istemiti. Bylece Mustafa Kemlin taarruzu balataca gn, i ve d dnya onun Ankarada olacan bilecekti. Rus elilii Mustafa Kemlin de katlaca toplanty herkese haber vermiti. Rus Elisi Aralov bu an yle anlatyor: herkes toplanp Mustafa Kemlin geliini bekledii srada, yaveri gelerek, Mustafa Kemlin biraz rahatsz olduunu ve gelemeyeceinden dolay zr dilediini haber verdi. Mustafa Keml ise, bu srada gizlice cepheye, Konyaya hareket etmi bulunuyordu.731 Geceleyin otomobille Konyaya orada bulunanlardan dahi habersizce gitmi, oraya vardnda telgrafhaneyi kontrol altna aldrarak Konyada bulunduunun darya duyurulmamasn salamt.

730 Yazman M.evki Anadolunun gali Sf: 197-200 Kamer Yaynlar 1999-stanbul 731 Aralov S. Bir Sovyet Diplomatnn Trkiye Hatralar 2 Sf:176 Cumhuriyet Gzt. Eki Aralk 1997-stanbul

446

htillci Trkler

Kocatepe Doruunda Ay ve Yldz Trk Bayrandaki Gibiydi

Mustafa Keml, 20 Austos 1922 gn leden sonra saat 16.00da Akehirdeki Bat Cephesi Kararghna varm, grmelerden sonra 26 Austos 1922 sabah dmana taarruz iin emir vermiti. Karstan Ankaraya bir kan kolu ile ayda nakledilen top mermilerine karn otomobillerle snrsz bir ekilde Yunan cephesine getirilen bataryalar kar karya gelecekti. lk yllardaki yorgunluk tembellik, sarayn propagandas vs. gibi nedenlerle mcadeleye katlmakta ekinen, daha sonralar igalcilerin zulm karsnda lkelerinin kurtuluu iin her zorlua katlanan Trk milleti her eyi gze alm, lme gidiyordu. Ya lecek ya da kurtulacaklard. 20/21 Austos 1922 gecesi 1 inci ve 2 nci Ordu Komutanlarn kararghta toplayp, taarruzun harita zerinde aklamalarn yaparak, strateji ve taktik baskn iin yaplacak ynak ve hazrlklarnn gizli srdrlmesini kararlatrmlard. Cephedeki btn hareketler gece yaplacak, askeri birlikler gndzleri kylerde ve aalklar altnda dinleneceklerdi. Taarruz blgesinde, yollarn dzeltilmesi v.b almalarla dmann dikkatini ekmemek iin yanltc hareketlerde bulunulacakt. Karargh 24 Austos 1922gn Akehirden, uhuta tanm, 25 Austos 1922 sabah da uhuttan ayrlarak Kocatepenin gneybatsndaki adrl ordugha nakledilerek, geceleri gaz lambas nda gelecein yazgs yazlmaya balanm, son nokta konulmak zere Mustafa Keml, tra olup giyinmi, tabancasn beline takarak, eldivenlerini giydikten sonra adrndan dar km, geceleyin yldzlarn altnda engebeli ve talk arazi iinde Kocatepenin doruuna Bakumandanlk flamasn dikmiti. Bu srada ay ve yldz Trk bayranda olduu konumlanmlard.732 Mustafa Keml, drbnyle dman mevzilerini gzden geirerek, Trk Ordusunun taarruz hazrlklarn kontrol etti. Saat 2.30du: Dalarda tek tek ateler yanyordu Ve yldzlar yle ltl, yle ferahtlar ki ayak kalpakl adam nasl ve ne zaman geleceini bilmeden gzel, rahat gnlere inanyordu ve glen byklaryla duruyordu ki mavzerinin yannda, birdenbire be adm sanda onu grd. Paalar onun arkasndaydlar. O, saati sordu Paalar: "", dediler. Sarn bir kurda benziyordu Ve mavi gzleri akmak akmakt. Yrd uurumun bana kadar, eildi, durdu. Braksalar ince, uzun bacaklar stnde yaylanarak
732 Yazman M.evki Anadolunun gali Sf :211 Kamer Yaynlar 1999-stanbul

447

Gen Trklerden Cumhuriyet Halk Frkasna

ve karanlkla akan bir yldz gibi kayarak Kocatepe'den Afyon ovasna atlayacakt.733 Bu sralarda Yunan ordusunun durumunda nemli bir deiiklik grlmezken, Yunan Bakumandan Hac Anesti zmirde kararghnda, Trk Bakumandan Mustafa Keml ise cephede askerlerinin bandayd. Hac AnestininYunan genel karargh cepheye uzak bulunduu iin bir Trk taarruzu halinde, Bakumandann fiili mdahalesine kadar, Afyon blgesindeki btn kuvvetlere Kolordu Kumandan General Trikupis komuta edecekti. Trikupisin drt tmenli Birinci Kolordusu Afyon etrafndaki mevzilerde, II. Kolordu (Dger- Egret) blgesinde ihtiyatta idi. Ayrca Uakn dou ve gney blgesinde de bir piyade ile bir svari tmeni vard. General Trikupis, uak keifleri ve casuslarn haberleriyle otuz bin kiilik Trk kuvvetinin Afyonun gney blgesinde toplandn renerek, II. Kolordunun Egrette bulunan 7. Tmenini 25 Austosta gneye, Balmahmut istikametinde yrye geirmiti.734 Trk Svari kolordusu kumandan, yapt incelemelerde Ahrdandan Sincanl ovasna giden bir patika olduunu renmi, Tokular kynden Haydar Aa, bu geidin gndz bir svari bl ile tutulduunu ve gece bu kuvvetin geriye ekildii haberini vermiti. Trk kuvvetlerine ulaan bu bilgi ve Fahrettin Paann teklifi zerine, Svari Kolordusu, 2526 Austos gecesi Ahrda geidinden Sincanl ovasna nakledilmi bu svari akn Yunanllarn moralini iyice bozmutu.735 Birinci Kolordu blgesinde 23. Tmen, Belentepeye saldrm, onun solundaki 15.Tmenin Yarbay lyas Bey (General lyas Paa) kumandasndaki 38. Alay, sabah 06.55te Tnaztepeye girmeyi baarmt. Tnaztepenin nn ok salam olduklarn dndkleri tel rg ile kapatan Yunanllar kendilerini ok gvende hissediyorlard. Oysa Trkler bu telleri hltlara balayarak yzlerce manda ile ekip gtrmler, Yunanllarn ruhu dahi duymamt. Yunanllarn: Trkler buray bir ylda dahi aamaz dedikleri tellerin yerinde yeller esiyordu. Trk birliklerinin burunlarnn dibine kadar sokulmu olduunu gren Yunanllar, aknlk ve dehet iinde kalmlar, 14.Tmen saat 07.45te Klarslan Tepesini ele geirmiti. V.Svari Kolordusu da, btn tekerlekli vastalarn brakarak Ahrdan kei yollarndan Sincanl ovasna dman gerisine sarkyordu. 2526 Austos gecesi Sandklnn batsndan 1. ve 14.Tmenleriyle hareket eden kolordu, karanlkta sarp dereler, uurumlar ve ormanlklar arasndan byk glkler iinde geip, sabah olurken kol bayla boaz getikten sonra gereken keif ve emniyet tedbirleri almt. kinci Svari Tmeni de gndz leye kadar boaz geince, Kolordu bir araya toplanm, sahra topu taburu, arabal telsiz istasyonu ve tekerlekli vastalar geride kalmt. Saat yediye kadar mit verici baarlar elde edilmi olmasna ramen 23.Tmenin ge kalmt. Bu sorun da Mustafa Kemlin Halis Beyle telefonda konumas zerine giderilmiti. Mustafa Kemlin Kocaimendeki fotoraf da burada telefon bana giderken ekilmiti. Saat 09.00da Belentepe ele geirilmi, Yunan esirleri de Trk kararghna getirilmeye
733 Hikmet Nazm Kuvay Milliye Sf:104 Bilgi Yaynevi Ocak 1974 Ankara 734 Belen Fahri Byk Trk Zaferi Sf: 19 Cumhuriyet Gzt. Eki Austos 1999-stanbul 735 Belen Fahri Byk Trk Zaferi Sf: 21 Cumhuriyet Gzt. Eki Austos 1999-stanbul

448

htillci Trkler

balanmt. Gelen esir kafilesi iinde kendisinin Bulgar olduunu syleyen ve daha sonra Edirneli Rum berber olduu anlalan ok gzel Trke konuan birisi Afyonun dm olduunu haber veriyordu. ekiltepeyi (iiltepe) ele geirme grevini stlenen 57.Tmen henz hedefine ulaamad iin Bakumandan iiltepenin drlmesi iin emir zerine emir veriyor, ama bir trl blge ele geirilemiyordu. Gne batmak zereydi Albay Reat Bey, zntden ne yapacan bilemez durumda kalmt. Bakomutanlktan gelen her telefon kurun gibi yreine saplanyordu. Bakumandan: Gece olmadan iiltepe alnmaldr diyordu. Son yapt konumada Reat Bey Mustafa Kemle: Yarm saat sonra hedefleri ele geireceiz diye sz verdii halde yine iiltepe drlememiti. Bakomutandan yine telefon gelmiti ki, Mustafa Kemle: Yarm saat iinde size o mevzileri almak iin sz verdiim halde, szm yerine getirememi olmam nedeniyle yaama hakkm yoktur diyen, Albay Reat Bey tabancasn alnna dayayarak intihar etmiti. natla dayand dman Yerden bitercesine oala, oala, Mermiyle vur, Dipikle vur, Tkenmez gvur olu gvur. N'edersin alamadk iiltepe'yi, ehit verdik Yiit Reat Beyi, Tvbe ettik yaamaya... Daha gidecek can varm hellinden, Kader bu ya... Gn nda karard benzimiz Vck vck gmleimiz Kan akar her damardan. Sonunda Sktk hepsini topraktan Yaln ellerimizle, Gzyamzda parlad iiltepe, Bir nur... nanmtk: ehitler ile Mustafa Keml Paa Bizi korur736

736 Silah arkada Cenab Ozankan

449

Gen Trklerden Cumhuriyet Halk Frkasna

Alev olan Albay Reat Bey() Birinci Dnya Savanda Muun ele geirilmesi srasnda 17.Alay Kumandan olarak gsterdii yararllklardan dolay Mustafa Kemlin takdirlerini kazanmt. Geceleyin btn iddetiyle devam eden savan ardndan ertesi gn leyin saat 13te 57.Tmen ltepeyi ele geirmiti. 27 Austosta 4.Kolordu Ermenektepeyi ele geirerek Yunan cephesini ilk kez yarm oluyordu. Trikupis Yunan ordusundaki zlmeyi yle anlatyor: Trklerin iddetli taarruzlar 4nc tmenimizin cephesini yarmt. 1nci ve 4nc tmenler arasndaki gedik her an byyor: dman Afyona her an biraz daha yaklam bulunuyordu. Vaziyeti kurtarmak iin henz vakit olduunu mit ediyordum. 2nci kolordu kumandann bizzat telefona istedim ve kendisinden takviye talep ederek karar vermek iin on dakika mhlet braktm. Fakat bu karar almaya vakit kalmamt. Kararghma gelen 4nc tmen kumandan olakolu tmen merkezinin sustuunu ve vaziyeti dzeltmeye artk imkn olmadn bildirdi. Bunun zerine Afyonkarahisardan ekilmeye karar verdim. 1nci tmen kumandan General Franko ise unlar sylyordu: Sandkl yolu zerinden ilerleyen dman kolu leye doru hatlarmzn nne ulat. Dman piyade ve topu ateinin iddetli ve mdafaa mntkalar arasnda hkm srmekte olan karklk son haddini bulmutu. Askerin manevi kuvveti o derece azalmt ki, savatan kurtulmak iin biroklar kendilerini sol ellerinden ve ayaklarndan yaralyorlard. Harp kuruluyla birlikte gittiim Tilkikr imalindeki tepelerde firarileri durdurmak ve birlikleri yeniden tekil etmek iin sarf ettiim btn gayretler boa gitti, byk bir iskelet haline gelmi ktalarm bsbtn dalmaktan kurtarmak iin ekilmekten baka yaplacak ey kalmamt.737 V.Svari Kolordusu, dman mevziinin yarldn renince, lbulakdana doru geni bir evirme yaparak Akaehir-Bakrck platosunu tutmutu ama ordu ile telefon irtibat da kesilmi, 2.Svari Tmeni, Akaehir civarnda demiryolu muhafzlaryla savam ve onlar uzaklatrmt. Hastaneden kaarak cepheye gelen ve Fahrettin Paaya gidip: Ben, klcm sallayarak zmire en nde girmek isterim. Beni ilerideki alaya gndermenizi dilerim diyen ve gerekli izinleri aldktan sonra ileri hatlarda savaa giden Temen Yldrm Keml, Kkky istasyonunda ehit olmu, bu istasyona da Yldrm Keml ad verilmiti.738 Yunan cephesi yarldktan sonra Yunan komutanlar arasnda gr ayrl balam, sadece zmire doru ekilmek konusunda birlemilerdi. Yunan cephesinin yarlmasnn ardndan Birinci Ordu Kumandan, dmann yakn bir hatta toplanmasna meydan vermemek iin, Yunanllar kuzeye doru takip etmeye karar verirken, Yunan ordusunun geni lde bir ekilme yapmakta olduuna inanmayan kinci Ordu Kumandan, ihtiyatl hareket etmek gereini duyuyordu. Garp cephesi kumandan ise, dmann zmir ve Ktahya istikmetlerine ekilmesini engellemek iin kinci Ordu ile K() 1879 ylnda stanbulda doan Reat Bey, Ziya Paann oludur. Trablusgarp,Balkan, Birinci Dnya Savalarna katlm ve askeri mahkeme yelii yapmtr. Milli mcadeleye katlmak zere neboludan Anadoluya geerek, nn ve Sakarya savalarna katlmt. Mecidi nianlar,gm muharebe liyakat, Tahlisiye, Alman, Avusturya-Macaristan Harp madalyalar ve stikll Madalyas ile dllendirilmitir. 737 Yazman M.evki Anadolunun gali Sf: 229-230 Kamer Yaynlar 1999-stanbul 738 Belen Fahri Byk Trk Zaferi Sf: 42-43 Cumhuriyet Gzt. Eki Austos 1999-stanbul

450

htillci Trkler

tahya ynn, Birinci Ordu ile de Dumlupnar ynn kapatp, dman ember iine almaya karar veriyordu. Mustafa Keml ise, durumun biraz daha aydnlanmasn uygun grm ardndan da Garp cephesi komutannn emrini yrrle koyarak, kinci Ordu arlk merkezini kuzeyde bulundurarak dmann Ktahya istikmetine ekilmesinin engellemesini, Birinci Ordunun da Yunanllar Batdan kuatarak zmire gidi yolunu kesmesini emretti. 739 28 Austos gn General Frangos dndaki Yunan kuvvetleri Dumlupnara ynelmi, 4.kolordu General Trikupisin Dumlupnara ulamasn engellemek iin grevlendirilmiti. General Frangosun Dumlupnar mevziine ekilmesi zmir istikametini kapamak bakmndan faydal olmutu. Fakat lbulak dalarnda bulunan General Trikupis grubunun gney yan ak kalmt. 2829 gecesini be tmenle (Egret-at-Ulucak) blgesinde geiren General Trikupis, tmenlerini saat 34 arasnda yrye geirerek Dumlupnar mevziini tutmaya alyordu. 29 Austos 1922 gn Trikupis ile 4. Kolordu birlikleri arasnda iddetli arpmalar balam, savan Yunanllar lehine dndn sanan Frangos da, atmalara katlmt ama Trk birlikleri Trikupisin Dumlupnara giden yolunu kesince Yunanllar Uak ynnde ekilmeye balamlard. General Frangos Dumlupnar boaltnca buras, Trklerin eline gemi oldu. Yunan Kumandan Trikupis o gn yle anlatyor: Akama doru Hamurkynn biraz dousunda bulunduum mahale Topu Binbas Protopulos koarak geldi. kinci Kolordu sol kanadnn pskrtldn btn muharebe hattnn sarsldn ve dman tarafndan ihata edildii haberini verdi. Kolordu kumandannn ve Tugeneral Dimerasn bulunduu mahale gittim. Bunlar akama doru dmann bir alaynn muharebe hattnn sana doru hcum ettiini ve bu hcum karsnda sa kanadn dayanamayarak ekildiini ve bu suretle Dumlupnara doru olan ricat hattnn kesildiini bildirdi. Bununla beraber btn muharebe hattnn sarsldn, sa kanadn ekilmesi zerine bir boluk hasl olduu ve ihata edildiimiz fikrinde olduklarn sylediler. Bu srada kk panik alametleri de grlyordu. Birka subayn maneviyat krlmt. Ricat hatt kesildii iin baz subaylar teslim mzekkeresine girimek muvafk olduu fikrinde idiler. Bundan baka birlik kumandanlarnn itima ile vaziyetin tetkiki ve buna gre bir karar alnmas teklif edildi. Her iki noktai nazar iddetle reddettim. Ve alan boluun 13. Alayn bir taburu ile kapatlmasn emrederek kuzeybat istikametine alkyne orduyu ekmeye karar verdim.740

739 Belen Fahri Byk Trk Zaferi Sf: 45-47 Cumhuriyet Gzt. Eki Austos 1999-stanbul 740 Belen Fahri Byk Trk Zaferi Sf: 59-71 Cumhuriyet Gzt. Eki Austos 1999-stanbul

451

Gen Trklerden Cumhuriyet Halk Frkasna

Kurtulu Gnei 30 Austos Sabah Ufuktan Douyor

29 Austos gn, lbulakda etrafndaki konaklarndan Dumlupnar istikametine yryen Trikupis kuvvetleri, gneyden 4.Kolordunun saldrsna urad iin akama kadar savamak zorunda kalmt. Gn batmnda sava kesip Dumlupnara ekilecekti ama 23. Trk Tmeni Dumlupnara giden ricat yolunu kesmiti. General Frangos grubu ise, 1.Kolordu karsnda 10 kilometre geriye ekilmiti. Trikupis birlikleri gece alky dolaylarnda toplanp Dumlupnara ekilmek istiyordu. Saat 5.00te 23nc Tmene kar yapt saldr baarl olamaynca, Kzlta vadisinden Banaz ynnde ekilmeye karar verdi. Yunanllar giderken al kyn yakmlard. Akamn gittike bastran alacakaranlnda al kynden, uzun boylu ve zeybek dizlikli bir adam, cesetler arasnda bulduu bir bitkin atn art ayaklarn kendi omuzlarna vurmu: kendi gidiini de onun n ayaklarna uydurmu, bataklkta bocalarcasna eziyet ekerek yar ktrm hayvan, n sra, bir ganimet mal gibi kylk yerine doru; Belki at iyileir de iime yarar diye gtryordu. Mustafa Kemlin, Dumlupnardaki kararghna ise, yksek rtbeli iki subay getirilmiti. Yorgun olan esir subaylar, Kzlta deresinde, neler olup bittiini, her eyin zlp daldn: kumandanlar General Trikupisi kargaalk arasnda dnden beri kaybettiklerini: generalin ata binip gittiini: imdi nerelerde olduunu bilmiyorlarsa da onun da artk gidecek hangi yeri kaldn: amlklar altnda bir yerde dp lmemise yarn br gn onun da bir kede ele geeceini sylemilerdi. Mustafa Keml onlara: Btn bu kyleri, kasabalar neden yakp yktklarn: mazlum sivil halkn, silahsz kadnn, masum ocuun ne gnah olduunu sormutu. Esir subaylar: Sivil halka ve kylere ilimemelerini askerlerine sk sk tembih ettik fakat sz geiremedik diyorlard. Esirler Mustafa Kemle kim olduunu sormular ve onun Trk ordular bakomutan Mustafa Keml olduunu renince, grdklerine inanamayarak, duraklayp, bakakalmlard.741 30 Austos 1922 gn iin Trk Bakumandan Mustafa Keml yle diyordu: 2030 Austos gecesi sabaha kar Garp Cephesi hareket ubesi mdr Tevfik Bey, bermutat o saate kadar muhtelif kararghlardan ve her taraftan gelen raporlara gre, harita zerinde tespit ve iaret ettii vaziyeti umumiyeyi cephe kumandan smet Paaya gstermi ve o da derhal paaya gster emri ile Tevfik Beyi yanma gndermiti. Karahisar belediye dairesinde bana tahsis edilen odada yatmakta idim. Beni uyandran Tevfik Beyin gsterdii haritaya baktm. Haritada grdm ey bu idi ki ordularmz dman Kuvay mhimmesini imalden (kuzeyden), cenuptan (gneyden), garptan (batdan) ihataya msait bir vaziyet alm bulunuyorlard. u halde tasavvur ettiimiz ve azami netayi (sonular) temin edeceini mit ettiimiz vaziyetler tahakkuk ediyordu. Derhal Fevzi ve smet Paalar arnz dedim. mz toplandk. Vaziyeti bir daha mtalaa ettik ve katiyetle hkm ettik ki Trkn hakiki hals (kurtulu) gnei 30 Austos sabah ufuktan btn aaas ile tul edecektir (doacak741 naydn Ruen Eref Atatrk zleyi II Sf: 39-42 Cumhuriyet Gzt. Eki Kasm 1998-stanbul

452

htillci Trkler

tr). Bu karara gre ordulara saat 6.30da yeni emir ve talimat yazld. Fakat durum o kadar mhim, o kadar srat ve iddet talep ediyordu ki bu tahriri (yazl) emirle iktifa etmek muvafk ihtiyat olamazd. Onun iin Fevzi Paa hazretlerinden bizzat Altnta ve cenubundan (gneyinden) hareket eden kinci Ordumuzun ve bunu batsnda bulunan Svari Kolordumuzun nezdine giderek tasavvurumuza gre harekt tanzim buyurmasn kendilerinden rica ettim. Drdnc Kolordusu ile istihdaf ettiimiz (hedef tuttuumuz) dman ksm kllisini cenuptan (gneyden) takip eden Birinci Ordu Kararghna da bizzat ben gidecektim. smet Paann da kararghta kalp vaziyet-i umumiyeyi idare etmesini mnasip grdm. Bakumandanlk meydan sava olarak adlandrlan bu gnde General Trikupisin sekiz bin kiilik ordusu dndaki tm Yunan birlikleri ar bir yenilgiye uratlmt. Trikupis 30 Austosu yle anlatyor: Erzak bitmi bulunuyor ve bilhassa piyade cephane noksan hissediliyordu. 9.Tmende cephane tamamen bitmi olduundan dier tmenlerin kollarndan ikmal edildi. () alkynn gney ve dousundaki srtlar tutmaya karara verdim.() Dmann ilk piyade taarruz kollar grld. Bu durum zerine muharebeyi kabule mecbur oldum.Muharebe pek iddetli balad. () Muharebe esnasnda saat 17.00ye doru Temen Karamunis gelerek Albay Plastirasn Dumlupnarn kuzey batsndaki srtlarda bulunduuna dair rapor getirdi. Ayn subay Plastirasn bulunduu yere bir kei yolu bulunduunu ve arzu edersem gece Plastirasn olduu yere gidebileceimi syledi. Yalnz erzak deil birliklerin cephanesi de tkendiinden muharebeye girimeden evvel cephane ve erzak noksannn ikmaline ihtiya vard. Halbuki Plastirasn bulunduu Dumlupnar srtlarnda bu ihtiyalarn temini kabil olamayacandan muharebe gece yarsna kadar devam ederse, Banaz istikametinde birliklerimi sevke karar verdim ki Plastiras mfrezesinin Hasandede tepesinde bulunmasndan istifade ederek, herhalde iyi durumda olmalar lazm gelen Birinci ve Yedinci Tmenlerle de irtibat hasl eder, birliklerin cephane ve erzak noksanlarn da ikmal edebilirdim. Fakat muharebenin cereyan esnasnda dman gneyden ihata ederek bizi Banaza gtrecek istikamet zerinde ilerliyor ve ricat hattmz kesmesi mmkn grnyordu Trikupis, Banaz istikametinde ekilme emrini verdikten sonra saat 18.00de Yunan birliklerinde panik balamt. Yunan topusu tamamyla susunca, Trk topusu dmana ar zayiat verdiriyordu. Kaan Yunan askerlerini toplamak iin sarf edilen gayretler boa gidiyordu. Topu erleri koum hayvanlarna binerek kayorlarken, 20.30 civarlarnda Kolordu Karargh da batya doru kamaya balamt. Trikupis, 78 bin kiilik bir kuvveti karmay baarmt. Yunanllar, Allrendeki savalara nem verdikleri iin bizim Bakumandanlk Muharebesi adn verdiimiz muharebeden, Trklerin Allren Zaferi diye sz etmektedir..742 31 Austos sabah muharebe meydan dmann brakt toplar, ar silahlar, motorlu aralar ve malzeme ile dolu idi. Dman 2.000den fazla l brakm o kadar da esir alnmt. Yarallar, ar yaral olup da yolda lenler, hesaba katld takdirde dman 8.000 civarnda kayp vermiti.
742 Belen Fahri Byk Trk Zaferi Sf: 75-92 Cumhuriyet Gzt. Eki Austos 1999-stanbul

453

Gen Trklerden Cumhuriyet Halk Frkasna

Eskiehir, Yunanllar tarafndan atee verilmi yanarken, kadnlara tecavz edilmi, hamilelerin karnlarndaki bebekler karlarak sngleniyordu. Birok kiiye eter koklattrlp baylttktan sonra midelerine benzin doldurarak atee veren Yunanllar yaptklar yeni ikence bulularyla sava tarihine yeni yntemler ekliyordu. Mustafa Keml ise muharebe meydann dolarken terkedilmi Yunan toplarnn dibinde bir Yunan bayra grnce: Bir milletin stiklal alametidir. Dman da olsa hrmet etmek lazmdr. Bayra oradan kaldrp topun zerine koyun! 743 diyerek Trkn asaletini Yunan canilerine gsteriyordu. Trikupis sekiz bin kadar bir kuvvetle Frangos grubu ile birlemek zere Keiler-Yylk istikametinde yryordu. 4. ve 12.Tmen kumandanlarnn da bulunduu iki bin kiilik bir kol, sarp dalardan gneye gidilemeyeceini anlayarak tekrar kuzeye ve Kzlta vadisine dnmt ama bu kolun byk bir ksm 1 Eyllde birliklerimiz tarafndan esir edilmiti. Yunan birlikleri: Murat dalarnn korkun tepeleri zerinde aln yazs lme iniyorlard. General Frangos grubu 31 Austos sabahndan itibaren 1. Kolordumuz karsnda Uak istikametinde ekilmeye balamt.744 Dumlupnar mevziinden ekilen General Frangos grubu Murat dalar zerindeki Hasandede tepesiyle Kaplang Da arasnda 31 Austos 1922 gn mevzi tutmutu. Bu mevziin ortasnda orum Da bulunduu iin Yunanllar buna orum Da Muharebesi adn vermilerdi. General Frangos, demiryolunun kuzeyindeki Hllar Tepesini 7.Tmenle tutmu, bunun kuzeyinde Hasandede Tepesinde de Plastiras mfrezesi, demiryolu ile Kaplang arasnda 1.Tmen bulunurken daha gneyde de ikinci tmenleri vard. Birinci Kolordumuz, 30 Austos akam bu mevziin karsna gelerek Kaplang Danda muharebeye balamt. 57.Tmenin yapt taarruz neticesinde karsnda bulunan 38. ve 44.Yunan Alaylar Kaplang Dandan atlmlard. Trikupis grubunun kendisi ile birlemesi iin, General Frangosun Kaplang mevziini muhafaza etmesi hayat bir nem tayordu. Bu mevzii geri dn ynne hakim olduu gibi Kaplang Dann da bu yne hkim olduunu gren General Frangos emrindeki 5. Alay ve 4.Tmenin kendisine katlm olan taburlar ile bir gece hcumu yaparak, saat 22.30da Kaplang Dan almay baarmt. Trk ordusu gerekli hazrlklar yaptktan sonra 31 Austos sabah gn doarken Kaplang Dana taarruz balatt. iddetli bir muharebeden sonra saat 8.45te dman perian bir surette Uak istikametinde ekilmek zorunda kald. 57.Tmen Kaplang Dandaki kahramanl ile ltepede intihar eden kumandan Reat Beyin ruhunu ad ederek intikamn alm oldu. Gece ve gndz devam eden savatan sonra, dman iddetle takip eden Birinci Kolordu, byk bir zveri ile 25 kilometre yry yaparak akama doru Uak dousuna varmt.745

743 30 Austos Hatralar Cumhuriyet Gzt. Eki Sf:57 Austos 2000-stanbul 744 Belen Fahri Byk Trk Zaferi Sf: 95-101 Cumhuriyet Gzt. Eki Austos 1999-stanbul 745 Belen Fahri Byk Trk Zaferi Sf: 103-106 Cumhuriyet Gzt. Eki Austos 1999-stanbul

454

htillci Trkler

1 Eyll 1922 gn akama doru Trk birlikleri Uak igal etmiti ama General Frangos, Gediz yolu ile Uaka ekilmekte olan Yunan kolunun kurtulmasn salamt. Bu kol 1 Eyll akam Uak kuzeybatsna vard zaman Frangos grubunun Uaktan ekilmeye baladn renerek Gre zerinden Alaehire doru yryne devam etmiti. Birinci Kolordu Komutan zzettin Bey ise, bir zamanlar dmana kaptrd Uak dmandan tekrar kurtarmt. 1 Eyll akam Birinci Ordu Kumandan Nurettin Paa da Uaka gelerek kinci Kolorduya da Birinci Kolordunun gneyinden dman takip emrini vermiti. 2 Eyll 1922 gn Bakumandanlk Muharebesinden ekilen Yunan kuvvetinden 5. ve 9. Tmen artklarndan kurulu olan kol, kurtulmay baarm, Trikupis kolu 2 Eyllde Murat Dandan Uaka doru yryordu. 23. Tmen Uak dousunda molada iken kyller, dmann Cumburttan Uaka doru ilerlediini ve kyleri yaktn haber vermiler, 4.Drdnc Kolordu Kumandan da btn gcyle dman zerine yrmt. Trikupis hatratnda bu durumu yle anlatyor: Kol, ertesi gn (2 Eyll) Karacahisar gneyinde 1155 rakml tepeye vard zaman saat 16da dman svarisinin ve bunun gerisinde piyadesinin ilerledii (69. Alay Mfrezesi) haber verildi. ()Mdafaaya memur edilen Albay Kaybali yanma gelerek kfi cephane olmadn askerin beyhude feda edildiklerini syleyerek mevzii igal etmediklerini bildiriyor, bir borazanda atekes iaretini verdii gibi, erler de mevzilerini terk ediyorlar. Gelimeler zerine toplarn ve makineli tfeklerin tahribini emreden ve subaylardan erlerin isyanna dair yazl beyanat alan Trikupis, teslim bayran ekmeye karar vermiti. Elmadanda yanndaki subaylar ile alaca karanlkta oturmular sonlarn dnyorlard. Ahmet avu yannda bulunan saatli, fitilli ve tetikli on bir bomba ile onlar grm, bombalardan birini patlamaya hazr hale getirerek: Davranmayn, teslim olun! diye barnca, hepsi ellerini kaldrm Ahmet avuun arkadalar da oraya gelince bir Yunan subaynn atn yularndan tutup almt.Yunan esirler: Ne kadar kuvvetiniz var? diye sorduunda: ordu cevabn vererek: Tamamen kuatma altndasnz, Ya teslim olacaksnz, ya sizi grup ateine vereceiz demiti.Yunanllar: Hangi ktaya komuta ediyorsun? diye sormular: Alay kumandanym cevab karsnda rtbesini sormular. O da: Baavu olduunu sylemiti. Bu cevaba Yunanllar hayret etmilerdi. Onlarn hayretlerini gidermek isteyen Ahmet avu: Bizde onbadan frka kumandan bile var demi ve torbalarndan kardklar peksimetlerle onlara ikramda bulunmu, Yunanl esirler de onlara bol bol sigara ikram etmilerdi. Bir mddet sonra Kaymakam Hseyin Bey ve Tabur Komutan Fuat Bey gelmi, Hseyin Bey eliyle esirlerden birini Ahmet avua gstererek: Bu zabitin kim olduunu biliyor musun? diye sorduunda o: Ne bileyim. Elin dman Babamn olu deil ya!...demi, bu srada gzleri fal ta gibi alan Fuat Bey:

455

Gen Trklerden Cumhuriyet Halk Frkasna

Trikupis, Trikupis, Yunan Bakumandan diye haykrmt.746 Teslim ilerinin idaresine tugay kumandan grevlendirilmiti. Nihat Bey ilk ald esirleri 25 kadar st subay, 117 subay ve 100 eri Uakn 7 km. kuzeyindeki amlk bir tepede bulunan 23.Tmen Kararghna gndermiti. Tmen Karargh uykudayd. Hava souk olduu iin bir ate etrafnda toplanmlar, Yunan subaylar, yanlarna gelen Yzba Nihat Beyi grnce, tmen kumandan geliyor diye ayaa kalkmlard. Esir generaller, 5.Tmen tarafndan Drdnc Kolordu kararghna ve sonra da Garp Cephesi Kumandanna gnderildiler.General Trikupis, General Diyenis, Albay Yuvanis, Albay Vandelis ile 120 subay ile deiik kaynaklarn 3.0004.0005.000 olarak belirttii er, esirler arasndayd.747 Uakta General Trikupisle General Dienis, igal zaman Kral Konstantinin oturduu konakta Mustafa Kemlin huzuruna getirilmiler, o da, esirlerin hal ve hatrn sorduktan sonra: Bundan birka ay nce Bakumandan Hac Anesti, cepheyi teftiten dnte gazetecilere verdii demecinde: Mustafa Keml mi? Ben byle birini tanmyorum. Cephede hibir yerde rast gelmedim demiti. imdi ben bir haftadr muharebe meydanndaym. Bakumandannz nerededir?748dedikten sonra onlar dinlemeye balamt. General Trikupis, kederli ve yorgun ekilde, bana bu felaket geldiini, vazifesini sonuna kadar yaptn, fakat en son vazifesini, -kendini ekip ldrmek- yapamadn: nk buna vakit kalmadn anlatmt. Mustafa Keml ona, Eer sonuna kadar vazifesini yaptna eminse, vicdannn msterih olabileceini: kazanmakla kaybetmenin deiir harp talihi iktizas olduunu: Napolyon gibi bir byk kumandann bana bile malubiyet ve esaret acs gelmi olduunu: bu sefer kendinin bana gelenin zdd da olabilir idiini: kaderin hkmne eilmek gerek olduunu 749 syleyerek: Nasl oldu? anlatn! demiti.Trikupis: Anlamaya, telgraf yolunu kullanmaya, zmirde bulunan bakumandanmzla temas ve rabta kurmaya vakit, imkn kalmadn, bir ucu Afyon Karahisarda, br ucu Ktahyada olan bir Trk ilerleyiinin aniden keskinleip sratle daraldn, etraflarnn gitgide genlemesine kapadn ve nihayet kendilerini bir dan eteine doru srdn sylediinde, Mustafa Keml: Pek mi habersiz oldu? Byle bir eyin geleceini anlamadnz m? diye sormu: Boann ok ani ve patlak verecei dakikaya kadar iyi gizlenebilmi olduu topun patlayaca saate yakn bir zamana kadar Afyonda baloda olduklarn anlatmt. Trikupis esir alnmalaryla ilgili olarak da: O zamana kadar toplarmz az ok kullanarak geri ekiliyorduk: fakat srtmz o yamaca dayatldktan sonra artk kprdamamza mecal kalmamt. O srada, o leden sonra vakti, artk toplarda ileyemez bir dara geldik. Ancak, elimizdeki tfeklerimizi, kalan kurun746 30 Austos Hatralar Cumhuriyet Gzt. Eki Sf:74 Austos 2000-stanbul 747 Belen Fahri Byk Trk Zaferi Sf: 107-115 Cumhuriyet Gzt. Eki Austos 1999-stanbul 748 Tlbenti Feridun Fazl Tarihe an Verenl Trk Sf:223 nkiap ve Aka Kitabevi 749 Bozok Salih Yaveri Atatrk Anlatyor Y.H Can Dndar. Sf:86 Doan Kitap Nisan 2006 stanbul

456

htillci Trkler

larmz idare ede ede kullanabiliyorduk. Nihayet, bir an geldi ki tfeklerin bile ileyemedii bir darla drldk. te o zaman sngler parldamaya balad. arkamz, nmz, her yanmz sng! Bylece i artk bitmiti. Atm bile bulamyordum. Ormanlar iine yaya dtk! dedikten sonra Mustafa Kemle: Siz bu harbi, nereden idare ediyordunuz? diye sormutu. O da: te tam o snglerin parladn sylediiniz yerde, askerlerin yannda idim yantn verince, Trikupis hayretten ve saygdan ayaa kalkp selamlayacak gibi yar belinden yukar doru davranm olarak: te harp byle kazanlr. Yoksa be yz elli kilometre uzakta, durum gzle grlp hkm verilmeksizin bir harita zerinde pergelle llerek yattan idare edilmez... Edilir: amma netice byle olur diye hayflanyordu.750 Egenin karsnda ise; Kralclar ile Venizelistler arasndaki mcadele doruk noktasna km, Epir, Yanya ve baz yerlerde yaayan Yunanllar askere gitmeyi reddederek: Biz zmiri ne yapacaz? Eer Venizelistler istiyorlarsa alsn diyorlard. ki taraf patlamaya hazr pimi ekilmi bomba gibi beklerken, bu durum orduya da yansm her an iin bir ihtill bekleniyordu. Kral Konstantin taraftarlar, ounluunu Adal ve Anadolulu Rumlarn oluturduu Venizelos yanllar iin: Bunlar Yunanl deildir! Bunlar eski Trklerin brakt kark Trklerdir. Trk tohumudur diyorlard.751

Yunanllar, Anadoluyu Terk Ediyor.

Birinci Ordu Komutan Nurettin Paa 1 ve 2.Kolordularn banda dman (Elvanlar Alaehir) dorultusunda iddetle takip ediyordu. Yorgun birliklerin cephaneleri azalm, kollar geride kaldklar iin yiyecek sknts da balamt. Her yer toz duman iindeydi. Yerlerde yatan l ve yararllar arasndan, askerler ve atlar zmire doru gidiyordu.... Bat Cephesi komutan 1 Eyllde verdii emrinde de belirttii gibi, dmann zmir dousunda on tmen toplayabileceini hesaba katarak temkinli davranyordu. Ordu Salihlinin dousuna vardnda Bat cephesinden alaca emre gre hareket edecekti. Bu tedbirli davrann kendisini engellendiini dnen Nurettin Paa: Eteimden tutuyorlard diyordu. Eme, Yunanllar ve ibirlikilisi erkez Ethemin adamlar tarafndan yaklm, yangndan dalara kaan halk ldrlmt. 3 Eyllde Birinci ve kinci Kolordular Takmak - Eme - Elvanlar hattndaki Yunan direnilerini krarak, dman Alaehir ynnde srm, 4 Eyll akamnda Birinci Kolordu Kulaya kinci Kolordu da Alaehir dousuna varmt. Dmandan kurtarlan yerler ekirge srs gemi tarlalara dnm, eski bayndr kasabalar alevler iinde yanarken alevlerin snd yerlerin dumanlar ttyordu. Kasabalardaki evler, balar, baheler, bir utan bir uca
750 naydn Ruen Eref Atatrk zleyi II Sf:43-50 Cumhuriyet Gzt. Eki Kasm 1998-stanbul 751 Sanay Recai Trk Casusu ngiliz Keml Milli Mcadelede Sf: 437 Geit Kitabevi 2005- stanbul

457

Gen Trklerden Cumhuriyet Halk Frkasna

kl olmu, dmandan kaabilenler dalara snmt. Yunanllar, yemyeil aldklar Anadoluyu kl, ta ve toprak olarak Trklere iade ediyorlard. Alaehirde 27 ev kendisini yanmaktan kurtarabilmi, onlar da ylesine talan edilmiler ki hi birinde eya, kap kacak kalmam, duvar kovuklarna sinen kediler ve sadk kpekler, lm sahiplerinin baucunda nbet tutuyorlard. Ayn gnn sabah Svari Kolordusunun 2.Tmeni Kulaya, Menderes blgesinde bulunan kuvvetlerimizden 3.Svari Tmeni de demie girmeye balamt. Birinci Ordu birlikleri gnden beri, arazinin dalk, yollarn bozuk olmasna ve dman artlar ile atmasna aldrmadan olaanst bir aba ile 3035 kilometre yrmlerdi. Yorgun birliklerin ayak vuruklar da arttndan 45 kilometre yry yapan bir tmen hedefine mevcudunun te biri ile varabilmi, yollarda dklenler ancak sabaha doru birliklerine katlabilmilerdi. Yunan kuvvetlerinin nemli bir ksm firar ettikleri iin onlar cephede yakalamak mmkn olamyordu. General Frangos, Yunan Ordusu kumandannn mdafaasn emrettii yerlerde art muharebeleri yaparak, emberden kurtulmak iin sratle ekiliyordu. Trk kuvvetlerinin hareketini geciktirmek iin byk lde tahripler yapan Yunanllar, yalnz yollar, iae maddelerini deil, kyleri ve ehirleri de yakyorlard. Yunanllar ldrdklerini binalara doldurarak topluca yakyor, yada cesetleri kuyulara dolduryordu. nnnde nc Yunan Kolordusunun dn hatt kesilemedii iin 15.Yunan Tmeni Gedizde kurtulmu, savaa girmeyen Yunan Gney Grubu da salam kalmt. Bunlar dikkate alan Garp Cephesi Kumandan, Bursa, Simav, Alaehir ynlerinde ekilen yedi Yunan tmeninin zmirin dousunda toplanarak, Yunanistandan getirilebilecek tmenin de katlmyla, Milne Hattnda veya zmirin dousunda yeni bir sava balatabilecei ihtimalini gz nnde tutuyordu. Ancak, Yunanllar bu pozisyonu yapabilecek konumda deildiler. 4 Eyll akam dman svarilerimiz tarafndan kuatlm Alaehirin 10 kilometre kuzeyinden dou gneyine kadar bir mevzi tutarak, ihtiyatlarn Alaehir dolaylarnda toplamt. Bakumandanlk Muharebesi byk bir zaferle sonulanm, ordularmz zmire doru dman takip ederken 4 Eyllde stanbuldan mtareke teklifi yaplmt. Mustafa Keml bu teklifin dman ordusunu kurtarmaya ynelik olduunu anlad iin 10 Eyll gnne kadar Yunan Hkmetinin dorudan doruya veya ngilizler vastas ile mracaat etmesi halinde mtareke yaplabileceini ve artlarn neler olacan bildirmiti. Bu artlar esas olarak on be gn iinde Trakyann tahliyesi, esirlerimizin iadesi, Yunanllarn yaptklar tahribat tamir etmeleri eklindeydi. Bizzat Mustafa Kemle gnderilen telsiz telgrafta da, zmirdeki tilaf kuvvetleri konsoloslarna kendisi ile mzakerelerde bulunmak zere salahiyet verildii, mlakat gnnn ve yerinin bildirilmesi istenilmi, buna cevap olarak Mustafa Keml, grmenin 9 Eyllde Nifte yaplabileceini bildirilmiti. Trk ordusu, resm bildirilerde nemli olmayan bir harekt yapt grnts vererek gerek durumu gizleyerek, dman ordusunu tamamen yok etmeyi baarmt. Bylece, dman ordusunu felketten kurtarmak isteyeceklerin yardm gndermesi de engellenmiti. Atekes konusunda stanbuldan 4 Eyll 1922 tarihli telgrafa Mustafa Keml, 5 Eyll 1922 gn:

458

htillci Trkler

Anadoludaki Yunan ordusu kesin olarak yenilgiye uratlmtr. Yunan ordusunun artk yeniden cidd bir direnite bulunmasna ihtimal yoktur. Anadolu iin herhangi bir grmeye gerek kalmamtr. Atekes ancak Trakya iin sz konusu olabilir. Bu bakmdan Eylln onuna kadar dorudan doruya Yunan Hkmeti veyahut ngiltere vastasyla, hkmetimize resmen bavurduu takdirde, aadaki artlar ileri srlerek cevap verilmelidir. Bu tarihten, yani Eylln onundan sonra yaplacak bavurmaya verilecek cevap baka trl olabilir. Bu takdirde durum bana ayrca bildirilmelidir : 1-Atekes Anlamas tarihinden balayarak on be gn iinde Trakya,1914 snrlarna kadar kaytsz artsz Trkiye Byk Millet Meclisi Hkmetinin sivil memurlarna ve asker kuvvetlerine teslim edilmi bulunacaktr. 2-Yunanistandaki esirlerimiz on be gn iinde zmir, Bandrma ve zmit limanlarnda bize teslim edilecektir. 3-Yunan hkmeti, Yunan ordusunun buuk yldan beri Anadoluda yapt ve yapmakta olduu tahribat tamir etmeyi imdiden taahht edecektir. diye cevap vermiti. Mustafa Keml kendisinden istenilen randevu zerine sz verdii randevu yeri olan Nife bir gn nce gelmi, ama grme talebinde bulunanlar ortada yoktu. Zaten Trk ordusu da: Ordular lk hedefiniz Akdenizdir emrine uyarak dman zmir rhtmnda denize dkm, Akdenize ulamt. Mustafa Keml bu sava iin yle diyordu: Her safhasyla dnlerek, hazrlanm, idare edilmi ve zaferle sonulandrlm olan bu harekt Trk ordusunun, Trk subay ve komuta heyetinin yksek kudret ve kahramanln tarihe bir kere daha geiren muazzam bir eserdir. Bu eser, Trk milletinin hriyyet ve istikll dncesinin lmsz bir bidesidir. Bu eseri yaratan bir milletin evld, bir ordunun bakomutan olduumdan, mutluluk ve bahtiyarlm sonsuzdur. te yandan Frangos, Svari Tmenini Salihliye gndermi, Plastiras mfrezesi ile istihkm taburunun trenle Salihliye nakline balanmt. Bylece 5 Eyll sabah iki Trk Svari Tmenini Salihlide stn bir kuvvetle karlamaya hazrlanyorlard. Gneyden ilerleyen Trk 3nc Svari Tmeninin durumdan haberi olmad iin Alaehir batsna kk bir kuvvet gndermekle yetiniyordu. 5 Eyll sabah 1.Svari Tmeni Salihli, 2nci Tmen Alaehirin 10 kilometre batsnda Yeniky dorultusunda ilerlediklerinde bu iki tmen arasnda 22 kilometrelik bir aklk kalmt. 1inci Tmenin ncs saat 3.15te Salihlide Yunanllara saldrarak istasyona kadar ilerlemi ve iki Yunan taburunu da geriye atarak byk bir baar salamt. Ancak, koruma tedbirleri almadan istasyonda dinlenmeye getii iin saat onbir sralarnda trenle getirilen erkez Ethemin adamlarndan oluan iki taburun saldrsna uramt. Yunanllarn byk ksm da gece yryerek Trk emberinden kurtulmu, Trk kuvvetlerinden kaan Yunan askerleri, erkez Ethemin eteleri ve yerli Hristiyanlar, kasaba ve kyleri yakarken ahaliyi soyup, ldrmeye devam etmilerdi. Salihlideki kararghnda bulunan bir ngiliz gazetesinde yazlanlar gren Mustafa Keml:

459

Gen Trklerden Cumhuriyet Halk Frkasna

Zavall Lloyd George yarn ne olacak? Yklacak O... O ve daha onun gibiler!.. diyordu.752 6 Eyll akam 1inci Kolordu Salihliye, kinci Kolordu Salihli batsna varmt. Salihliden sonra Svari Kolordumuz da dman cephesinde kald iin, Yunan gney grubu kuatlma tehlikesinden kurtulmutu. 6 Eyllde Svari Kolordusu, Salihli batsnda, Yunanllarn vaktiyle tahkim ettikleri Milne Hattna yaklat zaman, Marmara Gl gneyinde Bintepelere kar iki tmenini toplayarak taarruza geince, Milne Hattn ksa bir direniin ardndan boaltan artlar batya doru ekilmiti.

Ey Ahali Koun. Koun!..Bu Odur: Kemlimiz Geldi

Svari kolordusu kk dman direnilerini krarak, 8 Eyll gn Manisa ve batsna ulatnda Turgutlu ve Manisa yaklmt. Yunanllarn atee verdii Turgutluda yangn seyreden halk birdenbire ellerini rparak: Hey arslan, yaa!.. Byk uur, byk uur! diye barmaya balam, yanan kilisenin zerindeki ipi yanan Trk bayrann rzgarn da etkisiyle yoldaki byk nar aacna dallarna uup yanmaktan kurtulmasna seviniyorlard. Bu olay onlar tarafndan byk bir kermet olarak telakki etmiti. Armutlu kynde yollara dizilen halkn arasndan geen Mustafa Keml, otomobilinin radyatrne su doldurmak iin durmu, halk da askerlere bakralarla ve krk destileriyle su vermeye balamt. Gzlerini outurmak iin gzln karan Mustafa Kemlin etrafn saran halkn arasndan ani bir ekilde frlayan ihtiyar, bir mddet Mustafa Kemlin yzne bakm, sonra elini koynuna sokarak kard kartpostal eliyle sallam, otomobilin basamana bastktan sonra tekrar elindeki karta bakm, sonra yine Mustafa Kemle bakarak : Bu sensin, bu!... Sensin! diye barmt.753 Kalabala dnerek, tir tir titriyen enesiyle haykra haykra: Ey ahali koun. Koun!.. Bu odur: Kemlimiz geldi. Vallahi bu o... te burada! diyordu. Kyller ellerinde ne var ne yoksa bir kenara atp komu, topra penler, otomobilin tekerleklerini penler, arabaya srayp Mustafa Kemalin boynuna sarlanlar: kadn, erkek, ocuk!... Yzn, gzn penler, kollarndan ekenler!.. gzyalar iinde Mustafa Kemlin kalpan ve omuzlarn pmeye balamlard. Kimileri de onun ayann tozunu alp gzlerine srme ekiyorlard. Uzaklaan otomobilin ardndan baran halk: Yaa paamzNamusumuzu, hayatmz kurtardn, hepimiz sana kurban olalm diyordu.754

752 naydn Ruen Eref Atatrk zleyi II Sf: 64-65 Cumhuriyet Gzt. Eki Kasm 1998-stanbul 753 Bozok Salih Yaveri Atatrk Anlatyor Y.H Can Dndar. Sf:80 Doan Kitap Nisan 2006 stanbul 754 30 Austos Hatralar Cumhuriyet Gzt. Eki Sf:42 Austos 2000-stanbul

460

htillci Trkler

Dumlupnardan bu yana yryte olan ordu, zmire yaklatka hzn artrm, 14. Svari Tmeni Menemene yaklam, 2. Svari Tmeni de Sabuncu beline girmiti. Artk dmann zmiri savunma olana ortadan kalkmt. Yunan Gney Grubu 8/9 Eyll gecesi zmir gneyinde Urla yarmadasna ekilmiti. Belkahveye gelen Mustafa Keml, Fevzi ve smet Paalar, zmirde Kadifekaleye Trk bayrann ekildiini drbnleriyle grmlerdi. Bu sralarda ehirden onlarn bulunduu tepeye doru, byk iki tekerlekli yazmalar gibi nak ilenmi bir mavi bir yayl kyordu... Arabacs, koyu mavi efe dizlikli bir adam, bir elinde dizginler, ayakta duruyor, br elinde de krba yerine tfeinin namlusunu tutuyordu! Mustafa Kemli tanmayan arabac: - Ben zmirden geliyom... Bizim suvari taze girdi... Gidecein varsa ne bekliyon? Yrsene aam!... diyordu. Akam olduunda Mustafa Keml Belkahvenin doruundan Nife dnm ve belediye dairesine yerletirilmiti. Daha sonra burada kaln bir hatras olarak daha sonra Nifin ad Mustafa Keml Paa olarak deitirilmiti.755 Mustafa Kemlin geleceini duyan halk toplanm, balar, enelerinden smsk sarlm beyaz rtl yedi sekiz kadn yerlere doru eilerek: sarlp dizlerinden pmler: gzlerinden damlayan yalarla, bartlerinin ucu ile ayakkablarnn tozlarn almlar: bir ikisi o tozlar srme diye gzlerine srmlerdi. Mustafa Keml onlar bayla selamladnda kadnlar el balayp, yal gzlerle ona uzun uzun, sonsuz bir minnet, hayranlk ve saygygyla bakyorlard!.. Mustafa Kemli arlayanlar ona ikram olsun diye iki de hazrlamlard. Fakat o ikiyi ok sevdii halde imemiti. O, daha nceleri de grev bandayken iki imemiti ki, bir konumasnda yle diyordu: - Benim adm ok iki ier diye kmtr. Bunu siz de duymu olacaksnz. Filhakika ben, teden beri ierim: ikiyi severim. Fakat istediim zaman bunu keserim. Vazifem esnasnda bir damlasn azma komam. Vatan ilerime iki kartrmam. O sadece benim keyfim iindir. Onun yznden vazifemi bir an geri braktm hatrlamyorum. Daha genken, manevralara klmadan nce, muhabbete dalarak sabaha yakn zamanlara kadar isek bile, ben bazen hi uyumadan saatinde dorudan doruya vazifem bana giderdim. ki ve vazife iki ayr eydir. Birbirine tesiri dokunacak yerde vazifeyi elbette keyfe tercih etmeli: ikiyi behemehal kesmeli. 756 Taarruzun balad gnden zmire vard gne kadar iki imemi olan Mustafa Keml, byk yurt ve devrim ilerini gerekletirildii zamanlarda da iki imemiti. O gece de arklar, trkler syleyerek zaferi kutladlar. Mustafa Kemlin kald evin civar, nbetlerini bitirerek uyumu askerlerle doluydu. Gecenin sessizlii bahedeki kuru zm uvallarnn stnde yatan askerlerin horultularyla bozuluken, evin arkasnda kan bir yangnn alevleri ortal sarmt. Yangn sndrldnde yorgun savalar hl uyuyorlard. Mustafa Keml Nife geldii zaman 9 Eyllde zmire girmi olan Trk svarileri, Bakumandann verdii Akdeniz hedefine varm:
755 Bozok Salih Yaveri Atatrk Anlatyor Y.H Can Dndar. Sf:80 Doan Kitap Nisan 2006 stanbul 756 naydn Ruen Eref Atatrk zleyi II Sf:80 Cumhuriyet Gzt. Eki Kasm 1998-stanbul

461

Gen Trklerden Cumhuriyet Halk Frkasna

Drtnala gelip uzak Asyadan Akdeniz'e bir ksrak ba gibi uzanan bu memleket bizim, Bilekler kan iinde diler kenetli ayaklar plak ve ipek bir halya benzeyen toprak bu cehennem, bu cennet bizim Kapansn el kaplar, bir daha almasn, yok edin insann insana kulluunu, bu davet bizim Yaamak bir aa gibi tek ve hr ve bir orman gibi kardeesine, bu hasret bizim 757 diyerek dman elinden kurtardklar zmire olan hasretlerini dindiriyorlard. Bu sralarda birka Yunan esiri Mustafa Kemlin yanna getirilmiti. Bunlardan birisinin ehresi Mustafa Kemle yabanc gelmemi ve onun Selnikli olduunu renmiti. zerinde hibir iaret bulunmayan Mustafa Kemle esir subay: Binba msnz? Hayr- Albay m ? Hayr Tmgeneral mi? Hayr Peki nesiniz? Ben Mareal ve Trk ordular bakumandanym! Dediinde aknlaan Yunanl kekeleyerek: Bir bakumandann sava hattna bu derece yakn blgelerde dolamas iitilmi ey deil de!... demiti. 7 Eyllde Yunan hkmeti, tilaf devletleri aracl ile mtareke isteinde bulunmasna ramen zmiri savunma amacyla getirdii birlikler denizde bekliyordu. Ancak Yunan askerleri karaya kmak istemiyorlard. Sakaryadan 9 Eyll 1921de geri ekilmeye balayan Yunan ordusu tam bir sene sonra 9 Eyll 1922de zmirden de kovulmulard. Trk ordusu zmire girdiinde zmirde alnacak tedbirler 8 Eyllde Bakumandanlk ve Garp (Bat) Cephesi Kararghnn bulunduu Kasabada kararlatrlmt. zmirin igaline ve inzibatna 8.Piyade Tmeni grevlendirilmi, mevki kumandanlna bu tmenin kumandan Albay Kzm Bey (Tmgeneral Kzm Sevktekin), askeri valiliine de Birinci Kolordu Kumandan zzettin Paa tayin edilmiti.

757 Hikmet Nazm Kuvay Milliye Sf:120 Bilgi Yaynevi Ocak 1974 Ankara

462

htillci Trkler

Trk Svarileri zmirde

9 Eyllde gn aarrken villalarn zerlerinde yabanc bayraklarnn dalgaland Bornovada hafiften esen rzgara Trk svarilerinin rzgar da eklenmiti. leden sonra 14nc Tmen Karyakaya, 1inci Tmen Bornovaya girmi, Mersinliden ilerleyen 2nci Tmen. 21i subay, 1.500 er, Yunanly esir almt. Svari Bl Pasaporta geldiinde bir Rumun att bomba ile Yzba erafettin Bey bandan yaralanm, bu haliyle saat 10.30da Hkmet Konana, 14. Alaydan Yzba Zeki Bey klaya, saat 13de, 3nc Kafkas Tmeni Svari Blnden Astemen Besim kaleye Trk bayran ekmilerdi. zmire ilk giren 4.Alay Kumandan Kaymakam Reat Bey, Kadifekaleye Trk bayrann ekilii yle anlatlyor: Mensup olduum svari ikinci frkas 8 Eyll 1922 gn Manisadan Sabuncu Boazndan zmire doru hareket etti. Boazda Niften zmire ekilen Yunan kuvvetlerine rastlad. Akama kadar dmanla savat ve geceyi Sabuncu Boaznda geirdi. Eyll sabah frka zmire doru hareket etti. Bornovann gneyinde zmire kamakta olan dman kuvvetlerine ate edildi. Binba erafettin Bey komutasndaki birlikler Bornovaya girdiler Yollar ellerinde silahlar olan akn Yunan askerleriyle doluydu. Trk askerleri bunlara nem vermiyorlard. Ama ara sra ate edenler de oluyordu. Tuzakolu fabrikasndan u birliine ate edilmi ve drt asker ehit edilmiti. Binba erafettin Bey Hkmet konana gitmiti. Kadife Kalesine ktm ve emir avuum Bilecikli Celile kalenin stne Trk bayran ektirdim. Saat on buuk vard. 758 5inci Svari Alay Aydndan gelen treni durdurup, Yunanl 5 subay ve 700 eri esir ald sralarda, Fransz muharebe gemisinden gelen bir subay, Tmen Komutan Mrsel Paaya: Bir emriniz var m ?diye soruyordu. Mrsel Paa da, Fransz gemisinin telsizi ile zmirin alndn Ankaraya bildirmiti. zmirde Trk halk adeta sevinten uuyor, Trk birlikleri iek saana altnda ilerlerken, Kordonboyunda drtnala etrafa kvlcmlar saan nal sesleri zaferi mjdeliyordu. (1) zmirin dalarnda iekler aar. Altn gne orda srmalar saar Bozulmu dman yel gibi kaar Yaa Mustafa Keml Paa yaa Adn yazlacak mcevher taa (2) zmirin dalarnda oturdum kaldm ehit olanlar deftere yazdm ksz yavrular barma bastm Kader byle imi ey garip ana Canm feda olsun gzel vatana

758 30 Austos Hatralar Cumhuriyet Gzt. Eki Sf:100 Austos 2000-stanbul

463

Gen Trklerden Cumhuriyet Halk Frkasna

(3) zmir dalarna bomba koydular Trkn sancan ne koydular. anl zaferlerle dman bodular. Kader byle imi ey garip ana Kanm feda olsun gzel vatana.

(4) Trk oluyum ben lmek isterim Toprak diken olsa yatam derim Allahtan utansn dnenler geri Yaa Mustafa Keml Paa yaa Adn yazlacak mcevher taa

Yunan birlikleri dank ve perian bir halde zmire komular bulabilenler bir gemiye atlayarak, fetih iin geldikleri Trkiyeden kayorlard. Gemilere binmeden nce Trk mahallelerini yakmlar, Trkler ise, Gayrimslim mahallelerine ve evlerine dokunmamlard.759 Anadoludaki Rumlar zmire katklarndan Kordonboyu, kiliseler ve limandaki btn aralar Rumlarla dolmutu. Fesatlar ehirde yer yer yangnlar karrken dier taraftan halk askerlerimize iek atyor, kolonyalar ve lavantalar serpiyor, aralarnda Rumlarn da olduu ahali zito Mustafa Keml Paa, Zito Trkiye diye baryordu. Mustafa Keml, zmire piyadeden nce girmi ve Kordonboyunda demirli ngiliz torpidolarnn karsnda kararghn kurmutu. Kendisini ziyarete gelen ngiliz Konsolosunun: Bize harp mi iln edeceksiniz? yollu kmser ve gzda verircesine sorusuna: Benim burada kendi vatanmda olduumu bilmiyor musunuz? Bu gerei hl grmyor musunuz? Siz hl o zihniyette iseniz birbirimizle esasen harp halindeyiz demektir. yle ise, evet, bir kere, on kere, yz kere daha harp iln ediyorum demiti. 760 zmire ilk giren Trk komutanlarndan Yzba hsan Hekimolunun yolunu kesen bir Trk kz, evlerinin Trk askerler tarafndan yamalandn sylemiti. Bu duruma hayret eden komutan derhal eve giderek zerlerinde Trk askerlerinin niformas olan yamaclar yakalamt. Bu askerlerden birisi komutana ate etmi, kurun kolunu syrarak gemiti. Yamaclardan ate eden ldrlm, dierleri teslim olmak zorunda kalmlard. Bu askerler zerinde yaplan incelemelerden sonra bunlarn Trk olmad, kyafet deitirmi Yunan askeri olduu anlalmt.761 Trk askerleri zmir sokaklarnda ilerlerken Rum ve Ermeniler evlerinin camlarndan Trklere ate ediyor, karlan yangnlarn sndrlmesini engellemeye alyorlard. 12 Eyll gn karlan yangnlar sndrlmt ama Basmahane ve ayrlbahe (zmir Fuarnn olduu blge) de yeni yangnlar balamt. Hnca hn dolu sokaklarda kadn, erkek, oluk ocuk, ihtiyar, gen durmakszn alk tutuyorlar herkes sokaa dklm: pencerelerden tam: damlardan sarkm, sel boanr gibi sram sram barp alklyorlard. Evler ve dkknlarda binlerce Trk bayra dalgalanyordu. Dar yollar bsbtn tkanm, adm atmak imkanszlamt. Bu sralarda Mustafa Keml yemee oturmak iin hazrlanmt ki, bir top ve mitralyz yaylmdr balam, konsoloslar ekilip gitmilerdi. Yaverler, karargh zabitleri, ellerinde kk kk ktlarla, ara sra da harita paftalar ile hzl hzl
759 Sherrill Charles H. Bir Eliden Gazi-Mustafa Keml Sf:152 Tercman 1001 Temel Eser - stanbul 760 naydn Ruen Eref Atatrk zleyi II Sf:61-62 Cumhuriyet Gzt. Eki Kasm 1998-stanbul 761 naydn Ruen Eref Atatrk zleyi II Sf:109 Cumhuriyet Gzt. Eki Kasm 1998-stanbul

464

htillci Trkler

gelip gitmeye balaynca ortalkta, grevli subaylardan baka hemen hi kimse kalmamt. Ziyafet meydan birdenbire adeta karargh masas olmutu. Ardndan kuatlan zmirin, nnde de Kordonboyunca yabanc torpidolar, daha aklarda da zrhllar vard. Top, tfek sesleri bir, bir buuk saat boyunca devam ederek, ehir merkezine doru yaklayordu. Bir mddet sonra sesler azalm ortam sakinlemeye balamt. olak brahimin nnden kaan Yunanllar, zmirin kendi ellerinde olduunu sanarak zmire snmak istemilerdi. Ama,Trk ordusu tarafndan sarlnca emeye ynelmek zorunda kalm ve ortalk sakinlemiti. Hkmet kona meydanndaki kalabaln ortasndan geirilen Yunan esir kafileleri Mustafa Kemlin bulunduu Hkmet Konann nnden geerken, sanki onu greceklermi gibi oraya doru bakyorlar: Oraya doru bakarken de birbirlerine arpp, birbirlerinin ayaklarna basarak sralarn bozup, birbirlerini iteleyip kakarak ve hep: Mustafa Keml .. Mustafa Keml zito Mustafa Keml diye baryorlard. Mustafa Keml ise balkona km, lgn alklar arasnda halk selamlyordu. Mustafa Keml de ehre girince Kramer Palas Oteli ne uram, srmas yada nnde arkasnda kouan generalleri ve subaylar olmad iin, salona girmek istediinde garson yer olmadn gereke gstererk onu ieri almak istememiti. Fakat mterilerden biri onu tanyarak: Mustafa Keml... Mustafa Keml... diye barm, ieride bulunanlar byk bir aknlk iinde kalmt. Mustafa Keml kimsenin rahatsz olmamasn isteyerek bir masaya oturup birer kadeh iki syledikten sonra: Kral Konstantin hi bu otele gelip de bir kadeh rak iti mi? deyince garson: Hayr, efendim! diye cevap vermiti. Mustafa Keml garsona: yle ise neden zmiri almak istemi?diyordu.

Ne i Var Bu Donanmann zmir Limannda ?

Frsatlarn yamalarna kar iddetli tedbirler alnm, 8.Tmen ehrin inzibat ilerini ele aldktan sonra Svari kolordusuna Seydikye yaklat haber alnan dman kuvvetini yakalamak grevi verilmiti. Mendereste ekilen ve 3.Svari Tmeni tarafndan takip edilen Yunan kuvvetlerinden 37 subay, 4.200 er ve 4 top teslim alnm, sonradan birlikte bu say 64 subay 6.650 ere ulamt. Can havliyle direnmeye alan Yunan kuvvetleri yerde Trk emberinden kurtulmu, Urla yarmadasnn ve emenin corafi durumu da onlara yardmc olunca her trl deniz aracyla Sakza gitmilerdi. 11 Eyllde dman Kocadadan, 14 Eyllde de Yaclardan karlm, dalk arazide art muharebeleri yaparak 15/16 Eyll gecesi emeden Sakza 2530 bin kiilik Yunan kuvveti ekilmiti.

465

Gen Trklerden Cumhuriyet Halk Frkasna

11 Eyllde zmirde kan yangnn ardndan 12 Eyllde de Urla yaklmt. zmirdeki yangn nce sndrlm ise de Rumlarn ve Ermenilerin faaliyetleri yangnn 15 Eylle kadar devam etmesine neden olmu, Yunan askerleri de ekilirken birok ky ve ehri yakm, insanlarn bazlarn silahlarla, kimilerini de kuyulara atarak ldrmlerdi. Fransz llustration Gazetesi muhabiri G.Ercole 13 Eyll 1922 tarihli haberinde yle diyordu: "...Ermeni mahallesinde iki yeni duman yn gzkt. Durum daha ciddi bir hale geliyor, nk rzgr hzn arttryor ve alevleri Avrupa (Frenk) mahallesine doru savuruyor. Orada da alevler gzkmeye balad. Alevler atrdyor ve fiekler patlyor. Trk igali altnda yaamaktansa lmeyi tercih eden Ermeniler, evlerini atelemiler ve Trk askerleriyle mcadeleye girimilerdi..." zmir tfaiye efi Polonyal Grescovich yangn ile ilgili raporunda Yunan askerlerinin azndan: "zmir'i Trklere brakmaya mecbur kalrsak yakacaz..." eklinde szler duyduunu ifade etmesine karn, zmir'i Ermenilerin yaktn ifade etmi, itfaiyecilerin yangn sndrmeye giderken Rum hastanesindeki yarallarn: "Ermeniler bizi yakt.. eklindeki yakarlarn duyduklarn, bu insanlarn; Ermeni evlerine bitiik oturduklarn ve Ermenilerin duvardan delikler ap buradan gaz dkerek evlerini atee verdiklerini sylediklerini belirten Grescovich, yangn sndrmeye alrken Ermeniler tarafndan kendisine ate edildiini, atlan mermilerin yangn tulumbalarna da isabet ederek zarar verdiini sylyor, kadn klna girmi Ermenilerin yangn karrken yakalandklarn bildiriyordu. zmir'de Franszca olarak yaynlanan "Le Levant Gazetesi", 21 Eyll 1922 tarihli haberinde de yangnn Ermeniler tarafndan karldn ifade ediyordu: "Ermeni Kilisesi'ne yaklak 100 metre uzaklkta bir Ermeni evinde ilk yangn grld. Bu ilk giriim, itfaiyecilerin abalaryla engellendi. Birka saat sonra kilise evresinde patlayc maddeler ate almt. Yangn, e zamanl olarak Basmane'deki ve Soukeme'deki Ermeni evlerinde balad ve art arda Ayavukla'da, Ayaparaskeri'de ve Kirear Mahallesi'ndeki Ermeni evlerinde yangn kt. Yangndan nce btn Ermeni evleri kapalyd ve herhangi bir hayat belirtisi yoktu. Yangnla birlikte Ermeniler silahl olarak evlerinden ktlar. Hatta Ayavukla Mahallesi'nde bir Ermeni'nin kendi evini atee vererek kt grld. Birok evde yangn krkleyen paavra paralarna rastland. Bu mahallelerde yaayan Ermeniler, ayn zamanda yangn sndrmek isteyen itfaiye erlerine ate etmeye balad. Ermeni mahallelerinde ve arda bomba atan Ermeniler grld ve tutuklandlar. Daraa'ta Yordani Aleksiyati adl bir Rum, evini yakarken yakaland. Kendisine bunu yapmas iin bir Rum grevli tarafndan para verildiini itiraf etti. Anadolu'daki Ermeni alaylarn rgtleyen mehur Trukom, Yunanllara zmir'i terk etmeden nce yle seslenmiti. 'Siz zmir'i Trklere brakarak kan. Biz ancak ldkten sonra zmir'i onlara teslim edeceiz.' Gerekten de zmir'i yakmak iin burada bir Ermeni komitesi kurulduu anlalyor." tilaf devletleri zmirdeki sava gemilerinden, kendi yurttalarn korumak amacyla karaya deniz askerleri karm, 11 Eyll gn amiraller ve konsoloslar 1inci Ordu Komutan Nurettin Paay ziyaret ettiklerinde ngiliz amirallerinin kendilerini dost mu, dman m gryorsunuz sorusuna Nurettin Paa:

466

htillci Trkler

Siz nasl gryorsunuz diye yant verince ngilizler de: Dost yant vermilerdi. tilaf devletleri 15 Eylle kadar kendi uyruklarn ve iki yz bin Rum mltecisini gemileriyle zmirden tadlar 762 zmir yanarken alevler Mustafa Kemlin bulunduu yeri de sarmt.Yangn yaklat iin tel balam, Mustafa Kemle, evden klmas gerektii nerisi uzunca bir sre reddedilmi daha sonra Mustafa Keml zmire geldii vakit, onu evine davet eden Ltife Hanmn Gztepedeki kkne gitmeye karar vermiti. Bir kamyon dolusu asker nde Mustafa Kemlin arabasnn yolunu aarak yola devam ediyor ve halk arasndan: O... o.. ve korkarak: Mustafa Keml... sesleri kyordu. Ar yryen otomobil on binlerce Rum, Ermeni ve Yunanl iinden, geerek Mustafa Kemli Gztepeye gtrmt. Yollardan geen Yunanl esirlerin durup dururken ikide bir: Yaa Mustafa Keml yaa... diye barlar arasnda zmir yanp kl olmutu. Yangnn ilk defa nerede baladn kimse bilmiyordu. Basmahane istasyonu yaknlarndaki ukur Sokanda bir ev yanmaya balam, Trk askerleri sivil Ermenilerin silahlarna el koymak iin mahalleye girdiklerinde zerlerine ate alm, bomba atlmt. Aya Stefandan meyve haline kadar her yer, evler, dkkanlar yanyordu.763 Yangnn Ermeniler tarafndan karld kulaktan kulaa yaylyordu ama Ordu Komutan Nureddin Paann da bu ite parma olduu ynnde sylentiler dolayordu. Mustafa Keml, kalmakta olduu Uaklgiller kknde stanbuldan gelen Fransann stanbul Yksek Komiseri General Pelle ile grm,onun Trk ordusuyla Yunan ordusu arasnda bir mtareke zemini hazrlama ve stanbula bir asker giriimde bulunma olasln nleme abalarn reddetmiti. General Pele benzi atm ve ayaklar sendeler bir haldeydi. Grmeler srasnda Mustafa Kemlin tercmanln yapan Saffet av bu grmeyle ilgili unlar sylyordu: Paa epeyce sert konutu. Hele, Generalin Yunanllar arkalar veya acndrrcasna syledii bir sz zerine : Gryorum ki, siz ev sahibiyle hrsz bir tutuyorsunuz demesi yok mu, adamcaz adeta akna evirdi.Kekelemeye balad. Paa sesini gittike ykselterek: Bu faciann mesulleri mttefikiniz ngiltere ve siz Franszlarsnz diyordu.: Yunan ordularn tehiz edip stmze saldrdn; Anadoluya kundak sokan siz oldunuz. imdi de merhamet ve insaniyet telal etmeye kalkyorsunuz Ben Franszcam unutmutum. ylesine bir heyecan iindeydim. Sanyordum ki, btn sylediklerini kelimesi kelimesine tercme etsem Generalin bir tarafna inecektir. Nitekim bir kere szn biraz yumuataym dedim. Hemen bana dnd: Yanl tercme diyorsunuz! dedi. Paay hi Franszca bilmez zannyla bu hatay ilemitim. Mahcubiyetimden yerin dibine geecektim. Saffet av konuma bittikten sonra general Pellenin ayrl srasnda yaverinin onun kulana yaklaarak :
762 Belen Fahri Byk Trk Zaferi Sf: 125-129 Cumhuriyet Gzt. Eki Austos 1999-stanbul 763 Reinhart Richard zmirin Klleri Sf: 440-441 Hrriyet Yaynlar 1973- stanbul

467

Gen Trklerden Cumhuriyet Halk Frkasna

Generalim, Paa bana sert sert bakmt; acaba houna gitmeyen bir harekette mi bulundum? diye sormu, General Pelle de; Hayr, ocuum; o sertlik gzlerindeki magnetique kudretten geliyor demiti.764 Yabanc ziyaretcilerin ,ricaclarn ve yerli hayranlarn gitmesinden sonra taraada Mustafa Keml ile konutuu Yakup Kadri'ye dnen Mustafa Keml: "....Birka gn iinde bar isteyeceklerdir. Bylece Mill Mcadelemizin yaklak drt yl sren ilk safhas kapanm olacak. imdi bir yol ayrmndayz; ya lkeyi ve milleti, stanbul'un o ad, teslimiyeti zihniyetine ve rejimine terk edeceiz, ya da akla, bilime ncelik veren, bamsz, zgr, ba dik, yeni bir toplum olacaz. Sizce hangi yolu semeli" diye bir soru yneltince Yakup Kadri: "Tabii akl yolunu" demiti. Mustafa Keml: "....Evet, asl kurtulua akl yoluyla varabiliriz. Bunun iin de Mill Mcadele'nin ikinci safhasn amalyz. Zor, etin bir yol. Banazlkla, dar grllkle, nyarglarla, hurafelerle, iliklere ilemi cahillikle, din tccarlaryla, belki uyanmamz istemeyen d glerle de mcadele edeceiz. Ama bunu gze almak, hepsiyle mcadele etmek, bu gzel toplumu bir daha hibir gcn smremeyecei ekilde bilgi ve bilinle donatmak zorundayz. Dnya hzla geliirken biz yerimizde sayamayz. Yoksa gelecein akll nesilleri bizi affetmez!.." derken, Ankarada, Meclisteki emenin musluunun banda Bursa Milletvekili Muhittin Baha, yannda bulunan hocaya zmirin Yunanllardan kurtulduunu mjdelemiti. Bu mjdeye karlk olarak hoca: Yunanldan kurtulduk, bakalm Mustafa Kemlden ne zaman kurtulacaz diyordu.765 zmir Limanndaki ngiliz donanmas, Mustafa Kemli iyice rahatsz etmeye balad iin: Ne ii var bu donanmann zmir limannda? diyerek yanlarnda bulunan Latife Hanma: Siz Franszca yazar msnz? diye sormu: Evet yantn alnca: Yirmi drt saat iinde zmir limanndan kp gitmesi iin filo komutanna bir ltimatom yaznztalimat vermiti. Orada bulunanlardan birok korkak: ngilizlerle harbe tutuacaz, her ey bitecek... diyorlar ve Mustafa Kemli vazgeirmek iin areler aryorlard. Mektubu alan ngiliz donanmas ise, yirmi drt saat sonra demir alp Trk sancan selamlayarak, ar ar limandan uzaklayordu.766 Trk ordusunun, zmir ve Bursay almasndan sonra, Trakyay da Yunan ordusundan kurtarmak iin stanbul ve anakkaleye yrmesi, ngiliz Babakan Lloyd Georgeu, dominyonlarndan yardm istemek zorunda brakm, ancak kimse kendisine yz vermemiti. stanbuldaki Fransz Fevkalde Komiseri Genera1 Pe1le, Mustafa Kemlle grmek zere zmire gelip, baz iddialar ileri srerek Trk ordularnn bu blgeye girmemesini istemi, mill hkmetin byle bir blge tanmad cevabn almt. Ayrca Trakya kurtarlma764 Karaosmanolu Yakup Kadri, Vatan Yolunda Sf: 174 letiim Yaynlar 2005 stanbul 765 Atay Falih Rfk, Atatrklk Nedir. Sf: 13 Pozitif Yaynlar ubat 2006 stanbul 766 Atay Falih Rfk M.Kemlin Mtareke Defteri ve 19 Mays Sf: 24 Cumhuriyet Gzt. Eki Mays 1999-st.

468

htillci Trkler

dka Trk ordusunun durmayaca da kendisine sylenmiti. Daha sonra da, Franklin Bouillon, bir Fransz sava gemisiyle zmire gelip, Mustafa Keml ile grmt. tilf Devletleri Dileri Bakanlar 23 Eyll 1922 tarihli bir nota ile asker harektn durdurulmas ve Bar Konferansnn toplanmasn istemi, Mustafa Keml, Rumelide Dou Trakya mill snrlarmza katlmadka, asker hareketten vazgeilmeyeceini bildirerek, bu blgeden dman birlikleri karld takdirde, byle bir harekete devam etmeye gerek kalmayacan bildirmiti. Bu notada, Venedik veya baka bir ehirde toplanacak olan ngiliz, Fransz, tlyan, Japon, Romen, Srp-Hrvat-Sloven Devleti ile Yunanistann da arlaca bir konferansa, delegelerimizin gnderilip gnderilmeyecei, grmeler srasnda Boazlardaki tarafsz blgelere Trk askeri gnderilmemesi artyla, Edirne dahil olmak zere Merie kadar Trakyann Trkiyeye iadesi ile ilgili Trk talebinin olumlu karlanaca bildirilmiti. Notada; boazlardan, aznlklardan ve Trkiyenin Milletler Cemiyetine girmesinden sz edilirken konferansn toplanmasndan nce, Yunan birliklerinin, tilf Devletleri komutanlarnn izecekleri bir hattn gerisine ekilmesi iin, tilf Devletlerinin nfuzunu kullanacana sz veriliyor, bu konularn grlmesi iin Mudanya veya zmitte toplanlmasn istiyordu. Emperyalistlerle uyuan ve halkn gznden dm bulunan Vahdettinin tahttan indirilmesi ve saltanatn kaldrlmas gndeme geldiinde, buna kar kan Rauf Orbay, babasnn Vahdettinden byk iyilik grdnden bahsediyor, bu nedenle Padiaha candan ve yrekten bal olduunu ifade ederek Mustafa Kemle: Bu iyiliklerin hatras hl kanmda yayor. Benim devim, Halifeye ve Sultana sadk kalmaktr. Bunlarsz Trkiye kmeye mahkumdur diyordu. 1 Kasm 1922 gn sultanln kaldrlmas gndeme geldiinde Mustafa Keml Rauf Beyi meclisteki odasnda kabul ederek ona: Halife ile sultanl birbirinden ayryoruz. Mecliste bunu destekleyici konuma yapmanz rica ederim demiti. Daha sonra Kzm Karbekiri de arp ayn ynde talepte bulunmutu. Bu konumalardan sonra Rauf Bey Meclis konumasnda Mustafa Kemlin ricasn yerine getirdii gibi ek olarak da, sultanln kaldrl tarihinin mill bayram olarak kutlanmasn nermiti.767 Yunanllar, zmiri terk ederken kurtardklar birliklerini Dou Trakyaya gtrmler burada yeniden dzene sokma almalarna balamlard. Onlarn yeniden toparlanmasn istemeyen Mustafa Keml, Yunanllar Trakyadan da atmak istiyordu. Bu nedenle de Trk ordusu iki byk kol halinde stanbul ve anakkale boazlarna ynelince ngilizlerle kar karya gelmiti. Mttefikler, 15 Mays 1921de tarafsz kalacaklarn bildirerek stanbul ve anakkale boazlarnn iki yakasnda, tarafsz blgeler oluturmulard. Trk ordusunun blgeye gelmesiyle Mttefik silhl kuvvetlerinin bakomutan General Harrington, Trklerin karsnda ynak yaptrdlar. Mttefik devletlerin hkmetleri bu durum karsnda daha nce izledikleri bekle ve grpolitikasn brakmak zorunda kalm, Trk ordusunun tarafsz blgeye girmesine izin
767 Aralov S. Bir Sovyet Diplomatnn Trkiye Hatralar 2 S:195 Cumhuriyet Gzt. Eki Aralk 1997-stanbul

469

Gen Trklerden Cumhuriyet Halk Frkasna

vermeyeceini aklamt. Mustafa Keml bu aklamaya aldr etmeyince, ordunun ileri kollar, tarafsz blgeye girmi, yryn srdrerek, byk devletlere meydan okuyordu. Yeni bir sava olasl mttefikler arasnda atlak yaratm ve Fransa, igal birliklerini geri ekince, talya da ayn yolu izleyerek birliklerini cepheden ekmiti. Bylece yalnz kalan ngilizler: Trklerle kar karya kalmt. ngiliz donanmas anakkale nnde toplanm: Cebel-l-tarktan, Maltadan ve Msrdan takviye kuvvetleri getirilmiti. ngiliz halk ise, yeni bir savaa kar idi. Bu srada Fransadan gelen Franklin-Bouillon bir atekes grmesi yaplmas ve Mttefiklerin Dou Trakyann Yunan birlikleri tarafndan derhal boaltlmasn dikkate almay kabul ettiklerini bildirmiti. Bu grmelere, smet Paa Trk temsilcisi olarak katlm, Mudanyada yaplan toplantya Yunanllar da bir heyet gndermi, ama gemilerinden dar kamamlard. Grmelerde: Trakyann boaltlmas ve Mttefiklerin stanbuldan ekilmesi istenince grmeler durmutu.

470

htillci Trkler

Belki de Baz Kafalar Koparlacaktr

Trk istekleri siyasal bir nitelik aldndan hkmetine danmak gereini duyan General Harringtona, ngiliz hkmeti: Trakyann boaltlmasna Evet, stanbuldan ekilmeye ise Hayr direktifini vermiti. Yaplan grmelerin ardndan, 10 Ekim 1922 gn: Yunanllarn Meri rmana kadar btn Dou Trakyay derhal boaltmas; stan buldaki sivil ynetimin Ankara hkmetine devredilmesi; Yabanc igal birliklerinin elden geldiince ortalkta grnmemesi; Trk birliklerinin de tarafsz blgelerden geri ekilmesi kararlatrlmt. Bu grmelerle ilgili smet nn hatralarnda yle yazyor: Grdmze gre mttefikler iin en mhim mesele, Boazlar meselesiydi. Yunanllar Anadolunun her tarafndan tahliye olundular. imdi, Trakyann da tahliyesini isteyeceiz, stanbulda ve Boazlar mntkasnda, ngiliz, Fransz ve talyanlar var. () 3 Ekimde Mudanya Konferans ald. Yunanllar konferansa itirak etmediler. Mudanya nnde bir Yunan gemisi vard. General Mozarakis ile Albay Saryanisten Kurulu Yunan heyeti gemideymi. Dar kmadlar. () Loyd Georgeun nihayete kadar Yunan davasn tuttuunu, onlar Anadoluda bir imparatorlua kavuturmak iin uratn gsteriyordu. stanbuldaki askerlerinin bu politikaya aykr bir yolda olduklarna inanamyorum. Sonradan reniyoruz ki, bizim anakkale zerine yrye getiimiz esnada bu ileri hareketi durdurmak iin bir ltimatom vermek ve Trk askerleri durmad takdirde, zerlerine ate etmek hususunda General Harringtona emir vermiler. General Harringtonun bu emri 24 saat tehir etmi ve bylece bir harbe mahal vermemi olduunu naklediyorlar. Mudanya Konferansnn ilk gn Trakya meselesinin mzakeresi ile gemitir. Konferansn ikinci ve nc gnlerindeki intibalarm ve vaziyeti Ankaraya bildirince Mustafa Keml Paadan aadaki talimat aldm: 1- Karaa Edirne ehrinin bir mahallesidir. Yunan ordusu ve idaresi Edirne ehrinin tamamen garbna ekilmelidir ve orada, btn arki Trakyada olaca gibi, Trkiye Byk Millet Meclisi hkmeti teesss etmelidir. 2- Trakyann tahliye ve bize teslimi katiyen gayri muayyen bir zamana talik olunamaz. Tesellm derhal balayacak ve bilainkta devam edecektir ve azami otuz gn zarfnda tesellm hitam bulacaktr. Tesellm edilen her noktadan tilaf kuvvetleri ve komisyonlar derhal ekilecek ve otuz gn hitamnda da tilaf komisyonlar ve ktalar btn Trakyay terk etmi bulunacaklardr. Trakyaya tecavzn meni tedbiri bakaca teemml ve tespit olunmaldr. Bu tedbir mutlaka kuvvet istihdamn zaruri klmaz. Dveli mttefikann bu hususta icap edenlere ihtar ve bize kar tekeffl bile maksad temin edebilir. Dveli mttefikann bu tarz teminat hilafnda hareket edenlere kar ordularmzn derhal Trakyaya geirilmesinin hibir maniaya tesadf ettirilmeyecei de tabiidir.

471

Gen Trklerden Cumhuriyet Halk Frkasna

3- Yunan ordusunun gerek Anadoludan ve gerek Trakyadan alp gtrd silahsz ahaliyi Yunan Hkmeti mukavelei askeriyenin imzasn mteakip derhal iade etmelidir. Esiri harp olan zabitan ve efradmzn dahi ayn zamanda iadesini talep ederiz. 4- Ekalliyetler hakknda verdiiniz cevap muvafktr. Filhakika bu mesele Mudanya Konferans mzakerat hududu haricindedir. 5- Tatili muhasemat iin Trakyann yalnz Yunandan tahliyesi ile iktifa mmkn deildir. Herhalde badettahliye hkmetimizin oradan teesss etmesi zaruridir. Yunandan tahliye edilecek olan Trakyamzn tilaf devletleri taht igal ve murakabesinde kalmasna hibir sebep ve lzum yoktur. arki Trakyann Franszlar tarafndan igali de mevzubahis olamaz. Ancak arki Trakya ile Yunan ordusu arasnda Garbi Trakyann veya bir ksmnn Franszlar tarafndan igali mucibi emniyet olur. 6-Prensiplerde itilaf olup mzakerata devam halinde dahi, ngilizlerin Boazlarda tahdidattan ve tevsii tahkimattan ve emniyet baholmayan tedbiri askeriye ittihazndan sarfnazar etmelerini talep ederiz. Mukavelei askeriye akdinden sonra da stanbul ve anakkalede, ngiliz tahidat ayan kabul deildir. Bakumandandan ki Talimat Aldm. Birinci talimatta, yle diyordu: Bugn, 6 Ekim leden sonra saat 2.30da toplanacak olan konferansta, belirtilen esaslar taraflarca prensip olarak kabul edilmedii takdirde, mzakerelerin bundan sonra devam edecek gnlerde askeri harektmzn atalete mahkm braklmas mhim ve gayri kabili telafi mahzurlar douracandan, harektn durdurulmas hakkndaki salahiyetinizin, 6 Ekim leden sonra saat 6dan itibaren kaldrlm olduunu tebli ederim. Bakumandann ayn gn bana gnderdii ikinci talimat da udur: Ekimin altnc gn mukarrer itimanzda, Trakyann, zmirde tespit olunan esasat dairesinde Trkiye Byk Millet Meclisi hkmetine iadesini kabul eylemedikleri takdirde tasavvur buyrulduu vehile 6/7de hemen stanbul zerine harekete geiniz... Mzakere menfi neticelendii halde ngiliz generaline Trakyadaki dman takip iin stanbul ve anakkale zerinden icray harekt edecek ktaatmzla, ngiliz ktaat arasnda bir suitefehhm vukuuna meydan brakmamak iin imdilik, icap edenlere evamir ve talimat vermesi muvafk olacan bildiriniz. Bu teklifi, Fransz ve talyan generalleri muvacehesinde yapmak muvafk olur. Ben, bunun zerine ordulara emir verdim. Mudanya Konferansnn kesilmesi ihtimalinden bahsederek, 1. ve 2. ordularn, Marmara blgesinin daha gneyinde kalan ktaatnn Kocaeli ve anakkale Blgesine harekete geirilmesini bildirdim. () lk tepki Franszlardan geldi. General Pell ve Franklin Bouillon telalandlar ve bize mracaatta bulundular. Aman yapmayn, diyorlard. Konferans byle buhranl bir noktaya geldi. Biz henz anakkale nndeki ktalarmz harekete geirmi deiliz. Gerideki kuvvetleri ileriye yanatryoruz. () 9 Ekim gn sabahleyin Fransz ve ngiliz generalleri Mudanyaya gelerek, benimle hususi olarak, dosta grmek istediklerini bildirdiler. Oturduk, konutuk. Ama vaziyet hakikaten gergindi. Harekt durdurmak yetkimin sona erdiini, bundan sonra serbest hareket zaman geldiini kendilerine anlattm. Ktalarmzn, zmir blgesinde, kendilerince bitaraf

472

htillci Trkler

saydklar mntkay gemi olduundan ikyet ettiler. anakkalede de Trk ve ngiliz ktalarnn birbirlerine ok yakn ve gergin vaziyette olduklarn, General Harringtonun durumdan endie duyduunu sylediler. () Mtarekenameyi 11 Ekimde sabah saat 6.00da imza ettik. Yunan murahhaslar bu mukaveleyi imzalamaya salahiyetli olmadklarn bildirmiler. Mttefik generaller, bunu bana sylediler. General Harrington, bunda bir mahzur olmadn belirterek, Yunan murahhaslarnn mukavelenameyi imza etmemelerinin yrrle girmesine bir mani tekil etmeyeceini, esasen mukavelenamenin tatbikinin mttefiklere ait olduunu ifade etti. Mtarekenamenin imzalanmas ile istediimiz neticeyi alm bulunuyorduk. Tek silah atmadan Trakya bize teslim edilecekti. Mtarekenameyi imza ettim ve hemen Bursaya geldim. Bundan sonra mtarekenin tatbikine geilecekti. Tahliye derakap balayacak ve Yunanllar, Trakyay 15 gn zarfnda tahliye etmi olacaklard. Biz Trakyann igali ve idarenin orada tesisi iin tertiplere baladk. Bu srada Kasmn 13nc gn Lozanda toplanacak olan sulh konferansna bizi davet etmilerdi. Hkmet sulh konferans hazrlna girimiti.768 11 Ekim de imzalanan mtareke ile Misak- Millde saptanan Trakya snrlar izilmi, grevinden istifa eden Lloyd George 16 Ekim 1922de yapt bir seim konumasnda unlar sylyordu: () Dier meziyetlerinden sarfnazar ediyorum. Trk gibi birinci snf muharip insanlara kar blf yapmay tecrbe etmek iyi deildir. Bu oyun ancak korkaklara tatbik edilir. Trkler iin ciddiyetini veya gevekliini derhal anlarlar. Diyebilirsiniz ki, biz Trklere kar tehditlerde bulunduk. Ancak kati karar verilmemi ise, tehdit daima hata tekil eder. Biz yalnz tehdit etmedik, bil fiil harekete de karar vermitik.Trkler, sulh tci etmek arzumuzdaki samimiyetimizin bize bu karar verdirdiini anladlar.769 Trklerin zelliklerinin ge farkna varan Trk dman Lloyd George.,bunun bedelini 19 Ekim 1922 seimlerinde ald seim yenilgisi ile demi, partisiyle birlikte sahneyi terk etmek zorunda kalmt. Yunanistanda ise ordu Kral Konstantine kar ayaklannca Konstantin lkesini terk etmi, Venizelos yeniden ibana gelmiti. Yunan Babakan Gunaris, General Hac Anesti ile drt bakan lm cezasna arptrlarak hemen aslmlard. Mttefikler Mudanya Mtarekesinin ardndan Douda yaplacak bara ilikin grmeler iin, hem Ankaraya hem de stanbuldaki hkmete ar gnderince TBMM, iddetli tartmalarn ardndan saltanatn kaldrlmas kararlatrm, Osmanl hanedanna sadece hlifelik makam braklmt. Bu tartmalar srasnda Mustafa Keml unlar sylyordu: Egemenlik kimseye verilmez, zorla alnr. Daha nce Osmanoullar bunu zorla almt, imdi de millet bunu ald. Burada sz konusu olan, zaten gereklemi bulunan bir olgunun tannmasdr. Eer bu i encmen ve Millet Meclisi tarafndan yaplrsa, benim grme gre, ok yerinde olur. Aksi halde belki de baz kafalar koparlacaktr
768 smet nn'nn Hatralar Byk Zaferden Sonra Mudanya Mtarekesi Ve Lozan Antlamas Sf: 29-47 Cumhuriyet Gzt. Eki Austos 1998 769 Cebesoy Ali Fuat Siyasi Hatralar Cilt I-II Sf:149 Temel Yaynlar2007 stanbul

473

Gen Trklerden Cumhuriyet Halk Frkasna

Encmen bakan, yal bir din adam, bunu yle bir aklamayla ifade etti: Sorunu imdi bambaka bir k altnda gryoruz, renmi olduk. Yasa tasla zerinde ok hzl bir alma yapldktan sonra genel kurula sunulmutu. Oylamann isim okunarak yaplmas isteine kar kan Mustafa Keml byle bir usuln gereksiz olduunu syleyip, tehditkr bir edayla: Yasann kabul edileceinden asla phe etmiyorum dedikten sonra, Osmanl hanedannn yedi yzyllk egemenlii sona erdirilmiti. Son sadrazam Tevfik Paa, Mareal zzet ve dier padiahlk hkmeti bakanlar istifa etmilerdi ama tahtna drt elle sarlm olan Vahdettin Halife de olduu iin grevden ekilmesi ynndeki tavsiyeleri de dikkate almyordu. TBMM, Vahdettini vatana ihanetle sulayarak olaanst bir mahkemede yarglanmasna karar vermiti. ngiltereden korunmasn isteyen Vahdettin 17 Kasm 1922 gn, sabah yanna olu Erturulu ve maiyetini alp kimseye fark ettirmeden bindii bir ngiliz gemisiyle Maltaya kamt. Mekke erifi Hseyinden yardm ve himaye istemi, ancak ilgi grmemiti. Birka yl sonra San Remoda ld. Hilfet, Millet Meclisi tarafndan Sultan Abdlazizin olu olan ehzade Abdlmecite verildi. 24 Temmuz 1923 tarihinde svirenin Lozan (Lozan) ehrinde, Trkiye Byk Millet Meclisi temsilcileriyle ngiltere, Fransa, talya, Japonya, Yunanistan, Romanya, Bulgaristan, Portekiz, Belika, Rusya, Yugoslavya temsilcileri tarafndan, Lozan niversitesi salonunda Lozan Anlamas imzaland. galci devletler ile kesin bir antlama yaplmas iin, Trkiye, 4 Ekim 1922 tarihindeki notasyla, grmelerin zmirde balatlmasn istemi, galci devletler, zmirde Yunan mezalim ve tahribatn grmezlikten gelmek iin, svirenin Lozan ehrini tercih etmiti. Konferansn 13 Kasm 1922de balayaca iln edilmi Trkiyede iki hkmet olduu telakkisiyle, grmelere katlmas iin Ankaradaki Trkiye Byk Millet Meclisi ve stanbuldaki Vahdettine mracaat etmilerdi. TBMM, bu duruma son vermek iin, 1 Kasm 1922 gn kard iki maddelik bir kanunla, Saltanat ve Osmanl Hkmetini, 16 Mart 1920de stanbulun tilf devletlerince resmen igalinden itibaren kaldrldn kabul ve iln ettii iin 600 yldan fazla hkmran olan Osmanl Hnednna son verilmi ve Lozan Konferansna TBMM hkmeti, tek bana katlmt. 13 Kasm 1922de balayaca iln edilen konferans, 20 Kasmda balatlm, Lozan Konferansnda TBMMni, Hariciye Vekili (Dileri Bakan) ve Edirne Mebusu smet Paa (nn) ba murahhaslnda, Shhiye Vekili (Salk Bakan) ve Sinop Mebusu Dr. Rza Nur, Trabzon Mebusu Hasan Bey (Saka) murahhaslar, yirmi drt mavir, sekiz ktip, bir mtercim, gazeteciler ve askerlerden meydana gelen heyetle temsil ediyordu. Franclin Bouillon, Lozan grmelerine Mustafa Kemlin katlmasn istemi o da, kendisin lke dna kamayacan, eer konferans zmirde dzenlenirse katlabileceini sylemiti. Bunun zerine Franklin Bouillon, smet nnnn konferansa katlmasn nermiti.

474

htillci Trkler

Ama ona rakip olarak Kzm Karabekir km, Mustafa Kemlde onu bu isteinden vazgeirebilmek iin : Yalnz bir mesele var. Sizin Ruslarla aranz kt. Ba delege olmanz bize faydal olmaz, O halde bu vazifeye bir asker semeliyiz.diyerek istedii sonucu almt. O srada Ruslarn Lozan Bar Konferansna katlmayacaklarna ilikin yaylan bir haber zerine Kzm Karabekir tekrar Mustafa Kemle gelerek: Benim Lozan konferansna gitmemde artk mahzur kalmad, diyerek tekrar bu grevi istemesi zerine Mustafa Keml, konferansa smet Paay gndermeye karar verdii iin yine bu grevi elde edememiti. Ruslar konferansa katlsa da katlmasa da Lozan grmelerini smet Paa idare edecekti. ngiltere heyetini stanbul fevkalde komiseri Sir Horas Rumbolt ve Musul Petrol letmesi irketinin idare heyeti bakan Lord Curzon: Fransa adna ark Fevkalade Komiseri General Pelle: talyay stanbul Fevkalade Komiseri Marki Camille Garoni ve Sezar Montanya: Japonyay Roma Bykelisi Baron Hayai, Baron Uiyai: Yunanistan Elefteryos K. Venizelos ve Demeter Kaklamanos: Romanyay Konstantin Dimondy, Konstantin Konseska: Srp-Hrvat-Sloven Kralln Dr. Milotin Yuvanovi: Bulgaristan Bogdan Morfot, Dimitri Stanciof, M.Stambulhu, M.Kinstantoderof: Rusya adna M.ierin, M.Rekefski ve M. Mdivani: Portekizi M. M. Pereyre: Belikay M. Beletzer ve Amerikan mahitlerinden M. Caylnd, M. Gru ve Amiral Bristol temsil ettiler. Konferansa, ev sahibi olarak, svire Cumhurbakan Hab, bakanlk yapt. 21 Kasm 1922de, konferansta grlecek sorunlar iin komisyonlar oluturuldu. Asker ve Arazi Komisyonu Bakanlna Lord Curzon: Aznlklar ve Yabanclar Komisyonu Bakanlna Marki Garroni: Mal ve ktisad Komisyon Bakanlna Fransa temsilcisi M. Barriere seildiler. TBMMnin Lozan Konferansndaki program, 28 Ocak 1920 gn, son Osmanl Mebuslar Meclisinin kabul ettii Misak- Mill (Mill And) hkmleriydi. Bu hkmler unlard: 1) Musul, Kerkk ve Sleymaniye ile 2) Bat Trakyann Anavatana katlmas: 3) Kapitlasyonlarn kaldrlmas: 4) Aznlklara stn haklar verilmemesi: 5) Boazlar ile stanbulun emniyetinin salanp, btnyle hakimiyetimizde kalmas. Grmeler, ilk hafta dosta gemi, ikinci hafta, devlet borlar, kapitlasyon, Musul ve stanbulun boaltlmas meselelerinde, anlamazlk knca, 4 ubat 1923 tarihinde grmeler kesilerek, heyetler geri dnmlerdi. 20 Kasm 1922 4 ubat 1923 tarihleri arasnda devam eden Birinci Lozan Konferansnda, 30 Ocak 1923te Trkiye ile Yunanistan arasnda Esirlerin Deitirilmesi hakknda mukavele imzaland. Birinci Lozan Konferansnda: 1) Edirnenin stasyon Mahallesi Karaaa, Yunanllara brakld. 2) Karadenizden Akdenize kadar Trkiye ile Bulgaristan ve Yunan hudutlar, askersiz hle konuldu. 3) Trkiye-Irak hududunun tespiti, Milletler Cemiyeti kararna brakld.

475

Gen Trklerden Cumhuriyet Halk Frkasna

4) Trkiyeye verilen mroz (Gkeada) ve Bozcaada ile Yunanistanda kalan Limni, Midilli, Nikarkarya, Sakz, Sisam adalarnn askersizlemesi karar verildi. 5) Rodos ve Oniki Adann talyaya braklmas kabul edildi. 6) stanbul ve anakkale boazlarnn iki yakasndan on beer kilometre derinliindeki blgelerin askersiz olmas: Trakyadaki 8000 kiilik Trk jandarma saysnn 5000e indirilmesi kararlatrld. 7) stanbulda 12.000 asker bulunduracak olan Trkiyenin: Boazlar Komisyonuna bakanlk etmesi ve boazlardan geiin serbest braklmas kararlatrld. 8) Kapitlasyonlarn kaldrlmasna karar verildi. 9) Aznlklara verilen haklar, Trkiyenin, Milletler Cemiyeti kefaletinde tanmas kararlatrld. 10) Borlar meselesinde Trkiyenin, hissesine den on be milyon altn liray, otuz yedi yl iinde demesine karar verildi. 11) Yunanistandan hibir harp tazminat istenmemesi, karara baland. 4 ubat 1923te kesilen grmeler, ngiltere ve Fransadaki asker ailelerinin etkisiyle TBMM temsilcileri Lozana davet edilerek, yeniden balatld. 17 ubat 1923 gn zmir iktisat Kongresi illerden gelen tccar, sanayici, ii ifti gibi 1135 temsilcinin katlmyla toplanmt. Kongre, Avrupallar, Ermeni ve Rumlarn yerini doldurmak isteyen stanbul tccarnn egemenlii altndayd. stanbul tccarlarnn kurmu olduu Mill Trk Ticaret Birlii Rum ve Ermenilerin elinde bulunan ticari mevkileri ele geirmek iin mcadeleye balam, yabanc sermaye ile ortaklklar kurmak suretiyle devlet gcn arkasna alarak, salad imtiyazlar ile aznlklarn ticari mevkilerine gz dikmiti. Mill Trk Ticaret Birlii: Trk tccarlarnn ithlt ve ihracatnda ve toptanc ve yar toptanclk eklinde srdrlen ticarette hakim olmak, Trk tccarlarnn kendi aralarnda konsorsiyumlar ve trstler oluturarak ticari birlikler oluturmak, thlt ve ihracatta hkmetin korumas altnda hakimiyet salamak, Trk ticaret dnyasn ve Trk irketlerini tantmak ve D lkelerdeki ekonomik, mali ve ticari hareketlerini izleyerek Trk i dnyasn bilgilendirmek amacyla sk bir alma yrtyordu. Yalnz tccarlar deil, esnaf ve iileri de rgtlemeye soyunan Mill Trk Ticaret Birlii stanbul Esnaf Birlii ve Trkiye Umum Amele Birliinin kuruluuna da n ayak olmu, zellikle mill davaya ihanet olarak grd snf sava zerine rgtlenmeye alan iilerin mcadelesinin de nn kesmiti. zmir ktisat Kongresini egemenlii altna alan Trk Mill Ticaret Birlii: Gmrk korumas ve gmrk bamszl, Yabanc sermayeye devlet ortak olsa dahi tekel ve imtiyaz verilmemesi, Sahillerde gemi iletmeciliinin Trk deniz iadamlarna serbeste almas ve kabotaj hakknn ne devlete ne de ahslara imtiyaz tanmamas Kurulacak olan Merkez Bankasna sermayesinin yars orannda devletin katlmas, Yabanc sermaye giriine ancak lkeye zarar olmayacak ekilde izin verilmesi

476

htillci Trkler

Trk tccarlar iin devletin her trl destei salamas ve imtiyazl ithlt-ihracat irketleri kurulmas, Vergilerde yenilik, Ekonomik ve mali kararlarda meslek ve ihtisas kurulularnn grlerinin alnmas adam ve brolarda alacak elemanlarn yetitirilmesi iin, eitim kurumlar almas eklinde talepler ieren bir program savunuyordu. zmir ktisat Kongresinde Kzm Karbekirin abalaryla Misak- ktisadi olarak adlandrlan kararlar alnmt. Misak-i ktisadinin baz maddeleri yleydi: Trkiye halk tahribat yapmaz, imar eder. Btn almalar, ekonomik olarak lkeyi gelitirmek amacna yneliktir. Trkiye halk, tkettiini, mmkn olduunca kendi retir, ok alr, israftan kaar. Mill retimi artrmak iin geceli gndzl alr. Trkiye halk servet itibaryla bir altn hazinesi zerinde oturduunun bilincindedir.Ormanlar evlatlar gibi sever. Aa bayramlar yapar, yeniden orman yetitirir. Madenlerini mill retim iin iletir. Hrszlk, yalanclk, riya ve tembellik en byk dmandr. Trkler irfan ve marifet adr. Trk her yerde hayatn kazanabilecek ekilde yetiir, her eyden nce lkesinin maldr. Eitime verdii kutsiyet dolaysyla Kandil Gnn bir kitap bayram olarak kabul eder. Savalarn verdii zararlardan dolay azalan nfusun artmas ve saln korunmas ilk amatr. Trk, mikroptan, pis havadan, salgndan ve pislikten ekinir; bol ve temiz hava bol gne ve temizlii sever. Ata miras olan binicilik, nianclk, avclk ve denizcilik gibi beden eitiminin yaplmasna alr. Hayvanlarna zen ve himmet gstererek, cinslerini iyiletirir remelerini salar. Trk, dinine, milliyetine, toprana, hayatna dman olmayan milletlere daima dosttur. Yabanc sermayeye kar deildir. Ancak, yurdunda faaliyet gsteren kendi diline ve kanunlarna uymayan yabanc kurulularla iliki kurmaz. Trk, bilim ve sanat yeniliklerini nerede olursa olsun alarak ondan yararlanr. Trkler serbeste almay sever ve tekel istemez. Trkler hangi sanat ve meslekten olurlarsa olsunlar birbirleriyle iyi ilikiler iinde dayanma halindedirler. lkesini ve birbirlerini tanmak ve anlamak iin diyalog iindedirler. Trk kadn ve kocas, ocuklarn ktisadi Misaka gre yetitirir.

477

Gen Trklerden Cumhuriyet Halk Frkasna

Mustafa Keml Kemloullar Hanedann m Kuruyor?

Trk ordusu zmire girdiinde Mustafa Keml genel kararghn kentin iinde kurmutu. Birka gn sonra, Yunanllarn zmire kmasndan sonra Ali Rza Beye bir mektup yazarak: Buralar dman igal etti ama Mustafa Keml memleketi kurtaracak diyen ve bu mektup Yunanllarn eline getii iin onu kendi evinde hapsedilmi olan Latife: Biz bu dmandan kurtulursak adak yapacam, askerlere hediyeler vereceim770 dedii iin askerlere lokum, sigara ve eker dattktan sonra, Mustafa Keml ile grmek zere gelmiti. Mustafa Kemli kendi evine davet ederek, kendi kendine: Eer Mustafa Keml zaferle zmire girerse, ondan konuk olarak evinde kalmasn istemeye ant imi olduunu sylemiti. Mustafa Keml, bu neriyi nce reddetmi, ama bir trl kzdan kurtulamaynca kararsz bir durumda dnrken, Latife boynundaki kolyeyi karm iine yerletirdii Mustafa Kemlin resmini gstererek: Sizi rahatsz eder mi bu? diye sorarak Mustafa Kemli yumuatm davetini kabul ettirmiti. stanbulda Amerikan kolejinde, sonra da Fransada eitim grm olan Latife, Pariste hukuk renimine devam ediyor ve birok yabanc dili ok iyi dzeyde biliyordu. ngiltere ile siyasal gerginliin iyice artt bir dnemde Latife, diplomatik yazmalarda da Mustafa Kemle yardmc oluyordu. Mustafa Keml srdrd mcadeleyi baarya ulatrmadan evlenmeme kararndayd. Latife ise, onun sevgilisi olmay kabullenmiyor mutlaka kars olmak istiyordu. Mustafa Keml Ankaraya dnnce, Latife de Parise dnp hukuk eitimini tamamlamaya karar vermiti. Bir gn Mustafa Keml zmire gelip Latifeye evlenme teklif etmi ve tren yapmakszn ve hibir kimseye de nceden haber vermeksizin evlenmilerdi. Birlikte blgedeki yanm yklm kyleri dolaarak balayn geirmilerdi. Daha sonra Mustafa Keml ile Latife Hanm, souk bir Mart gecesi Ankaradan bindikleri bir trenle Adana scana doru yol almaya balamlar, Adanallar Mustafa Keml ve karsn grebilmek iin yollara dklmlerdi. imdi Adanada Atatrk Mzesi olarak kullanlan bina kendilerine konut olarak tahsis edilmi, yaplan trenlerle Adana muhteem bir gn yayordu. Adanal kadnlar Latife Hanm erkeklerin olmad ayr bir yerde arlamak iin davette bulunduklarnda: Benim bulunmayacam yerde karm da bulunamaz!.. diyen Mustafa Keml, haremlik- selamlk uygulamasna kar tepkisini de ortaya koymutu.771 Bu sralarda TBMMde muhalefeti oluturankinci Grup eletirilerinin dozunu artrm, smet nny hedef gstermekle birlikte Mustafa Kemli de eini ba ak bir ekilde gezdirdii ynnde dedikodularn artrmlard. Mustafa Keml zmirde evlendiinde, hastalnn acsyla kvranan Fikriye Hanm hl ankayadayd. Doktor akcierinde yara olduunu saptam ve bir sanatoryuma yatmasn tavsiye etmiti. Mustafa Kemlin kendisini tedavi Avrupaya gndermek istediini duyunca, olduka zlm, yolculua kmadan nce vedalamak iin zmire gittiinde Latife ile olan

770 Belli emsi Atatrkn Ak Hayat Sf: 110-111 nceleme Yaynlar Kasm 1988 stanbul 771 Belli emsi Atatrkn Ak Hayat Sf: 91 nceleme Yaynlar Kasm 1988 stanbul

478

htillci Trkler

evlilii renmiti. Bunun gelip geici bir heves olduunu dnerek Parise gidip kendine gzel giysiler alp iyiletikten sonra geri dnmenin hayallerini kuruyordu. Mnih yaknlarnda bir sanatoryumda uzun sre kalan Fikriye tam iyilememi olarak sanatoryumdan kam Ankaraya dnmt. Ankara tren istasyonundan faytonla ankayaya gelmi, Mustafa Kemlin zel grevlilerinden Bekir avu kendisine Fikriye Hanmn geldii haberini vermiti. Bekleme salonunda bekletilmeyi hazmedemeyen Fiktiye Brovnik tabancasn kalbine dayam, tetie basp kanlar iinde yere ylmt. Hemen Ankara Numune Hastanesi kaldrlmasna ramen zel itina gsterilmesine karn iki gn sonra hayata gzlerini kapamt. 772 Bu sralarda Zbeyde Hanm da iklimi sala daha uygun olan zmire hasta halde getirilmi, Latife tarafndan baklyordu. Zbeyde Hanm, Latifeyi beenmemi ve olunun onunla evlenmesini istemediini Salih Bozoka: Oluma syle Uygun bulmadm bu hanmla Gazi Paann evlenmesini diyerek dile getirmi, fakat Salih Bozok, bu gerei Mustafa Kemlden gizlemiti.773 Gzleri ar derecede saln kaybetmiti ki, birka hafta sonra hayata gzlerini yumdu. 27 Ocak 1923 gn annesinin mezar banda Mustafa Keml: Annemin kaybndan phesiz zntlym. Fakat bu zntm gideren ve beni avutan bir konu vardr ki, o da anamz vatan yok olmaya gtren idarenin bir daha geri gelmemek zere yokluk mezarna gtrlm olduunu grmektir. Annem, bu topran altnda, fakat mill hkimiyet sonsuza dek devam etsin. Beni teselli eden en byk kuvvet budur774 diyordu. O sralar Ankarada Mustafa Kemlin kendisini padiah-hlife yapmak amacn gttne ynelik sylentiler yaylmaya balam, evlendii duyulunca da, Kemloullar hanedann kurmak niyetinde olduu yalanlar yaylmaya balamt. Ksa sre nce Millet Meclisince Ankarann hkmet merkezi olduu aklanm, burasn yeni bakent yapmak iin ilk adm atlmt. galden kurtulmu olan stanbul ise hlifenin makam olduu gibi Peygamberin hrkasn muhafaza ediyordu. Mudanya mtarekesinden sonra mill hkmet, bakentin de ynetimini stlenirken Refet Paa da stanbul askeri valisi olmu, Halide Edipin kocas Dr. Adnan Beyle birlikte stanbulun igal glerince iine drld ackl durumunu dzeltmek, dzeni ve gvenlii salamak, lkeyle kopan balarn yeniden kurmak iin byk aba harcayarak zorluklarn stesinden geliyorlard. Bkmadan alyorlar dinamik almalaryla sorunlar zyorlard. Her ikisi de Rauf Beyin grubundand. Mustafa Kemlin grubuna kar olmalar onlarn stanbulda baz kesimler tarafndan destek ve himaye grmelerini salamt. Refet Paa, Halifeyi kendi yanlarna ekebilmek iin zel bir aba harcyor, hatta ona armaan olarak ok kymetli bir aygr gndererek: Majesteleri Tanrnn yeryzndeki glgesi- zat- ahane halife-yi ruy-i zemin diye hitap ediyordu. Bu yaklam Ankarada ho karlanmyor ve byk bir tepkiye neden oluyordu. Lozanda bar grmelerinin kesilmesi, savan devam edecei tehlikesini gndeme
772 Belli emsi, Atatrkn Ak Hayat Sf: 81 nceleme Yaynlar Kasm 1988 stanbul 773 Belli emsi, Atatrkn Ak Hayat Sf: 43 nceleme Yaynlar Kasm 1988 stanbul 774 Sevim Prof. Dr. Ali, ztoprak Prof Dr. zzet, Tural Prof Dr. Mehmet Akif Atatrkn Gazi Mustafa Keml Sylev ve Demeleri Sf: 441 Atatrk Aratrma Merkezi- Ankara

479

Gen Trklerden Cumhuriyet Halk Frkasna

getirmi, 1923 yl balarnda Millet Meclisinde iddetli tartmalarn yaanaca bir ortama srklenmiti. Muhalefet Mecliste Mustafa Kemle ynelik saldrlarn artrm ve zellikle smet Paaya yneltilmiti. Muhalefet o kadar glenmiti ki, Mustafa Kemlin plnlad byk yasama grevinin gerekletirilmesi, bu Meclisle mmkn deildi. 2. Grubun liderlerinden biri de dini konulardaki hassasiyetleri ile dikkati eken Trabzon milletvekili Ali kr Bey idi. Hakimiyeti Millye gazetesine karlk Tan Gazetesini kard gibi bir de Hilfet yanls bror bastrarak Lozan grmeleri srasnda smet nnnn grmelere katlmasn eletiriyordu. Ayrca bu dnemde meclis almalarn engelleyerek Mustafa Kemle saldrarak zerine yryen Ali kr, birden bire ortadan kaybolmu, gn sonra kardei bakanlar kuruluna bavurarak onun bulunmasn istemiti. Bir obann ihbar sonucu ls Ankarann Mhye kynde bir tarlada bulunmu, yaplan incelemelerde Ali kr Beyin sklm yumruunun arasnda bulunan hasr parasnn Topal Osmann evindeki sandalyeden kopmu olduu tespit edilmi, bu delilden hareket edilerek Topal Osmann sulu olduuna karar verilmiti. Anlaldna gre Ali kr Beyin Mustafa Kemle saldrsn hazmedemeyen ve durumdan vazife karan Topal Osman Ali kry, evine davet ederek ldrmt... Teslim olmay redden Topal Osmann nasl teslim alnacana ilikin plan bizzat Mustafa Keml hazrlam ve ei Latife Hanmla birlikte ankaya Kknden ayrlp, stasyondaki evine gittikten sonra plan uygulanmaya konulduunda Topal Osman, ankaya Kkn basarak, her yan tarumar etmiti. 775 Topal Osman, 1 Nisan (1923) 2 Nisan'a balayan gece sabaha kadar sren atma sonunda yaral olarak ele geirilmi, hastaneye gtrlrken yolda lm, ba kesilerek alelacele gmlmt. Ancak TBMMnin daha nce alm olduu karar gereince Ali kr Beyin katillerinin yakalanarak Ulus Meydannda idam edilmesi gerektii iin, basz ceset mezardan karlarak, ayandan daraacna aslmt. Bu ortamda Meclisin feshi ve yeni seimlerin yaplmas karar alnm, 2 Nisan 1923 gn, 1920den beri almalarn srdren birinci Millet Meclisin grevi sona erdirilmiti. Muhalefet, yaplacak seimlerle daha da glenebileceklerini mit ederken, hayal krklna uramt. Daha birinci Meclisin dalmasndan nce Mustafa Keml, Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk derneklerinin rgtllnden yararlanarak Halk Frkasnn kuruluu admlarn atm ve kurulan parti ile ilgili: Yaplacak reformlar, uygun zamandan nce programa almakla, kara cahillerin ve gericilerin eline, btn milleti zehirlemeleri iin silah vermenin, amacmza yararl olmad grndeydim. Zira bu sorunlarn uygun zamanda zmlenebileceinden ve halkn bunlardan kurtulacamdan kesinlikle emindim diyordu. Partinin kurulmasnn ardndan yaplan seimleri de tamamen Halk Partisinin adaylar kazanmlard.

775 Orbay Rauf, Yakn Tarihimiz, C.4

480

htillci Trkler

Yoksul Yunanllar Harp Tazminat deyemiyormu!

23 Nisan 1923te balayan ve 23 Temmuza kadar ay sren kinci Lozan Konferansnda: TBMM temsilcileri ayn kalmasna ramen mavir heyetinde deimeler olmutu. ngiltere ve talya delegeleri deiip, Amerika Birleik Devletlerinde, bir temsilci gndermiti. Lord Curzonun yokluunda 9 Nisan 1923 gn Lozanda tekrar balayan bar grmelerinde ngiltereyi stanbuldaki ngiliz yksek komiseri Sir Horace Rumbold temsil ediyordu ki, bu durum ngilterenin tavrn deitirdiini gsteriyordu. imdi de Franszlar ortaya srd grlerinde direnmeye balam, Trkiyeye yatrm olduu paray kurtarma mcadelesi veriyor, kurtarabileceinin en ounu kurtarmak istiyordu ama azck bir sus payyla yetinmek zorunda kalmt. Grmelerde: 1) Araz ve siyas, 2) Mal ve yabanclarn oturma haklar, 3) ktisad ilere ait olmak zere, komisyon biiminde alarak, maddelerin grlmesini sraya konulmu, uzun mzakereler ve arada yine grmelerin kesilmesine yol aan, etin tartmalar olmutu. ngilterenin sraryla, yine bir Ermenistan kurulmas hususu ne srlerek: Dou Anadoluda veya Suriye hududunda (Adana ile Mara ve Gaziantepte) dnyann eitli yerlerine dalp yurtsuz kalan Ermenilere Yurt verilmesi iin, Franszlar da talepte bulunmutu. Trk karasularna yakn ufak ve kayalk olan Meis Adasnn Trkiyeye ait olduunda srar edilmise de, talyanlar, buray igalde diretmilerdi. Tuna Irma yatandaki, 5000 Trkslm nfuslu Adakale, Romanyann srar zerine onlara braklm, TBMMnin, srar edip, delegelerine talimat verdii Yunanistandan tamirat ad ile harp tazminat alnmas istei de, iddetle reddedilmi, Yoksul Yunanllarn bunu veremeyeceine karar alnmt ama buna karlk, Karaaa stasyonu Trkiyeye geri verilmiti. Lozan Antlamas, Lozan niversitesi salonunda, 24 Temmuz 1923te imzaland. Trkiye, ngiltere, Fransa, talya, Japonya, Yunanistan, Romanya, Bulgaristan, Portekiz, Belika devletleri ve Boazlara ait mukavelenme blmn Sovyet Rusya murahhas, stanbulda imza etmi, btn mzakerelere katld hlde Yugoslavya heyeti, borlar meselesinde, lkelerine den hisseye itiraz ettiinden anlamay imzalamamt. Lozan Antlamasnn TBMMde grlp, kabul edilmesi iin partisiz Birinci dnem Mebuslar Meclisi yerine, ikinci dnemde Halk Frkasnn adaylar seilerek, 11 Austosta tek parti mensubu mebuslar Ankarada toplanarak, 21 Austosta antlamann kabul iin karlacak kanun taslann grmeleri balatmt. Lozan Antlamasnn tasdiki iin karlacak kanun grlrken, mevcut 227 mebustan 213 kabul ve 14 mebus red oyu vermiti. Red oyu verenlerden, Mersin milletvekili ve Trklerin Yreir boyu hanedanndan Niyazi Ramazanolu, skenderun ile Antakyann, Halep ile Rakkann darda braklarak, yz binlerce Trkmenin Fransa boyunduruunda braklmasna kar kp eletiriyordu.

481

Gen Trklerden Cumhuriyet Halk Frkasna

Bursa mebuslarndan Necati Bey de, Boazlar ve Bat Trakya meseleleriyle ilgili itirazlarda bulunurken, eski Maarif vekillerinden Hseyin Vasf nar(), Tekirda mebusu Faik ztrak, kr Kaya, Yahya Keml, Hamdullah Suphi Beyler ve red oyu veren on drt milletvekili: stanbulda Rum Patrikhanesinin imtiyazl durumunu, gayrimslimlere vatandaln da stnde olan dokunulmaz haklar tannmasn, Yunanistandan hi tazminat alnmayp, Trkiyeye ait Edirne-Karaaa stasyon Mahallesiyle yetinilmesini eletiriyorlard. Malatya mebusu smet Paa, 23 Austos 1923 gn sabah ve leden sonraki iki oturumda, Lozan Antlamas grmelerinde karlalan byk glkleri ve getirdii iyilikleri anlatan aklamalarda bulunduktan sonra, 23 Austos gecesi, ge vakitte yaplan oylamada Lozan Antlamas, TBMM tarafndan ounlukla kabul edilmiti. TBMM, sz konusu antlamay, karlan, 340, 341, 342, 343 numaral kanunlarla tasdik ettikten sonra, 19 Austos 1924 tarihinde yrrle girmiti. Yeni Trk Devleti temsilcileri, Lozana giderken son Osmanl Mebuslar Meclisinin ald Misak- Mill kararlarn kabul ettirmek ve gerekletirmekle grevliydiler ama bazlarnda baar salayamamlard. Bunlardan en nemlileri: 1. Musul Sorunu: ngilizler, Musulun arazisinden ziyade petrollerine talip olmu, grmeler srasnda Trk taraf da, petrollerde srar edince konunun zm Milletler Cemiyetine braklmt. Milletler Cemiyeti ise, Musulu Iraka teslim etmi ve Trkiyeye Musul petrollerinden, yirmi be sene mddetle yzde on hisse vermiti. 2. Bat Trakya ve Ekalliyetler (aznlklar) Sorunu: Sevr Antlamas ile Trkiye topraklar igal altna alndnda, Bat Trakya Trkleri bamszlk sava balatmlar ve baarl olmulard. Bunlarn mcadelesi dikkate alnmadan, Bat Trakya, Lozanda feda edilmiti. 3. Batum Sorunu: Misak- Millye gre, Batumun gelecei, halkn oyuna mracaatla belirlenecekti. Batum, Birinci Dnya Harbi sonunda imzalanan Brest-Litovsk Antlamasyla da Anavatana kavumutu ama Moskova Antlamasyla Ruslara brakld iin, Lozanda Batumla ilgili bir giriim olmamt. 4. Kbrs ve 12 Adalar Sorunu: kinci Abdlhamit tarafndan, geici olarak ngilizlere braklan Kbrsn Birinci Dnya Savann balarnda ngiltere tarafndan tek tarafl olarak ilhak edilmesini Trkiye daha nceden tanmad halde, 20 ve 21. maddeler ile bu ilhak kabul edildi. 12 Adalarn talyanlara terki de, benzer ekilde oldu. kinci Millet Meclisinin toplanmasndan hemen sonra Rauf Bey, smet Paaya kar olduundan babakanlktan ekilmi, Halk Partisinden Meclise giren muhalifler de, hkmette etkin olabilme abasna girmilerdi. Rauf Bey, Mustafa Keml tarafndan istenilmedii halde, Meclis bakan yardmclna seilmi, bakanlar Millet Meclisi iinden seildii iin ileri Bakanln da muhalifler almt. Bir aydr ibanda olan Fethi Bey, bakan seme yasasnn deitirilmesi iin, kabine yeleriyle birlikte istifa etmi, Mustafa Keml, meruti bir monariden yana olan Rauf Bey, Kzm Karabekir, Ali Fuat, Refet ve Nurettin Paalarn Ankarada olmamasndan da yararlanarak dndklerini gerekletirme hesabn yapyordu. Bu sralarda stanbul basn Ankarada bir cumhuriyetilnnn tasarlandn yazyordu.
() Uzun boylu olduu iin nar soyad Atatrk tarafndan verilmitir.

482

htillci Trkler

Mustafa Keml, smet Paa, Fethi Bey, Kzm Paa, Kemlettin Sami Paa ve daha baka birka milletvekilini ankayaya davet etmi yemek srasnda: Yarn cumhuriyet iln edeceiz demi ertesi gn iin bir eylem program tasla hazrlanm, dier konuklar gittikten smet Paa ve Mustafa Keml gece boyunca gerekli yasa tasarsn hazrlamlard. 29 Ekim sabah, Mustafa Kemlin katlmad Halk Partisi grup toplants yaplm, Fethi Beyin hazrlad yeni bir bakanlar kurulu listesi de reddedilmiti. Srp giden tartmalar sonunda Mustafa Kemlin krizin zmlenmesi iin grevlendirilmesi kararlatrmt. Mustafa Keml Meclise davet edildiinde, yeni kabinenin oluturulmas iin sre isteyerek: Bize ac ektiren ktlk sistemden ileri geliyor. Kukusuz hepiniz anlamsnzdr ki, herkes seime katlnca bir kabine kurmak olana bulunmuyor. O halde sistemi uygun tarzda deitirmek zorunludur demi ve hazrlam olduklar yasa tasarsn oylamaya koydurmutu. Yasa tasarsyla Anayasada temelden bir deiiklik yaplarak: Devletin ekli cumhuriyettir. Banda cumhurbakan bulunur, Millet Meclisince drt yl iinde seilir. (Tekrar seilmesi olana vardr). Cumhurbakan babakan atar, o da kabinesini seer, bu kabinenin Millet Meclisince onaylanmas zorunludur denilmiti. Parti toplantsnn ardndan Millet Meclisi oturumu balam, yasaya: Trk Devletinin dini slmdr eklinde ekleme yaplarak tasar genel kurula gelmi ve saat 20.30da kabul edilmiti. Yasann kabul edilmesinin ardndan Mustafa Keml cumhurbakan seilerek Cumhuriyetin iln yurda duyurulmu, gece her tarafta 101 pare top atyla cumhuriyetin iln kutlanmaya balanmt. Zalm ! Hemi de kt dinli gavur. Nasl da bada kurmu toprama Glm harmanm savurur ! Kara gzlerini Sevdiim olan, Bize oldu olan Topla Antepi ukurovay zmiri Urfay Konyayy Haydi ha! Ne durursun Munzur! Engini de deli gnl engini Kutlayalm ol kurtulu cengini Hayn, Kompradoru, pezevengini Vur kara yeenim vur Enver Gke

483

Gen Trklerden Cumhuriyet Halk Frkasna

484

htillci Trkler

Daha nce Gizlenen Rejim Kemalizm kitabyla zeri rtlen, gizlenen Kemalizm rejimini ortaya kararak dne k tutan aratrmac-yazar Tayyip YELEN, bu kitabyla da Kemalizmin geleceine k tutmaktadr. Yazar bu aratrma eseri ile Kemalizm rejimini incelemi ve rejimi yaratanlar eer bugn yaasalard bu rejimi bir bildiri ile bu gnk artlar ve gnmz Trkesiyle duyurmak isteselerdi nasl bir bildiri ortaya kard? Sorusuna yant aram ve bulduu arpc yantlar bu kitapta toplamtr.

485

Gen Trklerden Cumhuriyet Halk Frkasna

DAITIMI YAPILAN KTAPLAR

Aratrmac, yazar Mslm Ulusoyun uzun uralar sonucu ortaya kan bu aratrma eserinde bir kitaptan beklenilenin ok tesinde bilgiler bulabilirsiniz. Tarih, Trk Tarihi, Alevilik, syan, Din ve daha farkl konularda; farkl ve gerek bilgi sahibi olabilirsiniz.

486

htillci Trkler

Siz hi Mustafa Keml ATATRK Karikatrleri Grdnz m? Asi Mustafa Kemlden Gazi Mustafa Keml ATATRKe gelinen uzun, zor ve onurlu bir Mill Mcadele yolculuuna o dnemde basnda kan karikatrlere tank olacaksnz. Bu karikatrler Mill Mcadele dnemine ve o gnden bugne uzanan yakn tarihimize bakmz deitirecek, gnmze k tutacaktr.

487

Gen Trklerden Cumhuriyet Halk Frkasna

Tayyip Yelenin titiz almas sonucu ortaya kan bu kitap, Atatrkn lmyle birlikte yava yava zeri rtlmeye allan Kemlizmin, emperyalistlerin ve onlarn ibirlikileri eliyle unutturulmaya alldn tarihsel belgelerle gzler nne seriyor. Kemlist rejimin eski Trk siyasal rgtlenme modelinden sentezle oluturulmu, Sosyal Devlet, Karma Ekonomi gibi kstlayc burjuva tanmlarnn ok tesinde bir model olduunu ortaya koyan Gizlenen Rejim Kemlizm, ierii ve iddiasyla bu alanda yaplm bir ilk alma oluuyla da dikkat ekici.

488

htillci Trkler

Kemlizmin dier sosyoekonomik sistemlerden farkn, sistemin gvenirliini, stnln, insanlk ideolojisi ve ksacas tek are olduunu okuduka hep beraber, anlayacamz bir alma.

489

Gen Trklerden Cumhuriyet Halk Frkasna

YREN SES

Anadolunun yreinden kopup gelen Trkn sesi, ve z olan trklerden 1668 tanesinin yaynland bir baucu kitabdr bu ciltli hazine.

490

htillci Trkler

Anadolu ve Avrupada Trk Damgas KOU BABA I

Bu kitap: Acem, Arap ve Hrstiyan kltrlerine kar direnen Trklerden Kou Babann Horasandan Anadoluya gelii ve Avrupaya gei srecinin incelendii ilk eserdir. Kitap, hi yaynlanmam Osmanl belgelerini gn na karm, kahramanlk yalanlaryla kandrlarak, Trkn en gzel hasletlerini, barln, kreltmek isteyenlere verilmi bir cevaptr.

491

Gen Trklerden Cumhuriyet Halk Frkasna

IKACAK KTAPLAR

Bilinen tarihler sylememi bunu Artk zaman geldi! Kalkyor rtler, rtlen doacak

492

htillci Trkler

Trkiye Byk Millet Meclisinin alndan Atatrkn lmne kadarki dneminin olaylarn, olaylarn perde arkasn imdiye kadar aratrlp, incelenmeyen ve yazlmayanlar ortaya karan bir aratrma, inceleme eseridir.

493

Gen Trklerden Cumhuriyet Halk Frkasna

Sevr antlamasyla Trk milleti iin hazrlanan ve Lozan Antlamasyla ortadan kaldrlan byk suikast bugn iin yine sahneye konulmaktadr. Turgut zbay yeniden hazrlanan bu sikasti tarihsel belgelerle ortaya koymaktadr.

494

htillci Trkler

-Cumhuriyet tarihi Atatrk kronolojisi- Milli Mcadele Gncesi Kurulu ve Kurtulu gnleri Trkiye ve Dnya tarihinde iz brakan nemli ahsiyetlerin doum ve lm gnleri Dnya tarhinden semeler nemli gnler ve haftalar Kozmik takvim Trk tarihi - slam tarihi Kbrs kronolojisi Ermeni kronolojisi 2000 yln gnl Tarihsel izdm

495

Gen Trklerden Cumhuriyet Halk Frkasna

Yazar diyor ki: ok ak kalplilikle size bir itirafta bulunmak istiyorum. Ben Atatrk tandm ve anladm sanyordum. unu btn itenliimle belirtmek isterim ki, Atatrk ancak bu kitab hazrlarken tanyp anlayabildim. Gelin hep birlikte Atatrk yeniden tanyp anlayalm. nann buna ok ihtiyacmz var. Sayglarmla

496