BOSNA I HERCEGOVINA - REPUBLIKA HRVATSKA - CRNA GORA - REPUBLIKA SRBIJA

STECI SREDNJEVIJEKOVNI NADGROBNI SPOMENICI

NOMINACIJA ZA UPIS NA LISTU SVJETSKE BATINE UNESCO

RADNI MATERIJAL

SARAJEVO, OKTOBAR 2013. 1

AUTORSKI TIM: BOSNA I HERCEGOVINA Dr. Dubravko Lovrenovi, historiar, dopisni lan Akademije nauka i umjetnosti Bosne i Hercegovine, lan Komisije za ouvanje nacionalnih spomenika Bosne i Hercegovine Dr. Ljiljana evo, historiar umjetnosti, redovni profesor Akademije umjetnosti Univerziteta u Banjoj Luci, lanica Komisije za ouvanje nacionalnih spomenika Bosne i Hercegovine Dr. Mirsad Sijari, arheolog, kustos Zemaljskog muzeja Bosne i Hercegovine u Sarajevu Mr. sc. Lidija Fekea, arheolog, kustosica Zemaljskog muzeja Bosne i Hercegovine u Sarajevu Dr. Adnan Busuladi, arheolog, docent na Filozofskom fakultetu u Sarajevu, direktor Zemaljskog muzeja Bosne i Hercegovine u Sarajevu Mr. sc. Mirko Babi, arheolog, direktor Muzeja Semberije u Bijeljini, Mirela Mulali Handan, arhitekta konzervator, izvrni funkcioner u Komisiji za ouvanje nacionalnih spomenika Bosne i Hercegovine Mr. sc Mirzah Foo, arhitekta konzervator, pomonik izvrnog funkcionera za naslijee u Komisiji za ouvanje nacionalnih spomenika Bosne i Hercegovine HRVATSKA Ivan Alduk, arheolog, proelnik Konzervatorskog odjela u Imotskom, Ministarstvo kulture Republike Hrvatske CRNA GORA Milica Marti Etnolog, efica Odsjeka za implementaciju strategija u Direktoratu za kulturnu batinu Ministarstva kulture Crne Gore Lidija Ljesar, konzervator-restaurator, generalna direktorica Direktorata za kulturnu batinu Ministarstva kulture Crne Gore Tanja Vujovi Etnolog, savjetnik konzervator, Uprava za zatitu kulturnih dobara Crne Gore Mitra Cerovi Arheolog, samostalna savjetnica I, Ministarstvo kulture Crne Gore Mr. sc Predrag Lutovac, arheolog, direktor Polimskog muzeja Berane Mr. sc Milo Petrievi, arheolog istraiva, Centar za konzervaciju i arheologiju Crne Gore, Podruno odjeljenje Kotor SRBIJA Vera Pavlovi Lonarski, historiar umetnosti konzervator, Zavod za zatitu spomenika kulture grada Beograda i lan Komisije UNESCO za Republiku Srbiju Mr. sc Maja orevi, arheolog konzervator, Institute for the Protection of Cultural Monuments of Serbia Mr. sc Emina Zeevi, arheolog kustos, Narodni muzej Beograd Dr Sran Rudi, istoriar, direktor Istorijskog instituta u Beogradu

Sadraj: SAETAK 4 Tekstualni opis granica nominiranog dobra 5 Kriteriji 11 Kratka izjava o univerzalnoj vrijednosti 11 1. NOMINACIJA DOBRA ZA UPIS NA WHL 16 2. OPIS 19 2.a Opis dobra 19 RASPROSTRANJENOST 20 TEHNIKA IZRADE STEAKA 21 UKRASNI MOTIVI 22 EPITAFI 25 REZULTATI ARHEOLOKIH ISTRAIVANJA 31 Opis pojedinanih dobara 35 2.b Historija i okruenje 48 POVIJESNI KONTEKST POJAVE I RAZVOJA STEAKA 49 EVOLUCIJA OBLIKA 51 Description of Single History and Development 52 2.b.1 HISTORIJAT ISTRAIVANJA STEAKA 75 3. OPRAVDANJE ZA UPIS 80 3.1.a Osnovne informacije 80 Sinteza kvaliteta 81 3.1.b KRITERIJI 82 3.1.c IZJAVA O INTEGRITETU 85 INTEGRITET POJEDINANIH DOBARA 86 3.1.d IZJAVA O AUTENTINOSTI 106 AUTENTINOST POJEDINACNIH DOBARA 108 3.1.e ZATITA I MANAGEMENT 128 3.2. Komparativna analiza 130 3.3. Izjava o univerzalnoj vrijednosti 138 4. STANJE KONZERVACIJE I FAKTORI KOJI UTIU NA DOBRO 144 4.a Postojee stanje konzervacije 144 4.b Faktori koji utiu na dobro 155 5. ZATITA I UPRAVLJANJE DOBROM 184 5.a Vlasnitvo 184 5.b Status zatite 189 5.c Naini primjene zatitnih mjera 196 5.d Postojei planovi u odnosu na opinu i regiju u kojoj je dobro smjeteno 5.e Plan upravljanja dobrom ili drugi sustavi upravljanja 5.f Izvori i razina financiranja 207 5.g Izvori strunog znanja i edukacije u tehnikama konzervacije i upravljanja 208 5.h Sadraji za posjetitelje i statistiki podaci 211 5.i Politike i programi u vezi s prezentacijom i promidbom dobra 225 5.j Osoblje (struno, tehniko, odravanje) 229 6. MONITORING 231 7. DOKUMENTACIJA 234 8. KONTAKT INFORMACIJE 261

SAETAK Partneri Bosna i Hercegovina Republika Hrvatska Crna Gora Republika Srbija

Drava, provincija, regija Bosna i Hercegovina: Optina Stolac; Optina Konjic; Optina Nevesinje; Optina Rogatica; Optina Novi Travnik; Optina Jablanica; Optina Kalinovik; Optina Bilea; Optina Ljubuki; Optina Kladanj; Optina Olovo; Optina Tuzla; Optina Gorade; Optina Trnovo; Optina Sokolac; Optina Berkovii; Optina Pale; Optina ekovii; Optina Foa; Optina Kupres.

Hrvatska: Opina Cista Provo (Splitsko-dalmatinska upanija); Opina Konavle (Dubrovako-neretvanska upanija)

Crna Gora: Optina abljak; Optina Pluine.

Srbija: Optina Bajina Bata; Optina Prijepolje.

Naziv dobra STECI SREDNJOVJEKOVNI NADGROBNI SPOMENICI

Geografske koordinate Tabela I

Tekstualni opis granica nominiranog dobra Bosna i Hercegovina BH Radimlja, Stolac (1) Lokalitet obuhvata steke koji se nalaze unutar parcele poznate kao Stare grobnice, odnosno prostor koji se nalazi sjeverno i juno od postojee saobraajnice Mostar - Stolac. Nekropola je sa jugoistone strane ograniena drvoredom empresa, dok se sa njene zapadne i june strane nalazi korito rijeke Radimlje. BH Grka glavica u selu Biskup, Konjic (2) Lokalitet obuhvata steke koji se nalaze unutar parcele smjetene u umi na uzvienju poznatom pod nazivom Grka glavica. Granicu podruja sa june strane predstavljaju parcele pozicionirane juno od lokalnog makadamskog puta Glavatievo - Ladjanica. Na istonoj, zapadnoj i sjevernoj strani granicu podruja predstavljaju zatravnjene padine breuljka Glavica i rijeka Neretva. BH Kalufi u Krekovima, Nevesinje (3) Lokalitet na kome se nalaze steci nalazi se na parceli koja je smjetena na junim obroncima planine Crvanj, sjeverno od sela Krekovi. Nekropola je situirana istono od putne antike komunikacije koja prolazi poljem pravcem jugoistok-sjeverozapad. Sa sjeverne strane podruje granicu podruja predstravlja makadamska lokalna cesta, dok je june strane granica definirana ogradom privatnog posjeda. BH Borak u selu Burati, Rogatica (4) Nekropola sa stecima smjetena je na parceli koja obuhvata uzvienje Borak, pored sela Burati, jugoistono od magistralnog puta Sokolac - Rogatica. Nekropola se nalazi u gustoj hrastovoj umi. Granicu zatienog podruja predstavljaja podnoje uzvienja Borak. BH Maculje, Novi Travnik (5) Parcela na kojoj se nalaze steci sa istone strane je ograniena makadamskom cestom koja na polovici lokaliteta presjeca nekropolu na dva dijela. Sa june, sjeverne i zapadne strane granica lokaliteta je definirana oranicama i panjacima. BH Dugo polje na Blidinju, Jablanica (6) Nekropola je smjetena na parceli koja se nalazi u prirodnom ambijentu Dugog polja na planini vrsnici. Povrina pod stecima zauzima povrinu od 90 x 36 m i ograniena je trasom makadamskog puta sa istone, zapadne i june strane. BH Gvozno, Kalinovik (7) Lokalitet na kome se nalaze steci nalazi se na parceli koja se nalazi u junom dijelu Gvoznog polja na planini Treskavici. Nekropola je smjetena na blago uzdignutom terenu. Lokalitet je sa sjeveroistone

strane ogranien makadamskom cestom, dok sa jugozapadne strane granicu podruja predstavlja poetak brda Gradac. BH Grebnice Bunii u selu Radmilovia Dubrava, Bilea (8) Lokalitet na kome su prahistorijski tumulus i nekropola sa stecima se nalazi u blizini sela Radmilovia Dubrava, na lokalitetu Grebnice Bunii. Parcela sa nekropolom je smjetena u hrastovoj umi. BH Bijaa, Ljubuki (9) Steci se nalaze na lokalitetu Bijaa, u ogradi parcele koja se naziva Mekota, pored lokalne ceste Ljubuki Vid, u neposrednoj blizini sela Donja Bijaa. Nekropola je ograena suhozidom. BH Olovci, Kladanj (10) Lokalitet na kome se nalaze steci nalazi se na ograenoj parceli koja zauzima povrinu od 24,5 x 14 m. Sa june, sjeverne i istone strane parcele granice zatienog podruja definirane su makadamskom cestom. BH Mramor u Musiima, Olovo (11) Nekropola je smjetena na parceli koja se nalazi u borovoj umi u blizini sela Musii, na blagom uzvienju, neposredno uz makadamski put. Parcela je oiviena drvenom ogradom. BH Stare kue, Donje Breke, Tuzla (12) Nekropola sa stecima nalazi se na parceli na lokalitetu Stare kue, u selu Donje Breke, zaselak Nikolii. Steci su rasporeeni po breuljku koji je pokriven bukovom, hrastovom i grabovom umom. Granice podruja predstavlja podnoje uzvisine na kojoj se nalaze steci. BH Kuarin u Hraniima, Gorade (13) Nekropola se nalazi na parceli na lokalitetu Kuarin. Steci su rasporeeni po breuljku koji je pokriven gustom bukovom umom. Lokalitet je ogranien lokalnom makadamskom cestom. BH Boljuni, Stolac (14) Nekropola sa stecima se nalazi u zaseoku Boljuni. Smjetena je u ravnici, ispod seoskih kua i rasporeena u dvije skupine, na rastojanju od oko 400 m. Granicu sa zapadne i sjeverne strane predstavljaju parcele na kojima su oranice, dok su granice sa june i istone strane definirane drvoredom i niskim rastinjem. BH Dolovi u selu Umoljani, Trnovo (15) Nekropola sa stecima je smjetena u prirodnom ambijetu zabjelanike visoravni koja je smjetena u trouglu visokih bosanskohercegovakih planina: Bjelanice, Treskavice i Visoice. Nekropola se nalazi sa zapadne strane lokalnog makadamskog puta.

BH Luburia polje, Sokolac (16) Steci su smjeteni u dvije nekropole sa prahistorijskim tumulusom, smjetene u blizini sela Koutica na prostranom predjelu Luburi polja Parcele na kojima su tumulusi i steci su meusobno udaljene oko 150 metara zrane linije. Granica podruja definirana je ogradom. BH Potkuk u Bitunji, Berkovii (17) Steci su poloeni na ravnom terenu ispod june strane Kuka. Zauzimaju prostor 70x40 m i proteu se u smjeru istok-zapad. Na nekropoli su dvije velike grupe steaka: jedna na istonoj a druga na zapadnoj strani nekropole. Na junom dijelu nekropole se protee ivica iza koje su dvije manje grupe i jedan usamljen steak. Na sjevernom rubu nekropole takoe su dvije izdvojene manje grupe steaka. BH Mramorje u Bui, Pale (18) Nekropola sa stecima Mramorje, nalazi se na breuljku koji je pokriven mladom grabovom umom . Granicu podruja predstavlja podnoje brijega. BH Beani, ekovii (19) Nekropola se nalazi na blagoj zaravni smjetenoj na lokalitetu ispod stijene, koju mjetani nazivaju Pola stijene, selo Beani. Zatieno podruje je sa june i sjeverne strane ogranieno loka lnom cestom. BH Mramor u Vrbici, Foa (20) Lokalitet se nalazi u zaseoku Vrbica nadomak sela elebii. Steci se nalaze na breuljku obraslom grabovim drveem. Granicu podruja predstavlja podnoje brijega na kome se nalaze steci. BH engia Bara, Kalinovik (21) Nekropola sa stecima se nalazi u blizini engia Bara ljetnog stoarskog naselja smjetenog u visokom krakom polju, koje se zove Kladovo polje, na planini Zelengori. Nekropola je sa sjeverne strane ograniena lokalnom makadamskom cestom. BH Ravanjska Vrata, Kupres (22) Nekropola sa stecima nalazi se na lokalitetu Ravanjska Vrata prolazu od oko 100 m irene, izmeu brda Gradca (zavretka Ravanice) i Gradine, koji spaja Vukovsko i Ravanjsko polje. Nekropola je presjeena makadamskim putem. Hrvatska RH Velika i Mala Crljivica, Cista Velika (23) Lokalitet se prua s obje strane ceste u istonom dijelu naselja Cista Velika. Omeen je suhozidima koji dijele livade s obje strane ceste i unutar kojih su tri skupine steaka, prapovijesni tumul i i bunari.

RH Dubravka/sv. Barbara, Konavle (24) Lokalitet obuhvaa steke unutar suhozida koji okruuje crkvu i groblje, prapovijesni tumul te estice zemlje neposredno uz sredinji dio lokaliteta. Crna Gora CG Grko groblje, abljak (25) Na sjeveru granicu predstavlja zatravljeni prostor livade u blagom padu, dok je s june strane nekropola omeena lokalnim putem i Ribljim jezerom. Na istoku i zapadu nekropole takoe se nalaze zatravljeni prostori livade u blagom i znaajnijem padu ka zapadu. CG ugia Bare, abljak (26) Na sjeveru granicu nekropole ini zatravljeni ravni prostor livade koji se zavrava znaajnim padom, odnosno kosinom terena, dok je sa june i istone strane granii lokalni put. Na zapadu je granica nekropole blago zatalasani prostor obrastao niim rastinjem koji zavrava podnojem blagog uzvienja. CG Grko groblje, Pluine (27) Na sjeveru i sjeveroistoku granicu nekropole predstavlja lokalni put, a sa istoka, zapada i juga nekropole granicu ini gusta i relativno gusta uma visokih stabala i nieg umskog rastinja. Srbija RS Mramorje, Peruac, Bajina Bata (28) Na severu granicu arheolokog nalazita ini visoka desna obala reke Drine, na jugu saobraajnica Bajina Bata Tara, na istoku obala Drine se prirodno spaja sa saobraajnicom, na zapadu granica je desna obala reke Vrelo koja se uliva u reku Drinu. RS Mramorje, Rastite, Bajina Bata (29) Na severu granicu predstavlja seoski put koji se prua podnojem strmog planiskog obronka, na jugu granicu ini prirodna padinakoja se prua do asfalatnog puta i leve obale toka reke Dervente, na istoku granicu ini prirodna padina sa umom koja se prua do crkve i seoskog puta, na zapadu granicu ini seoski put i potok. RS Grko groblje, Hrta, Prijepolje (30) Severnu, istonu i zapadnu granicu nalazita ine seoski putevi i potok od kojih se die uzvienje obraslo niskom umom, junu granicu ini sastav seoskih puteva koji vode ka zaseocima.

A4 (or "letter") size map of the nominated property, showing boundaries and buffer zone (if present) Attach A4 (or "letter") size map

10

Kriteriji Kriterij ii Srednjovjekovni nadgrobni spomenici steci, predstavljaju originalan umjetniki izriaj

koji nastaje u specifinim okolnostima proimanja razliitih kulturnih utjecaja. Kriterij iii Po razliitosti tipova, brojnosti, bogatstvu dekorativnih motiva, pojavi natpisa razliitog sadraja, kontekstu njihova nastanka, steci ostaju jedinstvena pojava u srednjovjekovnoj evropskoj umjetnikoj i arheolokoj batini. Kriterij vi Od svog nastanka do danas steci su duboko ukorijenjeni u razliite obiaje i vjerovanja.

Fenomeni vezani uz njih (praznovjerja, narodna tradicija, prie) pokazuju nekoliko vrlo slinih obrazaca koje susreemo na itavom prostoru njihova rasprostiranja. Epigrafika i simboli na stecima znaajno su utjecali na suvremenu knjievnost i ostale vidove umjetnosti. Kratka izjava o univerzalnoj vrijednosti a) Kratka sinteza Serijska nominacija srednjovjekovnih nadgrobnih spomenika steaka obuhvaa izbor od 4100 steaka na 30 nekropola (od ukupno oko 70 000 steaka na oko 3300 lokaliteta) na teritoriju etiri drave: Bosna i Hercegovina, Republika Hrvatska, Crna Gora, Republika Srbija. Srednjovjekovni kameni nadgrobni spomenici steci nastaju u vremenu od 13. do 16. stoljea a najintenzivnije se kleu tijekom 14. i 15. stoljea. Steci predstavljaju izvanredno svjedoanstvo srednjovjekovne kulture europskog jugoistoka koja se razvija u jedinstvenom povijesnom kontekstu na prostoru gdje se susreu srednjovjekovne kulture i tradicije europskog zapada, istoka i juga a u pojedinim aspektima naslanjaju se i na znatno ranije tradicije. Koliko god bili povezani s opom srednjovjekovnom sepulkralnom praksom, upravo su brojnost, monumentalnost ali i interkonfesionalnost steaka dio kulturnog naslijea koji ove prostore jasno izdvaja iz sveukupnog korpusa europske srednjovjekovne batine. b) Opravdanje kriterija (ii) Predstavlja vanu razmjenu ljudskih vrijednosti kroz odreeni vremenski period ili unutar kulturnog podruja svijeta, na polju razvoja arhitekture ili tehnologije, monumentalnih umjetnosti, urbanizma ili projektiranja krajolika. Srednjovjekovni nadgrobni spomenici steci kroz 30 odabranih lokaliteta s podruja etiri dananje drave predstavljaju najbolje sauvan i originalan umjetniki izriaj ovog vida srednjovjekovne sepulkralne umjetnosti. Na prostorima na kojima nastaju i razvijaju se, odraz su proimanja razliitih kulturnih utjecaja koje u tom vremenu (13. do 16. stoljea) nalazimo na ovim prostorima a koji veinom pripadaju latinskom zapadu ali i bizantskom istoku. Ipak veinu njihovih reljefa (koji su upeatljivi aspekt njihove pojavnosti), ma koliko bili odmaknuti od slubenih kanona, ipak moemo itati kroz razliite 11

sastavnice ope europske srednjovjekovne kulture (plemike, crkvene i narodne) odnosno romanike i posebno gotike umjetnosti. S druge strane, ova specifina kultura duboko je povezana s znatno ranijim, prapovijesnim, antikim i ranosrednjovjekovnim tradicijama. Prapovijesne i antike tradicije se ponajvie oituju u odabiru mjesta gdje ih se postavlja te u pojavi odreenih vrsta simbolikih reljefa. injenica je da steci veim dijelom oznaavaju groblja na redove koje u europskoj arheologiji pratimo od ranog srednjeg vijeka i tzv. seobe naroda. Razmjena razliitih vrijednosti posvjedoena je i kroz pokapanje pripadnika svih drutvenih slojeva pod steke i to bez obzira na njihovu tadanju etniku i politiku pripadnost na prostoru najmanje tri srednjovjekovne drave te nekoliko slobodnih komuna uz Jadransku obalu. ak i arheoloki gledano, nalazi u grobovima ispod steaka prostor kojim se bavimo ponovo prikazuju kao gotovo jedinstveni kulturni horizont. Posebnu vrijednost predstavlja tzv. interkonfesionalnost odnosno injenica da se pod stecima pokapaju pripadnici sve tri srednjovjekovne kranske zajednice na ovim prostorima Katolike crkve, Pravoslavne crkve, Crkve Bosanske. Steke svake od njih nije mogue razlikovati upravo radi injenice da se na sebi svojstven i nain odmiu od slubenih umjetnikih kanona i stvaraju originalan izriaj temeljen na prihvaanju odnosno mijenju razliitih kulturnih utjecaja. (iii) Predstavlja jedinstveno ili barem izvanredno svjedoanstvo kulturne tradicije ili civilizacije koj a postoji ili je nestala. Iako uronjeni u srednjovjekovnu europsku kulturu te povijesni kontekst i specifinosti podruja na kojima ih nalazimo, s tragovima ranijih utjecaja (prapovijesnih, antikih i ranosrednjovjekovnih) steci po nekoliko svojih aspekata ostaju jedinstvena pojava u srednjovjekovnoj europskoj umjetnikoj i arheolokoj batini. Kroz 30 odabranih lokaliteta nastojalo se pokazati sve karakteristike njihove pojavnosti. Njihova glavna specifinost je upravo njihova brojnost kakva nije zabiljeena u Europi oko 70 000 spomenika! Nadalje, izrazita karakteristika je i razliitost oblika u kojima ih se radi. Danas su nam poznati slijedei osnovni oblici: ploe, sanduci, sljemenjaci, stubovi, krstae-kriine. Na izabranim lokalitetima u sklopu ove nominacije zastupljeni su svi. Meutim, svaki od njih dolazi u razliitim inaicama to ponajvie ovisi o mogunostima majstora-klesara te eljama vlasnika steaka odnosno naruitelja. Njihovi reljefi uistinu predstavljaju izvanredno svjedoanstvo srednjovjekovne kulture koja je nestala a iji su steci esto i jedini trag. Razlog tome je nevjerojatno bogatstvo reljefa razliitih sadraja prizori iz svakodnevnog ivota, simboliki i religiozni prikazi, dekorativni reljefi. Pojava razliitih natpisa dodatno pridonosi njihovoj specifinosti s obzirom da se radi o izuzetnim spomenicima srednjovjekovne pismenosti koja zahvaa gotovo sve slojeve drutva a danas 12

funkcionira na vie razina - od povijesnog izvora do prouavanja razliitih kulturnih i drutve nih utjecaja. Sami steci su nadalje i jedinstveni proizvod povijesnog konteksta odnosno dogaaja koji obiljeavaju srednji vijek jugoistone Europe. Razvoj srednjovjekovnih drava (hrvatsko-ugarske, bosanske i srpske), rast slobodnih komuna na obali (u prvom redu Dubrovnika), uspostavljanje feudalnih regula i vazalnih odnosa, pojava viih i niih slojeva plemstva, jaanje uloge razliitih crkvenih vlasti, pojava Osmanskog carstva te sve drutveno-politike i ekonomske relacije koje obiljeavaju srednji vij ek svakako se ogledaju i u nastanku, razvoju i kraju produkcije ove vrste spomenika. (vi) Izravno ili oito povezan sa dogaajima ili ivom tradicijom, s idejama ili vjerovanjima, s umjetnikim i knjievnim radovima izvanrednog jedinstvenog znaaja (outstanding universal significance) (Komitet smatra da ovaj kriterij treba koristiti samo uz neki drugi kriterij). Srednjovjekovni nadgrobni spomenici steci od nastanka a posebice od vremena od kada ih se vie ne izrauje (poetak 16. stoljea) pa sve do danas duboko su ukorijenjeni u razliite obiaje i vjerovanja. Takvi procesi postoje unato svojevrsnom prekidu povijesnog pamenja i batinjenja ovih spomenika to je ponajvie izazvano razliitim migracijama tijekom kasnog srednjeg i ranog novog vijeka. Stoga fenomeni vezani uz steke (nazivi lokaliteta, praznovjerja, narodna tradicija, prie) pokazuju nekoliko vrlo slinih obrazaca koje susreemo na itavom prostoru njihova rasprostiranja to nam i dalje govori o jedinstvenosti ovog kulturnog fenomena. Na cijeloj teritoriji rasprostiranja steaka zabiljeen je niz naziva grobalja kojim su iskazani potovanje i divljenje prema monumentalnim dimenzijama spomenika, njihovoj starosti i reljefnim predstavama (Divsko groblje, Maete, Mramori-Mramorje, Grko groblje, Tursko groblje, Kaursko groblje). Narodna pria i bajka stoljeima crpi motive iz srednjevjekovnog vitekog miljea koji je isklesan na stecima pripisujui njihovo klesanje i postavljanje fantastinim biima (vilama, divovima), dovodei ih u vezu s legendarnim ratovima i sukobima itd. Nadalje, ak i znanstveno istraivanje steaka ukazuje na posebnost ovih spomenika kao i prostora na kojemu ih nalazimo. Tijekom dugog razdoblja od gotovo 150 godina (tonije od druge polovice 19. stoljea) koliko traje znanstveno i institucionalno zanimanje za njih svjedoci smo sueljavanja razliitih miljenja i stavova u arheolokoj, povijesno umjetnikoj i povijesnoj intrepretaciji. Epigrafika i reljefi steaka znaajno su utjecali i na suvremenu knjievnost i ostal e vidove umjetnosti. Inspirativnu temu predstavljali su i predstavljaju steci za kipare (Boko Kuanski), slikare (Mario Mikuli, Mirko Kujai, Zdravko Ani, Lazar Drljaa, Ibrahim Novali, Danko Brki, Gabrijel Jurki, Petar ain, Virgilije Nevjesti, Devad Hozo, Nedim Tahirovi, Seid Hasanefendi), pjesnike (Mehmedalija 13

Mak Dizdar, Skender Kulenovi, Petar Gudelj, Janko Bubalo, Ivan Kordi, Kemal Mahmutefendi), filmske stvaraoce (Jan Beran), pisce (Miroslav Krlea) i fotografe (Too Dabac, Dragutin R esner, Ado ahbaz). c) Izjava o integralnosti Svih 30 predloenih lokaliteta sa stecima sauvani su in situ te su u dobrom stanju unato svim problemima. Granice core i buffer zona su u potpunosti obuhvatile lokalitete nastojei uvati i njihov integritet u krajoliku kojega su sastavni dio. Iako se neke od predloenih lokacija nalaze uz prometnice, opasnost za same spomenike je svedena na minimum s obzirom na stalni monitoring nadlenih slubi kao i ograniavanje bilo kakvih aktivnosti (u prvom redu grae vinskih) u neposrednoj okolici lokaliteta. Strogi kriteriji omoguili su odabir upravo onih lokaliteta sa stecima preko kojih se uspjela iskazati njihova izvanredna univerzalna vrijednost. d) Izjava o autentinosti Predloena groblja sa stecima, njihov arheoloki i povijesni kontekst, raznolikost tipova nadgrobnih spomenika te ukrasa kao i sadraj natpisa predstavljaju cjelokupne aspekte pojave i prouavanja steaka. Groblja u sklopu ove serijske nominacije imaju najvii stupanj autentinosti meu groblji ma sa stecima te su stoga i izabrana za ovu Nominaciju. Na svim predloenim lokalitetima provedeni su osnovni dokumentacijski radovi (izrada elaborata zateenog stanja, snimci postojeeg stanja, fotodokumentacija, crtei i 3D skeniranje u pojedinim sluajevima) kao podloga svim daljnjim konzervatorskim i restauratorskim zahvatima u svrhu boljeg ouvanja i upravljanja svakim pojedinim lokalitetom. e) Zahtjevi za zatitu i upravljanje Svi nominirani lokaliteti ove meudravne serijske nominacije uivaju najvii stupanj zatite sukladno zakonodavstvu svake pojedine drave, iako se radi o razliitim pravnim i administrativnim sustavima za zatitu i upravljanje kulturnim naslijeem. Nain upravljanja svakim pojedinom lokalitetom odreen je pojedinanim Planovima upravljanja koji su specifini s obzirom na dravno zakonodavstvo i lokanu upravu te mogunosti svake od pojedinih drava. Provedba istih planova u budunosti ima nekoliko prioriteta s naglaskom na sprjeavanje daljnjeg propadanja steaka izazvanog ponajvie razliitim klimatskim utjecajima. Predvieno je da se u budunosti ostvari i meudravna koordinacija oko upravljanja i ouvanja ovih spomenika. Odgovorne institucije - kontakti Bosna i Hercegovina Komisija za ouvanje nacionalnih spomenika Address: Obala Kulina Bana br.1, Sarajevo Tel: + 387 33 276 760 14

Fax: +387 33 276 768 E-mail: aneks8ko@bih.net.ba Web address: www.kons.gov.ba

Dravna Komisija za saradnju BiH sa UNESCO -m Address: Trg BiH br.1, Sarajevo Tel: + 387 33 221 073 Fax: +387 33 221 074 E-mail: kabinet.ministra@mcp.gov.ba Web address: http://unescobih.mcp.gov.ba

Hrvatska Republic of Croatia, Ministry of Culture E-mail: unesco@min-kulture.hr Address: Runjaninova 2, 10 000 Zagreb Fax: 385 1 4866 526 Telephone: 385 1 4866 304

Crna Gora Organization: Ministry of Culture, Montenegro Address: Njegoeva str. 81250 Cetinje Tel: + 382 41 232 599 Fax: + 382 41 232 540 E-mail: marija.raznatovic@mku.gov.me Web address: www. mku.gov.me

Srbija Organization: Institute for the Protection of Cultural Monuments of Serbia Address: Radoslava Grujia 11, Belgrade Tel: +381 11 2454786 Fax: +381 11 3441430 E-mail: office@heritage.gov.rs Web address: www.heritage.gov.rs

15

Nominacija dobra za upis na WHL 1. Identifikacija dobra 1.a Drave Bosna i Hercegovina Republika Hrvatska Crna Gora Republika Srbija

1.b Drave, opine Bosna i Hercegovina: FBiH: Optina Stolac; Optina Konjic; Optina Novi Travnik; Optina Jablanica;; Optina Ljubuki; Optina Kladanj; Optina Olovo; Optina Tuzla; Optina Gorade; Optina Trnovo; Optina Kupres. RS: Optina Nevesinje; Optina Rogatica; Optina Kalinovik; Optina Bilea; Optina Sokolac; Optina Berkovii; Optina Pale; Optina ekovii; Optina Foa; Hrvatska: Opina Cista Provo (Splitsko-dalmatinska upanija); Opina Konavle (Dubrovako-neretvanska upanija) Crna Gora: Optina abljak; Optina Pluine. Srbija: Optina Bajina Bata; Optina Prijepolje.

1.c Naziv dobra za upis STECI SREDNJOVJEKOVNI NADGROBNI SPOMENICI

16

1.d Geografske koordinate

Id n Naziv dobra Region/Distrikt koordinate Povrine zatitne zone (ha) Buffer Zone (ha) Map N

01

Radimlja, Stolac

Bosna i Hercegovina

43 5'31.97" N 1755'26.59" E 4329'43.71" N 18 7'30.23" E 4318'42.16"N 1811'54.51" E 4350'13.00" N 1853'4.05" E 44 3'23.17" N 1740'37.18"E 4340'4.68" N 1732'40.61"E 4333'27.60"N 1826'18.30"E 4253'48.91"N 1826'58.04"E

002

Grka glavica u selu Biskup, Konjic

Bosna i Hercegovina Bosna i Hercegovina Bosna i Hercegovina Bosna i Hercegovina Bosna i Hercegovina Bosna i Hercegovina

003

Kalufi u Krekovima, Nevesinje

004

Borak u selu Burati, Rogatica

005

Maculje, Novi Travnik

006

Dugo polje na Blidinju, Jablanica

007

Gvozno, Kalinovik

008

Grebnice Bunii u selu Radmilovia Dubrava, Bilea

Bosna i Hercegovina

009

Bijaa, Ljubuki

Bosna i Hercegovina

43 07,44.9' N 17 35,377' E 4417'15.47"N 1838'54.95"E 44 6'14.66"N; 1831'10.21"E 4435'46.89" N 1840'43.88"E 43 40' 59.66 N 18 45' 31.67" E 43 1'40.38" N 1752'29.36"E

010

Olovci, Kladanj

Bosna i Hercegovina

011

Mramor u Musiima, Olovo

Bosna i Hercegovina

012

Stare

kue,

Donje

Bosna i Hercegovina Bosna i Hercegovina Bosna i Hercegovina

Breke, Tuzla 013 Kuarin u Hraniima, Gorade 014 Boljuni, Stolac

17

015

Dolovi u selu Umoljani, Trnovo

Bosna i Hercegovina Bosna i Hercegovina Bosna i Hercegovina Bosna i Hercegovina Bosna i Hercegovina

4339'18.50"N 1814'13.24"E 4357'20.74"N 1850'27.52"E 43 6'35.86" N 18 7'44.24"E 43 49' 4.44" N 18 45' 35.53" E 4419'40.09"N 1850'41.78"E 43 23' 24.99" N 18 56' 34.99" E 43 25' 14.83" N 18 24' 7.24" E 4351'47.91"N 1718'45.57"E 43 30 57.48 N 16 53 33.97 E

016

Luburia polje, Sokolac

017

Potkuk u Bitunji, Berkovii

018

Mramorje u Bui, Pale

019

Beani, ekovii

020

Mramor u Vrbici, Foa

Bosna i Hercegovina Bosna i Hercegovina Bosna i Hercegovina Republika Hrvatska

021

engia Bara, Kalinovik

022

Ravanjska Vrata, Kupres

023

Velika i Mala Crljivica, Cista Velika

024

Dubravka/sv. Barbara, Konavle

Republika Hrvatska

42 32 30.42 N 18 25 20.57 E

025

Grko groblje, abljak

Crna Gora

4305.689 N 1908.951 E

0,084 ha

6,204 ha

026

ugia Bare, abljak

Crna Gora

4306.456 N 1910.087 E

0,344 ha

2,2976 ha

027

Grko groblje, Pluine

Crna Gora

4320.503 N 1851.437 E

0,035 ha

0,504 ha

028

Mramorje, Peruac, Bajina Bata

Republika Srbija

43 57 28 N 19 25 49 E

0,7 67 ha

0,714 ha

029

Mramorje, Rastite, Bajina Bata

Republika Srbija

43 56 42 N 19 20 54 E

0,110 ha

1,157 ha

030

Grko groblje, Hrta, Prijepolje

Republika Srbija

43 17 56 N 19 37 28 E

17,416 ha

6,141 ha

Ukupno (ha)

ha

ha

18

1.e Mape i planovi koji pokazuju granice zatienog podruja i buffer zone 1.f Povrina nominiranog dobra za upis (ha) I predvidjena buffer zona (ha) 2. OPIS 2.a Opis dobra Steci su srednjovjekovni nadgrobni kameni spomenici koje susreemo na gotovo cijelom podruju Bosne i Hercegovine u zapadnim dijelovima Srbije i Crne Gore te sredinjim odnosno junim dijelovima Hrvatske. Zona rasprostiranja steaka ograniena je na sjeveru rijekom Savom, na jugu jadranskom obalom, na zapadu Likom u Hrvatskoj dok istona granica njihova rasprostiranja see duboko u zapadnu Srbiju. Iako o tome jo uvijek ne postoji vrsto stajalite pretpostavlja se da se javljaju u drugoj polovici 12. stoljea odnosno tijekom 13. stoljea. Meutim, sigurno je da se najintenzivnije izrauju tijekom 14. i 15. stoljea dok u 16. stoljeu ova vrsta nadgrobnih spomenika polako nestaje tj. pojedini oblici (ploa, kri) i ukrasni motivi traju i znatno due, ali to vie nije klasina umjetnost steaka. Posljednje sustavno prebrojavanje ovih spomenika dolo je do brojke od oko 70 000 evidentiranih steaka na oko 3300 lokaliteta na teritoriju spomenutih drava. Meutim, s obzirom na posljednje aktivnosti (izmeu ostalog i ovu u sklopu upisa steaka na Listu svjetske batine) znamo da je taj broj okviran te da se unato njihovoj ugroenosti moda radi i o veem broj spomenika i lokaliteta. Postoje vie vrsta naziva paralelno koritenih za obiljeavanje, meu kojima esto dolazi do preklapanja to govori o bliskoj povezanosti narodnog ivota sa tradicijom steaka. Prva vrsta su izrazi oslonjeni na autentine povijesne izvore mahom natpise sa steaka: bilig, km, zlamen, kua i vjeni dom. Nazivi ukorijenjeni u narodu su: mramorje, mramori, grko groblje, kaursko groblje, divsko groblje, maet ili maete. Dananji naziv steak susreemo od sredine 19. stoljea i u vezi je s glagolom stajati. Jedan od novijih naziva koji se koristi u strunoj literaturi kamik blii je izvornome znaenju jer svoju potvrdu nalazi u natpisima koje susreemo na stecima. Materijal za izradu steaka je najee vapnenac-najea vrsta kamena u ovim krajevima vrlo pogodna za obradu. U krajevima gdje ga nije bilo, steci su klesani od serpentina, kriljevca, konglomerata, sedre i drugih vrsta kamena. Kamenolomi za vaenje kamena za steke uglavnom su bili u blizini samih grobalja s da se radi o kamenim blokovima tekim i do nekoliko tona. Stoga je mala udaljenost od kamenoloma do groblja bila od izuzetne vanosti kako prilikom transporta ne bi dolo do oteenja nadgrobnog spomenika. Sudei po sauvanim kamenolomima steci su tamo dobivali svoj osnovni oblik dok se samo ukraavanje vjerojatno izvodilo blie groblju ili na samom grobu. 19

Nakon obrade steak je postavljan tono iznad grobnog mjesta ali nije sluio kao poklopnica istog groba ve kao klasini nadgrobni spomenik. Steci su veinom postavljani kao i grob odnosno u smjeru istok-zapad (s manjim otklonima). S obzirom na prije izneseno, vano je naglasiti da su groblja sa stecima najveim dijelom formirana kao groblja na redove to je obiaj koji u europskoj pogrebnoj praksi traje od ranog srednjeg vijeka i vremena tzv. seobe naroda. Jedan steak je mogao oznaavati jedan grob (s jednim ili vie ukopa) ili vie grobova! Prema oblicima u kojima ih se izrauje dijele se u pet osnovnih tipova s varijacijama: ploa, sanduk, sljemenjak, kriina-krstaa i stup. Po zastupljenosti najbrojniju skupinu ine sanduci i ploe. Radi se o najranijim i osnovnim oblicima steaka koji traju kroz itavo vrijeme njihovog trajanja. Unato injenici da ih u odnosu na dva prethodna oblika ima znatno manje, sljemenjaci su najprepoznatljiviji oblik steka koji se javlja tijekom njihove klasine faze odnosno kroz 15. stoljee. Kriine -krstae te stupovi, kojih je takoer sauvan manji broj, pripadaju posljednjoj fazi u razvoju steaka odnosno kraju 15. i poetku 16. stoljea. Uz ovih pet osnovnih oblika nalazimo na jo dva koja s obzirom na nain postavljanja i ukrase moemo samo dijelom uvrstiti u steke a radi se o stelama i nianima koji se takoer javljaju pri kraju ere steaka. Spomenuti osnovni oblici mogu dolaziti u vie razliitih varijanti s uvijek prepoznatljivom osnovnom formom a na pojedinim grobljima se nalaze i spomenici amorfnog oblika. Rasprostranjenost (po dravama) Steke susreemo gotova na itavom teritoriju Bosne i Hercegovine, tonije u istonoj i zapadnoj Hercegovini, istonoj, srednjoj, zapadnoj i jugozapadnoj Bosni. Na tom prostoru nalazi sauvano je priblino 2700 lokaliteta sa stecima (s tim da se novi konstantno pojavljuju). Uz specifine politike, ekonomske i kulturne prilike pojedinih regija, umijee klesanja steaka dovelo je do formiranja triju veih podruja koja pokazuju dosta specifinosti u upotrebi pojedinih oblika steaka i reljefnih motiva. Prvo podruje je prostor nekadanje Humske zemlje a danas Hercegovine gdje je vjetina klesanja steaka razvila svoje najbolje mogunosti i gdje je sauvan najvei broj steaka. Nakon toga to je prostor istone Bosne a trei je podruje srednjovjekovne Kraljeve zemlje odnosno dananje sredinje Bosne. Unutar ovih teritorija mogue je identificirati i po nekoliko razliitih radionica od koji se neke vrlo jasno moe vezati i za djelovanje pojedinih majstora-kovaa ija su nam imena sauvana na natpisima. Na teritoriju Republike Hrvatske steke nalazimo u junim dijelovima zemlje, dakle ponajvie u zaleu dalmatinske obale a negdje i na samoj obali, od Konavala do sjeverne Dalmacije te junog i sredinjeg dijela Like. Posebno su esti u okolici Dubrovnika, oko ua Neretve, u Makarskom primorju te Vrgorakoj, Imotskoj i Sinjskoj krajini. Danas nam je u Hrvatskoj poznato oko 400 lokaliteta sa 20

stecima. Prouavajui njihovu tipologiju, ukrase, grobne cjeline, prostorni razmjetaj, odnos s drugim lokalitetima slika o njihovoj pojavi i razvoju nam je sve jasnija posebice u identificiranju vie klesarskih tonije kovakih radionica. U Crnoj Gori se steci nalaze na sjeveru i sjeverozapadu, na teritoriji opina: Pljevlja, abljak, avnik i Niki. Po zadnjemu poznatom popisu iz 70-ih godina 20. stoljea, u Crnoj Gori je evidentirano oko 107 lokaliteta sa stecima. Izdvajaju se dvije osnovne grupe steaka, manje po veliini i sa skromnim ukrasima nalazimo u sjevernim opinama (abljak, Pluine i dio optine Pljevlja), dok monumentalnije steke nalazimo na prostoru opine Niki a oni gravitiraju srednjovjekovnom Humu (dananja Hercegovina). Motivi prisutni na stecima u Crnoj Gori uklapaju se u poznati ornamentalni sistem, prisutan na irem prostoru Bosne i Hercegovine, zapadne Srbije i Hrvatske, ali se meu njima mogu uoiti neke specifine varijante ili kvalitete izrade koji ih ini autentinim u korpusu steaka. U Republici Srbiji steci su evidentirani na svim podrujima dananjih graninih opina Srbije sa Bosnom i Hercegovinom i Crnom Gorom, kao i na susjednim podrujima zapadne i jugozapadne Srbije na priblino 200 lokacija. Raspored ovih srednjovekovnih grobalja sa stecima nije ravnomjeran. Na teritoriji donjeg Podrinja, sa sreditem u Krupnju i na srednjem Polimlju (Prijepolje i okolina) zabiljeen je najvei broj grobalja sa stecima. Steci u Srbiji po raznolikosti varijeteta osnovnih oblika, dimenzijama i po samom ukrasu, broju i vrsti primijenjenih motiva zaostaju za stecima Huma (Hercegovine), ali su u tom pogledu jednaki stecima u Bosni, dok su sa stecima bosanskog Podrinja tj. istone Bosne po svemu analogni. I meu samim stecima Srbije se, kako u obliku, tako i ukrasu, zapaaju razlike zbog kojih ih je mogue kategorizirati u spomenike specifine za odreena podruja, kao to je to sluaj i u Bosni i Hercegovini. Tehnika izrade steaka Mjesta za vaenje kamena od kojeg su klesani steci redovito su se nalazila u blizini nekropola i esto je postojanje kamenoloma presudno utjecalo na formiranje nekropola. Pretpostavlja se da je odvajanje i vaenje kamenih blokova u kamenolomu najee obavljano zimi, kada je u niz prethodno napravljenih rupa nalijevana voda koja je irila svoju zapreminu i tako stvarala pukotinu po kojoj se blok odvajao od kamene mase. Meutim, isto se moglo postizati i s klinovima od vrstog drva koje se iri nalijevanjem vode na njega. Transport je bio zahtjevan postupak, jer se u pojedinim sluajevima radilo o spomenicima i do 29 tona, dok ih veina tei od nekol iko stotina kilograma do 3 tone! Blok steka nije se micao neposredno po terenu, nego je bio postavljen na grede u obliku saonica pod kojim su se, transverzalno postavljene, nalazile plosnate grede. (Postoji mogunost da je prijevoz 21

obavljan i na drugi nain koji se sastojao od slaganja niza okruglih greda-oblica preko kojih se povlaio kameni blok). Prijevoz najmasivnijih kamenih blokova zahtijevao je vie parova konja ili volova, kao i brojnu ljudsku radnu snagu. Saonice su bolje klizile po snijegu, ali s u koritene u svako doba godine i gotovo na svakoj vrsti terena. Na pojedinim lokalitetima ovakav nain prijevoza posvjedoen je i toponimima koje nalazimo na prostoru izmeu kamenoloma i groblja Vjerojatno je na groblju steak dobivao svoj zavrni oblik te su se tamo klesali reljefi i natpisi. Potvrdu za ovu tvrdnju moemo traiti i u injenici da se u sauvanim kamenolomima nije nalo na ukraene steke ve samo na grubo obraene blokove koji nisu odneseni do groblja ili su tee oteeni prilikom obrade ili transporta. Na jednom steku u Papratskom kod Foe (BiH) isklesani su simboli kovaa: eki, dlijeto i klin. Kvaliteta steaka u znaajnoj je mjeri, uzimajui u obzir njihove sklonosti i umjetnike preokupacije i trenutanu modu, zavisila od naruitelja. Naravno, uloga majstora klesara kovaa je takoer od presudne vanosti s obzirom da danas jasno razaznajemo i desetke kovaa (poznatog i nepoznatog imena) i njihovih radionica s karakteristinim motivima i nainima klesanja. Autori reljefa su domai majstori. Ljudi koji kleu steke, koji ponekad u sklopu zapisa na spomeniku ostavljaju uklesano i vlastito ime, zovu se kovai, u znaenju latinske rijei faber koja oznaava majstora uope. Natpisi sa steaka spominju razliite termine vezane za pos love oko njihova oblikovanja i izrade ukrasa, najee termin sijei, to znai i klesati. Od imena (i prezimena) kovaa-klesara u Bosni i Hercegovini, kojih je primjereno broju steaka sigurno bilo neusporedivo vie, iz natpisa na spomenicima poznata su 33. Najpoznatiji od njih Gruba pokopan je izgleda na groblju u Boljunima. Jedan kova Jurina poznat je na prostoru dananje Hrvatske a bio je aktivan na podruju od Imotske krajine u Hrvatskoj (Cista Velika) do Kupresa u BiH (Ravanjska vrata). Na sauvanim epitafima steaka zapadne Srbije ne spominje ni jedno ime majstora koji je isklesao spomenik. Poznato je samo ime stanovitoga Pribitka koji je uklesao jedan natpis. Isto je i u Crnoj Gori. Meutim, s obzirom na karakteristike i odabir reljefa, oblike steaka i sl. jasno nam je da su i tamo postojale radionice i majstori sa svojim prepoznatljivim peatom. Druga titula koju nalazimo na stecima je dijak (u jednom sluaju gramatik) radi se o obrazovanijim pojedincima kojima posao sastavljanja nadgrobnih natpisa-epitafa vjerojatno nije bio i jedini (o samim natpisima vie poslije u tekstu). Dijaci su natpise sastavljali ali ostaje otvoreno pitanje da li si ih i uklesavali na steak ili je to radio kova. Ukrasni motivi Umjetniko oblikovanje steaka oituje se u formi i ukrasu. Osnovnu umjetniku kvalitetu steaka predstavljaju ukrasi izvedeni u dvije klesarske tehnike. Najea tehnika je niski reljef dok je graviranje odnosno urezivanje ili plitki reljef dosta rjea tehnika. Ikonografija prikaza, logi ka njihovog 22

klesanja i smjetaja na spomeniku, uestalost upotrebe i kombiniranja pojedinih motiva, znaenje nekih prikaza i njihov odnos s drugima neiscrpna je tema za generacije buduih arheologa i povjesniara umjetnosti. Meu ukrasnim motivima na stecima, uz njihov naglaeni simbolizam svojstven srednjovjekovnoj umjetnosti, raspoznaju se svjetovni i religiozni simboli te ostali ornamenti koji se meusobno prepliu i upotpunjuju te u sebi povezuju srednjovjekovnu zbilju s prastarim antikim i prethistor ijskim tradicijama. Ukrasni motivi mogli bi se podijeliti u nekoliko skupina: socijalni i religiozni simboli (razliiti oblici krieva, orue, oruje, mladi mjesec i zvijezde, antropomorfni ljiljani, solarni motivi itd.) figuralne predstave (prikazi mukaraca i ena, borba, turniri, lov, povorke ljudi, tzv. posmrtna kola, prikazi ivotinja) te brojni vegetabilni i geometrijski ornamenti. Bogatstvo i isprepletenost mukrasnih motiva dozvoljava da ih se promatra jedino u njihovom meusobnom odnosu na svakom pojedinom spomeniku te unutar konteksta u kojem su nastali. Openito uzevi ornamentika steaka otkriva shvaanja i osjeanja cijelog jednog vremena, kako ljudi koji su sudjelovali u njihovoj izradi tako i pokojnika koji su tu nali svoja zadnja odredita, po ijoj su elji kako kau pojedini natpisi steci i klesani. Postoji i skupina tzv. neklasificiranih motiva znakovi geometrijskog oblika, predstave nekih neobinih predmeta i oteeni motivi ije znaenje nije mogue odgonetnuti. Najei socijalni simboli su grbovi te prikazi razliitog oruja (ma, no/bode, koplje, luk i strijela) ali i orua i alata. Osnovni dio svakog grba ini tit. Iako se javljaju razliiti oblici tita, najei je veliki kvadratni tit s kosom gornjom stranicom i izrezom za koplje. tit najee dolazi u kombinaciji s maem a na njegovoj povrini mogu biti isklesani polumjesec i zvijezda, ljiljan, kri, rozete i diskovi, kose trake esta je predstava lka sa strijelom; uz ma ili tit pojavljuje se i kombinacija s kriem i polumjesecom. Najrasprostranjeniji religiozni simbol na stecima je kri u najrazliitijim oblicima: najei su na stecima tzv. grki i latinski kri, a uz njih se pojavljuju: kalvarijski (kri s postoljem), Andrijin kri (X oblik), Petrov kri, ljiljanov kri, Tkri, malteki kri, dvostruki (lorenski) kri, svastika ili kukasti kri kao i znatan broj njihovih varijacija. Posebno su zanimljivi antropomorfni krievi ili oni koji se kombiniraju s vegetabilnim motivima. Skupini religijskih simbola pripadaju znaci u vidu sunanoga kruga ili diska, polumjeseca (odnosno mladi mjesec), zvijezde, spirala svih oblika, vijenca, rozete sami ili u raznim kombinacijama. Ovi znaci ponekad se nalaze uz razne oblike kria s kojim su ili povezani ili su pak iskles ani u njegovoj 23

blizini. Naje kombinacij polumjesec i zvijezda ili jedan solarni znak. este predstave koje moemo takoer ubrojiti u religiozne simbole su ljiljan i njegove varijacije, vinova loza i groe i tzv. drv ivota. Najee figuralne kompozicije su: predstave ljudskih (mukih i enskih) figura i polufigura, ruku i glava te konjanika. Muke figure prikazane su u razliitim pozama od figure s jednom podignutom rukom (Radimlja) i tzv. oransa, do figure s obje podignute ruke i s orujem u ruci. Predmeti u rukama figura oruje, obrui, krievi, tapovi i knjige najprije simboliziraju pokojnikov drutveni poloaj. enske figure su najee predstavljene same te uz konjanika ili izmeu dvojice konjanika i konja (ili drugih ivotinja). Posebno mjesto zauzima likovna predodba pokojnika sa steka iz Radimlje, kojoj se uz ostala objanjenja pridaje znaaj realistino prikazanog ratnika sa simbolima svoga zvanja: lukom, strijelom, maem i titom. Lijeva ruka je povijena prema pojasu, desna je s neprirodno uveanom akom ispruena prema plastinom krugu. Nain daljnje umjetnike i ikonografske upotrebe ovih figura je razliit. Naime, one se javljaju u paru ali i u razliitim kombinacijama odnosno situacijama koje se ponajbolje mogu vezati za priz ore iz svakodnevnog ivota: sukob-rat, viteki dvoboj, povorke konjanika. Turnir je (a s tim vezano i ratni sukob), kao jedna od osnovnih karakteristika feudalnog drutva tj. plemstva, esto zastupljen na stecima a pisani izvori nam potvruju postojanje brojnih vitekih igara na obali i u srednjovjekovnoj Bosni i Humu kao i sudjelovanje ondanjeg plemstva na turnirima diljem Europe. Nadalje bi izdvojili prikaze lova gdje je lovac, pjeak ili konjanik, naoruan maem, kopljem ili lukom, i u lovu na jelena, medvjeda ili vepra, esto potpomognut psom ili sokolom. Lov moe samo dijelom biti vezan za kranski kult smrti ali svoju jasniju potvrdu ima u feudalnoj zbilji i svakodnevici. Pojedine scene lova (na jelene, medvjede, veprove ili pak lov sokolom) su prik azane vrlo realistino i pojavom karakteristinih detalja odgovaraju suvremenim literarnim opisima. Prikazi kola koje esto nalazimo na stecima nas uvode u prastaru mediteransku tradiciju posmrtnih igara, a susreemo ih na grkim vazama, etruanskim grobnicama ili urnama ilirskog plemena Japoda. Postoje tri osnovna tipa posmrtnih kola na stecima: muka, enska i mjeovita. Kola, po svemu sudei, predstavljaju dio pogrebnoga rituala, u nekim sluajevima popraenog vitekim igrama i borbama. Scene kola mogu biti kombinirane sa svastikama, krievima, polumjesecom i zvijezdom , titovima i orujem openito, lovom, ivotinjama Ponekad igrai nose dijelove ratne opreme (oklop i tit, ma) ili iljaste kape na glavama, ponekad im se u rukama nalazi kri te znak slian ljiljanu ili u obliku pletenog krunog vijenca. Ponekad je u povezanim rukama igraa prikazana djetelina ili neka druga biljka.

24

Figuralne prikaze ine takoer i predstave razliitih ivotinja s vie ili manje naglaenom simbolikom. Osim u spomenutim prizorima lova ivotinje najvie nalazimo kao osamljene prikaze u povorkama ili u kombinaciji s drugim razliitim motivima. Najei su prikazi jelena, konja i ptica. Meutim, javljaju se i pas, medvjed, vepar, lav, zec te zmije ali i veliki broj fant astinih ivotinja meu kojima prednjae zmajevi u razliitim izvedbama. isti ornamenti dijele se u tri skupine: arhitektonske arkade, okviri od tordiranih traka, krovovi, predstave kue i utvrenja, biljni loza-vitica s trolistom te ljiljani i geometrijski cik-cak linija, krug, spirala, rozeta. Unutar ove podjele raspoznatljive su dvije skupine: isti geometrijski oblici i motivi preuzeti iz vegetabilnog svijeta. Arkade pripadaju vrsti ukrasa posebno prisutnoj u junome pojasu rasprostiranja steaka; u raznovrsnim prikazima raspoznatljive su polukrune uvjetno nazvane romanike, iljaste -gotike i potkoviaste arkade istonog podrijetla (tzv. saracenske) koje u cjelini ukraavaju spomenike zamiljene kao zgrade. Kao samostalan ukras ili dio sloenijega ornamenta iroku upotrebu doivjele su trake razliitih formi porijeklom iz vegetabilnog svijeta, ali su isto tako este i klasine geometrijske trake. Istaknuto mjesto meu ornamentima pripada spirali s njezinim posebnim izvedbama u obliku spirale -osmice, tzv. S-spirale, spirale s lozom i spirale s grozdovima u kombinaciji s kriem. Gotovo u pravilu uz mjesec, neto rjee uz spiralu, na svim vrstama steaka osobito na krievima, u pojedinim sluajevima uklesane su brojne rozete. Od vegetabilnih motiva ovdje bi izdvojili viticu s trolistom posebno prisutnu u junim podrujima rasprostiranja steaka a koja svoje brojne potvrde ima u romanikoj te posebno gotikoj umjetnosti jadranske obale. Problematika ukraavanja steaka praktiki je nesaglediva. Na stecima se pred nama otvara specifian svijet jasno povezan sa svojim vremenom i europskim srednjovjekovljem ali i duboko uronjen u prastare tradicije antikih pa ak i prethistorijskih vremena. Epitafi Vrijednost epitafa kao povijesnog materijala tolika je da jedva moe biti precijenjena, stoga i ovi na stecima predstavljaju izuzetno vaan dio ove vrste spomenika. Uza sva svoja ostala znaenja epitafi steaka su nepogreiv pokazatelj kulturoloke vieslojnosti ovog podruja, osobito kad se na njemu u istom vremenu dodiruju i proimaju razliite kulture i duhovni obrasci. Nakon to su grobni spomenik i epitaf u njihovom starijem znaenju gotovo u cijelosti izumrli u razvijenom srednjem vijeku izmeu

25

11. i 13. stoljea malo ih je vrijednih spomena u 14. stoljeu pojavio se tip nadgrobnog spomenika s natpisom. Upravo tada na povijesnu scenu stupaju steci sa svojim epitafima. Epitaf je u stvarnosti uspostavljao dva naina komunikacije: poruku upravljenu preminulom za pokoj njegove due i poruku preminulog za religiozno uzdizanje ivih. Nadgrobni natpisi svojevrsni su srednjovjekovnom Zapadu gdje se kleu na nadgrobnim ploama ali i monumentalnijim nadgrobnim spomenicima vladara, plemia i crkvenih velikodostojnika. Osnovna funkcija nadgrobnog natpisa bila je da u epohi rastueg individualizma sauva uspomenu na odreenu osobu i njezin posebni identitet, to se postizalo navoenjem pokojnikova imena, njegove ivotne dobi, njegova porijekla, statusne pripadnosti, posebnih zasluga ali i njegovog svjetonazora. Upravo u tim, neto sloenijim natpisima, veza europskog zapada i steaka je najoitija i to kroz pojavu karakteristine reenice: Ja sam bio kako vi jeste, vi ete biti kako jesam ja! Reenica (u razliitim varijacijama) je samo citat iz popularne srednjovjekovne legende nastale u Francuskoj o susretu trojice ivih i trojice mrtvih. U europskoj nadgrobnoj epigrafiji ovaj se motiv susree od 11. stoljea. Sagledani u najirem vremensko-prostornom i povijesnom kontekstu natpisi sa steaka predstavljaju organski dio kranske epigrafske kulture srednjovjekovnog europskog prostora, odnosno nekoliko njezinih razvojnih faza izmeu 14. i 15. stoljea. Brojni sauvani natpisi (veinom u Bosni i Hercegovini i Hrvatskoj) otkrivaju nam steke kao jedinstvene spomenike srednjovjekovne pismenosti koja se iz kraljevskih i velikakih kancelarija i samostanskih skriptorija sputa do niih, vie ili manje plemenitih, slojeva drutva. Svojim sadrajem natpisi su snano povezani sa zapadnoeuropskim srednjovjekovljem komu su i svojstveni. Jezik i pismo su u potpunosti domai, odnosno redovito su pisani irlicom, a po sadraju su uistinu razliiti i mogu se podijeliti dvije osnovne skupine: vjerski ili religiozni i svjetovni (koji se opet dijele u manje skupine zavisno o veliini i sadraju). Natpisi variraju od jednostavnog spomena imena pokojnika preko prepriavanja njegovog ivota i podviga, molitava upuenih Bogu i svecima zatitnicima do proklinjanja onoga tko se usudi oskvrnuti posljednje poivalite pod stekom. Natpisi na latinici i latinskom jeziku na stecima ne postoje pa i u tom segmentu oni pokazuju svoju originalnost. Podruje rasprostiranja natpisa ogranien je na istoku Podrinjem i zapadnim dijelovima Crne Gore, Konavlima na jugu, Otuom (Graac-Hrvatska) i Glamoem na zapadu te Bijeljinom na sjeveru, dok je njihova glavnina identina sa sredinjim podrujem steaka pruajui se u Hercegovinu do nekropola irokog Brijega, Stoca i Neuma. Na tom prostranom podruju sauvano je tokom stolje nekoliko stotina natpisa ija je jezina struktura dobila svoju formu prisutnu u primjeni relativno uoblienih i poetiziranih formulacija. U Srbiji natpisi na stecima, iako u malom broju, nalaze se preteno na

26

teritoriji Podrinja oko Krupnja i Loznice i na jugoistonoj oblasti prostiranja prema granici s Crnom Gorom. Pojedine natpise odlikuje razdvajanje rijei tokama i dvotokama, ucrtavanje ravnih crta u funkciji osiguranja ujednaenog razmaka teksta na kamenoj podlozi, to odaje rukopis iskusnog dijaka vinog izradi sloenijih tekstova od samih epitafa i primjeni suptilnijih pisarskih tehnologija bliskih ondanjim rukopisima. Poloaj natpisa na steku obino je primjeren poloaju potencijalnog itaa i prilagoen njegovom rakursu. Pojedini natpisi kruno prate rub ploe. Ako natpisi u kompozicijsko-estetskom smislu i ine cjelinu s drugim ukrasima, njihov se sadraj u pravilu ne odnosi na reljefne prizore prisutne na stecima. S obzirom na njihov osnovni sadraj, intenciju i intonaciju, natpisi na stecima mogu se okvirno podijeliti u nekoliko skupina na natpise s vjerskim formulama, na natpise koji ilustriraju motiv junake (viteke) smrti, na natpise koji daju informaciju o pokojniku, ponekad o njegovoj rodbini i okolnostima njegove smrti veliajui ukop pokojnika na plemenitoj batini (dakle na zemlji koja mu pripada, koju je naslijedio), natpise koji biljee samo pokojnikovo ime a ponekad i ime kovaa (izraivaa steka) i dijaka (sastavljaa natpisa), konano natpise s moralnom (vjerskom) poukom. Kao posebna skupina unutar ove cjeline izdvajaju se natpisi s verbalnom i(li) simbolikom invokacijom, tj. s prizivom Svetoga Trojstva ili znakom kria formulama preuzetim iz suvremenih povelja, kao i napisi koji obavezno sadre poetnu eshatoloku formulu ase (sije) lei (ovdje lei). Natpisi na stecima pisani su iskljuivo irlicom sa snanim utjecajem potisnute glagoljake pisarske tradicije oble i uglate glagoljice te latinine grafije. Od svih irilinih pisama upravo je irilica steaka najslinija glagoljici, dok se iz latininog sustava u natpise steaka preuzimaju ak i pojedina slova, i zato su steci vani kao spomenik pismenosti i jezika na itavoj teritoriji gdje su postavljani. Pored niza teolokih refleksija, natpisi tako pruaju obilje materijala za studij j ezika i pisma a neizbjeni su i unutar povijesnih, socilokih, prozopografskih te antropolokih istraivanja. Pretenost tokavske ikavice u ovim tekstovima govori o jedinstvenom jeziku i pismenosti 14. i 15. stoljea (i kasnije) na relativno irokom prostoru, jeziku kojim su ispisivani tekstovi suvremenih svjetovnih dokumenata (povelja, oporuka, ugovora, ope dipliomatike grae) te crkvenih knjiga (prije svega sauvanih misala i evanelja). Sa svojim vjerskim formulama sroenim u duhu slubenog kranskog nauka (kao to je toliko karakteristian zaziv sv. Trojstva na poetku natpisa prisutan podjednako u Katolikoj i Pravoslavnoj crkvi) dragocjeni su epitafi uklesani na grobne spomenike lanova hijerarhije Crkve bosanske. Uz sva ostala svojstva koja ih ine dijelom karakteristinih natpisa na stecima ovi tekstovi nedvojbeno 27

govore protiv ilavih stereotipa, odnosno protiv dualistiko-manihejskog i bogumilskog karaktera ove izmatike Crkve. Apsolutno najvei broj natpisa (prema relevantnoj literturi preko 300) sauvan je na prostoru Bosne i Hercegovine to odgovara i injenici da se tamo nalazi najvei broj steaka. Na podruju drugih drava taj broj je znanto manji. Na podruju Hrvatske natpisi su najveim dijelom vezani za prostor Imotske i Sinjske kraj ine gdje se javljaju i na posebnom tipu steaka (sljemenjacima dalmatinskog tipa) te nam pomau pratiti rad radionice kovaa Jurine. Jedan od njih nalazi se i na nominiranom lokalitetu Crljivica-Cista Velika. U Hrvatskoj je sauvan i najzapadniji natpis na velikoj ukraenoj kriini u selu Otua kod Graaca koja se svojim oblikom, ukrasima ali i sadrajem natpisa vee za posljednju fazu razvoja steaka te kontekst migracija stanovnitva potaknutim osmanskim prodorima. U Crnoj Gori, na lokalitetu Grko groblje-Pluine evidentiran je steak sa natpisom na kojem se spominje kranin Petko koji je ivio u Soko-gradu u vrijeme vojvode Herceg Stjepana. Na podruju Srbije sauvan je mali broj grobnih natpisa koji oituje neke zajednike crte, ali i liniju razdvajanja s bosanskim i humskim epitafima 14. i 15. stoljea. Slinost se, prije svega, zrcali u uvodnoj eshatolokoj formuli ovdje lei (rab boji) uobiajenoj na grobnim spomenicima s obje strane rijeke Drine. Osim ovog detalja povezuje ih prisutnost formule sankcije kojom se proklinje oskvrnitelj groba. Zajedniku crtu predstavlja i spomen plemenite zemlje u kojoj je pokojnik pokopan. Izbor natpisa sa nominiranih lokaliteta: Bosna i Hercegovina BH Radimlja, Stolac (1)
+ A se kami na Vukcu na Pet[r]oviu. A se pisa Bolain Bogai

+ A se kami na Vukcu na Pet[r]oviu. A se pisa Bolain Bogai

A Vla Vlahov[i], [a sjee k]ami Ratko Brativo[n]i/Brativo[jev]i

A Vla Vlahov[i], [a sjee k]ami Ratko Brativo[n]i/Brativo[jev]i

+ Az rab b[o]i Radoje Vukovi, sinovac vojevode Petra

+ Az rab b[o]i Radoje Vukovi, sinovac vojevode Petra

+ Sije lei dobri Radoje, sin vojevode Stipana, n[a] svoj batini na Batnogah. Si bilig postavi na me brat moj vojevoda Petar

+ Sije lei dobri Radoje, sin vojevode Stipana, n[a] svoj batini na Batnogah. Si bilig postavi na me brat moj vojevoda Petar 28

A se lei Stjepan. A inio ka[mi] Miogost kova

A se lei Stjepan. A inio ka[mi] Miogost kova BH Boljuni, Stolac (14)

A se lei Radosav Herakovi. Ovo legoh na svojoj pleme[ni]toj Golubai, i d[a] je [zemlja] laka, bl[a]ga

A se lei Radosav Herakovi. Ovo legoh na svojoj pleme[ni]toj Golubai, i d[a] je [zemlja] laka, bl[a]ga
A se lee Bogavac i Tarah Boljunovi s Jame. + A se sjee Gruba. Molju se, boe, pomiluj me milo sti tvoje

A se lee Bogavac i Tarah Boljunovi s Jame. + A se sjee Gruba. Molju se, boe, pomiluj me milosti tvoje
+ Se pisa Obr[a]d P[o]povljana sin na Grubau

+ Se pisa Obr[a]d P[o]povljana sin na Grubau

A se lei Vuki Vumi

A se lei Vuki Vumi

A se lei Vla Vladisali. Pie Semorad, sie Vuk na oca

A se lei Vla Vladisali. Pie Semorad, sie Vuk na oca

A se sjee Gruba kami

A se sjee Gruba kami

A se sjee Gruba kami na Vuku. Za pet rana [Hristovih?]

A se sjee Gruba kami na Vuku. Za pet rana [Hristovih?]

Pie Semorad

Pie Semorad
A se lei Radia Abrat, sie Dragia pabrat. A se pie dik Semorad, usie kova Mili

A se lei Radia Abrat, sie Dragia pabrat. A se pie dik Semorad, usie kova Mili
A se lei Radi Vui

A se lei Radi Vui

A se lei Jerina Ivkovica

A se lei Jerina Ivkovica

Mili kov[a] sie

Mili kov[a] sie

A se lei Petar Vuki, a sie Petko na brata

A se lei Petar Vuki, a sie Petko na brata 29

A se lei Radi Vladisali, a sie na me otac. Boe, ti ga pomozi

A se lei Radi Vladisali, a sie na me otac. Boe, ti ga pomozi

A se lei Ljubica Vlatkovica, pie Semorad

A se lei Ljubica Vlatkovica, pie Semorad

A se lei dobri junak i ojek Vlatko Vukovi. Pie Semorad

A se lei dobri junak i ojek Vlatko Vukovi. Pie Semorad

A se lei dobra vladikovka Jerina Vukocami. Pie dik Semorad

A se lei dobra vladikovka Jerina Vukocami. Pie dik Semorad

A se lei dobra ena Stana urenovica. Sijee Zelija, a pie Rato

A se lei dobra ena Stana urenovica. Sijee Zelija, a pie Rato BH Grka glavica u selu Biskup, Konjic (2)
+ A se lei gospoja Gojisava, ki Jurija Baoia a kunica vojevode Radia, a prista u kui kaznca Sanka i upana Bilijaka s potenijem i prija svoju viru i vinju slavu

+ A se lei gospoja Gojisava, ki Jurija Baoia a kunica vojevode Radia, a prista u kui kaznca Sanka i upana Bilijaka s potenijem i prija svoju viru i vinju slavu Hrvatska RH Velika i Mala Crljivica, Cista Velika (23)
Ovdi lei dobra ena Vladna polag svoega suenija Herka Kustraia a ovi bilig postavah ja z bratiom...

Ovdi lei dobra ena Vladna polag svoega suenija Herka Kustraia a ovi bilig postavah ja z bratiom... Crna Gora CG Grko groblje, Pluine (27) 1. dio (Evo) postavih beleg za ivota: a ekah smrt u Sokolu a u miloha g(ospodi)na vojvode Stjepana koji me poteno hranjae: a Bog njegovu duu (u)sahnuvem jer sam i ja Petko krstajanin.

(Evo) postavih beleg za ivota: a ekah smrt u Sokolu a u miloha g(ospodi)na vojvode Stjepana koji me poteno hranjae: a Bog njegovu duu (u)sahnuvem jer sam i ja Petko krstajanin. 2. dio
Boe, ja Petko krstjanin, (pri -) mi duu moju - brao i druino molim vas ne gazite mimo idui Jer sam ja bio kao i vi a vi ete biti kao i ja smrtni

Boe, ja Petko krstjanin, (pri-) mi duu moju - brao i druino molim vas ne gazite mimo idui Jer sam ja bio kao i vi a vi ete biti kao i ja smrtni 30

Natpisi velikodostojnika Crkve bosanske Natpis gosta Milutina Humsko kod Foe (BiH):
Va ime tvoje priista Trojice Gospodina gosta Milutina bilig rodom Crnanin Pogibe ino nego li milosti boijeji itije A ih u aste bosanske gospode primih darove od velike gospode i vlasteo i od grke gospode A vse vidomo

Va ime tvoje priista Trojice Gospodina gosta Milutina bilig rodom Crnanin Pogibe ino nego li milosti boijeji itije A ih u aste bosanske gospode primih darove od velike gospode i vlasteo i od grke gospode A vse vidomo Natpis gosta Miljena Puhovac kod Zenice (BiH):
Ase lei dobri gospodin gost Miljen komu bie priredio po uredbi Avram svoje veliko gostoljubstvo. Gospodine dobri kada pride prid Gospodina naega Isusa Hrista jednoga spomeni i nas svojih rabov Pisa gramatik

Ase lei dobri gospodin gost Miljen komu bie priredio po uredbi Avram svoje veliko gostoljubstvo. Gospodine dobri kada pride prid Gospodina naega Isusa Hrista jednoga spomeni i nas svojih rabov Pisa gramatik Rezultati arheolokih istraivanja Istraivanje grobova ispod steaka donijelo nam je moda i vie znanstvenih spoznaja nego istraivanje samih steaka. Grob s nalazima, kao zatvorena cjelina, uvodi nas u jedan trenutak obiljeen prepoznatljivim materijalnim ostacima, u prvom redu nakitom, dijelovima nonje i vojnike opreme. Pojedini primjerci nakita (metalni pojasevi, trojagodne naunice i prstenje ) prava su remek djela domaeg zlatarstva koja na svojoj vanosti dobivaju injenicom da ih nalazimo na irokom prostoru jadranske obale i njenog dubokog zalea. Te oblasti bile su tijekom srednjeg vijeka podijeljene izmeu nekoliko razliitih drava, ali arheoloki gledano taj nam se prostor u dosta aspekata prikazuje kao gotovo jedinstveni kulturni horizont. injenica je da za veliki broj ovih nalaza (posebno nakit) imamo i direktne potvrde u pisanim izvorima odnosno arhivima naroito 31

dubrovakom arhivu te arhivima ostalih komuna na jadranskoj obali. A veliki broj tamo sauvanih dokumenata odnosi se upravo na stanovnitvo blieg ali i daljeg zalea obale, odnosno na prostor gdje intenzivno nalazimo steke. Grobna arhitektura ispod steaka je raznovrsna, od polaganja pokojnika u zemljanu raku preko zidanih grobnica do grobnica unutar mauzoleja i crkava. Najjednostavniji oblik grobnice je zemljana raka (s ili bez drvenih obloga ili sanduka) i grobnica zidana kamenom (najee se zida u suho). Uobiajeno je da se u grob polae samo jedan pokojnik, ali ima i sluajeva sa viekratnim sahranjivanjem kada se ostaci prethodnog pokojnika posloe u jedan dio grobnice ili se od svega u grobu sauva samo lubanja. Na nekim nekropolama je konstatirana i vieslojna s ahrana, gdje su donji grobovi unitavani gornjim ukopom. Po pravilu pokojnik je poloen u grob na lea s ispruenim nogama, a poloaj ruku je razliit (ispruene uz tijelo, prekriene na prsima ili na abdomenu), u zavisnosti od obiaja u pojedinom kraju ili ak na pojedinom groblju. Nalazi u grobovima, posebno prilozi, su tijekom razvijenog i kasnog srednjeg vijeka relativo rijetki u odnosu na ranija razdoblja. U grobovima velike vlastele su naeni predmeti stranog porijekla, od ostataka odjee do oruja koje se jako rijetko pokapalo s pokojnikom. Od nakita najbrojnije su naunice sa tri jagode, koje su najzastupljeniji nakit 14. i 15. stoljea. Metalni dijelovi odjee zastupljeni su najvie srebrenom dugmadi, aplikama i pojasnim kopama. Rijetki si i izuzet no vrijedni nalazi metalnih ukraenih pojaseva ili njihovih dijelova (sv. Spas Hrvatska). Tekstilni ostaci u grobovima ispod steaka rijetki su i fragmentirani, ali izuzetno vrijedni. Komadi tkanine sa grbovima kralja Tvrtka u Visokom (BiH) izraeni su tehnikom veza zlatnom icom na svilenoj tkanini dok je u pojedinim grobovima kod sv. Spasa (Hrvatska) za to sluila srebrna nit. U Han Biloj kod Travnika, u kamenom sarkofagu izdubljenom u obliku ljudskog tijela, otkrivena je enska kapa tzv. scuffia skupocjen uvoz iz Italije. Uz kapu je pronaeno pet novia od kojih je jedan s kraja XIV vijeka. U pojedinim grobovima naene su staklene ae ili njihovi ostaci koji uvijek stoje uz desnu stranu pokojnikove glave. Keramiki lonci su rijedak nalaz u grobovima. Novac kao prilog u grobovima naen je ili u ustima, po jedan komad kao obol za put na drugi svijet, a ee je naeno po nekoliko komada pikola talijanskih gradova u akama ili rasuti po grobu. Iza talijanskih pikola po brojnosti dolazi dubrovaki novac, a najmanje je maarskog, tek pokoji komad i samo u jednom do sad utvrenom sluaju bosanskog vladara. Po vie komada pikola stavljano je relativno esto u djeje grobove, ali i u grobove odraslih.

32

Bosna i Hercegovina Sve do polovine 20. stoljea istraivai samo su izuzetno istraivali grobove ispod pojedinih steaka, naprimjer u praistorijskim tumulima, ili su bili zainteresirani za grobove ispod spomenika kao to je grobnica tepije Batala i tzv. Kraljev grob u Jajcu. Pri prouavanju i evidentiranju steaka otkriveni su ve uniteni i opljakani grobovi od strane lokalnog stanovnitva, poput groba ispod velikog steka u Zgoi, a mnogo kasnije steak i grob gosta Milutina u Humskom kod Foe. Jedino vee

iskopavanje u Arnautoviima kod Visokog izvrio je poetkom XX stoljea Karl Patsch sa prvobitnom namjerom traenja antikih spomenika, ali je odmah shvatio da je otkopao veliku srednjovjekovnu crkvu i grobove u njoj i oko nje. U periodu izmeu dva svjetska rata nije bilo vanijih pomaka u istraivanju grobova ispod steaka. Pedesetih godina 20. stoljea kada se shvatilo da su ovi spomenici znaajan dio kulturnog nasljea, pristupilo se na itavom teritoriju rasprostiranja steaka organiziranom i planskom prouavanju. Naroito je bio vaan novi metodoloki pristup sa monografskom obradom cijelih nekropola i mikroregija sa nizom kasnosrednjovjekovnih nekropola sa stecima. U to je spadalo i arheoloko istraivanje grobova. Prvo vee arheoloko istraivanje obuhvatilo je najpoznatije groblje sa stecima na Radimlji kod Stoca i to u dva navrata 1949. i 1960 godine. Meutim iako je nakon ovog prvog istraivanja objavljena i prva monografska publikacija ovog nalazita (kao i prva takva openito) istraivanja su se veinom zadrala na prouavanju i objanjavanju samih steaka a ne i njihovog arheolokog konteksta. U Biskupu kod Konjica arheoloka istraivanja su obavljena od 1954. do 1955. godine prilikom kojih su istraeni svi grobovi u unutranjosti crkve i nekoliko grobova izvan nje. Najvaniji rezultat je saznanje da se ovdje radi o groblju plemike obitelji Sankovi koja je 14. stoljeu na vrhuncu moi. Meutim, ve od prve monografske objave jednog groblja sa stecima (Radimlja) bilo je jasno da se ovaj zadatak nee moi ispuniti u onoj mjeri koju su strunjaci smatrali potrebnom. Razlozi za to su bili tehnike i financijske prirode, kao i spoznaja da je veina kasnosrednjovjekovnih grobova bez znaajnijih nalaza. Napredak je uslijedio pod utjecajem izgradnje velikih privrednih i infrastrukturnih objekta, ali i narasle svijesti o vanosti kompletnog istraivanja lokaliteta sa stecima. Od ezdesetih do polovine osamdesetih godina 20. stoljea sistematski su istraene velike i kompleksne nekropole (u Grborezima kod Livna, ipuljiima kod Bugojna, u dolini Trebinjice i Neretve te na Pavlovacu kod Sarajeva) ali su voena i manja zatitna i sondana arheoloka istraivanja. Iako veina istraenih grobalja nisu dio ove nominacije rezultati arheolokih istraivanja na njima uvelike doprinose boljem razumijevanju kako samih steaka i njihovih radionica tako i obreda pokopavanja. Prva antropoloka i DNK istraivanja na nekim nekropolama dala su ve neke rezultate u smislu odnosa pojedinih

33

plemikih obitelji kao i njih s kraljevskom kuom. Kombinirajui povijesne izvore s arheolokim i antropolokim istraivanjima otvaraju se i nova pitanja. Hrvatska Prva arheoloka istraivanja grobalja sa stecima u Hrvatskoj obavljena su krajem 19. stoljea i veu se za istraivanja tzv. starohrvatskih odnosno ranosrednjovjekovni h lokaliteta u Dalmaciji u prvom redu na lokalitetu Crkvina Biskupija kod Knina. Tamonja crkva, nastala u ranom srednjem vijeku, bila je okruena brojnim grobovima-ranosrednjovjekovnim ali i kasnijim. Ovi kasniji bili su obiljeeni stecima. Openito je tako s velikim brojem nalazita gdje grobovi sa stecima dolaze na neku raniju arheoloku situaciju. Najvee istraivanje grobalja sa stecima u Hrvatskoj i jedno od najveih uope napravljeno je na lokalitetu sv. Spas kod izvora rijeke Cetine i trajalo je s prekidima od 1947. do 1954 godine. Istraeno je oko 1160 grobova na groblju s oko 850 steaka. Arheoloki nalazi u grobovima kod sv. Spasa, u prvom redu poznati bronani pozlaeni ukraeni pojas, brojne kasnosrednjovjekovne naunice te dijelovi tekstila su nezaobilazni u poznavanju srednjeg vijeka na ovim prostorima. Pojedina arheoloka istraivanja (Maljkovo-Sinj, Riice-Imotski, Bisko-Trilj/Sinj, Borinovac-Trilj/Sinj) opsegom su bila znatno manja ali su donijela vrijedne znanstvene rezultate. Tu mislimo prvenstveno na nove spoznaje o nastajanju i razvoju pojedinih radionica steaka, tonije radionice kovaa Jurine, razumijevanje nekih obreda pokopavanja to je omoguilo razumijevanje nekih ranijih istraivanja te nove spoznaje o obredima pokopavanja kao i irenju vlakog stanovnitva tijekom srednjeg vijeka u unutranjosti Dalmacije. Posljednjih 20-ak godina u Hrvatskoj se vie puta istraivalo groblja sa stecima, ponajvie u sklopu razliitih infrastrukturnih radova i zatitnih istraivanja (Kapela-Dugopolje, Bartulovii-Zagvozd, Kotezi-Vrgorac, Eraci-Ploe, Vruica-Nova sela, Crljivica-Cista Velika, Vataje-Konavle, Vodovaa-Konavle, Dubravka/sv. Barbara-Konavle, Dunave-Konavle, Brotnice-Konavle, Novakovo greblje-epikue/Slano itd.). Kao i prijanji, rezultati i ovih istraivanja donose neke nove spoznaje o stecima i lokalitetima na kojima ih nalazimo. Zahvaljujui novim metodama datiranja to se ponajvie odnosi na vrijeme njihove pojave kao i trajanja koje se pomie vie prema sredini 16. stoljea a mogue i kasnije. Crna Gora U Crnoj Gori nije bilo znaajnijih arheolokih istraivanja grobalja sa stecima. Istraivanja su se svela na ona osnovna u prvome redu evidentiranje lokaliteta. Na nekoliko lokaliteta, ukljuujui i tri ovdje nominirana, izvreni su osnovni radovi dokumentiranja lokaliteta to je preduvjet svim ostalim istraivanjma (arheolokim, povijesno umjetnikim, povijesnim, antropolokim, resturatorskim i konzervatorskim) 34

Srbija U Srbiji je istraivan mali broj grobalja sa stecima. Djelomino su istraivani lokaliteti Dii -Ljig te Davidovica/Brodarevo-Prijepolje. Sistematsko istraivanje obavljeno je na lokalitetu Crkvina -Priboj. Na nominiranom lokalitetu Mramorje-Peruac 2010. godine provedeno je manje sondano arheoloko istraivanje. Arheoloka istraivanja grobalja sa stecima u Srbiji su se svela na osnovna, u prvome redu evidentiranje lokaliteta. Na nekoliko lokaliteta, ukljuujui i tri ovdje nominirana, izvreni su osnovni radovi dokumentiranja zateenog stanja to je preduvjet s vim ostalim istraivanjima (arheolokim, povijesno umjetnikim, povijesnim, antropolokim, restauratorskim i konzervatorskim). Opis pojedinanih dobara BH Radimlja, Stolac (1) Nekropola steaka Radimlja nalazi se u Vidovu polju, 3 km zapadno od Stoca, na putu apljina Stolac, u podruju koje karakterie mediteranska (maritimna) klima. Lokacija je na prostoru gdje rjeica Radimlja, desna pritoka rijeke Bregave, meandrira. Spomenici ove nekropole su svrstavani i orijentirani u pravcu sjeverozapadjugoistok. Koriten je krenjak iz kamenoloma sa oblinjeg Oanikog brda, oko 800 m udaljenog sjeveroistono od nekropole, gdje do danas stoji jedan nedovreni steak. Nekropola broji 133 steka: 36 ploa, 1 ploa sa podnojem, 27 sanduka, 24 sanduka sa podnojem, 4 visoka sanduka, 5 visokih sanduka sa podnojem, 2 sljemenjaka, 31 sljemenjak sa podnojem i 3 krstae. Od ukupnog broja 63 su ukraena. Dekoracije su izvedene u plitkom reljefu, tehnikom urezivanja ili kombinirano ekiem sa kratkom sjekirastom otricom, dok su glatke plohe glaane tvrdim kamenom. Najljepe ukraeni oblici su sljemenjaci i visoki sanduci. Na uspravnim stranicama nekih spomenika vide se arkade sa stupovima i lukovima. Krovni dio sljemenjaka i zabat su posebno istaknuti isturenom nadstrenicom, cik-cak urezima ili plastinom debljom linijom, odnosno pletenim uetom. Meu motivima koji imaju dekorativni karakter po broju i obradi istiu se povijene trolisne lozice i tordirane vrpce, te motivi simbolinog znaenja kao to su sunce (krug), zvijezde i polumjesec. Brojni su i motivi krsta, esto vrlo stiliziranog, te motivi tita, maa i luka sa strijelom. Predstave ivotinja su zastupljene na nekolicini steaka, dok nekropola obiluje figuralnim predstavama. Naroito se istiu muke figure sa visoko podignutom rukom. U figuralne predstave spadaju jo borbene scene, te prikazi lova i igara. Natpisi se pojavljuju na pet spomenika. Iz njih doznajemo za neke lanove porodice vlakih katunara Hrabrena Miloradovia (Donji Vlasi), kao i to da je Radimlja na kojoj se sahranjuju njihova batina na Batnogah. Radoje Vukovi, sinovac vojvode Petra i Radoje, brat vojvode Petra i sin vojvode Stipana 35

pripadaju klasi visokih feudalaca. Vojvoda Stipan se spominje na natpisu iznad portala crkve u Oaniima kao i na veoj kamenoj stolici ispred te crkve. Vojvoda Stipan je umro oko 1470. godine, a vojvoda Petar se spominje 1477. godine kao starjeina vlakog katuna Hrabrena. Prema natpisu Radoja, drugi Stipanov sin je umro u periodu iza 70-ih godina, a Radoja Vukovi, sinovac vojvode Petra, 80-90 ih godina XV stoljea. U dva natpisa pominju se Vla ili Vla Vlahovi i Stipan. Prema pojavi titova na njihovim spomenicima pretpostavlja se da su pripadali vojnikom redu dok se za Vukca Petrovia ne moe rei nita odreeno. Na spomenutim spomenicima potpisali su se pisari ili kovai Bolain Bogai, Miogost i Ratko Brativo(-)ni /Brativojevi). BH Grka glavica u selu Biskup, Konjic (2) Biskup je selo u blizini Glavatieva, oko 30 km udaljeno od Konjica, prema jugoistoku. Na manjem uzvienju Grka glavica, nalaze se ostaci crkve i nekropola sa stecima. Na istonom dijelu nekropole nalaze se ostaci crkve iji je nastanak mogue okvirno datirati u XII ili XIII stoljee. Od poetka XIV stoljea do 1404. godine ruevinu crkve koristila je porodica Sankovi kao svoju nekropolu. Orijentacija steaka se sa preciznou moe utvrditi jedino u dijelu ruevina crkve, gdje su nadgrobni spomenici orijentirani u smjeru sjeveroistokjugozapad. Nekropola se sastoji od 172 steka i velikog broja grobova bez spomenika. Po obliku se izdvaja jedan primjerak sljemenjaka, dok su sve ostalo ploe i sanduci. Nekropola zauzima povrinu od oko 1700 m2. Ukraena su dva spomenika, jedan sanduk i jedan sljemenjak. Ukrasni motivi na stecima su: friz od povijene lozice sa trolistovima, friz od niza kosih paralelnih linija i arkade. Jedan sanduk ima natpis. Natpis govori da je ispod steka sahranjena Goisava, druga ena vojvode Radia, gospodara Humske zemlje i nekih krajeva sjeverne Hercegovi ne iz ugledne porodice Sankovia. BH Kalufi u Krekovima, Nevesinje (3) Nekropola Kalufi najvea je nekropola steaka u Bosni i Hercegovini. Osnovna orijentacija spomenika je zapadistok, tj. sa otklonom sjeverozapadjugoistok prema prirodnom pruanju terena. U pravcu sjeverjug, tj. sjeveroistokjugozapad, orijentisano je 7 steaka. Broji 462 steka, od ega 295 ploa, 150 sanduka, 3 sljemenjaka i 14 antikih spolija u sekundarnoj upotrebi. Steci su klesani od krenjaka bolje kvalitete, veinom su pravilno oblikovani, ali ima primjeraka slabije obrade, ak i amorfnih. 36

Ukraena su 44 spomenika; 14 ploa, 28 sanduka, 2 sljemenjaka. Ukrasi na nekropoli Kalufi su ogranieni na nekoliko motiva kao to su: statusni motivi ma, tit kao heraldiki znak, ma i tap; od simbolinih motiva rozeta, polumjesec, plastine polujabuke i krst: obini, sa dvostrukim poprenim krakom ili sidrom na zavrecima krakova, i antropomorfni. Od dekrorativnih motiva ponavljaju se tordirani vijenci i krugovi. Zastupljene bordure na nekoliko spomenika su u vidu tordirane trake ili povijene lozice sa trolistovima. Raspored motiva je vrlo pojednostavljen. Najee se javljaju na vodoravnoj strani ploa ili sanduka, sami, a ponekad u kombinaciji najvie dva do tri motiva. Arhitektonski motiv se javlja na jednom sanduku ije su sve uspravne plohe ukraene saracenskim arkadama. Ljudske figure pojavljuju se na dva spomenika muka figura sa titom i maem. Natpisi nisu evidentirani. Steci oznaeni brojem 43. i 44. nalaze se u Vojnom muzeju u Beogradu od 1960. godine. BH Borak u selu Burati, Rogatica (4) Nekropola se nalazi u sjeverozapadnom dijelu opine Rogatica, iznad sela Burati, smjetena u blizini srednjovjekovne putne komunikacije koja je iz Dubrovnika vodila ka Srebrenici. Veibroj steaka orijentisan je upravcu istokzapad, a manji u pravcu sjeverjug. Evidentirano je 212 steaka: 136 ploa, 67 sanduka, 7 sljemenjaka, 1 kamenica sa koritom i 1 spomenik nedefiniranog oblika. Ukraeno je 5 steaka: 1 ploa, 2 sanduka i 2 sljemenjaka. Ukrasni motivi su dvostruka spirala, polujabuka, kri, polumjesec, rozeta, ljiljan, ruka sa maem, zatim scena lova: lovac pjeak s kopljem, pas, srna i medvjed. Natpisi nisu evidentirani BH Maculje, Novi Travnik (5) Nekropola Maculje, udaljenaje 21 km od Novog Travnika, na putnom pravcu za Gornji Vakuf, nalazi se na nadmorskoj visini od 998 metara. Steci su orijentirani u smjeru zapad istok i sjeverjug s tim to manji broj odstupa od navedenih orijentacija. Izraeni su od krenjaka I poredani u redove. Spomenici su preteno dobro obraeni, ali ima I gotovo amorfnih primjeraka. Na nekropli se nalazi 101 steak; 32 ploe, 52 sanduka, 11 sljemenjaka, 6 steaka koji zbog utonulosti nisu definirani i 16 krstaa. Glavni oblik je sanduk s podnojem, zatim sarkofag sa ili bez podnoja, te manji broj obinih ploa. Samo jedan steak posjeduje ukras kruga (jabuke).

37

Na nekropoli se nalazi i 16 antropomorfnih nadgrobnika koje neki autori nazivaju krievima svi osim jednog su ukraeni. Ukrasi zastupljeni na antropomorfnim nadgrobnicima su; kri, stilizirani kri, grki kri, krug (jabuka), polumjesec. Natpisi nisu evidentirani. BH Dugo polje na Blidinju, Jablanica (6) Blidinje je kraka visoravan koja se pravcem sjeveroistokjugozapad prostire izmeu planina vrsnice, Muharice i Vran planine. Upodnoju Vranplanine, izmeu Blidinjskog jezera i Hrbina, prostire se Dugo polje u kojem je smjetena i stoimena nekropola sa stecima. Zauzima povrinu od 90 x 36 m, sa june strane makadamskog puta. Mali broj steaka je orijentisan u pravcu jugoistok sjeverozapad. Izmeu steaka je uoeno nekoliko nepravilnih fragmenata ploa i sanduka utonulih u zemlju. Svi steci su klesani od krenjaka sa oblinjeg kamenoloma ispod padina Vrana ili iz Zreonice, gdje je takoe bio jedan kamenolom. Sastojiseod 150 steaka; 72 ploe, 59 sanduka, 14 visokih sanduka, 4 sljemenjaka sa podnojem i 1 sljemenjak bez podnoja. Ukraenasu 32 steka; 5 ploa, 22 sandukai 5 sljemenjaka. Kaoukrasnimotivinajzastupljenijesurozete (ukupno 34 primjerka). Motiv kria se javlja 19 puta, u etiri sluaja stilizovan, a u jednom kao dvostruki kri. Interesantna kombinacija motiva na jednom steku predstavlja jednu od osobenosti nekropole dva kraka kria se zavravaju kao sidro, a dva kao trolisni ljiljani. Polumjesec se pojavljuje 16 puta, najee u kombinaciji sa rozetom. Bordure se javljaju kao okvirovi ploha, u vidu zavojitih linija sa spiralama ili trolistovima u slobodnim povr inama I kao cik-cak urezane linije. Neke su linije u obliku velikog slova S, a neke su odvojene spirale. Interesantan je steak u obliku sanduka na ijoj je gornjoj strani bordura od urezane linije i uz nju gusto poredanih spiralnih linija sa obje strane. Kruni vijenci se pojavljuju 8 puta na etiri spomenika. Veinom su tordirani. Tordirano ue na tri sljemenjaka uokviruje donju ivicu krovnih ploha stvarajui iluziju strehe kue, odnosno kapka sanduka. Na tri mjesta prisutan je tit sa maem, a na jednome samo ma. Dva tita su ukraena heraldikim znacima rozete ili dijagonalne pruge sa biljnim ornamentom u obliku ljiljana. Nerazjanjen je motiv na jednom steku u obliku sanduka koji podsjea na neki alat. U figuralne predstave spada pet scena lova, dvije turnira, dva kola (jedno ensko i jedno mjeovito) i jedna scena od tri figure koje izlaze iz kule. Turniri su pjeaki, sa buzdovanima i maevima. Osamljene ivotinje srna sa podignutom glavom i konj prikazane su na dva steka. Jedanput se pojavljuje i ruka. U najzanimljivije figuralne prikaze spada scena sa fa ntastinom ivotinjom koja, po svemu sudei, predstavlja krilatog konja sa zmijom. Tri figure sa rukama na prsima i pet mukih figura sa visoko podignutim rukama prvenstveno su simbolinog znaenja. 38

Natpisi nisu evidentirani. BH Gvozno, Kalinovik (7) Gvozno je malo krako polje na planini Treskavici, udaljeno od mjesta Kalinovik oko 11 km prema sjeverozapadu. Polje je na jugu i istoku okrueno krevitim breuljcima, a sa zapada i sjevera se najprije postepeno, a zatim naglo uzdiu umoviti dijelovi planine. U junom dijelu polja, u podnoju brda Gradac, na blago uzdignutom terenu, smjetena je nekropola sa stecima. Od kote 1396 (Gradac) udaljena je oko 300 m zrane linije. Kamenolom za steke Nekropole Gvozno bio je udaljen nekoliko desetina metara jugozapadno od nekropole, u podnoju brda Gradac. Nekropola sa stecima Gvozno zauzima povrinu od 46 x 23 m. Orijentacija steaka je u smjeru zapadistok, a manji broj steaka lei u smjeru sjeverozapadjugoistok. Izmeu grobova sa stecima su vidljivi ponegdje i grobovi koji su samo oivieni kamenjem na povrini. Sastoji se od ukupno 87 steaka; 27 ploa, 54 sanduka, 4 sljemenjaka i 2 spomenika u obliku kria. Evidentirano je 14 ukraenih steaka. Meu ukrasima se istiu scene lova i plesa, a nekoliko puta se javlja predstava psa. Jedinstveni je prikaz krilatih zmajeva. Natpisi nisu evidentirani. BH Grebnice Bunii u selu Radmilovia Dubrava, Bilea (8) Nekropola se nalazi u selu Radmilovia Dubrava I od Bilee je udaljena oko 4 kmu pravcu sjeveroistoka. Na udaljenosti cca 2 km zrane linije od nekropole u pravcu sjeveroistoka nalazi se majdan Drenica, gdje su steci klesani i obraivani. Na lokalitetu se nalazi prahistorijski tumulus i nekropola sa 291 stekom: 218 ploa, 64 sanduka, 1 sljemenjak, 1 stub, 1 krstaa, 1 niani 5 utonulih steaka koji manije mogue odrediti formu. Orijentacija je zastupljena u pravcu zapadistok i sjever jug. Spomenici su dobro klesani. Ukrasi su evidentirani na 33 steka: 5 ploa, 26 sanduka, 1 krstaa, 1 sljemenjak. Mo tivi su arkade, povijena lozica sa trolistovima, krievi, nizovi rozeta i krunih vijenaca, mree rombova, tordirani vijenci i kruni vijenac vodenica, ruka. U literaturi se navodi podatak da se na ovoj nekropoli nalazilo 7 natpisa koji su urezani na 2 ploe, 4 sanduka i 1 sljemenjaku. Natpisi spominju Vuku Dubevia, Bunca Ruovia, Raoja, Crijepa i Raka Vlahovia, Vitoja Dakovia, kaluera Gligorija i Radu Raievu. Danas su uljivi natpisi samo na 2 sanduka.

39

BH Bijaa, Ljubuki (9) U neposrednoj blizini sela Donja Bijaa pored ceste LjubukiVid nalazi se nekropola s stecima. Dio nekropole je 1931. Prekriven cestom ili konstrukcijom uz nju, a jedan ukraeni steak prenesen u Muzej franjevakog samosatana na Humcu 2003. godine. Na lokalitetu se nalazi 33 steka: 20 sanduka, 14 ploai 1 sljemenjak Po oblicima najzastupljeniji su sanduci (20), ploaje 14 i 1 sljemenjak. Ukraeno je 17 steaka. Meu simbolinim motivim azastupljeni su: kri, polumjesec, tordirani vijenac, rozeta, zvijezda i sunce. Od oruja zastupljen je ma, tit, tit sa maem i luk sa strijelom. Scene kola, ljudske figure i lova zastupljene su na osam steaka. Od geometrijskih i arhitektonskih motiva susree se tordirano ue, lozica sa trolistom i arkade. Natpisi nisu evidentirani. BH Olovci, Kladanj (10) Nekropola se nalazi kod sela Olovci uz put Olovci Tuholj, oko 10 km sjeverozapadno od Kladnja. Nekropola se nalazi na kosom terenu, blago sputenom prema putu. Zauzima povrinu od 24,5 x 14 m. Steci su orijentirani u pravcu zapadistok i poredani u nizove, osim jednog sljemenjaka i dva sanduka koji su orijentiaani u smjeru sjeverjug. Sastoji se od 18 steaka: 5 sanduka, 12 sljemenjaka i jednoga stuba. Ukrasi su evidentirani na tri sljemenjaka, a pored ukrasa na jednom sljemenjaku nalazi se natpis. Ukrasni motivi zastupljeni na ovoj nekropoli su: dvostruka spirala, tordirana vrpca, kri sa okruglim zavrecima krakova, dva motiva tapa, (T KRI). Natpis je posveen pripadniku feudalne porodice Jurisali, ija je batina bil a u ovom kraju. BH Mramor u Musiima, Olovo (11) Nekropola je smjetena u selu Musii udaljenom od Olova oko 4 km u pravcu jugozapada. Spomenici su orijentirani u pravcu zapadistok i sjeverjug. Sastojiseod 80 steaka: 25 ploa, 8 sanduka i 47 sljemenjaka. Ukraeno je 12 primjeraka i to 2 ploe, 2 sanduka i 8 sljemenjaka. Najzastupljeniji motivi su u vidu spirala, rozeta i tordirane vrpce, zatim krieva. Natpisi nisu evidentirani. BH Kuarin u Hraniima, Gorade (13) Nekropola sa stecima nalazi se u selu Donje Breke, zaselak Nikolii. Selo je udaljeno od Tuzle oko 8 km u pravcu sjeverozapada. Na lokalitetu se nalazi 23 steka: 2 sanduka i 21 stub razliitih zavretaka 40

(luno zasvoeni, s lunim izboenjem i s ravnim zavretkom koji se ire prema g ore). Postavljeni su u pravcu zapadistok. Spomenici su dobro klesani i danas su uglavnom polegli. Ukraena su 3 stuba. Motivi su: jabuka, spirala, dvostruka spirala, luk, polumjesec, kri, sjekirica, sablja i vie paralelnih linija na krovu. Natpisi nisu evidentirani. BH Kuarin u Hraniima, Gorade (13) Nekropola se nalazi u Donjem polju kod sela ilii, udaljenom oko 15 km zapadno od Gorada na nadmorskoj visini 730 m. Na lokalitetu se nalazi 325 vidljivih steaka, veinom u formi ploe i sanduka, manji broj u formi sljemenjaka. Zastupljena su oblici koji pripadaju tipu poloenih monolita: ploe, sanduci i sljemenjaci. Na 3 steka, od kojih je jedno korito, evidentirano je postojanje ukrasa.Na rubovima korita nalaze se ukrasi u kanelurama, na uoj bonoj strani (zapadnoj) plastian ukras krsta s krunim zavrecima, koji je smjeten unutar kruga, na duoj bonoj (junoj) strani, prikaz jelena. Na drugom steku na gornjoj plohi u visokom reljefu nalazi se motiv srpa, dok se na eonoj zapadnoj strani sand uka nalazi se motiv ljiljana raen u visokom reljefu. Na jednom sljemenjaku nalazi se natpis posveen Njegou Vidojeviu. BH Boljuni, Stolac (14) Nekropola se nalazi u zaseoku Boljuni, 15 km jugozapadno od Stoca. Smjetena je u ravnici, ispod seoskih kua i rasporeena u dvije skupine koje su na rastojanju od oko 400 m. Steci su svrstani u nizove i orijentirani iskljuivo u pravcu zapadistok, ili sa malim skretanjem od tog pravca. Na nekropoli Boljuni I i II nalazi se ukupno 274 steka; 82 ploe, 176 sanduka, 12 sljemenjaka i 4 krstae. Od ukupnog broja 92 su ukraena: 29 ploa, 57 sanduka i 6 sljemenjaka. U najee ukrasne motive spadaju povijene lozice sa trolistovima, kao bordura na vodoravnim stranama ploa ili kao friz na uspravnim stranama sanduka. Potom titovi sa maevima i rozete koje se javljaju u vie varijanti: kao heraldike oznake na titovima, u kompoziciji sa polumjesecom ili samostalno. Pojavljuju se i kao stilizirane rozete sa tordiranim krunim vijencima ili predstavljene kao krstrozete. Slijede plastine vrpce, razne bordure, krst (obini ili stilizirani), polumjesec, ljiljani, biljnes tilizacije sa spiralama i grozdovima, arkade i maevi. Brojne su figuralne predstave i kompozicije: scene lova na jelena, turniri i kola. Tu su i fantastine ivotinje, figure lava i konjanika. Originalni motivi su: lav, ena sa djetetom u naruju, stilizirane rozete, fantastine ivotinje u vidu gutera i kolo sa kolovoom koji jae na jelenu.

41

Postoji ukupno 19 natpisa u kojima se spominju imena sahranjenih Bogavca Taraha Boljunovia, umro prije 1477, Radia Vladisalia, Heraka i Radoslava Herakovia, Petra Vukia i njegovog brata i drugih. Neke od tih linosti su i historijski dokumentirane. Tu su sahranjeni pripadnici grupe Boljuna Vladisalia, koji su pripadali Donjim Vlasima. Na nekoliko steaka potpisao se majstor Gruba, prepoznatljiv po svom umjetnikom izrazu i motivima, dijak (pisar) Semorad i drugi (majstori Mili, Zelija i Dragia i dva dijaka Radoje i Vuk). Smatra se da su Boljuni bili vaan klesarski, tj. umjetniki centar. BH Dolovi u selu Umoljani, Trnovo (15) Nekropola se nalazi 1,5 km prije ulaska u selo Umoljani na lokalitetu Dolovi, sa desne stran eputa. Sastoji se od 53 steka; 6 ploa, 37 sanduka, 5 visokih sandukai 5 sljemenjaka i 11 starih niana te ostaci temelja neistraene graevine koja bi mogla biti crkva. Glavnina steaka orijentirana je u pravcu sjeverjug sa odreenim odstupanjima, dok ih je 13 orijentirano u pravcu zapadistok. Veina steaka izraena je od lokalnog kamena, imaju oblik ploe, sanduka i sljemenjaka. Ukraeno je 14 spomenika i to 4 ploe, 3 visoka sanduka, 4 sanduka i 3 sljemenjaka. Znatan broj steaka ine realistika i simbolika obiljeja: tordirana vrpca, dvostruka vrpca od cik -cak linija, linije raene u vidu reljefnih ispupenja i udubljenja, loza sa trolistom, loza sa spiralama, stilizirani kri, latinski kri, tit, ma, krug i figuralna predstava kola, tj. posmrtnog kultnog plesa, zatim predstava stiliziranog stabla sa dva para spiralnih zavoja koji se simetrino povijaju te predstava rozete. Natpisi nisu evidentirani. BH Luburia polje, Sokolac (16) Dvije nekropole sa stecima, meusobno udaljene 280 metara zrane linije, nalaze se u selu Koutica udaljenom od Sokoca oko 6 km u pravcu sjevero istoka na prostranom predjelu Luburi polja. Nekropola na lokalitetu Ploe nalazi se na prahistorijskom tumulu radijusa od 40 metara. U centru tumula uoava se udubljenje kvadratne osnove za koje se moe pretpostaviti da je mjesto nekog srednjovjekovnog objekta. Tumul je visine oko 3 m, a njegov obim iznosi oko 90 m. Sastoji se od 51 steka: 50 sanduka i 1 sljemenjak. Ukraena su tri sanduka. Nekropola na lokalitetu Bare nalazi se na uzvienju koje nema krunu osnovu. Duina uzvienja iznosi 80, a irina oko 30 metara. Steci su orijentirani u pravcu sjeverjug. Sasatoji se od 83 steka: 78 sanduka, 1 sljemenjak i 4 fragmenta steaka. Ukraeno je 6 sanduka. Motivi ukaraavanju su: linija koja oznaava dvojni grob, rozeta, ma i krst. Natpisi nisu evidentirani. 42

BH Potkuk u Bitunji, Berkovii (17) Nekropola se nalazi na relativno ravnom terenu ispod june strane Kuka ustvari krenjake stijene koja je koritena kao kamenolom. Zauzima prostor 70 x 40 m u smjeru istokzapad. Primjetno je sahranjivanje na redove od sjevera ka jugu. Na nekropoli su dvije velike grupe steaka: istona i zapadna, koje ukupno broje 243 steka: 5 ploa, 2 sanduka sa postoljem, 234 sanduka i 2 sljemenjaka. Ukraeno je 45 spomenika. Ukrasi su izvedeni u plitkom reljefu, osim na nek oliko primjeraka, koji su raeni tehnikom urezivanja. Najzastupljeniji motivi su povijena lozica sa trolistovima, tordirana vrpca i obini stilizovani krievi, zatim slijede bordure i okviri od kosih paralelica i predstave jelena, konja, lava, ptica te scena lova na jelena. Potom slijede vodenice, arkade, polumjesec, rozeta, kruni vijenac i predstave ovjeka sa tapom, ruke sa maem, konjanika i ene, ovjeka sa maem i titom i kola. Natpisi nisu evidentirani. BH Mramorje u Bui, Pale (18) Nekropola se nalazi u selu Bu, udaljenom od Pala oko 15 km u pravcu sjeveroistoka. Veliki broj steaka koji su locirani u centralnom dijelu nekropole postavljeni su na kamen. Steci su dobre obrade, orijentirani po oba glavna pravca istokzapad i sjeverjug, ali veim dijelom u smjeru istok zapad. Na lokalitetu se nalazi 127 steaka; 10 ploa, 109 sanduka i 8 sljemenjaka. Najvie su zastupljeni sanduci, druge su po brojnosti ploe, a ima i sljemenjaka. Karakteristino za ovu nekropolu je to da su svi nadgrobnici sa postoljem izvedeni iz jednog komada kamena, kao i velike dimenzije jednog sanduka koje iznose 275 x 122 x 20 cm, to predstavlja jedan od najveih srednjovjekovnih evidentiranih nadgrobnika u BOSNA I HERCEGOVINA. Ukrasni ornamenti su evidentirani samo na jednom steku rozeta u visokom reljefu. Natpisi nisu evidentirani. BH Beani, ekovii (19) Nekropola poznata pod nazivima Ispod stijene i Pola stijene nalazi se u selu Beani, podruje Brajinaca, od sredita opine ekovii udaljena oko 3 km u pravcu sjevero zapada. Sastoji se od 138 vidljivih steaka: 4 ploe, 15 sanduka, 41 sljemenjak, 77 stubovai 1 steak nedefinisanog oblika jer je utonuo. Zastupljena su etiri osnovna oblika ploe, sanduci, sljemenjaci i stubovi. Razlikuju se stubovi u obliku uspravne ploe (pravouglog paralelopipeda) koja se prema gore iri, iji je zavretak na dvijevode, ravan ili luno zasvoen i stubovi u obliku uspravnog sanduka 43

(pravouglog paralelopipeda), koji se prema gore iri, iji je zavretak razliitih oblika: na dvijevode, ravan, luno zasvoen ili sa lunim izboenjem na vrhu. Na sedam spomenika, 2 sljemenjaka i 5 stubova, evidentirani su ukrasi polumjeseca i maa. Natpisi nisu evidentirani. BH Mramor u Vrbici, Foa (20) Nekropola se nalazi u zaseoku Vrbica nadomak sela elebii, udaljenom od Foe oko 20 km u pravcu jugoistoka na nadmorskoj visini 948 m. Na lokalitetu se nalazi 211 spomenika: 3 kasnoantike ploe, 1 rimska ara, 2 srednjovjekovne ploe, 129 sanduka, 2 sljemenjaka i 74 steka nedefinisanog oblika. Ukrasi su evidentirani na 22 steka; 3 kasnoantike ploe, 1 ploa i 18 sanduka. Motivi zastupljeni na ovom lokalitetu su: friz, manji krstovi, stilizovani krst, antropomorfni krst, polumjeseci, tap, maevi, bode, krugovi, vodenica; ruka, rozeta, predstava ivotinje, reljefne predstave ljudskih figura. Natpisi nisu evidentirani. BH engia Bara, Kalinovik (21) Nekropola se nalazi na blagom uzvienju u sredini krakog polja na 1370 m nadmorske visine. Od Kalinovika je udaljena oko 11 km u pravcu jugozapada. Steci su postavljeni u pravcu zapadistok i svrstani su u nizove. Spomenici su dobro klesani i ouvani, a izraeni su od krenjaka. Majdan se nalazi na udaljenosti od oko 100 metara u pravcu jugoistoka od nekropole. Na lokalitetu se nalaze 52 steka, 11 ploa, 35 sanduka, meu kojima je i znatan broj visokih sanduka sa postoljem i 6 sljemenjaka. Ukraeno je 19 steaka: 1 ploa, 12 sanduka i 6 sljemenjaka. Najzastupljeniji motivi su: tordirana vrpca i frizovi sa povijenim trolistovima, zatim slijed e motivi tita i maa, biljnih stilizacija, krieva u krunim vijencima, ptica, jelena i scena lova na jelene te kola i turnira. Na jednom steku evidentiran je i natpis koji govori da tu lei Stojan Opodinovi. BH Ravanjska Vrata, Kupres (22) Na lokalitetu Ravanjska vrata nalaze se Gornja i Donja nekropola. Nekropole se nalaze u blizini sela Muii koje je udaljeno oko 15 km juno od Kupresa. Spomenici na Donjoj nekropoli su dobro obraeni, postavljeni uglavnom po pravcu sjeverozapadjugoistok, dok su na Gornjoj nekropoli orijentirani u oba pravca zapadistok i sjeverjug. 44

Donja nekropola broji 43 steka: 20 ploa, 20 sanduka i 3 sljemenjaka. Ukraeno je 18 primjeraka: 5 ploa, 10 sanduka i 3 sljemenjaka. Motivi su: vrpce i bordure od kosih cik-cak linija, zatim biljne stilizacije u vidu ljiljana, scene lova i kola, ruka s maem, tit s maem, dvije ene, ovjek s konjem, povijena lozica s trolistovima i tordiran kruni vijenac. Gornja nekropola broji 25 steaka; 10 ploa, 8 sanduka i 7 sljemenjaka. Ukraeno je 15 primjeraka, i to 5 ploa, 5 sanduka i 5 sljemenjaka. Najbrojniji ukrasni motivi su u vidu rozeta, polumjeseca, krunih vijenaca i krieva, ali se svojom obradom istiu turniri u arkadama i stilizirani ljiljani. Tu su jo i povijene lozice s trolistovima, ruka, tit s maem, tap, bordure od obinih i cik -cak vrpca, predstava jelena i scena dviju ljudskih figura u arkadama. Natpisi nisu evidentirani. RH Velika i Mala Crljivica, Cista Velika (23) Nekropola Velika i mala Crljivica nalazi se u naselju Cista Velika, uz samu magistralnu cestu Trilj Imotski u duini oko 200 m. Juno od tzv. Velike Crljivice, istoni dio lokaliteta, nalazi se vrtaa sa sedam bunara ija se gradnja datira u srednji vijek. Sauvano je 90 steaka svih osnovnih tipova: ploe, sanduci i sljemenjaci. Ukrasni motivi su: krievi u svim oblicima, antropomorfni ljiljani, scene lova, scene ljudi u kolu, prikazi dvoboja, razliiti vegetabilni motivi, polumjeseci, zvijezde i polukugle. Na dva steka djelomino su sauvani natpisi u bosanici koji spominju suprunike Jerka i Vladnu Kustrai. RH Dubravka/sv. Barbara, Konavle (24) Nekropola se nalazi pored sela Dubravka u Konavlima u blizini tromee Hrvatske, Crne Gore te Bosne i Hercegovine. Lokalitet pored groblja s stecima ini i crkva sv. Barbare sagraene 1889. na mjestu starije crkve. Omeen je suhozidom uz koji je jedna prapovijesna gomila tumul. Groblje ima dva ulaza u koje su ugraene po dvije srednjovekovne nadgrobne ploe. Neposredno uz groblje prolazila je cesta koja je iz unutranjosti Hercegovine vodila u Konavosku dolini, a bila je u uporabi od prapovijesti do kasnog srednjeg vijeka. Nekropolu ini 104 steka. Tipoloki su zastupljene dvije vrste steaka: sanduci i ploe. Od ukrasa prisutni su motivi stiliziranih lozica, rozete s krievima, luk i strijela, ruka i aka. Natpisi nisu evidentirani.

45

CG Grko groblje, abljak (25) Nekropola se nalazi se u kontakt zonama: Nacionalnog parka Durmitor (1952.g.), Basena rijeke Tare koji je Svjetski rezervat biosfere (UNESCO, 1977.g.) i Nacionalnog parka Durmitor sa dijelom kanjona Tare (1980. godine upisan na UNESCO-vu Listu svjetske prirodne i kulturne batine). Locirana je na oko 200 metara sjeverozapadno od Ribljeg jezera u zaseoku Novakovii, gdje preovlauju subplaninska klima. Steci su postavljeni na blagom uzvienju, izduenog elipsoidnog oblika na povrini oko 500 m2. Registrovano je 49 steaka postavljenih pravcem istokzapad, od ega: 10 ploa, 27 sanduka, 12 sljemenjaka. Ukraena su 22 primjerka: 12 sanduka i 10 sljemenjaka. Najei ukrasni motivi su: arkade, tordirane vrpce, frizovi, okviri ili bordure sa kosim paralelicama, povijena loza sa spiralicama, odnosno trolistovima ili samo vjeniima, palmete. Mali broj je rozeta, polumjeseca i krugova. Javljaju se i motivi obinih i stilizovanih krstova, ankha, tita, predstava ovjeka sa maem i titom i scene iz lova. Originalni motivi su: friz od lukova sa vjeniima i meandar od prepletene i povijene lozice sa akantusovim liem kao i arhitektonski ukrasi u obliku arkada. Natpisi nisu evidentirani. CG ugia Bare, abljak (26) Nekropola se nalazi u kontakt zonama: Nacionalnog parka Durmitor (1952.g.), Basena rijeke Tare koji je Svjetski rezervat biosfere (UNESCO, 1977.g.) i Nacionalnog parka Durmitor sa dijelom kanjona Tare (1980. godine upisan na UNESCO-vu Listu svjetske prirodne i kulturne batine). Nalazi se u zaseoku Novakovii. Nekropola je oko 2.230 m sjeveroistono od nekropole Grko groblje (25). Sa june strane prua se trasa lokalnog puta Novakovii Njegovoa, a preko puta je crkva sa seoskim grobljem. Nekropola je formirana na blagom uzvienju. ini je 300 steaka od kojih je: 10 ploa, 50 sanduka, 10 sljemenjaka i 230 amorfnih blokova. Fino obraeni steci se nalaze u sjevernom i sredinjem dijelu nekropole, dok se veina amorfnih nalazi u junom i jugoistonom dijelu. Svi steci su postavljeni pravcem istokzapad u nizovima. Ukraeno je 23 primjerka, i to: 1 ploa, 16 sanduka i 6 sljemenjaka. Najei motivi su: vrpce, okviri ili bordure od kosih paralelica, obine i tordirane vrpce, obini i stilizovani krstovi i lukovi sa strijelama. U manjem broju su zastupljene arkade, povijene lozice sa trolistovima, vrpcom spojena tri koncentrina kruga, rozete, polumjeseci, ma, tit. Javljaju se horizontaln i ukrasi sa cik-cak linijama, biljna stilizacija, jabuka. Na jednom su predstave kola, psa sa jelenom i originalnog kola sa uzjahanim jelenom.

46

Natpisi nisu evidentirani. CG Grko groblje, Pluine (27) Nekropola se nalazi se u zaseoku Zagrae u sjeverozapadnom dijelu Crne Gore. Formirana je istono od Soko grada, u njegovom podgrau. Soko grad bio je prijestoni grad Kosaa i pominje se u poznatim poveljama iz 1444, 1448. i 1454. godine. Nekropola ima 14 steaka. Raeni su od lokalnog kamena, finije obrade, ali su veinom neukraeni. Svi steci pripadaju tipu sanduka ili ploe. Na najveem steku, od tvrdog bjeliastog pjeara u obliku velikog i masivnog kvadera, ije su stranice zakoene i neto suene prema postolju, nalazi se natpis u kojem se pominje kristijanin Petko, koji je ivio u Soko gradu u vrijeme vojvode Stjepana Kosae. Sadraj natpisa je od posebne vanosti zbog istorijskih podataka koje donosi. Datiran je pomenom vojvode Stjepana, to znai da je natpis nastao u periodu od oktobra 1435. godine, kada je knez Stjepan Vuki Kosaa dobio titulu vojvode, do prve polovine oktobra 1448. godine, kada je od imperatora Fridriha III dobio titulu Hercega.Od tog vremena oblast Zahumlja, kojom je vladao promijenila je ime u Hercegovina. RS Mramorje, Peruac, Bajina Bata (28) Nekropola se nalazi na visokoj desnoj obali reke Drine na prostoru izmeu puta i reke, na ulazu u naselje Peruac iz pravca Bajine Bate (12 km). Na nekropoli se nalazi 88 steaka. Orijentacija nadgrobnih obeleja je u smeru zapadistok sa manjim odstupanjima. Nadgrobni spomenici su postavljeni u pravilnim redovima. Po oblicima se izdvajaju ploe, slemenjaci sa postoljem i bez postolja, sanduci sa postoljem i bez postolja i amorfni spomenici. Nadgrobna obeleja su izraena od kamena krenjaka, dobro obraene povrine glaanjem i upotrebom krupnozrnog ekia, bez ukraavanja. Postoje jo dva evidentirana spomenika u vodi i sedam spomenika na privatnom imanju, uglavnom prekriveni zemljom i ne uoavaju se. U produetku srednjovekovnog groblja sa stecima na zapadu se nalazi groblje iz XIX veka, iji su pojedini delovi i danas koriste za ukopavanje. Ukraen je samo jedan sanduk: motiv kruga. Natpisi nisu evidentirani. RS Mramorje, Rastite, Bajina Bata (29) Nekropola je 7 km zapadno od nekropole u Perucu (28), a 19 km od Bajine Bate. Do sela Rastite dolazi se kanjonom reke Dervente koja se uliva u Perusko jezero na Drini. Dve nekropole sa stecima, meusobno udaljene 500 metara vazdunom linijom, nalaze se severno od seoske crkve. Oko 500 m zapadno od grobalja sa stecima nalazi se lokalni majdan Vagan gde su u srednjem veku 47

klesani nadgrobni spomenici. Ovaj podatak iz predanja potvren je kao taan na osnovu rezultata sedimentno-petrografske analize. Majdan je aktivan, a u njemu je, prema predanju, sauvan jedan delimino obraeni nedovreni steak slemenjak sa postoljem, koji je danas teko uoiti. Na potesu Uroevine sauvano je 33 nadgrobnih spomenika: 16 slemenjaka, 1 dvojni sanduk, 12 sanduka, 1 ploa, 2 amorfna spomenika i jedan usadnik. Spomenici su orijentisani u smeru zapad istok, sa skretanjima ka severu i jugu i postavljeni su u redove, kao i u smeru sever jug. Povrina spomenika je paljivo klesana i priglaana. Reljefna dekoracija konstatovana je na 4 spomenika slemenjaka: kruno ispupenje, strela i luk i maevi. Nekropola na potesu Gajevi preseena je novijim seoskim putem za kamenolom. Sauvano je: 35 nadgrobnih spomenika: 26 sanduka, dva slemenjaka i sedam ploa. Spomenici su orijentisani u smeru zapadistok, sa skretanjima ka severu i jugu i postavljeni su u redove. Povrina spomenika je paljivo klesana i priglaana. Reljefna dekoracija konstatovana je na tri spomenika: dva sanduka bez postolja imaju predstavu polumeseca i krsta sa tri kraka koji se kruno zavravaju i predstavu polumeseca i kruga unutar meseevog luka; slemenjak sa postoljem na povrini zarubljenog temena krovnog dela ima plastinu predstavu polumeseca i kruga unutar luka. Natpisi nisu evidentirani. RS Grko groblje, Hrta, Prijepolje (30) Nekropola se nalazi u selu Hrta, 16 km jugozapadno od Prijepolja, u izrazito planinskom podruju, na potesu Gubice. Nekropolu ine Donje i Gornje groblje, meusobno udaljena 100 m, sa spomenicima razmetenim na povrinama dve humke, okruene seoskim putem i p otokom. Spomenici su orijentisani u pravcu istokzapad. Gornje groblje ine 33 spomenika: 18 sanduka, 12 ploa i 3 amorfna. Ukraeno je 17 spomenika, motivi ukraavanja su: ue i bordura od talasaste linije sa krugovima, cik -cak ornament, koncentrini krugovi, krugovi sa upisanim krstom, predstava maa i jelen. Na bonim stranama veih sanduka nalaze se reljefno izvedene arkade. Donje groblje ini 41 spomenik u obliku ploe. Jedna ploa ukraena je motivom krsta upisanog u krug. Natpisi nisu evidentirani. 2.b Historija i okruenje Steci se ne javljaju kao usamljena, izolirana pojava, ve kao dio neprekinutoga sepulkralnoga kontinuiteta iji korijeni seu duboko u prapovijesno vrijeme. Tako postaje jasna vrsta vezanost 48

steaka za lokalitete starijih epoha prapovijesna naselja te kultna i grobna mjesta, antike aglomeracije i groblja, kasnoantike i ranosrednjovjekovne crkve. Vaan, neizostavan element toga kontinuiteta ogleda se u injenici da nekropole sa stecima pripadaju tzv. grobljima na redove, ija je pojava oznaila epohalnu promjenu u pogrebnoj praksi europskoga srednjeg vijeka. Zato se nastanak steaka oituje prvenstveno kao odreena faza u sublimiranju milenijskih pogrebnih tradicija i njihovu prenoenju u budunost, poevi od nadgrobne gomile do sljemenjaka i kria kao konanog obiljeja kranskog groba uope. Povijesni kontekst pojave i razvoja steaka Osim veze s ranijim povijesnim razdobljima steci su i rezultat specifinih povijesnih odnosno umjetnikih, drutvenih i ekonomskih okolnosti koje su obiljeili srednji vijek u ovom dijelu Europe ali i na europskom zapadu te Bizantu. Primarni interpretativni kontekst steaka jest regija istone i centralne Europe kao prijelazna zona europske kulture obiljeena preplitanjem i mijeanjem kulturnih utjecaja istonoga i zapadnoga kranstva, smjetena izmeu europskog Zapada i Istoka. Obiljeena inherentnim kulturolokim dualizmom, to je regija koja in toto ne pripada ni jednoj strani. Kulturoloko postolje steaka ini prostrano podruje slavenskoga jezika te glagoljske i irilske pismenosti koje se od latinske jadranske obale, preko svih feudalnih partikularizama, u dubinu prostiralo sve do rijeke Drine i dalje na istok u zapadnu Srbiju. Zapadnoeuropski kontekst pojave i razvoja steaka odreen je promjenom u obrednoj praksi kojoj korijeni u svojevrsnoj europskoj renesansi 12. stoljea s otkriem vanosti osobe kao jednim od najznaajnijih kulturalnih dostignua izmeu 1050. i 1200. godine. Rastua promjena vodila je idejama individualizma i jaoj svijesti o sebi, to je zauzvrat rodilo naglaskom na portretiranju, autobiografiji i romantinim priama. To je oznailo kraj perioda anonimnosti grobova koji u kranskom svijetu, uz malobrojne iznimke, zapoinje u 5/6. st. a zavrava u vrijeme razvoja ikonografije Posljednjeg suda tokom 11/12. stoljea. Natpise na grobnim spomenicima pratili su eshatoloki osjeaji (briga za vjeno spasenje) idui pod ruku s osobnom komemoracijom i zemaljskom slavom. Ovaj preobraaj europskih mentalnih struktura bio je praen nastankom gradova i nove drutvene klase graanstva ime je nakon kristijanizacije, procesom njezine komercijalizacije, srednjovjekovna Europa ula u novi proces svoje globalizacije. Bizantski kontekst pojave steaka i nove sepulkralne prakse od 11. i 12. st. zacrtan je promjenom koncepta vladarske sahrane u Bizantu vidljive u naputanju obiaja sahrane antikog porijekla polaganjem tijela u sarkofag u korist polaganja tijela izravno u zemlju i postavljanjem sarkofaga iznad groba. Tako je umjesto antike tenje da se pokojniku osigura vjeni dom grobni spomenik dobio funkciju slavljenja osobnog i dinastikog. 49

Pored opih duhovnih strujanja istone i zapadne provenijencije, koja su korjenito promijenila shvaanja europskog drutva o pitanju reprezentacije smrti, uz viestoljetne utjecaje irilo-metodske kulturne i crkvene batine, pojava steaka na teritoriji njihovog dananjeg rasprostiranja odreena je izmeu ostalog i politikom integracijom Balkanskoga kopna i jadranske obale pod ezlom ugar skohrvatskog kralja Ludovika I (13421382). Naznake jaeg utjecaja obale na zalee oituju se jo i na samom kraju 13. stoljea jaanjem najmonije obitelji srednjovjekovne Hrvatske, ubia Bribirskih, i njihovim irenjem prema dananjoj Hercegovini i jugozapadnoj Bosni. U to vrijeme a posebice od prve polovice 14. stoljea, komunalna drutva u Dalmaciji, Dubrovnik i Zadar posebno, doseu svoj razvojni vrhunac a kraci uvozno-izvozne trgovine, praeni cirkulacijom novca i poveanim obimom poslovanja, dopiru i do najudaljenijih mjesta. Ovu politiku i gospodarsku integraciju regionalnih razmjera pratilo je proirenje dravnoga teritorija srednjovjekovne Bosne na raun susjednih drava ka jugu, jugo-zapadu i zapadu nastanak drutvenih struktura komplementarnih s europskim i baziranih na oivljavanju rudarske proizvodnje u reiji njemakih rudara Sasa. Nadalje dolazi i do obnove gradova i gradskog drutva, unapreenja trgovakih veza posredovanjem Dubrovnika i drugih jadranskih komuna u vrijeme bana Stjepana II (13221353), zatim bana i kralja Tvrtka I Kotromania (13531391) i njegovih nasljednika. Osim neposrednog jadranskog zalea (dio Hrvatsko-ugarskog kraljevstva) te teritorija

srednjovjekovne Bosne i Huma slini procesi, ponajvie vezani za razvoj rudarstva, obrta i trgovine obuhvatili su i prostor srednjovjekovne srpske drave. Tamo se steci javljaju u manjem broju te skromnijoj diferencijaciji oblika i ukrasa to odgovara perifernoj zoni rasprostiranja steaka (prisutnoj i npr. na krajnjem zapadu njihovog rasprostiranja). Time je pojava steaka bila odreena naraslim ekonomskim snagama feudalnog drutva srednjovjekovne Hrvatske (Dalmacije), Bosne, Huma, i Srbije odnosno eljom pojedinaca da vanjskim znakom na grobu afirmiraju svoj ugled i svoju mo. Vei broj grobova i grobalja bez steaka upuuje na duboku klasnu diferenciranost tog istog drutva, to znai da su steci u kronolokom pogledu pratili razvitak, pa i propast feudalizma. Ne smije se pri tome zaboraviti ni uloga koju je pojava crne smrti kuge, od 40-ih godina 14. stoljea odigrala u europskoj srednjovjekovnoj umjetnosti (naroito nadgrobnom kiparstvu i openito obiljeavanju grobova) ali i svim drugim aspektima ivota. Opsjednutost ovjeka kultom mrtvih, strah od nepoznatog i konanog, nada u bolji ivot nakon smrti ali i zadovoljstvo ovozemaljskim ivotom na stecima, tonije njihovim reljefima i natpisima, dolaze do punog izraaja. Dio promjena, kako u pogrebnom ritualu tako i u razvoju steaka (ponajvie razvoju oblika), vee se i za osmanska osvajanja ovih krajeva te nestanak srednjovjekovnih drava jugoistoka Europe u drugoj polovici 15. stoljea. U poetku e ratovi s Osmanlijama izazvati pokrete stanovnitva prema zapadu a 50

do kraja 15. i poetka 16. stoljea i kraj produkcije steaka u njihovom klasinom obliku. Ipak, pojedini oblici (ploa, kri) i ukrasni motivi traju i znatno due potvrujui kontinuitet kao jednu od osnovnih znaajki fenomena steaka. Evolucija oblika Kako se javljaju u razdoblju od oko tri stotine godina, injenica je da su steci morali biti podvrgnuti razliitim promjenama uzrokovanih umjetnikim, drutvenim i ekonomskim okolnostima. Dio tih promjena ogleda se u prvom redu u evoluciji oblika u kojima se izrauje ove spomenike a danas razlikujemo pet osnovnih tipova s varijacijama: ploa, sanduk, sljemenjak, kriina-krstaa i stup. Oblikovanje nadgrobnog spomenika u prvom je redu uvjetovano eljama, potrebama i mogunostima njihovih naruitelja a tek onda umjetnikim i teolokim shvaanjima vremena i sredine. Naravno, pri ovome treba raunati i na mogunosti i stil samog majstora-kovaa. Najstariji i najrasprostranjeniji, poetni oblik steka, poloeni monolit ploa zajedniki je oblik srednjovjekovnog grobnog spomenika u cijeloj Europi. Najstarija ploa koja se uvjetno moe smatrati stekom je ploa iz druge polovice 12. st. s natpisom upana Grda, pronaena u blizini Trebinja (BH). Prvi steci u obliku sanduka susreu se oko polovice 14. st. najavljujui poetak zrele razvojne faze umjetnosti steaka. Uz zraenja drevnih kultura na pojavu ovog oblika steka uzdignutog do snane monumentalnosti utjecali su antiki sarkofazi i romanika umjetnost jadranske obale a srodnost oblika pokazuju i nadgrobni spomenici srpskih vladara iz dinastije Nemanjia, prate i paralelnu razvojnu liniju bizantsku. Posebna varijanta ovog oblika potencirana je prisutnou postolja, da bi se u tzv. dvostrukim sanducima na dvostrukom postolju dodatno usavrila i poetkom 15. stoljea pripremila pojavu tzv. visokog sanduka svojevrsnog prijelaznog oblika prema sljemenjaku. Najstariji steci u obliku sanduka su spomenici feudalnih porodica Nikolia u Vranjevu Selu kod Neuma i Sankovia u Biskupu kod Konjica. Najsloeniji oblik steka sljemenjak javlja se prvih desetljea 15. stoljea. Uzor najvjerojatnije treba traiti u antikom ali i kroz kontinuitet u srednjovjekovnom sarkofagu. Meutim postoji vrlo vana razlika. Antiki i srednjovjekovni sarkofag je grob i spomenik dok se sljemenjak (dakle, svojevrsna imitacija sarkofaga) postavlja iznad groba, iskljuivo kao spomenik. Promjena se dogaa tijekom 11. i 12. stoljea u ceremoniji vladarske sahrane u Bizantu. U to vrijeme naputa se obiaj sahrane antikog porijekla polaganjem tijela u sarkofag u korist polaganja tijela izravno u zemlju i postavljanjem sarkofaga iznad groba dakle, kao nadgrobnog spomenika. Utjecaj Bizanta na fenomen steaka najjasniji je u ovom aspektu. Ostaje pitanje na koji nain ovaj utjecaj stie na prostore gdje nalazimo steke. 51

U kasnijoj, zreloj fazi, polovicom 15. stoljea, javlja se oblik kria klesan u raznolikim formama u osnovnoj konturi ili antropomorfnoj te izuzetno rijetke forme svojevrsnih stela koje podraavaju starije antike oblike. Pojava monumentalnog kria kasnije nazvanog krstaa ili kriina, dovodi se u vezu sa promjenama uzrokovanim uspostavom vlasti Osmanskoga Carstva na ovim prostorima (kao okvirni datum uzet je definitvni pad Bosne 1463. godine) i potrebom razlikovanja izmeu kranskog i muslimanskog stanovnitva. Osim monumentalnosti i brojnosti te uklopljenosti u suvremena katolika i pravoslavna groblja, oblici i repertoar umjetnikih ukrasa na ovim krievima svrstavaju ih u zasebnu grupu grobnih spomenika u organskoj vezi sa svijetom srednjovjekovnih steaka kao njihovim izvoritem. Oblici orijentalnog porijekla najei je tzv. stup obiljeili su kraj jednog i poetak novog poglavlja povijesti nadgrobnih spomenika, prvenstveno na prostoru Bosne i Hercegovine. Jedan takav primjerak stupa (koji pripada najstarijem tipu muslimanskih niana s prijelaza iz 15. u 16. st.) ima na sebi karakteristian natpis Ase lei Skender i reljef kria -rozete (Miljua Glavica/Fatnica BiH). Slian ovome, ali monumentalniji, je stub/nian iz Bakia kod Olova (BiH) visine oko 4 m, sa stranicama od 90 cm, s vrhom u obliku piramide ukraene kamenom kuglom. Meu bogatim ornamentima istie se udovite u obliku zmaja, stilizirani cvijet, motiv ueta i grozd. Description of Single History and Development BH Radimlja, Stolac (1) Nekropola sa stecima Radimlja nalazi se u sastavu historijskog podruja grada Stoca, koje karakterie prisustvo materijalnih ostataka iz vie historijskih slojeva. Znaajni su nalazi iz predhistorije (lokalitet peine Badanj u Borojeviima), ilirsko-rimskog perioda (helenistiki grad Daorson), srednjeg vijeka (stari grad Vrnik, Vidoki grad, Crkva sv. Petra i Pavla u Oaniima), otomanskog perioda (stara arija, arijska damija, Podgradska damija), austrougarskog te suvremenog perioda. Nekropola na Radimlji predstavlja nastavak tradicije pokapanja uz stare grobove, to dokazuje vei broj ilirskih tumulusa u neposrednoj blizini. Usko je povezana sa porodicom Hrabren-Miloradovi koja je prema historijskim podacima i natpisu na ulazu u crkvu sv. Petra i Pavla, odnosno natpisu sa kamene sudake stolice, na kojoj su zapisana imena vojvode Stipana i Petra Miloradovia, ivjela ovdje u XV stoljeu. U vremenu austrougarske uprave u BiH (18781918), izgradnjom ceste apljina Stolac, nekropola je presjeena na dva dijela. U drugoj polovini 40-ih i krajem 50-ih god. XX st. obavljena su sondana arheoloka ispitivanja koja su podstakla i ubrzala zakonsku zatitu ovog lokaliteta.

52

BH Grka glavica u selu Biskup, Konjic (2) Nekropola sa stecima lei uz ostatke srednjovjekovne crkve iz XIV. stoljea. Rije je o obiteljskoj crkvi sa grobljem vlasteoskog roda Sankovia (u pisanim izvorima Bogopanci, Draivojevii, Miltenovii i Sankovii) koji je vodio glavnu rije u tadanjoj Humskoj zemlji i koji se moe pratiti kroz itavo stoljee, od 1306. do 1404. godine. Nekropola je smjetena uz frekventnu srednjovekovnu trgovaku cestu, koja je povezivala naseljena mjesta gornje Neretve sa Nevesinjem i ostalim dijelovima Komske upe. U neposrednoj blizini ove nekropole nalazi se jo nekoliko manjih to govori o znaaju ovog podruja i naselja Glavatievo koje egzistira do dananjih dana i u kome se nalaze ostaci kamene damije iz 1658. godine. Izgradnjom nove saobraajnice na desnoj obali rijeke Neretve, nekropola Biskup vremenom je naputena. Uz nekropolu je smjeteno malo rimokatoliko groblje porodice Krezi iz Biskupa, ime je nastavljen kontinuitet sahranjivanja na ovom prostoru. Od 1954. do 1955. godine na lokalitetu su obavljena arheoloka istraivanja i konzervatorski radovi na ostacima crkve. Prilikom arheolokih iskopavanja istraeni su svi grobovi u unutranjosti crkve i nekoliko grobova izvan nje. Pokretni arheoloki materijal pohranjen je u Arheolokom odjeljenju Zemaljskog muzeja Bosne i Hercegovine. BH Kalufi u Krekovima, Nevesinje (3) Nevesinjsko polje je od praistorije, preko antike i srednjeg vijeka, zbog nemogunosti prolaza kanjonom Neretve od Konjica do Salakovca, bilo vrlo vano saobraajno podruje, jer se preko njega odvijao saobraaj s jadranske obale u unutranjost. Vei broj praistorijskih naselja gradinskog tipa sa suhozidnim utvrdama nalazi se uz praistorijsku komunikaciju (u Biogradu, Bojitima, Nevesinju /Jezdoka gradina/, Presjeci, Luci, Slatu, Podgrau i dr.) i uz prilazne puteve (u Jaseni Runjeva glavica, Udrenju, Trusini, Bratau, Zalomu i Lukavcu). U mnogima od njih kasnije su nastala i antika naselja, iji su ostaci konstatovani u Udrenju, Biogradu, Zovom Dolu, Lukavcu, Kifinu Selu (Drenovik), Postoljanima, Presjeci, Luci i Zaboranima. Svi putevi iz Gatakog polja (preko Zaloma), Uloga i Kalinovika (preko planine Morine), te Blagaja i Stoca (preko Trusine) sticali su se kod vrela Drenovik u Kifinu Selu. U Drenoviku, s obje strane Zalomke, razvilo se najvee rimsko naselje na Nevesinjskom polju. O prisustvu Rimljanja na ovim terenima svjedoe brojni ostaci, poput ostataka koji su evidentirani na nekrpoli u Kalufima, odnosno u istonom rubnom podruju nekropole. Zastupljeni su 1 cipus, 7 ploa 53

sa ljebovima, blokovi sa rupama za klanfe ili za olovo i ploe sa oteenim profilima. Ne zna se tano odakle su svi ti dijelovi dovueni ni kakvim su zgradama pripadali. Antiko porijeklo se moe odrediti na osnovu preciznog rada i rimskih mjera. U Ljetopisu popa Dukljanina pominje se upa Nevesinje ( Netusigne, Netusini) koja je pripadala Podgorju, a sve skupa je bilo dio Huma, kasnije Hercegovine. U najstarijim zvanino voenim spisima dubrovakog Notarijata i Kancelarije, iz 1278. godine, pominje se trgovina robljem iz raznih bosan skih i hercegovakih mjesta, meu ostalima iz Nevesinja. Nevesinje se u Dubrovakim spisima kao upa pominje sve do 1429. godine, kada se prvi put pominje kao grad. U periodu trgovine sa Dubrovakom republikom, Nevesinje se nalazilo na vanom putu od primorja prema Sarajevu, pa su u Nevesinju postavljene carine. Od 1303. do 1306. godine gospodar upe Nevesinje je bio Konstantin Nemanji, sin srpskog kralja Milutina. U to vrijeme pojavljuje se na istorijskoj pozornici vojvoda Poznanj Puri. On je kasnije, 1327. godine, bio svjedok, zajedn o sa braom, na poveljama Stjepana II Kotromania, sa titulom vojvoda i upan od Zagorja i Nevesinja. Istovremeno je bio i podanik kralja Duana. Purii su vlastela koja je prela na bosansku stranu kad su ovi poeli prodirati u dolinu Neretve. U to doba, 1391. godine, zapisan je jedan usamljeni sluaj da domai ovjek iz Nevesinja postaje dubrovaki graanin. Od 1347. godine, kada su potpala pod bosansku vlast za vladavine bana Stjepana II Kotromania, a naroito u prvoj polovini XV vijeka, mjesta iz Nevesinjskog polja se esto pominju u dokumentima u Dubrovniku: Konac polje, Svileno i Nevesigne Nevesigne de Tucepe, campo de Nevesigne, Nevesinje in Postolach. Podaci se javljaju u vezi sa pljakom, slubom, prodajom roblja, ili sitnom i pojedinanom dovozu robe.Od kraja XIV vijeka do 1404. godine Nevesinjem vladaju Sankovii. Sandalj Hrani je slomom porodice Sankovia 1404. godine proirio vlast i nad ovim podrujem. Godine 1406. boravio je u Nevesinju, kada je uveo i carinu na Konac polju. Jo u prvoj d eceniji XV vijeka cijela upa se naziva Nevesinje, dok se mjesto Nevesinje pominje u dubrovakim arhivskim spisima tek 1429. godine, a 1435. godine pominje se i glavni upski grad - utvrenje Vjenaac (Vinaac) sa podgraem. Ranije i ee se pominje Podbiograd, podgrae grada Biograda u upi Nevesinje, ali se navodi kao selo. Vinaac se nalazio iznad sela. Grad Vjenaac se pominje meu posjedima hercega Stjepana u poveljama iz 1444,1448, 1454. godine. Osmanlije su zauzele Nevesinje izmeu 1465. i 1466. godine. Do 1468. godine Nevesinje je granica oblasti hercega Vlatka koje su se zavravale negdje na Trusini, dok je Nevesinjsko polje pod

54

osmanskom vlau. U jednom aktu Dubrovakog arhiva iz 1469. godine pominje se Husein vojvoda u Nevesinju. U Poimeninom popisu sandaka vilajeta Hercegovina iz 1468/9. godine popisana su mnoga mjesta na podruju Nevesinjskog polja poznata i iz srednjeg vijeka, ili u kojima se nalaze nekropole steaka: ivanj, Seljani, Kruevljani, Luka, Kljuni, Kovaii, Bijenja, Postoljani, Bojite, Nevesinje, iljevo, anje, Rast, Biograd, Brata, Dreanj, Grabovica, Podgrae, Slato i Udbina. Meu njima nema Krekova, iako se u njima nalazi najvea nekropola steaka, kako u Nevesinjskom polju, tako i druga po veliini podruja prostiranja steaka. Nekropola je istraivana izmeu 1964. i 1966. godine i rezultati su objavljeni 1972. godine. Godine 1960. dva steka su preveena u Vojni muzej JNA u Beogradu. Nisu vreni restauratorsko-konzervatorski radovi. BH Borak u selu Burati, Rogatica (4) Najstariji nalazi koji upuuju na tragove ivota na prostoru Optine Rogatica potiu iz perioda p.n.e. kada je tu ivjelo ilirsko pleme Autarijati. Spomenici materijalne kulture praistorijskog perioda u rogatikom kraju su gradine i gromile. Na ilirsku civilizaciju nastavlja se antika nastala rimskim osvajanjem ovih teritorija. Nema dovoljno podataka koji bi osvijetlili politike, drutvene i privredne prilike ovog kraja tokom itavog srednjeg vijeka. Ta praznina se dobrim dijelom moe rekonstruisati uz pomo ostataka materijalne kulture. U Rogatici je i u srednjem vijeku postojalo naselje, na to nas naroito navode dvije znaajne injenice: trasa starog dubrovakog srednjovjekovnog puta iz Dubrovnika u Srebrenicu, koja je upravo ila preko Rogatice, i supstrukcije utvrenja koje i danas postoje u blizini samog mjesta. Navedena trasa dubrovakog puta bila je kroz vie vijekova frekventna. Prema dokumentima Dubrovakog arhiva poznato je da je Rogatica u XIV i XV vijeku bila centar jednog bogatog stoarskog kraja, odakle su Dubrovani uvozili stoku. Rogatica je u XIV i XV vijeku bila usko vezana za jedan drugi grad, utvrenje Bora, i za njegove gospodare Radinovie, odnosno Pavlovie, koji su u XV vijeku drali u svojoj vlasti cijeli kraj od izvora rijeke B osne do Drine, ukljuujui trg u Rogatici. Po tom gradu se, tokom prvih godina turske vlasti, i sam trg Rogatica nazivao Bora (Bazar Bora). Podrinje je bilo podijeljeno na posjede dvaju vlastelinskih rodova, Pavlovia i Kosaa. Paralelno s podizanjem i jaenjem lanova ovih porodica, umnoavaju se njihova utvrenja, grupisana oko Drine ili njenih pritoka. Lokalitet nikada nije arheoloki istraen. Ali o znaaju prostora govori injenica da se u blizini lokaliteta nalazi jo nekoliko nekropola sa stecim a. BH Maculje, Novi Travnik (5) Nekropola sa stecima Maculje nalazi se uz trasu nekadanje rimske ceste koja je iz Skopljanskog polja vodila u dolinu rijeke Lave. Ova cesta je od Gornjeg Vakufa i Podgraa dolinom Bistrice preko 55

Brezovae planine i Otre Glavice, Opare, Bistrog i Dubokog izlazila na Gornju Veerinsku. Odavde su se dva kraka sputala na Lavu: jedan krak je iao preko Velikog Mounja na Mali Mounj, a drugi preko Donje veeriske u Vitez. Na ovom podruju konstatirano je vie od 50 nekropola steaka iz XIV. i XV. stoljea, kao i srednjovjekovni gradovi Torian, Travnik, Bosni ili kaf i Vrbenac grad. Na serpentinama u Okretnjima kod Zagrlja, gdje se nalazi jo jedna od nekropola sa stecima, sauvani su tragovi vjetakih radova podzid, ivinjaci i kaldrma. Srednjovjekovna upa Lava obuhvatala je podruje dananjih opina Busovaa, Vitez, Novi Travnik i Travnik. Bila je pod upravom bosanskih banova, a kasnije, od 1377. godine kraljeva. Vjerojatno je bila dobro naseljena stanovnitvom koje se, uglavnom, bavilo poljoprivredom. O upi Lavi, s obzirom na njenu prostranost i znaaj, nema puno povijesnih dokumenata koji se odnose na period srednjeg vijeka. Ova upa se prvi put spominje u povelji ugarskog kralja Bele IV. iz 1244. godine, u kojoj se kao posjed bosanske biskupije navodi mjesto kod tri crkve. Arheoloka istraivanja nisu vrena. Krstae predstavljaju poseban vid krstaa koje susreemo u okolici Travnika, Novog Travnika i Zenice, a koje nemaju svojih analogija na podrujima steaka. Predstavljaju originalne oblike nedovoljno razvijenih krstaa. Izuzev Maculja, na podruju iste opine poznate su i nekropole s krstaama (antropomorfnim nadgrobnicima koji podsjeaju na kri proglaene nacionalnim spomenicima): Nekropola kod sela Oraac, Nekropola Kaurla u Zagrlju, Nekropola sa stecima, antropomorfnim nadgrobnicima koji podsjeaju na kri i tumulusom Sebei (na kojoj je evidentan kontinuitet ukopa). BH Dugo polje na Blidinju, Jablanica (6) Lokalitet Dugog Polja bio je naseljen od prahistorije. Na lokalitetu Barzonja, pronaeni su ostaci otvorenog praistorijskog naselja. Na lokalitetu Podjelinak je prahistorijska gradina, naselje malih dimenzija, (50 X 25 m), a pronaeni su komadii zemljanih posuda i rvnjeva, najvjerovatnije i z bronanog i gvozdenog doba. Na lokalitetu Sesarua, ostaci praistorijske gradine (85 X 85 m) i rimske utvrde obilovali su arheolokim materijalom koji upuuje na bronano, eljezno i rimsko doba. Tri kamene gomile: Zmijska gomila pored glavnog puta, druga u Risovcu i trea kod oblinjeg sela Oraca, po svom poloaju i izgledu najvjerovatnije su predstavljale oznake za put koji je ovdje prolazio u rimskom period. Historijski podaci o ovom kraju u srednjovjekovnom periodu oskudni su. Od 1325. godine Blidinje je u sklopu srednjovjekovne bosanske drave kojom je upravljala dinastija Kotromania. Od 1357. godine, 56

zajedno sa zapadnim Humom, pripalo je ugarskom kralju Ludoviku I kao miraz njegove ene Elizabete, kerke bana Stjepana II. Kotromania. Nakon smrti kralja Ludovika ovo podruje ponovo je dospjelo u okvir srednjovjekovne bosanske drave u kojemu se zadralo do 1463. godine. Srednjevjekovna upa Drenica obuhvatala je dolinu Dreanke, vrsnicu i Blidinje sa okolnim poljima. Za vrijeme vladavine bana i kralja Tvrtka I Kotromania u svome dvoru u Drenici ivi vojvoda Mastan Bubanji. U XIV. stoljeu na Blidinju je imao svoje imanje - Masnu luku gdje se zajedno sa svojim sinovima bavio stoarstvom. O tome govori natpis iz XIV. st. u bosanskoj irilici, uklesan u ivoj stijeni, u Donjoj Drenici. O naseljenosti ovih krajeva u srednjovjekovnom periodu svjedoe nekropole sa stecima, situirane uz glavnu cestu koja je spajala Blidinje sa Duvanjskim poljem i Doljanskom kotlinom. Na Blidinju su jo i nekropole: Risovac, Ponor, Jezero, Donje Bare i Barzonja. U kasnijim periodima, posebno u vrijeme industrijalizacije, dolazi do migracija stanovnitva u druga, naroito gradska podruja, tako da ovi krajevi postaju nenaseljeni. BH Gvozno, Kalinovik (7) Okolina Kalinovika i kalinovakih sela nedovoljno je arheoloki istraena. Ipak brojni ostaci utvrenja i naselja na lokalitetima: Kalinovik, Boenova glava, Jasen, Vrhovina, Hotovlje, Kutine, Dobro Polje, Koriljevo, Gradac, Jelaca, ivolji, Jaii, Vlaholje i Gv ozno, ukazuju da je ovaj prostor naseljavan jo u praistorijsko doba. Gradac u Gvznu je praistrijska gradina na kjj je metdm rekgnsciranja 1953. gdine prnaen arhelki materijal iz brnzang i eljezng dba. Na neklik mjesta su prnaeni lkaliteti iz antikg perida, posebice ostaci putne mree koja je povezivala bosanska trgovaka i rudarska mjesta sa Humom, Dubrovnikom i primorjem. Trase rimskih puteva vidljive su u selima Jaii, Mosorovii i Bukvica. Ovi putevi bili su osigurani vojnim logorima, a drugih dokaza o razvijenoj privredi nema. Pretpostavlja se da je malobrojno stanovnitvo ivjelo od gajenja stoke. Od davnina stari, kji dlaze iz niske Hercegvine, su psjeivali jugzapadni di planine. U Gvznu je pred starstva bila zastupljena i planinska zemljradnja. U srednjem vijeku podruje biva znaajnije naseljeno, a glavna zanimanja su trgovina i stoarstvo. Kao centar upe Zagorje 1180. godine prvi put se pominje srednjevjekovno naselje Kuevo. Zagorje se u srednjem vijeku rasprostiralo od Dobrog Polja do gornjeg toka rijeke Neretve, do stare upe Vieve sa gradom Veletinom. Ova upa je pripadala Bosni, to potvruje postojanje carinarnice vojvode Sandalja Hrania Kosae iz 1406. godine. U poveljama aragonsko-napuljskog kralja Alfonsa V iz 1444. i 1445. godine spominju se Velentin i Obalj kao utvreni gradovi u Zagorju. U kalinovakom kraju postoje ostaci jo dva utvrena grada, pored sela Ljusii i Bojii. 57

O dinaminom ivotu tokom srednjeg vijela svjedoe brojne nekropole sa velikim brojem ukraenih steaka od kojih su neki sa natpisima. Istraivakim radovima utvren je njihov broj i tip, ali arheoloka istraivanja nisu vrena. Od 1954. do 1956. godine, u okviru programa Zemaljskog zavoda za zatitu spomenika kulture NR Bosne i Hercegovine, izvreno je evidentiranje i obrada nekropola sa stecima u okolini Kalinovika. Nekropole nisu arheoloki istraene. BH Grebnice Bunii u selu Radmilovia Dubrava, Bilea (8) Prvi tragovi ljudske kulture i civilizacije na podruju optine Bilea datiraju jo iz mlaeg kamenog doba (neolita), o emu svjedoe arheoloki lokaliteti, jo uvijek nedovoljno istraeni. Administrativno, upravno i privredno sjedite cijele ove oblasti u periodu Rimskog carstva nalazilo se u selu Panik, u dolini rijeke Trebinjice, poznato u literaturi pod nazivom Leusinium. Preko rijeke Trebinjice, u neposrednoj blizini Leusiniuma, vodio je most od koga je sauvan natpis na kom pie da je ovaj most obnovljen za vrijeme vladavine Flavijevaca od 79. do 84. godine , to, ujedno, predstavlja i prvi pisani izvor na podruju optine. Prvi spomen Bilee kao naseljenog mjesta nalazi se dokumentima dubrovakog arhiva iz 1286. godine, kada se pominje pod nazivom Bilechia. Takoe, u istim izvorima i pod istim nazivom Bilea se pominje i u XIV vijeku kao vana raskrsnica puteva na srednjovjekovnom karavanskom putu. U neposrednoj blizini Bilee nalaze se ostaci srednjovjekovnog utvrenog grada Toria, za koji se navodi da je u XV vijeku pripadao porodici Pavlovia. Pod osmansku vlast Bilea je dola 1466. godine. Nekropola sa stecima Grebnice, Bunii nastala je na prahistorijskom tumulusu ime je nastavljen kontinuitet sahranjivanja na ovom podruju. Arheoloka istraivanja nisu vrena. Osim ove nekropole, iz perioda od XIII do XVI sauvane su jo neke, tako da je do danas registrovano preko 1700 steaka. BH Bijaa, Ljubuki (9) Rimska cesta koja je prolazila porjejem rijeka Trebiata, Mlade i Tihaljine predstavlja dio primorske magistrale Salona-Narona. Cesta je od Narone preko Bijae, Humca, Klobuka kroz dolinu Tihaljine vodila u Imotsko polje, a odatle u Lovre, Trilj i Salonu. Kod Bijae su otkrivena dva ulomka miljokaza s nepotpunim natpisima. Ravnica oko Ljubukog, Kutca, Zliine, Hraljana i Humca, bila je u rimsko doba gusto naseljena, to potvruju brojni nalazi (ostaci rimskih zgrada i drugi nalazi iz tog perioda). Mjesto Humac, nedaleko Ljubukog, poznato je po

58

brojnim ostacima koji govore u prilog tome da je tu bio vojni logor u I. stoljeu, vjerojatno jo u Augustovo doba Naselja u okolici dananjeg Ljubukog pripadala su u X. stoljeu Paganiji (Neretvanskoj Krajini). U istom stoljeu, izmeu Dubrovnika i Neretve prostiralo se Zahumlje (Hum), a neto kasnije njegove granice su se proirile i na desnu obalu rijeke Neretve i dopirale i do rijeke Cetine. Prema Grguru Barskom (spis Sclavorum Regnum) upa Velika (Veljci) obuhvatala je prostor ljubukog kraja-sela Grab, Orahovlje, Grabovnik, Veljci; Klobuk, Vitinu i sam Ljubuki, te cijeli prostor prema istoku u smjeru Studenaca. Na tom pravcu graniila je sa upom Lukom, negdje na razmei izmeu Studenaca i sela Trebiat. Prema upaniji Luci obuhvatala je dananja sela Stubicu, Zvirie, Bijau, da bi na tom pravcu od Ljubukog prema dolini Neretve bila u dodiru sa up anijom Lukom, negdje izmeu Bijae i sela Pruda, koje je bilo u sastavu Luke. Na desnoj obali Trebiata pripadala su joj dananja sela Vaarovii, Crveni Grm, Hardomilje, prostor Jezerca, dananje Rastovako polje s Orahom i susjednim selima na dalmatinskoj strani. Sredite upe nalazilo se u na podruju sela Grab, a nastala je najkasnije do sredine 12. stoljea. U upi Velikoj (Veljaci) bio je i grad Ljubuki s utvrdom, a osim imena Lubussa, za ime Ljubuki, u srednjem vijeku javljaju se i nazivi Lubischi, Liubischi i Lublano. Zemaljski muzej u Sarajevu, 50-tih godina prolog stoljea, zapoeo je sistematinija istraivanja nekropola sa stecima u Bosni i Hercegovini, tako da je dat detaljan opis nekropole Bijaa. U okolici Ljubukog, na 7 nekropola registrirano je 214 steaka, od ega: ploa 88, sanduka 78, sanduka s postoljem 1, sarkofaga 9 te ploa i sanduka koji nisu pojedinano opisani 48 primjeraka. Od 176 opisanih nadgrobnih spomenika, polovica je ploa, polovica sanduka, dok je sarkofaga relativno malo, ali su umjetniki kvalitetnije ukraenih od ostalih. Od 176 primjeraka 81 je ukraenih, od toga 33 sa simbolom kria, to je do izraaja dolo naroito u Gornjim Studencima. Ukrasni motivi na nekropolama sa stecima ljubukog kraja su slijedei: motiv tita s maem, simbol kamenice, ljudske figure s antropomorfnim ukrasom, tordirano ue i trake, polumjesec, rozete, vitice trolista, kolo, motiv spirale, scene lova, simbol sokolova i turnir. BH Olovci, Kladanj (10) O naselju Kladanj nema mnogo historijskih podataka. U ranom feudalizmu, u vrijeme funkcioniranja cjelovitog upskog sustava, porjeje Drinjae, ijem je izvornom podruju pripadao Kladanj, sainjavalo je jedinstvenu upu pod nazivom Bira. Sudei po nazivu Kladanj ovo je podruje vrlo rano postalo vlastelinstvo, emu je pogodovala i njegova relativna izdvojenost iz ostale cjeline.

59

U pisanim izvorima iz kasnijeg srednjeg vijeka o Kladnju nema bliih podataka. Zna se da je Kladanj bio karavanska stanica u brdima i da je na granicama (in metis) Usore. Cijeli prostor opine bogat je sa stecima. Kladanjski steci pripadaju jednoj od etiri klesarske radionice koje su djelovale u istonoj Bosni, a koja se, sudei po nekim zajednikim karakteristikama steaka, moe locirati izmeu Kladnja, Olova i Ilijaa. Dekorativni motivi, natpis i pojava uspravnih steaka (stupova) omoguava okvirno datiranje od XIV. do XVI. stoljea. Karakteristiku Kladnja predstavlja obilje prirodnih fenomena, prvenstveno peina,koje je lokalno stanovnitvo koristilo za obavljanje vjerskih obreda. Najpoznatija je tzv. Djevojaka peina, u kojoj su zidovi iscrtani motivima veoma slinim motivima sa steaka. Arheolokih iskopavanja na nekropoli u Olovcima nije bilo. BH Mramor u Musiima, Olovo (11) Rast i historijski razvoj ovog podruja odredili su bogatstvo rudama i mineralima. Stari rudnik olova poznat je jo iz vremena rimske prevlasti u Panoniji, Dalmaciji i Iliriku. Sedamdesetih godina XIV st. u Bosni dolazi do intenzivnijeg razvoja rudarstva, kada svoj rad oivljava i olovski rudnik. U srednjem vijeku na navedenom prostoru formiralo se naselje Olovo s gradom koji se zvao Olovac. Uz Olovo usko je povezan i rudnik Kamenica koji se u dubrovakim spisima spominje 1376. godine. Olovo se prvi put spominje 1382. godine pod nazivom Olovo Plumbum, a 1415. godine pod nazivom citt de Piombo. U blioj i daljoj okolini Olova smjeten je vei broj nekropola sa stecima. Osim nekropole u Musiima, to su i nekropole u Slavnju, Krievima i Boganoviima. itav ornamentalni sistem na olovskim nekropolama pokazuje jedvu posebnu umjetniku kolu koja ima svoje principe ukraavanja i svoj nain rjeavanja ornamentisanih povrina. Zemaljski muzej u Sarajevu, 50-tih godina prolog stoljea, zapoeo je sistematinija istraivanja nekropola sa stecima u Bosni i Hercegovini, pa su tako snimljene i olovske nekropole. Arheolokih iskopavanja nije bilo. BH Stare kue, Donje Breke, Tuzla (12) Nekropola sa stecima se nalazi u blizini grada Tuzla. Cijeli prostor karakterie bogata historija, odnosno materijalni ostaci od prahistorije do dananjih dana. Arheoloki materijal, fragmenti keramikih posuda pronaeni na podruju Tuzle svjedoi o postojanju neolitskog naselja, dok o rimskom periodu svjedoi ime To Salines, to u prijevodu znai sol. Dananje podruje Tuzle pripadalo je u srednjem vijeku staroj bosanskoj upi Soli. 60

Podruje upe Soli prvi put dolazi pod osmansku vlast 1460. godine, istovremeno sa padom Srebrenice i Zvornika. Meutim, Maari poduzimaju protivofanzivu 1464. godine tako da ovo podruje dolazi pod ugarsku vlast. U sklop Osmanskog carstva ponovo dolazi 1512. godine. Lokalitet Donje Breke nije arheoloki istraen. U blizini lokaliteta se nalazi jo nekoliko nekropola sa stecima koje pripadaju istom tipu. BH Kuarin u Hraniima, Gorade (13) Prvi poznati tragovi naselja u Goradu i njegovoj neposrednoj blizini na osnovu arheolokih istraivanja vode u mlae kameno doba (period neolita 2.300 p.n.e.). U kasnijem periodu ovaj kraj je bio nastanjen ilirskim plemenom Autarijata. U rimsko doba na prostoru dananjeg Gorada nalazilo se naselje. Oblast Drine (Gornjeg Podrinja) spominje se kod popa Dukljanina sredinom XII. stoljea. Od tog vremena moe se pratiti njezin izuzetan znaaj, bilo da se nalazi u sastavu srpske ili bosanske drave. Godine 1373. ova je oblast pripala Bosni, kada je bosanski ban Tvrtko I, u sporazumu sa knezom Lazarom, savladao i podijelio posjed srpskog velikaa upana Nikole Altomanovia. Gorade je bilo poznato srednjovjekovno trgovite u domeni feudalne obitelji Hrania-Kosaa. U pisanim izvorima prvi put se spominje 1376. godine. Oblast Drina obuhvatala je upe: Bistricu, Govzu, Osanicu, Gorade, Pribud i Pivu. upi Osanica pripadalo je selo Kosae, u kojem neki znanstvenici trae postojbinu ove mone obi telji. Uspon Kosaa zapoeo je za vrijeme Vlatka Vukovia, vojskovoe kralja Tvrtka I, a nastavlja se pod vojvodom Sandaljem Hraniem (1392-1435). Nakon njegove smrti 1435. vlast preuzima Stjepan-Vuki Kosaa koji ovim krajevima gospodari do svoje smrti 1466. Godine 1448. stekao je titulu herceg po kojoj je kasnije itava oblast, ukljuujui Hum i Primorje, dobila naziv Hercegovina. Godine 1454. herceg Stjepan je podigao pravoslavnu crkvu u Sopotnici, posveenu sv. oru. Na ovom podruju nalazi se veliki broj nekropola sa stecima. Na nekropoli u Hraniima nisu vrena arheoloka istraivanja tako da nema podataka o vremenu njenog osnivanja, odnosno o njenim graditeljima. BH Boljuni, Stolac (14) Nekropola se nalazi u zaseoku Boljuni, u blizini historijsk og podruja Stoca, na prostoru sa dosta tragova iz ilirskog doba (gradina i tumuli), a nedaleko od nekropole se nalazi lokalitet Crkvina iz kasnoantikog perioda te ostaci ranosrednjovjekovnog groblja.

61

Zahvaljujui velikom broju natpisa ukupno 20 nekropola se datira u drugu polovinu XV stoljea. U nekropoli su sahranjeni pripadnici grupe Boljuna Vladisalia, koji su pripadali Donjim Vlasima. Neke od tih linosti su i historijski dokumentirane. Na nekoliko steaka potpisao se majstor Gruba, prepoznatljiv po svom umjetnikom izrazu i motivima, dijak (pisar) Semorad i drugi (majstori Mili, Zelija i Dragia kao i dva dijaka Radoje i Vuk). Smatra se da su Boljuni bili vaan klesarski, tj. umjetniki centar, te jedno od glavnih arita epigrafske pismenosti.. Prema brojnosti steaka pretpostavlja se da se ovdje sahranjivalo od druge polovine XIV do poetka XVI stoljea. U blizini nekropole su bila dva kamenoloma, odakle je dovoen kamen za izradu steaka. Uz samu nekropolu se nalazi i bunar Neve koji mjetani nazivaju Grki bunar. U maju 1957. i julu i avgustu 1958. godine izvrena su arheoloka istraivanja dok je 1959. godine izvreno ureenje nekropole. BH Dolovi u selu Umoljani, Trnovo (15) Selo Umoljani, zajedno sa selima abii, Kramari, Lukavac, Brda i Maleii, nalaze se na desnoj obali gornjeg toka rijeke Rakitnice. U pojedinim naseljima rekognosciranjem terena ustanovljeni su tragovi iz prahistorije, a mnoga od njih nose i danas srednjovjekovne toponime. Na uzvienju iznad umoljanskog katunskog naselja, nalazi se prahistorijski lokalitet Gradina. U kasnom srednjem vijeku predio od rijeke Rakitnice na istoku do rjeice Treanice na zapadu pripadao je upravnom kotaru (kneiji) renjevo unutar upe Neretve, koja je poetkom XV. stoljea, rijekom Neretvom, bila podijeljena na bosanske dio i hercegovaki dio, na lijevoj obali, koji je pripadao Humskoj zemlji, kasnije Hercegovini, tj. oblasnim gospodarima iz porodice Kosaa. Predio jugoistonog dijela Bjelanice, koji se nalazio na istonoj granici kneije renjevo, bio je, po svemu sudei, nastanjen vlakim stanovnitvom (Vlasima-katunarima) koji su se bavili stoarstvom. Toponomastika graa Bjelanice: Vlahinja (na dva bjelanika lokaliteta), Vlaeta i Katun u Tuilima, Donji Kramari i Gornji Kramari, Vlako greblje u Lukomiru, takoer potkrepljuje navedenu tvrdnju. Na prostoru gonjeg toka Rakitnice, na kojem su smjeteni i abii, prema toponomastici se mogu naslutiti tragovi opinske organizacije. Selo-opinu sainjavala je manja skupina rodovskih sela. Politika funkcija opine vrena je u gradu-utvrenju. Iznad Lukavca se nalazi kota Grad koji je vjerovatno podigla seoska opina. Naime, u kasnom srednjem vijeku bila je evidentna tenja da svaka teritorijalno-politika jedinica ima svoj grad. Obino se takva utvrenja nazivaju samo Grad bez ikakvih bliih oznaka. U Umoljanima, Tuilima i abiima nalazi se toponim Varda koji ukazuje na organiziranu vojno-policijsku slubu takvih jedinica.

62

Opina je takoer imala zajedniki kult. esto se kasniji centri demata s damijom poklapaju sa srednjovjekovnim opinskim kultnim centrom. Izgleda da su Umoljani bili i ostali vjerski centar ove seoske opine. O tome svjedoe lokalitet Crkvina , koji se nalazi izmeu Umoljana i abia, kao i damija u Umoljanima. U istom selu je i toponim Igrite, jedan od naziva vezanih za kultna mjesta predkranskog kulta, koji se obino javljaju u naseljima sa crkvama, ali ne i u samoj blizini crkava. Karl Patsch je zabiljeio predaju koja se sauvala kod stanovnika sela Umoljani o postojanju crkve ispod sela, na mjestu nazvanom Crkvina. Na tom lokalitetu K. Patsch je zabiljeio kako; iz ledine stri obragjeno kamenje. Postojanje temelja graevine/stare crkve evidentirali su: P. Aneli i . Belagi. Na postojanje crkve na ovom lokalitetu upuuje i injenica da su Umoljani u srednjem vijeku bili kultni cenatar za susjedna sela Tuila i abie. U Sumarnom popisu sandaka Bosna iz 1468/69 godine, dio sela Umoljani, sa 31 domom, se spominje kao dio rezerve vojnik Neretve. U popisu iz 1488/89. godine, te popisu Klikog sandaka iz 1550. i popisu iz 1574. godine spominje se selo Umoljani. U selu se nalazi damija stara najmanje 200 godina. BH Luburia polje, Sokolac (16) Naseljavanje prostora Glasinakog polja traje od prathistorije do dananjih dana, poto sam Glasinac predstavlja raskrsnicu vanih puteva koji su kroz historiju spajali doline rijeka Bosne i Drine. Na Glasinakom polju je, do sada, evidentirano preko 50 prahistoriijskih gradina i vie od 1 200 tumulusa, koncentrisanih u grupe. Najstariji nalazi potiu od ilirskog plemena Autarijata, koji su prema arheolozima i modernim istoriarima ivjeli u jugoistonoj Bosni, jugozapadnoj Srbiji i sjevernoj Crnoj Gori, odnosno na teritoriji gdje je identifikovana mona grupa starijeg gvozdenog doba, nazvana glasinakom. Vrhunac moi ove grupe datira se od sredine VII do sredine V vijeka p. n. e, na osnovu naselja i grobova i velikog broja pokretnih nalaza, oruja, keramike, nakita, bronzanog uvezenog posua itd. Na ovom podruju registriran je veliki broj srednjovjekovnih nekropola sa stecima nastao na grobnim gomilama ili uz njih to dokazuje da je ovaj prostor u to vrijeme bio dobro nastanjen i da je postojao historijski kontinuitet sahranjivanja. Osim nekropole sa stecima u Luburia polju, to su nekropole na lokalitetima; Taline, Laze, Kusae, avorine, Potpeine. Veliki broj tumulusa je istraen a najstariji pripadaju ranobronzanom periodu. Arheoloki su istraene gradine Kusae, Koutica, Kadia brdo, Ilijak, Loznik. Tokom srednjeg vijeka ovi prostori su u sastavu upe Mokro-Glasinac, kojoj je iz stare Olovske upe prikljuena Glasinaka ravan i u slivu Paljanske Miljacke upa Pale. Ove upe i susjedna Praa pripadale su zemlji Pavlovia. 63

U periodu osmanske vladavine, tanije u XV. i XVI. st. ovaj prostor bio je u vilajetu Pavle, a u nahiji Olovo. Krajem XVI. st. nastaje novi kadiluk Bira (Vlasenica) u ijem se sastavu nala i Kneina sa okolinom. Iz tog perioda ostale su sauvane brojne nekropole sa nianima. N eposredno uz nekropolu je u XX stoljeu izgraena saobraajnica koja je Luburia polje podijelila na dva dijela. Cijeli ovaj prostor istraivan je jo krajem XIX st. Istraivanja gradina i tumula na ovom prostoru zapoela su 18861891. godine. Istraivanja su nastavljena i tokom XX stoljea. BH Potkuk u Bitunji, Berkovii (17) Naselje Bitunja pominje se u dokumentima Dubrovakog arhiva 1442. u vezi sa otimainom stoke koju je izvrilo dvanaest ljudi Grgura imrakovia. Ljudi vlastelina Petra imrakovia s u 1449. godine zajedno sa ljudima iz Bitunje uestvovali u nekoj pljaki. Podruje Bitunje je pripadalo srednjovjekovnoj upi Dubrava koja je graniila sa upama Dabar, Popovo, aba, Luka i Veeri. upa Dubrave se spominje u dubrovakom spisu od 13. okto bra 1285, a zatim u vie dokumenata iz 1405, 1406, 1443, 1444, 1449. godine. Gornja Bitunja (Zabre) se nalazi nedaleko od jugoistone granice upe. Gornja Bitunja (Zabre) se nalazi nedaleko od jugoistone granice upe, a planinskim putem je povezana sa Ljubinjem. Nije poznato da li su imrakovii kao vlasteoski rod iz susjedne upe abe imali nekih posjeda u Bitunji. Dokumenti iz perioda oko 1470. godine nemaju direktne podatke o naselju Bitunja, ali u kombinaciji sa natpisima na stecima, daju mnogo podataka o Donjim Vlasima sa prostora stolake, ljubinjske i bileke optine. U Poimeninom popisu sandaka vilajeta Hercegovina iz 14751477 godine, Bitunja se spominje kao zimovalite u dematu Heraka, sina Radonje kao i zimovalite demata urana, sina Vlad islava sa 16 domova u kadiluku Blagaj. Steci Zabra imaju relativno dug period trajanja. Na nekropoli Zakuk bila je crkva, a oko nje devet steaka. O vremenu gradnje ove crkve nema podataka. Raspored steaka oko crkve ukazuje na to da je crkva ve postojala u vrijeme kad je nekropola bila aktivna, u 14. i 15. st. Na nekropoli Potkuk se nalazi vie od 200 steaka, od kojih su neki ukraeni i moe se pretpostaviti da je to nekropola jedne vee zajednice. Specifinost nekropole Babe je u poznatim ukrasnim motivima na njima koji se nalaze na nekropolama irom istone Hercegovine, naroito visoki sanduci pri dnu sueni sa ukrasnim motivom arkada. Baba je vjerovatno bila porodina nekropola, kao i ona u Lokvama. Teko je prema ukrasima ili prema oblicima ustanoviti meusobnu hronologiju ovih nekropola, tim vie to ni na jednoj nema krstaa, ali ima isklesanih krstova, kao i titova. Poetkom 60-tih godina XX. vijeka izvreno je evidentiranja steaka na stolakom podruju i gdje su

64

evidentirane sve etiri nekropole u Gornjoj Bitunji.Ostali istraivaki, kao ni konzervatorski radovi nisu vreni. BH Mramorje u Bui, Pale (18) Podruje koje obuhvata optina Pale bilo je djelimino naseljeno, vjerovatno od ranog praistorijskog perioda, a arheoloki nalazi iz neolitskog perioda su vrlo rijetki. Neto vie nalaza iz prahistorije potie iz gvozdenog doba a odnosi se na utvrenja gradinskog tipa. Podruje je oduvijek predstavljalo vanu saobraajnu sponu izmeu sarajevske kotline i rijeke Drine. Kroz paljanski kraj su prolazile dvije znaajne antike komunikacije, iji ostaci su djelimino sauvani, kao i ostaci rimskih graevina u selima Mioii i Ilijak, zanimljivi primjerci grke keramike i vrijedni numizmatiki nalazi grke provenijencije, iz uvenih trgovakih naselja antikog doba Apollonia i Dyrrachion (Dra) iz II vijeka prije nove ere, to govori o znaaju i vrijednosti ovog prostora u antikom dobu. Znatno vie arheolokih nalaza pripada periodu srednjeg vijeka. U kasnom srednjem vijeku (XIV i XV vijek) paljanski kraj je pripadao plemikom rodu Pavlovia, koji je ovdje imao dva, a moda i tri utvrena grada (Pavlovac na Prai, Gradina u Gornjim Palama i Hodidjed iznad sastava rijeka paljanske i mokranjske Miljacke). Na ovom prostoru odvijala se vrlo iva trgovina izmeu domaih ljudi i Dubrovnika, a glavni trgovaki centar bio je gradi Praa, koji je igrao vanu posredniku ulogu u trgovini olovom. Padom Bosne pod osmansku vlast (1463) oblast Pavlovia podijeljena je u 11 nahija, a cijelo podruje Osmanlije su, prema imenu ranijih gospodara Pavlovia nazvali Vilajet Pavli. Nekropola sa stecima Mramorje u Bui novootkrivena je nekropola sa stecima tako da o njoj nema publikovanih naunih radova, niti su poduzimana bilo kakva arheoloka istraivanja. BH Beani, ekovii (19) Podruje ekovia jo od najstarijih vremena bilo je naseljeno i kulturno i komunikacijski vrlo aktivno. Od antikih vremena ovim krajem prolazili su vani putevi koji su povezivali podruja istono od Drine sa centralnom Bosnom. Kao pokazatelj ovoj tvrdnji svjedoe mnogobrojni toponimi, poput Katielja (Kastel), Grada, Gradine ili Crkvina. Navedeni toponimi nalaze se u neposrednoj blizini poznatog manastira Lomnica. Na nekim od njih su jo uvijek prisutne jake zidane strukture. Arheoloka istraivanja tih ostataka, kao i ostalih srednjevijekovnih spomenika do dananjih dana nisu vrena tako da je usljed nedostatka naunih podataka mogue konstatovati samo naseljenost prostora 65

i znaajnu aktivnost u prolosti, ali ne i vremenski konkretizirati odreena zbivanja i promjene u njemu niti odrediti neka starija kultna mjesta. U to vrijeme ovim krajevima prolazi vana komunikacija koja je povezivala dolinu rijeke Drinjae preko Vlasenice sa centralnom Bosnom. O intenzivnom srednjovjekovnom ivotu svjedoe brojne nekropole sa stecima od kojih su neki ukraeni motivima vinove loze. Sve do pred kraj XVII st. ekovii su bili relativno gusto naseljeni, a tada su vojne pohare ili bolest prorijedile ili skoro unitile stare itelje, a na mjesto njih su doli novi iz Hercegovine, koji ine i najvei dio dananjeg stanovnitva. BH Mramor u Vrbici, Foa (20) Ovaj kraj (ue geografsko podruje Borje, Kunovo, Potpe, Velenii) bio je nastanjen jo u prethistorijsko doba o emu svjedoi nekoliko prethistorijskih gromila koje su otkrivene 1889. godine, a u kojima su pronaeni predmeti od bronce, koji su po izradi posve analogni nalazima iz istovremenog perioda na Glasincu. U jednoj gromili otkrivena je mrtvaka cista (krinja), sastavljena od sitnijeg rijenog kriljevca. U toj krinji, na podlozi od sitnijeg rijenog oblutka i probranog ljunka naeni su razbacani i napola spaljeni komadi kostura, a do tih ostataka i odlomak trobridnog kamenog noa. Na ovom prostoru u toku arheolokih istraivanja, koja su provoena sredinom XX stoljea evidentirano je nekoliko lokaliteta sa ostacima kasnoantikih i srednjovjekovnih sakralnih objekata i sa ostacima grobalja uz njih. Tom prilikom pronaeno je 5 kasnoantikih nadgrobnih ploa. Naziv lokaliteta Crkvina, ukazuje na eventualno postojanje nekoe sakralne graevine, ali njeni ostaci nisu pronadjeni. Kontinuitet sahranjivanja na ovom prostoru prisutan je kroz srednji vijek i trajao je sve do 30-tih godina XX st. BH engia Bara, Kalinovik (21) Okolina Kalinovika i kalinovakih sela nedovoljno je arheoloki istraena. Ipak brojni ostaci utvrenja i naselja na lokalitetima: Kalinovik, Boenova glava, Jasen, Vrhovina, Hotovlje, Kutine, Dobro Polje, Koriljevo, Gradac, Jelaca, ivolji, Jaii, Vlaholje i Gvozno, ukazuju da je ovaj prostor naseljavan jo u praistorijsko doba. Gradac u Gvznu je praistrijska gradina na kjj je metdm rekgnsciranja 1953. gdine prnaen arhelki materijal iz brnzang i eljezng dba. Na neklik mjesta su prnaeni lkaliteti iz antikg perida, posebice ostaci putne mree koja je povezivala bosanska trgovaka i rudarska mjesta sa Humom, Dubrovnikom i primorjem. Trase rimskih puteva vidljive su u selima Jaii, Mosorovii i Bukvica. Ovi putevi bili su osigurani vojnim logorima, a dr ugih dokaza o razvijenoj privredi nema. Pretpostavlja se da je malobrojno stanovnitvo ivjelo od gajenja stoke. Od davnina stari, kji dlaze iz niske Hercegvine, su psjeivali jugzapadni di planine. U Gvznu je 66

pred starstva bila zastupljena i planinska zemljradnja. U srednjem vijeku podruje biva znaajnije naseljeno, a glavna zanimanja su trgovina i stoarstvo. Kao centar upe Zagorje, 1180.godine, prvi put se pominje srednjevjekovno naselje Kuevo. Zagorje se u srednjem vijeku rasprostiralo od Dobrog Polja do gornjeg toka rijeke Neretve, do stare upe Vieve sa gradom Veletinom. Ova upa je pripadala Bosni, to potvruje postojanje carinarnice vojvode Sandalja Hrania Kosae iz 1406. godine. U poveljama aragonsko-napuljskog kralja Alfonsa V iz 1444. i 1445. Godine spominju se Velentin i Obalj kao utvreni gradovi u Zagorju. U kalinovakom kraju postoje ostaci jo dva utvrena grada, pored sela Ljusii i Bojii. O dinaminom ivotu tokom srednjeg vijela svjedoe brojne nekropole sa velikim brojem ukraenih steaka od kojih su neki sa natpisima. Istraivakim radovima utvren je njihov broj i tip, ali arheoloka istraivanja nisu vrena. Od 1954. do 1956. godine, u okviru programa Zemaljskog zavoda za zatitu spomenika kulture NR Bosne i Hercegovine, izvreno je evidentiranje i obrada nekropola sa stecima u okolini Kalinovika. Nekropole nisu arheoloki istraene. BH Ravanjska Vrata, Kupres (22) Zbog otre klime ovaj kraj ini se nepogodan za stalno ljudsko obitavanje, ali materijalni ostaci, na razliitim poloajima diljem Kupreke Visoravni, vrlo su uvjerljivi dokazi da je ivot ovdje tekao od prahistorije do dananjih dana. Brojnou prednjae prahistorijski objekti: gradine na Poganoj Glavici, Velika i Mala Gradina u Vrilima, gradina na Crljencu, u Ravnom, kameni tumuli na Jeljanu i na Dvoriima, zemljani tumuli na Kuprekom polju, te pedesetak skupina s preko tisuu steaka. Najznamenitiji arheoloki nalaz s podruja Kupresa potjee iz zemljanog tumula iz Pustopolja nadomak Gornjeg Malovana, datiran oko 1800. godine p. n. e. Od antikih objekata na kuprekoj visoravni zanimljivi su tragovi rimskih cesta koje su se ondje u prilinoj duini dobro ouvale. U ovom kraju poznata je rimska cesta koja pod imenom Solarskog puta povezuje dolinu Janja s dolinom Rame. Ova je cesta u rimsko doba imala nesumnjivo transverzalni znaaj na magistralu Tomislavgrad-Bugojno. Potez ceste od Vagnja do Varvare-Rumboka jo je u upotrebi, iako se on danas ne dri posvuda stare trase, ve je mjestimino naputa i po nekoliko desetina metara. Danas naputeni dio rimske ceste sjeverno od Gornjeg Malovana moe se dobro pratiti. Prilikom gradnje ceste Bugojno-Livno. 1892 godine na mjestu gdje je prokop Velika Vrata naeni su zatrpani ostaci jedne rimske kue koja je sluila kao straarnica. Pored cigle naeni su novac, fibula, stilus i prsten. 67

Postoji podatak da je 1447. godine iz bosanske biskupije poslana molba Papi da daruje oprost za crkvu Presvetog Trojstva u Vrilima, tj. u Otinovcima. Srednjovjekovni trgovaki put koji je povezivao Split s dolinom Vrbasa, a prolazio je kroz Kupres, iao je slino kao dananji put, odnosno kao i rimski (Straanj-Malovan-Kupreko polje-Kupres-Velika Vrata). Mletaki diplomata Katarin Zeno u svom putopisu iz 1550. godine, spominje Ku pres kao kastel Cuprus. U osmanskom periodu Kupres je bio utvreni grad s tri kule (tabije). Prema H. Kreevljakoviu, Kupres je bio varoica nastala sredinom XVII stoljea, koja je u XVIII stoljeu bila utvrena i 1840. godine naputena. Oblast visokih polja, Kuprekog, Rilikog, Vukovskog i Ravanjskog, s preko 40 nekropola i vie primjeraka izdvojenih spomenika, s evidentiranih 1055 steaka, reprezentativna je i najbolje istraena oblast zapadne Bosne. Kupreke nekropole obino su smjetene pored ranijih rimskih i srednjovjekovnih puteva, na zemljanim humkama i tumulima. RH Velika i Mala Crljivica, Cista Velika (23) Lokalitet se razvija gotovo u kontinuitetu od prapovijesti do danas. Radi se o kompleksnom arheolokom lokalitetu koji ima nekoliko faza razvoja. Prvu fazu predstavljaju tri bronanodobna tumula-gomile (tzv. Velika i Mala Crljivica) sjeverno i juno od ceste. Njihov nastanak je povezan s oblinjim prapovijesnim naseljem na elanovoj gradini ali i drugim gradinama i tumulima u okolici. Svi ti lokaliteti veu se zapravo za prometnicu koja se na ovom prostoru s obzirom na njegove reljefne karakteristike formira jo u najranijim razdobljima ljudske povijesti a povezuje dananje sinjsko i imotsko podruje. Zadravanje vode u oblinjoj vrtai svakako doprinosi razlozima nastanka lokaliteta upravo ovdje. Drugoj fazi pripada trasa antike ceste Salona-Tilurij-Nove-Narona koja se na ovom mjestu dijelom poklapa s trasom dananje ceste a dijelom se (prema rezultatima arheolokih istraivanja) nalazi sjeverno od nje. Naime u prvim desetljeima 1. stoljea Rimljani preko ovog podruja grade cestu koja povezuje Salonu (glavni grad rimske provincije Dalmacije) i Naronu (u delti Neretve). Cesta je dio vrlo vanog magistralnog pravca koji prolazi zaleem istone obale Jadrana a povezuje Akvileju (u sjevernoj Italiji) i Dirahij (Dra u dananjoj Albaniji). Trea faza se vee za srednjovjekovno groblje sa stecima koje se kroz 14. i 15. stoljee razvija na spomenutim tumulima te na prostoru oko njih, pratei antiku a tada i srednjovjekovnu komunikaciju. Prometnice i bunari su inae mjesta uz koja vrlo esto nalazimo groblja sa stecima. Postavljanje grobova uz cestu obiaj je koji traje jo od antikih vremena. Tijekom srednjeg vijeka 68

ovaj prostor je najvjerojatnije u sastavu upe Radobilje, velike upravne i crkvene teritorijalne jedinice koja se prostire od lijeve obale Cetine prema sjeveru i istoku. Tijekom 14. i 15. stoljea taj je prostor, osim nieg plemstva, pod vlau velikakih obitelji Nelipia, Jurjevia -Vlatkovia i Kosaa. Postoji mogunost da je dio ovog lokaliteta tada u vlasnitvo Kustraia jedne od lokalnih plemikih obitelji vlakog podrijetla a koja se i spominje na natpisima na stecima te u pisanim dokumentima. Vjerojatno se tada zapoinje i s gradnjom bunara u vrtai iako je jedan od njih uklesanom godinom datiran u 18. stoljee. U vremenu od kraja 15. i poetka 16. stoljea ukopi na ovom prostoru su rjei ali ukopavanje se nastavlja i tijekom osmanske vlasti i neposredno nakon toga razdoblja, dakle do prve polovice 18. stoljea. Iako je jedan dio (s obzirom na toponim Zgon) ve u srednjem vijeku mogao biti koriten za poljoprivredu tj. ratarstvo, proces formiranja poljoprivrednih povrina poinje nakon osloboenja ovih krajeva od Turaka a dananji izgled poljoprivrednih povrina rezultat je brojnih podjela kroz prolost. Jedino to se nije dijelilo niti obraivalo je prostor oko bunara (kao zajedniki prostor sela koji slui za napajanje stoke) te prostor na kojemu se nalaze steci a koji se nije obraivao iz potovanja prema mrtvima ali i iz straha i praznovjerja povezanog s grobljima. Dakle, razdoblje 18. stoljea je vrijeme kada ovaj lokalitet dobiva otprilike svoj dananji izgled. Tijekom srpnja i kolovoza 2004. godine preko sjevernog dijela lokaliteta proao je lokani vodovod te je tom prilikom istraen dio groblja, odnosno 41 grob. Nalazi iz grobova (novac, nakit, metalni dijelovi obue) datiraju grobove u vrijeme od polovine 14. do kraja 17. i poetka 18. stoljea. Na jednom dijelu istraenog prostora pronaen je i ostatak podloge rimske ceste. RH Dubravka/sv. Barbara, Konavle (24) Lokalitet se razvija gotovo u kontinuitetu od prapovijesti do danas. Radi se o kompleksnom arheolokom lokalitetu koji ima nekoliko faza razvoja. Postojanje komunikacije preko prijevoja odigralo je glavnu ulogu u nastajanju i razvoju lokaliteta. Radi se o istonoj od dvije glavne komunikacija koje povezuju obalu i Konavle sa zaleem, odnosno Hercegovinom. Tijekom prapovijesti (bronano doba) uz nju nastaje ne koliko tumula (gomila) od kojih je jedan sauvan i unutar ovog lokaliteta. Pretpostavljamo da je put sluio i u antiko vrijeme. Tijekom 14. i 15. stoljea uz put (tada vjerojatno zvan Kneeva ulica) nastaje najvee konavosko groblje sa stecima. Do prvih desetljea 15. stoljea Konavle su u sastavu Zahumlja, tonije Humske zemlje i od 2. polovice 14. stljea dio je Bosanskog 69

kraljevstva. U poetku Konavlima vlada velikaka obitelj Sankovia a kasnije se dijele izmeu Pavlovia i Hrania-Kosaa. U razdoblju od 1419. do 1426. godine Dubrovaka republika e u nekoliko navrata od Sandalja Hrania i obitelji Pavlovi kupiti cijele Konavle i od tada taj prostor postaje sastavni dio Republike. Oblinja tvrava Sokol postaje glavno vojno uporite dubrovakih Konavala a konavoski knez smjeta se u Pridvorje. U srednjem vijeku je vjerojatno sagraena i prva crkva sv. Barbare a postojea datira iz 1899. godine. Pokapanje se na ovom mjestu nastavlja i u kasnijim vremenima, posebno od kraja 19. do druge polovine 20 stoljea. Meutim, ono ne utjee znaajnije na stariji (srednjovjekovni) dio groblja a donekle mu se i prilagoava u pogledu odabira materijala i ukrasa za nadgrobne spomenike. Neposredna okolica lokaliteta slui iskljuivo za poljoprivredu. Tonije, prostor sjeverno i istono od groblja parceliziran je i pregraen suhozidima te je posljednjih desetljea sluio za ratarstvo, dok je brdoviti dio zapadno od crkve i groblja iskoritavan kao panjak za stoku. Na junom rubu buffer -zone sagraen je tijekom 19. stoljea vojni objekt (vjerojatno na mjestu ranijega) s obzirom da se mjesto nalazi u pograninoj zoni i nadzire vanu komunikaciju. Slini objekti se nalaze i na okolnim brdima. Krajem 19. stoljea lokalitet dobiva svoj dananji izgled. Sredinom 90-ih godina 20. stoljea na nalazitu su izvedena manja arheoloka istraivanja. Tom prilikom istraena su tri groba ispod steka sjeverno od crkve. Grobnih nalaza, osim kostura pokojnika, nije bilo a pojedini grobovi su koriteni vie puta kroz dui vremenski period. CG Grko groblje, abljak (25) Nekropola se nalazi na Durmitoru, u oblasti Jezera i starog plemena Drobjak. Prvu fazu razvoja ovog lokaliteta moemo identifikovati kao period srednjeg vijeka naslonjen na tradiciju antikih komunikacija. Kao lino ime, Drobnjak se prvi put pominje u dubrovakoj grai iz 1285. godine, a u istorijskim izvorima, kao oblast Drobnjak se prvi put javlja 1354. godine, a kao pleme 1390. godine. Od 1356. godine pominje se naziv Drobnjak i rodovsko ime Drobnjaci, najee kao oznaka katuna. Od 1411. godine naziv katun u istrijskim izvorima izezava. U defteru (turske zemljine knjige) iz 1477. godine, ova oblast upisana je kao nahija Komarnica sa 18. Demata (sela). Cijenei prirodni ambijent na kojem je podignuta nekropola, izradu i ornamentiku steaka, broj grobova, moe se pretpostaviti da su na nekropoli kod Ribljeg Jezera, sahranjeni pripadnici feudalne vlastele sa ovih prostora kao i, njihove porodice u 14. i prvoj polovinu 15. vijeka. Drugi period trajanja i razvoja nekropole odnosi se na stagnaciju, odnosno njeno zatvaranje za upotrebu tokom duge vladavine Otomanske imperije ovim i drugim prostorima, od kraja 15. do kraja 70

19. vijeka i uinka oslobodilakih tenji i ratova stanovnika oblasti Drobnjaka, Uskoka, Jezera, aranaca i drugih, osobito hecegovakih oblasti. U njenoj neposrednoj okolini je put koji vodi od abljaka ka Njegovui i neizgraeni prostori koriteni za tradicionalno privreivanje, livade za ispau stoke i Riblje jezero za njeno pojenje. Seoska crkva i groblje za vjerske i potrebe sahranjivanja izgraena je sa druge strane puta i jezera. I tokom 20. i poetkom ovog vijeka nekropola Grko groblje na Durmitoru nije pretrpjela znaajne izmjene, izuzev u dijelu djelovanja vremena i prirodnih uslova na njeno stanje. U Crnoj Gori je ouvano tradicionalno miljenje i praksa da se stara groblja ne unitavaju i prema njima se ima izrazit obzir. Nerijetko su predmet i povod datovanja u dalju prolost naseljenosti, te za mitske i legendarne prie iz prolosti naroda koji su ivjeli na istim prostorima. Stoga su steci kao nadgrobna obiljeja spontano uvani u Crnoj Gori sve do institucionalnog formiranja slube zatite kulturnih dobara Crne Gore 1948. godine. Od tog perioda jedan broj nekropola i pojedinanih steaka je evidentiran i zatien, dok je vei broj struno obraivan u literaturi koja se bavi ovim segmentom kulturnog nasljea. Nekropola sa stecima nije arheoloki i antropoloki istraivana i ispitivana, niti tretirane konzervatorsko restauratorskim postupcima. Nekropola Grko groblje na Durmitoru je zatiena kao kulturno dobro od nacionalnog znaaja 2012. godine nakon djeliminih istraivakih radova i dokumentacione obrade iz 60-tih godina prolog vijeka i u posljednje tri godine. CG ugia Bare, abljak (26) Kao i prethodna, nekropola ugia Bare, nalazi se u oblasti Jezera i starog plemena Drobjak, a s obzirom da su ove dve nekropole smetene u istoj oblasti planine Durmitor pretpostavljamo da je kulturno istorijski razvoj bio identian. Prvu fazu razvoja ovog lokaliteta moemo identifikovati kao period srednjeg vijeka naslonjen na tradiciju antikih komunikacija. Drugi period trajanja i razvoja nekropole odnosi se na stagnaciju, odnosno njeno zatvaranje za upotrebu tokom duge vladavine Otomanske imperije ovim i drugim prostorima, od kraja 15. do kraja 19. vijeka i uinka oslobodilakih tenji i ratova stanovnika oblasti Drobnjaka, Uskoka, Jezera, aranaca i drugih, osobito hecegovakih oblasti. U njenoj neposrednoj okolini je put koji vodi od abljaka ka Njegovui i neizgraeni prostori koriteni za tradicionalno privreivanje, livade za ispau stoke i Riblje jezero za njeno pojenje. I tokom 20. i poetkom ovog vijeka nekropola Grko groblje na Durmitoru nije pretrpjela znaajne izmjene, izuzev u dijelu djelovanja vremena i prirodnih uslova na njeno stanje. U Crnoj Gori je ouvano tradicionalno miljenje i praksa da se stara groblja ne unitavaju i prema njima se ima izrazit obzir. Nerijetko su predmet i povod datovanja u dalju prolost naseljenosti, te za mitske i legendarne 71

prie iz prolosti naroda koji su ivjeli na istim prostorima. Stoga su steci kao nadgrobna obiljeja spontano uvani u Crnoj Gori sve do institucionalnog formiranja slube zatite kulturnih dobara Crne Gore 1948. godine. Od tog perioda jedan broj nekropola i pojedinanih steaka je evidentiran i zatien, dok je vei broj struno obraivan u literaturi koja se bavi ovim segmentom kulturnog nasljea. Nekropola sa stecima nije arheoloki i antropoloki istraivana i ispitivana, niti t retirane konzervatorsko restauratorskim postupcima. Nekropola Grko groblje na Durmitoru je zatiena kao kulturno dobro od nacionalnog znaaja 2012. godine nakon djeliminih istraivakih radova i dokumentacione obrade iz 60-tih godina prolog vijeka i u posljednje tri godine. CG Grko groblje, Pluine (27) Nekropola steaka Grko groblje nalazi se u Zagrau, ispod Soko grada na epan Polju u Pivi. Pivska sela se uglavnom nalaze na teritoriji upe i Planine, dok je njihov broj na zaravnima rjenih doli na mali. Piva se prvi put u istorijskim izvorima pominje u Ljetopisu popa Dukljanina iz 12., potom dva puta poetkom 14. vijeka, da bi njen pomen u kasnijim vjekovima bio uestaliji. Na samom lokalitetu nekropole Grko groblje u Zagrau na epan polju nis u identifikovani stariji oblici naselja, pa kao prvu fazu razvoja ovog lokaliteta moemo smatrati period srednjeg vijeka. Locirana je u irem podgau Soko grada i ulazi u zatitnu zonu ovog znaajnog prijestonog grada, inae kulturnog dobra od nacionalnog znaaja, u kojem je stolovao Sandalj Hrani, a kasnije Herceg Stjepan. Soko grad je bio prijestoni grad Kosaa, koji se pominje u poveljama iz 1444. i 1448. i 1454. godine. Stjepan Kosaa je od imperatora Fridriha III (1448. godine) dobio titulu Hercega pa se od tog vremena oblast Zahumlje naziva Hercegovina. Soko je bio grad gde je stolovao Stefana Vuki Kosaa. Tu je bio njegov dvor, a sam vojvoda je po svome gradu nazvan Stefanom od Sokola (magnifico domino Stefano de Sochol, magno vayvoda regni Bossine). Stipan polje, dananje epan Polje, pominje se prvi put u izvorima 1419. godine, gdje se ubrzo razvija podgrae Sokola Podsokol. Pojedini stanovnici Podsokola pominju se u dubrovakim izvorima 1428, 1447, 1452. godine. U podgrau Sokola u Zagrau se nalaze ostaci crkve ija izgradnja se pripisuje Stjepanu Kosai. Vojvoda Sandalj Hrani i herceg Stjepan Vuki Kosaa, sagradili su svaki za svoj vjeni pokoj, dvije zadubine. Sandalj Hrani crkvu Svetog Stefana na epan Polju, a Stjepan Vuki Kosaa manastir na Zagrau. Analiza arhitektonskih rjeenja ovih crkava, ostaci ivopisa i kamene plastike daju jasnu sliku vjerskog i kulturnog stanja na podruju stare Hercegovine kojom su upravljali gospodari Kosae. Dragocjena je injenica da su obojica sagradili za sebe grobnicu u svojim zadubinama, s tim to je vojvoda Stefan i sahranjen u svojoj epanici ispod steka, dok herceg Stjepan nije sahranjen u svojoj 72

zadubini koju je sagradio u posljednjim decenijama svog ivota i u njoj postavio veliki steak. U arhitektiri ovih crkava oigledni su utucaji pravoslavlja, ali i uticaji zapadnih umjetnikih strujanja. Nekropola steaka Grko groblje u Zagrau na osnovu navedenih istorijskih podataka i natpisa na steku Petka krstjanina koji je ivio i radio na dvoru Kosaa u Soko gradu, moe se datovati u kraj 14. i 15. vijek. Otomansko osvajanje Pive zavrena su 1465. godine, ukljuujui Soko grad i epan polje, i potom je pripadala sandaku Hercegovina i kadiluku Cernica kod Gacka. Period vladavine (kraj 15. do kraja 19. vijeka) Otomanske imperije ovim oblastima, nije uzrokovao promjene na lokalitetu Grko groblje i moe se smatrati sljedeim u etapi razvoja ovog lokaliteta. Tokom XX i poetkom ovog vijeka najvea promjena odnosi se na neposredno okruenje. Naim e, uz granicu nekropole nekadanja umska staza je proirena u kolski put, a na neto udaljenijoj poziciji postavljen je metalni stub za prenos elektine enetrgije. Prva istraivanja i dokumentovanje steaka u Pivi obavljana su 19121940, potom 196667. godine. Prostorno planska dokumentacija ovog podruja, izraivana tokom 20. i poetkom ovog vijeka, uvala je postojee lokalitete, pozicije i pojedinane steke ukljuujui i predmetnu nekropolu. Nekropole steaka nije arheoloki i antropoloki istraivana i ispitivana, niti tretirana konzervatorsko restauratorskim postupcima. Nekropola Grko groblje u Pivi je zatiena kao kulturno dobro od nacionalnog znaaja 2012. godine nakon djeliminih istraivakih radova i dokumentacione obrade iz prolog vijeka i iz posljednje dvije godine. RS Mramorje, Peruac, Bajina Bata (28) Srednjovekovno groblje Mramorje u Perucu (28) nalazi se na visokoj obali reke Drine. S obzirom da ne postoje podaci o starijim naseljima ni ukopavanjima pretpostavljamo da je ovo groblje locirano na do tad nedirnutom mestu. Prilikom arheolokih istraivanja, 2010. godine, utvreno je da su grobne rake ukopane u netaknutu podlogu od rastresite krenjake stene. U jednom od grobova na dasci kojom je bio prekriven pokojnik otkriven je srebrni novi bosanskog kralja Stefana Tomaa (1443 1461). Teritorija Bajine Bate, kojoj pripada dananji Peruac, u periodu od 13. do 16. veka nalazi se na periferiji srpske srednjovekovne Rake drave na samoj granici sa Bosnom. Stanovnitvo ivi u manjim naseljima, a komunikacija meu njima kontrolisana je iz utvrenih gradova, danas lokaliteti Solotnik, urii i Rogaiki vis. U 14. veku ovim krajevima vladao je Nikola Altomanovi, a ubrzo teritoriju zauzima knez Lazar Hrebeljanovi. Duhovni i religijski uticaj na ovoj teritoriji irilo je monatvo iz manastira Raa koji je podignut poetkom 14. veka.

73

Drugu fazu razvoja predstavlja groblje iz 19. veka koje se zapadno i jugozapadno od poslednjih steaka produava uz obalu Drine. Kontinuitet sahranjivanja pratimo do dananjih dana, ali prostor gde su steci nije bio naruen novijim ukopima. U 19. veku juno od sakralnog prostora razvija se naselje Peruac. Krajem 19. veka, u vreme poetka razvoja industrijske eksploatacije drvene grae, na obali Drine, 300 metara zapadno od srednjovekovnog groblja i severno od novijeg groblja, podignuta je mala hidrocentrala za potrebe vie strugara koje su radile u Perucu. Mramorje u Perucu danas je kategorisano arheoloko nalazite u centru turistikog naselja. RS Mramorje, Rastite, Bajina Bata (29) U Rastitu nisu zabeleeni nalazi starijih epoha. Groblje na potesu Gajevi formirano je na stenovitom uzvienju i starije je od groblja na potesu Uroevine. Na Gajevima steci su uglavnom ploe ili niski sanduci i oigledna je ujednaenost obrade povrina spomenika, kao i upotreba ukrasnih motiva. Na potesu Uroevine spomenici su u obliku sanduka i slemenjaka na postolju. Promenu u istorijskim i drutvenim okolnostima dokazuje orijentacija jednog broja spomenika priblino u pra vcu severjug koji zauzimaju krajnji zapadni prostor od niza spomenika orijentacije istok zapad. Tretman obrade povrine spomenika je razliit od Gajeva, a ukrasni motivi su retki i iskljuivo predstavljaju oruje. Teritorija Bajine Bate, kojoj pripada dananji Peruac, u periodu od 13. do 16. veka nalazi se na periferiji srpske srednjovekovne Rake drave na samoj granici sa Bosnom. Stanovnitvo ivi u manjim naseljima, a komunikacija meu njima kontrolisana je iz utvrenih gradova, danas lokaliteti Solotnik, urii i Rogaiki vis. U 14. veku ovim krajevima vladao je Nikola Altomanovi, a ubrzo teritoriju zauzima knez Lazar Hrebeljanovi. Duhovni i religijski uticaj na ovoj teritoriji irilo je monatvo iz manastira Raa koji je podignut poetkom 14. veka. Sadanje naselje Rastite formirano je u XIX veku, u irem okruenju srednjovekognog groblja, a podelom zemljita nastavljeno je sahranjivanje na potesu Uroevine jedne porodice u kraem vrmenskom periodu, a ovi grobovi su obeleeni nizom kamena. RS Grko groblje, Hrta, Prijepolje (30) Grko groblje u selu Hrta (30) formirano je na dva uzvienja na rastojanju od 100 metara. Spomenici donjeg groblja iskljuivo su ploe i oigledno je da je ukopavanje obavljano u praistorijskom tumulu. Ovaj prostor nije detaljno istraivan te nisu poznati drugi nalazi praistorijskih tumula ni ostaci iz starijih epoha. Spomenici gornjeg groblja pored masivnih ploa koje su veinom ukraene urezanim motivima ine i par sanduka s arkadama. I spomenici gornjeg groblja posta vljeni su na kupastom uzvienju ali u ovom sluaju nije pouzdano tvrditi da je u pitanju praistorijski, ni srednjovekovni

74

tumul. Mogui ostaci srednjovekognog naselja ili utvrenja nalaze se na, u literaturi zabeleenom, lokalitetu Kuline. U selu je zabeleeno jo jedno groblje sa stecima. Srednjovekovno Prijepolje se razvijalo kao trg (trnica) manastira Mileeva na tako zvanom dubrovakom drumu. Na razvoj Prijepolja i okolnih naselja u ovom periodu utiu trgovci koji su u srednjem veku prolazili dolinom Lima. Teritorija Prijepolja od 12. veka je sastavni deo srpske srednjovekovne Rake drave i jedan od sredinjih delova rane Nemanjike drave. Smatra se da je u dolini Lima bilo oko sedamdeset manastira i crkava. Nakon poraza Nikole Altomanovia koji je ove krajeve kratko drao u 14. veku, oblast Prijepolja ulazi u sastav banovine Bosne. Sadanje naselje Hrta formirano je u XIX veku, u irem okruenju srednjovekovnog groblja. 2.b.1 Historijat istraivanja steaka ak i znanstveno istraivanje steaka ukazuje na posebnost ovih spomenika kao i prostora na kojemu ih nalazimo. Tijekom dugog razdoblja od gotovo 150 godina (tonije od druge polovice 19. stoljea) koliko traje znanstveno i institucionalno zanimanje za njih svjedoci smo sueljavanja razliitih miljenja i stavova u arheolokoj, povijesno umjetnikoj i povijesnoj intrepretaciji ovih jedinstvenih spomenika. Najranija faza vezana je za tzv. bogumilsku tezu koja je njihov nastanak i razvoj vezala za postojanje posebne kranske sljedbe (prvenstveno na teritoriju srednjovjekovne Bosne i Huma), odnosno Crkve Bosanske. Temelje te teorije, u svojim radovima posveenim Crkvi Bosanskoj koju je definirao kao dualistiku, postavio je 60-tih ili 70-tih godina 19. stoljea, Franjo Raki. Najzvunije ime te teorije je Miroslav Krlea koji je steke u svojim esejima promatrao iskljuuvo kao djelo srednjovjekovnih heretika. Danas sa sigurnou moemo odbaciti kako bogumilstvo i dualizam Crkve Bosanske, tako i bogumilsko podrijetlo steaka ili njihovu povezanost iskljuivo za Crkvu Bosansku. Druga teorija, nastala kao produkt politikih previranja koji obiljeavaju 19. i 20. stoljee na jugoistoku Europe, vee steke iskljuivo za pojedine nacije na ovom prostoru tonije Hrvate, Srbe a u novije vrijeme i Bonjake. I takve, nacionalne interpretacije steaka, nemogue je primijeniti na konkretne spomenike a one same su znanstveno neodrive. Nasuprot tim teorijama stoje prve velike sinteze koje su obuhvaale manje regije ali i prostor itave bive Jugoslavije te brojni m anji znanstveni radovi, a koji se javljaju od 50-ih i 60-ih godina 20. stoljea (autori: Alojz Benac, efik Belagi, uro Basler, Dimitrije Sergejevski, Marko Vego, MarianWenzel, Nada Mileti). U njima se stecima prilazi znatno irim znanstvenim aparatom te nakon prikupljanja i sistematiziranja iroke grae o gotovo svim aspektima pojavnosti steaka. Steke je danas mogue promatrati jedino u kontekstu vremena u kojemu su nastali, odnosno u kontekstuevropske sepulkarne umjetnosti. Ovom fenomenu mogue je produktivno prii i na razini pojedinih mikroregija, uzimajui u obzir njihov geografski poloaj te konkretne povijesne dogaaje koji obiljeavaju svaku od njih. 75

Naravno, razvojem zatite spomenika, tehnika dokumentacije te konzervatorske struke javlja se i potreba za primjenu tih znanja i znanstvenih spoznaja na steke u smislu njihovog ouvanja za budue generacije. Bosna i Hercegovina Tokom cijelog srednjeg vijeka, podjednako iz domaih kao i stranih izvora, o stecima ne moemo saznati nita, iako je cijeli prostor rasprostiranja steaka premreen trgovakim putovima i uvren razliitim politikim i gospodarskim vezama. Isto tako udi i utnja kasnijih, naroito franjevakih kroniara o ovim nadgrobnim spomenicima koji su ve samom svojom pojavom morali privlaiti panju. Ipak, prvi poznati zapis o stecima datira iz 1530. godine kada u svom putopisu prema Carigradu (kao lan poslanstva Ferdinanda Habsburkog Sulejmanu II) Benedikt Kuripei opisuje steke u Laevinama kraj Rogatice (BiH). Steci se u pisanim izvorima pojavljuju u 17. i 18. stoljeu kada su u zapadni svijet poele prodirati vijesti o postojanju jedne neobine umjetnosti na nadgrobnim spomenicima iz Bosne i Hercegovine i Dalmacije. To su najprije bile putne zabiljeke ili izvjetaji s bi skupskih vizitacija, nedovoljno dokumentirane da bi na igdje pobudile znaajniji odjek, tako da sami steci tada nisu mogli izazvati ni panju ni oduevljenje. Nita manju zagonetku ne proizvodi karakter narodne tradicije o tim spomenicima koji nisu pripa dali nekom dalekom nepoznatom podneblju nego su stoljeima stajali tu, pred oima, da bi se o njima na koncu sauvala tek mutna mitska predodba dovodei ih u vezu s pradavnim ljudima svijeta ili s nekim gorostasnim neprijateljima. Putnici u regiji tijekom 18. i 19. stoljea izvjetavaju da lokalni seljaci poistovjeuju igrae u kolima na stecima s vlama. Narodna praznovjerja povezana sa stecima pretakala su se i u druge fantastine prie koje su dodatno mistificirale ove grobne spomenike i dubljim inile vremenski jaz izmeu ivih generacija i vremena njihova nastanka. Englez Arthur Evans koji je, putujui kao mladi novinar po Dalmaciji i Bosni (u vrijeme ustanka 1875. godine), zabiljeio da markantni steci mogu biti bogumilski nadgrobni spomenici. Ned ugo zatim postao je Evans arheolog svjetskoga glasa, to je znatno pridonijelo da se teza o stecima kao bogumilskim nadgrobnim spomenicima ukorijeni u europskoj i junoslavenskoj historiografiji. Znaajan doprinos daljnjoj razradi Evansove teze dao je Maar Janos von Asbth, inovnik rane austrougarske administracije u Bosni i Hercegovini i lan maarskoga parlamenta. Asbthova knjiga o bosanskoj kulturi, s centralnom bogumilskom tezom, bila je i prva literatura o toj temi na stranim jezicima, objavljena u Budimpeti 1887, u Beu 1888, a u Londonu 1890.

76

Organizovani poeci u beleenju i prouavanju steaka mogu se povezati sa uspostavom Muzejskog drutva Bosne i Hercegovine 1884. godine, utemeljenjem Zemaljskog muzeja Bosne i Hercegovine 1888. i pokretanje Glasnika Zemaljskog muzeja, u kojem su publikovani prvi po nauku vrijedni prilozi o stecima. Tom krugu istraivaa izmeu ostalih pripadaju: Vid Vuleti -Vukasovi, Kosta Hrmann, Petar Kaer i iro Truhelka. U Zemaljskom muzeju je prije 1899. postojala detaljna statistika steaka, odnosno raspolagalo se brojem od 59.500 nadgrobnih spomenika, kao i geografskom kartom njihove rasprostranjenosti. Ove podatke iste je godine na 11. Ruskom arheolokom kongresu u Kijevu prezentirao direktor Zemaljskog muzeja Kosta Hrmann, poklonivi Carskom ruskom arheolokom drutvu geografsku kartu razmjetaja steaka s priloenim statistikim podacima. Raunajui sa svim nedostacima tog izvjetaja, njegovi su rezultati bili zasnovani na opsenoj akciji Zemaljske vlade poduzetoj najprije tokom 1887. i 1888, zatim pred 1899. godinu, kada je preko kotarskih ureda, tj. preko andara, lugara, cestara, knezova-muhtara, uitelja i sveenika bio obavljen popis steaka, utvreno njihovo brojno stanje i teritorij rasprostiranja. Nastup Koste Hrmanna u Kijevu 1899. i prisutnost Zemaljskog muzeja na brojnim prestinim meunarodnim znanstvenim i izlobenim manifestacijama koncem 19. st. znatno su pridonijeli afirmaciji steaka, ali i ukupne kulturno historijske batine Bosne i Hercegovine, koja je sve vie poela zanimati europsku znanstvenu i kulturnu javnost. Tada uraena statistika steaka nadivjela je austrougarsku upravu u BiH i na snazi je ostala sve do 1980. kada je zavren slian popis zapoet 1969, po ostvarenim rezultatima pribli no jednak prethodnome. Nakon Izlobe srednjovjekovne umjetnosti jugoslovenskih naroda koja je odrana u Parizu 1950. godine, potvrena je kulturoloka i znanstvena vrijednost steaka u evropskim okvirima. Iz tog razloga Savezni institut za zatitu spomenika kulture odluio je da sprovede akciju rekognosciranja steaka i da taj posao organizira kao sistematsku meurepubliku suradnju.Taj kompleksni program obuhvaao je etiri etape: anketno prikupljanje opih podataka o stecima, njihovu provjeru i dopunu, sistematsku timsku obradu vanijih lokaliteta i regija te publiciranje rezultata prikupljene grae. U razdoblju od 1950. do 1967. godine vanije nekropole i pojedine regije detaljno su prouene i o njima objavljen niz monografskih studija kao osnova znanstveno sreene grae za daljnje istraivanje (Radimlja, Olovo, Ludmer, Blidinje, iroki Brijeg, Popovo, Kupres, Ljubuki, Kalinovik, centralna Bosna). Mnogi struni i nauni asopisi tog vremena obiluju natpisima iz ove oblasti, od kojih su mnogi posveeni prouavanju pojedinog segmenta steaka, kao to su na primjer natpisi, ukrasi ili arheoloki materijal. Zahvaljujui ovim aktivnostima nastala je jedna generacija naunika koja je dala

77

veliki doprinos u rasvjetljavanju fenomena steaka. Njoj pripadaju: Alojz Benac, efik Belagi, uro Basler, Dimitrije Sergejevski, Marko Vego, MarianWenzel, Nada Mileti i Pavao Aneli. Hrvatska Prve vijesti o stecima u Hrvatskoj nalazimo u biskupskim vizitacijama splitskih i makarskih biskupa s poetka 17. stoljea te poznatom dijelu Put po Dalmaciji Alberta Fortisa (1774. godina). Neto kasnije (19. stoljee) o njima e pisati Arthur Evans ali i drugi veliki engleski putopisac i egiptolog j. Gardner Wilkinson te barski biskup, rodom Imoanin, povjesniar fra imun Milinovi. Meutim, poetak institucionalnog i znanstvenog bavljenja stecima u Hrvatskoj se vee za osnivanje Hrvatskog starinarskog drutva u Kninu te otvaranja Prvog muzeja hrvatskih starina u istom gradu 1893. godine (danas Muzej hrvatskih arheolokih spomenika u Splitu) te pokretanje asopisa Starohrvatska prosvjeta 1895. godine. U sklopu istraivanja ranosrednjovjekovnih lokaliteta u Dalmaciji (na koje se kasnije nastavljaju groblja sa stecima) dolazi i do istraivanja i objavljivanja ovih spomenika (fra Lujo Marun, Vid Vuleti Vukasovi, Petar Kaer). Jedno od najveih istraivanja obavio je Stipe Gunjaa neposredno iz 2. sv. rata kod crkve sv. Spasa na izvoru Cetine (iako su rezultati detaljno objavljeni tek krajem 90-ih godina 20. stoljea). Od tog vremena veliki broj lokaliteta sa stecima u Hrvatskoj naao je svoje mjesto u poznatim monografijama ali i manjim radovima efika Belagia, Alojza Benca (za dubrovako podruje), Lovre Katia (za podruje Imotskog), Stipe Gunjae, Cvite Fiskovia, Ljube Karamana, Anele Horvat. Potaknuto s nekoliko manjih ali znaajnih arheolokih istraivanja (Riice kod Imotskog, Bisko kod Sinja), zanimanje za steke raste od 80-ih i 90-ih godina 20. stoljea. Upravo ta istraivanja te radovi N. Jakia a posebno A. Miloevia jasnije smjetaju steke u kontekst srednjovjekovlja u unutranjosti Dalmacije te definiraju njihovu pojavu i razvoj kao i nastanak i razvoj pojedinih radionica steaka. Znanstveni pristup na razini pojedine regije u ovim istraivanjima najvie je doa o do izraaja. Veliku ulogu u istraivanju steaka odigralo je i organiziranje izlobe Steci u Zagrebu 2008. godine te, velika istraivanja u sklopu infrastrukturnih radova od kraja 90-ih godina 20 stoljea te pokretanje nekoliko projekata (izmeu ostalog i ovog) koji se bave stecima. Tom prilikom se ukazalo na iru potrebu usklaivanja pristupa fenomenu steaka (na razini svih drava) te revidiranja dosadanjih znanja o ovim srednjovjekovnim nadgrobnim spomenicima i to od osnovnih stvari kao to su nji hov broj i sauvanost, preko jasnijeg prouavanja njihovog nastanka i razvoja do detaljnijih pristupa u smislu njihove zatite i konzervacije.

78

Crna Gora Prve podatke o stecima u Crnoj Gori, te raznovrsnosti njihovih oblika i ukrasa, ostavio nam je austrijski oficir Heinrich Sterneck izmeu 1871. i 1873. godine. U svojim putopisima ih krajem 19. stoljea spominju Arthur Evans (groblje kod Petrove crkve u Nikiu), J. Gardner Wilkinson (engleski putopisac i egiptolog). Pred 2. svjetski rat o njima pie crnogorski povjesniar Petar obaji. Kao i u ostalim dijelovima bive Jugoslavije, zanimanje za steke te njihovi intenzivnije evidentiranje i prouavanje zapoinje od 50-ih i 60-ih godina 20. stoljea. O njima u kraim prikazima ili kroz objave pojedinih lokaliteta piu: Dimitrije Sergejevski, V. uri, Nada Mileti, Jovan Ivovi te Slobodan Raievi. Kao i na prostoru ostalih drava prvu sintezu svih do tada poznatih lokaliteta i za podruje Crne Gore donosi efik Belagi 1971. godine (Steci kataloko topografski prikaz). Nakon toga razdoblja bavljenje stecima u Crnoj Gori je samo sporadino a svi slubeni podaci se jo uvijek oslanjanju na spominjanu Belagievu monografiju. Srbija U poslednjim decenijama 19. i do prve polovine 20. stoljea informacije i izuavanje steaka u Srbiji se uglavnom oslanja na podatke dobijene sa teritorije BiH. Tadanji istraivai daju optebeleke o grkim i madjarskim grobljima. Nakon Drugog svetskog rata u Srbiji preduzimaju se detaljnija istraivanja i evidencija grobalja sa nadgrobnim obelejima stecima. U tom periodu o stecima u Srbiji najvie je pisala Mirjana orovi-Ljubinkovi, a podaci koje je dobila prilikom zajednikoj istraivanja Saveznog zavoda za zatitu spomenika kulture i Etnografskog muzeja u Beogr adu objavljeni su u monografiji efikaBelagia, Steci katalokotopografski pregled (1971). Druga vea organizovana aktivnost u beleenju grobalja sa stecima organizovana je sedamedsetih godina 20. stoljea u saradnji strunjaka Zavoda za zatitu spomenika kulture BiH u Sarajevu i Arheolokog instituta u Beogradu. Dobijena graa bila je poslednji sveobuhvatni terenski osvrt na steke u zapadnoj i jugozapadnoj Srbiji, i kao takva (uz prije citiranu knjigu iz 1971. godine) predstavlja osnovu katalokog pregleda u monografiji Emine Zeevi Mramorje, steci u zapadnoj Srbiji (1995).

79

3. OPRAVDANJE ZA UPIS 3.1.a Osnovne informacije Serijska nominacija srednjovjekovnih nadgrobnih spomenika steaka obuhvaa izbor od 4100 steaka na 30 nekropola (od ukupno oko 70 000 steaka na oko 3300 lokaliteta) na teritoriju etiri drave: Bosna i Hercegovina, Republika Hrvatska, Crna Gora i Republika Srbija. Steci su srednjovjekovni nadgrobni kameni spomenici koje susreemo na gotovo cijelom podruju Bosne i Hercegovine, u zapadnim dijelovima Srbije i severozapadnom delu Crne Gore te sredinjim odnosno junim dijelovima Hrvatske. Vjerojatno se javljaju u drugoj polovici 12. stoljea odnosno tijekom 13. stoljea. Meutim, sigurno je da se najintenzivnije izrauju tijekom 14. i 15. stoljea dok u 16. stoljeu s konfensionalnim diferenciranjem grobalja ova vrsta nadgrobnih spomenika polako nestaje. U vrijeme dok su izraivani postavljani su uz putove, na prapovijesnim tumulima tz. gomilama, na prapovijesnim utvrenim naseljima tzv. gradinama, oko crkava, pokraj bunara, itd. Usamljeni primjerci su rijetki a broj steaka na jednom groblju varira od samo nekoliko primjeraka koji pripadaju pojedinim obiteljima do znatno veih i dugo koritenih grobalja veih zajednica s stot injak pa ak i vie stotina pojedinanih spomenika. Prema oblicima u kojima ih se izrauje dijele se u nekoliko osnovnih tipova: ploa, sanduk, sljemenjak, stup i kriina-krstaa. Spomenuti osnovni oblici mogu dolaziti u vie razliitih varijanti s uvijek prepoznatljivom osnovnom formom a na pojedinim grobljima se nalaze i spomenici amorfnog oblika. Umjetniko oblikovanje steaka oituje se u formi i ukrasu tj. reljefima. Osnovnu umjetniku kvalitetu steaka predstavljaju ukrasi izvedeni u dvije klesarske tehnike. Najea tehnika je niski reljef dok je graviranje odnosno urezivanje ili plitki reljef dosta rjea tehnika. Reljefi bi se mogli podijeliti u nekoliko skupina: socijalni i religiozni simboli (razliiti oblici krieva, orue, oruje, mladi mjesec i zvijezde, antropomorfni ljiljani, solarni motivi itd.) figuralne predstave (prikazi mukaraca i ena, borba, turniri, lov, povorke ljudi, tzv. posmrtna kola, prikazi ivotinja) te brojni vegetabilni i geometrijski ornamenti. Majstori koji kleu steke sebe nazivaju kovaima. Na natpisima nam je sauvano desetak njihovih imena. Analizirajui dekorativne motive koje susreemo na stecima pojedinog podruja, oitavaju nam se i razliite regionalne skupine, kovake odnosno majstorske radionice.

80

Natpisi na stecima predstavljaju poseban fenomen iako ih je u odnosu na broj steaka sauvano malo (najvie na prostoru BiH) Njih sastavljaju a moda i kleu dijaci a odraz su pismenosti koja je obuhvaala gotovo sve slojeve drutva, ponajvie plemstvo i crkvenu vlast. Natpisi su pisani irlicom, a po sadraju su uistinu razliiti i mogu se podijeliti dvije osnovne skupine: vjerski ili religiozni i svjetovni (koji se opet dijele u manje skupine zavisno o veliini i sadraju). Ovaj izuzetno vaan aspekt pojavnosti steaka predstavlja organski dio kranske epigrafske kulture srednjovjekovnog europskog prostora. Sinteza kvaliteta Trideset odabranih lokaliteta s podruja etiri dananje drave predstavljaju najbolje sauvan i originalan umjetniki izriaj ovog vida srednjovjekovne sepulkralne umjetnosti te se preko njih nastojalo pokazati sve karakteristike pojavnosti steaka. Steci predstavljaju izvanredno svjedoanstvo srednjovjekovne kulture europskog jugoistoka koja se razvija u jedinstvenom povijesnom kontekstu na prostoru gdje se susreu srednjovjekovne kulture i tradicije europskog zapada, istoka i juga a u pojedinim aspektima naslanjaju se i na znatno ranije tradicije. Razmjena razliitih vrijednosti posvjedoena je i kroz pokapanje pripadnika svih drutvenih slojeva pod steke i to bez obzira na njihovu tadanju etniku, politiku i vjersku pripadnost. Arheoloki gledano, nalazi u grobovima ispod steaka prostor kojim se bavimo ponovo prikazuju kao gotovo jedinstveni kulturni horizont. Njihova glavna specifinost koja najvie pridonosi iznimnoj univerzalnoj vrijednosti je upravo njihova brojnost kakva nije zabiljeena u Europi oko 70 000 spomenika! Nadalje, izrazita karakteristika je i razliitost oblika u kojima ih se radi od kojih svaki dolazi u razliitim inaicama. Reljefi na stecima uistinu predstavljaju izvanredno svjedoanstvo srednjovjekovne kulture koja je nestala a iji su steci esto i jedini trag. Pojava razliitih natpisa dodatno pridonosi njihovoj specifinosti s obzirom da se radi o izuzetnim spomenicima srednjovjekovne pismenosti koja zahvaa gotovo sve slojeve drutva. Srednjovjekovni nadgrobni spomenici steci od nastanka a posebice od vremena od kada ih se vie ne izrauje (poetak 16. stoljea) pa sve do danas duboko su ukorijenjeni u razliite obiaje i vjerovanja. U poslednjih 150 godina svjedoci smo sueljavanja razliitih miljenja i stavova u arheolokoj, povijesno umjetnikoj i povijesnoj interpretaciji ovih spomenika. Epigrafika i reljefi steaka znaajno su utjecali i na suvremenu knjievnost i ostale vidove umjetnosti.

81

Koliko god bili povezani s opom srednjovjekovnom sepulkralnom praksom, upravo su brojnost, monumentalnost ali i interkonfesionalnost steaka dio naeg zajednikog kulturnog naslijea koji ove prostore ine specifinim u korpusu europske srednjovjekovne batine. Izabrani lokaliteti sa svojim sredinjim i tzv. buffer zonama ouvane su prostorne cjeline u skladnom prirodnom ambijentu. U irem okruenju sve intervencije koje je ovjek u novijem periodu nainio odraavale su se na nain da su graditeljske i prirodne vrijednosti isprepletene sa srednjovjekovnim spomenicima i ine harmoninu cjelinu. Iz svega navedenog, osim znanstvene i spomenike vrijednosti steaka, proizlazi i njihova ira drutvena te potencijalna ekonomska v rijednost. Lokalno stanovnitvo, ali i ira drutvena zajednica prepoznaje i prihvata ovaj segment kulturne batine kao naroito vrijedan. Ekonomska vrijednost u prvom se redu razmatra kroz budui razvoj kulturnog turizma i formiranja meudravnog puta kulture s temom srednjovekovne istorije i umetnosti. Sve ovdje nabrojane kvalitete potrebno je uvati na najbolji mogui nain te sve potencijalne rizike i prijetnje nadzirati i drati pod kontrolom. Pri tome mislimo u prvom redu na trideset nominiranih lokaliteta te sve procese (stanje ouvanosti, klimatske prilike, razvojne procese, turizam, prirodne nepogode itd.) koji mogu utjecati na kulturno dobro. 3.1.b Kriteriji (ii) Predstavlja vanu razmjenu ljudskih vrijednosti kroz odreeni vremenski period ili u nutar kulturnog podruja svijeta, na polju razvoja arhitekture ili tehnologije, monumentalnih umjetnosti, urbanizma ili projektiranja krajolika. Srednjovjekovni nadgrobni spomenici steci kroz 30 odabranih lokaliteta s podruja etiri dananje drave predstavljaju najbolje sauvan i originalan umjetniki izriaj ovog vida srednjovjekovne sepulkralne umjetnosti. Na prostorima na kojima nastaju i razvijaju se, odraz su proimanja razliitih kulturnih utjecaja koje u tom vremenu (13. do 16. stoljea) nalazimo na ovim prostorima a koji veinom pripadaju katolikom zapadu, ali i pravoslavnom istoku. Ipak veinu njihovih reljefa (koji su upeatljivi aspekt njihove pojavnosti), ma koliko bili odmaknuti od slubenih kanona, ipak moemo itati kroz razliite sastavnice ope europske srednjovjekovne kulture (plemike, crkvene i narodne) odnosno romanike i posebno gotike umjetnosti. S druge strane, ova specifina kultura duboko je povezana s znatno ranijim, prapovijesnim, antikim i ranosrednjovjekovnim tradicijama. Prapovijesne i antike tradicije se ponajvie oituju u odabiru mjesta gdje ih se postavlja te u pojavi odreenih vrsta simbolikih reljefa. injenica je da steci veim

82

dijelom oznaavaju groblja na redove koje u europskoj arheologiji pratimo od ranog srednjeg vijeka i tzv. seobe naroda. Razmjena razliitih vrijednosti posvjedoena je i kroz pokapanje pripadnika svih drutvenih slojeva pod steke i to bez obzira na njihovu tadanju etniku i politiku pripadnost na prostoru najmanje tri srednjovjekovne drave te nekoliko slobodnih komuna uz Jadransku obalu. Arheoloki gledano, nalazi u grobovima ispod steaka prostor kojim se bavimo ponovo prikazuju kao gotovo jedinstveni kulturni horizont. Posebnu vrijednost predstavlja tzv. interkonfesionalnost odnosno injenica da se pod stecima pokapaju pripadnici sve tri srednjovjekovne kranske zajednice na ovim prostorima katolike crkve, pravoslavne crkve, Crkve bosanske. Steke svake od njih nije mogue razlikovati upravo radi injenice da se na sebi svojstven nain odmiu od slubenih umjetnikih kanona i stvaraju originalan izriaj temeljen na prihvaanju odnosno mijeanju razliitih kulturnih utjecaja. (iii) Predstavlja jedinstveno ili barem izvanredno svjedoanstvo kulturne tradicije ili civilizacije koja postoji ili je nestala. Iako uronjeni u srednjovjekovnu europsku kulturu te povijesni kontekst i specifinosti podruja na kojima ih nalazimo, s tragovima ranijih utjecaja (prapovijesnih, antikih i ranosrednjovjekovnih) steci po nekoliko svojih aspekata ostaju jedinstvena pojava u srednjovjekovnoj europskoj umjetnikoj i arheolokoj batini. Kroz 30 odabranih lokaliteta nastojalo se pokazati sve karakteristike njihove pojavnosti. Gavna specifinost je upravo brojnost kakva nije zabiljeena u Europi oko 70 000 dokumentovano evidentiranih spomenika! Nadalje, izrazita karakteristika je i razliitost oblika. Danas su nam poznati slijedei osnovni oblici: ploa, sanduk, sljemenjak, stub, krstaa-kriina. Na izabranim lokalitetima u sklopu ove nominacije zastupljeni su svi navedeni oblici. Meutim, svaki od njih dolazi u razliitim inaicama to ponajvie ovisi o mogunostima majstora-klesara te eljama vlasnika steaka odnosno naruitelja. Njihovi reljefi predstavljaju izvanredno svjedoanstvo srednjovjekovne kulture koja je nestala a iji su steci esto i jedini trag. Razlog tome je nevjerojatno bogatstvo reljefa razliitih sadraja prizori iz svakodnevnog ivota, simboliki i religiozni prikazi, dekorativni detalji. Pojava razliitih natpisa dodatno pridonosi njihovoj specifinosti s obzirom da se radi o izuzetnim spomenicima srednjovjekovne pismenosti koja zahvaa gotovo sve slojeve drutva a danas funkcionira na vie razina od povijesnog izvora do prouavanja razliitih kulturnih i drutvenih utjecaja.

83

Sami steci su nadalje i jedinstveni proizvod povijesnog konteksta odnosno dogaaja koji obiljeavaju srednji vijek jugoistone Europe. Razvoj srednjovjekovnih drava (hrvatsko-ugarske, bosanske i srpske), rast slobodnih komuna na obali (u prvom redu Dubrovnika), uspostavljanje feudalnih regula i vazalnih odnosa, pojava viih i niih slojeva plemstva, jaanje uloge razliitih crkvenih vlasti, pojava Osmanskog carstva te sve drutveno-politike i ekonomske relacije koje obiljeavaju srednji vijek svakako se ogledaju i u nastanku, razvoju i kraju produkcije ove vrste spomenika. (vi) Izravno ili oito povezan sa dogaajima ili ivom tradicijom, s idejama ili vjerovanjima, s umjetnikim i knjievnim radovima izvanrednog jedinstvenog znaaja (outstanding universal significance) (Komitet smatra da ovaj kriterij treba koristiti samo uz neki drugi kriterij). Srednjovjekovni nadgrobni spomenici steci od nastanka a posebice od vremena od kada ih se vie ne izrauje (poetak 16. stoljea) pa sve do danas duboko su ukorijenjeni u razliite obiaje i vjerovanja. Takvi procesi postoje unato svojevrsnom prekidu povijesnog pamenja i batinjenja ovih spomenika to je ponajvie izazvano razliitim migracijama tijekom kasnog srednjeg i ranog novog vijeka. Stoga fenomeni vezani uz steke (nazivi lokaliteta, praznovjerja, narodna tradicija, prie) pokazuju nekoliko vrlo slinih obrazaca koje susreemo na itavom prostoru njihova rasprostiranja to nam i dalje govori o jedinstvenosti ovog kulturnog fenomena. Na cijeloj teritoriji rasprostiranja steaka zabiljeen je niz naziva grobalja kojim su iskazani potovanje i divljenje prema monumentalnim dimenzijama spomenika, njihovoj starosti i reljefnim predstavama (Divsko groblje, Maete, Mramori-Mramorje, Grko groblje, Tursko groblje, Kaursko groblje). Narodna pria i bajka stoljeima crpi motive iz srednjevjekovnog vitekog miljea koji je isklesan na stecima pripisujui njihovo klesanje i postavljanje fantastinim biima (vilama, divovima), dovodei ih u vezu s legendarnim ratovima i sukobima itd. Nadalje, ak i znanstveno istraivanje steaka ukazuje na posebnost ovih spomenika kao i prostora na kojemu ih nalazimo. Tijekom dugog razdoblja od gotovo 150 godina (tonije od druge polovice 19. stoljea) koliko traje znanstveno i institucionalno zanimanje za njih svjedoci smo sueljavanja razliitih miljenja i stavova u arheolokoj, povijesno umjetnikoj i povijesnoj intrepretaciji. Epigrafika i reljefi steaka znaajno su utjecali i na suvremenu knjievnost i ostale vidove umjetnosti . Inspirativnu temu predstavljali su i predstavljaju steci za kipare (Boko Kuanski), slikare (Mario Mikuli, Mirko Kujai, Zdravko Ani, Lazar Drljaa, Ibrahim Novali, Danko Brki, Gabrijel Jurki, Petar ain, Virgilije Nevjesti, Devad Hozo, Nedim Tahirovi, Seid Hasanefendi), pjesnike (Mehmedalija Mak Dizdar, Skender Kulenovi, Petar Gudelj, Janko Bubalo, Ivan Kordi, Kemal Mahmutefendi), 84

filmske stvaraoce (Jan Beran), pisce (Miroslav Krlea) i fotografe (Too Dabac, Dragutin Resner, Ado ahbaz). 3.1.c Izjava o integritetu Izbor trideset srednjovekovnih nekropola sa stecima koje su predloene za ovu serijsku meudravnu nominaciju napravljen je u skladu sa kriterijuma koji se odnose na integritet nekropola i autentinost nadgrobnih obeleja. Celokupnost izabranih nekropola po sledeim aspektima je osnovni preduslov za izbor nekropola: stanje ouvanosti spomenika, mere zatite koje se primenjuju u dravama na ijoj teritoriji se nalaze nekropole sa stecima i vizuelno estetski kriterijum koji se odnosi na poloaj nekropola u prirodnom ili drugom vidu okruenja. Buffer zona Svih 30 predloenih lokaliteta sa stecima sauvani su in situ i u dobrom su stanju. Opredeljene granice core i buffer zona u potpunosti uvaju jedinstvenost celine srednjovekovni h grobalja s okolinom koja ga okruuje i ini njihov objedinjeni prostor. Utvrena zona zatite ire okoline dobra koje je nominovano obezbeuje da su srednjovekovna groblja sa stecima dobro zatiena i obezbeena staranjem o nalazitu. Zakonodavni okvir Ouvanost srednjovekovnih grobalja sa stecima prepoznata je u zakonodavnim merama svih drava koje su predloile svoja srednjovekovna groblja za nominaciju. Ovaj aspekt podravaju prostorno i regulaciono planiranje, kao i planovi upravljanja koje su sve drave pripremile u cilju kvalitetne i celovite zatite, konzervacije i prezentacije steaka. Na predloenim nekropolama za ovu nominaciju ne postoji rizik od prekomernog razvoja u okruenju to se odnosi i na privredni i turistiki razvoj, kao ni od uticaja moguih destruktivnih drutvenih procesa. Prostorni planovi teritorijalno nadlenih optina uglavnom prostor gde se nalaze nekropole s stecima prepoznaju kao podruje turistikog potencijala sa korienjem postojeih resursa i bez izgradnje novih objekata u zatienoj okolini. Funkcionalni integritet Srednjovekovna groblja sa stecima na teritoriji drava koje su ih predloile nisu u funkciji od vremena kad je obavljeno poslednje sahranjivanje i postavljanje nadgrobnog obeleja steka. U jednom sluaju u neposrednoj blizini sahranjivanje se u ogranienom prostoru obavlja i danas, a u nekoliko sluajeva dokumentovana je upotreba prostora izvan ue okoline steaka kao prostor za 85

sahranjivanje, najranije u XVIII ili XIX veku, sa potpunim prestankom ove prakse do polovine XX veka, ali ovaj naknadno ustanovljeni kontinuitet niim nije ugrozio steke. Klimatski kontekst Rizik za dobru ouvanost i stanje pojedinih nadgrobnih obeleja steaka predstavljaju prirodni i klimatski uslovi specifini za mediteranski pojas s izuzetno toplim letima i veoma hladnim zimama koji vie stolea utiu na povrinu spomenika. Integritet steaka na izabranim nekropola moe da ugrozi nekontrolisana vegetacija, ali i prirodni procesi liajeva i mahovine nataloeni na povrini kamena. Erozivni procesi vode i leda takoe mogu da doprenesu oteenju pojednih steaka. Drave koje su predloile nekropole sa stecima u okviru svoje delatnosti zatite kulturnog naslea obezbedie odgovarajue programe i aktivnosti koji bi trebalo da doprinesu optimalnoj zastiti steaka od ovakvih faktora. Poloaj Vrednost steaka istaknuta je dobrim poloajem i malim intervencijama u prirodi i okruenju gde takve intervencije postoje. Izuzetna univerzalna vrednost steaka nije naruena ni saobraajnim komunikacijama koje u etiri sluaja nominovanih nekropola prolaze u neposrednoj blizini, zapravo unutar zastitne zone. Integritet pojedinanih dobara BH Radimlja, Stolac (1) Nekropola sa stecima Radimlja je udaljena 3 km zapadno od Stoca. Lokalitet obuhvata steke koji se nalaze unutar parcele poznate kao Stare grobnice, odnosno prostor koji se nalazi sjeverno i juno od postojee saobraajnice Mostar Stolac. Nekropola predstavlja cjelinu kulturnog pejzaa Vidovog polja. Sauvana je u prilino dobrom stanju. Granice zatienog prostora i buffer zone obuhvaaju sve dijelove lokaliteta vane za njegovo pravilno razumijevanje i eventualna kasnija dodatna arheoloka istraivanja i omoguavaju njegovu trajnu zatitu. Na osnovu kriterijuma (ii, iii, vi) kojima se dokazuje univerzalna vrijednost ovaj lokalitet je izabran izmeu nekoliko desetina lokaliteta sa stecima koji su dokumentovani na teritoriji opine Stolac. Nekropola se sastoji od: 36 ploa, 1 ploe sa podnojem, 27 sanduka, 24 sanduka sa podnojem, 4 visoka sanduka, 5 visokih sanduka sa podnojem, 2 sljemenjaka, 31 sljemenjak sa podnojem i 3 krstae. Od ukupnog broja 63 su ukraena, to znai da se nekropola u Radimlji uvrtava u red najukraenijih nekropola u BiH. Po svojim likovnim odlikama nekropola na Radimlji spada meu 86

nekoliko najvrijednijih i najznaajnijih nekropola sa stecima uope. Natpisi se pojavljuju na pet spomenika. Dodatnu snagu odabira ove nekropole sa stecima predstavlja injenica da je njegovo istraivanje i prezentacija zapoela jo krajem XIX stoljea, a da je svoju zakonsku zatitu dobro steklo na samim poecima zatite spomenika kulture Bosne i Hercegovine, kada je prepoznato kao spomenik najviih estetskih i kulturnih vrijednosti i znaaja za Bosnu i Hercegovinu. Na osnovi zakonske odredbe, a Rjeenjem Zavoda za zatitu spomenika kulture broj: 714/2-67 od 22.12. 1967. godine u Mostaru nekropola steaka "Radimlja" stavljena je pod zatitu kao spomenik kulture Bosne i Hercegovine. U registar spomenika je upisan pod dva broja iste godine. Historijsko podruje-nekropola steaka Radimlja kod Stoca upisana je na Privremenu listu nacionalnih spomenika u Sarajevu, dana 22.07.1997, da bi Komisija za ouvanje nacionalnih spomenika, na sjednici odranoj od 05. do 11. novembra 2002. godine donijela odluku da se Historijsko podruje Nekropola sa stecima Radimlja, Stolac proglasi nacionalnim spomenikom Bosne i Hercegovine. Na nekropoli steaka izvreni su istrani arheoloki radovi koji su i publikovani, a sam lokalitet je u potpunosti dostupan javnosti. Potencijalni rizici za integritet dobra lee u prirodnim iniocima koji mogu u budunosti naruiti integritet prostora. To se prije svega odnosi na bujini karakter rijeke Radimlje ije korito ima tendenciju uruavanja sa smjerom prema lokalitetu i iji jedan dio jo uvijek nije sarniran, dok je drugi sadran u korozionim produktima (naslage na kamenim plohama steaka, koje nastaju kao rezultat nastanka i razvoja vieslojnih bio-zajednica), te izuzetno sloenim klimatskim faktorima (podruje koje karakteriu visoke temperature i snano uv zraenje). injenica je da kroz lokalitet prolazi prometnica koja datira na kraj XIX stoljea i koja je inicirala neto intenzivniju gradnju na prostoru koji granii sa II stupnjem zatite, ali su stroge mjere zatite i onemoguavanje zakonske legalizacije zaustavile ove procese. Prometovanje motornih vozila dovelo je do poveanja zagaenja zraka i negativnog uticaja na nadgrobnike. Planiranom izgradnjom zaobilaznice sjeverno od lokaliteta i preusmjeravanjem saobraaja na dovoljnu udaljenost, onemoguie njegovu dalju devastaciju. Broj turista na lokalitetu je intenziviran u posljednjih desetak godina i pretpostavka je da moe predstavljati opasnost za opstojnost lokaliteta u ovom stanju. Izgradnjom Centra za posjetitelje u blizini lokaliteta ija zadaa je prihvat i kontrola turista ovi i slini negativni uticaji su izbjegnuti.

87

BH Grka glavica u selu Biskup, Konjic (2) Lokalitet obuhvata steke koji se nalaze unutar parcele smjetene u umi na uzvienju poznatom pod nazivom Grka glavica. Granicu podruja sa june strane predstavljaju parcele pozicionirane juno od lokalnog makadamskog puta Glavatievo Ladjanica. Nominirani lokalitet je sauvan u veoma dobrom stanju. Granice i buffer zona obuhvaa sv e dijelove lokaliteta vane za njegovo pravilno razumijevanje i eventualna kasnija dodatna arheloka istraivanja. Na osnovu kriterijuma (ii, iii, vi) kojima se dokazuje univerzalna vrijednost ovaj lokalitet sa stecima je izabran izmeu nekoliko desetina lokaliteta sa 3018 registriranih spomenika koji su dokumentovani na teritoriji opine Konjic. Nekropola sa stecima sastoji se od 172 steka i velikog broja grobova bez spomenika. Arheoloka iskopavanja utvrdila su da se radi o o obiteljskom groblju vlaste oskog roda Sankovia koji je u 14. stoljeu vodio glavnu rije u tadanjoj Humskoj zemlji. Po obliku se izdvaja jedan primjerak sljemenjaka, dok su sve ostalo ploe i sanduci. Na jednom visokom sanduku koji se nalazi nedaleko od ulaza u crkvu izraen je natpis Slova u natpisu su majuskula, vrlo vjeto urezana, to se vidi u pisanju pojedinih slova i u raznim ligaturama. Po svom sadraju, natpis spada meu najdragocjenije spomenike svoje vrste u Bosni i Hercegovini. Svoju zakonsku zatitu dobro je steklo odlukom Komisije za ouvanje nacionalnih spomenika, na sjednici odranoj od 4. do 10. svibnja 2004. godine donijela odluku da se Historijsko podruje Nekropola sa stecima Grka glavica u selu Biskup, Konjic proglasi nacionalnim spomenikom Bosne i Hercegovine. Na nekropoli steaka izvreni su istrani arheoloki radovi koji su I publikovani, a sam lokalitet je u potpunosti dostupan javnosti. U grobu je pronaen netaknut skelet i prilozi. Problem prirodnih inioca koji predstavljaju potencijalne rizike sadran je u korozionim produktima (naslage na kamenim plohama steaka, koje nastaju kao rezultat nastanka i razvoja vieslojnih bio zajednica. BH Kalufi u Krekovima, Nevesinje (3) Lokalitet na kome se nalaze steci nalazi se na parceli koja je smjetena na junim obroncima planine Crvanj, sjeverno od sela Krekovi. Nekropola je situirana istono od putne antike komunikacije koja prolazi poljem pravcem jugoistok-sjeverozapad. Nominirani lokalitet je sauvan u veoma dobrom stanju. Granice i buffer zona obuhvaa sve dijelove lokaliteta vane za njegovo pravilno razumijevanje i eventualna kasnija dodatna arheloka istraivanja. Na osnovu kriterijuma (ii, iii, vi) kojima se dokazuje univerzalna vrijednost ovaj lokalitet, u potpunosti ispunjava sve parametre. Nekropola Kalufi najvea je nekropola steaka u Bosni i Hercegovini. Broji 462 steka, od ega 295 88

ploa, 150 sanduka, 3 sljemenjaka i 14 antikih spolija u sekundarnoj upotrebi. Steci su klesani od krenjaka boljeg kvaliteta, veinom pravilno oblikovani, ali ima primjeraka slabije obrade i ak amorfnih. Ukraeno je ukupno 44 steaka od ega 14 ploa, 28 sanduka, 2 sljemenjaka,. Svoju zakonsku zatitu dobro je steklo odlukom Republikog zavoda za zatitu kulturno -Historijskog i prirodnog nasljea Republike Srpske, rjeenjem broj 177 od 15.oktobra 1999. Kojom je nekropola u Krekovima dobila status prethodne zatite. Historijsko podruje nekropola sa stecima Krekovi, optina Nevesinje, nalazilo se na Privremenoj listi nacionalnih spomenika, pod rednim brojem 447 i imenom Nekropola steaka Krekovi-Mijatovci. Na dravnoj razini odlukom Komisije za ouvanje nacionalnih spomenika na sjednici odranoj odranoj od 2. do 8. marta 2004. godine Historijsko podruje nekropola sa stecima Kalufi u Krekovima, opina Nevesinje proglaena je nacionalnim spomenikom Bosne i Hercegovine Problem prirodnih inioca koji predstavljaju potencijalne rizike sadran je u korozionim produktima koje nastaju kao rezultat nastanka i razvoja vieslojnih bio-zajednica te izuzetno sloenim klimatskim faktorima. BH Borak u selu Burati, Rogatica (4) Nekropola sa stecima smjetena je na parceli koja obuhvata uzvienje Borak, pored sela Burati, jugoistono od magistralnog puta Sokolac Rogatica. Nekropola se nalazi u gustoj hrastovoj umi. Granicu zatienog podruja predstavljaja podnoje uzvienja Borak. Sauvana je u dobrom stanju i sadri sve elemente srednjevijekovne nekropole sa stecima, zahvaljujui injenici da je ostala nedirnuta stoljeima. Nekropola sadri sve tipove nadg robnika i broji upupno 213 steaka. Najvie je ploa 101 i samo jedan steak je ukraen. Ova nekropola je cjelovito ouvane strukture i nepromjenjenog izgleda. Svoju zakonsku zatitu dobro je steklo odlukom Komisije za ouvanje nacionalnih spomenika, na sjednici odranoj od 4. do 10. novembra 2008. godine kada je Historijsko podruje Nekropola sa stecima Borak (Han-stjeniki plato) u selu Burati, optina Rogatica, proglaeno nacionalnim spomenikom Bosne i Hercegovine Osim prirodnih uticaja koji se ogledaju na stanju i izgledu pojedinih spomenika u vidu manjih oteenja, te samonikle vegetacije u prostoru, ne postoje drugi uticaji koji mogu da naruiti njen integritet.

89

BH Maculje, Novi Travnik (5) Nekropola sa stecima Maculje smjetena je na podruju Rostova izmeu Novog Travnika i Gornjeg Vakufa, na oko 20 kilometara od Novog Travnika. Sauvana je u dobrom stanju i sadri sve elemente srednjevijekovne nekropole sa stecima. Granice zatienog prostora i buffer zone obuhvaaju sve dijelove lokaliteta vane za njegovo pravilno razumijevanje i eventualna kasnija dodatna arheoloka istraivanja i omoguavaju njegovu trajnu zatitu. Ova nekropola je cjelovito ouvane strukture i nepromjenjenog izgleda. Nekropola ima 101 steak i 16 krstaa. Steci su uglavnom sanduci (52), ploe (32), sljemenjaci (11), dok se preostalih 6 ne mogu definisati. Steci su izraeni od krenjaka, poredani su u redove i dobro su ouvani. Od ukrasa i simbola zastupljene su rozete, jabuke, krstovi, ljudski lik sa rairenim rukam a, sunce, polumjesec. Svoju zakonsku zatitu dobro je steklo odlukom Komisije za ouvanje nacionalnih spomenika, na sjednici odranoj od 11. do 17. rujna 2007. godine kada je Historijsko podruje Nekropola sa stecima Maculje, opina Novi Travnik, proglaeno nacionalnim spomenikom Bosne i Hercegovine Osim prirodnih uticaja koji se ogledaju na stanju i izgledu pojedinih spomenika u vidu oteenja, te samonikle vegetacije u prostoru, ne postoje drugi uticaji koji mogu da naruiti njen integritet. BH Dugo polje na Blidinju, Jablanica (6) Nekropola sa stecima nalazi se na Blidinju na planini vrsnici. Podruje u kome se nalazi nekropola jedinstvena je prirodna pojava, koja sadri mnoge endemske biljne i ivotinjske vrste. Nominirani lokalitet je sauvan u vrlo dobrom stanju. Izgled i poloaj u netaknutom prirodnom ambijentu ovu nekropolu, svrstava u najbogatije i najinteresantnije nekropole u Bosni i Hercegovini. Granice sredinje i buffer zone obuhvatile su sve dijelove lokaliteta vane za njegov razvoj i razumijevanje uz obaveznu zatitu prirodnog pejzaa. Nekropola se sastoji se od 150 steaka. Od toga 72 su ploe, 59 sanduci, 14 visoki sanduci, 4 sljemenjaka sa podnojem i 1 sljemenjak bez podnoja. Ukupno 32 steka su ukraena. Nekropolu karakterie raznolikost i posebnost dekorativnih motiva i ukrasa rozete, same ili u kombinaciji sa polumjesecom, krsta, dva kraka krsta sa zavretkom u obliku sidra, trolisnih ljiljana, polumjeseca, tordiranog ueta, tita sa maem, maa i itavim nizom figuranlnih predstava scena lova, turnira, kola (jedno ensko i jedno mjeovito) i jedne scena od tri figure koje izlaze iz kule, osamljenih ivotinja mlade srne sa podignutom glavom i konja krilatim konjem sa zmijom. Nekropola je cjelovito ouvane strukture i nepromjenjenog izgleda izuzev centralnog dijela gdje je u proslosti od nekoliko sanduka napravljen objekat ciji ostaci su vidljivi na terenu. 90

Svoju zakonsku zatitu dobro je steklo odlukom Komisije za ouvanje nacionalnih spomenika koja je na sjednici odranoj od 20. do 26. januara 2004. godine donijela odluku da se Historijsko podruje nekropola sa stecima Dugo polje na Blidinju proglasi nacionalnim spomenikom Bosne i Hercegovine. Faktor rizika za ouvanje integriteta nekropole lei u prirodnim uzrocima to su prije svega korozioni produkti (naslage na kamenim plohama steaka, koje nastaju kao rezultat nastanka i razvoja vieslojnih bio-zajednica), samonikloj vegetaciji, koja se javlja periodino i moe ugroziti dobro te izuzetno sloenim klimatskim uvjetima faktorima (podruje karakteriu visoke ljetne i izuzetno niske zimske temperature, snaan vjetar i snano uv zraenje). Potencijalni konflikti se mogu oekivati u u sluaju intenzivnog turizma koji se oekuje ukljuivanjem ovih prostora u turistike sadraje planinskog turizma, to implicira potrebu dobrog planiranja, prezentacije i interpretacije dobra. Lokalnim i regionalnim prostornim planovima na samom lokalitetu i uokolo njega nisu previene nikakve graevinske aktivnosti. BH Gvozno, Kalinovik (7) Nekropola sa stecima lei u krakom polju Gvozno, udaljenom od Kalinovika 11 km prema sjeverozapadu. Polje je sa juga i istoka okrueno breuljcima. Nekropola je smjetena na blago uzdignutom terenu. Nominirani lokalitet je sauvan u vrlo dobrom stan ju u netaknutom prirodnom ambijentu. Nekropola sadri sve elemente srednjevijekovne nekropole sa stecima, zahvaljujui injenici da je ostala nedirnuta stoljeima. Granice sredinje i buffer zone obuhvatile su sve dijelove lokaliteta vane za njegov razvoj i razumijevanje uz obaveznu zatitu prirodnog pejzaa. Ova nekropola je u potpunosti cjelovito ouvala strukturu i izgled. Sadri sve tipove nadgrobnika sastoji se od ukupno 87 steaka, od ega 4 sljemenjaka, 54 sanduka, 27 ploa i 2 spomenika u obliku kria. Evidentirano je 14 ukraenih steaka. Svoju zakonsku zatitu dobro je steklo na temelju zakonske odredbe Rjeenjem Zemaljskog zavoda za zatitu spomenika kulture i prirodnih rijetkosti NR BiH broj: 912/51 od 24. listopada1951. godine u Sarajevu, kada je lokalitet Nekropola sa stecima Gvozno stavljen je pod zatitu drave. Odlukom Komisije za ouvanje nacionalnih spomenika na sjednici odranoj od 8. do 14. studenog 2005. godine Historijsko podruje Nekropola sa stecima Gvozno kod Kalinovika proglaeno je nacionalnim spomenikom Bosne i Hercegovine. Osim prirodnih uticaja koji se ogledaju na stanju i izgledu spomenika u vidu oteenja, te samonikle vegetacije u prostoru , ne postoje drugi uticaji koji mogu da naruiti njen integritet. Na udaljenosti od oko 500 m sjeverozapadno od nekropole nalaze se ostaci graevine sa polukrunim zidnim izboenjem koje podsjea na apsidu crkve. 91

BH Grebnice Bunii u selu Radmilovia Dubrava, Bilea (8) Lokalitet Grebnice Radmilovia dubrava nalazi se u selu Baljci koje je od Bilee udaljen je oko 4 km vazdune linije u pravcu sjeveroistoka. Parcela sa nekropolom je smjetena u hrastovoj umi. Granice zatienog prostora i buffer zone obuhvaaju sve dijelove lokaliteta vane za njegovo pravilno razumijevanje i eventualna kasnija dodatna arheoloka istraivanja i omoguavaju njegovu trajnu zatitu. Ova nekropola je u potpunosti cjelovito ouvala strukturu i izgled. U nekropoli su evidentirana 321 nadgrobnika. Najvie je ploa (211) sanduka sa postoljem (19) i fragmen ata (10). Ukraena su 32 steka. Svoju zakonsku zatitu dobro je steklo na osnovi Privremene liste nacionalnih spomenika BiH odnosno odlukom o stavljanju Bilee Bunii Prapovijesni tumulus i nekropola steaka Grebnice pod rednim brojem 83. Komisija za ouvanje nacionalnih spomenika, na sjednici odranoj 26. oktobra 2010. godine donijela je odluku da se Historijsko podruje Prapovijesni tumulus i nekropola sa stecima Grebnice Bunii u selu Radmilovia Dubrava, opina Bilea, proglasi nacionalnim spomenikom Bosne i Hercegovine. Osim prirodnih uticaja koji se ogledaju na stanju i izgledu spomenika u vidu oteenja, te samonikle vegetacije u prostoru , ne postoje drugi uticaji koji mogu da naruiti njen integritet. BH Bijaa, Ljubuki (9) Nekropola sa stecima nalazi se na lokalitetu Bijaa u ogradi Mekota, pored ceste Ljubuki Vid, u neposrednoj blizini sela Donja Bijaa. Granice zatienog prostora i buffer zone obuhvaaju sve dijelove lokaliteta vane za njegovo pravilno razumijevanje i eventualna kasnija dodatna arheoloka istraivanja i njegovu trajnu zatitu. Kulturno dobro je odgovarajue veliine i obima koji reprezentuju izgled srednjovekovne nekropole sa stecima. Nekropola sadri sve tipove spomenika karakteristine za oblike steaka. U nekropoli se nalaze 33 dobro obraena i ouvana steka. Veina je obraenih sa motivima povijene lozice s trolistovima, potom krievi i titovi s maevima, vrpcama, arkadama, predstavama pojedinanih ljudskih figura i scenama kola i lova. Znaajno je istai da nekropola u Bijai ima iznimnu likovnu vrijednost. Svoju zakonsku zatitu dobro je steklo odlukom Komisije za ouvanje nacionalnih spomenika koja je na sjednici odranoj 26. listopada 2010. godine donijela odluku da se Historijsko podruje

Nekropola sa stecima Bijaa, opina Ljubuki proglasi nacionalnim spomenikom Bosne i Hercegovine.

92

Osim prirodnih uticaja koji se ogledaju na stanju i izgledu pojedinih spomenika u vidu oteenja, kroz nekropolu prolazi saobraajnica koja ukoliko se ne poduzmu adekvatne mjere zatite, moe u bitnome naruiti integritet nekropole. BH Olovci, Kladanj (10) Nekropola je situirana uz put Olovci Tuholj, na lokalitetu Donji Olovci. Lokalitet sa stecima nalazi se na ograenoj parceli koja je sa june, sjeverne i istone strane definirana makadamskom cestom. Nekropola lei na kosom terenu. Granice zatienog prostora i buffer zone obuhvaaju sve dijelove lokaliteta vane za njegovo pravilno razumijevanje i eventualna kasnija dodatna arheoloka istraivanja i omoguavaju njegovu trajnu zatitu. Ova nekropola je cjelovito ouvane strukture, nepromjenjenog izgleda od svoga nastanka. Nekropolu ini osamnaest steaka, od toga je dvanaest sljemenjaka, pet sanduka i jedan stub. Svi steci su dobro obraeni. Neki primjerci su neto utonuli. Tri sljemenjaka su ukraena, a jedan ima natpis. Kladanjski steci pripadaju jednoj od etiri klesarske radionice koje su djelovale u istonoj Bosni, a koja se, sudei po nekim zajednikim karakteristikama steaka, moe locirati izmeu Kladnj a, Olova i Ilijaa. Dekorativni motivi, natpis i pojava uspravnih steaka (stupova) omoguava okvirno datiranje od 14. do 16. stoljea. Kao simbolini motiv u najveem broju pojavljuju se spirala i stilizirano stablo kao originalan motiv ovog kraja. Na nekoliko steaka je uoen polumjesec, zvijezda, kri, krug, motivi oruja i orua, te motiv tapa. Svoju zakonsku zatitu dobro je steklo uvrtavanjem na Privremenu listu nacionalnih spomenika pod imenom Kladanj Srednjovjekovna nekropola Olovci, pod rednim brojem 296, te odlukom Komisije za ouvanje nacionalnih spomenika koja je na sjednici odranoj od 3. do 9. svibnja 2005. godine donijelajodluku da se Historijsko podruje Nekropola sa stecima u Olovcima kod Kladnja proglasi nacionalnim spomenikom Bosne i Hercegovine. Osim prirodnih uticaja koji se ogledaju na stanju i izgledu pojedinih spomenika u vidu manjih oteenja, ne postoje drugi uticaji koji mogu da narue integritet nekropole. BH Mramor u Musiima, Olovo (11) Selo Musii udaljeno je od Olova 4 km vazdune linije u pravcu jugozapada. Nekropola sa stecima u Musiima nalazi se na nadmorskoj visini od 581 m. Nekropola je smjetena na parceli koja se nalazi u borovoj umi u blizini sela, na blagom uzvienju, neposredno uz makadamski put. Parcela je oiviena drvenom ogradom. Granice zatienog prostora i buffer zone obuhvaaju sve dijelove lokaliteta 93

vane za njegovo pravilno razumijevanje i eventualna kasnija dodatna arheoloka istraivanja i omoguavaju njegovu trajnu zatitu. Ova nekropola je cjelovito ouvane strukture, nepromjenjenog izgleda od svog nastanka. Nekropola broji 80 steaka, od ega 47 sljemenjaka s postoljem, 4 sanduka s postoljem, 4 sanduka, 17 ploa s postoljem i 8 ploa. Najzastupljeniji oblik na nekropoli je sljemenjak s postolj em i svi su klesani u komadu. Ukraeno je 14 steaka, uglavnom geometrijskm oblikom (izostaju figuralni prikazi), pri emu dominira ukras spirale i rozete, a javljaju se jo i kri i tordirana vrpca. Svoju zakonsku zatitu dobro je steklo odlukom Komisije za ouvanje nacionalnih spomenika koja je na sjednici odranoj 26. oktobra 2010. godine donijela odluku da se Historijsko podruje - Historijsko podruje Nekropola sa stecima Mramor u Musiima, opina Olovo, proglasi nacionalnim spomenikom Bosne i Hercegovine Osim prirodnih uticaja koji se ogledaju na stanju i izgledu pojedinih spomenika u vidu oteenja, ne postoje drugi uticaji koji mogu da narue integritet nekropole. BH Stare kue, Donje Breke, Tuzla (12) Nekropola se nalazi na lokalitetu Stare kue, u selu Donje Breke, zaselak Nikolii. Selo je udaljeno od Tuzle za oko 8 km vazdune linije u pravcu jeverozapada. Nekropola je smjetena na nadmorskoj visini od 440 m. Granice podruja predstavlja podnoje uzvisine na kojoj se nalaze steci. Granice zatienog prostora i buffer zone obuhvaaju sve dijelove lokaliteta vane za njegovo pravilno razumijevanje i eventualna kasnija dodatna arheoloka istraivanja i omoguavaju njegovu trajnu zatitu. Na nekropoli su evidentirana 23 steka. Od ukupnog broja s samo dva su sanduci, koji su za oko 20 m izdvojeni od ostatka nekropole. Ostatak nekropole ine stubovi razliitih zavretaka (luno zasvoeni, s lunim izboenjem i s ravnim zavretkom koji se ire prema gore). Stubovi su ukraeni najee motivom kria, a potom i polumjesecom, jabukama, spiralama, kanelurama. Spomenici su dobro klesani. Osnovni oblici steaka su poloeni i uspravni kameni monoliti. Meu uspravnim kamenim monolitima raspozanaju se sljedee varijante: stela, stub (obelisk) i nian. Sp omenici ove vrste u veem broju nalaze se u sjeveroistonoj Bosni (okolina Srebrenice i Zvornika), dok se u drugim predjelima Bosne i Hercegovine pojavljuju pojedinano. Svoju zakonsku zatitu dobro je steklo odlukom Komisije za ouvanje nacionalnih spomenika koja je na sjednici odranoj 26. oktobra 2010. godine, donijela odluku da se Historijsko podruje Nekropola sa stecima u Starim kuama, Donje Breke, opina Tuzla, proglasi nacionalnim spomenikom Bosne i Hercegovine. 94

Osim prirodnih uticaja koji se ogledaju na stanju i izgledu pojedinih spomenika u vidu oteenja, ne postoje drugi uticaji koji mogu da narue integritet nekropole. BH Kuarin u Hraniima, Gorade (13) Selo Hranii se nalazi oko 15 km zapadno od Gorada. Nekropola se nalazi u zaseok u Vranci, koje je smjeteno na nadmorskoj visini od 730 m. Steci su rasporeeni po breuljku koji je pokriven gustom bukovom umom. Granice zatienog prostora i buffer zone obuhvaaju sve dijelove lokaliteta vane za njegovo pravilno razumijevanje i eventualna kasnija dodatna arheoloka istraivanja i omoguavaju njegovu trajnu zatitu. Nekropola je novootkrivena i njena struktura je ostala ouvana u izvornom obliku. Nekropola sadri 325 steaka. Veina steaka je u formi ploa i sanduka, manji broj sljemenjaka. Ukrasi su vidljivi na 4 steaka. Pored ukrasa na jednom sljemenjaku nalazi se natpis, u literaturi neobjavljen. Svoju zakonsku zatitu dobro je steklo odlukom Komisije za ouvanje nacionalnih spomenika koja je na sjednici odranoj odranoj 26. oktobra 2010. godine donijela odluku da se Historijsko podruje Nekropola sa stecima u Hraniima, opina Gorade, proglasi nacionalnim spomenikom Bosne i Hercegovine. Osim prirodnih uticaja koji se ogledaju na stanju i izgledu pojedinih spomenika u vidu oteenja, ne postoje drugi uticaji koji mogu da narue njen integritet. BH Boljuni, Stolac (14) Nekropola steaka nalazi se u zaseoku Boljuni, koje je u sastavu sela Bjelojevii, 15 km jugozapadno od Stoca, uz cestu Stolac Hutovo Blato. Smjetena je u ravnici, ispod seoskih kua i rasporeena u dvije skupine, na rastojanju od oko 400 m. Nominirani lokalitet je sauvan u dobrom stanju. Granice i buffer zone obuhvaaju sve dijelove lokaliteta vane za njegovo pravilno razumijevanje i eventualna kasnija dodatna arheloka istraivanja. Na osnovu kriterijuma (ii, iii, vi) kojima se dokazuje univerzalna vrijednost ovaj lokalitet, je izabran izmeu nekoliko desetina lokaliteta sa stecima koji su dokumentovani na teritoriji opine Stolac. Nekropola u Boljunima broji 274 steka, od toga su 92 ukraena i 19 sa natpisima, ime se svrstava meu nekoliko velikih nekropola. Brojem i oblicima steaka, njihovim ukrasima i simbolima, te relativno velikim brojem natpisa, nekropola u Boljunima prua vrijedne historijske po datke i bogat likovni materijal. Umjetnika originalnost raznovrsnih motiva pripisana je najplodnijem majstoru

95

ukraavanja steaka Grubau koji je na ovoj nekropoli i sahranjen. Uz njega je radio i dijak Semorad koji je najvjerovatnije sastavljao ili urezivao tekstove nadgrobnih natpisa. Svoju zakonsku zatitu dobro je steklo rjeenjem Zavoda za zatitu spomenika kulture BiH broj: UP -I03-74-2/71 od 22.06.1971. godine u Sarajevu kada je stavljeno pod zatitu kao spomenik kulture Bosne i Hercegovine. Komisija za ouvanje nacionalnih spomenika je donijela odluku o stavljanju nekropole steaka I i II Boljuni kod Stoca na Privremenu listu nacionalnih spomenika BiH, dana 22.07.1997.godine. Konano, Komisija za ouvanje nacionalnih spomenika, na sjednici odranoj od 05. do 11. novembra 2002.godine donijela je odluku da se Historijsko podruje - nekropola steaka I i II Boljuni, optina Stolac, proglasi nacionalnim spomenikom Bosne i Hercegovine. Na nekropoli steaka Boljuni izvreni su istrani arheoloki radovi koj i su I publikovani, a sam lokalitet je u potpunosti dostupan javnosti. Problemi koji se javljaju na terenu vezani su iskljuivo za namjenu prostora koji granii na nekropolom, i potencijalnu opasnost upotrebe kemijskih sredstava(djubriva) koja mogu imati negativnog uticaja na nadgrobnike, te posebno potrebu definiranja intervencija na okolnoj vegetaciji, posebice visokim biljnim vrstama, uz obavezu njihovog ouvanja. Problem prirodnih inioca koji predstavljaju potencijalne rizike sadran je u korozionim produktima (naslage na kamenim plohama steaka, koje nastaju kao rezultat nastanka i razvoja vieslojnih bio zajednica), te izuzetno sloenim klimatskim faktorima (podruje koje karakteriu visoke temperature i snano uv zraenje). BH Dolovi u selu Umoljani, Trnovo (15) Selo Umoljani je smjeteno na nadmorskoj visini od 1353 m i administrativno pripada opini Trnovo. Spomenici su rasporeeni na lokalitetima Dolovi i Crkvina s lijeve i desne strane puta prije ulaska u selo Umoljane. Nekropola se nalazi sa zapadne strane lokalnog makadamskog puta. Granice zatienog prostora i buffer zone obuhvaaju sve dijelove lokaliteta vane za njegovo pravilno razumijevanje i eventualna kasnija dodatna arheoloka istraivanja i omoguavaju njegovu trajnu zatitu. Nekropola broji 47 steaka (6 ploa, 32 sanduka, 5 visokih sanduka i 4 sljemenjaka. Ukraeno je 12 spomenika i to 4 ploe, 3 visoka sanduka, 4 sanduka i 2 sljemenjaka. Ukrasni motivi zastupljeni na ovoj nekropoli su; tordirana vrpca, linije raene u vidu reljefnih ispupenja i udubljenja, loza sa trolistom, loza sa spiralama, stilizirani kri, latinski kri, tit, ma, krug i figuralna predstava kola, tj. posmrtnog kultnog plesa sa osam ljudskih figura.

96

Svoju zakonsku zatitu dobro je steklo odlukom Komisije za ouvanje nacionalnih spomenika koja je na sjednici odranoj na sjednici odranoj 12. do 18. maja 2009. godine donijela odluku da se Prirodno i Historijsko podruje Nekropole sa stecima, starim nianima i ostaci srednjovjekovne graevine na lokalitetu Dolovi, selo Umoljani, opina Trnovo, proglasi nacionalnim spomenikom Bosne i Hercegovine. Osim prirodnih uticaja koji se ogledaju na stanju i izgledu pojedinih spomenika u vidu oteenja, ne postoje drugi uticaji koji mogu da narue njen integritet. BH Luburia polje, Sokolac (16) U selu Koutica udaljenom od Sokoca oko 6 km na prostranom predjelu Luburi polja smjetene su dvije nekropole sa stecima, meusobno udaljene oko 150 metara zrane linije. Nastale su na prahistorijskim tumulima to je pokazatelj prakse kontinuiteta sahranjivanja na ovom prostoru. U neposrednoj blizini ovih lokaliteta nalazi se nekoliko niana koji se na osnovi oblika i dimenzija mogu datovati na same poetke osmanske uprave u BiH, odnosno na drugu polovicu XV stoljea. Prva nekropola lokalitet Ploe broji 51 nadgrobnik. Svi steci su u formi sanduka izuzev jednog sljemenjaka. Ukraena su tri steka. Karakteristika ove nekrpole je raspored steaka s obzirom da su poloeni radijalno u odnosu na centar tumula. Druga nekropola lokalitet Bare: broji 83 steka ili dijela steka, od ega su na 6 steaka zabiljeeni ukrasi: linija koja oznaava dvojni grob, rozeta, ma i krst. Obje nekropole su skoro u potpunosti cjelovito ouvale strukturu i izgled. Svoju zakonsku zatitu dobro je steklo odlukom Komisije za ouvanje nacionalnih spomenika, koja je na sjednici odranoj 26. oktobra 2010. godine donijela odluku da se Historijsko podruje Prahistorijski tumuli i nekropole sa stecima u Luburia polju, opina Sokolac, proglaava nacionalnim spomenikom Bosne i Hercegovine. Osim prirodnih uticaja koji se ogledaju na stanju i izgledu spomenika u vidu oteenja, te samonikle vegetacije u prostoru, i periodinog plavljenja okolnog prostora ne postoje drugi uticaji koji mogu da naruiti njen integritet. BH Potkuk u Bitunji, Berkovii (17) Podruje Bitunje je udaljeno oko 3,6 km vazdune linije od optinskog sredita Berkovia ali duina puta je 28 km. Podruje Bitunja podijeljeno je na Donju i Gornju Bitunju i zaselak Zabre. Steci Gornje Bitunje (Zabra) situirani su na etiri lokaliteta, poznata pod sljedeim nazivima: Lokve, Potkuk, Zakuk i Baba. Centralni dio podruja je nekropola Potkuk i krenjaki masiv Kuk koji je korieni kao kamenolom za okolne nekropole. Steci su poloeni na ravnom terenu ispod june 97

strane Kuka. Zauzimaju prostor 70 x 40 m i proteu se u smjeru istok -zapad. Na nekropoli su dvije velike grupe steaka: jedna na istonoj a druga na zapadnoj strani nekropole. Na junom dijelu nekropole se protee ivica iza koje su dvije manje grupe i jedan usamljen steak. Na sjevernom rubu nekropole takoe su dvije izdvojene manje grupe steaka. Granice zatienog prostora i buffer zone obuhvaaju sve dijelove lokaliteta vane za njegovo pravilno razumijevanje i eventualna kasnija dodatna arheoloka istraivanja i omoguavaju njegovu trajnu zatitu. Na nekropoli je evidentirano 251 steak. Najvie je ploa i sanduka (po 110) sanduka sa postoljem (4) sljemenjaka (1), dok je amorfnih oblika 26. Od ukupnog broja 21 steak je sa ukrasom ili natpisom. Svoju zakonsku zatitu dobro je steklo odlukom Komisije za ouvanje nacionalnih spomenika, koja je na sjednici odranoj, na sjednici odranoj od 11. do 17. septembra 2007. godine donijela je odluku da se Historijsko podruje Nekropola sa stecima Potkuk u Bitunji, optina Berkovii, proglasi nacionalnim spomenikom Bosne i Hercegovine. Osim prirodnih uticaja koji se ogledaju na stanju i izgledu spomenika u vidu oteenja, te samonikle vegetacije u prostoru ne postoje drugi uticaji koji mogu da naruiti njen integritet. BH Mramorje u Bui, Pale (18) Nekropola se nalazi na breuljku koji je pokriven mladom grabovom umom; Granicu podruja predstavlja podnoje brijega. Granice zatienog prostora i buffer zone obuhvaaju sve dijelove lokaliteta vane za njegovo pravilno razumijevanje i eventualna kasnija dodatna arheoloka istraivanja i omoguavaju njegovu trajnu zatitu. Nekropola je sauvana u dobrom stanju i sadri sve elemente srednjevijekovne nekropole sa stecima. U pitanju je novootkrivena nekr opola koja je ostala nedirnuta stoljeima. U nekrpoli je evidentirano 137 steaka. Najvie je sanduka (56) ploa (33) i sanduka sa postoljem (12). Od ukupnog broja steaka 23 su dekorisana. Svoju zakonsku zatitu dobro je Komisija za ouvanje nacionalnih spomenika, na sjednici odranoj 26. oktobra 2010. godine donijela odluku da se Historijsko podruje Historijsko podruje Nekropola sa stecima Mramorje u Bui, optina Pale proglaava nacionalnim spomenikom Bosne i Hercegovine. Osim prirodnih uticaja koji se ogledaju na stanju i izgledu spomenika u vidu oteenja, te samonikle vegetacije u prostoru ne postoje drugi uticaji koji mogu da naruiti njen integritet.

98

BH Beani, ekovii (19) Selo Beani su od ekovia udaljeni 3,52 km u pravcu sjeverozapada, 665 m nv. Nekropola se nalazi na blagoj zaravni smjetenoj na lokalitetu ispod stijene, koju mjetani nazivaju Pola stijene, selo Beani. Granice zatienog prostora i buffer zone obuhvaaju sve dijelove lokaliteta vane za njegovo pravilno razumijevanje i eventualna kasnija dodatna arheoloka istraivanja i omoguavaju njegovu trajnu zatitu. Nekropola je sauvana u dobrom stanju i sadri sve elemente srednjevijekovne nekropole sa stecima. U nekrpoli su evidentirana 172 steka, od ega je najvie stubova (76) to ovu nekrpolu izdvaja od ostalij u BiH. U nekropoli su zastupljeni i sljemenjaci (35) sanduci (11) sanduci sa postoljem, ploe i dr. Svoju zakonsku zatitu dobro je Komisija za ouvanje nacionalnih spomenika, na sjednici odranoj 26. oktobra 2010. godine donijela odluku da se Historijsko podruje Nekropola sa stecima u Beanima, opina ekovii proglaava nacionalnim spomenikom Bosne i Hercegovine. Osim prirodnih uticaja koji se ogledaju na stanju i izgledu spomenika u vidu oteenja, te samon ikle vegetacije u prostoru ne postoje drugi uticaji koji mogu da naruiti njen integritet. BH Mramor u Vrbici, Foa (20) Nekropola se nalazi u zaseoku Vrbica nadomak sela elebii, udaljenom od Foe 20 km vazdune linije u pravcu jugoistoka, na lokalitetu Mramor (Crkvina). Steci se nalaze na breuljku obraslom grabovim drveem. Granice zatienog prostora i buffer zone obuhvaaju sve dijelove lokaliteta vane za njegovo pravilno razumijevanje i eventualna kasnija dodatna arheoloka istraivanja i omoguavaju njegovu trajnu zatitu. Nominirani lokalitet je sauvan u dobrom stanju u skoro netaknutom prirodnom ambijentu. Nekropola sadri sve elemente srednjevijekovne nekropole sa stecima, zahvaljujui injenici da je ostala nedirnuta stoljeima. U nekropoli su evidentirana 238 steaka. Najvie je ploa (116) i sanduka (47). Ukraeno je ukupno 17 steaka. Svoju zakonsku zatitu za dobro je Komisija za ouvanje nacionalnih spomenika, na sjednici odranoj 26. oktobra 2010. godine donijela odluku da se Historijsko podruje Nekropola sa stecima i etiri kasnoantika spomenika na lokalitetu Mramor (Crkvina) u Vrbici, optina Foa proglaava nacionalnim spomenikom Bosne i Hercegovine. Osim prirodnih uticaja koji se ogledaju na stanju i izgledu spomenika u vidu oteenja, te samonikle vegetacije u prostoru ne postoje drugi uticaji koji mogu da naruiti njen integritet.

99

BH engia Bara, Kalinovik (21) Nekropola engia bara se nalazi na blagom uzvienju u sredini Kladovog polja na oko 1370 m nv. engia bara je ljetno stoarsko naselje koje se nalazi u visokom krakom polju Kladovo polje, na planini Zelengori. Od Kalinovika je udaljeno oko 11 km vazdune linije u pravcu jugozapada. Nekropola sa stecima je sa sjeverne strane ograniena lokalnom makadamskom cestom. Nominirani lokalitet je sauvan u vrlo dobrom stanju u netaknutom prirodnom ambijentu planine Zelengore. Nekropola sadri sve elemente srednjevijekovne nekropole sa stecima, zahvaljujui injenici da je ostala nedirnuta stoljeima I posebice u novo doba izvan svih putnih pravaca. Granice zatitne zone obuhvatile su sve dijelove lokaliteta vane za njegov razvoj i razumijevanje uz obaveznu zatitu prirodnog pejzaa. U samome sreditu lokaliteta smjetena je nekropola sa 52 steka. Svi steci izraeni su od krenjaka i potiu iz majdana koji se nalazi oko 100 metara od nekropole u pravcu jugoistoka. Kao i veina steaka sa podruja opine Kalinovik i ovdje su uglavnom zastupljeni sanduci. U nekropoli se nalazi 35 sanduka, od ega je znatan broj visokih. Veliki broj sanduka je sa postoljem. Sljemenjaka ima est i oni su dosta visoki, to je jedna od karakteristika ove nekropole. Ostatak steaka ine ploe (11 primjeraka). Veliki broj steaka je dekorisan, a najzastupljeniji motivi su: tordirana vrpca i frizovi sa povijenim trolistovima, zatim slijede motivi tita i maa, biljnih stilizacija, krieva u krunim vijencima, ptica, jelena i scena lova na jelene te kola i turnira. Na jednom steku evidentiran je i natpis. Svoju zakonsku zatitu za dobro je Komisija za ouvanje nacionalnih spomenika, na sjednici odranoj 26. oktobra 2010. godine donijela odluku da se Historijsko podruje Nekropola sa stecima engia Bara, opina Kalinovik proglaava nacionalnim spomenikom Bosne i Hercegovine. Osim prirodnih uticaja koji se ogledaju na stanju i izgledu spomenika, te samonikle vegetacije u prostoru ne postoje drugi uticaji koji mogu da naruiti njen integritet. BH Ravanjska Vrata, Kupres (22) Nekropola sa steccima nalazi se na samim Ravanjskim Vratima prolazu, koji spaja Vukovsko i Ravanjsko polje u blizini Kupresa. Nominirani lokalitet je sauvan u dobrom stanju. Granice zatienog prostora i buffer zone obuhvaaju sve dijelove lokaliteta vane za njegovo pravilno razumijevanje i eventualna kasnija dodatna arheoloka istraivanja i omoguavaju njegovu traj nu zatitu. Nekropola sadri sve elemente srednjevijekovne nekropole sa stecima, koju krasi tzv. dalmatinski tip sljemenjaka, koji se izvorno javlja u kasnosrednjovjekovnim grobljima Cetinske i Imotske krajine, prethodei pojavi ovog oblika u poljima zapadne i jugozapadne Bosne. Nekropola broji ukupno 68 100

steaka (Donja nekropola 43 steka, a Gornja 25). Veliki broj steaka je dekorisan a najei motivi su vrpce i bordure, rozete, krievi i polumjeseci, a potom se javljaju biljne stilizacije u vidu ljljana , scene lova i kola, ruka s maem, 2 ene, ovjek s konjem, povijena lozica i tordiran kruni vijenac. Granice zatitne zone obuhvatile su sve dijelove lokaliteta vane za njegov razvoj i razumijevanje uz obaveznu zatitu prirodnog pejzaa. U neposrednoj blizini nekropole se nalazi prahistorijska gradina i kamenolom za steke. Svoju zakonsku zatitu dobro je steklo odlukom Komisije za ouvanje nacionalnih spomenika koja je na sjednici odranoj na sjednici odranoj 26. oktobra 2010. godine donijela odluku da se Historijsko podruje Prahistorijska gradina i nekropola sa stecima Ravanjska Vrata (Donja i Gornja nekropola), opina Kupres proglasi nacionalnim spomenikom Bosne i Hercegovine. Osim prirodnih uticaja koji se ogledaju na stanju i izgledu spomenika u vidu oteenja, te samonikle vegetacije u prostoru , i periodinog plavljenja okolnog prostora ne postoje drugi uticaji koji mogu da naruiti njen integritet. RH Velika i Mala Crljivica, Cista Velika (23) Nominirani lokalitet je sauvan u vrlo dobrom stanju. Granice sredinje i buffer zone obuhvatile su sve dijelove lokaliteta vane za njegov razvoj i razumijevanje (komunikacija, prapovijesni tumuli, bunari, suhozidi i poljoprivredne povrine). Najvei problem predstavlja injenica da kroz lokalitet prolazi prometnica meutim ona je dio povijesnog razvoja samog lokaliteta. Naime, Velika i Mala Crljivica su samo jedan u nizu od oko 15 lokaliteta sa stecima koji tijekom srednjeg vijeka (14. i 15. stoljee) nastaju uz najvaniju prometnicu u ovom dijelu unutranjosti Dalmacije, izmeu Trilja i Imotskog. Radi se o najsauvanijem od tih lokaliteta s obzirom na smjetaj (uz komunikaciju, na prapovijesnim tumulima, u blizini bunara s vodom), broj steaka (102), njihov poloaj (veina je in situ), broj i raznolikost reljefa (ukraeno je gotovo polovica steaka s gotovo cijelim repertoarom ukrasa navedenih u opem dijelu Opisa-toka 2.a), pojavu natpisa te kontinuitet u pokopavanju. Upravo ove karakteristike nominiranog lokaliteta, zastupljene u kriterijima II, III i VI najveim dijelom izraavaju njegovu univerzalnu vrijednost te predstavljaju gotovo sve odlike i procese koji doprinose znaaju lokaliteta u odnosu na ostale. Nadalje, s obzirom na postojanje prometnice kao najveeg mogueg faktora rizika, injenica je da se konstantnim praenjem prometa u zadnjih nekoliko godina pokazalo kako se promet smanjuje emu e dodatno doprinijeti i planirana izgradnja zaobilaznice naselja Cista Provo, junije i zapadnije od lokaliteta. Lokalnim i regionalnim prostornim planovima na samom lokalitetu i uokolo njega nisu previene nikakve aktivnosti u prvom redu one graevinske. Broj turista odnosno posjetitelje na 101

lokalitetu je trenutano minimalan te ne predstavlja nikakvu opasnost za opstojnost lokaliteta u ovom stanju. Uspostavom centra za posjetitelje i organizacijom svih njegovih dijelova (prihvat turista, informiranje, vodstvo po lokalitetu, uvanje i odravanje lokaliteta) broj posjetitelja e se znatno poveati, posebice uzmemo li u obzir turistiku razvijenost ovog dij ela Hrvatske. Organiziranjem spomenutog centra izbjegle bi se sve tete koje mogu nastati poveanjem broja posjetitelja ali i one koje su navedene pod drugim rizicima i koje su zajednike svim nominiranim lokalitetima (klimatske prilike, pritisak razvoja i sl.). RH Dubravka/sv. Barbara, Konavle (24) Nominirani lokalitet je sauvan u vrlo dobrom stanju. Granice sredinje i buffer zone obuhvatile su sve dijelove lokaliteta vane za njegov razvoj i razumijevanje (prapovijesni tumul, suhozid koji okruuje groblje i crkvu, poljoprivredne povrine). Ovaj nominirani lokalitet predstavlja najvei a zasigurno i najsauvaniji lokaliteta sa stecima na podruju Konavala gdje se nalazi oko 40 ovakvih nalazita. Vodei se odabranim kriterijima (II, III, VI) kojima doka zujemo njegovu univerzalnu vrijednost upravo je ovaj lokalitet odabran u odnosu na ostale s obzirom na: smjetaj (uz komunikaciju u blizini srednjovjekovne utvrde kao i prapovijesnih tumula), broj steaka (90), njihov poloaj (veina je in situ i odraavaju karakteristiku grobalja na redove vidi u Opem dijelu Opisa, toka 2.a). Natpisi na ovom lokalitetu nisu sauvani a i ukraen je znatno manji broj steaka. Meutim, pojedini reljefi zanimljivi su za usporeivanje sa slinima na znatno irem podruju. U pravo ove karakteristike nominiranog lokaliteta najveim dijelom izraavaju njegovu univerzalnu vrijednost te predstavljaju gotovo sve odlike i procese koji doprinose znaaju lokaliteta u odnosu na ostale. Mogui faktor rizika je injenica da se mali dio lokaliteta donedavno koristio kao groblje. Meutim, taj je prostor izoliran na uistinu mali dio lokaliteta, ne koristi se ve due vremena (izmeu ostalog i radi postojanja seoskog groblja na drugom mjestu) a svojom formom pa ak i ukrasima se djelomino uklopio u srednjovjekovno groblje sa stecima to odraava svojevrsni kontinuitet u obiaju pokopavanja na ovom mjestu (kriterij VI). Lokalnim i regionalnim prostornim planovima na samom lokalitetu i uokolo njega nisu previene nikakve aktivnosti u prvom redu one graevinske. Broj turista odnosno posjetitelja na lokalitetu je trenutano minimalan, tonije gotovo ih nema te stoga ne predstavlja nikakvu opasnost za opstojnost lokaliteta u ovom stanju. Uspostavom centra za posjetitelje (povezanog s oblinjom srednjovjekovnom utvrdom koja biljei veliku posjeenost) i organizacijom svih njegovih dijelova (prihvat turista, informiranje, vodstvo po lokalitetu, uvanje i odravanje lokaliteta) broj posjetitelja e se znatno poveati, posebice uzmemo li u obzir iznimn u turistiku razvijenost ovog dijela Hrvatske (izmeu ostalog i radi drugih kulturnih dobara na Listi svjetske batine Dubrovnik). Organiziranjem spomenutog centra izbjegle bi se sve tete koje mogu 102

nastati poveanjem broja posjetitelja ali i one koje su navedene pod drugim rizicima i koje su zajednike svim nominiranim lokalitetima (klimatske prilike, pritisak razvoja i sl.). CG Grko groblje, abljak (25) Nekropola steaka Grko groblje nalazi se na planini Durmitor oko 200 metara severozapadno od Ribljeg jezera. Predloena nekropola je sauvana u dobrom stanju. Nekropola sadri sve elemente srednjovekovnog groblja sa stecima koji su nedirnuti i ouvani tokom vekova. Nekropola sadri sve tipove spomenika karakteristine za oblike steaka a sauvano je 49 spomenika. Natpisi na ovom nalazitu nisu evidentirani. Gotovo polovina spomenika nalaze se tipini ornamentalni motivi. Svi ornamentalni motivi su sauvani celovito bez naknadnih dorada ili menjanja izgleda. Kulturno dobro je odgovarajue veliine i obima koji reprezentuju izgled srednjovekovnog groblja sa stecima. Ova nekropola je cjelovito ouvane strukture, nepromjenjenog izgleda skoro pola milenijuma. Osim prirodnih uticaja koji se ogledaju na stanju i izgledu pojedinih spomenika u vidu manjih oteenja, ne postoje drugi uticaji koji mogu da narue integritet nekropole. Ustanova Nacionalni park Durmitor posebno doprpinosi ouvanju priodnih i kulturnih vrednosti u granicama nacionalnog parka. CG ugia Bare, abljak (26) Nekropola steaka ugia Bare nalazi se na planini Durmitor oko 2.230 m sjeveroistono od nekropole Grko groblje (25). Predloena nekropola je sauvana u dobrom stanju. Nekropola sadri sve elemente srednjovekovnog groblja sa stecima koji su nedirnuti i ouvani tokom vekova. Nekropola sadri sve tipove spomenika karakteristine za oblike steaka a sauvano je oko 300 nadgrobnih spomenika srednjevjekovnog groblja na prostranoj zaravni. Natpisi na ovom nalazitu nisu evidentirani. Na 23 spomenika nalaze se tipini ornamentalni motiv i. Svi ornamentalni motivi su sauvani celovito bez naknadnih dorada ili menjanja izgleda. Kulturno dobro je odgovarajue veliine i obima koji reprezentuju izgled srednjovekovnog groblja sa stecima. Pojedini spomenici su usled teine polegli i oko njih se obrazovao zemljani sloj. U iroj okolini groblja je lokalni put i crkva s seoskim grobljem koji ne utiu na integritet ovog groblja. Ova nekropola je cjelovito ouvane strukture, nepromjenjenog izgleda skoro pola milenijuma. Osim prirodnih uticaja koji se ogledaju na stanju i izgledu pojedinih spomenika u vidu manjih oteenja, ne postoje drugi uticaji koji mogu da narue integritet nekropole. Ustanova Nacionalni park Durmitor posebno doprpinosi ouvanju priodnih i kulturnih vrednosti u granicama nacional nog parka.

103

CG Grko groblje, Pluine (27) Nekropola se nalazi se u zaseoku Zagrae u sjeverozapadnom dijelu Crne Gore. Predloena nekropola je sauvana u dobrom stanju i ima 16 steaka. Nekropola sadri sve elemente srednjovekovnog groblja sa stecima koji su nedirnuti i ouvani tokom vekova. Poseban aspekt integriteta ove nekropole ini da se nalazi u podgrau srednjovekovnog utvrenja Soko grad s kojim ini kulturno istorijsku celinu. Nekropola sadri dva osnovna tipa karakteristina za steke. Na najveem steku nalazi se natpis u koji svedoi da je na ovom groblju sahranjivanje obavljano polovinom 15. veka. Ornamenti i natpis sauvani su celovito bez naknadnih dorada ili menjanja izgleda. Kulturno dobro je odgovarajue veliine i obima koji reprezentuju izgled srednjovekovnog groblja sa stecima. Osim prirodnih uticaja koji se ogledaju na stanju i izgledu pojedinih spomenika u vidu manjih oteenja na integritet nekropole u manjem obimu utie nekultivisana vegetacija. Planom upravljanja i konzervatorskim projektom utvrena je potreba raiavanja i obezbeivanje celovitosti srednjovekovnog groblja s odgovarajuom prezentacijom sa srednjovekovnim gradom. RS Mramorje, Peruac, Bajina Bata (28) Arheoloko nalazite Mramorje nalazi se na desnoj obali reke Drine na prostoru izmeu puta i reke, na ulazu u naselje Peruac. Predloeno nalazite je sauvano u veoma dobrom stanju. Na osnovu kriterijuma (ii, iii, vi) kojima dokazujemo univerzalnu vrijednost upravo je ovo nalaziste izabrano izmeu trideset lokaliteta sa stecima koji su dokumentovani na teritoriji Bajine Bate. Izbor je podstaknut i injenicom da je ovo arheoloko nalazite jedno od prvih kulturnih dobara koje je utvreno na osnovu Zakona o kulturnim dobrima u Srbiji na poetku druge polovine 20. veka u vreme utvrivanja zakonodavnih okvira za savremenu zatitu nepokrenog naslea. Takoe, ovo arheoloko nalazite prepoznato je u drugoj polovini 20. veka kao dobro izuzetnih vrednosti i znaaja za kulturu i istoriju Republike Srbije. Arheoloko nalazite sadri sve tipove spomenika karakteristine za oblike steaka, a sauvano je 88 spomenika. Natpisi na ovom nalazitu nisu evidentirani. Kulturno dobro je odgovarajue veliine i obima koji reprezentuju izgled srednjovekovnog groblja sa stecima. Juno od srednjovekovnog groblja sa stecima nalazi se saobraajnica lokalnog karaktera, dok se pojaani promet belei u letnjim mesecima u vreme turistike sezone. Ova saobraajnica ne utie na integritet nalazita. Potencijalni rizik predstavlja visoka obal a reke Drine koja je usled klimatskih uslova sklona povremenom uruavanju.

104

Arheoloko iskopavanje i istraivanje sondanog karaktera obavljeno je 2010. godine u ogranienom obimu. Raiavanje i ureenje nalazita, kao i ienje i ispravljanje spomenika koji su najvie utonuli obavljeno je 2011. godine. Ovim nije naruen integritet nekropole, ve je istaknut akcenat autentinog izgleda. Naselje Peruac u kojem se nalazi srednjovekovno groblje je manje naselje sezonskog turistikog tipa pod reimom Nacionalnog parka Tara, parka prirode I kategorije za Republiku Srbiju. Ustanova Nacionalni park Tara svojim prostornim planom posebne namene utvrdila je visoke kriterijume za zatitu priodnih i kulturnih vrednosti u granicama nacionalnog parka. Arheoloko nalazite u Perucu nalazi se u II zoni zatite parka prirode gde je zabranjena izgradnja novih objekata, a postojeim objektima strogo propisana namena i kontrolisana upotreba. U neposrednoj blizini srednjovekovnog groblja mogue je osnovati centar za posetioce sa izlobenim prostorom preko kojeg bi se organizovano kontrolisao protok turista, informisanje kao i ordravanje. RS Mramorje, Rastite, Bajina Bata (29) Arheoloko nalazite Mramorje nalazi se u selu Rastite iznad prirodnog dobra I kategorije kanjon a reke Dervente koja se uliva u Peruako jezero na Drini. Predloeno nalazite je sauvano u veoma dobrom stanju. Na osnovu kriterijuma (ii, iii, vi) kojima dokazujemo univerzalnu vrijednost ovo nalaziste je izabrano izmeu trideset lokaliteta sa stecima koji su dokumentovani na teritoriji Bajine Bate pored arheolokog nalazita u Perucu. Dve nekropole sa stecima, meusobno udaljene 500 metara vazdunom linijom, nalaze se severno od seoske crkve. Povezane su seoskim stazama koje prolaze kroz ivopisni prirodni ambijent. Arheoloko nalazite sadri sve tipove spomenika karakteristine za oblike steaka a sauvano je 68 spomenika. Natpisi na ovom nalazitu nisu evidentirani. Na manjem broju spomenika nalaze se tipini ornamentalni motivi. Kulturno dobro je odgovarajue veliine i obima koji reprezentuju izgled srednjovekovnog groblja sa stecima. Nekropola na potesu Gajevi preseena je novijim seoskim putem za kamenolom ime su neki spomenici dislocirani. Arheoloko raiavanje i ureenje nalazita, kao i ienje i ispravljanje spoemnika koji su najvie utonuli obavljeno je 2012. godine. Ranije dislocirani spomenici su ureeni na izdvojenom delu nalazita a u neposrednoj blizini spomenika koji su ostali in situ. Ureenjem je stavljen akcenat na autentini izgled srednjovekovnog groblja. Naselje Rastite u kojem se nalazi srednjovekovno groblje je manje seosko naselje s tedencijom ospanja stanovnitva, nalazi se u I zoni pod reimom Nacionalnog parka Tara, parka prirode I kategorije za Republiku Srbiju. Ustanova Nacionalni park Tara svojim Prostornim planom posebne 105

namene utvrdila je visoke kriterijume za zatitu priodnih i kulturnih vrednosti u granicama nacionalnog parka. RS Grko groblje, Hrta, Prijepolje (30) Arheoloko nalazite Grko groblje se nalazi se u selu Hrta u izrazito planinskom podruju. Predloeno nalazite je sauvano u veoma dobrom stanju. Na osnovu kriterijuma (ii, iii, vi) kojima dokazujemo univerzalnu vrijednost ovo nalaziste je izabrano izmeu dvadeset lokaliteta sa stecima koji su dokumentovani na teritoriji Prijepolja. Nekropolu ine Donje i Gornje groblje, meusobno udaljena 100 m, sa spomenicima razmetenim na povrinama dve humke, okruene seoskim putem i potokom. Arheoloko nalazite sadri karakteristine tipove spomenika od amorfnog oblika ploe do sanduka s postoljem. Izbor ove nekropole podstaknut je injenicom da se na njoj nalazi skup najvie steaka sa dekorativnim motivima u Republici Srbiji, a sauvano je 77 spomenika. Natpisi na ovom nalazitu nisu evidentirani. Kulturno dobro je odgovarajue veliine i obima koji reprezentuju izgled srednjovekovnog groblja sa stecima. Naselje Hrta u kojem se nalazi srednjovekovno groblje je manje seosko naselje s tedencijom stagnacije stanovnitva, nalazi se u zoni pod reimom Javnog preduzea Srbija ume koja je svojim Planom posebne uprave utvrdila visoke kriterijume za zatitu priodnih i kulturnih vrednosti u granicama poseda ovog preduzea, s visokom kontrolom see uma i zabranom izgranje novih objekata. 3.1.d izjava o autentinosti Steci predstavljaju autentini oblik nadgrobnog obeleja u periodu od 13. do kraja 15. veka na gotovo cijelom podruju Bosne i Hercegovine, u zapadnim dijelovima Srbije i zapadnom delu Crne Gore, te sredinjim odnosno junim dijelovima Hrvatske. Predloena groblja sa stecima, njihov arheoloki i povijesni kontekst, raznolikost tipova nadgrobnih spomenika, ukrasa kao i sadraj natpisa predstavljaju autentine aspekte pojave i prouavanja steaka. Groblja u sklopu ove serijske nominacije imaju najvii stupanj autentinosti meu grobljima sa stecima te su stoga i izabrana za ovu Nominaciju. Verodostojnost steaka odraava se kroz sepulkralnu umjetnost srednjeg vijeka unutar uticaja zapadnoevropske i vizantijske kulture, kao i autohtonog kulturnog i istori jskog razvoja tadanjih srednjovekovnih drava na Balkanskom poluostrvu. Steak kao grobni spomenik objedinjuje dva inae odvojena koncepta srednjovekovne kulture visoku (dvorsku ili kleriku) i puku kulturu. U isto 106

vreme na ovim nadgrobnim obelejima objedinjena je misao o kraju ljudske egzistencije korienjem i promanjem paganskih i kranskih motiva i izraza. Natpisi upotpunjuju kompleksnu umjetnost steaka. Vrednost predloenih grobalja s stecima za ovu serijsku nominaciju nalazi se u injenici da ih ine spomenici koji odraavaju sve karakteristike steaka na celoj teritoriji rasprostiranja. Uglavnom su to nedirnute lokacije sa spomenicima koji stoje na onom mestu kako su postavljeni u vreme nakon sahrane poslednjeg pokojnika. Ukoliko je i dolo do pomernja to je moglo biti usled prirodnih procesa, sleganja terena i klimatskih uslova, i u izuzetno retkim sluajevima s namerom da se oteti spomenik ili grobni sadraj. Oblik, kao i ornamenti i uklesani natpisi na stecima od vremena kad su postavljeni nisu nikad menjani i na njima nije bilo nikakve naknadne intervencije. Promene kao to su pukotine i fizika oteenja nastala su usled klimatskih promena. Na osam nekropola obavljeni su radovi u vidu raiavanja prostora, ienja i konzervacije spomenika. Steci i u svojoj najsloenijoj formi isklesani su od jednog komada stene. Na njima se ogleda vetina i zanatsko umee tadanjih klesara. Kamen od kojih su steci klesani i mesta za vaenje kamena nalazili su se u blizini nekropole, veoma retko je kamen dopremljen iz udaljenih majdana. Centralni balkanski region obiluje stenama krenjakog porekla te je ovo i najea vrsta kamena od kojih su izraeni steci. U najveem broju groblja sa stecima se nalaze udaljena od naselja u predelima izuzetnih prir odnih lepota. Za ova groblja moe se rei da se i dalje nalaze u ambijentu kakav je bio u srednjovekovnom periodu. Manji broj grobalja sa stecima nalaze se u blizini objekata i saobraajnica koji su veinom izgraeni u XX veku. Na izabranim nekropolama graditeljski i prirodni kontekst kvalitetno se dopunjuju i ne ugroavaju autentinost steaka ve ukazuju na kontinuitet i tradiciju korienja ovih poloaja u dugom nizu vekova. Autentinost steaka i srednjovekovnih grobalja sa ovom vrstom nadgrobnog obeleja potvruje gotovo ceo vek intezivnog prouavanja i dokumentovanja. Ova aktivnost posebno je bila intezivna u drugoj polovini XX veka, kad se obavlja do tada najopsenije beleenje lokacija sa stecima. Podaci o broju nekropola (3300) i broju steaka (70 000) na celoj teritoriji rasprostiranja najveim delom potiu na osnovu rezultata naunog dokumentovanja steaka sedamdesetih godina XX veka. Predloene nekropole za ovu serijsku nominaciju dokumentovane su i nauno obraene po principima savremene metodologije upravo sedamdesetih godina XX veka u vreme ove velike kampanje naunog prouavanja steaka. Razumevanje znaaja steaka nastavlja se i u narednom 107

periodu putem arheolokih istraivanja, objavljivanja novih rezultata o evidentiranju steaka i prouavanjem pojedinih nekropola. O tome svedoi brojna struna i nauna literatura (spisak literature u prilogu nominacionog fajla) kao i vei broj dokumentarnih televizijskih zapisa. Autentinost pojedinacnih dobara BH Radimlja, Stolac (1) Po svim svojim odlikama nekropola na Radimlji jedno je od najvrednijih, najzanimljivijih i najznaajnijih kulturno-historijskih dobara srednjeg vijeka na celom podruju rasprostriranja steaka. Spomenike ove nekropole, predstavljaju grobovi sa 133 steka. Najzastupljene su ploe sanduci, sanduci sa podnojem, visoki sanduci, visoki sanduci sa podnojem, sljemenjaci, sljemenjci sa podnojem i krstae. Od ukupnog broja ak 63 nadgrobnika su ukraena. Dekoracije su izvedene u plitkom reljefu, tehnikom urezivanja ili kombinirano, pri emu je najvanije bilo sauvati osnovni oblik steka. Kratki urezi na povrini ukazuju na upotrebu ekia sa kratkom sjekirastom otricom, dok su glatke plohe glaane tvrdim kamenom. Najljepe ukraeni oblici su sljemenjaci i visoki sanduci. Na uspravnim stranicama nekih spomenika vide se arkade sa stupovima i lukovima koje predstavljaju steke kao vjene kue. Krovni dio sljemenjaka i zabat su posebno istaknuti isturenom nadstrenicom, cik-cak urezima ili plastinom debljom linijom, odnosno pletenim uetom. Meu motivima su naroito interesantni oni simbolinog znaenja kao to su sunce (krug), zvijezde i polumjesec. Brojni su i motivi krsta, esto vrlo stiliziranog, te motivi tita, maa i luka sa strijelom. Predstave ivotinja su zastupljene na nekolicini steaka, dok nekropola obiluje figuralnim predstavama Naroito se istiu vojvodske figure i muke figure sa visoko podignutom rukom. U figuralne predstave spadaju jo borbene scene, te prikazi lova i igara. Nominirani lokalitet nastao je u prostoru koje karakteriu dinamina historijska deavanja koja traju od prahistorije do dananjih dana. Prema broju nekropola, brojnosti steaka, osebujnosti ukrasa, kao i natpisa utvreno je da je podruje oko Stoca u XV stoljeu bilo jedno od glavnih arita epigrafskih spomenika, iji su natpisi pisani irilskim pismom. Poloaj nekropole u sredini polja omoguava njezinu prisutnanost i sagledlljivost. Natpisi na steaka, daju podatke o lanovima porodice Hrabrena Miloradovia kao i podatke o bliem datiranju nekropole u XV stoljee. Kamen vaen iz oblinjeg kamenoloma pokazuje svoju istrajnost, pa je materijalna supstanca nekropole ostala sauvana u svojoj izvornosti u najveem dijelu. Arheoloka istraivanja obavljena krajem etrdesetih i pedesetih godina XX stoljea potvrdila su vezu nekropole sa plemikom porodicom Hrabrena Miloradovia i okolnim objektima iz vremena srednjega vijeka. 108

Krajem 60-tih godina XX stoljea pod nadzorom tadanjeg Zavoda za zatitu spomenika kulture SR BiH obavljeno je ureenje nekropole. Uklonjeno je svo rastinje sa prostora groblja i izvedeno hortikulturno rjeenje (iva ograda i linija empresa). Tada je izgraen i montani ugostiteljski objekat, potpuno neprimjeren ovoj cjelini. Krajem 80-ih, Restauratorski zavod Hrvatske, pod nadzorom Zavoda za zatitu kulturno - historijskog i prirodnog naslijea BiH, izvrio je ienje i hemijsku zatitu cijele nekropole. Rok trajanja ove zatite je trajao pet godina, i istekao je 1994.g. Nakon 1996. godine uoeno je da je zahvat koji je po duzet na stecima bio neprimjeren i da su plombe uradjene od cementnog maltera i polimernih smola bile kratkog vijeka. Ovaj zahvat nije ugrozio autentinost steaka poto masa koja je bila nanesena na povrsinu kamena nije prodrla u njegovu strukturu. Na nominiranom lokalitetu su poetkom XXI stoljea zapoeli intenzivni istraivaki radovi na izradi dokumentacione osnove (snimak postojeeg stanja, fotodokumentacija, crtei i 3D skeniranje pojedinih steaka) te je na taj nain napravljen opseni elaborat zateenog stanja kao podloga svim daljnjim konzervatorskim i restauratorskim zahvatima. Tokom 2010 i 2011. godine izvedeni su i konzervatorsko-restauratorski radovi koji su podrazumijevali ienje nadgrobnika od aero zagadjenja i uklanjanje tetnih liaja i mahovine sa povrine kamena, te uklanjanje ranijih plombi uradjenih tokom sedamdesetih godina XX stoljea. Nakon ienja povrinski sloj kamena je zatien paropropusnim slojem. Okruenje srednjovekovne nekropole sa stecima promijenilo se najpre izgradnjom saobraajnice poetkom XX stoljea kao i kasnijim intervencijama na terenu. Ovo se posebno odnosi na bespravnu gradnju u II stupnju zatite koja je zapoeta odmah nakon rata u BiH, a prije donoenja odluke i proglaenju dobra nacionanim spomenikom. BH Grka glavica u selu Biskup, Konjic (2) Sam poloaj nekropole u prirodnom ambijentu koji ine brijeg Glavica i rijeka Neretva, sa brojnim okolnim nekropolama, odraava duh prolog vremena srednjeg vijeka. U nekropoli su sauvane sve autentine vrijednosti srednjevijekovnog groblja, koje se nalazi u kombinaciji sa ostacima srednjevijekovne crkve. Nekropolu krasi visok stupanj kvaliteta klesarskog rada i likovnog izraaja. Arheoloka istraivanja obavljena od 1954. do 1955. godine a u kojima su istraeni u svi grobovi u unutranjosti crkve i nekoliko grobova izvan nje pokazali su da je nekropola obiteljsko groblje vlasteoskog roda Sankovia koji je u 14. stoljeu vodio glavnu rije u tadanjoj Humskoj zemlji. Od poetka 14. stoljea do sredine 1404. godine, ruevinu crkve koristila je porodica Sankovi kao svoju nekropolu jer su istraivanja pokazala da su fragmenti crkve koriteni za zidanje grobova. 109

Nekropola sa stecima sastoji se od 172 steka i velikog broja grobova bez spomenika. Po obliku se izdvaja jedan primjerak sljemenjaka, dok su sve ostalo ploe i sanduci. Ukraena su dva spomenika, jedan sanduk i jedan sljemenjak. Pri vrhu sljemenjaka je friz od niza kosih paralelnih linija, a na bonim stranama su arkade. Pri vrhu sanduka je friz od povijene lozice sa trolistovima. Na jednom sanduku je natpis, iz kojeg se vidi da se radi o grobu Gojisave, prve supruge feudalca Radia Sankovia. Sam toponim Grka Glavica nije rijedak i vee se za termin Grko groblje kako se nekropole sa stecima esto nazivaju u BiH. Narodna tradicija to objanjava kako su davno ljudi koji su ivjeli na tim prostorima poslije niza gladnih godina i tekih zima napustili svoja obitavalita, a da su iza njih ostajala njihova (grka) groblja. Narod ih ne dira iz potovanja prema s tarini, sudbini mrtvih i takvoj sudbini preivjelih koji su morali otii. Na nominiranom lokalitetu su provedeni svi potrebni dokumentacijski radovi (snimak postojeeg stanja, fotodokumentacija, crtei) te je na taj nain napravljen opseni elaborat zatee nog stanja kao podloga svim daljnjim konzervatorskim i restauratorskim zahvatima ili bilo kojim istraivanjima u svrhu boljeg ouvanja i upravljanja ovim lokalitetom. BH Kalufi u Krekovima, Nevesinje (3) Nekropola Kalufi sa ukupno 462 steka najvea je nekropola steaka u Bosni i Hercegovini. U njoj su zastupljene ploe, sanduci i sljemenjaci, a karakteristino za ovu nekropolu je i 14 antikih spolija koje se nalaze u sekundarnoj upotrebi. Steci su klesani od krenjaka boljeg kvaliteta, veinom pravilno oblikovani, ali ima primjeraka slabije obrade i ak amorfnih. Ukraena su ukupno 44 spomenika. Ukrasi na nekropoli Kalufi su ogranieni na nekoliko motiva kao to su: statusni motivi ma, tit kao heraldiki znak, ma i tap; od simbolinih motiva rozeta, polumjesec, plastine polujabuke i krst: obini, sa dvostrukim poprenim krakom ili sidrom na zavrecima krakova, i antropomorfni. Od dekrorativnih motiva ponavljaju se tordirani vijenci i krugovi. Zastupljene bordure na nekoliko spomenika su u vidu tordirane trake ili povijene lozice sa trolistovima. Raspored motiva je vrlo pojednostavljen. Najee se javljaju na vodoravnoj strani ploa ili sanduka, sami, a ponekad u kombinaciji najvie dva do tri motiva. Arhitektonski motiv se javlja na jednom sanduku ije su sve uspravne plohe ukraene saracenskim arkadama. Ljudske figure pojavljuju se na 2 spomenika, pojavljuju se urezane scene: turnira, dvoboja, kola i lova. Nekropola Kalufi se po odabiru i obradi ukrasnih motiva uklapa u ostale nekropole na podruju istone Hercegovine XIV i XV vijeka. Kako se u blizini nalazi i mala nekropola Rajkov kamen sa krstaom, a krstaa ima i na nekoliko lokaliteta u Nevesinjskom polju, nekropola u Krekovima je 110

vjerovatno sluila kao aktivno groblje i poetkom XVI vijeka. Sam poloaj nekropole u prirodnom ambijentu odraava duh prolog vremena srednjeg vijeka. Kasnija ukopavanja na nekrpoli nisu vrena, kao ni arheoloki ili ostali radovi. Na nominiranom lokalitetu su provedeni svi potrebni dokumentacijski radovi (snimak postojeeg stanja, fotodokumentacija, crtei) te je na taj nain napravljen opseni elaborat zateenog stanja kao podloga svim daljnjim konzervatorskim i restauratorskim zahvatima ili bilo kojim istraivanjima u svrhu boljeg ouvanja i upravljanja ovim lokalitetom. BH Borak u selu Burati, Rogatica (4) Arheoloko podruje prestavlja prostor u kome su u izvornom stanju ostale sauvane autentine vrijednosti steaka, zahvaljujui gustoj umi i prije svega udaljenosti od frekventnijih pravaca i naseljenih mjesta. Sadri sve tipove spomenika. Nema pouzdanih podataka o vremenu sahranjivanja na ovoj nekropoli, jer nikakva istraivanja koja bi mogla datirati nekropolu nisu poduzimana. Novijih sahranjivanja na ovom prostoru nema. Danas cijeli ovaj prostor predstav lja zatieno dobro kao pojedinani spomenik. Na nominiranom lokalitetu su provedeni svi potrebni dokumentacijski radovi (snimak postojeeg stanja, fotodokumentacija, crtei) te je na taj nain napravljen opseni elaborat zateenog stanja kao podloga svim daljnjim konzervatorskim i restauratorskim zahvatima ili bilo kojim istraivanjima u svrhu boljeg ouvanja i upravljanja ovim lokalitetom. BH Maculje, Novi Travnik (5) Nekropola sa stecima Maculje smjetna u perspektivi zaravnjenog prostora, gdje u inte rakciji kulture i prirode pokazuje snanu dimenziju pejsaa. Lokacija nekropole na zaravnjenom terenu nije uobiajena obino se nalaze se na uzvienjima, obalama rijeka ili mjesta koja imaju dobar pogled na okolinu, ime se osigurava panja prolaznika o njenom postojanju. Steci nekropole Maculje su impozantni, izuzetno bogati formama: g lavni oblik je sanduk s podnojem, zatim sarkofag sa podnojem ili bez podnoja, te manji broj obinih ploa , no posebno su zanimljive krstae iji je oblik karakteristian upravo za Travnik i Zenicu, a uoava se njihova meusobna razlika, kao rezltat evoluiranja umjetnosti oblikovanja nadgrobnika. Monumentalnost koja karakterie nekropolu je zamjetna ve na prvi pogled: steci svojom snagom, dimenzijama zaista djeluje monumentalno i ostavljaju snaan utisak na posjetioce. Specifina boja steaka i njihove dimenzije pojaavaju ovaj utisak. Steci su izvedeni od lokalnog kamena krenjaka, koji je karakteristian za steke na irem podruju Novog Travnika: radi se o krenjaku sa izuzetno velikim procentom granita, to ima daje tamnu boju i posebnu dimenziju mistinosti. Zahvaljujui tvrdoi 111

ovog materijala materijalna supstanca nekropole ostala sauvana u svojoj izvornosti u najveem dijelu. Na nominiranom lokalitetu su provedeni svi potrebni dokumentacijski radovi (snimak postojeeg stanja, fotodokumentacija, crtei) te je na taj nain napravljen opseni elaborat zateenog stanja kao podloga svim daljnjim konzervatorskim i restauratorskim zahvatima ili bilo kojim istraivanjima u svrhu boljeg ouvanja i upravljanja ovim lokalitetom. Takodjer se povremeno obavljaju radovi na ienju nekropole od samoniklog rastinja. BH Dugo polje na Blidinju, Jablanica (6) Nekropola sa stecima na Dugom Polju nastala je na prostoru na kome je evidentirano prisustvo ovjeka od prahistorije do srednjeg vijeka. Brojnost steaka, njihovo umjetniko oblikovanje izraeno kroz forme (zastupljene su svi oblici steaka) i dekoracije (figuralne i ornamentalne kompozicije), prefinjeni osjeaj majstora-klesara za odnos primijenjene tehnike ukraavanja naspram oblika i volumena steka, kvalitet klesarskog rada i likovno-oblikovni izraaj, natpisi na spomenicima vezani za lanove feudalnih aristokratskih porodica, vojnih asnika i kovaa i njen neuobiajen smjetaj, ine nekropolu sa stecima Dugo polje jednim od najvrednijih, najzanimljivijih i najznaajnijih kulturno historijskih dobara iz srednjeg vijeka u Bosni i Hercegovini. Nekropola je relativno velika ali je karakterie veliki procenat ukraenih nadgrobnika. Sastoji se od ukupno 150 steaka; 72 ploe, 59 sanduka, 14 visokih sanduka, 4 sljemenjaka sa podnojem i 1 sljemenjak bez podnoja. Ukraena su 32 steka; 5 ploa, 22 sanduka i 5 sljemenjaka. Kao ukrasni motivi najzastupljenije su rozete (ukupno 34 primjerka). Motiv kria se javlja 19 puta, u etiri sluaja stilizovan, a u jednom kao dvostruki kri. Polumjesec se pojavljuje 16 puta, najee u kombinaciji sa rozetom. Bordure se javljaju kao okviri ploha, u vidu zavojitih linija sa spiralama ili troli stovima u slobodnim povrinama i kao cik-cak urezane linije. U jesen 2009. godine okonani su radovi na konzervaciji I restauraciji steaka nekropole Dugo polje na Blidinju, a obuhvatali su ienje, pranje i uklanjanje korozionih produkata i biougroenja sa kamenih povrina i sanaciju razliitih oteenja kamenih povrina, kao i hidrofobnu zatitu nadgrobnih spomenika. Projekat za radove na trajnoj sistematskoj konzervaciji steaka je uradio Zavod za zatitu spomenika u sastavu Federalnog ministarstva kul ture i sporta, radove je izvela struna konzervatorsko-preparatorska sluba Zemaljskog muzeja Bosne I Hercegovine. Tokom minulog vremena jedan manji dio nadgrobnih spomenika na ovom lokalitetu nalazio se u neprirodnom poloaju (veliko iskoenje, potonue do pada na bonu stranu), pa je bilo potrebno njihovo vraanje u normalan poloaj. Zbog specifinosti poslova, prije svega teine i osjetljivosti 112

materijala koritene su specijalne maine za tu svrhu, a prethodno su svi steci koji su se morali ispraviti zatieni (ivice) kako prilikom postupka ne bi bilo nikakvih oteenja. Nakon izvenih pripremnih radova pristupilo se praktinom konzervatorskom postupku koji se sastoji u postavljanju malternih plombi na oteenim pozicijama i zaptivanju pukotina i veih p rslina na kamenim povrinama. Cilj ovih radova prije svega ima preventivnu zatitu jer se na taj nain onemoguava ili u najveoj mjeri usporava proces degradacije kamenih povrina. Istodobno se postie i estetski efekat, jer sada ukraene kamene povrine dolaze vie do izraaja, ime se originalnost i autentinost ovih spomenika vraa u najveoj moguoj mjeri. Da bi poboljao taj efekat neophodno je bilo izvriti dodatno toniranje novonanoenih malternih plombi. Nakon to je realiziran konzervatorsko-restauratorski postupak nanoenja malternih plombi izvrena je hidrofobna zatita kamenih povrina. Na nominiranom lokalitetu su provedeni svi potrebni dokumentacijski radovi (snimak postojeeg stanja, fotodokumentacija, crtei) te je na taj nain napravljen opseni elaborat zateenog stanja kao podloga svim daljnjim konzervatorskim i restauratorskim zahvatima. Konzervatorsko-restauratorski radovi su izvedeni 2012. godine. BH Gvozno, Kalinovik (7) Arheoloko podruje prestavlja prostor junog dijela polja, Gvozno. Poloaj nekropole je na blago uzdignutom terenu uz prapovijesnu gradinu to dokazuje da je kontinuitet ivota na ovim prostorima prisutan od prapovijesti. Metodom rekognosciranja 1953. godine pronaeni su arheoloki materijali iz bronzanog i eljeznog doba. Ovaj dio planine od davnina je posjeivan od strane stoara iz stolakih i ljubinjskih sela, poznatih i danas kao Humnjaci. U nekropoli je evidentiran 71 steak a zastupljeni su ploe, sanduci, sanduci sa postoljem i sljemenjaci. Ukraenih je 7 steaka. Ukrasi su sa motivima fantastinih ivotinja, zmajeva, divokoza, tita, maa, ljudskih figura, kria, rozete, vijenaca, polumjeseca i scenama lova, kola. Zahvajujui vrstoi kamena sauvana je njena izvorna supstanca. U neposrednoj blizini lokalitet a pronadjen je majdan iz koga je vadjen kamen za ovu nekrpolu. Nema pouzdanih podataka o vremenu sahranjvanja na ovoj nekropoli, ali se pretpostavlja da potie iz XIV ili XV stoljea. Kasnije sahranjivanje nije zabiljeeno. Arheoloki i drugi radovi nikada nisu obavljeni tako da se moe potvrditi da je nekropola ima visok stupanj autentinosti. Danas cijeli ovaj prostor predstavlja zatieno dobro kao pojedinani spomenik. Na nominiranom lokalitetu su provedeni svi potrebni dokumentacijski radovi (snimak po stojeeg stanja, fotodokumentacija, crtei) te je na taj nain napravljen opseni elaborat zateenog stanja kao 113

podloga svim daljnjim konzervatorskim i restauratorskim zahvatima ili bilo kojim istraivanjima u svrhu boljeg ouvanja i upravljanja ovim lokalitetom. BH Grebnice Bunii u selu Radmilovia Dubrava, Bilea (8) Na lokalitet Grebnice Radmilovia dubrava su zastupljene: ploe, sanduci, visoki sanduci, sljemenjaci, kriae, niani. Na 33 spomenika evidentirani su ukrasi arkada, povijena lozica sa trolistovima, krievi, nizovi rozeta i krunih vijenaca, mree rombova, tordirani vijenci, vodenica, ruka. Na ovoj nekropoli sedamdesetih godina XX st. evidentirano je 7 natpisa, urezanih na 2 ploe, 4 sanduka i 1 sljemenjaku od kojih su 2010. godine evidentirana samo dva natpis Bunca Ruovia, Crijepa i Raka Vlahovia. Na prahistorijskom tumulusu i zapadno od njega u umi situirana je nekropola sa 291 stekom; 218 ploa, 64 sanduka, 1 sljemenjak, 1, stub, 1 kriaa, 1 nian i 5 utonulih steaka. Spom enici su dobro klesani. Ukrasi su evidentirani na 33 steka (5 ploa, 26 sanduka, 1 kriaa, 1 sljemenjak. Njihovi ukrasni motivi su: arkade, povijena lozica sa trolistovima, krievi, nizovi rozeta u krunim vijencima, mree rombova, tordirani vijenci, kruni vijenac sa rukom. Na ovoj nekropoli se nalazilo 7 natpisa, urezanih na 2 ploe, 4 sanduka i 1 sljemenjaku. Natpisi spominju Vuku Dubevia, Bunca Ruovia, Raoja, Crijepa i Raka Vlahovia, Vitoja Dakovia, kaluera Gligorija i Radu Raievu. Prilikom tehnikog snimanja nekropole natpisi su evidentirani samo na 2 sanduka, da bi se evidentirali natpisi na ostalim stecima potrebno je precizno ienje istih. Evidentirani natpisi spominju Bunca Ruovia, Crijepa i Raka Vlahovia. Dva visoka sanduka sa scenom kola, pticama i ivotinjama u trku (srna?), sa portretom konjanika i natpisom koji se odnosi na Vuku Dubevia preneseni su u Zemaljski muzej u Sarajevu. Na udaljenosti cca 2 km zrane linije od nekropole u pravcu sjeveroistoka nalazi se majdan Drenica, gdje su steci klesani i obraivani. Na nominiranom lokalitetu su provedeni svi potrebni dokumentacijski radovi (snimak postojeeg stanja, fotodokumentacija, crtei) te je na taj nain napravljen opseni elaborat zateenog stanja kao podloga svim daljnjim konzervatorskim i restauratorskim zahvatima ili bilo kojim istraivanjima u svrhu boljeg ouvanja i upravljanja ovim lokalitetom. BH Bijaa, Ljubuki (9) Nekropola se sastoji od 33 steka. Nadgrobni spomenici su dobro obraeni i ouvani, a postavlj eni su po pravcu sjeverozapad-jugoistok. Najbrojniji su motivi povijene lozice s trolistovima, potom krievi i titovi s maevima, a onda slijede ostali: vrpce, arkade, predstave pojedinanih ljudskih figura i scene kola i lova. Nekropola ima iznimnu likovnu vrijednost. Steci ove nekropole pripisuju se obitelji knezova Rupia. 114

Na ovom podruju bilo je aktivno vie klesarskih radionica kao nosilaca razliitih utjecaja. Nije ista radionica majstora koji su radili spomenike na nekropoli u Gornjim Studencima i onih koji su radili na nekropoli Graine u Bijai, Zviriima i Prinama. Veina spomenika pripada XIV. i XV. stoljeu, pojedini primjerci, meutim, mogli su nastati i znatno ranije, moda ak u XII. stoljeu. Na nominiranom lokalitetu su provedeni svi potrebni dokumentacijski radovi (snimak postojeeg stanja, fotodokumentacija, crtei) te je na taj nain napravljen opseni elaborat zateenog stanja kao podloga svim daljnjim konzervatorskim i restauratorskim zahvatima ili bilo kojim istraivanjima u svrhu boljeg ouvanja i upravljanja ovim lokalitetom. BH Olovci, Kladanj (10) Kladanjski steci pripadaju jednoj od etiri klesarske radionice koje su djelovale u istonoj Bosni, a koja se, sudei po nekim zajednikim karakteristikama steaka, moe locirati izmeu Kladnja, Olova i Ilijaa. Dekorativni motivi, natpis i pojava uspravnih steaka (stupova) omoguava okvirno datiranje od 14. do 16. stoljea. Nekropola u Olovcima lei na kosom terenu koji se blago sputa prema putu. Nekropolu ini osamnaest steaka, od toga je dvanaest sljemenjaka, pet sanduka i jedan stupac. Svi steci su dobro obraeni. Neki primjerci su neto utonuli. Tri sljemenjaka su ukraena, a jedan ima natpis. Arheoloki niti ostali radovi nisu vreni. Na nominiranom lokalitetu su provedeni svi potrebni dokumentacijski radovi (snimak postojeeg stanja, fotodokumentacija, crtei) te je na taj nain napravljen opseni elaborat zateenog stanja kao podloga svim daljnjim konzervatorskim i restauratorskim zahvatima ili bilo kojim istraivanjima u svrhu boljeg ouvanja i upravljanja ovim lokalitetom. BH Mramor u Musiima, Olovo (11) Nekropola Mramor broji 80 steaka, od ega 47 sljemenjaka s postoljem, 4 sanduka s postoljem, 4 sanduka, 17 ploa s postoljem i 8 ploa. Najzastupljeniji oblik na ne kropoli je sljemenjak s postoljem i svi su klesani u komadu. Ukraeno je 14 steaka, uglavnom geometrijskm oblikom (izostaju figuralni prikazi), pri emu dominira ukras spirale i rozete, a javljaju se jo i kri i tordirana vrpca. Kasnija ukopavanja na nekrpoli nisu vrena, kao ni arheoloki ili ostali radovi. Na nominiranom lokalitetu su provedeni svi potrebni dokumentacijski radovi (snimak postojeeg stanja, fotodokumentacija, crtei) te je na taj nain napravljen opseni elaborat zateenog stanja kao podloga svim daljnjim konzervatorskim i restauratorskim zahvatima ili bilo kojim istraivanjima u svrhu boljeg ouvanja i upravljanja ovim lokalitetom. 115

BH Stare kue, Donje Breke, Tuzla (12) Nekropola na kojoj je evidentirano 23 steka, nalazi se na uzvienju, na lokalitetu zvanom Stare kue. Od ukupnog broja steaka samo dva su sanduci, koji su za oko 20 m izdvojeni od ostatka nekropole. Ostatak nekropole ine stubovi razliitih zavretaka (luno zasvoeni, s lunim izboenjem i s ravnim zavretkom koji se ire prema gore). Stubovi su ukraeni najee motivom kria, a potom i polumjesecom, jabukama, spiralama, kanelurama. Spomenici su dobro klesani. Osnovni oblici steaka su poloeni i uspravni kameni monoliti. Meu uspravnim kamenim monolitima raspozanaju se sljedee varijante: stela, stub (obelisk) i nian. Spomenici ove vrste u veem broju nalaze se u sjeveroistonoj Bosni (okolina Srebrenice i Zvornika), dok se u drugim predjelima Bosne i Hercegovine pojavljuju pojedinano. Najvei broj steaka pripada vrsti poloenih monolita, koji se pojavljuju u tri forme: ploa, sanduk i sarkofag (sljemenjak). Po brojnosti i obradi, stubovi dosta zaostaju iza osnovnih oblika steaka, a malobrojnost je i posljedica njihovog relativnog kratkog trajanja. Poto je u pitanju novootkrivena nekropola, koja nije bila evidentirana, na njoj je odran visok stupanj autentinosti. Kasnija ukopavanja na nekropoli nisu vrena, kao ni arheoloki ili ostali radovi. Na nominiranom lokalitetu su provedeni svi potrebni dokumentacijski radovi (snimak postojeeg stanja, fotodokumentacija, crtei) te je na taj nain napravljen opseni elaborat zateenog stanja kao podloga svim daljnjim konzervatorskim i restauratorskim zahvatima ili bilo kojim istraivanjima u svrhu boljeg ouvanja i upravljanja ovim lokalitetom. BH Kuarin u Hraniima, Gorade (13) Nekropola sadri 325 steaka. Veina steaka je u formi ploa i sanduka, manji broj sljemenjaka. Ukrasi su vidljivi na 4 steka. Pored ukrasa na jednom sljemenjaku nalazi se natpis, u liter aturi neobjavljen. Poto je u pitanju novootkrivena nekropola, koja nije bila evidentirana, na njoj je odran visok stupanj autentinosti. Kasnija ukopavanja na nekrpoli nisu vrena, kao ni arheoloki ili ostali radovi. Na nominiranom lokalitetu su provedeni svi potrebni dokumentacijski radovi (snimak postojeeg stanja, fotodokumentacija, crtei) te je na taj nain napravljen opseni elaborat zateenog stanja kao podloga svim daljnjim konzervatorskim i restauratorskim zahvatima ili bilo kojim istraivanjima u svrhu boljeg ouvanja i upravljanja ovim lokalitetom.

116

BH Boljuni, Stolac (14) Arheoloki lokalitet Boljuni izabran je izmeu nekoliko desetina lokaliteta sa stecima koji su dokumentovani na teritoriji opine Stolac na osnovu injenice da su u ovoj nekropoli sauvane sve njihove autentine vrijednosti. Od ukupnog broja steaka u opini Stolac 2.319, nekropola u Boljunima sadri ukupno 274 steka, to je ini jednom od najveih nekropola u Bosni i Hercegovini. Steci nekropole Boljuni I i II su izuzetno bogati formama (ploe, ploe sa podnojem, sanduci, sanduci sa podnojem, visoki sanduci, visoki sanduci sa podnojem, sarkofazi (sljemenjaci), sarkofazi sa podnojem, krstovi. Od ovog broja 92 steka su ukraena dok ih je 19 sa natpisima to prua vrijedne historijske podatke i bogat likovni materijal. U najee ukrasne motive spadaju povijene lozice sa trolistovima, kao bordura na vodoravnim stranama ploa ili kao friz na uspravnim stranama sanduka, potom titovi sa maevima i rozete koje se javljaju u vie varijanti. Umjetnika originalnost raznovrsnih motiva pripisana je najplodnijem majstoru ukraavanja steaka Grubau koji je na ovoj nekropoli i sahranjen. Uz njega je radio i dijak Semorad koji je najvjerovatnije sastavljao ili urezivao tekstove nadgrobnih natpisa. Po broju natpisa, Boljuni pruaju historijske podatke i podatke vane za kulturnu historiju Bosne i Hercegovine. U natpisima se spominju imena sahranjenih Bogavca Taraha Boljunovia, umro prije 1477; Radia Vladisalia; Heraka i Radoslava Herakovia koji lee na svojoj plemenitoj; Petra Vukia i njegovog brata i drugih. Neke od tih linosti su i historijski dokumentirane. Dakle, tu su sahranjeni pripadnici grupe Boljuna Vladisalia, koji su pripadali Donjim Vlasima. Na nekoliko steaka potpisao se majstor Gruba, prepoznatljiv po svom umjetnikom izrazu i motivima, dijak (pisar) Semorad i drugi (majstori Mili, Zelija i Dragia i dva dijaka Radoje i Vuk). Smatra se da su Boljuni bili vaan klesarski, tj. umjetniki centar. Iako tanih podataka nema, prema brojnosti steaka pretpostavlja se da se ovdje sahranjivalo od druge polovine XIV do poetka XVI stoljea. U blizini nekropole, 200 m sjeverozapadno i 200 m istono od nje su bila dva kamenoloma, odakle je najvjerovatnije dovoen kamen za izradu steaka. Kamen pokazuje svoju istrajnost, pa je materijalna supstanca nekropole ostala sauvana u svojoj izvornosti u najveem dijelu. Sam poloaj steaka u prirodnom ambijentu koji upotpunjuju stoljetni hrastovi, u neposrednoj blizini srednjevijekovnog bunara, odraava duh prolog vremena srednjeg vijeka. Bunar je o kruglog oblika, promjera 12 m. Takvi bunarevi, graeni na okruglac postoje u stolakom kraju i svi su jo u upotrebi. Ne zna se od kada datiraju u tom kraju.

117

Na nominiranom lokalitetu su provedeni svi potrebni dokumentacijski radovi (snimak postojeeg stanja, fotodokumentacija, crtei) te je na taj nain napravljen opseni elaborat zateenog stanja kao podloga svim daljnjim konzervatorskim i restauratorskim zahvatima ili bilo kojim istraivanjima u svrhu boljeg ouvanja i upravljanja ovim lokalitetom. BH Dolovi u selu Umoljani, Trnovo (15) Antropogeni karakter lokacije je oit iz spomenika koji potjeu jo iz srednjeg vijeka kao i iz kontinuiteta ivljenja u selu Umoljani. Ovo selo je smjeteno na planini Bjelanici, u krajoliku izuzetne ljepote sa visokim stepenom biodiverziteta flore i faune. Nekropola broji 47 steaka (6 ploa, 32 sanduka, 5 visokih sanduka i 4 sljemenjaka). Veina steaka izraeni su od lokalnog kamena, imaju oblik ploe, sanduka i sljemenjaka. Znatan broj steaka ukraavaju realistika i simbolika obiljeja (tordirana vrpca, dvostruka vrpca od cik -cak linija, linije raene u vidu reljefnih ispupenja i udubljenja, loza sa trolistom, loza sa spiralama, stilizirani kri, latinski kri, tit, ma, krug i figuralna predstava kola, tj. posmrtnog kultnog plesa, zatim predstava stiliziranog stabla sa dva para spiralnih zavoja koji se simetrino povijaju te ukras rozete). Arheoloki i drugi radovi nikada nisu obavljeni tako da se moe potvrditi da je nekropola ima visok stupanj autentinosti. Na nominiranom lokalitetu su provedeni svi potrebni dokumentacijski radovi (snimak postojeeg stanja, fotodokumentacija, crtei) te je na taj nain napravljen opseni elaborat zateenog stanja kao podloga svim daljnjim konzervatorskim i restauratorskim zahvatima ili bilo kojim istraivanjima u svrhu boljeg ouvanja i upravljanja ovim lokalitetom. BH Luburia polje, Sokolac (16) Arheoloko podruje predstavlja prostor u kome su ostale sauvane autentine vrijednosti steaka. Njegov poloaj u prostorima Glasinakog polja, odraavaju duh srednjeg vijeka. Nekropola broji ukupno 132 steka a najvie je sanduka i ploa. Nema pouzdanih podataka o vremenu sahranjuvanja na ovoj nekropoli, ali se pouzdano zna da je nekropola nastala na prahistorijskom tumulusu i da na najbolji nain pokazuje kontinuitet sahranjivanja na ovom prostoru. Nova sahranjivanja u nekropoli nisu nastavljena u kasnijim periodima, ali jesu u blizini nekropole gdje se nalaze nisani sa grobovima osmanskih vojnika iz XV stoljea. Danas cijeli ovaj prostor predstavlja zatieno dobro kao pojedinani spomenik. Arheoloki i drugi radovi nikada nisu obavljeni tako da se moe potvrditi da je nekropola ima visok stupanj autentinosti. 118

Na nominiranom lokalitetu su provedeni svi potrebni dokumentacijski radovi (snimak postojeeg stanja, fotodokumentacija, crtei) te je na taj nain napravljen opseni elaborat zateenog stanja kao podloga svim daljnjim konzervatorskim i restauratorskim zahvatima ili bilo kojim istraivanjima u svrhu boljeg ouvanja i upravljanja ovim lokalitetom. BH Potkuk u Bitunji, Berkovii (17) Nekropola Potkuk nalazi se na relativno ravnom terenu. Na nekropoli su dvije velike grupe steaka. Na tom meuprostoru je rasuto nekoliko spomenika. Na junom dijelu nekropole se protee ivica iza koje su dvije manje grupe i jedan usamljen steak. Na sjevernom rubu nekropole takoe su dvije izdvojene manje grupe steaka. Ove dvije manje grupe na sjevernom dijelu nekropole broje od 9 do 15 steaka i vjerojatno su izdvojena porodina mjesta sahranjivanja unutar nekropole. Bez obzira na primijeenu izdvojenost i ove grupe steaka se uklapaju u sistem nekropole na redove. Osim 2 sanduka sa postoljem isklesanih u jednom komadu, 2 sljemenjaka i 5 masivnih ploa, duine i irine preko 2 m te visine do 0.3 m, svi ostali spoenici su u obliku sanduka. Ukraeno je 45 spomenika. Ukrasi su izvedeni u plitkom reljefu, izuzev na nekoliko primjeraka na kojima su uraeni tehnikom urezivanja, to je istaknuto kod opisa pojedinih spomenika. Na ukraavanju spomenika radilo je vie majstora. Najei je prikaz jelena pojedinano ili lova na ovu ivotinju. Prema motivu lova i trenutku zabijanja koplja u njegov vrat, te prema karakteristikama prikaza jelena, oigledno je da je jedan majstor radio ove scene. Vei broj spomenika je dobro klesan i dosta dobro ouvan, ali ih ima ovla oklesanih ili zaobljenih uglova. Nekoliko spomenika je na rubovima odlomljeno. Steci u zapadnom dijelu nekropole su u prosjeku bolje obraeni nego oni na ostalim dijelovima. Arheoloki i drugi radovi nikada nisu obavljeni tako da se moe potvrditi da je nekropola ima visok stupanj autentinosti. Na nominiranom lokalitetu su provedeni svi potrebni dokumentacijski radovi (snimak postojeeg stanja, fotodokumentacija, crtei) te je na taj nain napravljen opseni elaborat zateenog stanja kao podloga svim daljnjim konzervatorskim i restauratorskim zahvatima ili bilo kojim istraivanjima u svrhu boljeg ouvanja i upravljanja ovim lokalitetom. BH Mramorje u Bui, Pale (18) Poto je u pitanju novootkrivena nekropola, koja nije bila evidentirana, na njoj je odran visok stupanj autentinosti. U nekropoli se nalazi 160 steaka i prisutni su svi tipovi. Najvie je sanduka i ploa. Steci su dobre obrade, orijentisani po oba glavna pravca (istok-zapad i sjever-jug), ali veim dijelom u smjeru istok-zapad. Karakteristino za ovu nekropolu je to da su svi nadgrobnici sa postoljem izvedeni iz jednog komada kamena. Veliki broj steaka koji su locirani u centralnom dijelu nekropole 119

postavljeni su na kamen. Karakteristika nekropole su i velike dimenzije jednog sanduka koje iznose 275 x 122 x 20 cm, to predstavlja jedan od najveih srednjovjekovnih evidentiranih nadgrobnika u BiH. Arheoloki niti ostali radovi nisu vreni. Na nominiranom lokalitetu su provedeni svi potrebni dokumentacijski radovi (snimak postojeeg stanja, fotodokumentacija, crtei) te je na taj nain napravljen opseni elaborat zateenog stanja kao podloga svim daljnjim konzervatorskim i restauratorskim zahvatima ili bilo kojim istraivanjima u svrhu boljeg ouvanja i upravljanja ovim lokalitetom. BH Beani, ekovii (19) Nekropola sa stecima u Beanima sadri 138 steaka. Na nekropoli su zastupljena etiri osnovna oblika steaka: ploe, sanduci, sljemenjaci i stubovi u obliku uspravne ploe (pravouglog paralelopipeda) koja se prema gore iri, iji je zavretak na dvije vode, sa ravnim zavretkom i luno zasvoen, zatim stubovi u obliku uspravnog sanduka (pravouglog parale lopipeda) koji se prema gore iri, iji je zavretak na dvije vode, sa ravnim zavretkom, luno zasvoen i sa lunim izboenjem na vrhu. Na sedam spomenika evidentirani su ukrasi polumjeseca i maa. Arheoloki niti ostali radovi nisu vreni. Na nominiranom lokalitetu su provedeni svi potrebni dokumentacijski radovi (snimak postojeeg stanja, fotodokumentacija, crtei) te je na taj nain napravljen opseni elaborat zateenog stanja kao podloga svim daljnjim konzervatorskim i restauratorskim zahvatima ili bilo kojim istraivanjima u svrhu boljeg ouvanja i upravljanja ovim lokalitetom. BH Mramor u Vrbici, Foa (20) U Vrbici, na lokalitetu Mramor (Crkvina), kontinuiranost naseljenosti oituje se u ostacima antikih ploa i srednjovjekovnih nadgrobnika. Od ukupno 211 evidentiranih spomenika, 207 se odnosi na srednjovjeovne ploe, sanduke i sljemenjake, 3 na kasnoantike ploe i 1 na rimsku aru. Na 22 spomenika (3 kasnoantike ploe i 19 steaka) evidentirani su ukrasi friza, manjih krstova, stilizovanog krsta, antropomorfnog krsta, polumjeseca, tapa, maeva, bodea, krugova, vodenice, ruke, rozete, predstave ivotinje i reljefne predstave ljudskih figura. Arheoloki i drugi radovi nikada nisu obavljeni tako da se moe potvrditi da je nekropola ima visok stupanj autentinosti. Na nominiranom lokalitetu su provedeni svi potrebni dokumentacijski radovi (snimak postojeeg stanja, fotodokumentacija, crtei) te je na taj nain napravljen opseni elaborat zateenog stanja kao 120

podloga svim daljnjim konzervatorskim i restauratorskim zahvatima ili bilo kojim istraivanjima u svrhu boljeg ouvanja i upravljanja ovim lokalitetom. BH engia Bara, Kalinovik (21) Arheoloko podruje prestavlja prostor u kome su ostale sauvane autentine vrijednosti steaka. Njegov poloaj u prostorima planinskog masiva Zelengore, odraavaju duh srednjeg vijeka. Sadri sve tipove spomenika karakteristine za oblike steaka. Kao i veina steaka sa podruja opine Kalinovik i ovdje su uglavnom zastupljeni sanduci. U nekropoli se nalazi 35 sanduka, od ega je znatan broj visokih. Veliki broj sanduka je sa postoljem. Sljemenjaka ima est i oni su dosta visoki, to je jedna od karakteristika ove nekropole. Ostatak steaka ine ploe (11 primjeraka). Najzastupljeniji motivi na stecima su; tordirana vrpca i frizovi sa povijenim trolistovima, zatim slijede motivi tita i maa, biljnih stilizacija, krieva u krunim vijencima, ptica, jelena i scena lova na jelene te kola i turnira. Na jednom steku evidentiran je i natpis koji govori da tu lei Stojan Opodinovi. U neposrednoj blizini lokaliteta pronadjen je majdan iz koga je vadjen kamen za ovu nekrpolu. Nema pouzdanih podataka o vremenu sahranjuvanja na ovoj nekropoli, ali se pozdrano zna da na njoj sahranjivanje nije nastavljeno u kasnijim periodima. Danas cijeli ovaj prostor predstavlja zatieno dobro kao pojedinani spomenik, tako i u sastavu Nacionalnog parka Sutjeska. Arheoloki i drugi radovi nikada nisu obavljeni tako da se moe potvrditi da je nekropola ima visok stupanj autentinosti. Na nominiranom lokalitetu su provedeni svi potrebni dokumentacijski radovi (snimak postojeeg stanja, fotodokumentacija, crtei) te je na taj nain napravljen opseni elaborat zateenog stanja kao podloga svim daljnjim konzervatorskim i restauratorskim zahvatima ili bilo kojim istraivanjima u svrhu boljeg ouvanja i upravljanja ovim lokalitetom. BH Ravanjska Vrata, Kupres (22) Nekropola sa stecima Ravanjska Vrata nalazi se na samim Ravanjskim Vratima prolazu, koji spaja Vukovsko i Ravanjsko polje. Nekropola broji ukupno 68 steaka (Donja nekropola 43 steka, a Gornja 25). Najei motivi su vrpce i bordure, rozete, krievi i polumjeseci, a potom se javljaju biljne stilizacije u vidu ljljana, scene lova i kola, ruka s maem, 2 ene, ovjek s konjem, povijena lozica i tordiran kruni vijenac. Na uzvienju Crljenac, na kojem je smjetena Gornja nekropola, nalazi se prahistorijska gradina, a kamenolom za steke bio je u neposrednoj blizini.

121

Arheoloki i drugi radovi nikada nisu obavljeni tako da se moe potvrditi da je nekropola ima visok stupanj autentinosti. Na nominiranom lokalitetu su provedeni svi potrebni dokumentacijski radovi (snimak postojeeg stanja, fotodokumentacija, crtei) te je na taj nain napravljen opseni elaborat zateenog stanja kao podloga svim daljnjim konzervatorskim i restauratorskim zahvatima ili bilo kojim istraivanjima u svrhu boljeg ouvanja i upravljanja ovim lokalitetom. RH Velika i Mala Crljivica, Cista Velika (23) Nominirani lokalitet samo je jedan u nizu od oko 15 lokaliteta sa stecima koji tijekom srednjeg vijeka (14. i 15. stoljee) nastaju uz najvaniju prometnicu u ovom dijelu unutranjosti Dalmacije, izmeu Trilja i Imotskog. Od ovih ali i svih slinih lokacija pregledanih u sklopu pripreme ove nominacije ovaj lokalitet ima najvii stupanj autentinosti iz vie razloga. U prvom redu ovdje bi istakli brojnost sauvanih steaka (102) te injenicu da ih je ukraeno gotovo polovica (49) i to gotovo cijelim repertoarom ukrasa koje nalazimo na stecima (vidi opi dio Opisa, toka 2.a - razliiti oblici krieva, karakteristina pojava polumjeseca i zvijezde, arkade, vegetabilni i geometrijski ukrasi, figuralne predstave od pojedinanih prikaza ljudskog ili ivotinjskog lika do itavih scena kao to su borba, lov i kola). Nadalje, na lokalitetu su zastupljeni glavni oblici steaka: ploe, sanduci i sljemenjaci. Njihov arheoloki kontekst dodatno doprinosi njihovoj autentinosti u prvom redu s obzirom na njihov smjetaj uz komunikaciju, na prapovijesnim tumulima te pokraj bunara s vodom to pokriva veinu mjesta gdje nalazimo steka (vidi toka 2.a opeg dijela Opisa). Arheolokim istraivanjem potvren je kontinuitet u pokapanju na ovom mjestu gotovo neprekinuto od sredine 14. do kraj 17. odnosno poetka 18. stoljea, kada cijelo podruje otprilike dobiva svoj dananji izgled te se dio zemljita koristi kao obradivo zemljite (jedan dio je to sudei prema toponimima bio jo tijekom srednjeg vijeka), dio za ispau a dio (prostor bunara) je javni prostor sela. Razmjetaj vlakog stanovnitva na ovim prostorima te pojavu jedne od vlakih obitelj na natpisima steaka na Crljivici (Kustraii) vaan je za prouavanje i razumijevanje povijesnog konteksta u kojem ovi steci nastaju, posebice za dogaaje tijekom 15. stoljea te borbe lokalnih feudalaca meusobno i s sredinjim vlasti hrvatskougarskog kralja. Nadalje, zastupljenost oblika, pojava razliitih vrsta reljefa te nain njihovog klesanja jasno nad odaju i nekoliko radionica steaka za ije je razumijevanje i praenje ovo jedan od kljunih lokaliteta. Najznaajnija je pri tome radionica kovaa Jurine koji nam je potpisan na jednom od sljemnjaka na oblinjem lokalitetu a koja djeluje na irokom podruju od Sinjske i Imotske krajine (RH) do Kupresa (BH). 122

Na lokalitetu su dijelom izvrena arheoloka istraivanja koju su potvrdila dosadanje pretpostavke o poetku i trajanju groblja te otkrila i dio rimske prometnice uz koju tijekom srednjeg vijeka nastaje ovo groblje. Na nominiranom lokalitetu su provedeni osnovni dokumentacijski radovi (snimak postojeeg stanja, fotodokumentacija, crtei i 3D skeniranje odabranih steaka) te je na taj nain napravljen opseni elaborat zateenog stanja kao podloga svim daljnjim konzervatorskim i restauratorskim zahvatima ili bilo kojim istraivanjima u svrhu boljeg ouvanja i upravljanja ovim lokalitetom. Tijekom 2013. godine izvedena su i konzervatorsko-restauratorska istraivanja radi potrebe utvrivanja samog fizikog stanja steaka te fizikalnih i kemijskih procesa koji utjeu na njihovu ouvanost. Temeljem dobivenih rezultata odluit e se o daljnjem tretmanu ovih spomenika. RH Dubravka/sv. Barbara, Konavle (24) Nominirani lokalitet predstavlja najvei a zasigurno i najsauvaniji lokaliteta sa stecima na podruju Konavala gdje se nalazi oko 40 ovakvih nalazita. Od ovih ali i svih slinih lokacija pregledanih u sklopu pripreme ove nominacije ovaj lokalitet ima najvii stupanj autentinosti iz vie razloga. U prvom redu ovdje bi istakli brojnost sauvanih steaka (90) kao i injenicu da ih je veina sudei prema rasporedu sauvana in situ. injenica je da ih nalazimo u karakteristinim redovima to je jedna od osnovnih znaajki prostorne organizacije grobalja sa stecima (vidi opi dio Opisa, toka 2a). S druge strane groblje je zanimljivo i radi svoga smjetaja uz jednu od glavnih komunikacija od obale prema unutranjosti te u blizini izuzetno vane srednjovjekovne utvrde Sokol i pripadajueg naselja. Stoga je gotovo savreno za daljnje prouavanje ovog odnosa (steciutvrdenaselja). Natpisi na ovom lokalitetu nisu sauvani a i ukraen je znatno manji broj steaka. Meutim, pojedini reljefi (koncentrini krugovi spojeni ravnim linijama) unato svojoj jednostavnosti ovaj lokalitet veu sa slinima koje nalazimo na irokom podruju od dananje Crne Gore (Skadar, Pljevlja) do junih dijelova Hrvatske (Sinj). Time nam se otvara prostor za istraivanje razmjene ideja odnosno irenja i nastanka pojedinih ukrasa i radionica steaka. Povijesni kontekst groblja, odnosno nain dolaska Konavala pod vlast Dubrovake republike te blizina granice sa susjednim dravama tijekom cijele povijesti dodatno doprinosi autentinosti nominiranog lokaliteta. Na lokalitetu su izvrena manja arheoloka istraivanja bez veih rezultata s obzirom da nalaza u grobovima koje bi mogli tonije datirati, nije bilo. Na nominiranom lokalitetu su provedeni osnovni dokumentacijski radovi (snimak postojeeg stanja, fotodokumentacija i crtei) te je na taj nain napravljen opseni elaborat zateenog stanja kao podloga svim daljnjim konzerva torskim i restauratorskim zahvatima ili bilo kojim istraivanjima u svrhu boljeg ouvanja i upravljanja ovim 123

lokalitetom. Tijekom 2013. godine izvedena su i konzervatorsko-restauratorska istraivanja radi potrebe utvrivanja samog fizikog stanja steaka te fizikalnih i kemijskih procesa koji utjeu na njihovu ouvanost. Temeljem dobivenih rezultata odluit e se o daljnjem tretmanu ovih spomenika. CG Grko groblje, abljak (25) Nekropola steaka Grko groblje nalazi se na planini Durmitor oko 200 metara severozapadno od Ribljeg jezera. Predloena nekropola je sauvana u dobrom stanju. Nekropola je nerazdvojni deo pejzaa Durmitora i primer izuzetnog sklada i povezanosti prirodne i kulturne batine. Nekropola sadri sve tipove spomenika karakteristine za oblike steaka a sauvano je 49 spomenika. Natpisi na ovom nalazitu nisu evidentirani. Gotovo polovina spomenika nalaze se tipini ornamentalni motivi. Kulturno dobro je odgovarajue veliine i obima koji reprezentuju izgled srednjovekovnog groblja sa stecima. Prostor na kojem se nalaze srednjovekovni spomenici steci nije u funkciji od poslednjeg sahranjivanja i postavljanja steaka. Ova nekropola je cjelovito ouvane strukture, nepromjenjenog izgleda skoro pola milenijuma. Poseban aspekt nekropole je injenica da je dobro ouvana upravo na osnovu vjerovanja lokalnog stanovnitva da se ne smeju naruavati stara grobalja u cilju zatite ivih. Ustanova Nacionalni park Durmitor svojim pravilima ouvanja prirode utvrdila je visoke kriterijume za zatitu pr iodnih i kulturnih vrednosti u granicama nacionalnog parka. CG ugia Bare, abljak (26) Nekropola steaka ugia Bare nalazi se na planini Durmitor oko 2.230 m sjeveroistono od nekropole Grko groblje (25). Predloena nekropola je sauvana u dobrom stanju. Nekropola je nerazdvojni deo pejzaa Durmitora i primer izuzetnog sklada i povezanosti prirodne i kulturne batine. Nekropola sadri sve tipove spomenika karakteristine za oblike steaka a sauvano je oko 300 nadgrobnih spomenika poznog srednjevjekovnog groblja na prostranoj zaravni. Natpisi na ovom nalazitu nisu evidentirani. Na 23 spomenika nalaze se tipini ornamentalni motivi. Kulturno dobro je odgovarajue veliine i obima koji reprezentuju izgled srednjovekovnog groblja sa stecima. Prostor na kojem se nalaze srednjovekovni spomenici steci nije u funkciji od poslednjeg sahranjivanja i postavljanja steaka. U iroj okolini groblja je lokalni put i crkva s seoskim grobljem koji ne utiu na autentinost ovog groblja.

124

Ova nekropola je cjelovito ouvane strukture, nepromjenjenog izgleda skoro pola milenijuma. Poseban aspekt nekropole je injenica da je dobro ouvana upravo na osnovu vjerovanja lokalnog stanovnitva da se ne smeju naruavati stara grobalja u cilju zatite ivih. Ustanova Nacionalni park Durmitor svojim pravilima ouvanja prirode utvrdila je visoke kriterijume za zatitu priodnih i kulturnih vrednosti u granicama nacionalnog parka. CG Grko groblje, Pluine (27) Nekropola se nalazi se u zaseoku Zagrae u sjeverozapadnom dijelu Crne Gore. Formirana je istono od srednjovekovnog utvrenja Soko grad, u podgrau. Predloena nekropola je sauvana u dobrom stanju i ima 16 steaka. Raeni su od lokalnog kamena. Svi steci pripadaju tipu sanduka ili ploe. Na najveem steku nalazi se natpis u kojem se pominje kristijanin Petko, koji je ivio u Soko gradu u vrijeme vojvode Stjepana Kosae. Sadraj natpisa je istaknuti autentini podatak koji govori da je na ovom groblju sahranjivanje obavljano polovinom 15. veka. Izuzimajui intenzivno djelovanje protoka vremena koje je uslovilo starenje materijala i oblikovanja te uticaj prirodnih uslova i sila, nekropole steaka Grko groblje u Pluinama, izvorno je ouvana, posebno s aspekta kulturnog konteksta nastanka, trajanja i sadanje pozicije u prostoru ukljuujui oblik, materijal, tehniku i tradiciju. RS Mramorje, Peruac, Bajina Bata (28) Arheoloko nalazite Mramorje izabrano je izmeu trideset lokaliteta sa stecima koji su dokumentovani na teritoriji Bajine Bate na osnovu injenice da su na njemu sauvane autentine vrednosti steaka. Poloaj nalazita na obali reke Drine i celokupan prirodni ambijent odraavaju duh srednjeg veka. Arheoloko nalazite sadri sve tipove spomenika karakteristine za oblike steaka: plou, sanduk, slemenjak, usadnik ili stub, a sauvano je 88 spomenika. Natpisi i ornamentalni reljefi nisu zabeleeni na spomenicima. Istraivanjem porekla kamena koje je sprovedeno u cilju izrade dokumentacije utvrena su najmanje dva mesta u blizini iz kojih je vaena stena krenjakog porekla. Spomenici su obraeni dobrom tehnikom glaanja povrine ili iskucavanjem sitnozrnim ekiem. Sahranjivanje se obavljalo u 14. i 15. veku, a ne postoje pouzdani pokazatelji da je sahranjivanje obavljano i u kasnijem periodu bez postavljanja nadgrobnih obeleja. Naknadni kontinuitet deava se najranije krajem 18. i tokom 19. veka kad se istono od groblja sa stecima formira novo groblje sa kamenim nadgrobnim obelejima tipinim za noviji period. Danas ceo prostor nije u funkciji sahranjivanja ve je zatieno kulturno dobro unutar turistikog naselja. 125

Arheoloko iskopavanje i istraivanje sondanog karaktera obavljeno je 2010. godine, a autentinost datovanja potvrdio je oteeni nalaz novca iz polovine 15. veka (rezultati iskopavanja nisu obja vljeni). Raiavanje i ureenje nalazita, kao i ienje i ispravljanje spomenika koji su najjvie utonuli obavljeno je 2011. godine. Ovim postupkom nije naruena autentinost spomenika i samog groblja. Pre raiavanja ovaj prostor bio je zanemaren i neprepoznatljiv, a sad odrava sve osobine groblja sa stecima na teritoriji rasprostiranja. Spomenici su usled klimatskih uslova bili oteeni, tako da je paljivim konzervatorskim postupkom obnovljen njihov dobar izgled, a za ovaj postupak korieni su savremeni materijali po svetskoj metodologiji konzervacije kamena. Okruenje srednjovekovnog groblja sa stecima se promenilo kad je krajem 18. i u toku 19. veka formirano naselje Peruac. kao to je reeno, prostor istono od srednjovekovnog groblja korien je za zahranjivanje, a u iroj okolini obrazovano je naselje. injenica da se arheoloki park sa stecima nalazi u turistikom regionu planine Tare i reke Drine, kao i da se u okolnim naseljima takoe nalaze dobro ouvana groblja sa stecima svedoi o visokom stepenu autentinosti ovog predloenog dobra za nominaciju. RS Mramorje, Rastite, Bajina Bata (29) Arheoloko nalazite Mramorje u Rastitu izabrano je pored Mramorja u Perucu izmeu trideset lokaliteta sa stecima koji su dokumentovani na teritoriji Bajine Bate na osnovuj injenice da su na njemu sauvane sve autentine vrednosti steaka. Poloaj nalazita, zapravo dva manja groblja sa stecima, meusobno udaljena 500 metara u ivopisnom prirodnom ambijentu odraava duh srednjeg veka. Arheoloko nalazite sadri sve tipove spomenika karakteristine za oblike steaka a sauvano je ukupno 68 spomenika. Natpisi na spomenicima nisu evidentirani. Na manjem broju spomenika nalaze se tipini motivi polumesec i zvezde, krst i ma. Istraivanjem porekla kamena, koje je sprovedeno u cilju izrade dokumentacije, utvren je majdan udaljen oko 150, zapravo 650 metara od mesta gde su steci postavljeni. Autentinost ovog majdana pored nauno potvrene vrste kamena jo bolje ilustruje nekoliko ouvanih stena koje su iseene u bloku na nain kako se to radilo u srednjem veku (vidi deo 1a opis dobra tehnika izrade steaka). Spomenici su obraeni dobrom tehnikom glaanja povrine ili iskucavanjem sitnozrnim ekiem. Sahranjivanje se obaljalo u 14. i 15. veku, mogui pokazatelj da je sahranjivanje obavljano i u 16. veku je promena pravca postavljanja jdnog broja steaka, priblino u pravcu sever -jug u odnosu na uobiajeni istok-zapad. Od poslednje sahrane na ovom groblju ovaj prostor nije bio u funkciji, zapravo

126

u 20. veku raspodelom parcela deo prostora ima funkciju vonjaka, a drugi deo je bio zarastao u umu. Arheoloko raiavanje i ureenje nalazita, kao i ienje i ispravljanje spomenika koji su najvie utonuli obavljeno je 2012. godine. Ranije pomereni spomenici su ureeni na izdvojenom delu nalazita a u neposrednoj blizini spomenika koji su ostali in situ. Ureenjem je stavljen akcenat na autentini izgled srednjovekovnog groblja. Postupak konzervacije nije uraen na povrini spomenika. Okruenje srednjovekovnog groblja sa stecima praktino se nije promenilo ni kad je u toku 19. veka formirano naselje Rastite. Autentina vrednost srednjovekovnog groblja povezana je sa ambijentom izvanredno ouvane prirode planine Tare i sa malim seoskim naseljem. RS Grko groblje, Hrta, Prijepolje (30) Arheoloko nalazite Grko groblje u selu Hrta izabrano je izmeu dvadeset lokaliteta sa stecima koji su dokumentovani na teritoriji Prijepolja na osnovu injenice da su na njemu sauvane autentine vrednosti steaka. Nalazite koga ine dva manja groblja sa stecima, meusobno udaljena 100 metara nalazi se u planinskom ambijentu koji odraava duh srednjeg veka. Arheoloko nalazite sadri tipove spomenika karakteristine za ovu teritoriju, a sauvano je ukupno 77 spomenika. Natpisi na ovom nalazitu nisu evidentirani. Na jednom broju spomenika nalaze se ornamentalni motivi kao ti su heraldika obeleja, oruje, krst, arhitektonski arkade, vegetabilni i razliiti ukrasni motivi. Ovo je groblje sa najvie isklesanih reljefa na teritoriji gde se steci rasprostiru u Republici Srbiji. Istraivanjem porekla kamena koje je sprovedeno u cilju izrade dokumentacije utvren je majdan udaljen oko 1200 metara od mesta gde su steci postavljeni, a u vizuelnom kontaktu sa nekropolo m. Ovaj majdan pored nauno potvrene vrste kamena poznat je po legendi o ovom potesu koja se moe povezati s vaenjem kamena. Pojedini spomenici su obraeni dobrom tehnikom glaanja povrine a veina je doraena grubim iskucavanjem. Sahranjivanje se obavljalo u 14. i 15. veku. Mogui pokazatelji da je sahranjivanje obavljano i u 16. veku je promena pravca postavljanja jednog broja steaka, priblino u pravcu sever-jug u odnosu na uobiajeni istok-zapad. Od poslednje sahrane na groblju ovaj prostor nije bio u funkciji. Arheoloko raiavanje i ureenje nalazita obavljeno je 2013. godine. Ureenjem je stavljen akcenat na autentini izgled srednjovekovnog groblja. Postupak konzervacije nije uraen na povrini spomenika.

127

Naselje Hrta u kojem se nalazi srednjovekovno groblje je manje seosko naselje formirano krajem 18. veka. Zaseoci su postavljeni u iroj okolini groblja sa stecima, a celokupni prostorni ambijent odraava jedinstvo prirode, naselja i kulturnog dobra koje je predloeno za ovu serijsku nominaci ju. 3.1.e Zatita I Management Bosna i Hercegovina, Crna Gora, Hrvatska i Srbija (u daljem tekstu: drave uesnice) pristupile su pripremi serijske meudravne nominacije nekropola sa stecima to podrazumjeva i uspostavu koordiniranog sistema izrade nominacijskog dosijea i pojedinanih planova upravljanja serijskom nominacijom. Predstavnici institucija: Komisija za ouvanje nacionalnih spomenika BiH, Ministarstvo civilnih poslova BiH, Ministarstvo kulture Crne Gore, Ministarstvo kulture Republike Hrvatske i Ministarstvo kulture i informisanja Srbije potpisali su 02.11.2009. godine Pismo namjera na pripremi zajednikog projekta Nominacija nekropola sa stecima srednjovjekovnih nadgrobnika za upis na Listu svjetskog naslijea UNESCO. Pravna zatita 30 nekropola sa stecima osigurana je zakonskim regulativama koje se primjenjuju u dravama uesnicama, kao i meunarodnim konvencijama koje su drave ratifikovale. Iako djeluju razliiti pravni i administrativni sistemi za zatitu i upravljanje kulturnim naslijeem u dravama, oni osiguravaju najvii stupanj zatite svim dijelovima ukljuujui i buffer zone meudravne serijske nominacije. Odgovornost za upravljanje meudravnim serijskim dobrom dijele sve drave uesnice za one dijelove koji se nalaze na njihovim teritorijama, dok mehanizam za koordinaciju osigurava meudravno koordinaciono tijelo. U cilju uspostave operativnog koordiniranog sistema upravljanja meudravnim serijskim dobrom, a u skladu sa Pismom namjera (2010) i preporukama Svjetskog komiteta za naslijee (32. Sjednica, Quebec, Kanada, 2008), drave uesnice imenovale su koordinatore za izradu nominacijskog dosijea i plana upravljanja. Koordinatori ine meunarodno koordinaciono tijelo koje je odgovorno za pripremu plana upravljanja zasnovanog na zajednikim principima i ciljevima (zajednika vizija, konzervatorske prakse i principi, razvoj turizma sa slinim pristupima; jednak pristup upravljanja okruenjem i okolinskim faktorima; jednaka ideja odrivog razvoja). Nakon upisa dobra na Listu svjetskog naslijea formirano meunarodno koordinaciono tijelo bie odgovorno za poslove koordinacije zajednikog upravljanja svim komponentama meudravnog serijskog dobra (zadaci i odgovornosti koordinacionog tijela utvreni su Planom upravljanja). Subjekti meunarodnog sistema zatite su drave uesnice, odnosno njihove institucije, iji su predstavnici lanovi meunarodnog koordinacionog tijela.

128

Pravna zatita svih komponenti meudravne serijske nominacije oslanja se na meunarodne principe i standarde utvrene konvencijama i poveljama, koje su drave uesnice ratifikovale i njihovu provedbu osiguravaju putem svojih dravnih zakona. Obaveza drave lanice na ijoj teritoriji se nalazi predmetno dobro je osiguranje svih uslova za zatitu i ouvanje dobra za sljedee generacije. Ove mjere provode se prvenstveno vlastitim naporima i finansijskim sredstvima drava potpisnica Konvencije. Meunarodna pomo i saradnja prua se u sluaju da obim potrebnih sredstava prevazilazi mogunosti drave. Meunarodna akcija predstavlja dopunu napora uinjenih na nacionalnom planu (lan 4. Konvencije o zatiti svjetske kulturne i prirodne batine (UNESCO, 1972). U sklopu planova upravljanja predloeni su i novi obrazovni i informativni programi o znaaju steaka. Tabela Pregled meunarodnog sistema zatite naslijea u dravama lanicama
Pravni instrumenti Konvencija o zatiti kulturnih dobara u sluaju oruanog sukoba (UNESCO, Den Hag, 1954.) potpisani Bosna i Hercegovina (1985) Hrvatska (2002) Crna Gora ( proslijeen instrument sukcesije 2007) Srbija (1956) Bosna i Hercegovina (1985) Hrvatska (1993) Crna Gora ( proslijeen instrument sukcesije 2007) Srbija (1973) Bosna i Hercegovina (1985) Hrvatska (1993) Crna Gora ( proslijeen instrument sukcesije 2007) Srbija (1974) Bosna i Hercegovina (2009) Hrvatska (2004) Crna Gora (2011) Srbija (2008) Bosna i Hercegovina Hrvatska (2002) Crna Gora (2008) Srbija (2008) Bosna i Hercegovina (2009) Hrvatska (2007) Crna Gora (2008) Srbija (2011) Bosna i Hercegovina (2009) Hrvatska (2007) Crna Gora (2008) Srbija (2010)

Konvencija o mjerama zabrane i spreavanja nedozvoljenog uvoza, izvoza i prenosa vlasnitva kulturnih dobara (UNESCO, Pariz, 1970.)

Konvencija o zatiti svjetskog kulturnog i prirodnog naslijea (UNESCO, Pariz, 1972.)

Evropska konvencija o zatiti arheolokog naslijea, revidirana (Vijee Evrope, Valletta, 1992.) Konvencija o evropskim krajolicima (2000.)

Konvencija o zatiti i unapreenju raznolikosti kulturnih izraza (UNESCO, Pariz, 2005.) Okvirna konvencija o vrijednosti kulturnog naslijea za drutvo (Vijee Evrope, Faro, 2005.)

Konvencija o zatiti kulturnih dobara u sluaju oruanog sukoba (UNESCO, Den Hag, 1954.) odnosi se na zatitu kulturnog naslijea u sluaju oruanog sukoba i katastrofa. Naroito se prim jenjuje na inventarizaciju svih lokaliteta.

129

Sve drave uesnice u sklopu planova upravljanja za nekropole sa stecima obavezuju se da e poduzeti mjere u cilju potivanja preporuka Konvencije, a koje se posebice odnose na arheoloke nalaze sa nekropola sa stecima (Konvencija o mjerama zabrane i spreavanja nedozvoljenog uvoza, izvoza i prenosa vlasnitva kulturnih dobara (UNESCO, Pariz, 1970). Okvir za jaanje meunarodne suradnje i solidarnosti u duhu partnerstva, posebno u cilju poboljanja sposobnosti zemalja u razvoju da zatite i promiu raznolikost kulturnih izraza i potvrivanju vanosti veze izmeu kulture i razvoja za sve zemlje zasniva se na Konvenciji o zatiti i unapreenju raznolikosti kulturnih izraza (UNESCO, Pariz, 2005). Posebno mjesto u osiguranju sistema zatite dobra imaju i evropski opti akti: Evropska konvencija o zatiti arheolokog naslijea, revidirana (Vijee Evrope, Valletta, 1992.) i Evropska konvencija o zatiti arheolokog naslijea (Vijee Evrope, London, 1969.) obvezuje drave da e, sredstvima koja su prihvatljiva za dravu, uspostaviti pravni sistem zatite arheolokog nasljea i primjenjivati mjere fizike zatite (konzervacije i odravanja, po mogunosti in situ), te raditi na prikupljanju i irenju znanstvenih informacija i podizanja javne svijesti. Izabrani lokaliteti sa svojim sredinjim i buffer zonama ouvane su prostorne cjeline u skladnom prirodnom ambijentu. U irem okruenju sve intervencije koje je ovjek u novijem periodu nainio odraavale su se na nain da su graditeljske i prirodne vrijednosti isprepletene sa srednjovjekovnim spomenicima i ine harmoninu cjelinu. Iz svega navedenog, osim znanstvene i spomenike vrijednosti steaka, proizlazi i njihova ira drutvena te potencijalna ekonomska vrijednost. Lokal no stanovnitvo, ali i ira drutvena zajednica prepoznaje i prihvata ovaj segment kulturne batine kao naroito vrijedan. Ouvanost srednjovekovnih grobalja sa stecima prepoznata je u zakonodavnim merama svih drava koje su predloile svoja srednjovekovna groblja za nominaciju. Ovaj aspekt podravaju prostorno i regulaciono planiranje, kao i planovi upravljanja (20132023) koje su sve drave pripremile u cilju kvalitetne i celovite zatite, konzervacije i prezentacije steaka kojima se ova podruja prepo znaju kao mesta turistikog potencijala sa korienjem postojeih resursa i bez izgradnje novih objekata u zatienoj okolini. Ovaj dokument obezbeuje racionalno upravljanje dobrima i odravanje izvanrednih vrednosti nominovanih dobara. 3.2. Komparativna analiza Koliko god bili povezani s opom srednjovjekovnom sepulkralnom praksom i ranijim prapovijesnim i antikim tradicijama ukopavanja i oznaavanja grobova, pojedine karakteristike steaka izdvajaju ove spomenike iz ukupnog korpusa europske srednjovjekovne batine. Kroz te karakteristike, a radi se o 130

brojnosti, bogatstvu oblika i ukrasnih motiva te pojavi natpisa, jo jednom emo ukazati na specifinost steaka usporeujui ih sa slinim kulturnim dobrima i spomenicima. Prema posljednjim sustavnim popisima na teritoriju etiri drave ukljuene u ovaj projekt sauvano je oko 70 000 steaka. Meutim, ak su i tijekom pripreme ove nominacije otkriveni novi lokaliteti sa stecima pa je osnovano pretpostaviti da je broj ovih sauvanih nadgrobnih spomenika vei od slubenog. Upravo zbog njihove brojnosti, uzimajui u obzir sve zajednike karakteristike, steci predstavljaju zaseban korpus u ukupnom evropskom srednjovjekovnom naslijeu. Po brojnosti i bogatstvu ukrasa a dijelom i po funkciji steke je mogue usporediti s hakarima (u prijevodu kameni kri) u Armeniji, kamenim spomenicima najee u obliku uspravne izrazito bogato dekorirane ploe (dok se steak javlja u najmanje 5 osnovnih oblika s brojnim varijacijama). Hakari nastaju u vremenu od 9./10. do 17. stoljea s tim da je vrhunac njihove proizvodnje razdoblje izmeu 12. i 14. stoljea. Osnova svake dekoracije hakara je kri oko kojeg se po prilino strogom principu niu razliiti reljefi od geometrijskih i vegetabilnih preko ivotinjskih i apstrak tnih figura do ljudskih prikaza. Ipak razlozi njihova podizanja su razliiti i pokrivaju sve od obiljeavanja grobnog mjesta do posvete odreenih prostora ili uspomene na pojedine vane dogaaje. Od svih srednjovjekovnih nadgrobnih spomenika upravo se hakari najprije mogu usporediti sa stecima, najvie po brojnosti dok po ostalim karakteristikama (vrijeme nastanka, oblici, likovna rjeenja dekoracije) ta usporedba funkcionira djelomino. Rauna se da je na prostoru Armenije sauvano oko 40000 50000 hakara. Radi svega navedenog 2010. godine su uvrteni na UNESCO-vu listu nematerijalne svjetske batine (Armenian cross-stones art. Symbolism and craftsmanship of Khachkars). Slinu razvojnu liniju, kao steci i hakari, prate i irski visoki ili biblijski krievi. Usporedba tu funkcionira na vie razina od injenice da su jedni i drugi sastavni dio krajolika u kojem se nalaze ali i njegove antropologije do bogatstva dekorativnih elemenata koji na ovim spomenicima dolaze do punog izraaja. Usporedba poiva i na batinjenu ranijih tradicija s obzirom da irski krievi u sebi sublimiraju prastare keltske motive i tradicije sa specifinom kranskom simbolikom i ornamentikom pa su kao i steci postali zatitnim znakom osebujnog kranstva i sepulkralne prakse. Razli ka je u injenici da se irski krievi izrauju znatno ranije od steaka (tijekom ranog srednjeg vijeka i nema ih kasnije od 12. stoljea) te da ne oznaavaju uvijek grobove ve su vezani za niz posveenih mjesta (samostani, crkve, mjesta odravanje pojedinih obreda i svetkovina, oznake granica itd.) to se javlja i kod steaka ali kao proizvod kasnijih tradicija i narodnih vjerovanja. Razlog tolikoj brojnosti hakara ali i irskih krieva treba traiti u nekoliko smjerova. U prvom redu radi se o spomenicima koji su imali vie (prije nabrojanih) funkcija dok je steak imao iskljuivo nadgrobno obiljeje. Isto tako, sami hakari se javljaju uz krae prekide od 10. do 17. stoljea (a negdje ih izrauju i danas ali kao rezultat obnovljene tradicije) dok su steci ogranieni na vrijeme od 13. do poetka 16. stoljea. Uzimajui u 131

obzir sve slinosti izmeu irskih krieva, steaka i hakara, specifino naslijee te kontekst vremena i prostora, ustanovit emo skladno proimanje opih i autohtonih kulturnih formi. Svoj u brojnost steci moraju zahvaliti injenici da su prihvaeni kao svojevrsni univerzalni nadgrobni spomenici koje kao obiljeje groba prihvaaju svi slojevi drutva, od onih skromnijih i siromanijih preko nieg i vieg plemstva do crkvenih velikodostojnika (posebno onih iz redova Crkve Bosanske), banova i kraljeva. Pod stecima se pokopavaju svi oni koji ih mogu priutiti u bilo kojem obliku bez obzira na drutveni poloaj, vjersku ili etniku pripadnost. Pri tome sama veliina steka i njegova ukraenost ne moraju biti od presudne vanosti za odreivanje drutvenog poloaja njegovog vlasnika. Slijedei primjeri dovode steke u vezu s razvojem ostalih srednjovjekovnih nadgrobnih spomenika. Naime, primjetno je da su steci istaknutih pojedinaca, posebice iz kruga bosansko-humskog visokog plemstva (Pavle Radinovi, Sandalj Hrani/Stjepan Vuki-Kosaa) i kraljevske obitelji (Tvrtko I. Kotromani), iako monumentalni, bili ukraeni vrlo jednostavno ili ak neukraeni. Steak kneza Pavla Radinovia stajao je unutar obiteljskog groblja na otvorenom, na Pavlovcu kod Sarajeva, gdje se nalazio vei broj izuzetno kvalitetno klesanih steaka bez ukrasa i natpisa koji odgovaraju specifinostima klesarskih radionica sredinje Bosne. Oito je da je u ovom sluaju presudna bila ista monumentalnost nadgrobnog spomenika. Zanimljivo je ovdje napomenuti, u smislu daljnje komparacije, kako je na istom lokalitetu ispod steaka pronaeno nekoliko kamenih sarkofaga izdubljenih u obliku ljudskog tijela (pronaenih na jo nekoliko lokaliteta u BiH) a koje takoer nalazimo diljem srednjovjekovne zapadne Europe. S druge strane bosanski kralj Tvrtko I. (1353 1391) najvjerojatnije je bio pokopan pod masivnim neukraenim sljemenjakom s postoljem u franjevakoj crkvi sv. Nikole u Milima (Arnautovii) kod Visokog (BiH). Isto tako je i s velikim vojvodom Sandaljem Hraniem (ili njegovim neakom hercegom Stjepanom Vukiem Kosaom) pokopanim pod sljemenjakom s postoljem u crkvi u epan polju (CG). Isti je sluaj i s bosanskim tepijom (dvors kim slubenikom) Batalom antiem koji je pokopan u svom mauzoleju (u Turbetu kod Travnika), u kamenom sarkofagu smjetenom u zidanoj grobnici nad kojom je stajao neukraeni sljemenjak sa postoljem. Njegov mauzolej bio je oslikan freskama. Iako bi se pretpostavljeni steak kralja Tvrtka I. Kotromania moglo dovesti u vezu s ve spomenutim karakteristikama klesarskih radionica regije sredinje Bosne ipak se svi ovi primjeri mogu promatrati u svjetlu formiranja vladarskog groba, kako na europskom istoku tako i na zapadu. injenica je da je vladajua klasa tijekom srednjeg vijeka (plemstvo, crkveni velikodostojnici, kraljevske obitelji) sebi mogla priutiti raskonije nadgrobne spomenike ije pojedine elementa nalazimo na stecima. Tijekom ranog srednjeg vijeka obnavlja se (ili nastavlja) antika praksa pokapanja u kamene sarkofage koji su odigrali najvaniju ulogu u procesu nastanka sljemenjaka (toka 2.b Evolucija oblika). Za 132

primjere moemo uzeti one iz najblie okolice, odnosno iz dalmatinskih gradova Zad ra, Splita i Kotora. U sarkofagu s Crkvine u Biskupiji kod Knina (RH) moda je bio pokopan hrvatski knez Branimir (kraj 9. stoljea) ali sigurno netko iz tadanje vladajue klase. Pretpostavlja se da su i kasniji hrvatski kraljevi bili pokopani u sarkofage s natpisima (od kojih je sauvan onaj kraljice Jelene 2. polovica 10. stoljea) u kraljevskom mauzoleju u crkvi sv. Stjepana na Otoku u Solinu (RH). Dapae, sudei prema skromnim arheolokim istraivanjima u samoj Bosni i Hercegovini postojali su i ukop i u kamene i drvene sarkofage istovremeni stecima, sa ili bez steka kao nadzemnog obiljeja. Meutim, tijekom 11. i 12. stoljea nastupaju krupne promjene u konceptu grobnog spomenika. Na zapadu Europe javljaju se kameni nadgrobni spomenici tipa effigy ili gisant koji svoj vrhunac doivljavaju tijekom naredna dva stoljea. Radi se o ploi koja pokriva grob i na kojoj je u niskom ili viskom reljefu prikazan pokojnik (ili njegov idealizirani prikaz) u leeem stavu. Od 13. stoljea ta ploa pokriva kameni sanduk ili sarkofag s tijelom pokojnika. Prikaz pokojnika tada moe stajati i na jednoj od stranica poklopca sarkofaga. Dapae, tijekom srednjeg vijeka razvija se i tip oltara gotovo identian ovoj vrsti grobnica s prikazom leeeg sveca na jednoj od stranica poklopca. Sanduk (ili sarkofag) se ukraava heraldikim, arhitektonskim (arkade), vegetabilnim ali i figuralnim motivima u reljefu od kojih neki spadaju u sam vrh gotike (ali i renesansne umjetnosti) kada se i datira veina ovih spomenika. U ovakvom tipu grobnice, koja se sastoji od zidane grobne rake ispod zemlje, pseudosarkofaga iznad zemlje pokrivenog ploom s prikazom pokojnika, pokopana su i tri bosanska kralja (Stjepan Ostoja, Tvrtko II. Tvrtkovi i Stjepan Toma) u mauzoleju na Bobovcu (BiH). U toj injenici treba vidjeti i razvoj ceremonije vladarskog ukopa od steka do ovakvog tipa grobnice a koja je pod utjecajem zapadnoeuropskog srednjovjekovlja (kraljevske ploe s Bobovca su vjerojatno izraene u ugarskim radionicama i to od specifinog kamena koji se nalazi u okolici Budimpete i Ostrogona) U smislu ukraavanja a posebice upotrebe arkada na bonim stranama, ove spomenike donekle moemo usporediti sa stecima (vidi toka 2.a Ukrasni motivi) s tim da je osnova razlika u injenici da se oni postavljaju gotovo iskljuivo u crkve i samostane te da ih mogu priutiti samo bogatiji pojedinci. Na manjem broju steaka-sljemenjaka, koncentriranim u podruje istone Bosne, nalazimo rustikalne prikaze leeih pokojnika s prekrienim rukama. Na europskom istoku, iji utjecaji na ove prostore dolaze direktno iz centra ali i preko srednjovjekovne srpske drave te s bizantskog juga Italije, takoer postoji relativno kanoniziran tip raskonijeg nadgrobnog spomenika koji od 11. i 12. stoljea podiu plemii, vladari i njihova obitelj te crkveni velikodostojnici. Na ovim prostorima takvi se spomenici susreu u prvom redu u zadubinama (crkve s manastirima) srpskih vladara iz dinastije Nemanjia od koji su neki i na Listi svjetske batine: Studenica (WHL 389), Sopoani (WHL 96), Deani (WHL 724bis). Svaka od ovih crkava je zamiljena kao mauzolej, dakle grobnica u najirem smislu, s jasno utvrenim pravilima o poloaju pojedinih 133

grobova koja proizlaze iz strogog shvaanja crkvenog prostora. Nadzemno obiljeje nad grobnicama nemanjikih vladara imalo je oblik monumentalnog sarkofaga. Ovaj sarkofag izgubio je prvobitnu namjenu i pretvoren je u spomeniko obiljeje a sama grobnica s tijelom pokojnika se nalazila ispod njega (vidi toka 2.b Povijesni kontekst pojave i razvoja steaka). Sarkofag u srednjovjekovnoj Srbiji konstruiran je od etiri ploe (kamen, mramor) koje formiraju pravokutni sanduk zatvoren niskim monolitnim poklopcem zakoenih strana. Sarkofag nije bio ukraen niti je postojao natpis. U ranoj fazi, do posljednje etvrtine 13. stoljea, sarkofazi su klesani bez postolja, a nakon toga s postoljem u obliku greda-okvira. Slike izvedena u fresko tehnici na zidu iznad sarkofaga, koje esto prikazuju pokojnike, sastavni su dio nadgrobnog spomenika (kao u sluaju mauzoleja spomenutog tepije Batala antia). U smislu mogunosti da pojedinac sebi priuti steak kao nadgrobni spomenik ilustrativno je nekoliko podataka iz tog vremena o organizaciji i trokovima pogreba. Najvaniji je onaj iz 1377. godine o organizaciji pogreba Vlaha Priboja Papalia (pripadnika nieg plemstva) u okolici Sinja (RH). Naime, trokovi pogreba koji je vjerojatno ukljuivao i izradu steka iznosili su oko 40 srebrnih libara. Za ilustraciju: godinji prihodi pojedinih sela s tog istog podruja iznosili su oko 60 srebrnih libara. U isto vrijeme prosjean pogreb u Splitu kotao je oko 48 libara a za cijenu od 40 libara mogla se dobiti obiteljska grobnica u crkvi franjevakog samostana u ibeniku (RH). Mogunost usporedbe steaka s ostalim jednostavnijim i skromnijim srednjovjekovnim nadgrobnim spomenicima znatno je olakana jer je takvih spomenika sauvano znatno vie te su u jaoj vezi sa stecima. Povezanost je tolika da je esto nemogue jasnije odrediti pravce meusobnih utjecaja kao i odluiti radi li se o steku ili ovoj drugoj vrsti spomenika. Tu se najprije misli na kamene nadgrobne ploe, formu nadgrobnog spomenika koji je tijekom srednjeg vijeka (posebice od 13. do 16. stoljea) prisutan u cijeloj Europi pa i na podruju rasprostiranja steaka. S njima steci najee dijele oblik spomenika (deblja ili tanja ploa) te neke ukrasne motive. Najbolje dokumentirane odnosa tih dviju vrsta nadgrobnih spomenika imamo na prostoru zapadne Srbije te u junim dijelovima Hrvatske (posebice Makarsko i Dubrovako primorje ali i cijela dalmatinska obala i otoci). Na teritoriju Srbije poloene nadgrobne spomenike veinom ine kamene ploe i to od amorfnih oblika do ploa sa zaravnjenom povrinom koje su ukraene razliito stiliziranim predstavama l judske figure klesanim u plitkom reljefu (slinost s grobnicama tipa effigy ili gisant). Jednu od varijanti predstavljaju nadgrobnici kod kojih su bone stranice otklesane du itavog opsega. Na pojedinim primjerima ovakvog tipa ploe na gornjoj povrini nalaze se isklesni kri ili ma. Trea varijanta je poloena ploa sa zakoenim ivicama koje svojim oblikom asociraju na niski poklopac. Takoer na ravnom dijelu gornje povrine na nekim spomenicima nalaze se ornamentalni motivi kao to su krievi, trake il i 134

lozice. Na podruju Hrvatske novija istraivanja su jo jasnije odredila razliku izmeu srednjovjekovne nadgrobne ploe i ploe-steka. Iako vrlo esto koriste sline dekorativne motive (polumjesec i zvijezda, kri te najvie tit s maem) oni su na stecima najee znatno loije klesarske i umjetnike kvalitete. Nadalje, ovakve nadgrobne ploe javljaju se iskljuivo u kontekstu groblja oko crkve ili unutar pojedinih samostana dok sa stecima to nije sluaj. Razlika je i u isto funkcionalnom smislu steak je nadgrobni spomenik ispod kojega se na odreenoj dubini nalazi jednostavna grobna raka dok je ploa nadgrobni spomenik ali i poklopac zidane grobnice koja se nalazi ispod nje. Steke i obine nadgrobne ploe na grobljima nalazimo i zajedno i odvojeno. Meutim, detaljniji odnosi na grobljima na kojima ih nalazimo zajedno nam jo uvijek nisu dovoljno poznati. Ponajvie radi nedostatka sustavnijih arheolokih istraivanja te preciznijih datacija. Kao ilustracija tih zamrenih odnosa posluit e nam dva primjera. Pod nadgrobnim ploama pokopani su lanovi najmonije obitelji hrvatskog srednjovjekovlja, ubia -Bribirskih, u obiteljskom mauzoleju u samostanu sv. Marije na Bribiru (RH). Bribir je smjeten dosta duboko u zaleu Jadranske obale da bismo tamo mogli oekivati klasine steke. Ploe su jednostavno ukraene stiliziranim prikazom orlovog krila (obiteljski grb) te nemaju natpisa. S druge strane, pripadnici crnogorske vladarske obitelji Crnojevia pokopani su pod vrlo jednostavno ukraenim ploama stecima (s natpisima) u Bogorodiinoj crkvi manastira Kom na istoimenom otoku u Skadarskom jezeru (CG). Iako po svojim ukrasima izuzetno bliski stecima koje nalazimo na prostoru od Crne Gore do junih dijelova Hrvatske, ove su ploe ovdje u svojstvu nadgrobne ploe tj. poklopca grobnice kakve susreemo u crkvama i samostanima jadranske obale i otoka. Natpisi na stecima predstavljaju poseban fenomen, iako ih je u odnosu na broj steaka sauvano malo (najvie na prostoru BiH). Ovi specifini natpisi odraz su pismenosti koja je obuhvaala gotovo sve slojeve drutva, ponajvie plemstvo i crkvenu vlast. Natpisi su redovito pisani irilicom na domaem (slavenskom) jeziku (ikavicom) a po sadraju su razliiti i podesni za razliite vrste klasifikacija. Ovaj izuzetno vaan aspekt pojavnosti steaka predstavlja organski dio kranske epigrafske kulture srednjovjekovnog europskog prostora. Nadgrobni natpisi svojstveni su srednjovjekovnom zapadu Europe gdje se kleu na nadgrobnim ploama ali i monumentalnijim nadgrobnim spomenicima vladara, plemia i crkvenih velikodostojnika. Na europskom istoku tijekom srednjeg vijeka epitafi su rijetki. Osnovna funkcija nadgrobnog natpisa bila je da u epohi rastueg individualizma sauva uspomenu na odreenu osobu i njezin posebni identitet, to se postizalo navoenjem pokojnikova imena, njegove ivotne dobi, njegova porijekla, rodbine, statusne pripadnosti, posebnih zasluga ali i njegovog svjetonazora. Veliki broj epitafa se obraa prolaznicima s obzirom na smjetaj steaka uz frekventne prometnice to je batinjeno iz antikog Rima. Jo jedan 135

izuzetno vaan element ranijeg naslijea na stecima, oituje se u sintagmi kojom zapoinje najvei broj natpisa na stecima. Radi se o reenici ase lei ovdje lei, koja je zapravo prijevod ranokranskog (kasnoantikog i ranosrednjovjekovnog) hic iacet koju susreemo na veini nadgrobnih natpisa toga vremena. Ipak u neto sloenijim natpisima, veza europskog zapada i steaka oita je kroz pojavu karakteristine reenice: Ja sam bio kako vi jeste, vi ete biti kako jesam ja. Ovu sintagmu nalazimo na natpisima na stecima Vignja Miloevia (Koerin kod irokog Brijega, BH) i Batia Mirkovia (Kopoii kod Ilijaa, BH). Reenica (u razliitim varijacijama) je samo citat i osnovna misao iz popularne srednjovjekovne legende nastale u Francuskoj o susretu trojice ivih i trojice mrtvih. U europskoj nadgrobnoj epigrafiji ovaj se motiv susree od 11. stoljea a sama legenda i njena najvanija reenica su esto motiv za dekoraciju pojedinih crkava di ljem Europe (posebice na freskama). Najpoznatija je Masacciova freska La trinita u crkvi Santa Maria Novela u Firenzi (Italija) nastala oko 1427. godine gdje je ova reenica zapisana na sarkofagu u donjem dijelu freske. Direktnu analogija spomenutim natpisima nalazimo i na natpisu Wiliama Chichelea, erifa i gradskog vijenika Londona i njegove supruge Beatrice, sahranjene oko 1425. godine u crkvi u Northamptonshireu. S druge strane traei analogije na prostorima geografski blie stecima usporedbu je prilino teko provesti. Ovdje mislimo na nadgrobne natpise nastale tijekom razvijenog a naroito kasnog srednjeg vijeka a sauvane u prvom redu u crkvama slobodnih komuna na jadranskoj obali. Naime, sadraj tih natpisa ogranien je na osnovne podatke o pokojniku s godinom roenja i/ili smrti. Njihov jezik je latinski kao i pismo a i forma je vrlo jednostavna dok je na steku to znatno slobodnija, govorna, forma s proznim karakteristikama. Godina roenja i/ili smrti na steku javlja se tek iznimno. Puno veu slinost sa natpisima na stecima pokazuju bugarski (i pojedini srpski) srednjovjekovni nadgrobni natpisi gdje se takoer susree sintagma ase (sije) lei, zaziv sv. Trojstva pa ak i misao o neizbjenosti smrti u smislu reenice: ja samo bio kako vi, vi ete biti kako jesam ja. Meutim, pojava sintagme rab boji ili rab Kristov a posebno injenica da bugarski natpisi biljee datum i godinu smrti (prema starom raunanju vremena od postanka svijeta) ove natpise ipak ini donekle drugaijim od natpisa na stecima. Nadalje je zanimljivo usporediti karakter natpisa na stecima (ali i openito karakter steaka) s nadgrobnim natpisima na runskom pismu nastalima u vedskoj od 4. i 5. do 11. stoljea. I oni kao i ovi na stecima imaju funkciju slavljenja tj. sjeanja na pojedinca a primjetna je i podjela poslova oko postavljanja nadgrobnog spomenika. Jedni podiu (ili izrauju) spomenik a drugi za njega sastavljaju (ili kleu) natpis (vidi toka 2.a Tehnika izrade steaka). Do sada smo steke, tonije njihov karakter, usporeivali s ostalim njima suvremenim nadgrobnim spomenicima. Meutim, komparacija s ostalim vidovima srednjovjekovne umjetnosti otkriva njihovu specifinu povezanost sa srednjovjekovnim svijetom. U prvi plan tu dolaze reljefi steaka. 136

Prikazi ivotinja (realnih i fantastinih) te lova vrlo su esti u europskom kiparstvu romanike i gotike. Posebice tu izdvajamo crkvena proelja te bogato ukraene portale na kojima nalazimo ove motive. Iako je lov vjerojatno najea velikaka razonoda dijelom ima i duhovnu simboliku za koju je teko tvrditi u kolikoj su je mjeri ondanji promatrai razumjeli. Klesanje arkada s figuralnim prikazima (lov, turnir, borba) takoer je prisutno u romanikoj i gotikoj umjetnosti europskog zapada (kiparstvo, slikarstvo, zlatarstvo). Posebno se to odnosi na gotike tordirane arkade. Upotrebom arkada i pojedinih likova koji se javljaju ispred ili iza njih stvara se dojam perspektive i prostora. Iako do toga na stecima tee dolazi jasno je nastojanje majstora-kovaa da pokua na najbolji mogui nain oponaati uzore. A iste je mogao vidjeti u svim veim gradskim sreditima na jadranskoj obali i neposrednom zaleu. Stoga nije ni udno to su steci najbrojniji te najbogatije ukraeni upravo na podruju srednjovjekovnog Huma dananje Hercegovine koja je u neposrednom zaleu jadranske obale. Arhivi hrvatskih gradova na jadranskoj obali (posebice Dubrovnika) prepuni su podataka o majstorima (graditeljima, kiparima i slikarima) koji na poziv hrvatskog te bosanko-humskog (ali i srpskog) plemstva i crkvenih velikodostojnika odlaze raditi s obale u unutranjost. Posebice se to odnosi na vrijeme od 14. do 16. stoljea. Isto tako brojni izvori u tim istim arhivima govore o pojedincima iz unutranjosti koji na kolovanje odlaze na obalu kako bi postali graditelji, kipari, iluminatori rukopisa, zlatari i sl. Neki od njih se koluju kod najpoznatijih primorskih majstora kasne gotike i rane renesanse Jurja Matejevog Dalmatinca, Andrije Aleija, Dujma Vukovia. Nipoto ne tvrdimo da su se ovi ljudi kolovali klesare steaka ve ovdje govorimo o injenici da su kovai na irokom podruju od obale do duboke unutranjosti, mogli vidjeti pojedine motive i prikaze koje su preuzimali te vie ili manje izmijenjene koristili u svom radu, kombinirajui ih sa svojim znanjima te ranijim tradicijama i eljama naruitelja. Jedan od takvih motiva koji je izuzetno est na stecima kao bordura (posebno u junim podrujima) a kojega susreemo na ogromnom broju kiparskih i zlatarskih radova srednjovjekovne umjetnosti je vijugasta lozica s palmetama ili razliitim brojem listova (najee tri). Kao usporedbu navest emo dva srebrna i pozlaena relikvijara s poetka 15. stoljee ukraena ovakvom lozicom koji se uvaju u poznatoj zbirci crkvene umjetnosti u Zadru a koje je gradu poklonila Katrina Hrvatini, ena bosanskog vojvode Sandalja Hrania. U istoj zbirci uvaju se dijelovi relikvijara (14/15. stoljee) s prizorima lova. O vezi steaka i srednjovjekovne umjetnosti donekle govori najvee i najvrjednije ostva renje srednjovjekovnog zlatarstva na istonoj obali Jadrana zadarska krinja sv. imuna. Osim to je i oblikom i dimenzijama slina steku-sljemenjaku, odnosno sarkofagu s dvostrenim krovom, najzanimljivije su dvije injenice vezane za njen nastanak i funkciju. Naime krinju je dala izraditi Elizabeta Kotromani, ker bosanskog bana Stjepana Kotromania i ena najmonijeg vladara na ovim prostorima u drugoj polovici 14. stoljea, ugarsko-hrvatskog kralja Ludovika Anuvinca (vidi 2. b. 137

Povijesni kontekst pojave i razvoja steaka). Jo u 15. stoljeu relikvija tj. tijelo sv. imuna nije lealo u krinji vee se ona nalazila iznad njega kao svojevrsni nadgrobni spomenik, kao steak iznad groba. Sline paralele mogli bi nadalje uspostavljati izmeu steaka i ostalih vidova umjetnosti. U znanstvenoj literaturi se opravdano postavilo pitanje o povezanosti reljefa na stecima i tzv. lovakih tepiha odnosno srednjovjekovnih tapiserija s prizorima iz lova, koje su vrlo est sadraj velikakih dvorova. U vezi s tim su i drvene krinje 15. i 16. stoljea (posebice one sjevernoitalske proizvodnje) koje sa stecima dijele pojedine prizore kao to su turniri, lov, povorke ratnika, fanatastine ivotinje itd. Slino je i s iluminiranim rukopisima, domaeg i stranog pod rijetla, gdje nalazimo izuzetno bogat svijet likovnih prikaza od onih iz svakodnevnog ivota do duboko simbolikih i fantastinih. Pojedine scene iz tzv. Luttrellovog psaltira koji se uva u British Library (jednog od najpoznatijih srednjovjekovnih iluminiranih rukopisa oko 1335. godine), posebice one iz svakodnevnog ivota kao to je npr. odlazak na turnir, imaju svoje jasne pandane i na stecima. Ma koliko postojala velika mogunost da su majstori -kovai imali uzore u njima dostupnim i vidljivim djelima crkvene i dvorske umjetnosti ipak moramo uzeti u obzir injenicu da su oni sami posjedovali vlastita znanja bazirana i na ranijim tradicijama. Veina kovaa slijedila je zakonitosti pojedinih lokalnih stilova ili umjetnikih kola, dok su oni ueniji poznavali osnovne principe ikonografije, perspektive i sl. Njihove radionice i njihov utjecaj danas su sve jasnije prepoznatljivi. Ipak, utjecaj bilo kojeg oblika crkvene i dvorske umjetnosti ostaje uglavnom na razini detalja koje kova prihvaa i primjenjuje na svoj nain stvarajui pri tome originalan i specifian umjetniki izriaj svojstven vremenu i kontekstu srednjeg vijeka. 3.3. Izjava o univerzalnoj vrijednosti Kratka sinteza Serijska nominacija srednjovjekovnih nadgrobnih spomenika steaka obuhvaa izbor od 4100 steaka na 30 nekropola (od ukupno oko 70 000 steaka na oko 3300 lokaliteta) na teritoriju etiri drave: Bosna i Hercegovina, Republika Hrvatska, Crna Gora i Republika Srbija. Trideset odabranih lokaliteta s podruja etiri dananje drave predstavljaju najbolje sauvan i originalan umjetniki izriaj ovog vida srednjovjekovne sepulkralne umjetnosti te se preko njih nastojalo pokazati sve karakteristike pojavnosti steaka. Steci su srednjovjekovni nadgrobni kameni spomenici koje susreemo na gotovo cijelom podruju Bosne i Hercegovine, u zapadnim dijelovima Srbije i zapadnim dijelovima Crne Gore te sredinjim odnosno junim dijelovima Hrvatske. Vjerojatno se javljaju u drugoj polovici 12. stoljea odnosno tijekom 13. stoljea. Meutim, sigurno je da se najintenzivnije izrauju tijekom 14. i 15. stoljea dok 138

u 16. stoljeu s konfensionalnim diferenciranjem grobalja ova vrsta nadgrobnih spomenika polako nestaje. Prema oblicima u kojima ih se izrauje dijele se u nekoliko osnovnih tipova: ploa, sanduk, sljemenjak, stup i kriina-krstaa. Spomenuti osnovni oblici mogu dolaziti u vie razliitih varijanti s uvijek prepoznatljivom osnovnom formom a na pojedinim grobljima se nalaze i spomenici amorfnog oblika. Umjetniko oblikovanje steaka oituje se u formi i ukrasu tj. reljefima. Osnovnu umjetniku kvalitetu steaka predstavljaju ukrasi izvedeni u dvije klesarske tehnike. Najea tehnika je niski reljef dok je graviranje odnosno urezivanje ili plitki reljef dosta rjea tehnika. Reljefi bi se mogli podijeliti u nekoliko skupina: socijalni i religiozni simboli (razliiti oblici krieva, orue, oruje, mladi mjesec i zvijezde, antropomorfni ljiljani, solarni motivi itd.) figuralne predstave (prikazi mukaraca i ena, borba, turniri, lov, povorke ljudi, tzv. posmrtna kola, prikazi ivotinja) te brojni vegetabilni i geometrijski ornamenti. Natpisi na stecima predstavljaju poseban fenomen iako ih je u odnosu na broj steaka sauvano malo (najvie na prostoru BiH) Njih sastavljaju a moda i kleu dijaci a odraz su pismenosti koja je obuhvaala gotovo sve slojeve drutva, ponajvie plemstvo i crkvenu vlast. Natpisi su pisani irlicom, a po sadraju su uistinu razliiti i mogu se podijeliti dvije osnovne skupine: vjerski ili religiozni i svjetovni (koji se opet dijele u manje skupine zavisno o veliini i sadraju). Ovaj izuzetno vaan aspekt pojavnosti steaka predstavlja organski dio kranske epigrafske kulture srednjovjekovnog europskog prostora. Kriterij (ii) Srednjovjekovni nadgrobni spomenici steci kroz 30 odabranih lokaliteta s podruja etiri dananje drave predstavljaju najbolje sauvan i originalan umjetniki izriaj ovog vida srednjovjekovne sepulkralne umjetnosti. Na prostorima na kojima nastaju i razvijaju se, odraz su proimanja razliitih ku lturnih utjecaja koje u tom vremenu (13. do 16. stoljea) nalazimo na ovim prostorima a koji veinom pripadaju latinskom zapadu ali i bizantskom istoku. Ipak veinu njihovih reljefa (koji su upeatljivi aspekt njihove pojavnosti), ma koliko bili odmaknuti od slubenih kanona, ipak moemo itati kroz razliite sastavnice ope europske srednjovjekovne kulture (plemike, crkvene i narodne) odnosno romanike i posebno gotike umjetnosti. S druge strane, ova specifina kultura duboko je povezana s znatno ranijim, prapovijesnim, antikim i ranosrednjovjekovnim tradicijama. Prapovijesne i antike tradicije se ponajvie oituju u odabiru mjesta gdje ih se postavlja te u pojavi odreenih vrsta simbolikih reljefa. injenica je da steci veim 139

dijelom oznaavaju groblja na redove koje u europskoj arheologiji pratimo od ranog srednjeg vijeka i tzv. seobe naroda. Razmjena razliitih vrijednosti posvjedoena je i kroz pokapanje pripadnika svih drutvenih slojeva pod steke i to bez obzira na njihovu tadanju etniku i politiku pripadnost na prostoru najmanje tri srednjovjekovne drave te nekoliko slobodnih komuna uz Jadransku obalu. Arheoloki gledano, nalazi u grobovima ispod steaka prostor kojim se bavimo ponovo prikazuju kao gotovo jedinstveni kulturni horizont. Posebnu vrijednost predstavlja tzv. interkonfesionalnost odnosno injenica da se pod stecima pokapaju pripadnici sve tri srednjovjekovne kranske zajednice na ovim prostorima katolike crkve, pravoslavne crkve, Crkve bosanske. S obzirom na njihove vanjske k arakteristike istonog i zapadnog hrianstva steke svake od njih nije mogue razlikovati budui da se na sebi svojstven nain odmiu od slubenih umjetnikih kanona i stvaraju originalan izriaj temeljen na prihvaanju odnosno mijeanju tih razliitih kulturnih utjecaja. Kriterij (iii) Iako uronjeni u srednjovjekovnu europsku kulturu te povijesni kontekst i specifinosti podruja na kojima ih nalazimo, s tragovima ranijih utjecaja (prapovijesnih, antikih i ranosrednjovjekovnih) steci po nekoliko svojih aspekata ostaju jedinstvena pojava u srednjovjekovnoj europskoj umjetnikoj i arheolokoj batini. Kroz 30 odabranih lokaliteta nastojalo se pokazati sve karakteristike njihove pojavnosti. Gavna specifinost je upravo brojnost kakva nije zabiljeena u Europi oko 70 000 dokumentovano evidentiranih spomenika! Nadalje, izrazita karakteristika je i razliitost oblika. Danas su nam poznati slijedei osnovni oblici: ploa, sanduk, sljemenjak, stub, krstaa-kriina. Na izabranim lokalitetima u sklopu ove nominacije zastupljeni su svi navedeni oblici. Meutim, svaki od njih dolazi u razliitim inaicama to ponajvie ovisi o mogunostima majstora-klesara te eljama vlasnika steaka odnosno naruitelja. Njihovi reljefi predstavljaju izvanredno svjedoanstvo srednjovjekovne kulture koja je nestala a iji su steci esto i jedini trag. Razlog tome je nevjerojatno bogatstvo reljefa razliitih sadraja - prizori iz svakodnevnog ivota, simboliki i religiozni prikazi, dekorativni detalji. Pojava razliitih natpisa dodatno pridonosi njihovoj specifinosti s obzirom da se radi o izuzetnim spomenicima srednjovjekovne pismenosti koja zahvaa gotovo sve slojeve drutva a danas funkcionira na vie razina od povijesnog izvora do prouavanja razliitih kulturnih i drutvenih utjecaja. Sami steci su nadalje i jedinstveni proizvod povijesnog konteksta odnosno dogaaja koji obiljeavaju srednji vijek jugoistone Europe. Razvoj srednjovjekovnih drava (hrvatsko-ugarske, bosanske i 140

srpske), rast slobodnih komuna na obali (u prvom redu Dubrovnika), uspostavljanje feudalnih regula i vazalnih odnosa, pojava viih i niih slojeva plemstva, jaanje uloge razliitih crkvenih vlasti, pojava Osmanskog carstva te sve drutveno-politike i ekonomske relacije koje obiljeavaju srednji vijek svakako se ogledaju i u nastanku, razvoju i kraju produkcije ove vrste spomenika. Kriterij (vi) Srednjovjekovni nadgrobni spomenici steci od nastanka a posebice od vremena od kada ih se vie ne izrauje (poetak 16. stoljea) pa sve do danas duboko su ukorijenjeni u razliite obiaje i vjerovanja. Takvi procesi postoje unato svojevrsnom prekidu povijesnog pamenja i batinjenja ovih spomenika to je ponajvie izazvano razliitim migracijama tijekom kasnog srednjeg i ranog novog vijeka. Stoga fenomeni vezani uz steke (nazivi lokaliteta, praznovjerja, narodna tradicija, prie) pokazuju nekoliko vrlo slinih obrazaca koje susreemo na itavom prostoru njihova rasprostiranja to nam i dalje govori o jedinstvenosti ovog kulturnog fenomena. Na cijeloj teritoriji rasprostiranja steaka zabiljeen je niz naziva grobalja kojim su iskazani potovanje i divljenje prema monumentalnim dimenzijama spomenika, njihovoj starosti i reljefnim predstavama (Divsko groblje, Maete, Mramori-Mramorje, Grko groblje, Tursko groblje, Kaursko groblje). Narodna pria i bajka stoljeima crpi motive iz srednjevjekovnog vitekog miljea koji je isklesan na stecima pripisujui njihovo klesanje i postavljanje fantastinim biima (vilama, divovima), dovodei ih u vezu s legendarnim ratovima i sukobima itd. Nadalje, ak i znanstveno istraivanje steaka ukazuje na posebnost ovih spomenika kao i prostora na kojemu ih nalazimo. Tijekom dugog razdoblja od gotovo 150 godina (tonije od druge polovice 19. stoljea) koliko traje znanstveno i institucionalno zanimanje za njih svjedoci smo sueljavanja razliitih miljenja i stavova u arheolokoj, povijesno umjetnikoj i povijesnoj intrepretaciji. Epigrafika i reljefi steaka znaajno su utjecali i na suvremenu knjievnost i ostale vidove umjetnosti. Inspirativnu temu predstavljali su i predstavljaju steci za kipare (Boko Kuanski), slikare (Mario Mikuli, Mirko Kujai, Zdravko Ani, Lazar Drljaa, Ibrahim Novali, Danko Brki, Gabrijel Jurki, Petar ain, Virgilije Nevjesti, Devad Hozo, Nedim Tahirovi, Seid Hasanefendi), pjesnike (Mehmedalija Mak Dizdar, Skender Kulenovi, Petar Gudelj, Janko Bubalo, Ivan Kordi, Kemal Mahmutefendi), filmske stvaraoce (Jan Beran), pisce (Miroslav Krlea) i fotografe (Too Dabac, Dragutin Resner, Ado ahbaz).

141

Integritet Izbor trideset srednjovekovnih nekropola sa stecima koje su predloene za ovu serijsku meudravnu nominaciju napravljen je u skladu sa kriterijuma koji se odnose na integritet nekropola i autentinost nadgrobnih obeleja. Celokupnost izabranih nekropola po sledeim aspektima je osnovni preduslov za izbor nekropola: stanje ouvanosti spomenika, mere zatite koje se primenjuju u dravama na ijoj teritoriji se nalaze nekropole sa stecima i vizuelno estetski kriterijum koji se odnosi na poloaj nekropola u prirodnom ili drugom vidu okruenja. Svih 30 predloenih lokaliteta sa stecima sauvani su in situ i u dobrom su stanju. Opredeljene granice core i buffer zona u potpunosti uvaju jedinstvenost celine srednjovekovnih grobalja s okolinom koja ga okruuje i ini njihov objedinjeni prostor. Utvrena zona zatite ire okoline dobra koje je nominovano obezbeuje da su srednjovekovna groblja sa stecima dobro zatiena i obezbeena staranjem o nalazitu. Ouvanost srednjovekovnih grobalja sa stecima prepoznata je u zakonodavnim merama svih drava koje su predloile svoja srednjovekovna groblja za nominaciju. Ovaj aspekt podravaju prostorno i regulaciono planiranje, kao i planovi upravljanja koje su sve drave pripremile u cilju kvalitetne i celovite zatite, konzervacije i prezentacije steaka kojima se ova podruja prepoznaju kao mesta turistikog potencijala sa korienjem postojeih resursa i bez izgradnje novih objekata u zatienoj okolini. Drave koje su predloile nekropole sa stecima u okviru svoje delatnosti zatite kulturnog naslea obezbedie odgovarajue programe i aktivnosti koji bi trebalo da doprinesu optimalnoj zastiti steaka od prirodnih i klimatskih faktora. Autentinost Steci predstavljaju autentini oblik nadgrobnog obeleja u periodu od 13. do kraja 15. veka na gotovo cijelom podruju Bosne i Hercegovine, u zapadnim dijelovima Srbije i zapadnom delu Crne Gore, te sredinjim odnosno junim dijelovima Hrvatske. Predloena groblja sa stecima, njihov arheoloki i povijesni kontekst, raznolikost tipova nadgrobnih spomenika, ukrasa kao i sadraj natpisa predstavljaju autentine aspekte pojave i prouavanja steaka. Groblja u sklopu ove serijske nominacije imaju najvii stupanj autentinosti meu grobljima sa stecima te su stoga i izab rana za ovu Nominaciju. Verodostojnost steaka odraava se kroz sepulkralnu umjetnost srednjeg vijeka unutar uticaja zapadnoevropske i vizantijske kulture, kao i autohtonog kulturnog i istorijskog razvoja tadanjih srednjovekovnih drava na Balkanskom poluostrvu. Steak kao grobni spomenik objedinjuje dva inae odvojena koncepta srednjovekovne kulture visoku (dvorsku ili kleriku) i puku kulturu. U isto 142

vreme na ovim nadgrobnim obelejima objedinjena je misao o kraju ljudske egzistencije korienjem i promanjem paganskih i kranskih motiva i izraza. Natpisi upotpunjuju kompleksnu umjetnost steaka. U najveem broju groblja sa stecima se nalaze udaljena od naselja u predelima izuzetnih prirodnih lepota. Za ova groblja moe se rei da se i dalje nalaze u ambijentu kakav je bio u srednjovekovnom periodu. Steci i u svojoj najsloenijoj formi isklesani su od jednog komada stene. Na njima se ogleda vetina i zanatsko umee tadanjih klesara. Kamen od kojih su steci klesani i mesta za vaenje kamena nalazili su se u blizini nekropole, veoma retko je kamen dopremljen iz udaljenih majdana. Centralni balkanski region obiluje stenama krenjakog porekla te je ovo i najea vrsta kamena od kojih su izraeni steci. Zahtjevi za zatitu I upravljanje Pravna zatita 30 nekropola sa stecima osigurana je zakonskim regulativama koje se primjenjuju u dravama uesnicama, kao i meunarodnim konvencijama koje su drave ratifikovale. Iako djeluju razliiti pravni i administrativni sistemi za zatitu i upravljanje kulturnim naslijeem u dravama, oni osiguravaju najvii stupanj zatite svim dijelovima ukljuujui i buffer zone meudravne serijske nominacije. Odgovornost za upravljanje meudravnim serijskim dobrom dijele sve drave uesnice za one dijelove koji se nalaze na njihovim teritorijama, dok mehanizam za koordinaciju osigurava meudravno koordinaciono tijelo. Pravna zatita svih komponenti meudravne serijske nominacije oslanja se na meunarodne principe i standarde utvrene konvencijama i poveljama, koje su drav e uesnice ratifikovale i njihovu provedbu osiguravaju putem svojih dravnih zakona. Izabrani lokaliteti sa svojim sredinjim i buffer zonama ouvane su prostorne cjeline u skladnom prirodnom ambijentu. U irem okruenju sve intervencije koje je ovjek u novijem periodu nainio odraavale su se na nain da su graditeljske i prirodne vrijednosti isprepletene sa srednjovjekovnim spomenicima i ine harmoninu cjelinu. Iz svega navedenog, osim znanstvene i spomenike vrijednosti steaka, proizlazi i njihova ira drutvena te potencijalna ekonomska vrijednost. Lokalno stanovnitvo, ali i ira drutvena zajednica prepoznaje i prihvata ovaj segment kulturne batine kao naroito vrijedan. Drave uesnice pripremile su dokument plana upravljanja (20132023) srednjovekovnim nekropolama sa stecima u granicama svojih drava u skladu s postojeim zakonskim i planskim aktima. Ovaj dokument obezbeuje racionalno upravljanje dobrima i odravanje izvanrednih vrednosti nominovanih dobara kroz kvalitetne programe zatite, prezentacije i razvoja kulturnog turizma i formiranja meudravnog puta kulture s temom srednjovekovne istorije i umetnosti. 143

4. STANJE KONZERVACIJE I FAKTORI KOJI UTIU NA DOBRO 4.a Postojee stanje konzervacije U ovom delu prikazano je sadanje stanje 30 srednjovekovnih grobalja s nadgrobnim spomenicima stecima u Bosni i Hercegovini, Hrvatskoj, Crnoj Gori i Srbiji. Predloena groblja uglavnom se nalaze u predelima izuzetnih prirodnih karakteristika, nedirnute prirode, veinom udaljena od naselja i prometnih komunikacija. Prirodno okruenje predstavlja neodvojivu karakteristiku grobalja s stecima. Nadgrobna obeleja steci na grobljima uglavnom su u autentinom nedirnutom poloaju. Pojedini spomenici su utonuli, iskrivljeni ili polegli. Glavna karakteristika povrine spomenika na kojima nije obavljen nikakav postupak ienja i konzervacije su liajevi, mahovina i siva boja usled zaprljanosti. Pojedina groblja su ugroena izniklom umom i nekontrolisanom vegetacijom. etiri groblja su oteena ili neposredno ugroena saobraajnicama magistralnog ili lokalnog karaktera. Na sedam nekropola obavljeni su radovi u vidu raiavanja prostora, ienja i konzervacije spomenika. Drave koje su nominovale trideset nekropola sa stecima posebno su vodile rauna da predloena dobra odraavaju dobro ouvano stanje, da su intervencije u prirodi bile minimalne i da su obavljeni konzervatorski radovi uraeni po usvojenoj metodologiji za konzervaciju kamena. Na svim predloenim nekropolama obavljeno je detaljno dokumentovanje trenutnog stanja groblja i pojedinanih nadgrobnih obeleja. Uraeni geodetski planovi i ostala tehnika i foto dokumentacija omoguavaju da se na osnovu redovnog monitoringa ubudue dobiju pouzdani podaci o promenama kako na povrini koju zauzima nekropola kao celina tako i na pojedinanim stecima. Aktivnosti oko odravanja i ureenja nekropola odreene su planovima upravljanja (20132023) koji su drave uesnice pripremile u granicama svojih drava u skladu s postojeim zakonskim i planskim aktima. Ovaj dokument obezbeuje racionalno upravljanje dobrima i odravanje izvanrednih vrednosti nominovanih dobara kroz kvalitetne programe zatite, prezentaciju i razvoj kulturnog turizma. Dokument plana upravljanja odredio je institucije koje e uestvovati u upr avljanju nominovanim dobrima. Sve odabrane institucije direktno su odgovorne nadlenim Ministarstvima kulture u svakoj dravi koja odobravaju planski okvir i akcioni plan. Nadlene ustanove zatite spomenika kulture obezbeuju struni okvir zatite nominovanih dobara posebnim projektima konzervacije i prezentacije srednjovekovnih nekropola sa stecima.

144

BH Radimlja, Stolac (1) Iako je jedan dio nekropole stradao tijekom probijanja autoceste kroz nekropolu poetkom XX stoljea, moe se rei da je stanje lokaliteta zadovoljavajue, pogotovo ukoliko se u obzir uzme injenica da je proglaenjem prostora nacionalnim spomenikom i utvrivanjem zona zatite i iroke buffer zone zaustavljena divlja gradnja u blizini lokaliteta. Nakon zavretka radova na trajnoj sistematskoj konzervaciji steaka 2010., prema projektu Zavoda za zatitu spomenika u sastavu Federalnog ministarstva kulture i sporta i strune konzervatorsko preparatorske slube Zemaljskog muzeja Bosne i Hercegovine kontrolom je utvreno da su steci na nekropoli Radimlja u dobrom stanju, te da primijenjena hidrofobna zatita veinom dobro podnosi ekstremne vremenske uslove i temperaturne inverzije. Pojava novih pukotina dodatno daje snagu potrebi provoenja plana odravanja lokaliteta, pogotovo ukoliko se uzme u obzir blizina veoma frekventne saobraajnice, a samim tim i rizika aerozagadjenja. Medjutim podruje je i dalje ugroeno gradnjom objekata u neposrednoj blizini te erodiranjem dijela obale rjeice Radimlje. Kompletan lokalitet je 2011. godine geodetski snimljen sa prateim fotografijama pojedinanih steaka, tako da je mogua provedba procesa monitoringa. BH Grka glavica u selu Biskup, Konjic (2) Stanje lokaliteta je zadovoljavajue. Lokalna zajednica odrava prostor nekropole istim od samonikle vegetacije. Iako je izvjestan broj steaka nagnut i manji dio steaka tone, moe se rei da nema njihovog intenzivnijeg pomjeranja i da sadanje stanje u velikom odraava stanje nekropole u vrijeme njenog nastajanja. Steci su u veoj ili manjoj mjeri prekriveni biljnim organizmima (mahovinom i liajevima) od kojih neki imaju loe djelovanje na kamenu strukturu. Kompletan lokalitet je 2011. godine geodetski snimljen sa prateim fotografijama pojedinanih steaka, tako da je mogua provedba procesa monitoringa. BH Kalufi u Krekovima, Nevesinje (3) Stanje lokaliteta nije zadovoljavajue jer je vei broj spomenika stradao od atmosferilija, dok je veliki broj utonuo u zemlju. Nekoliko primjeraka visokih sanduka i sljemenjaka je prevaljeno. Neke ploe i sanduci su okrnjeni i raspucali, a ploe su i prelomljene na dva i vie komada. Steci su u loem stanju i prekriveni su u veoj mjeri biljnim organizmima (mahovinom i liajevima) od kojih vei broj razara strukturu istih, to je znatno vie u odnosu na stanje ez desetih godina XX vijeka, tako da se danas ukrasi na pojedinim stecima jedva prepoznaju.

145

BH Borak u selu Burati, Rogatica (4) Stanje lokaliteta je zadovoljavajue. Nekropola se nalazi u izvornom stanju. Na veini steaka prisutni su biljni organizmi, uglavnom liajevi i mahovina od kojih neki razaraju strukturu kamena, a zasuti su i liem (steci su smjeteni u mladoj hrastovoj umi). Veini steaka nije mogue uzeti dimenzije, jer su djelimino ili u potpunosti utonuli i jako obrasli mahovinom. Ispod velikog broja steaka uoene su iskopane rupe, koje su vjerovatno nainile divlje ivotinje, te su steci i na taj nain ugroeni. Kompletan lokalitet je 2011. godine geodetski snimljen sa prateim fotografijama pojedinanih steaka, tako da je mogua provedba procesa monitoringa. BH Maculje, Novi Travnik (5) Stanje lokaliteta je zadovoljavajue. Poloaj steaka ukazuje da nije bilo njihovog pomjeranja i da je postojee stanje identino izvornom. Nakon zavretka radova na djeliminoj trajnoj sistematskoj konzervaciji steaka 2011., kontrolom je utvreno da su steci na nekropoli Maculje u dobrom stanju. Lokalitet se isti i odrava od samonikle niske vegetacije. Kompletan lokalitet je 2011. godine geodetski snimljen sa prateim fotografijama pojedinanih steaka, tako da je mogua provedba procesa monitoringa. BH Dugo polje na Blidinju, Jablanica (6) Stanje lokaliteta je zadovoljavajue. Nakon zavretka radova na trajnoj sistematskoj konzervaciji steaka, kontrolom je utvreno da su steci na nekropoli Dugo polje na Blidinju u dobrom stanju. Kontrola stanja ouvanosti steaka je vrena i u uslovima ekstremnih vremenskih nepogoda (izuetno jakog vjetra, kia i snijega), kako bi se provjerila djelotvornost hidrofobne zatite. Podruje je skoro potpuno nenaseljeno i u blizini jo uvijek nema objekata koji bi mogli da narue izgled podruja ili da zagrade vizure. Pojedini steci su oteeni usljed dugotrajnih vremenskih uticaja. Na sjeveroistonoj strani veine steaka prisutni su biljni organizmi, uglavnom li ajevi koji razaraju strukturu kamena i prijete trajnim oteenjem dekoracija. Kompletan lokalitet je 2011. godine geodetski snimljen sa prateim fotografijama pojedinanih steaka, tako da je mogua provedba procesa monitoringa. BH Gvozno, Kalinovik (7) Stanje lokaliteta je zadovoljavajue. Iako je na nekropoli uoeno da je veliki broj utonulih steaka, zbog ega se ne mogu u cjelosti sagledati, moe se rei da je nekropola ostala sauvana u izvornom obliku. Da bi se odredio konaan broj ukraenih steaka, neophodno je poduzeti radove na raiavanju nekropole, koji se prije svega odnose na uklanjanje samoikle vegetacije, a zatim i 146

istraivake radove koji bi pruili konane podatke o zastupljenosti i raznovrsnosti dekorativnih motiva. Veini steaka nije bilo mogue uzeti dimenzije, jer su djelimino ili u potpunosti utonuli i jako obrasli mahovinom. Kompletan lokalitet je 2011. godine geodetski snimljen sa prateim fotografijama pojedinanih steaka, tako da je mogua provedba procesa monitoringa. BH Grebnice Bunii u selu Radmilovia Dubrava, Bilea (8) Stanje lokaliteta je zadovoljavajue. Pojedini steci su okrnjeni, oteeni, prevrnuti, dijelom ili u potpunosti utonuli u zemlju. Na stecima se nalaze biljni organizmi (liajevi i mahovina) u veoj ili manjoj mjeri. Dio steaka je obrastao niskim raslinjem i utonuo, zbog ega se ne mogu u cjelosti sagledati. Kompletan lokalitet je 2011. godine geodetski snimljen sa prateim fotografijama pojedinanih steaka, tako da je mogua provedba procesa monitoringa. BH Bijaa, Ljubuki (9) Stanje lokaliteta nije zadovoljavajue. Od ukupnog broja 9 steaka nalazi se ispod nasipa puta (ispod ceste Ljubuki Vid) jedan steak je gotovo amorfan. Usljed djelovanja prirodnih faktora ukrasi su podlegli zubu vremena i nisu vie tako dobro vidljivi. Nekoliko steaka je oteeno (plie ili dublje napukli steci, oteene gornje plohe steaka). Jedan steak obrastao mahovinom, a veim dijelom nekropola obrasla travom i niim raslinjem. Prilikom njenog uklanjanja koritena su hemijska sredstva za koja nije pribavljen certifikat o nekodljivosti na organske materije te je njihova upotreba dovela u pitanje budua arheoloka iskopavanja i integritet zemnih ostataka. Kompletan lokalitet je 2011. godine geodetski snimljen sa prateim fotografijama pojedinanih steaka, tako da je mogua provedba procesa monitoringa. BH Olovci, Kladanj (10) Stanje lokaliteta nije zadovoljavajue. U neposrednoj blizini nema nikakve gradnje. Steci su u relativno dobrom stanju. Izuzetak je sljemenjak ukraen spiralama koji je oteen i njegov fragment lei 5 m istono, uz susjedni steak. Iako su tri steka nagnuta i dva blago utonula, moe se rei da nema njihovog intenzivnijeg pomjeranja i da sadanje stanje u velikom odraava stanje nekropo le u vrijeme njenog nastajanja. Steci su u veoj ili manjoj mjeri prekriveni biljnim organizmima (mahovinom i liajevima) od kojih neki imaju loe djelovanje na kamenu strukturu. Kompletan lokalitet je 2011. godine geodetski snimljen sa prateim fotografijama pojedinanih steaka, tako da je mogua provedba procesa monitoringa.

147

BH Mramor u Musiima, Olovo (11) Stanje lokaliteta nije zadovoljavajue. U neposrednoj blizini nema nikakve gradnje. Uoljivo je tonjenje i pomjeranje veeg broja nadgrobnika, tako da se ne moze sa preciznou utvrditi da li je dananji poloaj steaka izvorni. U dosta sluajeva postolje je jedva vidljivo (veina potonula i zasuta zemljom). Steci su u veoj mjeri prekriveni biljnim organizmima (mahovinom i liajevima) od kojih n eki imaju loe djelovanje na kamenu strukturu., tako da je jedan steak gotovo amorfan (struktura razorena biljnim organizmima). Nekoliko steaka vidno je mehaniki oteeno (plie ili dublje napukli steci, oteene gornje plohe steaka), dok je jedan prevrnut. Kompletan lokalitet je 2011. godine geodetski snimljen sa prateim fotografijama pojedinanih steaka, tako da je mogua provedba procesa monitoringa. BH Stare kue, Donje Breke, Tuzla (12) Stanje lokaliteta nije zadovoljavajue. Izvjestan broj stubova je nagnut, utonuo i prekriven je velikim nanosom zemlje tako da je velika vjerovatnoa da je odreeni broj nadgrobnika skriven ispod nanosa zemlje. Takoer su uoena fizika oteenja tako da je jedan stub prepolovljen usljed korijenja drveta. Steci su u veoj mjeri prekriveni biljnim organizmima (mahovinom i liajevima) od kojih neki imaju loe djelovanje na kamenu strukturu. Kompletan lokalitet je 2011. godine geodetski snimljen sa prateim fotografijama pojedinanih steaka, tako da je mogua provedba procesa monitoringa. BH Kuarin u Hraniima, Gorade (13) Stanje lokaliteta nije zadovoljavajue. Nekropola je lokalnim putem presjeena na dva dijela, tako da je ukupno 30 steaka odvojeno na udaljenosi od oko 40 m od ostatka nekropole (ovaj dio nekropole nalazi se s june strane lokalnog puta). Postojee stanje ne odgovara izvornom stanju poto je veliki broj steaka utonuo ili se nalazi pokriven debelim slojem humusa i lia. Steci su u veoj mjeri prekriveni biljnim organizmima (mahovinom i liajevima) od kojih neki imaju loe djelovanje na kamenu strukturu. Kompletan lokalitet je 2011. godine geodetski snimljen sa prateim fotografijama pojedinanih steaka, tako da je mogua provedba procesa monitoringa. BH Boljuni, Stolac (14) Stanje lokaliteta je zadovoljavajue. Sa sigurnou se moe potvrditi da su obje nekropole ostale u izvornom stanju i ambijentu. Zahvaljujui propisanim mjerama zatite okolina nekropola nije ugroena i upotrebljava se na propisan nain. 148

Na stecima su primjetna oteenja na kamenu, nastala uslijed djelovanja atmosferilija i jedan steak je oteen usljed pada grane sa oblinjeg stogodinjeg drveta hrasta. Steci su u veoj ili manjoj mjeri prekriveni biljnim organizmima (mahovinom i liajevima) od kojih neki imaju loe djelovanje na kamenu strukturu. Tonjenje i naginjanje steaka nisu primjetni. Lokalitet nije zaputen vide se tragovi skorijeg odravanja ili ureenja zelenih povrina i izgraenoj ogradi oko nekropola. Kompletan lokalitet je 2011. godine geodetski sn imljen sa prateim fotografijama pojedinanih steaka, tako da je mogua provedba procesa monitoringa. BH Dolovi u selu Umoljani, Trnovo (15) Stanje lokaliteta nije zadovoljavajue. Steci su izloeni ubrzanom propadanju usljed nedostatka redovnog odravanja. Pojedini steci su okrnjeni, oteeni, prevrnuti, dijelom ili u potpunosti utonuli u zemlju. Lokalitet sa stecima nalazi se na zemljinoj parceli koja nije ograena, to omoguava lokalnom stanovnitvu da navedenu parcelu koristi kao ispau za stoku. Steci su u veoj mjeri prekriveni biljnim organizmima (mahovinom i liajevima) od kojih neki imaju loe djelovanje na kamenu strukturu. Uglavnom gornje plohe ploa su u veoj ili manjoj mjeri oteene (pukle, napukle, plitko popucale). Zapadno od nekropole na udaljenosti oko 500 m na breuljku nalazi se steak, prevrnut, utonuo djelimino i oteen. U njegovoj blizini evidentirani su obrisi graevine, gdje bi se mogla locirati u literaturi spominjana crkva. Zapadno od osamljenog steka na drugom breuljk u udaljenom oko 200 m nalazi se pet steaka, koji su u potpunosti utonuli i obrasli travom i mahovinom. Na navedenom prostoru poslije ratnih deavanja u BiH 19921995. prokopan je i asfaltiran put za selo Umoljane. Podruje nekropole sa oivljavanjem vegetacije obrasta travom, trnjem to dodatno uzrokuje unitavanje steaka. Na lokalitetu sa stecima postoji rizik odrona zemljita sa zapadne strane padine u sluaju daljeg irenja postojeeg puta. Kompletan lokalitet je 2011. godine geodetski snimljen sa prateim fotografijama pojedinanih steaka, tako da je mogua provedba procesa monitoringa. BH Luburia polje, Sokolac (16) Stanje lokaliteta je zadovoljavajue. Nekropola se nalazi u izvornom stanju. Na veini steaka prisutni su biljni organizmi, uglavnom liajevi i mahovina od kojih neki razaraju strukturu kamena. Znatan broj steaka je oteen usljed dugotrajnog djelovanja atmosferilija. Veliki je broj napuklih i utonulih steaka, zbog ega se ne mogu u cjelosti sagledati. Kompletan lokalitet je 2011. godine geodetski snimljen sa prateim fotografijama pojedinanih steaka, tako da je mogua provedba procesa monitoringa.

149

BH Potkuk u Bitunji, Berkovii (17) Stanje lokaliteta nije zadovoljavajue. Pristup podruju, kao i samo podruje zarastao je u samoniklo rastinje i zbog toga je teko prohodno; Steci su oteeni usljed dugotrajnog djelovanja atmosferilija i prisustva biljnih organizama, liaja i mahovina. U neposrednoj blizini nema nikakve gradnje. Kompletan lokalitet je 2011. godine geodetski snimlje n sa prateim fotografijama pojedinanih steaka, tako da je mogua provedba procesa monitoringa. BH Mramorje u Bui, Pale (18) Nekropola se nalazi u dobrom stanju iako su gotovo svi steci obrasli mahovinom u veoj ili manjoj mjeri, a izvjestan broj steaka gotovo u potpunosti utonuo ili prekriven nanosima zemlje. Vei broj steaka je nagnut i tone. Zbog guste ume, lia i utonulosti steaka, postoji mogunost da je broj steaka vei. Kompletan lokalitet je 2011. godine geodetski snimljen sa prateim fo tografijama pojedinanih steaka, tako da je mogua provedba procesa monitoringa. BH Beani, ekovii (19) Nekropola se nalazi u dobrom stanju iako su pojedini steci okrnjeni, oteeni, prevrnuti, dijelom ili upotpunosti utonuli u zemlju. Na stecima se nalaze biljni organizmi (liajevi i mahovina) u veoj ili manjoj mjeri. Dio steaka je obrastao trnjem i utonuo, zbog ega se ne mogu u cjelosti sagledati. Da bi se odredio konaan broj ukraenih steaka, neophodno je poduzeti radove na raiavanju nekropole, koji se prije svega odnose na uklanjanje niskog raslinja i trnja, zatim mahovine te istraivake radove koji bi pruili konane podatke o zastupljenosti i raznovrsnosti dekorativnih motiva. Kompletan lokalitet je 2011. godine geodetski snimljen sa p rateim fotografijama pojedinanih steaka, tako da je mogua provedba procesa monitoringa. BH Mramor u Vrbici, Foa (20) Nekropola se nalazi u dobrom stanju. Pojedini steci su okrnjeni, oteeni, prevrnuti, dijelom ili upotpunosti utonuli u zemlju, Na stecima se nalaze biljni organizmi (liajevi i mahovina) u veoj ili manjoj mjeri. Prostor nekropole je u cjelosti obrastao umom, a pojedini steci su obrasli niskim rastinjem, to je oteavajua okolnost za njihovo tehniko obraivanje. Nakon drugog odlaska na lokalitet oien je prostor oko steaka, tj. otklonjen je humus sa pojedinih steaka, ali ne svih tako da broj steaka obraen ovom odlukom nije konaan. Kompletan lokalitet je 2011. godine geodetski snimljen sa prateim fotografijama pojedinanih steaka, tako da je mogua provedba procesa monitoringa.

150

BH engia Bara, Kalinovik (21) Nekropola se nalazi u izvanrednom prirodnom ambijentu te se moe rei da je dobrom stanju, mada je znatan broj steaka oteen usljed dugotrajnog djelovanja atmosferilija. Steci su veoma ugroeni prisustvom biljnih organizama, liaja i mahovina. Veliki je broj utonulih steaka, zbog ega se ne mogu u cjelosti sagledati. Da bi se odredio konaan broj ukraenih steaka, neophodno je poduzeti radove na raiavanju nekropole koji se prije svega odnose na uklanjanje mahovine, a zatim i istraivake radove koji bi pruili konane podatke o zastupljenosti i raznovrsnosti dekorativnih motiva. Kompletan lokalitet je 2011. godine geodetski snimljen sa prateim fotografijama pojedinanih steaka, tako da je mogua provedba procesa monitoringa. BH Ravanjska Vrata, Kupres (22) Stanje lokaliteta nije zadovoljavajue. Uoljivo je tonjenje i pomjeranje, odnosno prevrtanje veeg broja nadgrobnika, tako da se ne moe sa preciznou utvrditi da li je trenutni poloaj steaka izvorni. Izvjestan broj steaka je prevrnut. Steci su u loem stanju i prekriveni su u veoj mjeri biljnim organizmima (mahovinom i liajevima) od kojih vei broj razara strukturu istih, tako da vei dio ukrasa vie nije vidljiv (ouvan). Usljed djelovanja liaja i mahovine nekoliko steaka je gotovo amorfno (struktura razorena biljnim organizmima). Izvjestan broj steaka vidno oteen (plie ili dublje napukli steci, oteene gornje plohe steaka). Kompletan l okalitet je 2011. godine geodetski snimljen sa prateim fotografijama pojedinanih steaka, tako da je mogua provedba procesa monitoringa. RH Velika i Mala Crljivica, Cista Velika (23) Stanje ouvanosti lokaliteta je zadovoljavajue. Sudei po njihovom rasporedu najvei broj steaka je sauvan in situ. Pretpostavljamo da je jedan manji dio stradao tijekom vremena tako da je mogue da ih je nekada bilo i vie, meutim ne puno vie od sauvanog broja. Najvie problema se trenutano moe oekivati od djelovanja atmosferilija (voda, led) te biolokih faktora (mahovine, liajevi) na povrinu kamena. Kao preduvjet za bilo kakve konzervatorske zahvate na kulturnom dobru izraen je snimak postojeeg stanja lokaliteta te pripadajui elaborat u kojemu je svaki steak detaljno opisan (ali i svi drugi dijelovi lokaliteta). Dio steaka je i skeniran 3D skenerom. Na temelju tako dobivenih podataka izdvojit e se oni najugroeniji kako bi se na njima zapoelo s konzervatorsko-resturatorskim zahvatima uklanjanja ili smanjivanja djelovanja spomenutih agresivnih faktora. Ostali dijelovi lokaliteta su takoer dobro sauvani. Minimalne i jednostavne konzervatorske zahvate potrebno je izvesti na obnovi dijela poruenih suhozida te na 151

prostoru oko spomenutih bunara gdje je takoer potrebno samo obnoviti uruene ili oteene dijelove. Posljednjih nekoliko godina lokalitet se intenzivno odrava u smislu obnove suhozida i uklanjanja raslinja. RH Dubravka/sv. Barbara, Konavle (24) Stanje ouvanosti lokaliteta je zadovoljavajue. Sudei po njihovom rasporedu gotovo svi steci su sauvani in situ. I za ovaj lokalitet je napravljen snimak postojeeg stanja. Snimak je sastavni dio elaborata o stanju lokaliteta na temelju kojega se odreuju daljnji postupci u cilju njegovog ouvanja i obnove. U prvom redu se tu misli na sprjeavanje djelovanja razliitih agresivnih faktora na same steke, odnosno povrinu kamena (voda, led, mahovine. liajevi). Takoer se planira i s obnovom uruenih dijelova suhozida koji okruuje sredinji dio lokaliteta ali i suhozida unutar tzv. buffer zone. Poseban konzervatorski zadatak predstavlja obnova crkvice sv. Barbare koju e provesti Konzervatorski odjel u Dubrovniku. Meutim, radi se o relativno jednostavnom i brzo izvedivom konzervatorskom zahvatu. Naputen i manjim dijelom uruen utvreni vojni objekt na junom rubu buffer-zone se takoer planira obnoviti i koristiti kao centar za posjetitelje s obzirom na pogled prema sredinjem dijelu lokaliteta i itavoj okolici vanoj za razumijevanje nastanka i razvo ja lokaliteta. CG Grko groblje, abljak (25) Nekropola je sauvana u svojoj izvornoj formi i u solidnom je stanju. Od vremena kada lokalno stanovnitvo naputa praksu sahranjivanja pod stecima, nije prisutna ni jedna druga arhitekstonska forma. Najvei dio steaka je sauvano in situ, ali se zapaa da su nadgrobni spomenici pomjereni sa prvobitnog mjesta postavljanja, ili su prevrnuti. Nekropola se nalazi na prirodnom uzvienju i izloena je udarima vjetra, kao i uticajima padavina, koje su u ovom plan inskom kraju posebno izraene. Uslijed slijeganja terena, geolokih prilika, djelovanja atmosverskih padavina, zbog svoje teine i proporcija, neki steci su van mjesta prvobitnog postavljanja, ili su utonuli u zemlju. Najvei problem za ouvanje steaka je nastajanje pukotina, kao i sloj liajeva i mahovina, koje zadravaju vlagu. Naroiti problem je duga zima, kada se vlaga u pukotinama zamrzne. Oteenost steaka je najvea u donjim zonama, gdje su u dodiru sa zemljom, pa im se smanjuje povrina oslanjan ja i dolazi do nestabilnosti. Do sada, nekropola nije arheoloki iskopavana i antropoloki istraivana. U 2010. godini vreno je rekognosciranje sa relevantnom dokumentacijom, obavljeno geodetsko snimanje i izraen arhitektonski plan nekropole sa bafer zonom. 2012. godine je izvreno istraivanje sa aspekta uspostavlja pravne zatite lokaliteta, i tom prilikom uraena dopuna dokumentacije, sa 152

stanjem svakog nadgrobnog spomenika, i stvoren osnov za izradu konzervatorskog projekta i pristupanja konzervatorskim mjerama, u skladu sa propisima koji ureuju zatitu kulturnih dobara. CG ugia Bare, abljak (26) Nekropola je u potpunosti zadrala prvobitnu poziciju i sadraj, jer od perioda kada prestaje praksa sahranjivanja pod stecima, ljudskih intervencija u smislu izgradnje drugih objekata, nema. Sama pozicija nekropole na prirodnom uzvienju, bez rastinja, dovodi do toga da su nadgrobni spomenici izloeni udarima vjetra, kao i uticajima padavina koje su u ovom planinskom kraju posebno izraene. Usljed prirodnih i klimatskih faktora, steci su pomjereni ili prevrnuti, sa prvobitnog leita. Oboreni su mahom ka jugu zbog udara vjetra sa sjevera, zbog toga je mali broj masivnih i visokih steaka ostao na prvobitnom mjestu postavljanja., za razliku od onih niih, tipa ploe i sljemenjaka, koji su na prvobitnom mjestu. Isti faktori su uticali na pojavu pukotina u kamenu, kao i pojavu liajeva i mahovina, razliitih vrsta, u manjem ili veem obimu. Niske temperature tokom zimskog perioda i velika koliina padavina, snijega i kie, pretvaraju vodu u led, koji vremenom poveava svoj volumen i razarajue djeluje na monolit, poveava otvore i pukotine. Do sada, nekropola nije arheoloki iskopavana i antropoloki istraivana. U 2010. godini vreno je rekognosciranje sa re levantnom dokumentacijom, obavljeno geodetsko snimanje i izraen arhitektonski plan nekropole sa bafer zonom. 2012. godine je izvreno istraivanje sa aspekta uspostavljanja zatite lokaliteta, i tom prilikom uraena dopuna dokumentacije, sa stanjem svakog nadgrobnog spomenika, i stvoren osnov za izradu konzervatorskog projekta i pristupanja konzervatorskim mjerama, u skladu sa propisima koji ureuju zatitu kulturnih dobara. CG Grko groblje, Pluine (27) Nekropola steaka je istom obliku, bez dogradnji i upotrebe, od vremena kada je prestala praksa sahranjivanja pod stecima. Stanje pojedinanih steaka je razliito, zbog pozicije nekropole i steaka na njoj. Naime, prirodni uslovi (nadmorska visina, uma, klima, spiranje i uruavanje zemljita sa njene mikrolokacije, korijenje stabala izmeu steaka ili u njihovom podnoju i sl), odsustvo odravanja, ini da je nekropolu ouvalo i uruilo samo vrijeme i prirodni uslovi na datom terenu kao i put koji se nalazi uz nju. Dakle, nekropola i steci na njoj su obrasli u nie i vie rastinje, prekriveni su mahovinom, zemljom, liem, granama i travom. Pojedinano steci su razliitog stanja, od onih u relativno dobrom i stabilnom stanju, do steaka sa odreenim oteenjima. Rekognosciranje terena i istraivanje dijela nekropola sa stecima obavljeno je 2010. godine kada je uraena evidencija pojedinanih steaka nekropole, foto dokumentacija, definisana ua i ira zona zatite, obavljeno geodetsko snimanje i izraen arhitektonski plan nekropole sa granicama bafer zone. U aprilu 2012. godine, za svaki pojedinani steak uraen je opis izgleda, dimenzije, stanja sa mjerama zatite, a 153

krajem iste godine i Elaborat o kulturnoj vrijednosti nekropole. Po uraenim preventivnim mjerama zatite i definisanim mjerama fizike zatite, stekli su se uslovi za izradu Konzervatorskog projekta nekropole. RS Mramorje, Peruac, Bajina Bata (28) Srednjovekovno groblje Mramorje u Perucu se nalazi na visokoj desnoj obali reke Drine na prostoru izmeu puta i reke, na ulazu u naselje Peruac iz pravca Bajine Bate (12 km). Srednjovekovno groblje je zadralo svoju prvobitnu strukturu uprkos promena koje su se desile u poslednja dva veka. Sadanje stanje srednjovekovnog groblja je dobro. U produetku srednjovekovnog groblja sa stecima na zapadu se nalazi groblje iz XVIII veka, iji su pojedini delovi i danas koriste za ukopavanje. S obzirom da ne postoje podaci o starijim naseljima ni ukopavanjima pretpostavljamo da je ovo groblje locirano na do tad nedirnutom mestu. Kontinuitet sahranjivanja pratimo do dananjih dana, ali prostor gde su steci nije bio nauruen novijim ukopima. U XIX veku juno od sakralnog prostora razvija se naselje Peruac. Krajem XIX veka, u vreme poetka razvoja industrijske eksploatacije drvene grae, na obali Drine, 300 metara zapadno od srednjovekovnog groblja i severno od novijeg groblja, podignuta je mala hidrocentrala za potrebe vie strugara koje su radile u Perucu. Saobraajnica je izgradjena 60-tih godina XX veka neposredno uz junu granicu nekropole. Lokalnog je karaktera, povezuje Bajinu Batu s naseljima na planini Tari. Prva faza konzervacije i raiavanja realizovana je u leto 2011. godine. Specijalizovanom mehanizacijom obavljeno je ispravljanje dvanaest spomenika i vraanje u poloaj najblii prvob itnom. Oko svakog spomenika je obavljeno otkopavanje. I neutonuli spomenici bili su zasuti zemljom i napadnuti travom i korovskom vegetacijom. Spomenici su oieni i oprani, pojedini spomenici su rekonstruisani nedostajui delovi. Hortikulturnim ureenjem postignuta je kvalitena vizura sa boljim sagledavanjem sadraja arheolokog nalazita. Postavljena je putokazna tabla sa nazivom arheolokog nalazita. Za arheoloko nalazite Mramorje u Perucu pripremljena je kompletna dokumentacija o zateenom i sadanjem stanju. RS Mramorje, Rastite, Bajina Bata (29) Nekropola Mramorje u Rastitu nalazi se 7 km zapadno od nekropole u Perucu (28), a 19 km od Bajine Bate. Dve nekropole sa stecima, meusobno udaljene 500 metara vazdunom linijom, nalaze se severno od seoske crkve. Srednjovekovno groblje je zadralo svoju prvobitnu strukturu. Promene koje su se desile u poslednja dva veka nisu ugrozile stanje srednjovekovnog groblja sa stecima. Sadanje stanje srednjovekovnog groblja je dobro.

154

Na potesu Gajevi probijen je seoski put preko zapadnog dela nekropole prilikom ega je pet spomenika izmeteno. Put je asfaltiran ali je iskljuivo lokalnog karaktera. Prva faza raiavanja realizovana je u leto 2012. godine. Mlada cerova uma koja je iznikala na prostoru grobalja s stecima je poseena, a gde je to bilo mogue izvadjeni su panjevi i koren. Oko svakog spomenika je obavljeno otkopavanje. I neutonuli spomenici bili su zasuti zemljom i napadnuti travom i korovskom vegetacijom. Spomenici su oieni i oprani od naslaga mahovine i liajeva. Prilikom ovog postupka nisu korieni hemijski preparati. Postavljene su putokazne i informativne table na nalazitu. Za arheoloko nalazite Mramorje u Rastitu pripremljena je kompletna dokumentacija o zateenom i sadanjem stanju. RS Grko groblje, Hrta, Prijepolje (30) Nekropola se nalazi u selu Hrta, 16 km jugozapadno od Prijepolja, u izrazito planinskom podruju, na potesu Gubice. Nekropolu ine Donje i Gornje groblje formirano je na dva uzvienja, meusobno udaljena 100 m, sa spomenicima razmetenim na povrinama dve humke, okruene seoskim putem i potokom. Savremeno naselje Hrta formirano je u XIX veku, u irem okruenju srednjovekovnog groblja. Sadanje stanje srednjovekovnog groblja je dobro. Prva faza raiavanja realizovana je 2013. godine. Oko svakog spomenika je obavljeno otkopavanje. I neutonuli spomenici bili su zasuti zemljom i napadnuti travom i korovskom vegetacijom. Spomenici su oieni i oprani od naslaga mahovine i liajeva. Prilikom ovog postupka nisu korieni hemijski preparati. Za arheoloko nalazite Grko groblje u selu Hrta pripremljena je kompletna dokumentacija o zateenom i sadanjem stanju. 4.b Faktori koji utiu na dobro Tabelarno je prikazana lista moguih pretnji koje se mogu reflektovati na 30 nominovanih srednjovekovnih nekropola sa nadgrobnim obelejima stecima. Reavanje rizika i postupak kvalitetne zatite realizuje se planovima upravljanja (20132023) koji su drave uesnice pripremile u granicama svojih drava u skladu s postojeim zakonskim i planskim aktima.
Prirodni rizici Klimatski faktori; vjetar, kia, snijeg, mraz Negativno djejstvo atmosferilija na fiziku strukturu Negativno djelovanje korozionih produkata iz atmosfere Negativno djelovanje divljih ivotinja Negativno djejstvo samonikle vegetacije (visoke i niske) Negativno djelovanje bionametnika na kamenim povrinama steaka

155

Razvoj, demografski rast Turizam Nedostatak planiranja i planskog ureenja prve zone zatite Arheoloka istraivanja kao faktor rizika Neprimjerena konzervatorska intervencija Nedostatak redovnog odravanja

Uticaj na zaboravljanje tradicionalnih vrijednosti

Rast vegetacije Nakupljanje taloga od korozionih produkata iz atmosfere Skupljanje vode i nastanak pukotina usljed promjene zaremine vode Nepravilan tretman uvanja ili koritenja

Nedostatak

strunjaka,

nedostaci

Neadekvatna institucionalna podrka Nejasna definicija statusa arheolokih ostataka na lokalitetima koji su u privatnom vlasnitvu Nejasni kriteriji za odreivanje zatitnih zona Slaba integracija naslijea u razvojne i provedbene planove Neodgovarajua obuka Podizanje svijesti Nedostatak planova za reagovanje u vanrednim situacijama

postojee zakonske regulative

BH Radimlja, Stolac (1) (i) Pritisak razvoja Glavni problem predstavlja neplanska izgradnja u II stupnju zatite i koja je u suprotnosti sa mjerama zatite odluke o proglaenju. Osim to dovodi u pitanje integritet lokaliteta izgradnjom poslovne zone oko kompleksa u potpunosti bi se izgubio vizuelni identitet prostora. Stavljanjem van snage plana koji je usvojila opcina Stolac ove aktivnosti su obustavljene. Drugi problem predstavlja injenica da preko njega prolazi magistralna cesta s relativno gustim prometom i koja predstavlja jedinu takvu komunikaciju izmedju zapadnog dijela Bosne i Hercegovine sa istonim. Izgradnjom zaobilaznice na postojeoj saobraajnici koja bi ila sjeverno od nekropole i izgradnjom planirane zaobilaznice prema Jadranskom moru, ovaj problem bi bio u potpunosto rijeen. Poljoprivreda koja se odvija na ovom podruju ne ugroava nekropolu. 156

U neposrednoj blizini lokaliteta su locirane djelatnosti kojima se oslobaa otpad u vidu organskih tvari ili maziva. Dislociranjem ovih sadraja problem sa ovim rizikom bi se rijeio. (ii) Pritisak okoline Veina zagaenja dolazi od saobraajnice I privrednih objekata. Utjecaj prometa na same steke kao i na njihov okoli je evidentan. Najevidentinji nepovoljni utjecaj predstavljaju prirodne pojave a radi se u prvom redu o tetnom djelovanju vode na kamen. Ovo se prve nstevno odnosi na pukotine na kamenu koje voda dodatno produbljuje i ispire. Problem predstavljaju i soli koje promjenom volumena u pukotinama kamena izazivanju njegovo pucanje. I sama mineraloko-petrografska svojstva kamena od kojih su izraeni steci mogu se promijeniti ukoliko se promijene makro i mikro ambijentalni uslovi u kojim su se ovi spomenici nali. Uzronici i procesi degradacije kamena mogu biti razliiti i obino su to: Bioloka korozija: prvenstveno se misli na alge (u prakastoj formi), koj e u zajednici sa gljivicama i liajevima imaju tetan efekat po kamene povrine; gljivice (peati na kamenim povrinama) sa algama formiraju osnov za razvoj liajeva, ije je djejstvo najpogubnije za kamen; liajevi (viekomponentne biljke) najtetnije su kalcio kolozne vrste koje su svojstvene za kamen; ugroenje se manifestuje prisustvom ugljen dioksida i sekreta kao rezultata metabolikog procesa (organske i neorganske kiseline), koje nagrizaju povrinu kamena i uzrokuju njegovu koroziju; mahovine (uglavnom ugroavaju porozne kamene povrine gdje se zadrava vlaga); brljan (svojim jakim korijenom prodire u pukotine u strukturi kamena. Hemijska korozija: izazvana interakcijama sumpornog i ugljinog dioksida sa vlagom, dovodi do razobliavanja kamena krenjaka. Neka od oteenja u vidu florescencije, odnosno kristalizacije ili cvjetanja kamena, mogu se manifestovati u vidu nedostajuih dijelova steaka, ili pak nedovrenosti dekorativnih kompozicija, nastala u toku same izrade steaka u originalno vrijeme njihove izrade. Fizika korozija: temperaturne inverzije, kombinovane sa insolacijom i ruom vjetrova karakteristinim za ovo podruje, te propusna mo kamena krenjaka (2,8%) imaju odreeni uticaj na stanje ouvanosti steaka nekropole Dugo polje, ali zasigurno ne takav kao kombinovani uticaj bioloke i hemijske degradacije. Abrazija i erozija: djelovanje vjetra ima efekat konstantnog laganog pjeskarenja, to dovodi do postepenog gubitka dekorativnih kompozicija na povrinama kamena, ukoliko one nisu adek vatno zatiene.

157

Vano problem koji se moe pojaviti je uzgon kapilarnih voda, kao i negativno djelovnje ocjednih voda (problem karakteristian za grobljanske povrine). (iii) Prirodne nepogode i spremnost za rizik (potresi, poplave, poari, itd.) Poari predstavljaju realnu prijetnju za lokaciju, osobito tokom ljetnih mjeseci kada su i najei i tokom proljetnih pripremnih poljoprivrednih radova. Na podruju lokaliteta djeluje vatrogasno drutvo Stolac i Vatrogasna brigada HNK. Lokalitet je lako dostupan svoj raspoloivoj vatrogasnoj tehnici. ire podruje lokacije sa stecima seizmotektonski je aktivno. Koncentracije i pojave potresa velike jakosti ukazuju na stalno prisutnu tektonsku aktivnost. Ipak, potresi ne mogu u bitnoj mjeri fiziki ugroziti spomenike niti se to u dogaalo od kada se konkretnije prati stanje na njima. S obzirom na smjetaj i dosadanje praenje stanja poplave ne predstavljaju prijetnju.Ostale prirodne nepogode nisu zabiljeene. (iv) Pritisak posjetitelja/turizma (v) Broj stanovnika unutar dobra i kontaktne zone Procjena broja stanovnika koji ive unutar dobra: BH Grka glavica u selu Biskup, Konjic (2) (i) Pritisak razvoja Poljoprivreda na ovom podruju nije intenzivna i predstavlja dio lokaliteta. Prostor oko lokaliteta se ne obrauje i koristi se za ispau stoke. Ostalih pritisaka nema. (ii) Pritisak okoline Ovdje su prisutna iskljuivo razaranja prirodnim putem vodom i vegetacijom (alge, liaji i mahovine) te korijenjem visoke vegetacije. (iii) Prirodne nepogode i spremnost za rizik (potresi, poplave, poari, itd.) Poari predstavljaju realnu prijetnju za lokaciju, osobito tokom ljetnih mjeseci kada su i najei i tokom proljetnih pripremnih poljoprivrednih radova. Na podruju lokaliteta djeluje lokalno vatrogasno drutvo i Vatrogasna brigada HNK. Lokalitet je lako dostupan svoj raspoloivoj vatrogasnoj tehnici. Ostale prirodne nepogode nisu zabiljeene. (iv) Pritisak posjetitelja/turizma (v) Broj stanovnika unutar dobra i kontaktne zone Procjena broja stanovnika koji ive unutar dobra: 158

BH Kalufi u Krekovima, Nevesinje (3) (i) Pritisak razvoja Poljoprivreda na ovom podruju nije intenzivna i predstavlja dio lokaliteta. Prostor oko lokaliteta se ne obrauje i koristi se za ispau stoke. Ostalih pritisaka nema. (ii) Pritisak okoline Izdvojenost lokaliteta i njegova udaljenost od naselja i vanijih prometnica su mogunost bilo kakvog zagaenja u tom smislu sveli na minimum. Ovdje su prisutna iskljuivo razaranja prirodnim putem vodom i vegetacijom (alge, liaji i mahovine). (iii) Prirodne nepogode i spremnost za rizik (potresi, poplave, poari, itd.) Prirodne nepogode nisu zabeleene. (iv) Pritisak posjetitelja/turizma (v) Broj stanovnika unutar dobra i kontaktne zone Procjena broja stanovnika koji ive unutar dobra: BH Borak u selu Burati, Rogatica (4) (i) Pritisak razvoja Nema ove vrste pritisaka. (ii) Pritisak okoline Izdvojenost lokaliteta i njegova udaljenost od naselja i vanijih prometnica su mogunost bilo kakvog zagaenja u tom smislu sveli na minimum. Ovdje su prisutna iskljuivo razaranja prirodnim putem vodom i vegetacijom (alge, liaji i mahovine). (iii) Prirodne nepogode i spremnost za rizik (potresi, poplave, poari, itd.) Poari predstavljaju realnu prijetnju za lokaciju, osobito tokom ljetnih mjeseci kada su i najei i tokom proljetnih pripremnih poljoprivrednih radova. Na podruju lokaliteta djeluje lokalno vatrogasno drutvo iz Rogatice. Lokalitet je lako dostupan svoj raspoloivoj vatrogasnoj tehnici. Ostale prirodne nepogode nisu zabiljeene. (iv) Pritisak posjetitelja/turizma (v) Broj stanovnika unutar dobra i kontaktne zone Procjena broja stanovnika koji ive unutar dobra: 159

BH Maculje, Novi Travnik (5) (i) Pritisak razvoja Poljoprivreda na ovom podruju nije intenzivna i predstavlja dio lokaliteta. Prostor oko lokaliteta se ne obrauje i koristi se za ispau stoke. Ostalih pritisaka nema. (ii) Pritisak okoline Izdvojenost lokaliteta i njegova udaljenost od naselja i vanijih prometnica su mogunost bilo kakvog zagaenja u tom smislu sveli na minimum. Ovdje su prisutna iskljuivo razaranja prirodnim putem vodom i vegetacijom (alge, liaji i mahovine). (iii) Prirodne nepogode i spremnost za rizik (potresi, poplave, poari, itd.) Poari predstavljaju realnu prijetnju za lokaciju, osobito tokom ljetnih mjeseci kada su i najei i tokom proljetnih pripremnih poljoprivrednih radova. Na podruju lokaliteta djeluje lokalno vatrogasno drutvo. Lokalitet je lako dostupan svoj raspoloivoj vatrogasnoj tehnici. Ostale prirodne nepogode nisu zabiljeene. (iv) Pritisak posjetitelja/turizma (v) Broj stanovnika unutar dobra i kontaktne zone Procjena broja stanovnika koji ive unutar dobra: BH Dugo polje na Blidinju, Jablanica (6) (i) Pritisak razvoja Poljoprivreda na ovom podruju nije intenzivna i predstavlja dio lokaliteta. Prostor oko lokaliteta se ne obrauje i koristi se za ispau stoke. Ostalih pritisaka nema. (ii) Pritisak okoline Izdvojenost lokaliteta i njegova udaljenost od naselja i vanijih prometnica su mogunost bilo kakvog zagaenja u tom smislu sveli na minimum. Ovdje su prisutna iskljuivo razaranja prirodnim putem vodom i vegetacijom (alge, liaji i mahovine). (iii) Prirodne nepogode i spremnost za rizik (potresi, poplave, poari, itd.) Poari predstavljaju realnu prijetnju za lokaciju, osobito tokom ljetnih mjeseci kada su i najei i tokom proljetnih pripremnih poljoprivrednih radova. Na podruju lokaliteta djeluje lokalno vatrogasno drutvo i Vatrogasna brigada HNK. Lokalitet je lako dostupan svoj raspoloivoj

vatrogasnoj tehnici. Ostale prirodne nepogode nisu zabiljeene. (iv) Pritisak posjetitelja/turizma 160

(v) Broj stanovnika unutar dobra i kontaktne zone Procjena broja stanovnika koji ive unutar dobra: BH Gvozno, Kalinovik (7) (i) Pritisak razvoja Poljoprivreda na ovom podruju nije intenzivna i predstavlja dio lokaliteta. Prostor oko lokaliteta se ne obrauje i koristi se za ispau stoke. Ostalih pritisaka nema. (ii) Pritisak okoline Izdvojenost lokaliteta i njegova udaljenost od naselja i vanijih prometnica su mogunost bilo ka kvog zagaenja u tom smislu sveli na minimum. Ovdje su prisutna iskljuivo razaranja prirodnim putem vodom i vegetacijom (alge, liaji i mahovine). (iii) Prirodne nepogode i spremnost za rizik (potresi, poplave, poari, itd.) Prirodne nepogode nisu zabeleene. (iv) Pritisak posjetitelja/turizma (v) Broj stanovnika unutar dobra i kontaktne zone Procjena broja stanovnika koji ive unutar dobra: BH Grebnice Bunii u selu Radmilovia Dubrava, Bilea (8) (i) Pritisak razvoja Poljoprivreda na ovom podruju nije intenzivna i predstavlja dio lokaliteta. Prostor oko lokaliteta se ne obrauje i koristi se za ispau stoke. Ostalih pritisaka nema. (ii) Pritisak okoline Izdvojenost lokaliteta i njegova udaljenost od naselja i vanijih prometnica su mogunost bilo kakvog zagaenja u tom smislu sveli na minimum. Ovdje su prisutna iskljuivo razaranja prirodnim putem vodom i vegetacijom (alge, liaji i mahovine) te korijenjem visoke vegetacije. (iii) Prirodne nepogode i spremnost za rizik (potresi, poplave, poari, itd.) Poari predstavljaju realnu prijetnju za lokaciju, osobito tokom ljetnih mjeseci kada su i najei i tokom proljetnih pripremnih poljoprivrednih radova. Na podruju lokaliteta djeluje lokalno vatrogasno drutvo iz Bilee. Lokalitet je lako dostupan svoj raspoloivoj vatrogasnoj tehnici. Ostale prirodne nepogode nisu zabiljeene. 161

(iv) Pritisak posjetitelja/turizma (v) Broj stanovnika unutar dobra i kontaktne zone Procjena broja stanovnika koji ive unutar dobra: BH Bijaa, Ljubuki (9) (i) Pritisak razvoja Saobraajnica koja prolazi kroz lokalitet predstavlja jedini njen problem. Njenim dislociranjem prestao bi razlog ugroenosti ove nekropole. (ii) Pritisak okoline Utjecaj prometa na oblinoj ceste na same steke kao i na njihov okoli je eviden tan. Ovdje su takoer prisutna razaranja steaka prirodnim putem vodom i vegetacijom (alge, liaji i mahovine). (iii) Prirodne nepogode i spremnost za rizik (potresi, poplave, poari, itd.) Poari predstavljaju realnu prijetnju za lokaciju, osobito tokom ljetnih mjeseci kada su i najei i tokom proljetnih pripremnih poljoprivrednih radova. Na podruju lokaliteta djeluje lokalno vatrogasno drutvo. Lokalitet je lako dostupan svoj raspoloivoj vatrogasnoj tehnici. Ostale prirodne nepogode nisu zabiljeene. (iv) Pritisak posjetitelja/turizma (v) Broj stanovnika unutar dobra i kontaktne zone Procjena broja stanovnika koji ive unutar dobra: BH Olovci, Kladanj (10) (i) Pritisak razvoja Poljoprivreda na ovom podruju nije intenzivna i predstavlja dio lokaliteta. Prostor oko lokaliteta se ne obrauje i koristi se za ispau stoke. Ostalih pritisaka nema. (ii) Pritisak okoline Izdvojenost lokaliteta i njegova udaljenost od naselja i vanijih prometnica su mogunost bilo kakvog zagaenja u tom smislu sveli na minimum. Ovdje su prisutna iskljuivo razaranja prirodnim putem vodom i vegetacijom (alge, liaji i mahovine) te korijenjem visoke vegetacije. (iii) Prirodne nepogode i spremnost za rizik (potresi, poplave, poari, itd.) Poari predstavljaju realnu prijetnju za lokaciju, osobito tokom ljetnih mjeseci kada su i najei i tokom proljetnih pripremnih poljoprivrednih radova. Na podruju lokaliteta djeluje lokalno 162

vatrogasno drutvo. Lokalitet je lako dostupan svoj raspoloivoj vatrogasnoj tehnici. Ostale prirodne nepogode nisu zabiljeene. (iv) Pritisak posjetitelja/turizma (v) Broj stanovnika unutar dobra i kontaktne zone Procjena broja stanovnika koji ive unutar dobra: BH Mramor u Musiima, Olovo (11) (i) Pritisak razvoja Poljoprivreda na ovom podruju nije intenzivna i predstavlja dio lokaliteta. Prostor oko lokaliteta se ne obrauje i koristi se za ispau stoke. Ostalih pritisaka nema. (ii) Pritisak okoline Izdvojenost lokaliteta i njegova udaljenost od naselja i vanijih prometnica su mogunost b ilo kakvog zagaenja u tom smislu sveli na minimum. Ovdje su prisutna iskljuivo razaranja prirodnim putem vodom i vegetacijom (alge, liaji i mahovine). (iii) Prirodne nepogode i spremnost za rizik (potresi, poplave, poari, itd.) Poari predstavljaju realnu prijetnju za lokaciju, osobito tokom ljetnih mjeseci kada su i najei i tokom proljetnih pripremnih poljoprivrednih radova. Na podruju lokaliteta djeluje lokalno vatrogasno drutvo. Lokalitet je lako dostupan svoj raspoloivoj vatrogasnoj tehnici. Ostale prirodne nepogode nisu zabiljeene. (iv) Pritisak posjetitelja/turizma (v) Broj stanovnika unutar dobra i kontaktne zone Procjena broja stanovnika koji ive unutar dobra: BH Stare kue, Donje Breke, Tuzla (12) (i) Pritisak razvoja Nema ove vrste pritisaka. (ii) Pritisak okoline Izdvojenost lokaliteta i njegova udaljenost od naselja i vanijih prometnica su mogunost bilo kakvog zagaenja u tom smislu sveli na minimum. Ovdje su prisutna iskljuivo razaranja prirodnim putem vodom i vegetacijom (alge, liaji i mahovine). (iii) Prirodne nepogode i spremnost za rizik (potresi, poplave, poari, itd.) 163

Poari predstavljaju realnu prijetnju za lokaciju, osobito tokom ljetnih mjeseci kada su i najei i tokom proljetnih pripremnih poljoprivrednih radova. Na podruju lokaliteta djeluje lokalno vatrogasno drutvo. Lokalitet je lako dostupan svoj raspoloivoj vatrogasnoj tehnici. Ostale prirodne nepogode nisu zabiljeene. (iv) Pritisak posjetitelja/turizma (v) Broj stanovnika unutar dobra i kontaktne zone Procjena broja stanovnika koji ive unutar kontakt zone je 100. BH Kuarin u Hraniima, Gorade (13) (i) Pritisak razvoja Poljoprivreda na ovom podruju nije intenzivna i predstavlja dio lokaliteta. Prostor oko lokaliteta se ne obrauje i koristi se za ispau stoke. Ostalih pritisaka nema. (ii) Pritisak okoline Izdvojenost lokaliteta i njegova udaljenost od naselja i vanijih prometnica su mogunost bilo kakvog zagaenja u tom smislu sveli na minimum. Ovdje su prisutna iskljuivo razaranja prirodnim putem vodom i vegetacijom (alge, liaji i mahovine). (iii) Prirodne nepogode i spremnost za rizik (potresi, poplave, poari, itd.) Poari predstavljaju realnu prijetnju za lokaciju, osobito tokom ljetnih mjeseci kada su i najei i tokom proljetnih pripremnih poljoprivrednih radova. Na podruju lokaliteta djeluje lokalno vatrogasno drutvo. Lokalitet je lako dostupan svoj raspoloivoj vatrogasnoj tehnici. Ostale prirodne nepogode nisu zabiljeene. (iv) Pritisak posjetitelja/turizma (v) Broj stanovnika unutar dobra i kontaktne zone Procjena broja stanovnika koji ive unutar dobra: BH Boljuni, Stolac (14) (i) Pritisak razvoja Nema ove vrste pritisaka. (ii) Pritisak okoline

164

Izdvojenost lokaliteta i njegova udaljenost od naselja i vanijih prometnica su mogunost bilo kakvog zagaenja u tom smislu sveli na minimum. Ovdje su prisutna iskljuivo razaranja prirodnim putem vodom i vegetacijom (alge, liaji i mahovine) te korijenjem visoke vegetacije. (iii) Prirodne nepogode i spremnost za rizik (potresi, p oplave, poari, itd.) Poari predstavljaju realnu prijetnju za lokaciju, osobito tokom ljetnih mjeseci kada su i najei i tokom proljetnih pripremnih poljoprivrednih radova. Na podruju lokaliteta djeluje vatrogasno drutvo Stolac i Vatrogasna brigada HNK. Lokalitet je lako dostupan svoj raspoloivoj vatrogasnoj tehnici. ire podruje lokacije sa stecima seizmotektonski je aktivno. Koncentracije i pojave potresa velike jakosti ukazuju na stalno prisutnu tektonsku aktivnost. Ipak, potresi ne mogu u bitnoj mjeri fiziki ugroziti spomenike niti se to u dogaalo od kada se konkretnije prati stanje na njima. (iv) Pritisak posjetitelja/turizma (v) Broj stanovnika unutar dobra i kontaktne zone Procjena broja stanovnika koji ive unutar dobra: BH Dolovi u selu Umoljani, Trnovo (15) (i) Pritisak razvoja Poljoprivreda na ovom podruju nije intenzivna i predstavlja dio lokaliteta. Prostor oko lokaliteta se ne obrauje i koristi se za ispau stoke. Eventualni neplanski razvoj turizma mogao bi u budunosti predstavljati problem (izgradnja prvenstveno vikend naselja). Ostalih pritisaka nema. (ii) Pritisak okoline Izdvojenost lokaliteta i njegova udaljenost od naselja i vanijih prometnica su mogunost bilo kakvog zagaenja u tom smislu sveli na minimum. Ovdje su prisutna iskljuivo razaranja prirodnim putem vodom i vegetacijom (alge, liaji i mahovine). (iii) Prirodne nepogode i spremnost za rizik (potresi, poplave, poari, itd.) Poari predstavljaju realnu prijetnju za lokaciju, osobito tokom ljetnih mjeseci kada su i najei i tokom proljetnih pripremnih poljoprivrednih radova. Na podruju lokaliteta djeluje lokalno vatrogasno drutvo. Lokalitet je lako dostupan svoj raspoloivoj vatrogasnoj tehnici. Ostale prirodne nepogode nisu zabiljeene. (iv) Pritisak posjetitelja/turizma (v) Broj stanovnika unutar dobra i kontaktne zone 165

Procjena broja stanovnika koji ive unutar dobra: BH Luburia polje, Sokolac (16) (i) Pritisak razvoja Poljoprivreda na ovom podruju nije intenzivna i predstavlja dio lokaliteta. P rostor oko lokaliteta se ne obrauje i koristi se za ispau stoke. Ostalih pritisaka nema. (ii) Pritisak okoline Izdvojenost lokaliteta i njegova udaljenost od naselja i vanijih prometnica su mogunost bilo kakvog zagaenja u tom smislu sveli na minimum. Ovdje su prisutna iskljuivo razaranja prirodnim putem vodom i vegetacijom (alge, liaji i mahovine). (iii) Prirodne nepogode i spremnost za rizik (potresi, poplave, poari, itd.) Podruje Luburia polja povremeno budu poplavljenje. Ali do sada tumulusi na kojima se nalaze steci nisu bili pod vodom. Ostale prirodne nepogode nisu zabiljeene (iv) Pritisak posjetitelja/turizma (v) Broj stanovnika unutar dobra i kontaktne zone Procjena broja stanovnika koji ive unutar dobra: BH Potkuk u Bitunji, Berkovii (17) (i) Pritisak razvoja Poljoprivreda na ovom podruju nije intenzivna i predstavlja dio lokaliteta. Prostor oko lokaliteta se ne obrauje i koristi se za ispau stoke. Ostalih pritisaka nema. (ii) Pritisak okoline Izdvojenost lokaliteta i njegova udaljenost od naselja i vanijih prometnica su mogunost bilo kakvog zagaenja u tom smislu sveli na minimum. Ovdje su prisutna iskljuivo razaranja prirodnim putem vodom i vegetacijom (alge, liaji i mahovine). (iii) Prirodne nepogode i spremnost za rizik (potresi, poplave, poari, itd.) Poari predstavljaju realnu prijetnju za lokaciju, osobito tokom ljetnih mjeseci kada su i najei i tokom proljetnih pripremnih poljoprivrednih radova. Na podruju lokaliteta djeluje lokalno vatrogasno drutvo. Lokalitet je lako dostupan svoj raspoloivoj vatrogasnoj tehnici. Ostale prirodne nepogode nisu zabiljeene.

166

(iv) Pritisak posjetitelja/turizma (v) Broj stanovnika unutar dobra i kontaktne zone Procjena broja stanovnika koji ive unutar dobra: BH Mramorje u Bui, Pale (18) (i) Pritisak razvoja Poljoprivreda na ovom podruju nije intenzivna i predstavlja dio lokaliteta. Prostor oko lokaliteta se ne obrauje i koristi se za ispau stoke. Ostalih pritisaka nema. (ii) Pritisak okoline Izdvojenost lokaliteta i njegova udaljenost od naselja i vanijih prometnica su mogunost bilo kakvog zagaenja u tom smislu sveli na minimum. Ovdje su prisutna iskljuivo razaranja prirodnim putem vodom i vegetacijom (alge, liaji i mahovine). (iii) Prirodne nepogode i spremnost za rizik (potresi, poplave, poari, itd.) Poari predstavljaju realnu prijetnju za lokaciju, osobito tokom ljetnih mjeseci kada su i najei i tokom proljetnih pripremnih poljoprivrednih radova. Na podruju lokaliteta djeluje lokalno vatrogasno drutvo sa Pala. Lokalitet je lako dostupan svoj raspoloivoj vatrogasnoj tehnici. Ostale prirodne nepogode nisu zabiljeene. (iv) Pritisak posjetitelja/turizma (v) Broj stanovnika unutar dobra i kontaktne zone Procjena broja stanovnika koji ive unutar dobra: BH Beani, ekovii (19) (i) Pritisak razvoja Nema ove vrste pritisaka. (ii) Pritisak okoline Izdvojenost lokaliteta i njegova udaljenost od naselja i vanijih prometnica su mogunost bilo kakvog zagaenja u tom smislu sveli na minimum. Ovdje su prisutna iskljuivo razaranja prirodnim putem vodom i vegetacijom (alge, liaji i mahovine) te korijenjem visoke vegetacije. (iii) Prirodne nepogode i spremnost za rizik (potresi, poplave, poari, itd.)

167

Poari predstavljaju realnu prijetnju za lokaciju, osobito tokom ljetnih mjeseci kada su i najei i tokom proljetnih pripremnih poljoprivrednih radova. Na podruju lokaliteta djeluje lokalno vatrogasno drutvo iz ekovia. Lokalitet je lako dostupan svoj raspoloivoj vatrogasnoj tehnici. Ostale prirodne nepogode nisu zabiljeene. (iv) Pritisak posjetitelja/turizma (v) Broj stanovnika unutar dobra i kontaktne zone Procjena broja stanovnika koji ive unutar dobra: BH Mramor u Vrbici, Foa (20) (i) Pritisak razvoja Nema ove vrste pritisaka. (ii) Pritisak okoline Izdvojenost lokaliteta i njegova udaljenost od naselja i vanijih prometnica su mogunost bilo kakvog zagaenja u tom smislu sveli na minimum. Ovdje su prisutna iskljuivo razaranja prirodnim putem vodom i vegetacijom (alge, liaji i mahovine) te korijenjem visoke vegetacije. (iii) Prirodne nepogode i spremnost za rizik (potresi, poplave, poari, itd.) Poari predstavljaju realnu prijetnju za lokaciju, osobito tokom ljetnih mjeseci kada su i najei i tokom proljetnih pripremnih poljoprivrednih radova. Na podruju lokaliteta djeluje lokalno vatrogasno drutvo. Lokalitet je lako dostupan svoj raspoloivoj vatrogasnoj tehnici. Ostale prirodne nepogode nisu zabiljeene (iv) Pritisak posjetitelja/turizma (v) Broj stanovnika unutar dobra i kontaktne zone Procjena broja stanovnika koji ive unutar dobra: BH engia Bara, Kalinovik (21) (i) Pritisak razvoja Poljoprivreda na ovom podruju nije intenzivna i predstavlja dio lokaliteta. Prostor oko lokaliteta se ne obrauje i koristi se za ispau stoke. Ostalih pritisaka nema. (ii) Pritisak okoline

168

Izdvojenost lokaliteta i njegova udaljenost od naselja i vanijih prometnica su mogunost bilo kakvog zagaenja u tom smislu sveli na minimum. Ovdje su prisutna iskljuivo razaranja prirodnim putem vodom i vegetacijom (alge, liaji i mahovine) te korijenjem visoke vegetacije. (iii) Prirodne nepogode i spremnost za rizik (potresi, poplave, poari, itd.) Prirodne nepogode nisu zabeleene. (iv) Pritisak posjetitelja/turizma (v) Broj stanovnika unutar dobra i kontaktne zone Procjena broja stanovnika koji ive unutar dobra: BH Ravanjska Vrata, Kupres (22) (i) Pritisak razvoja Poljoprivreda na ovom podruju nije intenzivna i predstavlja dio lokaliteta. Prostor oko lokaliteta se ne obrauje i koristi se za ispau stoke. Ostalih pritisaka nema. (ii) Pritisak okoline Izdvojenost lokaliteta i njegova udaljenost od naselja i vanijih prometnica su mogunost bilo kakvog zagaenja u tom smislu sveli na minimum. Ovdje su prisutna iskljuivo razaranja prirodnim putem vodom i vegetacijom (alge, liaji i mahovine). (iii) Prirodne nepogode i spremnost za rizik (potresi, poplave, poari, itd.) Prirodne nepogode nisu zabiljeene (iv) Pritisak posjetitelja/turizma (v) Broj stanovnika unutar dobra i kontaktne zone Procjena broja stanovnika koji ive unutar dobra: RH Velika i Mala Crljivica, Cista Velika (23) (i) Pritisak razvoja Najvei problem na ovom lokalitetu predstavlja injenica da preko njega prolazi magistralna cesta s relativno gustim prometom. Prema podacima poduzea Hrvatske ceste d.o.o. tijekom 2010. godine prosjeni dnevni promet tom cestom iznosio je 2524 vozila dok se ljeti prosjek penjao i na 3095 vozila dnevno ili 2934 vozila dnevno u ljeto 2011. godine. Taj broj je do 2007. bio i vei ali je gotovo prepolovljen otvaranjem autoceste dionice autoceste Dugopolje-estanovac. Smatramo da bi se 169

gradnjom zaobilaznice Ciste Provo (junije i zapadnije od lokaliteta) broj vozila dodatno smanjio i postao jo prihvatljiviji. Poljoprivreda na ovom podruju nije intenzivna ali je sastavni dio lokaliteta. Prostor oko najvrjednijih dijelova lokaliteta (groblje sa stecima i bunari) se ne obrauje ve se povremeno i vrlo rijetko koristi za ispau i napajanje stoke. Obradive (ratarske) povrine se gotovo sve nalaze u buffer zoni i obrauju se s vie ili manje intenziteta ve nekoliko stoljea. Preko sjevernog dijela lokaliteta, usporedo s prometnicom na udaljenosti od nekoliko metara od nje, tijekom 2004. godine je proao vaan regionalni vodovod. Cijevi su u zemlju poloene nakon arheolokog istraivanja i u dogovoru s nadlenim Konzervatorskim odjelom i arheolozima koji su vodili istraivanje. S obzirom da je na manjem dijelu lokaliteta formirano parkiralite esto dolazi do zaustavljanja automobila, veinom radi obilaska lokaliteta, to jo uvijek ne predstavlja problem u smislu velikog broja posjetitelja. Regionalni odnosno Prostorni plan upanije Splitsko-dalmatinske kao i Prostorni plan Opine Cista Provo ne planira irenje postojeih ili formiranje novih graevinskih zona na prostoru l okaliteta, niti znaajnije infrastrukturne projekte (osim spomenute zaobilaznice Ciste Provo). Otprilike 1 km od lokaliteta prema sjeverozapadu planira se gradnja vjetroparka koji ni na koji nain ne naruava cjelovitost i autentinost samog lokaliteta. (ii) Pritisak okoline Ve smo naglasili kako preko lokaliteta prolazi donedavno jedna od najvanijih prometnica u tom dijelu RH (koja je zapravo i dio povijesnog razvoja lokaliteta). Veina zagaenja koja se moe pojaviti moe dolaziti od nje ali u posljednje vrijeme je primijeeno smanjivanje prometa to bi u budunosti trebalo biti jo naglaenije. Utjecaj prometa na same steke kao i na njihov okoli (u prvom redu floru) ipak do sada nije zabiljeen. Veeg zagaenja okolia u krugu od 50 km i vie nema s o bzirom da unutar toga prostora ne postoje ni vei zagaivai. Najjai nepovoljni utjecaj dolazi od strane prirodnih pojava koje su zapravo neizbjene a radi se u prvom redu o tetnom djelovanju vode na kamene a tijekom zimskih mjeseci i leda. Posebno se t o odnosi na pukotine na kamenu koje voda dodatno produbljuje i ispire a ukoliko se u njima nae led moe doi i do pucanja samog kamena. Problem predstavljaju i soli koje su vlagom dole u pore kamena kristalizirane soli svojim rastom u mikroporama kamena takoer izazivanju njegovo pucanje. 170

Drugi dio nepovoljnih utjecaja odnosi se na one bioloke tj. pojavu razliitih vrsta liajeva i mahovina na povrini steaka iji utjecaj do sada nije detaljno istraen. Meutim, trenutano znamo da svi takvi bioloki utjecaji nisu tetni iako postoji jedan dio koji moe biti jako agresivan prema kamenu to esto izaziva njegovo ljutenje i propadanje u prvom redu reljefa. Sama okolica lokaliteta se esto i uspjeno odrava (konja trave, ienje makije, obnova suh ozida) a manjim dijelom i koristi u svom izvornom obliku (ispaa stoke, ratarstvo) tako da ne postoji mogunost zaputanja, irenja makije i ume i slinih procesa koji bi bitno naruili izgled lokaliteta ili ga na bilo koji nain ugrozili. (iii) Prirodne nepogode i spremnost za rizik (potresi, poplave, poari, itd.) Poari predstavljaju realnu prijetnju za ovu lokaciju, osobito tijekom ljetnih mjeseci kada su i najei na priobalnom podruju Hrvatske. Na irem podruju lokaliteta Cista Velika Velika i Mala Crljivica djeluje DVD Lovre. Lokalitet je lako dostupan svoj raspoloivoj vatrogasnoj tehnici. ire podruje lokacije sa stecima seizmotektonski je aktivno. Koncentracije i pojave potresa velike jakosti kroz povijest ukazuju na stalno prisutnu tektonsku aktivnost. Ipak, potresi ne mogu u bitnoj mjeri fiziki ugroziti spomenike niti se to u dogaalo od kada se konkretnije prati stanje na njima. S obzirom na smjetaj i dosadanje praenje stanja, poplave na predstavljaju prijetnju nominiranom lokalitetu. Ostale prirodne nepogode nisu zabiljeene. (iv) Pritisak posjetitelja/turizma Splitsko-dalmatinska upanija jedan je od turistiki najposjeenijih hrvatskih upanija. Tijekom 2012. godine tu je boravilo 1 953 177 te je ostvareno 11 745 250 noenja. Veli ki broj turista i posjetitelja boravio je u neposrednoj okolici (u krugu od 30-40 km) predloenog arheolokog lokaliteta: Makarska rivijera- 659 334, Omi- 86 157, Trilj- 1 936, Imotski- 2 203 (Podaci iz slubenog izvjetaja Skuptini Splitsko-dalmatinske upanije: ANALIZA TURISTIKE SEZONE 2011. godine, izraiva: Turistika zajednica SD). Toan broj turista i posjetitelja koji godinje posjete predloeni lokalitet nije poznat. Godinje se na njemu (u svrhu posjeta) zadri vjerojatno 4000 do 5000 ljudi i to veinom tijekom ljetnih mjeseci. Iako je broj turista u neposrednoj okolici izuzetno velik (npr. Makarska rivijera) ne postoji znaajniji pritisak na ovaj lokalitete te on stoga nije ugroen. Kontrolirani broj posjetitelja (znatno vei nego je trenutano procijenjen) je ujedno i ansa za razvoj i promociju lokaliteta. Ukoliko u budunosti poraste interes za njega to je i za oekivati, potrebno je provesti nekoliko mjera koje e lokalitete sauvati u njegovom izvornom obliku a istodobno pomoi razvoju lo kalne zajednice. U 171

prvom redu tu se misli na rjeavanje prostornog smjetaja budueg parkiralita i centra za posjetitelje (tzv. visitor centra) koji bi se trebali smjestiti na prostoru jugozapadno od Male Crljivice odakle bi se najlake krenulo u organizirani i kontrolirani obilazak lokaliteta Uspostavom visitor centra i organizacijom svih njegovih dijelova (prihvat turista, informiranje, vodstvo po lokalitetu, uvanje i odravanje lokaliteta) izbjegle bi se sve mogue tete koje mogu nastati poveanjem br oja posjetitelja. Ista institucija znatno bi doprinijela razvoju lokalne zajednice i veoj svijesti o ovom ali i svim drugim dijelovima i aspektima kulturne i prirodne u neposrednoj blizini koje bi svakako trebalo ukljuiti u obilazak osmiljavanjem razliitih itinerara. Vei broj turista organiziran i kontroliran na predloeni nain nee ugroziti ni ostale procese koje lokalno stanovnitvo u manjoj mjeri obavlja unutar lokaliteta i u njegovoj neposrednoj blizini (stoarstvo, ratarstvo). Vandalizam ili nesvjesno oteivanje spomenika predstavlja ozbiljnu prijetnju za lokalitet, iako do sada nije bilo ozbiljnijih incidenata. Opasnost prijeti nakon poveanja pozornosti javnosti na vrijednost tih lokaliteta ali uspostavom organiziranog posjeta i obilaska lokaliteta te ostalih mjera zatite i ti se procesi svode na minimum. (v) Broj stanovnika unutar dobra i kontaktne zone Procjena broja stanovnika koji ive unutar dobra: Unutar nominiranog dobra se ne ivi a u neposrednoj okolici (Opina Cista Provo) prema P opisu stanovnitva iz 2011. godine broj stanovnika iznosi 2335. RH Dubravka/sv. Barbara, Konavle (24) (i) Pritisak razvoja S obzirom na svoj poloaj odnosno udaljenost od naselja sredinji dio lokaliteta tijekom vremena nije trpio negativne posljedice razvoja. ak ni recentno koritenje groblja u posljednjih stotinjak godina te gradnja crkve 1889. godine nisu znatnije utjecali na sauvanost lokaliteta niti su ga ugroavali. Podruje je tijekom Domovinskog rata bilo okupirano a nakon osloboenja se nalo neposredno u pograninoj zoni kada su na junom rubu buffer-zone sagraeni rovovi i sklonita (u blizini ranije fortificiranog poloaja) do kojih je probijen i put. Lokalitet je udaljen od glavnih prometnica pa je stoga i rijetko posjeivan od strane turista, unato blizini velikih turistikih sredita (Dubrovnik, Cavtat). Okolica lokaliteta, iskljuivo buffer-zona, se koristi za ratarstvo i ispau stoke to lokalitet nikako ne ugroava.

172

Regionalni odnosno Prostorni plan upanije Dubrovako-neretvanske kao i Prostorni plan Opine Konavli na prostoru lokaliteta i njegovoj neposrednoj blizini ne planira irenje postojeih ili formiranje novih graevinskih niti znaajnije infrastrukturne projekte. (ii) Pritisak okoline (na pr., zagaivanje, klimatske promjene, d ezertifikacija) Izdvojenost lokaliteta i njegova udaljenost od naselja i vanijih prometnica su mogunost bilo kakvog zagaenja u tom smislu sveli na minimum. Najjai nepovoljni utjecaj dolazi od strane prirodnih pojava koje su zapravo neizbjene a radi s e u prvom redu o tetnom djelovanju vode na kamene a tijekom zimskih mjeseci i leda. Posebno se to odnosi na pukotine na kamenu koje voda dodatno produbljuje i ispire a ukoliko se u njima zaledi moe doi i do pucanja tj. lomova u samom kamenu. Problem predstavljaju i soli koje su vlagom dole u pore kamena kristalizirane soli svojim rastom u mikroporama kamena takoer izazivanju njegovo pucanje. Drugi dio nepovoljnih utjecaja odnosi se na pojavu razliitih vrsta liajeva i mahovina na povrini steaka iji utjecaj do sada nije detaljno istraen. Meutim, trenutano znamo da svi takvi bioloki utjecaji nisu tetni iako postoji jedan dio koji moe biti jako agresivan prema kamenu to esto izaziva njegovo ljutenje i propadanje u prvom redu reljefa. Sama okolica lokaliteta se esto i uspjeno odrava odnosno jo uvijek se intenzivno koristi u svom izvornom obliku (ispaa stoke, ratarstvo) obliku tako da ne postoji mogunost zaputanja, irenja makije i ume i slinih procesa koji bi bitno naruili izgled lokaliteta ili ga na bilo koji nain ugrozili. (iii) Prirodne nepogode i spremnost za rizik (potresi, poplave, poari, itd.) Poari predstavljaju realnu prijetnju za lokaciju, osobito tijekom ljetnim mjeseci kada su i najei na priobalnom podruju Hrvatske. Na podruju lokaliteta Dubravka sv. Barbara djeluje Dobrovoljno vatrogasno drutvo (DVD) Dubravka. Lokalitet je lako dostupan svoj raspoloivoj vatrogasnoj tehnici. ire podruje lokacije sa stecima seizmotektonski je aktivno. Koncentracije i pojav e potresa velike jakosti kroz povijest ukazuju na stalno prisutnu tektonsku aktivnost. Ipak, potresi ne mogu u bitnoj mjeri fiziki ugroziti spomenike niti se to u dogaalo od kada se konkretnije prati stanje na njima. S obzirom na smjetaj i dosadanje praenje stanja, poplave ne predstavljaju prijetnju. Ostale prirodne nepogode nisu zabiljeene. (iv) Pritisak posjetitelja/turizma

173

Dubrovako-neretvanska upnija takoer biljei veliki broj turista tijekom proteklih godina i on je u stalnom porastu. Na tom je prostoru tijekom 2011. godine boravilo 1 159 791 turista i ostvareno je 5 748 505 noenja. Podaci za Opinu Konavle naalost ne postoje a na nominirani lokalitet je zbog svog smjetaja vrlo rijetko posjeivan od strane turista. Iako je broj turista u neposrednoj okolici izuzetno velik ne postoji znaajniji pritisak na ovaj lokalitete te on stoga nije ugroen. Kontrolirani broj posjetitelja (znatno vei nego je trenutano procijenjen) je ujedno i ansa za razvoj i promociju lokaliteta. Ukoliko u budunosti poraste interes za njega to je i za oekivati, potrebno je provesti nekoliko mjera koje e lokalitete sauvati u njegovom izvornom obliku a istodobno pomoi razvoju lokalne zajednice. U prvom redu tu se misli na rjeavanje prostornog smjetaja budueg parkiralita i centra za posjetitelje (tzv. visitor centra) izvan core i buffer zone tj. sjeverno od lokaliteta na poetku prilaznog puta. Uspostavom visitor centra i organizacijom svih njegovih dijelova (prihvat turista, informiranje, vodstvo po lokalitetu, uvanje i odravanje lokaliteta) izbjegle bi se sve mogue tete koje mogu nastati poveanjem broja posjetitelja. Ista institucija znatno bi doprinijela razvoju lokalne zajednice i veoj svijesti o ovom ali i svim drugim dijelovima i aspektima kulturn e i prirodne u neposrednoj blizini koje bi svakako trebalo ukljuiti u obilazak osmiljavanjem razliitih itinerara. Vei broj turista organiziran i kontroliran na predloeni nain nee ugroziti ni ostale procese koje lokalno stanovnitvo u manjoj mjeri obavlja unutar lokaliteta i u njegovoj neposrednoj blizini (stoarstvo, ratarstvo). Vandalizam ili nesvjesno oteivanje spomenika predstavlja ozbiljnu prijetnju za lokalitet, iako do sada nije bilo ozbiljnijih incidenata. Opasnost prijeti nakon poveanja pozornosti javnosti na vrijednost tih lokaliteta ali uspostavom organiziranog posjeta i obilaska lokaliteta te ostalih mjera zatite i ti se procesi svode na minimum. (v) Broj stanovnika unutar dobra i kontaktne zone Procjena broja stanovnika koji ive unutar dobra: Unutar nominiranog dobra se ne ivi a u neposrednoj okolici (Opina Konavle) prema Popisu stanovnitva iz 2011. godine broj stanovnika iznosi 8577. CG Grko groblje, abljak (25) (i) Pritisak razvoja Pritisak ekonomskog razvoja, postojee eksploatacije kontakt zone i ireg okruenja nekropole je zanemarljiv imajui u vidu da je locirana van urbanog podruja i vanijih saobraajnica. Saobraajnica (L-20) je javni, lokalni asfaltni put, izgraen na dovoljnoj udaljenosti i na nioj koti od nekropo le pa ne 174

ugroava njene ambijentalne vrijednosti. U odnosu na relativno nizak promet saobraajnicom, ne postoji rizik negativnog uticaja na pojedinane steke i nekropolu u cjelini. Relativno niska naseljenost podruja na kojima se nekropola nalazi, status kulturnog dobra, zatvorenost nekropola steaka za nove ukope, konfiguracija tla, sproveden reim zatite i ouvanja poljoprivrednih i umskih podruja u prostorno planskoj dokumentaciji i planovima posebne namjene, garant su ouvanja autentinih vrijednosti nekropole, njene kontakt zone, ak i ireg okruenja. Jedina ekonomska aktivnost koja se obavlja na podruju nekropola je sezonska ispaa sitne stoke, odnosno ekstenzivno, tradicionalno stoarenje. (ii) Pritisak okoline (na pr., zagaivanje, klimatske p romjene, dezertifikacija) Prostor na kome se nalazi nekropola pripada oblasti nedirnute, u potpunosti ouvane prirode i izuzev izgraenih lokalnih saobraajnica malog intenziteteta saobraaja koje su locirane blie, na prostoru ireg okruenja nekropola nalaze se jo rijetka seoska domainstva i objekti elektroenergetske infrastrukture (metalni stubovi i ice sa elektrinim naponom). Blii, ali mali saobraajni promet i udaljeni elektroprenosni sistemi ne mogu znaajno uticati na zagaenje okoline i mikrok lime

nekropola. Nekropola se nalazi na blagom uzvienju, koje je obraslo planinskom, sitnom i niskom travom kao i prostor zatiene okoline i ireg okruenja. Pojedinani steci su vie ili manje obrasli mahovinama i liajevima razliitih struktura, boja, sastava i veliine, ali su oblik, forma i dekoracija steaka vidljivi i lako dostupni. (iii) Prirodne nepogode i spremnost za rizik (potresi, poplave, poari, itd.) Prirodne prijetnje i potencijalni rizici sadrani su u poveanoj vlanosti usljed dugog perioda kinih i snijenih padavina, povremeno ekstremnim, uestalom sjevernom vjetru i poarima u toplim ljetnjim mjesecima. Navedene okolnosti dovode do bujanja vegetacije, mahovine i liajeva, erozije zemljita, slijeganja terena, izmicanja iz leita pojedinih steaka i njihovo prevaljivanje ka jugu. Eventualni poari na nekropoli na Durmitoru ne bi nanijeli znaajniju tetu obzirom da je teren na kome se nalaze obrastao niskom travom. Negativni uticaj globalnih klimatskih promjena i poznata seizminost tla Crne Gore, potaknuta obilnim padavinama, bujinim vodama i erozijom, potencijalne su prijetnje na koje nije mogue znaajno uticati. (iv) Pritisak posjetioca/turizma Nekropola nije turistiki i ekonomski valorizovana, stoga je turistika posjeta zanem arljiva. Rezultat je linih afiniteta i prethodnih znanja, a ne planirane, kontrolisane i kontinuirane turistike valorizacije lokaliteta i njegove ukljuenosti u turistiku ponudu oblasti. Lokalitet nije saobraajno i turistiki signaliziran. Ovo kulturno dobro, u stanju sadanje prezentacije, nema adekvatne, pratee sadraje, 175

neophodne za vei broj posjetilaca, jer ne postoje adekvatni servisi za prihvat veeg broja turista. Kontrolisani obilazak nominovanih nekropola, u sluaju jae frekvencije i zainter esovanosti turista, nije potreban, obzirom da se steci nalaze na irokom otvorenom platou, gdje komunikacija u prostoru ne moe nanijeti tetu kulturnom dobru. Buduu namjenu ovog kulturnog dobra, odredie Uprava za zatitu kulturnih dobara Crne Gore, radi njegovog odrivog korienja, na nain kojim se obezbjeuje integritet i razumijevanje kulturne vrijednosti. (v) Broj stanovnika unutar dobra i kontaktne zone Nekropola sa bafer zonom se nalazi van naseljenih oblasti i dio je sela Novakovii na Durmitoru, u kontakt zoni Nacionalnog parka Durmitor. Po posljednjim Popisu stanovnitva Crne Gore iz 2011. godine u selu Novakovii je bilo 23 stanovnika u 8 domainstava. Prema Prostornom planu Crne Gore do 2021.godine, se procjenjuje da e u Novakoviima ivjeti 35 stanovnika u 13 domainstava. CG ugia Bare, abljak (26) (i) Pritisak razvoja Pritisak ekonomskog razvoja, postojee eksploatacije kontakt zone i ireg okruenja nekropole je zanemarljiv imajui u vidu da je locirana van urbanog podruja i vanijih saobraajnica. Saobraajnica (L-20) je javni, lokalni asfaltni put, izgraen na dovoljnoj udaljenosti i na nioj koti od nekropole pa ne ugroava njene ambijentalne vrijednosti. U odnosu na relativno nizak promet saobraajnicom, ne postoji rizik negativnog uticaja na pojedinane steke i nekropolu u cjelini. Relativno niska naseljenost podruja na kojima se nekropola nalazi, status kulturnog dobra, zatvorenost nekropola steaka za nove ukope, konfiguracija tla, sproveden reim zatite i ouvanja poljoprivrednih i umskih podruja u prostorno planskoj dokumentaciji i planovima posebne namjene, garant su ouvanja autentinih vrijednosti nekropole, njene kontakt zone, ak i ireg okruenja. Jedina ekonomska aktivnost koja se obavlja na podruju nekropola je sezonska ispaa sitne stoke, odnosno ekstenzivno, tradicionalno stoarenje. (ii) Pritisak okoline (na pr., zagaivanje, klimatske promjene, dezertifikacija) Prostor na kome se nalazi nekropola pripada oblasti nedirnute, u potpunosti ouvane prirode i izu zev izgraenih lokalnih saobraajnica malog intenziteteta saobraaja koje su locirane blie, na prostoru ireg okruenja nekropola nalaze se jo rijetka seoska domainstva i objekti elektroenergetske infrastrukture (metalni stubovi i ice sa elektrinim naponom). Blii, ali mali saobraajni promet i udaljeni elektroprenosni sistemi ne mogu znaajno uticati na zagaenje okoline i mikroklime

nekropola. Nekropola se nalazi na blagom uzvienju, koje je obraslo planinskom, sitnom i niskom travom kao i prostor zatiene okoline i ireg okruenja. Pojedinani steci su vie ili manje obrasli 176

mahovinama i liajevima razliitih struktura, boja, sastava i veliine, ali su oblik, forma i dekoracija steaka vidljivi i lako dostupni. (iii) Prirodne nepogode i spremnost za rizik (potresi, poplave, poari, itd.) Prirodne prijetnje i potencijalni rizici sadrani su u poveanoj vlanosti usljed dugog perioda kinih i snijenih padavina, povremeno ekstremnim, uestalom sjevernom vjetru i poarima u toplim ljetnjim mjesecima. Navedene okolnosti dovode do bujanja vegetacije, mahovine i liajeva, erozije zemljita, slijeganja terena, izmicanja iz leita pojedinih steaka i njihovo prevaljivanje ka jugu. Eventualni poari na nekropoli na Durmitoru ne bi nanijeli znaajniju tetu obzirom da je teren na kome se nalaze obrastao niskom travom. Negativni uticaj globalnih klimatskih promjena i poznata seizminost tla Crne Gore, potaknuta obilnim padavinama, bujinim vodama i erozijom, potencijalne su prijetnje na koje nije mogue znaajno uticati. (iv) Pritisak posjetioca/turizma Nekropola nije turistiki i ekonomski valorizovana, stoga je turistika posjeta zanemarljiva. Rezultat je linih afiniteta i prethodnih znanja, a ne planirane, kontrolisane i kontinuirane turistike valorizacije lokaliteta i njegove ukljuenosti u turistiku ponudu oblasti. Lokalitet nije saobraajno i turistiki signaliziran. Ovo kulturno dobro, u stanju sadanje prezentacije, nema adekvatne, pratee sadraje, neophodne za vei broj posjetilaca, jer ne postoje adekvatni servisi za prihvat veeg broja turista. Kontrolisani obilazak nominovanih nekropola, u sluaju jae frekvencije i zainteresovanosti turista, nije potreban, obzirom da se steci nalaze na irokom otvorenom platou, gdje komunikacija u prostoru ne moe nanijeti tetu kulturnom dobru. Buduu namjenu ovog kulturnog dobra, odredie Uprava za zatitu kulturnih dobara Crne Gore, radi njegovog odrivog korienja, na nain kojim se obezbjeuje integritet i razumijevanje kulturne vrijednosti. (v) Broj stanovnika unutar dobra i kontaktne zone Nekropola sa bafer zonom se nalazi van naseljenih oblasti i dio je sela Novakovii na Durmitoru, u kontakt zoni Nacionalnog parka Durmitor. Po posljednjim Popisu stanovnitva Crne Gore iz 2011. godine u selu Novakovii je bilo 23 stanovnika u 8 domainstava. Prema Prostornom planu Crne Gore do 2021.godine, se procjenjuje da e u Novakoviima ivjeti 35 stanovnika u 13 domainstava. CG Grko groblje, Pluine (27) (i) Pritisak razvoja Nekropola se nalazi u nenaseljenom, planinskom predijelu, bez znaajnih infrastrukturnih objekata, koji bi je ugroavali. Do nekropole se dolazi nekategorisanim lokalnim putem, a umski put zemljane 177

podloge, je izgraen neposredno uz nekropolu, ali na nioj koti od njene lokacije. Zbog neposredne blizine i eventualnog zadiranja u poziciju nekropole dijelom ugroava njene ambijentalne vrijednosti. U odnosu na izrazito nizak promet saobraajnicom ne postoji rizik negativnog uticaja saobraajnog prometa na pojedinane steke i nekropolu u cjelini. Ekstenzivno i vrlo rijetko planinsko stoarstvo, kao jedina ekonomska aktivnost veoma malog broja lokalnog stanovnitva, je takoe bez znaajnog uticaja na samu nekropolu. (ii) Pritisak okoline (na pr., zagaivanje, klimatske promjene, dezertifikac ija) iri predio lokaliteta je netaknuta priroda, bez ikakvih faktora zagaenja. Najvei problem zatiti i ouvanju steaka, koji su izgraeni od lokalnog kamena, predstavljaju klimatske promjene. Duge i hladne zime, kratka ljeta, sa velikom koliinom padavina, kie i snijega. Lokalitet se nalazi u gustoj planinskoj umi, nije odravan, tako da gusto rastinje negativno utie na lokalitet u cjelini. Zbog planinske klime, slijeganja terena, dosta vlage, niskih zimskih temperatura, jakih vjetrova, slijeganja terena, ispiranja zemnog sadraja, pojedini steci su pali ili utonuli u zemlju, popucali, a na kamenim nadgrobnim spomenicima, prisutna je mahovina i liajevi. (iii) Prirodne nepogode i spremnost za rizik (potresi, poplave, poari, itd.) Nekropola se nalazi u trusnom podruju. S obzirom na poziciju, takoe se moe konstatovati erozija tla, to je nepovoljan faktor. Kako je nekropola locirana u gustoj umi, eventualni poar u ljetnjim mjesecima, nanio bi znatne tete, naroito zbog nepristupanosti terena i lakog pristupa Gorskoj vatrogasnoj slubi. (iv) Pritisak posjetioca/turizma Zbog loeg prilaza nekropoli i nepristupanosti terena, turista gotovo da i nema. Na kilometar udaljenosti od lokaliteta nalazi se Manastir, ali nekropola sa stecima nije turistiki valorizovana, nema odgovarajuu signalizaciju i ostalu infrastrukturu. U iroj okolini dobra ne postoje znaajni smjetajni kapaciteti. Najblii smjetaj je na rijeci Tari, koji se koristi za ugovoreni turizam, odnosno za rafting Tarom. itavo podruje nema slube za spaavanje, sanitarne instalacije, trgovakih objekata i drugih sadraja, neophodnih za razvoj turizma. (v) Broj stanovnika unutar dobra i kontaktne zone Nekropola steaka sa bafer zonom se nalazi van naseljenih oblasti i dio je zaseoka Zagrae, smetenog na putu ka mjesnom centru Polje Crkviko. Prema posljednjem Popisu stanovnitva Crne Gore iz 2011. godine, prostor na kome se nalazi nekropola i ira oblast navedenog seoskog centra, naseljava 73 stanovnika u 32 domainstva. Po Prostorno urbanistikom planu Optine Pluine do 2028. Godine, 178

predvia se uveanje broja stanovnika u gradskom, optinskom centru Pluine, na tetu ruralnih podruja pa i podruja nekropole. RS Mramorje, Peruac, Bajina Bata (28) (i) Pritisak razvoja S obzirom da je u pitanju ruralna delimino razvijena oblast ne postoji pritisak razvoja. Naselje Peruac koje je u poslednja dva veka izraslo juno od srednjovekovnog groblja Mramorje nije ugrozilo arheoloko nalazite. Svi objekti ambijentalno se uklapaju, to su graevine nisko izgradnje, a neposredno juno od srednjovekovnog groblja je objekat osnovne kole sa pripadajuim sportskim prostorom. Prostornim planom optine Bajina Bata naselje Peruac ima namenu manjeg naselja turistikog karaktera sa ogranienom izgradnjom. Jugozapadno od srednjovekovnog groblja je prostrani park. Ne postoji opasnost od poljoprivrednih radova. Na junoj granici arheolokog nalazita prolazi saobraajnica izgradjena 60-tih godina XX veka koja je lokalnog karaktera, povezuje Bajinu Batu s naseljima na planini Tari. Ne postoje pouzdane analize kolika je protonost saobraajnice, ali lokalnim merenjem utvreno je da je protok vozila umeren, ak i nedovoljan s aspekta turistikih potencijala u toku letnje sezone. (ii) Pritisak okoline (na pr., zagaivanje, klimatske promjene, dezertifikacija) Posledice pritiska okoline su minimalne. Naselje Peruac se nalazi u II zoni Nacionalnog parka Tara. Predstavlja predeo nedirnutih prirodnih karakteristika okruen rekom Drinom i planinom Tarom. Mikobiolokom i hemijskom analizom (obavljena 2011) utvren je mali uticaj zagaenja koje je uzrokovano saobraajnicom Bajina Bata Tara. Rizik predstavljaju klimatski uslovi. To je planinski predeo sa toplim, ali sparnim letima zbog velike koliine vode u okruenju i veoma otrim zimama s dugim periodima pod snenim pokrivaem. Ovakvi klimatski uslovi mogu da utiu na dodatno oteenje povrine steaka. Konzervatorski postupak koji je primenjen na nadgrobnim obelejima doprioneo je da se proces degradacije povrine zaustavi, a redovni monitoring omoguie da se novonastale pukotine na vreme saniraju. (iii) Prirodne nepogode i spremnost za rizik (potresi, poplave, poari, itd.) Rizik predstavlja povrina koju zauzima srednjovekovno groblje Mramorje u Perucu. To je povrina uz visoku obalu reke Drine (severna granica arheolokog nalazita i bafer zone, takoe i dravna granica sa Bosnom i Hercegovinom), koja nije obezbeena i sklona je ruenju u situacijama visokog i nekontrolisanog vodostaja usled klimatskih nepogoda visok vodostaj. Preduzee Drinsko-limske hidroelektrane garantuje da svojim radom ne ugroava i ne podstie eroziju obale. Do erozije obale 179

dolazi zbog klimatskih uslova koji su prikazani u odeljku (ii) Pritisak okoline. Planom upravljanja (2013-2023) u planu aktivnosti predviena je izrada projekta za obaloutvrdu i obezbeivanje visoke obale Drine, kao i realizacija. Poari ne predstavljaju rizik s obzirom da je u pitanju naselje s kontrolisanom upotrebom povrina. Planina Tara je prostor minimalnih seizmikotektonskih pokreta. (iv) Pritisak posjetioca/turizma Ne postoje statistiki podaci o broju i strukturi posetilaca. Poseta je minimalna i individualna. Posetioci su uglavnom turisti (stranci) na putu za planinu Taru i organizovane turisti ke punktove na planini. Srednjovekovno groblje sa nadgrobnim obelejima stecima nalazi se pored saobraajnice na samom ulazu u naselje Peruac i u neposrednoj blizini centra naselja, ali usled nedefinisane infrastrukture (putokaz, parking) postioci ne prepoznaju mogunost da obiu srednjovekovno groblje. Planom upravljanja (2013-2023) u planu aktivnosti predvieno je uvoenje organizovanih poseta sa vodiem i formiranja puta kulture na teritoriji Bajine Bate. (v) Broj stanovnika unutar dobra i kontaktne zone Procjena broja stanovnika koji ive unutar dobra: U naselju Peruac ivi oko 600 stanovnika, ali u core i baffer zoni ne ivi ni jedan stanovnik. RS Mramorje, Rastite, Bajina Bata (29) (i) Pritisak razvoja Rastite je ruralna nerazvijena oblast u kojoj se belei drastini pad broja stanovnika ime je minimalizovan pritisak razvoja. Prostornim planom optine Bajina Bata naselje Rastite je seoska sredina poljoprivrednog karaktera sa potencijalom ka sadrajima seoskog turizma. Ne postoji opasnost od poljoprivrednih radova s obzirom da baffer zona oba groblja obuhvata ire okruenje prvih seoskih domainstva koja su karakteristinog planinskog karaktera. Prostornim planom Nacionalnog parka Tara, na ijoj teritoriji se nalazi selo Rastite, propisane su rigorozne mere nekontrolisane izgradnje i see ume. Povrina na kojoj se nalaze steci nikad nije aktivno obraivana, to je i dovelo do zarastanja u cerovu umu. Raiavanjem koje je izvedeno u cilju obezbeivanja optimalnih uslova uklonjena je nekultivisana vegetacije i rizik od novog zarastanja spreen uvoenjem aktivnog odravanja. (ii) Pritisak okoline (na pr., zagaivanje, klimatske promjene, dezertifikacija)

180

Posledice pritiska okoline su minimalne. Selo Rastite se nalazi u I zoni Nacionalnog parka Tara. Predstavlja predeo nedirnutih prirodnih karakteristika planinskog karaktera. Mikobiolokom i hemijskom analizom (obavljena 2011) utvren je neznatan uticaj zagaenja koje je uzrokovano saobraajnicom koja prolazi u iroj okolini srednjovekovnog groblja. Rizik predstavljaju klimatski uslovi. Radi se o izrazito planinskom predelu sa toplim, ali sparnim letima zbog velike umske vegetacije u okruenju i veoma otrim zimama s dugim periodima pod snenim pokrivaem. Ovakvi klimatski uslovi mogu da utiu na dodatno oteenje povrine steaka. Obavljeno je raiavanje, ali ne i konzervatorski postupak koji bi trebalo da sprei proces degradacije povrine. Planom upravljanja (2013-2023) u planu aktivnosti predviena je konzervacija u cilju zaustavlja na klimatskih uticaja na povrinu nadgrobnih obeleja. (iii) Prirodne nepogode i spremnost za rizik (potresi, poplave, poari, itd.) Planina Tara je prostor minimalnih seizmikotektonskih pokreta. Selo Rastite se nalazi na iroj padini oblika uvale ime je obezbeen minimalan rizik prilikom potresa. S obzirom da se selo okrueno velikim povrinama pod umom poari predstavljaju realni rizik. Na podruju sela Rastite i planine Tare deluje vatrogasna jedinica situirana u Bajinoj Bati, kao i profesinalna pomo u okviru Javnog preduzea Nacionalni park Tara. U blizini srednjovekovnog groblja nalaze se manji vodotokovi planinski potoci koji nemaju bujini karakter. (iv) Pritisak posjetioca/turizma Ne postoje statistiki podaci o broju i strukturi posetilaca. S obzirom da je srednjovekovno groblje do 2011. godine bilo zaklonjeno nekontrolisanom vegetacijom ni sluajni posetioci nisu prepoznavali sadraj srednjovekovnog groblja. Planom upravljanja (2013-2023) u planu aktivnosti predvieno je uvoenje organizovanih poseta sa vodiem i formiranja puta kulture na teritoriji Bajine Bate. (v) Broj stanovnika unutar dobra i kontaktne zone Procjena broja stanovnika koji ive unutar dobra: U naselju Rastite ivi oko 200 stanovnika, ali u core i baffer zoni ne ivi ni jedan stanovnik. RS Grko groblje, Hrta, Prijepolje (30) (i) Pritisak razvoja

181

Hrta je ruralna nerazvijena oblast u kojoj se belei stagnacija broja stanovnika ime je minimalizovan pritisak razvoja. Prostornim planom optine Prijepolje naselje Hrta je seoska sredina poljoprivrednog karaktera sa potencijalom ka sadrajima seoskog turizma. Ne postoji opasnost od poljoprivrednih radova s obzirom da se baffer zona groblja sa stecina obuhvata ire okruenje prvih seoskih domainstva koja su karakteristinog planisnkog karaktera. Ovo su praktino padine planinskih proplanaka zasaene prostranim poljima maline. Planom upravljanja preduzea Srbijaume, na ijoj teritoriji se nalazi deo sela Hrta i srednjovekovno groblje, propisane su stroge mere protiv nekontrolisane izgradnje i see ume. Povrina na kojoj se nalaze steci nikad nije aktivno obraivana. Raiavanjem koje je izvedeno u cilju obezbeivanja optimalnih uslova uklonjena je nekultivisana vegetacija i rizik od novog zarastanja spreen uvoenjem aktivnog odravanja. (ii) Pritisak okoline (na pr., zagaivanje, klimatske promjene, dezertifikacija) Posledice pritiska okoline su minimalne. Selo Hrta se nalazi na povrini Javnog preduzea Srbijaume. Predstavlja predeo nedirnutih prirodnih karakteristika planinskog karaktera. Nije konstastovano atmosfersko zagaenje s obzirom da su seoska domainstva u irem okruenju srednjovekovnog groblja a protok vozila iskljuivo lokalnog karaktera. Rizik predstavljaju klimatski uslovi. Radi se o izrazito planinskom predelu sa toplim letima i veoma otrim zimama s dugim periodima pod snenim pokrivaem. Ovakvi klimatski uslovi mogu da utiu na dodatno oteenje povrine steaka. Obavljeno je raiavanje, ali ne i konzervatorski postupak koji bi trebalo da sprei proces degradacije povrine. Planom upravljanja (2013-2023) u planu aktivnosti predviena je konzervacija u cilju zaustavljana klimatskih uticaja na povrinu nadgrobnih obeleja. (iii) Prirodne nepogode i spremnost za rizik (potresi, poplave, poari, itd.) Juni obronci Zlatara planine gde se nalazi selo Hrta je prostor minimalnih seizmikotektonskih pokreta. S obzirom da se selo okrueno velikim povrinama pod umom, ali i livadama poari predstavljaju realni rizik. Na podruju sela Hrta deluje vatrogasna jedinica situirana u Prijepolju. U blizini srednjovekovnog groblja nalaze se manji vodotokovi karaktera potoka koji nemaju bujini karakter. (iv) Pritisak posjetioca/turizma Selo Hrta je udaljeno od glavne saobraanice i nije oznaeno kao mesto turistikog potencijala. S obzirom da je srednjovekovno groblje do 2013. godine bilo zaklonjeno nekontrolisanom vegetacijom 182

ni sluajni posetioci nisu prepoznavali sadraj srednjovekovnog groblja. Planom upravljanja (2013 2023) u planu aktivnosti predvieno je uvoenje organizovanih poseta sa vodiem i formiranja puta kulture na teritoriji Prijepolja. (v) Broj stanovnika unutar dobra i kontaktne zone U naselju Hrta ivi oko 200 stanovnika, ali u core i baffer zoni ne ivi ni jedan stanovnik. (v) Broj stanovnika
Site element No. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 Area of nominated property 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 Estimated population located within Buffer zone Total Year

Name

BH Radimlja, Stolac BH Grka glavica u selu Biskup, Konjic BH Kalufi u Krekovima, Nevesinje BH Borak u selu Burati, Rogatica BH Maculje, Novi Travnik BH Dugo polje na Blidinju, Jablanica BH Gvozno, Kalinovik BH Grebnice Bunii u selu Radmilovia Dubrava, Bilea BH Bijaa, Ljubuki BH Olovci, Kladanj BH Mramor u Musiima, Olovo BH Stare kue, Donje Breke, Tuzla BH Kuarin u Hraniima, Gorade BH Boljuni, Stolac BH Dolovi u selu Umoljani, Trnovo BH Luburia polje, Sokolac BH Potkuk u Bitunji, Berkovii BH Mramorje u Bui, Pale BH Beani, ekovii BH engia Bara, Kalinovik BH engia Bara, Kalinovik BH Ravanjska Vrata, Kupres RH Velika i Mala Crljivica, Cista Velika RH Dubravka/sv. Barbara, Konavle CG Grko groblje, abljak CG ugia Bare, abljak CG Grko groblje, Pluine RS Mramorje, Peruac, Bajina Bata RS Mramorje, Rastite, Bajina Bata RS Grko groblje, Hrta, Prijepolje UKUPNO

0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 100 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 100

0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 100

2011 2011 2011 2011 2011 2011 2011 2011 2011 2011 2011 2011 2011 2011 2011 2011 2011 2011 2011 2011 2011 2011 2011 2011 2011 2011 2011 2011 2011 2011

183

5. ZATITA I UPRAVLJANJE DOBROM Pravna zatita 30 nekropola sa stecima na teritoriji Bosne i Hercegovine, Republike Hrvatske, Crne Gore i Republike Srbije osigurana je zakonskim regulativama koje se primjenjuju u dravama uesnicama, kao i meunarodnim konvencijama koje su drave ratifikovale. Iako djeluju razliiti pravni i administrativni sistemi za zatitu i upravljanje kulturnim naslijeem u dravama, oni osiguravaju najvii stupanj zatite svim dijelovima ukljuujui i buffer zone meudravne s erijske nominacije. Odgovornost za upravljanje meudravnim serijskim dobrom dijele sve drave uesnice za one nekropole predloene u okviru ove serijske nominacije koje se nalaze na njihovim teritorijama, dok mehanizam za koordinaciju osigurava meudravno koordinaciono tijelo. Pravna zatita svih komponenti meudravne serijske nominacije oslanja se na meunarodne principe i standarde utvrene konvencijama i poveljama, koje su drave uesnice ratifikovale i njihovu provedbu osiguravaju putem svojih dravnih zakona. Drave uesnice pripremile su dokument plana upravljanja (20132023) srednjovekovnim nekropolama sa stecima u granicama svojih drava u skladu s postojeim zakonskim i planskim aktima. 5.a Vlasnitvo BH Radimlja, Stolac (1) Nekropola sa stecima Radimlja je udaljena 3 km zapadno od Stoca, u Vidovom polju. Podruje se nalazi na katastarskim esticama: 394/9, 363/19, 394/2, 394/174, 395, 396, 397, 363/8, 363/22, 363/23, 363/24, 363/25, 363/26, 693/1, 374/1 opina Stolac, Federacija Bosne i Herce govine; vlasnitvo mjeovito dravno i privatno. BH Grka glavica u selu Biskup, Konjic (2) Lokalitet obuhvata steke koji se nalaze unutar parcele smjetene u umi na uzvienju poznatom pod nazivom Grka glavica. Nacionalni spomenik se nalazi na lokaciji oznaenoj kao katastarska estica 1121/3 katastarska optina Glavatievo, opina Konjic, Federacija Bosne i Hercegovine, Bosna i Hercegovina; vlasnitvo: dravno. BH Kalufi u Krekovima, Nevesinje (3) Lokalitet na kome se nalaze steci nalazi se na parceli koja je smjetena na junim obroncima planine Crvanj, sjeverno od sela Krekovi. Sa sjeverne strane podruje granicu podruja predstravlja makadamska lokalna cesta, dok je june strane granica definirana ogradom privatnog posjeda. Nacionalni spomenik se nalazi na katastarskim esticama 47, 86/1, 86/2 i 86/3 katastarska optina Krekovi, u Krekovima, optina Nevesinje, Republika Srpska, Bosna i Hercegovina; vlasnitvo dravno.

184

BH Borak u selu Burati, Rogatica (4) Nekropola sa stecima smjetena je na parceli koja obuhvata uzvienje Borak, pored sela Burati, jugoistono od magistralnog puta Sokolac Rogatica. Granicu zatienog podruja predstavljaja podnoje uzvienja Borak. Nacionalni spomenik se nalazi se na prostoru koji obuhvata katastarske estice 2125, 2171, 2172, 2173, 2175, 2176, 2208 Kramer selo, optina Rogatica, Republika Srpska; vlasnitvo privatno vie lica. BH Maculje, Novi Travnik (5) Parcela na kojoj se nalaze steci sa istone strane je ograniena makadamskom cestom koja na polovici lokaliteta presjeca nekropolu na dva dijela. Sa june, sjeverne i zapadne strane granica lokaliteta je definirana oranicama i panjacima. Nacionalni spomenik se nalazi na lokaciji oznaenoj kao katastarska estica 1394 i sjeverni dio k.. br. 1396, opina Novi Travnik, Federacija Bosne i Hercegovine, Bosna i Hercegovina; vlasnitvo dravno. BH Dugo polje na Blidinju, Jablanica (6) Nekropola je smjetena na parceli koja se nalazi u prirodnom ambijentu Dugog polja na planini vrsnici. Nacionalni spomenik se nalazi na lokaciji koja obuhvata dijelove parcela uz prilazni put u duini od 100 m, i to katastarske estice 1928, 1929 i 1486/1 katastarska optina Risovac, optina Jablanica, Federacija Bosne i Hercegovine, Bosna i Hercegovina; vlasnitvo dravno. BH Gvozno, Kalinovik (7) Nekropola sa stecima lei u krakom polju Gvozno, udaljenom od Kalinovika 11 km prema sjeverozapadu. Lokalitet na kome se nalaze steci nalazi se na parceli koja se nalazi u junom dijelu Gvoznog polja na planini Treskavici. Nacionalni spomenik se nalazi na lokaciji oznaenoj kao katastarska estica 1403 (novi premjer), to odgovara katastarskoj estici 90 (stari premjer), katastarska optina upa, opina Kalinovik, Republika Srpska, Bosna i Hercegovina; vlasnitvo dravno. BH Grebnice Bunii u selu Radmilovia Dubrava, Bilea (8) Lokalitet Grebnice Radmilovia dubrava nalazi se u selu Baljci koje je od Bilee udaljen je oko 4 km vazdune linije u pravcu sjeveroistoka. Nacionalni spomenik se nalazi na prostoru oznaenom kao katastarske estice 422/3, 422/10, 422/10, 422/11 katastarska optina Baljci, opina Bilea, Republika Srpska, Bosna i Hercegovina; vlasnitvo dravno. BH Bijaa, Ljubuki (9) Nekropola sa stecima na lokalitetu Bijaa u ogradi Mekota. Nacionalni spomenik se nalazi na lokaciji koja obuhvaa katastarske estice 395, 396 (novi premjer) koja odgovara katastarskoj estici broj 501/28 (stari premjer) katastarska optina Bijaa, opina Ljubuki, Federacija BiH, Bosna i Hercegovina; vlasnitvo privatno. 185

BH Olovci, Kladanj (10) Olovci su selo koje se nalazi oko 10 km sjeverozapadno od Kladnja. Nacionalni spomenik se nalazi na lokaciji oznaenoj kao katastarska estica 393/1 (stari premjer) katastatrska optina Mladovo Olovci, opina Kladanj, Federacija Bosne i Hercegovine, Bosna i Hercegovina; vlasnitvo dravno. BH Mramor u Musiima, Olovo (11) Selo Musii udaljeno je od Olova 4 km vazdune linije u pravcu jugozapada. Nekropola je smjetena na parceli koja se nalazi u borovoj umi u blizini sela, na blagom uzvienju, neposredno uz makadamski put. Nacionalni spomenik se nalazi na lokaciji koja obuhvata katastarske estice 924 i 925 katastarska optina Klinii, opina Olovo, Federacija BiH, Bosna i Hercegovina; vlasnitvo privatno. BH Stare kue, Donje Breke, Tuzla (12) Nekropola sa stecima na lokalitetu nalazi se na lokalitetu Stare kue, u selu Donje Breke, zaselak Nikolii. Nacionalni spomenik se nalazi na lokaciji koja obuhvata dio katastarske estice 376 i dio katastarske estice 389 katastarska optina Breke, opina Tuzla, Federacija BiH, Bosna i Hercegovina; vlasnitvo privatno. BH Kuarin u Hraniima, Gorade (13) Selo Hranii se nalazi oko 15 km zapadno od Gorada. Nekropola se nalazi na parceli na lokalitetu Kuarin. Nacionalni spomenik se nalazi na katastarskim esticama 388/1 i 423/4 katastarska opina Krea, opina Gorade, Federacija BiH, Bosna i Hercegovina; vlasnitvo privatno vie lica. BH Boljuni, Stolac (14) Nekropola steaka nalazi se u zaseoku Boljuni, koje je u sastavu sela Bjelojevii, 15 km jugozapadno od Stoca, uz cestu Stolac Hutovo Blato. Nacionalni spomenik se nalazi na katastarskim esticama broj 510 (Grko groblje 270 m2), drutvena svojina-erar i 518/5 (panjak Grko kroblje, 800 m2), suvlasnitvo privatno, katastarska optina Bjelojevii, na podruju optine Stolac. BH Dolovi u selu Umoljani, Trnovo (15) Nekropola se nalazi sa zapadne strane lokalnog makadamskog puta. Spomenici su rasporeeni na lokalitetima Dolovi i Crkvina s lijeve i desne strane puta prije ulaska u selo Umoljane. Nacionalni spomenik se nalazi na prostoru koji obuhvata katastarske estice broj: 2079, 2080, 2081, 2082, 2086, 2087, 2088, 2089, 2106, 2107, 2108, 2109, 2110, 2114, 2115, 2116, 2117, 2118, 2127, 2128, 2129, 2133, 2134, 2135, 2139, katastarska opina Umoljani, opina Trnovo, Federacija Bosne i Hercegovine, Bosna i Hercegovina; vlasnitvo privatno vie vlasnika. BH Luburia polje, Sokolac (16) U selu Koutica udaljenom od Sokoca oko 6 km vazdune linije u pravcu sjeveoistoka na postanom predjelu Lubui polja smjetene su dvije nekole sa stecima, meusobno udaljene 186

oko 150 metaa zrane linije. Nacionalni spomenik se nalazi na prostoru oznaenom kao katastarske estice broj 1058/I i 1113, katastarska opina Koutica, opina Sokolac, Republika Srpska, Bosna i Hercegovina; vlasnitvo privatno. BH Potkuk u Bitunji, Berkovii (17) Podruje Bitunje je udaljeno oko 3,6 km vazdune linije od optinskog sredita Berkovia ali duina puta je 28 km. Na nekropoli su dvije velike grupe steaka: jedna na istonoj a druga na zapadnoj strani nekropole Nacionalni spomenik se nalazi na lokaciji oznaenoj kao katastarske estice broj 439/1, 439/2, 441, 439/3, 439/4, 442, 440 katastarska optina Bitunja, optina Berkovii, Republika Srpska, Bosna i Hercegovina, vlasnitvo; dravno i privatno vie vlasnika. BH Mramorje u Bui, Pale (18) Nekropola sa stecima Mramorje, nalazi se u selu Bu. Nacionalni spomenik se nalazi na lokaciji koja obuhvata katastarske estice broj 6130/80 i 6130/81 katastarska optina Praa Donja 1, optina Pale, Republika Srpska, Bosna i Hercegovina; vlasnitvo privatno. BH Beani, ekovii (19) Selo Beani su od ekovia udaljeni 3,52 km u pravcu sjeverozapada. Zatieno podruje je sa june i sjeverne strane ogranieno lokalnom cestom. Nacionalni spomenik se nalazi na lokaciji oznaenoj kao Sibinj (stari premjer), to odgovara dio katastarske estice 1236 (novi premjer) katastarska opina Brainci, opina na ekovii, Republika Srpska, Bosna i Hercegovina; vlasnitvo privatno. BH Mramor u Vrbici, Foa (20) U zaseoku Vrbica nadomak sela elebii, udaljenom od Foe cca 20 km vazdune linije u pravcu jugoistoka, granicu podruja predstavlja podnoje brijega na kome se nalaze steci. Nacionalni spomenik se nalazi na prostoru oznaenom kao katastarska estica 1040 katastarska opina Borje, opina Foa, Republika Srpska, Bosna i Hercegovina; vlasnitvo privatno. BH engia Bara, Kalinovik (21) Nekropola engia bara se nalazi na blagom uzvienju u sredini Kladovog polja. Nekropola sa stecima je sa sjeverne strane ograniena lokalnom makadamskom cestom. Nacionalni spomenik se nalazi na prostoru oznaenom kao katastarska estica 37-2, katastarska opina Kladovo Polje, opina Kalinovik, Republika Srpska, Bosna i Hercegovina; vlasnitvo dravno. BH Ravanjska Vrata, Kupres (22) Nekropola sa stecima nalazi se na lokalitetu Ravanjska Vrata, izmeu brda Gradca (zavretka Ravanice) i Gradine, koji spaja Vukovsko i Ravanjsko polje. Nekropola je presjeena makadamskim putem. Nacionalni spomenik se nalazi na lokaciji koja obuhvata katastarske estice 75/110, 3088/4 i 3088/5, katastarska opina Ravno, opina Kupres, Federacija BiH, Bosna i Hercegovina; vlasnitvo dravno. 187

RH Velika i Mala Crljivica, Cista Velika (23) Zatita lokaliteta Cista Velika Velika i Mala Crljivica obuhvaa sljedee katastarske estice: 1306/1, 1306/2, , 1306/3, 1306/4, 1306/5, 1306/6, 1305/1, 1305/2, 1305/3, 1305/5, 1305/6, 1305/7, 1305/9, 1305/10, 1305/12, 1305/13, 1305/14, 1305/15, 1305/16, 1307/4, 1307/39, 1307/40, 1307/45, 1347/1, 1347/5, 1347/7, 1347/8, 1347/10, 1347/11, 1347/12, 1347/13, 1348, 1349, 1350, 1401, 1402/2, 1403, 1404, 1405/1, 1406/1, 1408, 1409, 1410, 1412, 1289, 1290, 1291/1, 1291/2, 1292, 1293/1, 1293/2, 1293/3, 1293/4, 1294, 1295, 1294, 1297/1, 1297/2, 1298/1, 1298/2, 1298/5, 1298/6, 1298/7, 1298/8, 1298/9, 1298/10, 1298/11, 1298/12, 4208, 4210, sve katastarska optina Cista. Veina zatienih estica je u privatnom vlasnitvu (ukljuujui i glavnu skupinu steaka na zapadnoj strani lokaliteta), dok je dio estica u vlasnitvu Republike Hrvatske (glavna skupina steaka na istonoj strani lokaliteta). RH Dubravka/sv. Barbara, Konavle (24) Zatiena estica u vlasnitvu su Rimokatolike crkve odnosno upe Sv. Nikole iz Dubravke. CG Grko groblje, abljak (25) Zatiena povrina nepokretnog kulturnog dobra - nekropole steaka Grko groblje kod Ribljeg jezera nalazi u K.O. Paina Voda I, Optina abljak, i obuhvata vei dio katastarske parcele br. 416 i dio katastarske parcele br. 417. Navedeno zemljite je u privatnom vlasnitvu. Zatiena okolina nepokretnog kulturnog dobra / buffer zona/ nalazi se u K.O. Paina Voda I, Optina abljak, i obuhvata dio katastarskih parcela: 407, 415, 416, 417, 419, 786 i 1769, kao i u K.O. Novakovii I, Optina abljak, i obuhvata dio katastarskih parcela : 782, 787, 788 i cijelu kat. parcelu 786, sve u privatnom vlasnitvu. CG ugia Bare, abljak (26) Zatiena povrina nekropole steaka ugia Bare nalazi u K.O. Novakovii I, Optina abljak, zahvata cijelu katastarsku parcelu br. 282 (svojina Optine abljak), kao i dijelove katastarskih parcela : 101, 283 i 284, koje su u privatnom vlasnitvu. Povrina buffer zone je u privatnom vlasnitvu, i obuhvata katastarske parcele: 94, 101, 102, 283 i 284 u K.O. Novakovii I, Optina abljak. CG Grko groblje, Pluine (27) Nekropole steaka Grko groblje nalazi se u KO Brijeg, Optina Pluine, obuhvata dio katastarske parcele 411 u vlasnitvu Mjesne zajednice Crkviko polje. Buffer zona nekropole obuhvata vei dio kat. Parcele 411, u vlasnitvu Mjesne zajednice Crkviko polje, kao i manji dio kat. parcela 412 i 413, u privatnom vlasnitvu.

188

RS Mramorje, Peruac, Bajina Bata (28) Arheoloko nalazite Mramorje u Perucu nalazi se na katastarskim parcelama broj 39, 40, 46, 47, 48, 49, 50 katastarska optina Peruac, na teritoriji optine Bajina Bata, Republika Srbija; vlasnitvo dravno optina Bajina Bata i privatno (kombinovano). RS Mramorje, Rastite, Bajina Bata (29) Arheoloko nalazite Mramorje u Rastitu nalazi se na katastarskim parcelama broj 2002, 2072, 2001, 2003, 2011/2, 2012, 2013, 2014, 2015, 2016, 2017, 2044/1, 2044/2, 2044/3, 2045/1, 2045/2, 2046, 2047, 2054, 2055, 2071, 2073, 2074, 2075, 2076, 2077/1, 2077/2, 2196, 2369, 2370, 2457, 4417, 4444 katastarska optina Rastite, na teritoriji optine Bajina Bata, Republika Srbija; vlasnitvo dravno Nacionalni park Tara iz Bajine Bate i privatno (kombinovano). RS Grko groblje, Hrta, Prijepolje (30) Arheoloko nalazite Grko groblje u selu Hrta nalazi se na katastarskoj parceli broj 297 katastarska optina Hrta, na teritoriji optine Prijepolje, Republika Srbija; vlasnitvo dravno JP Srbijaume umsko gazdinstvo Prijepolje. 5.b Status zatite Bosna i Hercegovina U skladu sa ovlastima koje su joj dodijeljene prema Aneksu 8 Opeg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini, Komisija za ouvanje nacionalnih spomenika BiH je donijela odluke kojim se pokretna i nepokretna dobra proglaavaju nacionalnim spomenicima, pri tom primjenjujui Kriterije za proglaavanje dobara nacionalnim spomenicima (Slubeni list BiH br. 33/02 i 15/03). Setom harmoniziranih zakona o provedbi odluka Komisije za ouvanje nacionalnih spomenika (2002), koji se provode u Federaciji BiH, RS i Brko distriktu, definiraju se spomenici i rehabilitacija spomenika i reguliraju obaveze i odnosi izmeu institucija i tijela zaduenih za zatitu naslijea. Nacionalni spomenik se definira kao javno dobro koje je Komisija za ouvanje nacionalnih spomenika proglasila nacionalnim spomenikom i dobro uvrteno na Privremenu listu nacionalnih spomenika Bosne i Hercegovine. Nacionalni spomenici uivaju najvii stepen pravne zatite. Prema ovim zakonima, entitetske vlade i ministarstva odgovorna za prostorno ureenje zaduena su za provoenje odluka Komisije. Sve nekropole sa stecima koje se nominiraju za upis na Listu svjetskog naslijea UNESCO su proglaene nacionalnim spomenicima. BH Radimlja, Stolac (1) Historijsko podruje nekropola sa stecima Radimlja, Stolac proglaeno nacionalnim spomenikom Bosne i Hercegovine odlukom Komisije broj: 01-275/02 od 6. studenog 2002. Historijsko podruje-nekropola steaka Radimlja kod Stoca upisana je na Privremenu listu nacionalnih 189

spomenika u Sarajevu, dana 22. 07.1997. Na osnovi zakonske odredbe, a Rjeenjem Zavoda za zatitu spomenika kulture broj: 714/2-67 od 22.12. 1967. godine u Mostaru nekropola steaka Radimlja kod Stoca, na lokalitetu Stare grobnice srednjovjekovna nekropola stavljena je pod zatitu kao spomenik kulture Bosne i Hercegovine. U registar spomenika je upisan pod dva broja: reg.br. 70 Zavod iz Mostara i reg.br. 536 Zavoda za zatitu kulture NR BiH iste godine. BH Grka glavica u selu Biskup, Konjic (2) Historijsko podruje nekropola sa stecima Grka glavica u selu Biskup, Konjic proglaeno nacionalnim spomenikom Bosne i Hercegovine odlukom Komisije broj: 05.1-02-1023/03-1 od 7. svibnja 2004. U Prostornom planu BiH do 2000. godine uvrten je kao spomenik III kategorije. BH Kalufi u Krekovima, Nevesinje (3) Historijsko podruje nekropola sa stecima Kalufi u Krekovima, opina Nevesinje proglaeno nacionalnim spomenikom Bosne i Hercegovine odlukom Komisije broj: 05.2-2-21/04-6 od 2. marta 2004. Historijsko podruje nekropola sa stecima Krekovi, optina Nevesinje, nalazilo se na Privremenoj listi nacionalnih spomenika, pod rednim brojem 447 i imenom Nekropola steaka Krekovi -Mijatovci. Republiki zavod za zatitu kulturno-Historijskog i prirodnog nasljea Republike Srpske, rjeenjem broj 177 od 15.oktobra 1999. stavio je nekropolu u Krekovima u status prethodne zatite. Prostornim planom Republike Bosne i Hercegovine do 2002. valorizovan je u zbirnom popisu svih nekropola na podruju Nevesinjskog polja u III kategoriju. BH Borak u selu Burati, Rogatica (4) Historijsko podruje nekropola sa stecima Borak (Han-stjeniki plato) u selu Burati, optina Rogatica, proglaeno nacionalnim spomenikom Bosne i Hercegovine odlukom Komisije broj: 05.1-02247/07-8 od 5. novembra 2008. Prema podacima Zavoda za zatitu spomenika Historijsko podruje nekropola sa stecima nije registrirano kao spomenik kulture. BH Maculje, Novi Travnik (5) Historijsko podruje nekropola sa stecima Maculje, opina Novi Travnik, proglaeno nacionalnim spomenikom Bosne i Hercegovine odlukom Komisije broj: 05.1-2-78/05-6 od 12. rujna 2007.. U Prostornom planu BiH do 2000. godine na podruju Novog Travnika kao spomenik III. kategorije uvrteno je 5 lokaliteta nekropola sa stecima (188 steaka) bez preciznije identifikacije.

190

BH Dugo polje na Blidinju, Jablanica (6) Historijsko podruje nekropola sa stecima Dugo polje na Blidinju proglaeno nacionalnim spomenikom Bosne i Hercegovine odlukom Komisije broj: 05.1-2-1046/03-4 od 20. januara 2004. Zavod za zatitu spomenika u sastavu Federalnog ministarstva kulture i sporta i Zavod za zatitu kulturno-historijskog i prirodnog naslijea Mostar ne raspolau dokumentacijom o zakonskoj zatiti dobra. BH Gvozno, Kalinovik (7) Historijsko podruje nekropola sa stecima Gvozno kod Kalinovika proglaeno nacionalnim spomenikom Bosne i Hercegovine odlukom Komisije broj: 05.1-02-228/05-5 od 9. studenog 2005. godine. Na temelju zakonske odredbe, a rjeenjem Zemaljskog zavoda za zatitu spomenika kulture i prirodnih rijetkosti NR BiH broj: 912/51 od 24. listopada1951. godine u Sarajevu, lokalitet nekropola sa stecima Gvozno stavljen je pod zatitu drave. U Prostornom planu BiH do 2000. godine, uvrten je kao spomenik III. kategorije. BH Grebnice Bunii u selu Radmilovia Dubrava, Bilea (8) Historijsko podruje prapovijesni tumulus i nekropola sa stecima Grebnice Bunii u selu Radmilovia Dubrava, opina Bilea, proglaeno nacionalnim spomenikom Bosne i Hercegovine odlukom Komisije broj: 05.2-02.3-71/10-32 od 26. oktobra 2010. Povjerenstvo za ouvanje nacionalnih spomenika donijelo je odluku o stavljanju Bilea Bunii prapovijesni tumulus i nekropola steaka Grebnice pod rednim brojem 83. na Privremenu listu nacionalnih spomenika BiH. U Prostornom planu BiH do 2000. godine na podruju opine Bilea kao spomenik III. kategorije uvrtena su 33 lokaliteta, nekropola sa stecima (1734 steka) bez preciznije identifikacije. U dopisu Zavoda za zatitu spomenika u sastavu Federalnog ministarstva kulture broj 07-40-4-3124-3/10 od 18. avgist 2010. godine, dobro je evidentirano pod nazivom: Praistorijski tumulus i srednjovjekovna nekropola Grebnice-Bunii, Radmilovia Dubrave, Bilea. BH Bijaa, Ljubuki (9) Historijsko podruje nekropola sa stecima Bijaa, opina Ljubuki proglaeno nacionalnim spomenikom Bosne i Hercegovine odlukom Komisije broj: 05.1-02.3-71/10-40 od 26. listopada 2010. U Prostornom planu BiH do 2000. godine na podruju zapadne Hercegovine, Ljubuki, pod rednim brojem 85., kao spomenik III. kategorije uvrteno je 18 lokaliteta nakropola sa stecima (491 steak) bez preciznije identifikacije.

191

BH Olovci, Kladanj (10) Historijsko podruje nekropola sa stecima u Olovcima kod Kladnja proglaeno nacionalnim spomenikom Bosne i Hercegovine odlukom Komisije broj: 05.1-02-103/05-4 od 3. svibnja 2005. godine. Historijsko podruje nekropola sa stecima u Olovcima, nalazi se na Privremenoj listi nacionalnih spomenika pod imenom Kladanj srednjovjekovna nekropola Olovci, pod rednim brojem 296. U Prostornom planu BiH do 2000. godine uvrten je kao spomenik III kategorije. BH Mramor u Musiima, Olovo (11) Historijsko podruje Historijsko podruje nekropola sa stecima Mramor u Musiima, opina Olovo, proglaeno nacionalnim spomenikom Bosne i Hercegovine odluk om Komisije broj: 05.1-02.371/10-35 od 26. oktobra 2010. U Prostornom planu BiH do 2000. godine na podruju Olova kao spomenik III kategorije uvrteno je 14 lokaliteta nakropola sa stecima (1065 steaka) bez preciznije identifikacije. BH Stare kue, Donje Breke, Tuzla (12) Historijsko podruje nekropola sa stecima u Starim kuama, Donje Breke, opina Tuzla, proglaeno nacionalnim spomenikom Bosne i Hercegovine odlukom Komisije broj: 05.1-02.3-71/1038 od 26. oktobra 2010.). U Prostornom planu BiH do 2000. godine na podruju Tuzle kao spomenik III kategorije uvrteno je 6 lokaliteta nakropola sa stecima (50 steaka) bez preciznije identifikacije. Nekropola sa stecima na lokalitetu Stare kue, Donje Breke, opina Tuzla, evidentirana je kao srednjovjekovna nekropola sa 15 sauvaniih steaka, smjetenoj na brdu, kod zaseoka Nikolii. BH Kuarin u Hraniima, Gorade (13) Historijsko podruje nekropola sa stecima u Hraniima, opina Gorade, proglaeno nacionalnim spomenikom Bosne i Hercegovine odlukom Komisije broj: 05.2-02.3-71/10-33 od 26. oktobra 2010.). U Prostornom planu BiH do 2000. godine na podruju Gorada kao spomenik III kategorije uvrteno je 8 lokaliteta nekropola sa stecima (133 steaka) bez preciznije identifikacije. BH Boljuni, Stolac (14) Historijsko podruje nekropola steaka I i II Boljuni, optina Stolac, proglaeno nacionalnim spomenikom Bosne i Hercegovine odlukom Komisije broj: 01-276/02 od. 05. do 11. novembra 2002.). Komisija je donijela odluku o stavljanju nekropole steaka I i II Boljuni kod Stoca na Privremenu listu nacionalnih spomenika BiH, dana 22.07.1997. Na osnovu zakonske odredbe, a rjeenjem Zavoda za zatitu spomenika kulture BiH broj: UP -I-03-742/71 od 22.06.1971. u Sarajevu nekropola steaka Boljuni kod Stoca, stavljena je pod zatitu kao spomenik kulture Bosne i Hercegovine. 192

BH Dolovi u selu Umoljani, Trnovo (15) Prirodno i historijsko podruje nekropole sa stecima, starim nianima i ostaci srednjovjekovne graevine na lokalitetu Dolovi, selo Umoljani, opina Trnovo, proglaeno nacionalnim spomenikom Bosne i Hercegovine odlukom Komisije broj: 02-2-40/2009-28 od 13. maja 2009. U Prostornom planu BiH do 2000. godine na podruju opine Trnovo kao spomenik III kategorije uvrteno je 22 lokaliteta nekropola sa stecima (1520 steaka) bez preciznije identifikacije. BH Luburia polje, Sokolac (16) Historijsko podruje prahistorijski tumuli i nekropole sa stecima u Luburia polju, opina Sokolac, proglaeno nacionalnim spomenikom Bosne i Hercegovine odlukom Komisije broj: 03.2-02.3-71/1029 od 26. oktobra 2010.). U Prostornom planu BiH do 2000. godine na podruju opine Sokolac kao spomenik III kategorije uvrteno je 35 lokaliteta nekropola sa stecima (1966 steaka) bez preciznije identifikacije. N ekropola je evidentirana ali nije bila upisana u Registar kulturno-Historijskog naslijea SR BiH. BH Potkuk u Bitunji, Berkovii (17) Historijsko podruje nekropola sa stecima Potkuk u Bitunji, optina Berkovii, proglaeno nacionalnim spomenikom Bosne i Hercegovine odlukom Komisije broj: 05.2-2-1069/03-9 od 12. septembra 2007. U Prostornom planu BiH do 2000. godine na podruju optine Stolac kao spomenik I kategorije uvrteno je 32 lokaliteta nekropola sa stecima (2319 steaka) bez preciznije identifikacije. Nekropola je evidentirana ali nije bila upisana u Registar kulturno-Historijskog naslijea SR BiH. BH Mramorje u Bui, Pale (18) Historijsko podruje nekropola sa stecima Mramorje u Bui, optina Pale proglaeno nacionalnim spomenikom Bosne i Hercegovine odlukom Komisije broj: 05.1-02.3-71/10-31 od 26. oktobra 2010.). BH Beani, ekovii (19) Historijsko podruje nekropola sa stecima u Beanima, opina ekovii proglaeno nacionalnim spomenikom Bosne i Hercegovine odlukom Komisije broj: 05.2-02.3-71/10-34 od 26. oktobra 2010.). U Prostornom planu BiH do 2000. godine na podruju opine ekovii kao spomenik III kategorije uvrten je 31 lokalitet, nekropola sa stecima (929 steaka) bez preciznije identifikacije. U dopisu Zavoda za zatitu spomenika u sastavu Federalnog ministarstva kulture broj 07-40-4-3883-1/10 od 13. oktobra 2010. dobro je evidentirano pod nazivom: Beani, opina ekovii. Srednjovjekovna nekropola (sauvano 179 steaka).

193

BH Mramor u Vrbici, Foa (20) Historijsko podruje nekropola sa stecima i etiri kasnoantika spomenika na lokalitetu Mramor (Crkvina) u Vrbici, optina Foa proglaeno nacionalnim spomenikom Bosne i Hercegovine odlukom Komisije broj: 05.2-02.3-71/10-36 od 26.oktobra 2010.). U Prostornom planu BiH do 2000. godine na podruju optine Foe kao spomenik III kategorije uvrtena su 34 lokaliteta, nekropola sa stecima (1459 steaka) bez preciznije identifikacije. U dopisu Zavoda za zatitu spomenika u sastavu Federalnog ministarstva kulture broj; 07-40-4-3629-1/09, od 25. 09. 2009. dobro je evidentirano pod nazivom: Nekropola steaka Mramor (Crkvina), Vrbica, optina Foa. BH engia Bara, Kalinovik (21) Historijsko podruje nekropola sa stecima engia Bara, opina Kalinovik proglaeno nacionalnim spomenikom Bosne i Hercegovine odlukom Komisije broj: 03.2-02.3-71/10-30 od 26. oktobra 2010. U Prostornom planu BiH do 2000. godine na podruju opine Kalinovik kao spomenik III kategorije uvrteno je 33 lokaliteta nekropola sa stecima (1793 steaka) bez preciznije identifikacije. U dopisu Zavoda za zatitu spomenika u sastavu Federalnog ministarstva kulture i sporta od 12. oktobra 2010. godine, navedeno dobro je evidentirano pod nazivom;engia Bara, Obalj Kladovo polje, opina Kalinovik. BH Ravanjska Vrata, Kupres (22) Historijsko podruje prahistorijska gradina i nekropola sa stecima Ravanjska Vrata (Donja i Gornja nekropola), opina Kupres proglaeno nacionalnim spomenikom Bosne i Hercegovine odlukom Komisije broj: 05.1-02.3-71/10-37 od 26. oktobra 2010. U Prostornom planu BiH do 2000. godine na podruju Kupresa kao spomenik III kategorije uvrteno je 20 lokaliteta nakropola sa stecima (1077 steaka) bez preciznije identifikacije. RH Velika i Mala Crljivica, Cista Velika (23) Pojedinano zatieni arheoloki lokalitet Prostorni plan ureenja Splitsko-dalmatinske upanije, 2007. godina. Pojedinano zatieni arheoloki lokalitet Prostorni plan ureenja Opine Cista Provo, 2007. godina. Upisano u Registar kulturnih dobara Republike Hrvatske-Listu zatienih kulturnih dobara, Klasa: UP/I-612-08/06-06/0337. Ur.broj: 532-04-01-1/4-06-2, 14. prosinca 2006. godine, Z-3011. RH Dubravka/sv. Barbara, Konavle (24) Zatiena crkva sv. Barbare i groblje sa stecima Prostorni plan ureenja Opine Konavle, 2007. godine. Upisano u Registar kulturnih dobara Lista preventivno zatienih kulturnih dobara, .Klasa: UP/I -61208/09-05/0431, Ur.broj: 532-04-21/14-09-01, 11. studenog 2009. 194

CG Grko groblje, abljak (25) Na osnovu Elaborata o utvrivanju kulturne vrijednosti Nekropole steaka Grko groblje, abljak, Uprava za zatitu kulturnih dobara je donijela Rjeenje o utvrivanju statusa nepokretno kulturno dobro od nacionalnog znaaja, broj UP/I-br.04-477/2012-3 od 11.12.2012. godine, koje je objavljeno u Slubenom listu Crne Gore, broj 4/13, od 18.01.2013. CG ugia Bare, abljak (26) Na osnovu Elaborata o utvrivanju kulturne vrijednosti Nekropole steaka ugia Bare, abljak, Uprava za zatitu kulturnih dobara je donijela Rjeenje o utvrivanju statusa nepokretno kulturno dobro od nacionalnog znaaja, broj UP/I-br.04-218/2012-7 od 11.12.2012. objavljeno u Slubenom listu Crne Gore, broj 4/13, od 18.01.2013. CG Grko groblje, Pluine (27) Na osnovu Elaborata o utvrivanju kulturne vrijednosti Nekropole steaka Grko groblje, Pluine, Uprava za zatitu kulturnih dobara je donijela Rjeenje o utvrivanju statusa nepokretno kulturno dobro od nacionalnog znaaja, broj UP/I-br.04-478/2012-3 od 11.12.2012. objavljeno u Slubenom listu Crne Gore, broj 4/13, od 18.01.2013. RS Mramorje, Peruac, Bajina Bata (28) Arheoloko nalazite srednjovekovno groblje s nadgrobnim obelejima stecima Mramorje u Perucu, optina Bajina Bata utveno je za kulturno dobro reenjem Republikog zavoda za zatitu spomenika kulture Beograd, br. 709/3 od 25.09.1968. Arheoloko nalazite Mramorje u Perucu odlukom koja je objavljena u Slubenom glasniku SR Srbije broj 14/79 kategorisano za kulturno dobro od izuzetnog znaaja za Republiku Srbiju. RS Mramorje, Rastite, Bajina Bata (29) Arheoloko nalazite srednjovekovno groblje s nadgrobnim obelejima stecima Mramorje na potesima Gajevi i Uroevine u Rastitu, optina Bajina Bata utvreno je za kulturno dobro odlukom koja je objavljena Slubenom glasniku Republike Srbije broj 50 od 18. maja 2012. godine pod brojem 1385. RS Grko groblje, Hrta, Prijepolje (30) Arheoloko nalazite srednjovekovno groblje s nadgrobnim obelejima stecima Grko groblje u selu Hrta, optina Prijepolje utveno je za kulturno dobro odlukom Zavoda za zatitu spomenika kulture Kraljevo i Skuptine optine Prijepolje koja je objavljena u Optinskom slubenom glasniku Prijepolje br. 633-7/83-III-03 od 31.01.1984.

195

5.c Naini primjene zatitnih mjera Bosna i Hercegovina U svakom pojedinanom sluaju proglaenog nacionalnog spomenika odluke Komisije imaju snagu zakona. Odlukama o proglaenju nacionalnih spomenika utvruju se nadlenosti u provoenju zatite nacionalnih spomenika, definiraju se granice zatienog prostora nacionalnog spomenika, zone zatite i zatitni pojasevi, definiraju se mjere zatite koje su primjenjene u utvrivanju prioriteta i buduih intervencija na spomenicima i zatienom prostoru. Odluke sadre podatke o vlasniku i korisniku dobra, obrazloenje sa podacima o dosadanjoj pravnoj zatiti, lokaciji, prostorno-planskim i drugim aktima koji se primjenjuju na dobro, historijske podatke i opis dobra, sadanje stanje, specifine rizike kojima je dobro izloeno, hronologiju konzervatorsko restauratorskih radova, popis historijske grae i dokumentacije i bibliografiju. Svi provedbeni i prostorno-planski akti koji nisu u skladu sa odredbama ovih odluka, moraju se staviti van snage u dijelu u kome su u suprotnosti sa odlukom. Vlasti zaduene za prostorno planiranje i katastarske poslove obavjetavaju se o odlukama da bi mogli poduzeti korake definirane u tim odlukama, a obavjetava se i nadleni opinski sud zbog upisa u zemljine knjige. Entitetske slube nadlene za zatitu naslijea, odgovorne su za struni nadzor nad pos lovima restauracije nacionalnih spomenika i provode projekte restauracije koji se finansiraju iz entitetskih budeta. Na nacionalne spomenike se primjenjuju mjere zatite utvrene Zakonom o provedbi odluka Komisije za zatitu nacionalnih spomenika uspostavljene prema Aneksu 8. Opeg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini (Slubene novine Federacije BiH, br. 2/02, 27/02, 6/04 i 51/07 i Slubeni glasnik Republike Srpske br. 9/02, 70/06 i 64/08). Za sve nekropole za pokretno naslijee utvrene su sledee mere: svi pokretni nalazi, koji u toku arheolokog istraivanja budu naeni, bit e pohranjeni u najbliem muzeju koji ispunjava kadrovske, materijalne i tehnike uvjete ili u Zemaljskom muzeju Bosne i Hercegovine u Sarajevu, obraeni i prezentirani na odgovarajui nain. Odgovornost za provoenje odluka Komisije lei na entitetskim vladama i ministarstvima nadlenim za prostorno ureenje i kulturu. Hrvatska U Republici Hrvatskoj planska i dokumenta o zatiti svaki od navedenih dokumenata (Prostor ni planovi upanija i Opina te Rjeenja o zatiti koje je izdalo Ministarstvo kulture) su popraena mjerama zatite te lancima Zakona o zatiti i ouvanju kulturnih dobara. Za provedbu ovih mjera zatite i zakonskih odredbi kao i za kontrolu nad svim radnjama unutar i oko zatienih lokaliteta, 196

nadleni su Konzervatorski odjeli u Imotskom i Dubrovniku. Odjeli su jedna od ustrojstvenih jedinica Ministarstva kulture. Crna Gora U Crnoj Gori se na osnovu Zakona o zatiti kulturnih dobara (Sl. list Crne Gore , br. 49/10) i Zakona o ureenju prostora i izgradnji objekata (Sl. list Crne Gore, broj 51/08), sprovodi zatita kulturnih dobara u planskim dokumentima. Planskim dokumentima obezbjeuje se zatita kulturnih dobara i njegove zatiene okoline, kao integralnog dijela savremenog drutvenog, ekonomskog i urbanog razvoja, na nain kojim se potuje njihov integritet i status i dosljedno sprovodi reim zatite propisan navedenim Zakonom o zatiti kulturnih dobara. Shodno navedenim propisima, Uprava za zatitu kulturnih dobara Ministarstva kulture, daje miljenje na planska dokumenta sa aspekta zatite kulturnih dobara. Planski dokument mora biti usklaen sa Studijom zatite kulturnih dobara i Menadment planom. Studija zatite kulturnih dobara sadri: tekstualni i grafiki prikaz zatienih nepokretnih kulturnih dobara, potencijalnih arheolokih lokaliteta, prostora sa izraenim ambijentalnim vrijednostima i njihovom okolinom, koji su obuhvaeni planskim dokumentom; reim i mjere zatite, ouvanja i unaprjeenja kulturnih dobara i njihove zatiene okoline i konzervatorske uslove za projektovanje radova za sprovoenje konzervatorskih mjera na evidentiranim nepokretnim kulturnim dobrima. Studiju zatite donosi Uprava za zatitu kulturnih dobara, a njenu izradu moe povjeriti pravnom licu koje ima konzervatorsku licencu. Menadment plan je strateki dokument za dugorono upravljanje, zatitu, ouvanje, korienje i prezentaciju kulturno-istorijske cjeline, lokaliteta i podruja. Menadment plan se obavezno donosi za kulturno dobro koje je upisano ili se nominuje na Listu svjetske batine UNESCO. Menadment plan sadri, naroito: strategiju viegodinjeg upravljanja kulturnim dobrom i smjernice za njenu realizaciju; program aktivnosti na cjelovitoj valorizaciji, zat iti i prezentaciji kulturnog dobra; mehanizme za ostvarivanje integralne zatite; nain vrenja monitoringa planiranih aktivnosti. Menadment plan donosi Vlada, na prijedlog Ministarstva kulture. Srbija U Republici Srbiji Zakonom o kulturnim dobrima (Slubeni glasnik RS broj 71/94) obezbeuje se osnov za zatitu, uvanje, istraivanje i prezentaciju kulturnih dobara. Mere zatite na kulturnim dobrima (arheoloka nalazita i spomenici kulture) odnose se na isticanje posebnog znaaja za drutveni, istorijski i kulturni razvoj naroda u nacionalnoj istoriji i isticanje znaaja za odreeno podruje ili razdoblje. Zatita i korienje kulturnih dobara ostvaruje se obavljanjem delatnosti zatite kulturnih dobara merama koje je utvrde na osnovu ovog zakona. Sredstva za ostvarivanje zatite i korienja kulturnih dobara obezbeuju se u budetu Republike Srbije u skladu sa zakonom. Delatnost zatite i korienja kulturnih dobara obavljaju za to osnovane ustanove u skladu sa 197

osdredbama ovog zakona. Nadlena ustanova zatite za arheoloka nalazite srednjovekovna goblja sa stecima je Republiki zavod za zatitu spomenika kulture Beograd, kao i teritorijalno nadleni Zavod za zatitu spomenika kulture u Kraljevu. Na svim aktivnostima vezanim za mere tehnike zatite, konzervaciju, istraivanje i prezentaciju vri nadzor Ministarstvo kulture i informisanja Republike Srbije u okviru svoje delatnosti u Sektoru za kulturno naslee u skladu sa Zakonom o planiranju i izgradnji i Pravilnikom. Svi planski dokumenti sadre elemente koji se odnose na zatitu, ureenje i korienje nepokretne kulturne batine. 5.d Postojei planovi u odnosu na opinu i regiju u kojoj je dobro smjeteno (na pr. lokalni i regionalni planovi, planovi konzervacije, plan razvoja turizma) Bosna i Hercegovina Bosna i Hercegovina, kao samostalna drava, sastoji se od dva entiteta i jednog distrikta. Na teritoriji FBIH nalazi se 12 nekropola sa stecima u 11 opina, a u RS 10 nekropola u 9 opina. U oblasti zakonodavnog sistema postoji veliki broj zakona kojima se regulie zatita naslijea na razliitim nivoima: dravnom, entitetskim i kantonalnim. Svih 22 nekropole sa stecima uivaju najvii stupanj pravne zatite koji im osiguravaju pojedinane odluke o proglaenju svake nekropole nacionalnim spomen ikom BIH, koje donosi Komisija za ouvanje nacionalnih spomenika (Komisija) na osnovu ovlatenja datih meunarodnim ugovorom Aneks 8 Opeg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini (Dejtonski mirovni sporazum) i na osnovu Kriterija za proglaenje pokretnih i nepokretnih dobara nacionalnim spomenicima. Zakonima o provedbi odluka Komisije za ouvanje nacionalnih spomenika (2002), koji se provode u Federaciji BiH, RS i Brko Distriktu, definiraju se spomenici i rehabilitacija spomenika i reguliraju obaveze i odnosi izmeu institucija i tijela zaduenih za zatitu naslijea. Odluke Komisije o proglaenju nacionalnim spomenicima su konane i obavezujue. Zakon o zatiti i ouvanju kulturnog, historijskog i prirodnog naslijea iz 1985., dopunjen 1987, 19 93. i 1994, primjenjuje se u Federaciji Bosne i Hercegovine i provodi u kantonima koji nemaju svoje zakone. Zakon o kulturnim dobrima RS iz 1995. godine i Zakon o izmjenama i dopunama zakona o kulturnim dobrima, 2008. godina, regulie sistem zatite, reim vlasnitva, koritenje kulturnih dobara i utvruje uslove za rad slubi zatite u RS. Zakonima o prostornom planiranju Republike Srpske i Federacije Bosne i Hercegovine regulira se planska upotreba zemljita na entitetskom nivou kroz izradu, usvajanje i provoenje planskih dokumenata, vrste i sadraja planskih dokumenata, upotrebu zemljita na entitetskom nivou, praenje provedbe planskih dokumenata koji su od vanosti za entitet, praenje provedbe zakona, te kazne za pravna i fizika lica. 198

U krivinim zakonima Republike Srpske i Federacije Bosne i Hercegovine navode se kazne za unitavanje kulturnih spomenika ili zatienih prirodnih podruja i dobara, kao i kazne za nezakonite intervencije na kulturnim spomenicima i prirodnim podrujima i dobrima bez o dobrenja odgovarajuih vlasti. U zakonima o zatiti prirode u Republici Srpskoj i Federaciji Bosne i Hercegovine navode se uvjeti i nain obnove, zatite, ouvanja i odrivog razvoja krajolika, prirodnih podruja, biljaka, ivotinja i njihovih stanita, minerala i fosila i ostalih komponenti prirode, te u podruju entiteta, ovlasti tijela koja se bave zatitom prirode, planiranjem zatite prirode, ope i posebne mjere za zatitu prirode, informacijski sistem, praenje, finansiranje zatite prirode, te kazne za prekraje koje naprave pravna i fizika lica. Zakoni o zatiti okolia u Republici Srpskoj i Federaciji Bosne i Hercegovine odnose se na zatiena podruja i reguliu: ouvanje, zatitu, obnovu i poboljanje ekolokog kvaliteta i kapaciteta okolia, kao i unapreenje kvaliteta ivota; mjere i uvjete upravljanja, ouvanja i racionalnog koritenja prirodnih resursa. Pregled osnovnih referentnih zakona i akata kojima se regulie zatita naslijea: Opi okvirni sporazum za mir u Bosni i Hercegovini (Dejtons ki mirovni sporazum), Aneks 8. Sporazum o Komisiji za ouvanje nacionalnih sporazuma, 1995; Odluka Predsjednitva Bosne i Hercegovine o Komisiji za ouvanje nacionalnih spomenika, 2001. (Slubeni list Bosne i Hercegovine, br. 1/02 i 10/02); Pravilnik o aktivnostima Komisije za ouvanje nacionalnih spomenika u pogledu meunarodne saradnje, 2002. (Slubeni list Bosne i Hercegovine, broj 29/02); Kriteriji za proglaenje dobara nacionalnim spomenicima, 2002/2003. (Slubeni list Bosne i Hercegovine, br. 33/02 i 15/03; Slubene novine Fedeacije Bosne i Hercegovine [FBiH], broj 59/02; Slubeni glasnik Republike Srpske [RS], broj 79/02); Zakon o provedbi odluka Komisije za ouvanje nacionalnih spomenika uspostavljene prema Aneksu 8. Dejtonskog sporazuma, 2002, kojeg je usvojio Parlament Federacije Bosne i Hercegovine (Slubene novine Federacije Bosne i Hercegovine, br. 2/02 i 27/02, 6/04, 51/07); Zakon o sprovoenju odluka Komisije za ouvanje nacionalnih spomenika uspostavljene prema Aneksu 8. Dejtonskog sporazuma 2002, kojeg je usvojio Parlament Republike Srpske (Slubeni glasnik Republike Srpske broj 9/02, 70/06 i 64/08); Zakon o prostornom planiranju i koritenju zemljita na nivou Federacije Bosne i Hercegovine, (Slubene novine Federacije Bosne i Hercegovine, broj 2/05 i 72/07); Zakon o ureenju prostora Preieni tekst (Slubeni glasnik Republike Srpske, broj 84/02, 55/02, 14/03, 112/06, 53/07; 199

Zakon o prostornom ureenju (Slubeni glasnik Distrikta Brko br. 9/03. 23/03, 15/04); Krivini zakon Republike Srpske, l. 253. i 254. (Slubeni glasnik Republike Srpske broj 49/03); Krivini zakon Federacije Bosne i Hercegovine, l. 321. i 322. (Slubene novine Federacije Bosne i Hercegovine, br. 36/03, 37/03, 21/04, 18/05); Zakon o zatiti prirode (Slubene novine Federacije Bosne i Hercegovine broj 33/03); Zakon o zatiti prirode (Slubeni glasnik Republike Srpske broj 50/02); Zakon o zatiti okolia (Slubene novine Federacije Bosne i Hercegovine broj 33/03); Zakon o zatiti okoline (Slubeni glasnik Republike Srpske broj 53/02); Zakon o inspekciji u Federaciji Bosne i Hercegovine (Slubene novine FBIH br. 69/05). Od 2007. godine Vlada Federacije Bosne i Hercegovine je usvojila niz uredbi kojima se reguliu pitanja od znaaja za zatitu kulturnog naslijea na teritoriji FBIH, kao to su: Uredba o vrsti, sadraju, oznaavanju i uvanju, kontroli i nostrifikaciji investiciono tehnike dokumentacije (Slubene novine Federacije BiH, broj 88/07, 51/08); Uredba o obavljanju prethodnih radova istranog karaktera na nacionalnim spomenicima (Slubene novine Federacije BiH, broj 36/08; Uredba o ureenju gradilita, obaveznoj dokumentaciji na gradilitu i sudionicima u graenju (Slubene novine Federacije BiH, br. 48/09 i 75/09). Ostali zakoni na snazi: U Republici Srpskoj: Zakon o kulturnim dobrima, 1995. (Slubeni glasnik Republike Srpske br. 11/95) i Zakon o izmjenama i dopunama zakona o kulturnim dobrima (Slubeni glasnik Republike Srpske br. 103/08); U Federaciji Bosne i Hercegovine: Zakon o zatiti i ouvanju kulturnog, historijskog i prirodnog naslijea iz 1985., dopunjen 1987, 1993. i 1994, primjenjuje se i provodi u kantonima koji nemaju svoje zakone: Posavski kanton, Tuzlanski kanton, Bosansko-podrinjski kanton, kanton i Hercegbosanski kanton. Kantoni koji su usvojili su zakone o naslijeu: Kanton Sarajevo: Zakon o zatiti kulturne batine (Slubene novine KS, broj 2/00); Zapadnohercegovaki kanton: Zakon o zatiti i koritenju kulturnopovijesne i prirodne batine (Narodne novine ZH, 6/99); Zeniko-dobojski kanton: Zakon o zatiti kulturne batine (Slubene novine ZDK, br 2/00); Hercegovako-neretvanski kanton: Zakon o zatiti kulturno-historijskog naslijea u HNK (Slubene novine HNK, broj 2/06) i Zakon o odobravanju graenja van granica nacionalnih spomenika odnosno van privremenih granica i provoenju mjera zatite (Slubene novine HNK, br. 5/08). Srednjobosanski

200

Hrvatska Za podruje nekropole Velika i Mala Crljivica, Cista Velika (23) nadleni su sledea dokumenta koja ureuju prostorno planiranje: Prostorni plan ureenja Splitsko-dalmatinske upanije, 2007. godina. Prostorni plan ureenja Opine Cista Provo, 2007. godina Na prostoru nominiranog dobra se ne planira nikakav gradnja ili bilo koja aktivnost koja bi utjecala na izmjenu ili ugrozilo nominirano dobro. Planom je ovaj lokalitet zatien kao arheoloki lokalitet za to su odreene posebne mjere zatite koje ukljuuju kontrolirano arheoloko istraivanje, praenje stanja dobra, obvezu suradnje s nadlenim tijelom (Konzervatorski odjel u Imotskom) sukladno Zakonu o zatiti i ouvanju kulturnih dobara u sluaju bilo kakvih radnji na dobru i u njegovoj neposrednoj okolici (arheoloko istraivanje, konzervatorsko-restauratorski zahvati, obrada zemljita, gradnja infrastrukture). Hrvatski restauratorski zavod Odjel za kamen Split (plan rada na lokalitetu za 2013. godinu): opsean opis fizikog zateenog stanja uz detaljniju fotodokumentaciju; analiza procesa propadanja uz laboratorijske analize o koncentraciji tetnih topljivih soli u kamenu i laboratorijska istraivanja, identifikaciju i determinaciju mikroflore na stecima; probe konzervatorsko-restauratorskih radova i materijala zbog odabira najpogodnijeg naina ienja i zatite ispitivanja vodoupojnosti i vrste kamena kako bi se odabrala najpogodnija vrsta hidrofobne zatite; prijedlog i trokovnik cjelovitih konzervatorsko-restauratorskih radova. Za podruje nekropole Dubravka/sv. Barbara, Konavle (24) nadleni su sledea dokumenta koja ureuju prostorno planiranje: Prostorni plan ureenja Opine Konavle, 2007. godine: na prostoru nominiranog dobra se ne planira nikakav gradnja ili bilo koja aktivnost koja bi utjecala na izmjenu ili ugrozilo nominirano dobro. Planom je ovaj lokalitet zatien kao sakralna graevina s kompleksom srednjovjekovn og groblja sa stecima za to su odreene posebne mjere zatite koje ukljuuju: kontrolirano arheoloko istraivanje, praenje stanja dobra, obvezu suradnje s nadlenim tijelom (Konzervatorski odjel u Dubrovniku) sukladno Zakonu o zatiti i ouvanju kulturnih dobara u sluaju bilo kakvih radnji na dobru i u njegovoj neposrednoj okolici (arheoloko istraivanje, konzervatorsko-restauratorski zahvati, obrada zemljita, gradnja infrastrukture). Hrvatski restauratorski zavod Odjel za kamen Split (plan rada na lokalitetu za 2013. godinu): opsean opis fizikog zateenog stanja uz detaljnju fotodokumentaciju; analiza procesa propadanja uz laboratorijske analize o koncentraciji tetnih topljivih soli u kamenu i laboratorijska istraivanja, identifikaciju i determinaciju mikroflore na stecima; probe konzervatorsko-restauratorskih radova i materijala zbog odabira najpogodnijeg naina ienja i zatite ispitivanja vodoupojnosti i vrste

201

kamena kako bi se odabrala najpogodnija vrsta hidrofobne zatite; prijedlog i trokovnik cjelovitih konzervatorsko-restauratorskih radova. Crna Gora Dokumenta od uticaja na zatitu, ouvanje i turistiku valorizaciju nominovanih nekropola u Crnoj Gori na teritoriji Optine abljak su: Prostorni plan Crne Gore Sl. List CG br 24/08; Zakon o turizmu Sl. list CG,61/10. 40/11,53/11; Zakon o turistikim organizacijama Sl. list CG,73/10, 40/11; Zakon o nacionalnim parkovima Sl. list CG , br. 56/09; Zakon o planinskim stazama Sl. list CG, br.51/08, 53/11; Prostorno urbanistiki plan Optine abljak do 2020. godine, (Sl.list CG, optinski propisi br. 22/11); Izmjene i dopune Detaljnog urbanistikog plana abljaka, (Sl.list RCG, optinski propisi br.40/2006); Lokalna studija lokacije Kovaka dolina I, (Sl.list RCG, optinski propisi br.32/11); Prostorni plan podruja posebne namjene Nacionalnog parka Durmitor (Sl. list RCG br.20/97); Detaljni prostorni plan posebne namjene za koridor dalekovoda 400kV sa optikim kablom od crnogorskog primorja do Pljevalja, (Sl.list CG br. 47/11 od 23.09.2011.godine; Prostorni plan posebne namjene za Durmitorsko podruje je usvajanja i on u okviru svog zahvata sadri Prostorni plan posebne namjen za Nacionalni park Durmitor; Izmjene i dopune DUP-a abljaka (2013), koji e na sljedeoj sjednici Skuptine Optine biti stavljen u proceduru usvojanja; Strategije razvoja turizma u Crnoj Gori do 2020.godine; Nacionalna strategija odrivog razvoja Crne Gore za period 2007-2012; Elaborat o utvrivanju kulturne vrijednosti nekropole steaka Grko groblje, Riblje jezero, selo Novakovii, abljak, UP/I-br.03-477/2012-1; Nacionalni park Durmitor Plan Upravljanja (2011-2015); Strategija izvodljivosti za reviziju granica NP Dutmitor (2010); Elaborat o utvrivanju kulturne vrijednosti nekropole steaka Grko groblje, Riblje jezero, selo Novakovii, abljak, UP/I-br.03-218/2012-4. Dokumenta od uticaja na zatitu, ouvanje i turistiku valorizaciju nominovanih nekropola u Crnoj Gori na teritoriji Optine Pluine su: 202

Prostorni plan Crne Gore Sl. List CG br 24/08; Zakon o turizmu Sl. list CG,61/10. 40/11,53/11; Zakon o turistikim organizacijama Sl. list CG,73/10, 40/11; Zakon o nacionalnim parkovima Sl. list CG , br. 56/09; Zakon o planinskim stazama Sl. list CG, br.51/08, 53/11; Prostorno urbanistiki plan Optine Pluine do 2028.godine, (Sl.list CG,optinski propisi br. 32/12); Generalni urbanistiki plan Optine Pluine, iz 1987. godine; Izmjene i dopune DUP-a Pluine (Sl.list CG, optinski propisi br. 3/2009); Lokalna studija lokacije epan Polje Pluine I faza, (Sl.list CG, optinski propisi br.2/2008); Studija zatite za Regionalni park Piva, maj 2011.,(Raniji Regionalni park Bio, Magli i Volujak); Strategije razvoja turizma u Crnoj Gori do 2020.godine; Nacionalna strategija odrivog razvoja Crne Gore za period 2007-2012; Elaborat o utvrivanju kulturne vrijednosti nekropole steaka Grko groblje, Zagrae, Pluine, UP/I-br.03-478/2012-1.

Srbija Dokumenta od uticaja na zatitu, ouvanje i turistiku valorizaciju nominovanih nekrop ola u Republici Srbiji za teritoriju optine Bajina Bata su: Zakon o Prostornom planu Republike Srbije (Slubeni glasnik RS, broj 88/2010); Prostorni plan optine Bajina Bata Optinski slubeni glasnik Bajina Bata 5/1987.; Generalni urbanistiki plan doline Drine sa elementima DUP-a Peruca Optinski slubeni glasnik Bajina Bata 5/1988.; Generalni urbanistiki plan grada Bajina Bata Optinski slubeni glasnik Bajina Bata 3/1989.; Regulacioni plan Bajine Bate Optinski slubeni glasnik Bajina Bata 3/2001.; Prostorni plan podruja posebne namene Nacionalnog parka Tara, Slubeni glasnik SRS 3/1989.; Prostorni plan podruja posebne namene Nacionalnog parka Tara 2011. godina u postupku usvajanja; Zakon o zatiti prirode Slubeni glasnik Republike Srbije broj 36/2009. Navedenim prostornim planovima kontroliu se i propisuju namene povrina, ogranienje irenja graevinskog reona i uspostavljaju pravila korienja i graenja.

203

Dokumenta od uticaja na zatitu, ouvanje i turistiku valorizaciju nominovanih nekropola u Republici Srbiji za teritoriju optine Prijepolje su: Prostorni plan Republike Srbije 201020142021.; Prostorni plan optine Prijepolje Slubeni glasnik optine Prijepolje broj 3/2011.; Regionalni prostorni plan Zlatiborskog i Moravikog okruga (Slubeni glasnik Republike Srbije) broj 1/2013); Zakon o zatiti prirode Slubeni glasnik Republike Srbije broj 36/2009. Navedenim prostornim planovima kontroliu se i propisuju namene povrina, ogranienje irenja graevinskog reona i uspostavljaju pravila korienja i graenja. Na prostoru nominiovanih dobara ne planira se izgradnja ili bilo koja aktivnost koja bi uticala na izmjenu ili ugrozila nominovana dobra. Planom su srednjovekovna groblja na teritoriji Bajine Bate i Prijepolja zatiena kao arheoloka nalazita pod posebnim merama zatite koje ukljuuju kontrolisano izvoenje arheolokih istraivanja i praenje stanja dobra. 5.e Plan upravljanja dobrom ili drugi sustavi upravljanja Konvencija o zatiti svjetske kulturne i prirodne batine (UNESCO, 1972) utvruje koncept sistema zatite na dravnom i meunarodnom nivou. Obaveza drave lanice na ijoj teritoriji se nalazi predmetno dobro je osiguranje svih uslova za zatitu i ouvanje dobra za sljedee generacije. Ove mjere provode se prvenstveno vlastitim naporima i finansijskim sredstvima. Meunarodna pomo i saradnja prua se u sluaju da obim potrebnih sredstava prevazilazi mogunosti drave. Meunarodna akcija predstavlja dopunu napora uinjenih na nacionalnom planu (lan 4. Konvencije). Operativni vodi za pripremu kandidature za upis dobra na Listu svjetske batine Svjetskog komiteta za naslijee UNESCO-a naglaava potrebu za donoenjem plana upravljanja za kandidirano dobro kao instrumenta zatite dobra i posebno razmatra plan upravljanja u sklopu kandidature sa ciljem utvrivanja efikasnosti uspostavljenog sistema zatite dobra od znaaja za svjetsku batinu. Plan upravljanja pripremaju sve drave koje su nominovale nekropole sa stecima sa ciljem da se utvrde uslovi za ouvanje univerzalne vrijednosti nominovanog podruja, ne samo za ouvanje fizikog stanja struktura od propadanja i promjena, nego i da se poboljaju vizuelne karakteristike, da se sprijei utjecaj negativnih okolinskih faktora, da se unaprijedi naine prezentacije znaaja stanovnicima i posjetiocima, kao i da se utvrdi strategija odrivog turistikog razvoja. Planom upravljanja detaljno su utvreni zadaci, njihovi nosioci, rokovi i sredstva za implementaciju. Izrada Plana upravljanja oslanja se na meunarodne principe i standarde utvrene konvencijama i poveljama: Konvencija o zatiti svjetskog kulturnog i prirodnog naslijea (UNESCO 1972.) Konvencija o zatiti nematerijalne kulturne batine (UNESCO, 2003.) 204

Operativne smjernice za upravljanje podrujima svjetske kulturne batine (UNESCO 2011.) Dokument iz Nare o autentinosti (UNESCO 1994.) Povelja iz Bure (ICOMOS 1999.) Venecijanska povelja za konzervaciju i restauraciju spomenika i lokaliteta (ICOMOS 1964.) Povelja za zatitu i upravljanje arheolokog naslijea (ICOMOS 1990.) Povelja iz Rige o autentinosti i historijskoj rekonstrukciji u odnosu na kulturno naslijee (ICCROM, 2000.) Povelja o kulturnom turizmu (ICOMOS, 2008) Povelja o interpretaciji i prezentaciji (ICOMOS, 2008) Deklaracija o duhu mjesta (ICOMOS 2008.) Standardizovani format za izradu Plana upravljanja svojom strukturom formira loginu cjelinu, koja daje smjernice za njegovu izradu. U tom smislu, potrebno je vrednovati karakteristike zatienog podruja (jedinstvenu univerzalnu vrijednost, kulturne vrijednosti i atribute), savremene ekonomske vrijednosti i upotrebnu vrijednost, definisati sudionike i konflikte izmeu kulturnih i ostalih vrijednosti; izvriti identifikaciju postojeeg stanja konzervacije (ouvanosti) sa dokumentacijom, planovima i informacijama o odravanju i monitoringu; identifikovati genius loci (duh mjesta) kroz materijalni i nematerijalni aspekt, kao i potencijalne faktore koji ga ugroavaju; dati pregled strukture upravljanja i mjera implementacije; dati procjenu rizika i opasnosti sa SWOT analizom; izraditi akcioni plan. Politika UNESCO-a i smjernice Konvencija o zatiti svjetskog kulturnog i prirodnog naslijea (UNESCO 1972.) je jedna od UNESCO -vih konvencija koja se bavi kulturnom batinom. Misija UNESCO-a je dakao specijalizovana agencija Ujedinjenih nacija doprinosi izgradnji mira, iskorijevanju siromatva, interkulturalnom dijalogu kroz obrazovanje, nauku, kulturu, komunikaciju i informisanje. Strategija za period 20082013. je strukturisana oko pet sveobuhvatnih ciljeva: postizanje kvalitetnog obrazovanja za sve i doivotno uenje; mobilizacija naunih saznanja i politika odrivog razvoja; rjeavanje novih drutvenih i etikih izazova; promovisanje kulturnih razliitosti kroz interkulturalni dijalog i kulturu mira i izgradnja inkluzivnih drutvenih znanja putem informacije i komunikacija. Strateki ciljevi programa (Strategic Programme Objectives SPO), SPO11 su: odriva zatita i unapreenje kulturne batine; ouvanje kulturnog naslijea i uticaj naslijea na razvoj, socijalnu koheziju i mir integrisani u nacionalne i lokalne politike; revidovanje nacionalnih politika ouvanja u skladu sa globalnim trendovima klimatskih promjena, urbanizacija i migracija i razvijanje novih oblika meunarodne saradnje sa ciljem jaanja primjene Konvencije.

205

Vizije Vizije Plana upravljanja se mogu definisati kao organizovana i sinhronizovana nastojanja da se kroz program akcije definiu kratkorone, srednjorone i dugorone aktivnosti koje e osigurati adekvatan menadment, koritenje spomenika na nain primjeren kulturno-historijskim znaajkama lokaliteta, njegovu odrivu zatitu i ouvanje kulturnih vrijednosti i svojstava dobra, kao i aktivnu ulogu u unapreenju ekonomije, ugleda i kvaliteta ivota lokalne zajednice. U tom smislu dugorono je potrebno: u potpunosti zaokruiti aktivnosti na obnovi lokaliteta; poboljati pristupanost; unaprijeditikvalitet pejsaa; poboljati pristup posjetiocima; ukljuiti lokalnu zajednicu u procese odluivanja, nadziranja i sprovoenja mjera. Ova vizija za budunost se temelji na osnovnim potrebama zatite, poboljanja i interpretacije izuzetne univerzalne vrijednosti. Ciljevi Prepoznavanje nekropola steaka kao dijela svjetske batine donosi izuzetan ugled, ali i niz dodatnih zadataka. Osnovni cilj plana upravljanja je konzervacija predloene izuzetne univerzalne vrijednosti za budue generacije. Ouvanje karakteristika koje predloena dobra ine znaajnim u svjetskim okvirima je glavni fokus plana. Postoji i niz drugih vrijjednosti lokaliteta i ireg okruenja koje treba sauvati i unaprijediti. Konzervacija u kontekstu Plana ne obuhvaa samo fiziku zatitu, nego i poboljanje vizuelnog karaktera ambijenta, ublaavanje i upravljanje okolinskim faktorima koji imaju uticaja, ouvanje kulturnih vrijednosti i njihovu bolju interpretaciju i razumijevanje od strane posjetitelja, poveanje biodiverziteta, te odrivog pristupa drutvenoj i ekonomskoj obnovi. Autentinost i inegritet dobra moraju biti odrani. Glavni ciljevi Plana upravljanja su: postaviti ciljeve za upravljanje nominovanim podrujem, njegovim ambijentom i okruenjem, u svrhu konzervacije i jaanja njegove izuzetne univerzalne vrijednosti; ispostaviti optu viziju dugorone budunosti nekropole steaka Dugo polje na Blidinju koje e biti iroko prihvaena; prikazati odriv pristup buduem upravljanju koji e izbalansirati konzervaciju, upravljanje okruenjem i odrivi razvoj turizma; obezbijediti odgovarajue budue upravljanje; istraiti mogunosti za pozitivno upravljanje sa lokalnim sa lokalnim stanovnitvom, lokalnom zajednicom, kao i drugim organizacijama koje e poboljati karakter dobra i pejsaa uz potovanje ekonomskih interesa; identifikovati potrebni nivo istraivanja iji e rezultati pruiti informacije buduoj upravi; ojaati svijest i zanimanje javnosti za nekropolu; obezbijediti smjernice i privui iroku podrku koja e dovesti do poveanja razumijevanja, potovanja i brige za ovo izuzetno kulturno dobro i njegovu okolinu; identifikovati potrebni nivo istraivanja iji e re zultat dati informacije buduoj upravi. promicati kulturne, nauno-dokumentarne i obrazovne vrijednosti; identifikovati strategije za drutvenu i ekonomsku obnovu; uspostaviti program akcije s postavljenim prioritetima. 206

5.f Izvori i razina financiranja Bosna i Hercegovina Projekti kulturne batine finansiraju se iz tri izvora: javna sredstva: redovni vladin budet na dravnom i entitetskim nivoima (FBiH, RS, Brko Distrikt) ili u manjoj mjeri na opinskim nivoima; privatna sredstva: uglavnom vlasnika (vjerske zajednice, vlasnici stambenih i javnih objekata i sl); strane donacije ili meunarodna sredstva (Evropska komisija, UNDP, Kulturno naslijee bez granica (CHwB), vlade USA, Njemake, panije itd). Rad dravnih institucija finansira se iz budeta institucija BiH. Do sada nije uspostavljen redovan godinji budet za finansiranje projekata zatite naslijea. Institucije nadlene za zatitu naslijea na entitetskom nivou finansiraju se iz entitetskih budeta preko entitetskih ministarstava nadlenih za kulturu. Kao odgovor na odluke Komisije o proglaenju dobara nacionalnim spomenicima, nadlena ministarstva Federacije Bosne i Hercegovine, Republike Srpske i Brko Distrikta trebaju odvojiti sredstva za rad na spomenicima, ukljuujui ugroene nacionalne spomen ike, kako privatne tako i one u vlasnitvu drave. Vlade entiteta su posebnom zakonskom odredbom obavezale turistike zajednice da izdvajaju dio prihoda za obnovu kulturno-historijskog naslijeaTakoer, sredstva za ove aktivnosti se realizuju donacijama meunarodnih organizacija za implementaciju razliitih projekata koji se odnose na kulturno- historijsko naslijee. Hrvatska Glavni izvor financiranja istraivanja, dokumentiranja i zatite lokaliteta su sredstva dravnog prorauna Republike Hrvatske kroz programe zatite i ouvanja kulturnih dobara i programe arheoloke batine koje jednom godinje raspisuje Ministarstvo kulture. Financiranje je mogue ostvariti i sredstvima lokalne samouprave, donacijama i iz drugih izvora, to kod ovih lokaliteta do sada nije bio sluaj. Naravno, ukoliko se nastavi s kvalitetnim upravljanjem i planiranjem otvara se i mogunost financiranja iz strukturnih fondova EU. Nositelji tih programa su muzejske i znanstvene ustanove te jedinice lokalne samouprave, a radove izvode muzejske i znanstvene ustanove te tvrtke struno osposobljene za rad na kulturnim dobrima. Crna Gora U Crnoj Gori, Zakonom o kulturi utvreno je da se za kulturu izdvaja najmanje 2,5% od dravnog budeta, umanjenog za izdatke dravnih fondova i kapitalnog budeta. Zatita i ouvanje kulturnih dobara, finansira se iz sredstava vlasnika i draoca nekropola, optih prihoda budeta Crne Gore, budeta optina, donacija i drugih prihoda, u skladu sa Zakonom o zatiti kulturnih dobara. Kao posebna zakonska obaveza je i finansiranje kroz utvrivanje Godinjeg programa zatite i ouvanja kulturnih dobara, kojeg donosi Vlada Crne Gore, na prijedlog Ministarstva kulture. Navedenim Programom se obezbjeuje podrka, finansiranje i sufinansiranje programa i projekata od znaaja za 207

ostvarivanje javnog interesa u oblasti kulturne batine Crne Gore, tj., realizacija projekata i programa iz oblasti konzervatorske, muzejske, biblioteke, arhivske i kinotene djelatnosti. U narednom periodu, Ministarstvo kulture planira izradu konzervatorskih projekata za nekropole: Grko groblje i ugia Bare u Optini abljak, kao i za nekropolu Grko groblje u Optini Pluine. Projekat e, na osnovu konzervatorskih uslova koje izdaje Uprava za zatitu kulturnih dobara Ministarstva kulture, raditi Centar za konzervaciju i arheologiju Crne Gore. Srbija U Republici Srbiji finansiranje kulturnih dobara realizuje se sredstvima iz budeta Republike Srbije, sredstvima iz budeta lokalnih zajednica, putem donatora i kroz projekte uglavnom evropskog karaktera. Ministarstvo kulture i informisanja Republike Srbije putem javnog konkursa finasira programe i projekte iz oblasti zatite nepokretnog kulturnog naslea. Pored toga, Ministsrstvo kulture i informisanja finasira materijalne trokove kao i programsku delatnost Republikog zavoda za zatitu spomenika kulture Beograd, kao nacionalne institucije zatite nepokretnog kulturnog naslea, ali i posebne projekte te institucije prema prioritetima koji su u skladu sa kulturnom politikom Republike Srbije. U periodu 20112013. godine na dva predloena nominovana dobra na teritoriji optine Bajina Bata obavljeni su radovi na raiavanju i konzervaciji i rekonstrukcija na jednom nominovanom dobru. Svi radovi obavljeni su sredstvima iz budeta Republike Srbije. Planom upravljanja za arheoloka nalazita predloena u okviru ove serijske nominacije da se sredstva kontinuirano obezbedjuju i iz drugih izvora finansiranja radi poboljanja brige oko odravanja, ali i to kvalitetnije prezentacije. 5.g Izvori strunog znanja i edukacije u tehnikama konzervacije i upravljanja Bosna i Hercegovina Cjelovita i Sistemska edukacija na zatiti i upravljanju kulturnom batinom u Bosni i Hercegovini ne postoji i samo je djelomino obuhvaena programima visokokolskog obrazovanja. S druge strane edukacija u konzervaciji i restauraciji svih vrsta spomenika je vrlo dobro obuhvaena visokokolskim obrazovanjem: Akademija likovnih umjetnosti u Sarajevu, Arhitektonski fakulteti u Sarajevu i Banjoj Luci; u dravnoj, entitetskim i kantonalni m institucijama zastite naslijedja radi veliki broj strunjaka razliitih profila (arheolozi, arhitekti, historiari umjetnosti, etnolozi, pravnici) koji su tijekom godina stekli razliita znanja i iskustva u zatiti kulturne batine. S obzirom na sve nave deno kao i na injenicu da su brojni konzervatori i restauratori zavrili teajeve u raznim institucijama u inozemstvu i BiH (npr. ICCROM), postojee stanje moe se ocijeniti dobrim; restauratorska djelatnost sistemski se provodi kroz rad zavoda te kroz restauratorske radionice muzejskih institucija ili privatne restauratorske firme. 208

Od 22 nominirana dobra do sada su samo na 2 (Radimlja i Dugo Polje) bile vee intervencija u smislu konzervacije, te na 3 (Radimlja, Biskup i Dugo Polje) obavljena arheoloka istraivanja. Tijekom izrade ovog Nominacijskog dokumenta za sva nominirana dobra izraen je snimak postojeeg stanja. Snimak je sastavni dio detaljnog elaborata o stanju lokaliteta na temelju kojega se odreuju daljnji postupci u cilju njegovog ouvanja i obnove. Tijekom narednih godina na svim nominiranim dobra radit e se i konzervatorsko -restauratorska istraivanja o koja e se fokusirati na fiziko stanje samih steaka (kemijsko -bioloki procesi, vrsta i kvaliteta kamena, laboratorijske analize, prijedlog restauratorskih zahvata). Hrvatska Cjelovita i sustavna edukacija na zatiti i upravljanju kulturnom batinom u Republici Hrvatskoj ne postoji i samo je fragmentarno obuhvaena programima visokokolskog obrazovanja. S druge strane edukacija u konzervaciji i restauraciji svih vrsta spomenika je vrlo dobro obuhvaena visokokolskim obrazovanjem: Umjetnika akademija u Splitu Odsjek za konzervaciju i restauraciju, Akademija likovnih umjetnosti u Zagrebu-Odsjek za konzerviranje i restauriranje umjetnina. Nadalje, u regionalnim konzervatorskim odjelima (u ovom sluaju Dubrovniku i Imotskom, a neizravno i Splitu) radi veliki broj strunjaka razliitih profila (arheolozi, arhitekti, povjesniari umjetnosti, etnolozi, pravnici) koji su tijekom godina stekli razliita znanja i iskustva u zatiti kulturne batine. S obzirom na sve navedeno kao i na injenicu da su brojni konzervatori i restauratori zavrili teajeve u raznim institucijama u inozemstvu i RH (npr. ICCROM), postojee stanje moe se ocijeniti jako dob rim. Restauratorska djelatnost sustavno se provodi kroz rad javne ustanove Hrvatski restauratorski zavod (HRZ) te kroz restauratorske radionice muzejskih institucija ili privatne restauratorske firme. Na oba nominirana dobra do sada nije bilo veih intervencija u smislu konzervacije i upravljanja, osim to su na oba izvrena zatitna arheoloka istraivanja koja su pokrila samo manji dio povrine dobra. Tijekom izrade ovog Nominacijskog dokumenta za oba nominirana dobra izraen je snimak postojeeg stanja. Snimak je sastavni dio detaljnog elaborata o stanju lokaliteta na temelju kojega se odreuju daljnji postupci u cilju njegovog ouvanja i obnove. Tijekom 2013. godine na oba nominirana dobra radit e se i konzervatorsko-restauratorska istraivanja o koja e se fokusirati na fiziko stanje samih steaka (kemijsko-bioloki procesi, vrsta i kvaliteta kamena, laboratorijske analize, prijedlog restauratorskih zahvata). Crna Gora Jaanje kadrovskih kapaciteta u ustanovama kulture je prioritet razvoja u narednom periodu, u Crnoj Gori, jer je evidentan deficit strunih kadrova iz oblasti kulturne batine, zbog nedostatka odgovarajuih visokoobrazovnih institucija. Ovome doprinosi ograniena politika zapoljavanja i neadekvatna organizaciona struktura institucija. Nekadanji Kulturoloki fakultet koji je obrazovao 209

diplomirane konzervatore-restauratore, ukinut je devedesetih godina 20. vijeka. U svim ustanovama kulture evidentan je nedostatak strunog kadra, te su pojedini struni poslovi preputeni raspoloivom kadru, i organizuju se u skladu sa utvrenim prioritetima na nacionalnom ili lokalnom nivou, kao i pruanju strune pomoi nacionalnih ustanova u poslovima na lokalnom nivou. U Nikiu postoji filozofski fakultet, koji obrazuje strune i naune kadrove iz oblasti istorije, geografije, sociologije, pedagogije i dr., a na Cetinju se nalaze akademije iz oblasti umjetnosti, gdje se koluju odreeni kadrovi, koji esto ne pronalaze odgovarajui angaman u ustanovama kulture. Kada je rije o nominovanim nekropolama u Optini abljak i Pluine, dosadanje aktivnosti na valorizaciji, preventivnoj zatiti kroz formiranje dokumentacije, snimanju stanja i prijedloga mjera zatite, obavljale su nacionalne ustanove i struni timovi, pod pokroviteljstvom Ministarstva kulture Cr ne Gore. Uprava za zatitu kulturnih dobara Ministarstva kulture, je do sada bila angaovana na valorizaciji i pravnoj zatiti nominovanih nekropola, i dalje e raditi konzervatorske uslove, mjere zatite, nadzor nad izvoenjem radova i upotrebom lokaliteta. Centar za konzervaciju i arheologiju e raditi konzervatorski projekat, sprovoenje mjera zatite, konzevatorske i istraivake radove. U optinama abljak i Pluine ne postoje lokalne ustanove za obavljanje djelatnosti zatite i ouvanja kulturnih dobara, pa ove poslove obavljaju nacionalne upravne ili javne ustanove, od gore pomenutih, jo i Narodni muzej Crne Gore. U navedenim optinama postoje centri za kulturu, koji se mogu ukljuiti u turistiku valorizaciju nekropola, ali ne i u konzervatrorskoj, istraivakoj ili muzejskoj djelatnosti. Pored navedenih nacionalnih i lokalnih ustanova, u Optini abljak, postoji radna jedinica Nacionalni park Durmitor Javnog preduzea za nacionalne parkove Crne Gore, kao i optinske turistike organizacije. Srbija U Republici Srbiji u okviru sistema visokokolskog obrazovanja na Filozofskom fakultetu, Arhitektonsko-graevinskom fakultetu, Pravnom fakultetu, raznim tipovima Umetnikih fakulteta sa smerom za konzervaciju obrazuju se strunjaci u oblasti arheologije, i storije umetnosti, etnolozi, arhitekte, konzervatori i pravnici koji u okviru ustanova zatite i kulture obavljaju poslove na zatiti i prezentaciji nepokretnih i pokretnih kulturnih dobara. Delatnost zatite, dokumentovanja i istraivanja nepokretnih kulturnih dobara obavlja se u institucijama kao to su Republiki zavod za zatitu spomenika kulture Beograd i u teritorijalno nadlenim zavodima za zatitu spomeka kulture u Republici Srbije, kao i u okviru Centralnog instituta za konzervaciju, Arheolokog instituta i drugih ustanova nauke i kulture koje se bave istraivanjima. Delatnost zatite pokretnih kulturnih dobara obavlja se putem muzejske mree koju koordinira Narodni muzej u Beogradu. Republika Srbija ima veliki broj strunjaka svih profila za rad na zatiti i prezentaciji nominovanih dobara, o emu svedoe i dosadanji radovi na dobrima koja se nalaze na Listi svetske batine (WHL). 210

Za nominovana dobra na teritoriji optine Bajina Bata i Prijepolje radove na valorizaciji, izradi dokumentacije koja je podrazumevala i geodestko snimanje arheolokih nalazita uz formiranje prijedloga mjera zatite, kao i konzervaciji na jednom nominovanom dobru, obavili su strunjaci iz Republikog zavoda za zatitu spomenika kulture Beograd. Za ove radove sredstva su obezbeena iz budeta Republike Srbije iz programa Ministarstva kulture i informisanja Republike Srbije. 5.h Sadraji za posjetitelje i statistiki podaci Bosna i Hercegovina U pogledu organiziranog kulturnog turizma u Bosni i Hercegovini, prezentacija i interpretacija nekropola steaka nije zauzimala znaajnije mjesto. Prezentaciji i interpretaciji se pristupalo iskljuivo promocijom glavnih brendove turistikih destinacija, daleko od mjesta na kojima se nalaze nekropole. BH Radimlja, Stolac (1) Taan broj turista i posjetitelja koji godinje posjete predloeni lokalitet nije poznat. Prema slobodnoj procjeni radi lake pristupnosti nekropole, kao i injenice da se nalazi na prometnoj komunikaciji, godinje se na lokalitetu zadri najmanje 20000 ljudi i to uglavnom od aprila do novembra mjeseca. Statistiki podaci postoje samo za Opinu Stolac koju je posjetilo 50000 posjetilaca. Trenutna ponuda za posjetitelje zadovoljava samo osnovne uvjete, tako da turisti osim samog lokaliteta nemaju nikakvu ponudu. Na lokalitetu postoji info ploa Komisije za ouvanje nacionalnih spomenika i ploa udruge za zatitu kulture s objanjenjem ovog i okolnih lokaliteta. Centar za posjetitelje postoji kao i parkiralite formirano istono od lokaliteta. Sanitarni vor postoji u sklopu centra. Trenutano je u fazi osnivanja JU Radimlja koja e se brinuti prvenstveno o samoj nekropoli, njezinoj zatiti, ali i promociji. U 2012. je snimljen promotivni spot o turistikim potencijalima opine Stolac, u kojem je veliki dio posveen stecima na Radimlji. Napravljene su i broure o nekropoli, kao monografija o Stocu, u kojoj je, takoer, dio posveen stecima na Radimlji. U sklopu JU Radimlja napravljena je i web stranica www.agencija-radimlja.com. U neposrednoj blizini (u krugu od 30 km i blie) nalazi se nekoliko restorana i trgovina. Smjetajni kapaciteti skoro da ne postoje jer su u proteklom ratu u potpunosti devastirani. Sluba za spaavanja je vrlo loe organizirana preko entitetske slube civilne zatite, lokalnog doma zdravlja i ambulante, policijske stanice, vatrogasaca. BH Grka glavica u selu Biskup, Konjic (2) Naseljeno mjesto Glavatievo ima preko 200 stanovnika, a samo seoce u kojem se nalazi predmetna nekropola broji 57 stanovnika. U Glavatievu se, inae, nalazi vikend naselje i atraktivni ugostiteljski objekti, hosteli i riblji restorani, od kojih se jedan nalazi u neposrednoj blizini nekropole. Cijeli prostor je posjeen od strane ribolovaca, a u posljednjih nekoliko godina znaajna aktivnost je vezana za rafting. Nema znaajnog pritiska turista na lokaciju. Na prostoru se nalazi jedna informaciona ploa 211

Komisije sa osnovnim podacima o lokalitetu. Naslijee Opine Konjic izuzetno dobro je prezentirano u lokalnim medijima i publikacijama, a na WEB stranici Opine Konji c su prezentirani svi nacionalni spomenici sa skraenim opisom. Od ranije je ostvarena dobra suradnju sa osnovnim i srednjim kolama iji uenici, zajedno sa profesorima, uestvuju na ienju i odravanju nekropole uz neposrednu finansijsku pomo Opine Konjic i uz upoznavanje historijata spomenika i njihovog znaaja za budue generacije. Fizika dostupnost spomenicima je obezbjeena, uraena infrastruktura i putokazi za najvei broj spomenika. Na alost, i pored svih napora koje ini Opina Konjic na pribliavanju kulturno-historijskog naslijea graanima Konjica i svima koji posjete ovaj grad, porazna je injenica da ne postoji strategija turizma i da je neosmiljena turistika ponuda na nivou Hercegovako-Neretvanskog kantona, kao i na viim nivoima. Nedostaju informacijski punktovi, a nema ni turistikih vodia. Veliku ulogu ima i Zaviajni muzej. Inae, posljednjih godina Konjic je posjetio veliki broj turista iz raznih krajeva zemlje i svijeta, zahvaljujui okonanju radova na rekonstrukciji Kamene uprije, a to se moe vidjeti iz poveanih prihoda hotela, hostela i restorana kako u gradu, tako i van grada. Nepostojanje educiranih turistikih vodia i inae strategije u oblasti turizma negativno se odraava na iskoritenost turistikih potencijala ne samo Opine Konjic, ve i Bosne i Hercegovine. BH Kalufi u Krekovima, Nevesinje (3) Na lokalitetu ne postoji nikakva ponuda, osim to se moe razgledati lokalitet. Pristup lokalitetu je preko asfaltnog puta sa odgovarajuom putnom signalizacijom. Postoji ljunani parking sa korpom za otpatke i info ploom. Ne postoji sanitarni vor. U postupku je gradnja nadstrenice sa stolovima i klupama, panoramskog info panoa, dodatne signalizacije te postavljanje veeg broja kanti za otpatke. Statistiki podaci nisu dostupni, ali se pretpostavlja da se broj turista na godinjem nivou kree u granicama oko 10000. U Nevesinjskom polju svake godine odrava se tzv. Nevesinjska olimpijada u kojoj uestvuje preko 1200 sportista iz regiona u 38 disciplina, od kojih su najznaajnije konjske trke. Plan razvoja turizma postoji i u okvirnu njega se realizira projekat Pjeaka staza Kalufi Svatovsko groblje. Projekat valorizacije kulturne batine realizira se sredstvima opine Nevesinje i OXFAM Italia. Optina je angaovala jednog izvrioca na poslovima organizacije i kvalifikacije sistema i turistikih usluga u okviru kancelarije za informacije i prijem. Na teritoriju opine postoje NVO Omladinska inicijativa i Info Nevesinje. BH Borak u selu Burati, Rogatica (4) Nekropola je smjetena izvan naseljenih mjesta. Trenutna ponuda za posjetitelje ne zadovoljava standardne uvjete, odnosno turisti nemaju nikakvu ponudu, osim to mogu razgledati sami lokalitet. Prostor opine karakteriu ostali vidovi turizma lovni, avanturistiki, vjerski. Najznaajnija resurs predstavlja ergela konja na Borikama i poznati most na epi. Nekropola je oznaena osnovnom 212

signalizacijom. Na nekrpoli postoji info tabla Komisije za ouvanje nacionalnih spomenika. Statistikih podataka o broju posjetitelja nema. U opini postoji Turistika organizacija

(www.rogaticaturizam.info) BH Maculje, Novi Travnik (5) U blizini nekropole nalazi se samo jedna obiteljska kua sa etiri lana. Na lokalitetu je postavljena informaciona tabla i putokaz za nekropolu steaka. tampana je broura o nekropoli steaka Maculje. U opinskoj administraciji trenutno nema uposlenog kvalificiranog osoblja koje bi radilo na zatiti lokaliteta ali ima dovoljno kadra koji bi se mogao angairati na realizaciji poslova zatite i upravlja nja spomenicima. Ovdje se misli na vanjske suradnike koje bi opina mogla angairati po potrebi. to se tie novih zapoljavanja, opina bi trebala izvriti procjene o potrebi novog upoljavanja te na temelju toga izmijeniti sistematizaciju radnih mjesta. U Opini Novi Travnik postoji registar nevladinih organizacija iz kojeg je vidljivo da postoji dovoljan broj NVO koje su registrirane odnosno opredijeljene za oblast kulture, sporta, ekologije, poljoprivrede i zatite okolia a koje bi mogle biti angairane na promociji, afirmaciji i drugih aktivnostima na zatiti i promoviranju nekropole Maculje. Na podruju opine djeluju predstavnici Turistike zajednice a koji bi se po potrebi mogli angairati. Kako se nekropola nalazi u planinskom dijelu opine, udaljena po nekoliko kilometara od prvih sela ne postoje dodatni ugostiteljsko turistiki objekti u neposrednoj blizini. Ne postoje podaci o turistikim posjetima opini Novi Travnik. BH Dugo polje na Blidinju, Jablanica (6) Opina Jablanica je kroz projekte zatite okolia na lokalitetu Dugo polje pokuavala da obezbjedi sredstva. U toku je usvajanje Strategije kulturnog razvoja opine Jablanica na Opinskom vijeu, kojom se ovaj, ali i drugi nacionalni spomenici stavljaju u funkciju kulturnog, ali i ekonomskog razvoja. Postoji neposredna opasnost od neprimjerenog koritenja partera nekropole i okolia (otvaranje neprimjerenih komunikacija uz nekropolu sa sjeverne strane, kao i preko same nekropole) . U neposrednoj blizini nekropole (300400 m) nalazi se porodina kua obitelji Kate Perko sa 5 lanova domainstva, te gospodarsko-stoarsko imanje firme iovi. Postojei turistiki sadraji ni izbliza ne zadovoljavaju potrebe posjetilaca, zbog loeg pristupnog puta (makadam), nedostatka informativne kue sa pisanim sadrajima i suvenirima, te nedostatkom vodia. Jedna jablanika NVO je prije godinu dana vrila edukaciju za budue turistike vodie, izmeu ostalih su obraivali i za ovo kulturno dobro ne postoji plan upravljanja posjetiocima. Certifikate je dobilo 15 polaznika obuke. Nacionalni spomenik Dugo polje, zajedno sa ostalim nac. spomenicima sa podruja opine Jablanica se uglavnom promovira na lokalnom planu putem broura, lokalnih web portala i lokalnog radija i TV.U ovim aktivnostima prednjai Opina Jablanica. Kulturna dobra na podruju opine Jablanica, su zbog postojeeg sterotipa da kultura batina postoji samo u Mostaru, pomalo Stocu i Konjicu, 213

zanemarena, a samim tim i nedovoljno prezentirana iroj javnosti. Na primer takav odnos je vidljiv na svim info panoima Turistike zajednice HNK uz M-17 i njihovim turistikim brourama. Na promociji nacionalnog spomenika kulturne batine Dugo polje Risovac-Blidinje niko nije zaposlen. Na podruju Opine Jablanica djeluje jedina kulturna ustanova, Javna ustanova Muzej Bitka za ranjenike na Neretvi sa pet uposlenih radnika. Na prologodinjoj obuci za turistike vodie sa podruja opine Jablanica angaovani su domae i osobe iz regionalnih centara za strunu pomo, a obueno je 15 srednjokolaca i studenata za poslove turistikog vodia. Lokalitet Dugo polje na Risovcu se nalazi u neposrednoj blizini zimsko sportsko-rekreacionog centra Risovac, a u neposrednoj blizini nekropole se nalazi nekoliko motela i restorana. Izgradnjom potrebne turistike i ugosti teljske infrastrukture te fizike zatite partera i okolia uz nekropolu, stvorili bi se neophodni uslovi za stavljanje u funkciju kulturnog dobra. Naravno, uz obezbjeenje i ostalih pretpostavki o kojima je bilo rije u upitniku. Prema procjeni menadmenta JU Muzej bitka za ranjenike na Neretvi u Jablanici, godinje memorijalni kompleks Bitke na Neretvi posjeti oko 20.000 hiljada posjetilaca. Izgradnjom glavnog eksponata (poruenog mosta, procjene su da bi se broj posjetitelja mogao u startu uetvorostruiti. Tane podatke o broju posjetilaca vjerskih i kulturnih destinacija grob Dive Graboveve, na Kedari Risovac, etiri nekropole nac. spomenika, steaka: Sovii, Dugo polje,Risovac i Ponor) na podruju Risovca-Blidinja, opina Jablanica iji broj nije sigurno zanemariv obzirom na frekventnost i postojee sportsko-turistike kapacitete. Oekivano je da Opina Jablanica sa ovim ali i ostala etiri historijska dobra koja su proglaena nacionalnim spomenicima BiH, postane prepoznatljiva i nezaobilazna turistika destinacija. Opina Jablanica je spremna na svaki ostvariv nain da pomogne u procesu izrade nominacije. BH Gvozno, Kalinovik (7) Nekropola sa stecima se nalazi izvan naseljenog prostora. Pristupni put je makadamski. Nekropola je oznaena osnovnom turistikom signalizacijom. Statistiki podaci o broju posjetitelja nisu poznati. Opinski turistiki resursi su vezani za prirodno naslijedje planine Zelengora i Treskavica, te gornji tok rijeke Neretve, vjerske objekte, arheoloke lokalitete i stare gradove. Na prostoru opine djeluje Turistika organizacija. BH Grebnice Bunii u selu Radmilovia Dubrava, Bilea (8) Pristup nekropoli sa stecima je mogu makadamskim putem koji su izgradili mjetani. Nekropola je oznaena osnovnom turistikom signalizacijom. Statistiki podaci o broju posjetitelja nisu poznati. Opinski turistiki resursi su vezani za prirodu Bileko jezero, vjerske objekte, arheoloke lokalitete, stare gradove i fortifikacione objekte iz perioda austrougarske uprave. Na prostoru opine djeluje Turistika organizacija.

214

BH Bijaa, Ljubuki (9) Nekropola sa stecima se nalazi izmeu dva sela Bijae i Zviria, koji ukupno imaju 380 stanovnika. Lokalitet je pristupaan, ali bez informacione table. Posebni programi za zatitu i odr avanje, niti organizacije ili osobe koja bi se brinula za nekropolu ne postoje. Ogranak Matice hrvatske Ljubuki 2010. oistio je lokalitet, oznaio ga informativnom tablom i izdao vodi -letak o spomenicima na hrvatskom i engleskom jeziku. Tristotinjak metara sjeverno od grobita prolazi trasa autoceste na koridoru Vc, gdje se takoer gradi vorite Zvirii. Pored samoga lokaliteta vodi regionalna cesta, pa se u skoroj budunosti oekuje velik promet motornih vozila, to e utjecati na stanje spomenika. U izradi je Prostorni plan opine Ljubuki, kao i prostorni plan upanije zapadnohercegovake. Postoji i Turistiki master plan opine Ljubuki: http://www.ljubuski.ba Utroeno 3000,00 KM 2010. za ienje i prezentaciju lokaliteta. Izvori financiranja: Ministarstvo turizma i okolia FBiH, Ogranak Matice hrvatske Ljubuki i Opina Ljubuki. Postojei sadraji na lokalitetu ne zadovoljavaju uvjete za organizirani pristup i razgledavanje. Nema parkinga uz cestu, premda postoje mogunosti za proirenje i izgradnju. Postoji potreba za edukacijom vodia. Postoji samo broura-vodi (na hrvatskom i engleskom) o lokalitetu, ali je tiskana u ogranienoj nakladi i ve distribuirana. Nije poznato da postoje trenutano ostali promotivni materijali o nominiranom lokalitetu. Nema slubeno zaposlenih osoba na zatiti i upravljanju lokalitetom. Organizacije na podruju opine koje su vezane za kulturni turizam: Turistika zajednica upanije zapadnohercegovake i Ogranak matice hrvatske Ljubuki. Lokalitet je nominalno ukljuen u turistiko prezentiranje, ali faktino nema infrastrukture za organizirane posjete niti kvalificiranih vodia. Nema u blizini lokaliteta trenutano (2012.) nikakvih ugostiteljskih i drugih sadraja. Nema podataka o broju turistikih posjeta na godinjoj razini nominiranom lokalitetu. BH Olovci, Kladanj (10) U svim vaeim planovima donesenim na podruju opine Kladanj (regulacioni planovi) i regiji i planskim dokumentima u izradi kao i stratekim planovima evidentiran kao kulturno -istorijskog nasljee i predvia se mjera zatite kao takvog. Poto se nekropola ne nalazi u naseljenom dijelu nema uticaja urbanizacije. Na udaljejnosti oko 300 m nalazi se planinarski dom. Na blioj udaljenosti nema stanovnitva. Lokalitet gravitira prema tri mjesne zajednice Stupari, Tarevo i Tuholj. U budetu za 2012.godinu Opine Kladanj nisu predviena sredstva sa namjenom za ulaganja u predmetni lokalitet steaka, a za naredni period obzirom da je tek u fazi pripreme planiranja za narednu godinu ukoliko se pojavi opravdani projekat za sredstva koja bi se za tu namjenu izdvojila ista mogu biti uvrtena. Pristup lokalitetu je mogu putnom komunikacijom iz vie dijelova podruja opine i to djelimino ureenim putem (asfalt i makadam), a djelimino kao umski put. Mogu je pristup pjeice i motornim vozilom. Ureenjem istih i odravanjem u zimskom periodu (ienje snijega sukcesivno 215

po potrebi) mogu bi bio i organizovani prevoz mini busom manjih izleta, ekskurzija: uenika, planinara i dr., obzirom da je u blizini planinarski dom. U neposrednoj blizini lokaliteta nalazi se kaptirani izvor pitke vode koji je potrebno urediti i poboljati pristup istom kako bi ga posjetioci mogli koristiti. Lokalitet je obiljeen, ali bi ga takoe trebalo urediti i redovno odravati pristupani m za posjetioce. Ugostiteljsko turistika i druga ponuda trenutno ne postoji, ali bi bilo mogue istu obezbjediti u vidu organizovane jednodnevne ponude u vrijeme interesovanja veeg broja posjetilaca (ljeto i zima) od strane zainteresovanih mjetana ,udruenja ili ugostiteljsko-turistikih i trgovakih radnji. Osim navedenog postojeeg uraenog od strane opine Kladanj Elaborata kulturno-istorijskog i prirodnog nasljea optine Kladanj u kojem je i predmetni lokalitet nekropola steaka uvrten kao srednjovjekovni nadgrobni spomenik, pozitivno bi bilo za promociju samog lokaliteta uraditi brouru ili video zapis sa lica mjesta koji bi se mogli prezentovati na web sranici opine. Lokalitet ne posjeduje uposlene. Na podruju opine nema registrovanih organizacija koje se iskljuivo bave kulturnim turizmom osim turistike agencije Integral jedine registrovane na podruju opine Kladanj. Svi registrovani ugostiteljski objekti su i turistiki, te se kao takvi samostalno ili organizovano ukljuuju u kulturna deavanja, manifestacije i sportske aktivnosti koje se prireuju na podruju ove opine, u to se ukljuuju i udruenja kao Udruenje privrednika ili Udruenje ugostitelja i trgovaca ili mnogobrojna sportska drutva i klubovi samostalno ili u okviru Sportskog saveza. Jedan dio poslova vezano za promociju kulture i turizma obavlja se preko JP Karaula d.o.o. za turizam proizvodnju i usluge Kladanj i JU IKC informativno kulturni centar Kladanj. Promociju nae kulture i obiaja vre i registrovana udruenja graana: UG Harmonija Kladanj UG Sunce na dlanu Kladanj, Bonjaka zajednica kulture Preporod Kladanj, KUD Gostelja Stupari, Agencija za razvoj kulture Bacck Stage Kladanj, a u koje su ukljueni mnogobrojni kulturni djelatnici nastavni kadar i najmlai stanovnici uenici osnovnih i srednjih kola. Traeni relevantni statistiki podatci su nedostupni. Opina Kladanj je jedna od manje razvijenih opina na ovom kantonu sa relativno malim buetskim sredstvima kojim raspolae, a koja planski rasporeuje na osnovu opravdanih zahtjeva i projekata korisnicima na vie oblasti pa tako jedan dio i na kulturu i turizam. BH Mramor u Musiima, Olovo (11) Lokalitet je bez planova i lokalne zatite. U okolini lokaliteta nema stanovnika, a naselje Musii ima 350 stanovnika. Na podruju ZE-DO kantona usvojen je prostorni plan dok ne postoje drugi prostorni planovi za ovaj lokalitett. Do sada Opina Olovo nije odvajala proraunska sredstva za nekropolu. U blizini nekropole ne postoji nikakav sadraj, niti potrebna infrastruktura na usluzi posjetiteljima. Ne postoji plan upravljanja posjetiteljima. Potrebno je izraditi put do nekropole. Potrebno je educirati vodie. Lokalitet nije poznat iroj javnosti. Nema uposlenih koji bi se bavili upravljanjem i zatitom lokalitetom. Ne postoje tani podaci o broju dolazaka turista. 216

BH Stare kue, Donje Breke, Tuzla (12) U neposrednoj blizini nekropola (300-400 m) nalazi se prostorna cjelina NIKOLII namijenjena za individualno stanovanje sa utvrenim reimom graenja etvrtog s tepena. U obuhvatu prostorne cjeline locirano je 25 objekata, ivi cca 100 stanovnika. Opina Tuzla je usvojila Strategiju razvoja Opine Tuzla kojom se nacionalni spomenici stavljaju u funkciju kulturnog, ali i ekonomskog razvoja. Prostorni plan Tuzlanskog kantona 20052025, Prostorni plan opine Tuzla za period 20062026 (u toku je izrada nacrta Prostornog plana). U budetu Opine Tuzla svake godine planiraju se Grantovi za zatitu kulturno historijskog i prirodnog naslijea u Slubi za razvoj, poduzetnitvo i drutvene djelatnosti Opine Tuzla. Opina Tuzla izraava spremnost ulaganja sredstava u odreenom procentu zavisno od cijene iznosa projekta, iz budeta za ovu namjenu. Turistiki informativni centar Tuzla otvoren je u sklopu Turistike zajednice Tuzlanskog kantona. Postojei sadraji ne zadovoljavaju potrebe posjetilaca, zbog loeg pristupa. Potrebno je izgraditi pristupni put, nedostatak informativne kue sa pisanim sadrajima i suvenirima, te nedostatak vodia. Edukacije za budue turistike vodi e, nisu obraivale ovo kulturno dobro, jer nakon 2010 nije bilo edukacija. Zavisno od ciljane grupe turista pravi se plan obilaska. Nacionalni spomenik Nekropola sa stecima u Starim kuama, Donje Breke, opina Tuzla, i ostali nacionalni spomenici sa podruja opine Tuzla se uglavnom promoviraju na lokalnom planu putem broura, lokalnih web portala i lokalnog radija i TV i kantonalnom kroz projekte Turistike zajednice TK-a. Kulturna dobra na podruju opine Tuzla, su prezentirana iroj javnosti, na svim info panoima Turistike zajednice TK-a i njihovim turistikim brourama. Opina Tuzla predloit e Turistikoj zajednici TK-a proceduru propagandnog materijala kojom e obuhvatiti Nekropolu sa stecima u Starim kuama, Donje Breke. JU Zavod za zatitu i koritenje kulturnohistorijskog i prirodnog naslijea TK-a izdaje asopis Batina sjeveroistone Bosne (asopis za batinu, kulturno-historijskog i prirodnog naslijea), izdala je Zbornik radova Kulturno-historijsko i prirodno naslijee opine Banovii i odran je Okrugli sto Steci Tuzlanskog kantona kojima je promovirana i nekropola sa stecima u Starim kuama, Donje Breke. U toku je izdavanje Monografije kulturno historijskog i prirodnog nasljea Tuzlanskog kantona, koju finansira 50% Ministarstvo obrazovanja, nauke i kulture TK-a, 50% su donirana sredstva od privrednih subjekata. Na promociji nacionalnog spomenika niko nije zaposlen. Na podruju Opine Tuzla djeluje Turistiki informativni centar Tuzla, otvoren je u sklopu Turistike zajednice Tuzl anskog kantona. Kulturna dobra na podruju opine Tuzla, nisu zanemarena, ali je ovaj lokalitet nedovoljno prezentiran iroj javnosti. akav odnos je vidljiv na svim info panoima Turistike zajednice TK -a i njihovim turistikim brourama. Ni jedna turistika agencija sa podruja opine Tuzla, ali i iz regiona, nije ukljuila posjetu Nekropoli sa stecima u Starim kuama, Donje Breke, opina Tuzla, u svoju ponudu. Na obuci za turistike vodie (prije 2010.godine) obueno je 15 osoba za poslove turistikog vodia. Lokalitet 217

Nekropola sa stecima u Starim kuama, Donje Breke, opina Tuzla, se nalazi u neposrednoj blizini planirane sjeverne obilaznice-sjeverne saobraajnice. Izgradnjom potrebne turistike i ugostiteljske infrastrukture te fizike zatite partera i okolia uz nekropolu, stvorili bi se neophodni uslovi za stavljanje u funkciju kulturnog dobra. Prema podatku dobijenom od Turistike zajednice TK -a 2011. godine bilo je 17.198 noenja ili 1/4 ukupnih noenja na kantonu. Do augusta 2012.godine bilo je 9158 noenja. Prema procjeni godinje ima 100.000 turista. BH Kuarin u Hraniima, Gorade (13) Smjetaj nekropole u umi rezultirao je vrijednou kulturnog pejsaa. U blizini samog lokalita UG Odmor na selu napravljene su, u saradnji sa Caritas-om, samo klupe i izvrena signalizacija prema stecima od skretanja sa puta M20 do samog spomenika gdje je tabla sa potrebnim podacima. Lokalitet je od Gorada udaljen oko 33 kilometra od ega je oko 10 kilometara makadama. Sanacijom makadamskog puta do najudaljenije mjesne zajednice Orahovice jedan dio steaka se obruio, pa je Opina Gorade u saradnji sa Federalnim ministarstvom za prostorno ureenje uradila betonske rigole u cilju spreavanja daljnjeg obruavanja. Najvei problem za zatitu ovog Nacionalno g spomenika predstavlja putna komunikacija koja je u veoma loem stanju. Opina Gorade vri odravanje ovog puta, ali poto je makadamskog karaktera, poslije svake kie put je oteen i veoma je teko doi do steaka. Smjeteni u visokoj umi, u prirodnom ambijentu, sa predivnom panoramom koja se prua po okolini, bez tetnih utacaja na okoli, je idealno mjesto za odmor. U neposrenoj blizini lokaliteta Hranii Gori Polje ima oko 120 stanovnika u desetak zaseoka. Uglavnom se radi o stanovnitvu starije dobi. Opina Gorade kroz svoju Strategiju odrivog razvoja je uvrstila i jedan od prioritetnih ciljeva Zatitu kulturne i prirodne batine Opine Gorade. Ovaj prioriteni cilj sadrava i planirane projekte koji se odnose, posebno za zatitu i odravanje nacionalnih spomenika na tom podruju, takoe u Budetu su izdvojena u visini od 13.000 KM. Do sada u finansiranju projekata iz oblasti zatite jedina pomo je dobivena od Federalnog ministarstva za prostorno ureenje u dva navrata i to: za izradu betonskih rigola u cilju zaustavljanja daljnjeg obruavanja steaka, promocija kulturno-historijskog naslijea kroz izradu spotova i dokumentarnih emisija i izrada projektne dokumentacije. Opina Gorade je u saradnji sa Federalnim ministarstvom prostornog ureenja uradila promotivne spotove koji se se neko vrijeme emitovali na lokalnoj televiziji. Takoe je JP RTV BPK Gorade uradila serijal dokumentarnih emisija o historiji naeg podruja u kojoj su naroito zastupljeni steci na vie lokaliteta. Na web site -ovima pomenutih udruenje mogu se takoe dobiti informacije o ovom lokalitetu, ali to nije dovoljno za veu promociju. U Opini Gorade trenutno nema niti jedna osoba zaposlena koja bi direktno radila na zatiti kulturne batine, ali postoji nada da e se u budunosti stvoriti uslovi za zapoljavenje dvije kvalificirane osobe koje bi se bavile zatitom i promocijom pomenutog lokaliteta, ali i drugih kulturnih 218

znamenitosti Opine. Udruenje graana Kulturna batina Bosansko-podrinjskog kantona Gorade je organiziacija civilnog drutva koja je najvie ukljuena kako u ouvanje nakropole, tako i u promociju svih steaka i drugih historijskih znamenitoati na ovom podruju (www. kbbpk.org) Takoe i Udruenje graana Odmor na selu (www.agroturizam.ba) je veliki p romotor nekropole sa stecima, poto se nalazi u udaljenom ruralnom dijelu, kako bi spojili sve mogunosti razvoja turizma, kako kulturnos tako i seoskog. Nekropole nisu dovoljno turistiki predstavljene, jer pored lokaliteta Hranii u neposrednoj blizini je lokalitet Kosae, a i na cijelom podruju naeg kantona i opine nalaze se nekropole sa stecima. Na udaljenosti od oko 7 kilometara nalazi se planinarski dom Ruda Glava koji nudi smjetaj za oko 70 posjetilaca. U 2011.g. prema podacima Federalnog za voda za statistiku Opinu Gorade je posjetilo 2.011 turista sa 4.549 noenja. BH Boljuni, Stolac (14) Trenutna ponuda za posjetitelje ne zadovoljava standardne uvjete, odnosno turisti nemaju nikakvu ponudu, osim to mogu razgledati sami lokalitet. Pristup lokalitetu je ureen tako da postoji parking i za autobuse i za automobile. U izgradnji je sanitarni vor neposredno uz nekropolu, sanacija putne komunikacije do nekropole, te postavljanje info panoa i putne signalizacije. U budunosti je planirano postavljanje info centra, kao i otvaranje muzeja u sklopu nekropole, te ugradnja rasvjete u nekropolu. Oko 50.000 turista je posjetilo opinu prole godine. BH Dolovi u selu Umoljani, Trnovo (15) U neposrednoj blizini nekropole nema naselja. Prostor moe biti ugroen iskljuivo uticajem prirodnih katastrofa (klizita i sl.), na lokalitet nema uticaja okoline kao ni planiranog razvoja. Prostor na kome se nalazi nekropola u obuhvatu je Prostornog plana Kantona Sarajevo za period 20032023 godine, a obuhvaen je i Lokalnim ekolokim akcionim Planom opine Trnovo (LEAP 2006). Pristup lokalitetu je lokalnom saobraajnicom, a do same nekropole nije ureen pristup. Ne postoji plan upravljanja posjetiocima kao ni edukovani vodii za posjetu nekropolama. Za promociju lokaliteta nisu raeni video kao ni printani materijali. Na zatiti i upravljanju lokalitetom nema uposlenih radnika. Potrebno je izgraditi ugostiteljsko-turistiku infrastrukturu za pruanje usluga uz nekropole kao i zatitu i osiguranje prostora. Ne postoje relevantni statistiki podaci o broju turista koji su posjetili opinu Trnovo. Promocija lokaliteta nekropole kao i cijelog prostora opine Trnovo kao prostora bogatog kulturno-historijskim nasljeem. BH Luburia polje, Sokolac (16) Trenutna ponuda za posjetitelje ne zadovoljava standardne uvjete, odnosno turisti nemaju nikakvu ponudu, osim to mogu razgledati sami lokalitet. U pitanju su uglavnom turisti u tranzitu, iako prostor omoguava razvoj seoskog i lovnog turizma. Nema podataka o posjetama lokalitetu.

219

Nekropola sa stecima se nalazi izvan naseljenog prostora. Pristupni put je makadamski. Nekropola je oznaena osnovnom turistikom signalizacijom. Statistiki podaci o broju posjetitelja nisu poznati. Opinski turistiki resursi su vezani za seoski turizam, vjerske objekte, arheoloke lokalitete (Glasinako polje). Na prostoru opine djeluje Turistika organizacija. BH Potkuk u Bitunji, Berkovii (17) Trenutna ponuda za posjetitelje ne zadovoljava standardne uvjete, odnosno turisti nemaju nikakvu ponudu, osim to mogu razgledati sami lokalitet. Pristupni put lokalitetu je u vrlo loem stanju. Ne postoji signalizacija, tako da bez mjetana ili uposlenika opine posjeta lokalitetu nije mogua. Nema podataka o posjetama lokalitetu. BH Mramorje u Bui, Pale (18) Trenutna ponuda za posjetitelje ne zadovoljava standardne uvjete, odnosno turisti nemaju nikakvu ponudu, osim to mogu razgledati sami lokalitet. Nema podataka o posjetama lokalitetu. BH Beani, ekovii (19) Trenutna ponuda za posjetitelje ne zadovoljava standardne uvjete, odnosno turisti nemaju nikakvu ponudu, osim to mogu razgledati sami lokalitet. Nema podataka o posjetama lokalitetu. Prostor opine ima potencijala za razvoj seoskog i vjerskog turizma. Na prostoru opine djeluje pet N VO. BH Mramor u Vrbici, Foa (20) Trenutna ponuda za posjetitelje ne zadovoljava standardne uvjete, odnosno turisti nemaju nikakvu ponudu, osim to mogu razgledati sami lokalitet. Nema podataka o broju posjeta lokalitetu. Osnovna putna signalizacija postoji. Prostor opine ima potencijala za razvoj seoskog, avanturistikog i vjerskog turizma. U opini djeluje Turistika zajednica. BH engia Bara, Kalinovik (21) Nekropola sa stecima se nalazi izvan naseljenog prostora. Pristupni put je makadamski. Nekr opola je oznaena osnovnom turistikom signalizacijom. Statistiki podaci o broju posjetitelja nisu poznati. Nekrpola se nalazi u sklopu nacionalnog parka Sutjeska. Opinski turistiki resursi su vezani za prirodno naslijedje planine Zelengora i Treskavica, te gornji tok rijeke Neretve, vjerske objekte, arheoloke lokalitete i stare gradove. Na prostoru opine djeluje Turistika organizacija. BH Ravanjska Vrata, Kupres (22) Nekropola je udaljena od naseljenih mjesta i nalazi se u blizini prometnice koja prolazi kroz lokalitet. Izloena je vanjskim utjecajima i vremenskim prilikama. Nema uvarske slube i nedostaju financijska sredstva za odravanje. Nedovoljno je aktivnosti za podizanje svijesti o znaaju kulturno - povjesne batine i njenom ouvanju, kole, vrtii, turisti. Procjenjuje se da u blizini ivi oko 100 stanovnika naselja Ravno, Mui Na lokalnom nivou nema plana i programa zatite za lokalitet sa stecima. U prostornom planu opine Kupres, kao i u Master planu razvoja turizma za opinu Kupres se navodi da 220

treba izvriti zatitu i revitalizaciju kulturno historijske i prirodne batine (str. 22) i (str. 181). U lokalnom akcijskom planu zatite okolia u Opini Kupres za 2012.do 2017.godinu, navedeno je niz ciljeva i mjera za zatitu prirodno kulturno povjesnog naslijea( str. 32 str.35) u kojima se jedan dio odnosi na steke. Postojei planovi se odnose na opinu i regiju u kojoj se nalazi nominirani lokalitet. Prostorno-planska dokumentacija obuhvaa: Prostorni plan Opine Kupres, 20032023; Master plan razvoja turizma na podruju Opine Kupres, 2009. godina; Program gospodarenja poljoprivrednim zemljitem na podruju Opine Kupres, 2010. godina; Lokalni ekoloko akcijski plan zatite okolia opine Kupres 20122017. godine. Jedini sadraj za sada je obilazak i posjeta, a osim posjeta nema drugih usluga, pristup je mogu ne asfaltiranom prometnicom koja prolazi kroz lokalitet. Ne postoji plan upravljanja posjetiteljima, a postoji potreba za edukacijom vodia. Lokalitet se nalazi u brourama gospodarske mogunosti Opine Kupres, brouri LEAP-a. Odljev steka s Ravanjskih Vrata nalazi se ispred Zemaljskog Muzeja u Sarajevu, Nekoliko lokalnih Web stranica ima sadraj o stecima. Ostvareni broj noenja bio je 5000. RH Velika i Mala Crljivica, Cista Velika (23) Toan broj turista i posjetitelja koji godinje posjete predloeni lokalitet nije poznat. Godinje se na njemu (u svrhu posjeta) zadri vjerojatno 4000 do 5000 tisua ljudi (slobodna procjena) i to veinom tijekom ljetnih mjeseci. Iako je broj turista u neposrednoj okolici izuzetno velik ne postoji znaajniji pritisak na ovaj lokalitete te on stoga nije ugroen. Na lokalitetu postoje dvije ploe (info table) s objanjenjima ovog i okolnih lokaliteta na hrvatskom i engleskom jeziku. Centar za prihvat posjetitelja ne postoji kao ni dodatni sadraji dok je parkiralite formirano na jednom dijelu samog lokaliteta te ga u skoroj budunosti treba izmjestiti. Sanitarni vor na samoj lokaciji ne postoji. U neposrednoj blizini (u krugu od 30 km i blie) se nalazi nekoliko restorana i trgovina dok su smjetajni kapaciteti za sada vrlo skromni. Sluba za spaavanja u RH je vrlo dobro organizirana preko Dravne Uprave za zatitu i spaavanje i jedinstvenog pozivnog broja 112, te brojnih lokalnih jedinica (Hrvatska gorska sluba spaavanja, lokalni domovi zdravlja i ambulante, policijske postaje, vatrogasna drutva i postrojbe). Ovakvih manjih ustrojstvenih jedinica se nalazi nekoliko u neposrednoj okolici (Dobrovoljno vatrogasno drutvo Lovre, Dom zdravlja Splitsko-dalmatinske upanije-Ambulanta Lovre, Policijska postaja Imotski). RH Dubravka/sv. Barbara, Konavle (24) Podaci o broju posjetitelja za ovaj lokalitet kao i za ire podruje ne postoje a na nominirani lokalitet je zbog svog smjetaja vrlo rijetko posjeivan od strane turista. Iako je broj turista u neposrednoj okolici izuzetno velik ne postoji znaajniji pritisak na ovaj lokalitete te on stoga nije ugroen. 221

Na lokalitetu ne postoje nikakve info table ili slini sadraji za posjetitelje. Cen tar za prihvat posjetitelja ne postoji kao ni parkiralite kojeg tek treba osmisliti na poetku prilaznog puta. Sanitarni vor na samoj lokaciji ne postoji. U neposrednoj blizini (u krugu od 30 km i blie) se nalazi nekoliko restorana i trgovina dok su smjetajni kapaciteti zadovoljavajui kako u privatnom tako i u javnom sektoru, posebni uzmemo li u obzir blizinu Cavtata u kojemu je smjeteno nekoliko veih hotela ali i blizinu samog Dubrovnika. Sluba za spaavanja u RH je vrlo dobro organizirana preko Dravne Uprave za zatitu i spaavanje i jedinstvenog pozivnog broja 112, te brojnih lokalnih jedinica (Hrvatska gorska sluba spaavanja, lokalni domovi zdravlja i ambulante, policijske postaje, vatrogasna drutva i postrojbe). Ovakvih manjih ustrojstvenih jedinica se nalazi nekoliko u neposrednoj okolici (Dobrovoljno vatrogasno drutvo Dubravka, Dom zdravlja Dubrovnik-Cavtat, Dom zdravlja Dubrovnik-Gruda, Policijska postaja Gruda). CG Grko groblje, abljak (25) Navedena nekropola, nalazi se nedaleko od abljaka, uz asfaltni put abljak-Njegovua. Sjeverozapadni dio Crne Gore, gdje se nekropola nalazi, ima relativno povoljan turistiko geografski poloaj, ali je turizam uglavnom tranzitnog karaktera, izuzimajui zimski period kada se u znaajnoj mjeri koriste turistiki potencijali i usluge skijalita, iara, manjih hotela i individualnog smjetaja. abljak posjeduje najvee planinske turistike potencijale u Crnoj Gori, a ine ih planina i Nacionalni park Durmitor, gleerska jezera, raznovrsna flora i fauna, kulturna batina i sezonske manifestacije. Turistiki kapaciteti (hoteli, individualni smjetaj, dostupnost turistikih informacija, ugostiteljske usluge, itd.) i turistiki programi (sport i rekreacija, zdravstvo, zabava i slobodno vrijeme, hrana i pie, kulturno nasljee, itd.), mogui su i dostupni i relativno blizu ove nekropole. Sama nekropola nije uvrtena u turistiku ponudu, put do nje nije signaliziran, ne postoje ni druge vrste informativnih ni promotivnih sadraja. U Centru za posjetioce u Upravnoj zgradi Nacionalnog parka Durmitor na abljaku, u okviru slube za promociju i edukaciju, mogu se dobiti informacije o kulturnoj batini Nacionalnog parka, kao i njegove zatitne zone, gdje se nalazi nekropola Grko groblje. Radi unapreenja turistike valorizacije potrebno je planirati, projektovati i izvesti neophodnu infrastrukturu (pjeaku, biciklistiku stazu, parkig, sanitarni objekat) na odgovarajuem mjestu. Uz saobraajnice je potrebno adekvatno postaviti signalizaciju, stilizovanim grafikim izgledom nekropola i udaljenost do mjesta. Istovremeno je potrebno edukovati novi ili postojei struni kadar koji se bavi ili e se baviti upravljanjem, prezentacijom i promocijom kulturnog nasljea. Predvien je kontinuirani rad na unapreenju uslova boravka i smjetaja potencijalnih turista razliitih profila.

222

CG ugia Bare, abljak (26) Nekropola ugia Bare se nalazi u istoimenom zaseoku sela Novakovii, uz asfaltni put abljak Njegovua i gravitira optinskom i jedinom urbanom centru abljak u. U ovom dijelu turizam je uglavnom tranzitnog karaktera, izuzimajui zimski period kada se koriste turistiki potencijali i usluge skijalita, iara, manjih hotela i individualnog smjetaja. abljak posjeduje najvee planinske turistike potencijale u Crnoj Gori, a ine ih planina i Nacionalni park Durmitor, gleerska jezera, raznovrsna flora i fauna, kulturno nasljee i sezonske manifestacije. Turistiki kapaciteti (hoteli, individualni smjetaj, dostupnost turistikih informacija, ugostiteljske usluge, itd.) i turistiki programi (sport i rekreacija, zdravstvo, zabava i slobodno vrijeme, hrana i pie, kulturno nasljee, itd.) mogui su i dostupni i relativno blizu nominovanih nekropola. Nekropola ugia Bare nije ukljuena u turistiku ponudu, put do nje nije obiljeen, ne postoji ni druga vrsta informativnih ni promotivnih sadraja. Radi unapreenja turistike valorizacije potrebno je planirati, projektovati i uraditi neophodnu infrastrukturu (pjeaku, biciklistiku stazu, parkig, sanitarni objekat) na odgovarajuem mjestu. Uz saobraajnice je potrebno postaviti adekvatnu signalizaciju. Istovremeno je potrebno edukovati novi ili postojei struni kadar koji se bavi ili e se baviti upravljanjem, prezentacijom i promocijom kulturnog nasljea. Predvien je kontinuirani rad na unapreenju uslova boravka i smjetaja potencijalnih turista razliitih profila. CG Grko groblje, Pluine (27) U oblasti putne trase epan Polje Crkviko Polje (Rudina), u duini od 11,2 km i: Brijeg Gornje Zagrae Rudine, duine 5,8 km, gdje se nalazi nekropola Grko groblje, ne postoji odgovarajua infrastruktura neophodna za turistiku posjetu. Potencijali ovog podruja ogledaju se u kapacitetima etno-sela u Crkvikom Polju, restoranima i bungalovu na epan Polju kao glav nom vizitorskom centru podruja i u privatnom smjetaju u vikend objektima ovog podruja. Smetajni kapacitet na podruju gradskog centra Pluine, iznose 44 leaja u hotelu Piva. U posljednjim godinama razvija se etno turizam u selu Brezna gdje se nalazi kompleks etno koliba (sa oko desatak leaja). Etno kompleksi se nalaze i u naseljima Trsa, Crkviko Polje i Rudinice. Procjena je da u okviru 424 kue za odmor i vikendice ima oko 2000 leajeva, ali nema informacija o njihovom izdavanju. Na epan polju nalaze se kampovi za rafting Tarom, za koje postoji veliko interesovanje turista u ljetnjoj sezoni. Promoter turistike ponude optine Pluine je Turistika organizacija grada, Crnogorsko turistiko udruenje, kao i pojedinci angaovani u turistikoj privredi ovog kraja. Preliminarni podaci govore da zbog loe putne infrastrukture, nedostatka info tabli, markiranih staza, kao i drugih vrsta informativnih i promotivnih sadraja, nominovana nekropola steaka je nepoznata i teko dostupna za posjetioce. 223

Radi unapreenja turistike valorizacije potrebno je planirati, projektovati i izvesti neophodnu infrastrukturu (prilazni put, parkig, sanitarni objekat) na odgovarajuem mjestu, a relativno blizu lokalitetima. Uz saobraajnice adekvatno signalizirati postojanje mjesta svjetskog nasljea, stilizovanim grafikim izgledom nekropola i udaljenost do mjesta. Istovremeno je potrebno edukovati novi ili postojei struni kadar koji se bavi ili e se baviti upravljanjem, prezentacijom i promocijom kulturnog nasljea. Predvien je kontinuirani rad na unapreenju uslova boravka i smjetaja potencijalnih turista razliitih profila. RS Mramorje, Peruac, Bajina Bata (28) Ne postoje statistiki podaci o broju i strukturi posetilaca. Poseta je minimalna i individualna. Posetioci su uglavnom turisti (stranci) na putu za planinu Taru i organizovane turistike punktove na planini. Srednjovekovno groblje sa nadgrobnim obelejima stecima nalazi se pored saobraajnice na samom ulazu u naselje Peruac i u neposrednoj blizini centra naselja, ali ne postoji jasno obeleeni parking za posetioce u tranzitu iako su parkinzi fiziki dostupni i ureeni. Na nalazitu postoji tabla sa imenom nalazita i informativna tabla sa podacima o nalazitu na srpskom i engleskom jeziku. Nalazite se pominje u turistikoj ponudi Turistike organizacije Bajina Bata, ali ne postoji organizovana poseta, postoji informacija na web strani turistike organizacije, ne postoji informativni materijal. U centru naselja nalazi se prolazna autobuska stanica i organizovani parking za vei broj turistikih autobusa. U centru naselja je hotel i restoran Vrelo (dvadeset soba), kao i desetak privatnih domainstava koja imaju manje smetajne kapacitete. U centru naselja nalaze se dve manje privatne trgovine i dva kafea. Juno od nalazita je osnovna kola sa sportskim terenima koji se mogu koristiti u rekreativne i turistike namene. Navedena ponuda nalazi se u organizovanom ali ne i dobro negovanom parku sa ukrasnim i retkim rastinjem, a park se granii sa zapadnom granicom bafer zone nalazita. Za Peruac je karakteristina turistika manifestacija Drinska regata koja se deava vikendima u julu mesecu. Uesnici manifestacije uglavnom nemaju interes da obiu arheoloko nalazite iako je njihov polazini punkt udaljen jedan kilometar od nalazita. Saobraajnica vodi od Bajine Bate (udaljena 12 km) prema planini Tari (1030 km) gde je veoma razvijen individualni i organizovani turizam. Mogue je u postojeim hotelima i privatnom smetaju uvesti informativni materijal o srednjovekovnom groblju sa stecima. RS Mramorje, Rastite, Bajina Bata (29) Ne postoje statistiki podaci o broju i strukturi posetilaca s obzirom da se srednjovekovno groblje sa nadgrobnim obelejima stecima nalazi iznad seoskog naselja, u predelu izuzetn ih prirodnih i ambijentalnih karakteristika, ali nije poznato. Praktino poseta ne postoji. Postoji prirodna peaka 224

staza koja nije obeleena. Ne postoje signalizaciona obeleja na saobraajnici, kao ni obeleja i informativna tabla na samoj lokaciji. Ne postoje klupe za odmor, parking, sanitarni vor. Nalazite nije uvedeno u itinerer Turistike organizacije Bajina Bata, ne postoji informativni materijal. Iz Rastita na 10 kilometara asfaltnim putem nalazi se turistika destinacija Predov krst, sa organizovanom turistikom ponudom, ureenim i obeleenim stazama za peaenje i vidikovcem. U selu Rastitu ne postoji organizovani smetaj za posetioce, ali smetajni kapaciteti postoje u okruenju od 5 do 30 kilometara, s obzirom da su na planini Tari veoma ra zvijeni individualni i organizovani turizam. Mogue je u postojeim hotelima i privatnom smetaju uvesti informativni materijal o srednjovekovnom groblju sa stecima. RS Grko groblje, Hrta, Prijepolje (30) Ne postoje statistiki podaci o broju i strukturi posetilaca s obzirom da se srednjovekovno groblje nije poznato iako se nalazi, u predelu izuzetnih prirodnih i ambijentalnih karakteristika. Praktino poseta ne postoji. Ne postoji signalizaciono obeleje na saobraajnici PrijepoljePodgorica, ali kad se skrene sa ove magistralne saobraajnice na lokalni put, na petnaestom kilometru postoji informativna tabla za selo i arheoloko nalazite koje se od ove table nalazi udaljeno 1,5 km. Ne postoji informativna tabla na samoj lokaciji. Ne postoje klupe za odmor, parking, sanitarni vor. U zaseoku postoji kafana. Nalazite nije uvedeno u itinerer Turistike organizacije Prijepolje, postoji informacija na web strani turistike organizacije, ne postoji informativni materijal. Iz Hrta na 10 kilometara asfaltnim p utem nalazi se turistika destinacija Kamena gora, prirodni predeo sa vidikovcem. U selu Hrta ne postoji organizovani smetaj za posetioce, a smetajni kapaciteti postoje u Prijepolju (hotel, privani smetaj). Mogue je u postojeim hotelima i privatnom smetaju uvesti informativni materijal o srednjovekovnom groblju sa stecima. 5.i Politike i programi u vezi s prezentacijom i promidbom dobra Bosna i Hercegovina Prezentacija i interpretacija nomiranih dobara usmjerava se, osim na logistiki dio neophodan za turistike potrebe, na narativni dio koji ima za cilj da vrijednosti i atraktivnosti priblii posjetiocu u to je mogue veoj mjeri s ciljem razmijevanja njihove vrijednosti, koja se titi kroz zakonsku regulrativu koja je na snazi u Bosni i Hercegovini. Odlukama Komisije o proglaenju dobara propisana je potpuna zatita nominiranih dobara. lanom II odluka propisana je obaveza entiteskih vlada u obezbijedjenju pravnih, naunih, tehnikih, administrativnih i finansijskih mjere za zatitu, konzervaciju i prezentaciju nacionalnih spomenika. Svi programi i planovi koji se pripremaju i usvajaju moraju biti uskladjeni sa mjerama zatite. Prema odlukama Komisije prostor nekropola koristie se za obrazovne, znanstvene i istraivake, kulturne i turistike svrhe koje nee ugroziti integritet nekropola. Njihovo ouvanje i 225

obnova dovee do promocije njihovog znaenja kao spomenika izuzetne vrijednosti, te e unaprijediti razvoj kulturnog turizma. Entitetska ministarstva godinje finansiraju veliki broj programa i radova u oblasti zatite. To se prvenstveno odnosi na radove na konzervaciji i restauraciji kulturnih dobara, radove na prezentaciji, izdavanju publikacija, izlobi i arheolokih istraivanja i slino. U periodu 20102014. godina na predloenim dobrima obavljeni su radovi na snimanju, raiavanju i konzervaciji, te ienju nadgrobnika. Vlada Federacije je posebnom zakonskom uredbom obavezala kantonalne turistike zajednice da izdvajaju dio prihoda za obnovu kulturno-historijskog naslijea. S tim u vezi, u periodu od 2006-2009., putem Federalnog ministarstva kulture i sporta/porta i Federalnog ministarstva prostornog ureenja izvdvojena su sredstva za radove na lokalitetima. Ured UNDP-a u Bosni i Hercegovini je, zajedno sa Asocijacijom ua turizam Troya iz Stoca, finansirao radove na obnovi objekta nekadanjeg restorana na lokalitetu Radimlje, koji je adaptiran u multimedijalni prostor. 2010. ured UNESCOBRESCE je finansirao radove na trajnoj sistematskoj konzervaciji steaka na Radimlji koje je izveo struni tim konzervatora Zemaljskog muzeja Bosne i Hercegovine. Isti radovi izvedeni su na prostoru nekropole sa stecima Dugo polje na Blidinju, a u pripremi su aktivnosti na ienju lokaliteta nekrpole sa stecima Maculje. U sklopu svojih nadlenosti u oblasti medjunarodne suradnje, propisanih odlukom Predsjednitva BiH, Komisija je aplicirala projekte zatite nekropola sa stecima za medjunarodne fondove. Tako je u sklopu projekta EURED (20052006) izvrena identifikacija i prepoznavanje kulturnih i historijskih vrijednosti junih dijelova BiH. Tom prilikom Komisija je podigla 159 informacionih ploa sa osnovnim podacima o spomenicima za 133 historijska podruja. U ovih 159 tabli spadaju i informacione ploe za nominirane nekropole sa juga Bosne i Hercegovi ne. U sklopu projekta su takodjer oiene nekropole sa stecima, izdate odgovarajue broure, razglednice, vodii, promotivni CD, kratki filmovi. Takodjer su na lokalitetima postavljene klupe za sjedenje i kante za otpatke. Ministarstvo civilnih poslova BiH je pripremilo putujuu Izlobu nominiranih nekrpola sa ciljem prezentacije ovih vrijednosti kako u dravi tako i u svijetu. Komisija za ouvanje nacionalnih spomenika je u sklopu svog mandata izradila informacione ploe koje su postavljene na ostale nek ropole koje nisu bile obuhvaene projektom EURED. Hrvatska Sukladno Konvenciji o zatiti svjetske kulturne i prirodne batine Republika Hrvatska je u Zakon o zatiti i ouvanju kulturnih dobara (NN 69/99) ugradila nekoliko pravnih instrumenata kojima se regulira, potie i konkretno provodi prezentacija, promidba i ouvanje kulturnih dobara za budue generacije. Svrha zatite kulturnih dobara (l. 5. spomenutog Zakona) izmeu ostalog je i:

226

zatite i ouvanje kulturnih dobara u neokrnjenom i izvornom stanju, te prenoenje kulturnih dobara buduim generacijama stvaranje povoljnijih uvjeta za opstanak kulturnih dobara i poduzimanje mjera potrebnih za njihovo redovito odravanje Konkretan posao na zatiti, dokumentaciji, istraivanju te promociji kulturnih dobara vodi mrea Konzervatorskih odjela kojih je u RH dvadeset (20) a koji su ustrojstvene jedinice Ministarstva kulture. Preko istih odjela Ministarstvo je tijekom 2012. godine osiguralo preko 83 000 000 kuna (oko 12 000 000 ) samo za programe zatite i ouvanja nepokretnih kulturnih dobara (573 programa) to ukljuuje i njihovu promidbu. Dodatnih 253 000 000 (oko 3 700 000 ) osigurano je pokretna kulturna dobra i arheoloku batinu. U ove cifre nisu ukljuene financijske potpore izdavatvu (knjige, asop isi), udrugama u kulturi te muzejsko-galerijskoj djelatnosti kojima je cilj takoer ouvanje, promidba i prenoenje znanja o kulturnoj batini na budue generacije. Iako u dosta skromnijem obliku ovakvi programi postoje i na lokalnoj razni, odnosno u djelokrugu su pojedinih upanija, gradova i opina. Ministarstvo kulture putem navedenih programa te kroz redovnu djelatnost nadlenih konzervatorskih odjela trenutano ulae u osnovnu konzervatorsko-restauratorsku dokumentaciju za oba nominirana dobra a dio dokumentacije je do sada financiran i sredstvima UNESCO-a. Spomenuta dokumentacija (snimak postojeeg stanja, konzervatorski elaborat, restauratorski elaborat) je preduvjet za daljnja ulaganja na polju prezentacije i promidbe dobra. Crna Gora Prezentacija i ouvanje prirodnih i kulturnih vrijednosti i njihovo prenoenje buduim generacijama, u Crnoj Gori, se postie na osnovu propisa iz oblasti zatite kulturnih dobara, ivotne sredine, odrivog razvoja i turizma. Posebno, Zakonom o zatiti kulturnih dobara, lanom 128, propisano je da se sredstva za realizaciju projekata predvienih godinjim programom zatite i ouvanja kulturnih dobara obezbjeuju iz sredstava optih prihoda Budeta Crne Gore i namjenskih sredstava od rente za ouvanje kulturnih dobara. Meutim, kako namjenska sredstva od rente za ouvanje kulturnih dobara, u skladu sa lanom 125 Zakona o zatiti kulturnih dobara, jo uvijek nijesu ureena poreskim zakonima, Program zatite i ouvanja se finansira iz budetskih sredstava Ministarstva kult ure. Navedenim Programom podrani su projekti iz oblasti konzervatorske, muzejske, biblioteke, arhivske i kinoteke djelatnosti, koje realizuju nacionalne i lokalne javne ustanove i organi dravne uprave iz oblasti kulturne batine. Dalje, zakonodavni okvir predstavlja i Prostorni plan Crne Gore, kao i sva ostala planska normativa.

227

Institucionalni nosioci djelatnosti zatite, ouvanja i prezentacije kulturnih dobara u Crnoj Gori su: Uprava za zatitu kulturnih dobara Ministarstva kulture, koja obavlja upravne i sa njima povezane strune poslove na zatiti kulturnih dobara; Centar za konzervaciju i arheologiju koji obavlja strune poslove konzervacije i arheologije; Arheloki muzej, kao organizaciona jedinica Narodnog muzeja Crne Gore. Na alost, u optinama abljak i Pluine, na ijim teritorijama se nalaze nominovane nekropole, nemamo optinske javne ustanove iz oblasti kulturne batine, pa je dosadanja aktivnost na nekropolama bila finansirana iz dravnog budeta, a na osnovu projekata navedenih dravnih upravnih i javnih ustanova. Zatitom, ouvanjem i prezentacijom prirodnih vrijednosti durmitorskog kraja, bavi se Javno preduzee za nacionalne parkove Crne Gore, odnosno radna jedinica Nacionalni park Durmitor, a nominovane nekropole Grko groblje (25) i ugia Bare (26), se nalaze u kontakt zoni ovog nacionalnog parka. Osnovna funkcija uprave Nacionalnog parka je zatita, unaprjeenje i razvoj prirodnih i radom stvorenih vrijednosti u njegovim granicama i u neposrednom okruenju. Pored brojnih djelatnosti vri se i kontrola: bespravne gradnje, ugroavanja saobraajnom infrastrukturom, eksploatacije prirodnih resursa, poljoprivredne proizvodnje autohtonih kultura, izgradnje stoarskih farmi ogranienih kapaciteta, izgradnje privrednih objekata ogranienih kapaciteta koji nemaju tetni uticaj na elemente ivotne sredine. U Optini Pluine, u toku su aktivnosti na organizovanju Regionalnog parka prirode Piva, povrine 32 471,2 ha, i povezivanje ovog podruja sa Nacionalnim parkom Sutjeska u Bosni i Herceg ovini. Predmetni Park bi se graniio sa NP Durmitor, koji ve uiva dvojaku meunarodnu zatitu kao svjetska prirodna batina i rezervat biosfere koji obuhvata kanjon rijeke Tare. Dio kulturnog pejzaa Pive je i nekropola Grko groblje (27). Dosadanje aktivnosti na zatiti, ouvanju i prezentaciji tri nominovane nekropole, tanije na njihovoj preventivnoj zatiti, obavljale su se kroz projekte nacionalnih ustanova iz oblasti kulturne batine, sredstvima koje je iz dravnog budeta obezbijedilo Ministarstvo kulture. Budui projekti radie se na osnovu konzervatorskih projekata, u saradnji sa svim subjektima na lokalnom i nacionalnom nivou, a u skladu sa nacionalnim zakonodavstvom i meunarodnim strunim standardima. Srbija Prirodne i kulturne vrednosti predloenih dobara u Republici Srbiji zatiene su i prezentuju se kroz programe i planove u skladu sa utvrenom zakonskom regulativom. Zatita nepokretnih kulturnih dobara i njihove zatiene okoline, odnosno dobara koja uivaju prethodnu zatitu obezbeuje i na osnovu propisa o planiranju i ureenju prostora, izgradnji objekata i zatiti ivotne sredine Zakon o planiranju i izgradnji (Slubeni glasnik RS, br. 72/09, 81/09 ispravka, 64/10 US i 24/11) I Zakon o Prostornom planu Republike Srbije (Slubeni glasnik RS, broj 88/2010). Ali i Zakonom o zatiti 228

prirode (Slubeni glasnik RS, br. 36/2009, 88/2010 91/2010) i Zakonom o turizmu (Slubeni glasnik RS, . 36/2009 88/2010). Vlada Republike Srbije je 2006. godine usvojila Strategiju razvoja turizma Republike Srbije (Slubeni glasnik RS, . 91/2006) u okviru koje se kao jedan od ciljeva razvoja turizma na nacionalnom nivou istie obezbeivanje dugorone zatite i integrisanog upravljanja prirodnim i kulturnim resursima, to je u interesu odrivog razvoja turizma. U okviru pomenute Strategije, kulturno naslee u funkciji razvoja turizma sagledano je kroz razvoj turistikih proizvoda specijalnih interesovanja i krune ture. Sredstva za ostvarivanje zatite i korienja kulturnih dobara obezbeuju se u budetu Republike Srbije u skladu sa zakonom. Ministarstvo kulture i informisanja Republike Srbije zajedno sa Ministarstvima nadlenim za turizam i prirodno naslee, godinje finansira veliki broj programa i radova u oblasti zatite nepokretnog kulturnog naslea kao to su arheoloka istraivanja, radovi na konzervaciji i rekonstrukciji nepokretnih kulturnih dobara, radovi na prezentaciji, izdavanje publikacija, izlobe i slino. Kroz redovnu delatnost ustanove zatite Republikog zavoda za zatitu spomenika kulture - Beograd ostvaruju se programi zatite i prezentacije nominovanih dobara. U periodu 20112013. godina na dva predloena nominovana dobra na teritoriji optine Bajina Bata obavljeni su radovi na raiavanju i konzervaciji i rekonstrukcija na jednom nominovanom dobru. Svi radovi obavljeni su sredstvima iz budeta Republike Srbije u iznosu od 24.000 u dinarskoj protivvrednosti, dok su za fiziko uee u delu poslova sredstva i rad obezbedile ustanove iz lokalne zajednice. Za tree nominovano dobro na teritoriji optine Prijepolje sredstva za raiavanje, izradu dokumentacije i promociju obezbeena su na osnovu IPA projekta Hercul iz fonda Evropskog saveta za kulturu (Preparatory actions for preserving and restoring cultural heritage in conflict areas in the Western Balkans for the year 2010 EUROPEAID/131266/C/ACT/MULTI) u iznosu od 15 000 . Budua dinamika finasiranja prezentacije i promocije nominovanih dobra usklauje se sa programima upravljaa na teritoriji optina Bajina Bata i Prijepolje, uz aktivnost za obezbeenje novih donatora i sponzora, novim projektima prekogranine saradnje sa dravama uesnicama Zajednike nominacije srednjovekovnih grobalja sa stecima, dok se za radove na konzervaciji i zatiti, kao i istrivanju predloenih dobara sredstva obazbeuju iz budeta Republike Srbije na osnovu programa koje sprovodi Ministarstvo kulture i informisanja Rerpublike Srbije u okviru redovne delatnosti ustanova zatite i kulture. 5.j Osoblje (struno, tehniko, odravanje) Bosna i Hercegovina U Bosni i Hercegovini na predloenim dobrima ne postoje struno ili tehniko osoblje. Struno osoblje koje se bavi zatitom, istraivakim radovima i prezentacijom srednjevijekovnih nekropola sa 229

stecima zaposleno je u institucijama zatite. Ovo osoblje u potpunosti je osposobljeno za izradu svih vrsta programa i projekata koji imaju za cilj zatitu, za izradu dokumentacije, arheoloka istraivanja i izradu programa prezentacije. U Planu upravljanja planom aktivnosti predvieno je da se u lokalnoj zajednici pravilnom edukacijom osposobe osobe koje e u okviru centra za posjetioce baviti i organizovati odreene poslove u vezi tane interpretacije, prezentacije i promocije nominovanih kulturnih dobara. Hrvatska Za sada, u Republici Hrvatskoj, na niti jednom od dva nominirana dobra ne postoje struno ili tehniko osoblje, osim onog zaposlenog u nadlenim konzervatorskim odjelima, u Splitu i Dubrovniku. Planom upravljanja za oba dobra je previeno formiranje centra za posjetitelje u kojemu e se zaposliti nadleno osoblje (struno i tehniko). Struno osoblje pretpostavlja dipl. arheologa ili povjesniara umjetnosti te restauratora-konzervatora. Crna Gora U Crnoj Gori na nominovanim dobrima ne postoji struno ili tehniko osoblje. Struno osoblj e koje se bavi zatitom, istraivanjem i prezentacijom kulturnih dobara u Crnoj Gori angaovano je u okviru ustanova kulture i zatite, i izrauju programe i projeke zatite, dokumentacije, prezentacije, ili obavljaju arheoloka istraivanja. U Planu upravljanja predvieno je da se u lokalnoj zajednici tj. u Nacionalnom parku Durmitor osposobe osobe koje e u okviru centra za posetioce ili neke sline ustanove organizovati poslove na prezentaciji i promociji nominovanih kulturnih dobara. Srbija U Republici Srbiji na predloenim dobrima ne postoje struno ili tehniko osoblje. Struno osoblje koje se bavi zatitom, istraivanjem i prezentacijom arheolokih nalazita srednjovekovnih grobalja sa stecima zaposleno je u ustanovama kulture i zatite i osposobljen o je za izradu programa i projekata zatite, za izradu dokumentacije, arheoloka istraivanja i izradu programa prezentacije. U Planu upravljanja planom aktivnosti predvieno je da se u lokalnoj zajednici osposobe osobe koje e u okviru centra za posetioce ili ustanova kulture kao to su muzej ili centar za kulturu, baviti i organizovati odreene poslove u vezi prezentacije i promocije nominovanih kulturnih dobara.

230

6. MONITORING 6.a Kljuni indikatori za mjerenje stanja konzervacije Izbaranih 30 srednjovekovnih nekropola sa nadgrobnim spomenicima stecima u Bosni i Hercegovini, Hrvatskoj, Crnoj Gori i Srbiji uglavnom se nalaze u predelima izuzetnih prirodnih karakteristika, nedirnutoj prirodi i udaljene od naselja i prometnih komunikacija. Posebno se vodilo rauna da nadgobna obeleja steci na predloenim nekropolama odraavaju dobro ouvano stanje, da su intervencije u prirodi bile minimalne i da su u sluaju obavljenih konzervatorskih radova oni uraeni po usvojenoj metodologiji za konzervaciju kamena.
Indikator Delovanje klimatskih uslova na fiziku strukturu spomenika i fizika oteenja Delovanje bionametnika (mahovine, liajevi) I uticaj soli na kamenim povrinama steaka Delovanje samonikle vegetacije (visoke i niske) (On an annual basis) Skupljanje vode i nastanak pukotina usled promene zaremine vode na povrinama steaka Konzervatorski postupci Godinje (On an annual basis) Nacionalne, regionalne i lokalne institucije taka 6.b Period Godinje (On an annual basis) Lokacija snimanja Nacionalne, regionalne i lokalne institucije taka 6.b

Godinje (On an annual basis)

Nacionalne, regionalne i lokalne institucije taka 6.b

Godinje

Nacionalne, regionalne i lokalne institucije taka 6.b

Periodina kontrola (Periodic inspection)

Nacionalne, regionalne i lokalne institucije taka 6.b

Arheoloka istraivanja

Periodina kontrola (Periodic inspection)

Nacionalne, regionalne i lokalne institucije taka 6.b

Uticaj razvoja okoline

Meseno (Per month)

Nacionalne, regionalne i lokalne institucije taka 6.b

231

6.b Administrativni aranmani za monitoring - Administrative arrangements for monitoring property Stalna kontrola i praenje stanja je zadatak koje su drave uesnice Zajednikog projekta nominacije srednjovekovnih kamenih spomenika steaka usvojile kao zajedniko naelo u cilju ouvanja izuzetne univerzalne vrednosti izabranih nekropola. U tom smislu u okviru planova upravljanja (dokumenta svih drava uesnica u sastavu nominacionog dosijea) utvrena je potreba organizovanja Meudravnog koordinaciong odbora sa ciljem da utvrdi zajedniku strategiju za konzervaciju, zatitu i nadgledanje predloenih nekropola. Dokumentom plana upravljanja odreene su institucije koje e uestvovati u upravljanju nominovanim dobrima i koje e biti koordinirane iz Meudravnog koordinacionog odobra. Sve odabrane institucije direktno su odgovorne nadlenim Ministarstvima kulture u svakoj dravi koja odobravaju planski okvir i akcioni plan. Nadlene ustanove zatite spomenika kulture obezbeuju struni okvir zatite nominovanih dobara posebnim projektima konzervacije i prezentacije srednjovekovnih nekropola sa stecima. Bosna i Hercegovina Komisija za ouvanje nacionalnih spomenika Obala Kulina Bana br.1 Sarajevo, Bosna i Hercegovina Tel: + 387 33 276 760 Fax: +387 33 276 768 aneks8ko@bih.net.ba www.kons.gov.ba Republiki zavod za zatitu kulturno-istorijskog i prirodnog nasljea Republike Srpske Vuka Karadia 4 /VI Banja Luka, Bosna i Hercegovina Tel: +387 51 247 419 Faks: +387 51 247 545 rzzzs@blic.net www.nasljedje.org Zavod za zatitu spomenika u okviru Federalnog ministarstva kulture i sporta Obala Maka Dizdara 2 Sarajevo, Bosna i Hercegovina Tel +387 33 25 41 78 232

Fax +387 33 663 299 lidija.micic@fmks.gov.ba http://www.fmks.gov.ba/o-ministarstvu/zavod-za-zastitu-spomenika Republika Hrvatska Ministarstvo kulture, Uprava za zatitu kulturne batine Konzervatorski odjel u Dubrovniku Address: Cvijete Zuzori 6, 20000 Dubrovnik E-mail: marta.perkic@min-kulture.hr Ministarstvo kulture, Uprava za zatitu kulturne batine Konzervatorski odjel u Imotskom Address: Ante Starevia 7, 21260 Imotski Tel: + 385 21 851 900 Fax: +385 21 851 905 E-mail: ivan.alduk@min-kulture.hr Crna Gora Ministry of Culture, Montenegro Address: Njegoeva str. 81250 Cetinje Tel: + 382 41 232 599 Fax: + 382 41 232 540 E-mail: marija.raznatovic@mku.gov.me Web address: www.mku.gov.me Directorate for protection of cultural property, Montenegro Address: Njegoeva str. 81250 Cetinje Tel/fax: + 382 41 232 153 E-mail: uzkd@t- com.me Republika Srbija Institute for the Protection of Cultural Monuments of Serbia 233

Address: Radoslava Grujia 11, Belgrade Tel: +381 11 2454786 Fax: +381 11 3441430 E-mail: office@heritage.gov.rs Web address: www.heritage.gov.rs Zavod za zatitu spomenika kulture Kraljevo Address: Cara Lazara 24, Kraljevo Tel: +381 36 331866 Fax: +381 36 32 1025 E-mail: zzzskv@gmail.com Web address: www.zavodkraljevo.rs

6.c Results of previous reporting exercises

7. Dokumentacija 7.a Fotografije i audio vizualni materijali i autorizacija

Br. Format Naziv Datum God. Vlasnik autorskih prava Detalji (Name, address, tel./fax and e-mail) Komisija za ouvanje nacionalnih spomenika BiH Sarajevo Obala Kulina bana 1 www.kons.gov.ba tel. 00387 33 276760 Pravo koriste nja Da

BH Radimlja, Stolac (1) 1 Print/electronic Radimlja, format *.jpg grupa spomenika, pogled sa juzne strane 2 Print/electronic Radimlja, format *.jpg grupa spomenika, pogled sa istone strane 3 Print/electronic Radimlja, format *.jpg grupa spomenika,

Komisija za ouvanje nacionalnih spomenika BiH Komisija za ouvanje nacionalnih spomenika BiH Komisija ouvanje nacionalnih za

Da

Da

234

pogled sa zapadne strane 4 Print/electronic Radimlja, format *.jpg grupa spomenika, pogled sa juzne strane 5 Print/electronic Radimlja, format *.htm situacija BH Grka glavica u selu Biskup, Konjic (2) 1 Print/electronic Nekropola sa 2013 format *.jpg stecima pogled sa june strane 2 Print/electronic Nekropola sa 22013 format *.jpg stecima pogled sa june strane 3 Print/electronic Nekropola sa 22013 format *.jpg stecima pogled sa istone strane 4 Print/electronic Nekropola sa 22013 format *.jpg stecima pogled sa istone strane 5 Print/electronic Nekropola sa 22013 format *.jpg stecima pogled sa june strane BH Kalufi u Krekovima, Nevesinje (3) 1 Print/electronic Nekropola sa format *.jpg stecima pogled 2 Print/electronic Nekropola sa format *.jpg stecima pogled 3 Print/electronic Nekropola sa format *.jpg stecima grupa steaka 4 Print/electronic Nekropola sa format *.jpg stecima pogled sa istone strane 5 Print/electronic Nekropola sa format *.jpg stecima pogled sa june strane BH Borak u selu Burati, Rogatica (4) 1 Print/electronic Nekropola sa format *.jpg stecima pogled 2 Print/electronic Nekropola sa format *.jpg stecima

spomenika BiH Komisija za ouvanje nacionalnih spomenika BiH Googleearth Da

Da

Mirzah Foo

Mirzah Foo

Mirzah Foo Vratnik mejdan 27 Sarajevo mirzah.foco@kons.g ov.ba

Da

Da

Mirzah Foo

Da

Mirzah Foo

Da

Mirzah Foo

Da

2012

Adnan ahbaz

Adnan ahbaz Kartal Donji 7 Sarajevo

Da

2012

Adnan ahbaz

Da

2012

Adnan ahbaz

Da

2012

Adnan ahbaz

Da

2012

Adnan ahbaz

Da

2012

Adnan ahbaz

Adnan ahbaz Kartal Donji 7 Sarajevo

Da

2012

Adnan ahbaz

Da

235

pogled Nekropola sa 2012 stecima grupa steaka 4 Print/electronic Nekropola sa 2012 format *.jpg stecima pogled sa istone strane 5 Print/electronic Nekropola sa 2012 format *.jpg stecima pogled sa june strane BH Maculje, Novi Travnik (5) 1 Print/electronic Nekropola sa 2012 format *.jpg stecima pogled 2 Print/electronic Nekropola sa 2012 format *.jpg stecima pogled 3 Print/electronic Nekropola sa 2012 format *.jpg stecima grupa steaka 4 Print/electronic Nekropola sa 2012 format *.jpg stecima pogled sa istone strane 5 Print/electronic Nekropola sa 2012 format *.jpg stecima pogled sa june strane BH Dugo polje na Blidinju, Jablanica (6) 1 Print/electronic Situacija 2012 format *.jpg 2 Print/electronic Nekropola sa 2012 format *.jpg stecima pogled 3 Print/electronic Nekropola sa 2012 format *.jpg stecima pogled 4 Print/electronic Nekropola sa 2012 format *.jpg stecima pogled sa istone strane 5 Print/electronic Nekropola sa 2012 format *.jpg stecima grupa steaka BH Gvozno, Kalinovik (7) 1 Print/electronic Situacija 2012 format *.jpg 2 Print/electronic Nekropola sa 2012 format *.jpg stecima grupa steaka 3 Print/electronic Nekropola sa 2012 format *.jpg stecima grupa steaka 3 Print/electronic format *.jpg

Adnan ahbaz

Da

Adnan ahbaz

Da

Adnan ahbaz

Da

Adnan ahbaz

Adnan ahbaz Kartal Donji 7 Sarajevo

Da

Adnan ahbaz

Da

Adnan ahbaz

Da

Adnan ahbaz

Da

Adnan ahbaz

Da

Googleearth Adnan ahbaz

Adnan ahbaz Kartal Donji 7 Sarajevo

Da Da

Adnan ahbaz

Da

Adnan ahbaz

Da

Adnan ahbaz

Da

Googleearth Adnan ahbaz

Adnan ahbaz Kartal Donji 7 Sarajevo

Da Da

Adnan ahbaz

Da

236

Nekropola sa 2012 Adnan ahbaz stecima grupa steaka 5 Print/electronic Nekropola sa 2012 Adnan ahbaz format *.jpg stecima grupa steaka BH Grebnice Bunii u selu Radmilovia Dubrava, Bilea (8) 1 Print/electronic Nekropola sa 2012 Adnan ahbaz format *.jpg stecima pogled sa istone strane 2 Print/electronic Nekropola sa 2012 Adnan ahbaz format *.jpg stecima grupa steaka 3 Print/electronic Nekropola sa 2012 Adnan ahbaz format *.jpg stecima pogled sa istone strane 4 Print/electronic Nekropola sa 2012 Adnan ahbaz format *.jpg stecima pogled sa istone strane 5 Print/electronic Nekropola sa 2012 Adnan ahbaz format *.jpg stecima pogled BH Bijaa, Ljubuki (9) 1 Print/electronic Nekropola sa 2012 Adnan ahbaz format *.jpg stecima pogled 2 Print/electronic Nekropola sa 2012 Adnan ahbaz format *.jpg stecima pogled 3 Print/electronic Nekropola sa 2012 Adnan ahbaz format *.jpg stecima pogled 4 Print/electronic Nekropola sa 2012 Adnan ahbaz format *.jpg stecima pogled 5 Print/electronic Nekropola sa 2012 Adnan ahbaz format *.jpg stecima pogled BH Olovci, Kladanj (10) 1 Print/electronic Nekropola sa format *.jpg stecima pogled 2 Print/electronic format *.jpg Print/electronic format *.jpg Nekropola sa stecima pogled Nekropola sa stecima pogled

Print/electronic format *.jpg

Da

Da

Adnan ahbaz Kartal Donji 7 Sarajevo

Da

Da

Da

Da

Da

Adnan ahbaz Kartal Donji 7 Sarajevo

Da

Da

Da

Da

Da

2012

Adnan ahbaz

Adnan ahbaz Kartal Donji 7 Sarajevo

Da

2012

Adnan ahbaz

Da

2012

Adnan ahbaz

Da

237

Print/electronic format *.jpg Print/electronic format *.jpg

Nekropola sa stecima pogled Nekropola sa stecima pogled

2012

Adnan ahbaz

Da

2012

Adnan ahbaz

Da

BH Mramor u Musiima, Olovo (11) 1 Print/electronic Nekropola sa 2012 format *.jpg stecima pogled 2 Print/electronic Nekropola sa 2012 format *.jpg stecima pogled 3 Print/electronic Nekropola sa 2012 format *.jpg stecima pogled 4 Print/electronic Nekropola sa 2012 format *.jpg stecima pogled 5 Print/electronic Nekropola sa 2012 format *.jpg stecima pogled BH Stare kue, Donje Breke, Tuzla (12) 1 Print/electronic Nekropola sa 2012 format *.jpg stecima pogled 2 Print/electronic Nekropola sa 2012 format *.jpg stecima pogled 3 Print/electronic Nekropola sa 2012 format *.jpg stecima pogled 4 Print/electronic Nekropola sa 2012 format *.jpg stecima pogled 5 Print/electronic Nekropola sa 2012 format *.jpg stecima pogled BH Kuarin u Hraniima, Gorade (13) 1 Print/electronic Nekropola sa 2012 format *.jpg stecima 2 Print/electronic Nekropola sa 2012 format *.jpg stecima 3 Print/electronic Nekropola sa 2012 format *.jpg stecima 4 Print/electronic Nekropola sa 2012 format *.jpg stecima 5 Print/electronic Nekropola sa 2012 format *.jpg stecima BH Boljuni, Stolac (14) 1 Print/electronic Situacija 2012 format *.jpg 2 Print/electronic Nekropola sa 2012

Adnan ahbaz

Adnan ahbaz Kartal Donji 7 Sarajevo

Da

Adnan ahbaz

Da

Adnan ahbaz

Da

Adnan ahbaz

Da

Adnan ahbaz

Da

Adnan ahbaz

Adnan ahbaz Kartal Donji 7 Sarajevo

Da

Adnan ahbaz

Da

Adnan ahbaz

Da

Adnan ahbaz

Da

Adnan ahbaz

Da

Adnan ahbaz Adnan ahbaz Adnan ahbaz Adnan ahbaz Adnan ahbaz

Adnan ahbaz Kartal Donji 7 Sarajevo

Da Da Da Da Da

Googleearth Mirzah Foo

Mirzah Foo Vratnik mejdan 27 Sarajevo

Da Da

238

format *.jpg stecima Print/electronic Nekropola sa format *.jpg stecima 4 Print/electronic Nekropola sa format *.jpg stecima 5 Print/electronic Nekropola sa format *.jpg stecima BH Dolovi u selu Umoljani, Trnovo (15) 1 Print/electronic Nekropola sa format *.jpg stecima 2 Print/electronic Nekropola sa format *.jpg stecima 3 Print/electronic Nekropola sa format *.jpg stecima 4 Print/electronic Nekropola sa format *.jpg stecima 5 Print electronic Nekropola sa format *.jpg stecima BH Luburia polje, Sokolac (16) 1 Print/electronic Situacija format *.jpg 2 Print/electronic Nekropola sa format *.jpg stecima pogled ambijent 3 Print/electronic Nekropola sa format *.jpg stecima 4 Print/electronic Nekropola sa format *.jpg stecima 5 Print electronic Nekropola sa format *.jpg stecima BH Potkuk u Bitunji, Berkovii (17) 3 1 Print/electronic Situacija format *.jpg 2 Print/electronic Nekropola format *.jpg stecima 3 Print/electronic Nekropola format *.jpg stecima 4 Print/electronic Nekropola format *.jpg stecima 5 Print/electronic Nekropola format *.jpg stecima BH Mramorje u Bui, Pale (18) 1 Print/electronic Situacija format *.jpg 2 Print/electronic Nekropola format *.jpg stecima 3 Print/electronic Nekropola format *.jpg stecima 4 Print/electronic Nekropola format *.jpg stecima 5 Print/electronic Nekropola format *.jpg stecima

2012 2012 2012

Mirzah Foo Mirzah Foo Mirzah Foo

mirzah.foco@kons.g ov.ba

Da Da Da

2012 2012 2012 2012 2012

Adnan ahbaz Adnan ahbaz Adnan ahbaz Adnan ahbaz Adnan ahbaz

Adnan ahbaz Kartal Donji 7 Sarajevo

Da Da Da Da Da

2012 2012

Googleearth Adnan ahbaz

Adnan ahbaz Kartal Donji 7 Sarajevo

Da Da

2012 2012 2012

Adnan ahbaz Adnan ahbaz Adnan ahbaz

Da Da Da

2012 sa sa sa sa 2012 2012 2012 2012

Googleearth Adnan ahbaz Adnan ahbaz Adnan ahbaz Adnan ahbaz

Adnan ahbaz Kartal Donji 7 Sarajevo

Da Da Da Da Da

2012 sa sa sa sa 2012 2012 2012 2012

Googleearth Adnan ahbaz Adnan ahbaz Adnan ahbaz Adnan ahbaz

Adnan ahbaz Kartal Donji 7 Sarajevo

Da Da Da Da Da

239

BH Beani, ekovii (19) 1 Print/electronic Nekropola sa 2012 format *.jpg stecima 2 Print/electronic Nekropola sa 2012 format *.jpg stecima 3 Print/electronic Nekropola sa 2012 format *.jpg stecima 4 Print/electronic Nekropola sa 2012 format *.jpg stecima 5 Print/electronic Nekropola sa 2012 format *.jpg stecima BH Mramor u Vrbici, Foa (20) 1 Print/electronic Nekropola sa 2012 format *.jpg stecima 2 Print/electronic Nekropola sa 2012 format *.jpg stecima 3 Print/electronic Nekropola sa 2012 format *.jpg stecima 4 Print/electronic Nekropola sa 2012 format *.jpg stecima 5 Print/electronic Nekropola sa 2012 format *.jpg stecima BH engia Bara, Kalinovik (21) 1 Print/electronic Nekropola sa 2012 format *.jpg stecima ambijent 2 Print/electronic Nekropola sa 2012 format *.jpg stecima 3 Print/electronic Nekropola sa 2012 format *.jpg stecima 4 Print/electronic Nekropola sa 2012 format *.jpg stecima 5 Print/electronic Nekropola sa 2012 format *.jpg stecima BH Ravanjska Vrata, Kupres (22) 1 Print/electronic Nekropola sa 2012 format *.jpg stecima 2 Print/electronic Nekropola sa 2012 format *.jpg stecima 3 Print/electronic Nekropola sa 2012 format *.jpg stecima 4 Print/electronic Nekropola sa 2012 format *.jpg stecima 5 Print/electronic Nekropola sa 2012 format *.jpg stecima RH Velika i Mala Crljivica, Cista Velika (23) 1 Print/electronic Velika i Mala 2011 format *.jpg Crljivica, Cista Velika skupina steaka na zapadnom bronanodobn Adnan ahbaz Adnan ahbaz Adnan ahbaz Adnan ahbaz Adnan ahbaz Adnan ahbaz Kartal Donji 7 Sarajevo Da Da Da Da Da

Adnan ahbaz Adnan ahbaz Adnan ahbaz Adnan ahbaz Adnan ahbaz

Adnan ahbaz Kartal Donji 7 Sarajevo

Da Da Da Da Da

Adnan ahbaz

Adnan ahbaz Kartal Donji 7 Sarajevo

Da

Adnan ahbaz Adnan ahbaz Adnan ahbaz Adnan ahbaz

Da Da Da Da

Adnan ahbaz Adnan ahbaz Adnan ahbaz Adnan ahbaz Adnan ahbaz

Adnan ahbaz Kartal Donji 7 Sarajevo

Da Da Da Da Da

Konzervatorski odjel u Imotskom

Ministarstvo kulture, Uprava za zatitu kulturne batine Konzervatorski odjel u Imotskom Ante Starevia 7, Imotski

Da

240

om tumulu Velika i Mala 2011 Crljivica, Cista Velika skupina steaka na sredinjem bronanodobn om tumulu 3 Print/electronic Velika i Mala 2011 format *.jpg Crljivica, Cista Velika vrtaa sa 7 bunara 4 Print/electronic Velika i Mala 2011 format *.jpg Crljivica, Cista Velika skupina steaka uz istoni bronanodobni tumulu 5 Print/electronic Velika i Mala 2012 format *.dwg Crljivica, Cista Velika geodetski snimak RH Dubravka/sv. Barbara, Konavle (24) 1 Print/electronic Dubravka/sv. 2011 format *.jpg Barbara izgled lokaliteta 2 Print/electronic Dubravka/sv. 2011 format *.jpg Barbara sredinja zona 3 Print/electronic Dubravka/sv. 2011 format *.jpg Barbara grupa steaka 4 Print/electronic Dubravka/sv. 2011 format *.jpg Barbara 5 Print/electronic Dubravka/sv. 2012 format *.dwg Barbara geodetski snimak CG Grko groblje, abljak (25) 1 Print/electronic Pogled prema 2010 format *.jpg Ribljem jezeru 2 Print/electronic Grko 2010 format *.jpg groblje,Riblje jezero, abljak 3 Print/electronic Grko 2010 format *.jpg groblje,Riblje jezero, abljak 4 Print/electronic Grko 2012 format *.jpg groblje,Riblje jezero, abljak 2 Print/electronic format *.jpg

Konzervatorski odjel u Imotskom

Tel: + 385 21 851 900 Fax: +385 21 851 905

Da

Konzervatorski odjel u Imotskom

Da

Konzervatorski odjel u Imotskom

Da

Konzervatorski odjel u Imotskom

Da

Konzervatorski odjel u Dubrovniku

Konzervatorski odjel u Dubrovniku Konzervatorski odjel u Dubrovniku Konzervatorski odjel u Dubrovniku Konzervatorski odjel u Dubrovniku

Ministarstvo kulture, Uprava za zatitu kulturne batine Konzervatorski odjel u Dubrovniku Cvijete Zuzori 6, 20000 Dubrovnik

Da

Da

Da

Da Da

Ministarstvo kulture CG, Ministarstvo kulture CG Ministarstvo kulture CG Uprava za zatitu kulturnih dobara

Ministarstvo kulture CG, Njegoeva b.b., Cetinje, Crna Gora, tel:+382 41232599 fax: +382 41232599 e-mail: kabinet.kulture@mk u.gov.me; Uprava za zatitu kulturnih dobara, Njegoeva b.b.,

Da Da

Da

Da

241

Print/electronic format *.dwg

Grko groblje,Riblje jezero, abljak geodetski plan

2011

Uprava za zatitu kulturnih dobara

Cetinje, Crna Gora tel.fax: +382 41 232153 e-mail: uzkd@t-com.me

Da

CG ugia Bare, abljak (26) 1 Print/electronic ugia format *.jpg bare,abljak 2 Print/electronic ugia format *.jpg bare,abljak 3 Print/electronic ugia format *.jpg bare,abljak 4 Print/electronic ugia format *.jpg bare,abljak 5 Print/electronic ugia format *.dwg bare,abljak -geodetski plan

2010 2010 2010 2010 2011

Ministarstvo kulture CG Ministarstvo kulture CG Ministarstvo kulture CG Ministarstvo kulture CG Uprava za zatitu kulturnih dobara

Ministarstvo kulture CG, Njegoeva b.b., Cetinje, Crna Gora, tel:+382 41232599 fax: +382 41232599 e-mail: kabinet.kulture@mk u.gov.me; Uprava za zatitu kulturnih dobara, Njegoeva b.b., Cetinje, Crna Gora tel.fax: +382 41 232153 e-mail: uzkd@t-com.me Ministarstvo kulture CG, Njegoeva b.b., Cetinje, Crna Gora, tel:+382 41232599 fax: +382 41232599 e-mail: kabinet.kulture@mk u.gov.me; Uprava za zatitu kulturnih dobara, Njegoeva b.b., Cetinje, Crna Gora tel.fax: +382 41 232153 e-mail: uzkd@t-com.me Republiki zavod za zatitu spomenika kulture Beograd, Radoslava Grujia 11, Beograd, Republika Srbija, tel: +381 2454786 fax: +381 3441430 e-mail: office@heritage.gov. rs

Da Da Da Da Da

CG Grko groblje, Pluine (27) 1 Print/electronic Ulaz u format *.jpg nekropolu 2 Print/electronic Grko groblje format *.jpg steak sa natpisom 3 Print/electronic Grko groblje, format *.jpg Pluine 4 Print/electronic Soko grad format *.jpg 5 Print/electronic Grko groblje, format *.dwg Pluine geodetski plan

2012 2012

Uprava za zatitu kulturnih dobara Uprava za zatitu kulturnih dobara Ministarstvo kulture CG Ministarstvo kulture CG Uprava za zatitu kulturnih dobara

Da Da

2010 2010 2011

Da Da Da

RS Mramorje, Peruac, Bajina Bata (28) 1 Print/electronic Mramorje 2011 format *.jpg Peruac pogled sa zapadne strane 2 Print/electronic Mramorje 2011 format *.jpg Peruac pogled sa istone strane 3 Print/electronic Mramorje 2011 format *.jpg Peruac 4 Print/electronic Mramorje 2011 format *.jpg Peruac 5 Print/electronic Mramorje 2011 format *.dwg Peruac

RZZSK Bgd

Da

RZZSK Bgd

Da

RZZSK Bgd RZZSK Bgd RZZSK Bgd

Da Da Da

242

geodetski plan RS Mramorje, Rastite, Bajina Bata (29) 1 Print/electronic Mramorje 2012 format *.jpg Rastite potes Uroevine 2 Print/electronic Mramorje 2012 format *.jpg Rastite potes Uroevine 3 Print/electronic Mramorje 2012 format *.jpg Rastite potes Gajevi 4 Print/electronic Mramorje 2012 format *.jpg Rastite potes Gajevi 5 Print/electronic Mramorje 2011 format *.dwg Rastite geodetski plan RS Grko groblje, Hrta, Prijepolje (30) 1 Print/electronic Grko groblje 2013 format *.jpg Hrta Gornje groblje 2 Print/electronic Grko groblje 2013 format *.jpg Hrta Gornje groblje 3 Print/electronic Grko groblje 2013 format *.jpg Hrta Gornje groblje 4 Print/electronic Grko groblje 2013 format *.jpg Hrta Donje groblje 5 Print/electronic Grko groblje 2011 format *.dwg Hrta geodetski plan Br. Format Naziv Datum God. 2012, 2013

RZZSK Bgd

RZZSK Bgd

RZZSK Bgd

Republiki zavod za zatitu spomenika kulture Beograd, Radoslava Grujia 11, Beograd, Republika Srbija, tel: +381 2454786 fax: +381 3441430 e-mail: office@heritage.gov. rs

Da

Da

Da

RZZSK Bgd

Da

RZZSK Bgd

Da

RZZSK Bgd

RZZSK Bgd

RZZSK Bgd

RZZSK Bgd

Republiki zavod za zatitu spomenika kulture Beograd, Radoslava Grujia 11, Beograd, Republika Srbija, tel: +381 2454786 fax: +381 3441430 e-mail: office@heritage.gov. rs

Da

Da

Da

Da

RZZSK Bgd

Da

Vlasnik autorskih prava

Detalji (Name, address, tel./fax and e-mail)

Video

Film o nominovanim nekropolama sa stecima

Pravo koriste nja Da

2 3 4

243

7.b Texts relating to protective designation, copies of property managmement plans or documented mamagement systems and extraxts of other relevant to the property Bosna i Hercegovina Opi okvirni sporazum za mir u Bosni i Hercegovini (Dejtonski mirovni sporazum), Aneks 8. Sporazum o Komisiji za ouvanje nacionalnih sporazuma; 1995, (Appendix I) Zakon o provedbi odluka Komisije za ouvanje nacionalnih spomenika uspostavljene prema Aneksu 8. Dejtonskog sporazuma, 2002, kojeg je usvojio Parlament Federacije Bosne i Hercegovine (Slubene novine Federacije Bosne i Hercegovine, br. 2/02 i 27/02, 6/04, 51/07) (Appendix II) Zakon o sprovoenju odluka Komisije za ouvanje nacionalnih spomenika uspostavljene prema Aneksu 8. Dejtonskog sporazuma 2002, kojeg je usvojio Parlament Republike Srpske (Slubeni glasnik Republike Srpske broj 9/02, 70/06 i 64/08) (Appendix iII) Odluke Komisije za ouvanje nacionalnih spomenika BiH kojim su historijska podruja proglaena nacionalnim spomenikom BiH (Appendix IV) 1. Historijsko podruje Nekropola sa stecima Radimlja, Stolac (Broj: 01-275/02 od 06.studenog 2002.godine.). 2. Historijsko podruje Historijsko podruje Nekropola sa stecima Grka glavica u selu Biskup, Konjic (Broj: 05.1-02-1023/03-1 od 7. svibnja 2004.godine.). 3. Historijsko podruje nekropola sa stecima Kalufi u Krekovima, opina Nevesinje (Broj: 05.2-2-21/04-6 od 2. marta 2004.godine.). 4. Historijsko podruje Nekropola sa stecima Borak (Han-stjeniki plato) u selu Burati, optina Rogatica (Broj: 05.1-02-247/07-8 od 5. novembra 2008. godine) 5. Historijsko podruje Nekropola sa stecima Maculje, opina Novi Travnik (Broj: 05.12-78/05-6 od 12. rujna 2007. godine) 6. Historijsko podruje nekropola sa stecima Dugo polje na Blidinju (Broj: 05.1-21046/03-4 od 20. januara 2004.godine). 7. Historijsko podruje Nekropola sa stecima Gvozno kod Kalinovika (Broj: 05.1-02228/05-5 od 9. studenog 2005. godine). 8. Historijsko podruje Prapovijesni tumulus i nekropola sa stecima Grebnice Bunii u selu Radmilovia Dubrava, opina Bilea (Broj: 05.2-02.3-71/10-32 od 26. oktobra 2010.). 9. Historijsko podruje Nekropola sa stecima Bijaa, opina Ljubuki (Broj: 05.1-02.371/10-40 od 26. listopada 2010. godine)

244

10. Historijsko podruje Nekropola sa stecima u Olovcima kod Kladnja (Broj: 05.1-02103/05-4 od 3. svibnja 2005. godine). 11. Historijsko podruje Nekropola sa stecima Mramor u Musiima, opina Olovo (Broj: 05.1-02.3-71/10-35 od 26. oktobra 2010.). 12. Historijsko podruje Nekropola sa stecima u Starim kuama, Donje Breke, opina Tuzla, (Broj: 05.1-02.3-71/10-38 od 26. oktobra 2010.). 13. Historijsko podruje Nekropola sa stecima u Hraniima, opina Gorade , (Broj: 05.202.3-71/10-33 od 26. oktobra 2010.). 14. Historijsko podruje- nekropola steaka I i II Boljuni, optina Stolac 276/02 od. 05. do 11. novembra 2002.godine). 15. Historijsko podruje Nekropola sa stecima Dolovi, selo Umoljani, opina Trnovo (Broj: 02-2-40/2009-28 od 13. maja 2009. godine.). 16. Historijsko podruje - Prahistorijski tumuli i nekropole sa stecima u Luburia polju, opina Sokolac (Broj: 03.2-02.3-71/10-29 od 26. oktobra 2010.). 17. Historijsko podruje Nekropola sa stecima Potkuk u Bitunji, optina Berkovii, (Broj: 05.2-2-1069/03-9 od 12. septembra 2007. godine.). 18. Historijsko podruje Nekropola sa stecima Mramorje u Bui, optina Pale (Broj: 05.102.3-71/10-31 od 26. oktobra 2010. godine.). 19. Historijsko podruje Nekropola sa stecima u Beanima, opina ekovii (Broj: 05.202.3-71/10-34 od 26. oktobra 2010. godine.). 20. Historijsko podruje Nekropola sa stecima na lokalitetu Mramor (Crkvina) u Vrbici, optina Foa (Broj: 05.2-02.3-71/10-36od 26.oktobra 2010.godine.). 21. Historijsko podruje Nekropola sa stecima engia Bara, opina Kalinovik (Broj: 03.202.3-71/10-30 od 26. oktobra 2010. godine.). 22. Historijsko podruje nekropola sa stecima Ravanjska Vrata (Donja i Gornja nekropola), opina Kupres, (Broj: 05.1-02.3-71/10-37 od 26. oktobra 2010. godine). (Broj: 01-

Republika Hrvatska Izvadak iz Prostornog plana Splitsko dalmatinske upanije (Appendix I) Izvadak iz Prostornog plana Opine Cista Provo (Appendix I) Izvadak iz Prostornog plana Dubrovako-neretvanske upanije (Appendix I) Izvadak iz Prostornog plana Opine Konavle (Appendix I)

245

Crna Gora PROTECTION OF CULTURAL PROPERTY ACT, Pursuant to Article 82, paragraph 1, item 2 and Article 91, paragraph 1 of the Constitution of Montenegro, the 24th convocation of the Assembly of Montenegro, at 10th meeting of the first regular session in 2010, on July 27, 2010 (Appendix I)

Republika Srbija LAW ON CULTURAL PROPERTY, Official Gazette of the Republic of Serbia, Belgrade, 22 December 1994, No. 71 (Appendix I)

7.c Form and date of most recent records or inventory, records and archives are held Bosna i Hercegovina Konzervatorski elaborat o zateenom stanju kulturnog dobra s geodetskom snimkom postojeeg stanja, detaljnim opisom dobra i detaljnim fotografijama za: 1. Historijsko podruje Nekropola sa stecima Radimlja, Stolac 2. Historijsko podruje Historijsko podruje Nekropola sa stecima Grka glavica u selu Biskup, Konjic 3. Historijsko podruje nekropola sa stecima Kalufi u Krekovima, opina Nevesinje 4. Historijsko podruje Nekropola sa stecima Borak (Han-stjeniki plato) u selu Burati, optina Rogatica 5. Historijsko podruje Nekropola sa stecima Maculje, opina Novi Travnik 6. Historijsko podruje nekropola sa stecima Dugo polje na Blidinju 7. Historijsko podruje Nekropola sa stecima Gvozno kod Kalinovika 8. Historijsko podruje Prapovijesni tumulus i nekropola sa stecima Grebnice Bunii u selu Radmilovia Dubrava, opina Bilea 9. Historijsko podruje Nekropola sa stecima Bijaa, opina Ljubuki 10. Historijsko podruje Nekropola sa stecima u Olovcima 11. Historijsko podruje Nekropola sa stecima Mramor u Musiima, opina Olovo 12. Historijsko podruje Nekropola sa stecima u Starim kuama, Donje Breke, opina Tuzla, 13. Historijsko podruje Nekropola sa stecima u Hraniima, opina Gorade, 14. istorijsko podruje- nekropola steaka I i II Boljuni, optina Stolac 15. Historijsko podruje Nekropola sa stecima Dolovi, selo Umoljani, opina Trnovo 16. Historijsko podruje - Prahistorijski tumuli i nekropole sa stecima u Luburia polju, opina Sokolac 246

17. Historijsko podruje Nekropola sa stecima Potkuk u Bitunji, optina Berkovii, 18. Historijsko podruje Nekropola sa stecima Mramorje u Bui, optina Pale 19. Historijsko podruje Nekropola sa stecima u Beanima, opina ekovii 20. Historijsko podruje Nekropola sa stecima na lokalitetu Mramor (Crkvina) u Vrbici, optina Foa 21. Historijsko podruje Nekropola sa stecima engia Bara, opina Kalinovik 22. istorijsko podruje nekropola sa stecima Ravanjska Vrata (Donja i Gornja nekropola), opina Kupres.

Republika Hrvatska Za lokalitet Cista Velika/Velika i Mala Crljivica, Imotski: Konzervatorski elaborat o zateenom stanju kulturnog dobra s geodetskom snimkom postojeeg stanja, detaljnim opisom dobra i detaljnim fotografijama. Za lokalitet Dubravka/sv. Barbara, Konavle: - Konzervatorski elaborat o zateenom stanju kulturnog dobra s geodetskom snimkom postojeeg stanja, detaljnim opisom dobra i detaljnim fotografijama.

Crna Gora - Elaborat o utvrivanju kulturne vrijednosti nekropole steaka Grko groblje , Riblje jezero, Novakovii, Durmitor, Optina abljak, 2012. - Elaborat o utvrivanju kulturne vrijednosti nekropole steaka ugia Bare , Riblje jezero, Novakovii, Durmitor, Optina abljak, 2012. - Elaborat o utvrivanju kulturne vrijednosti nekropole steaka Grko groblje , Optina Pluine, 2012. Republika Srbija - Izvetaj o konzervacije srednjovekovnih kamenih nadgrobnih obeleja steaka na arheolokom nalazitu Mramorje u Perucu, optina Bajina Bata (u RZZSK br. 170/43 od 20.12.2010); - Izvetaj o srednjovekovnim kamenim nadgrobnim obelejima stecima na arheolokom nalazitu Mramorje u Rastitu, na potesima Gajevi i Uroevine, optina Bajina Bata (u RZZSK br. 51/3 od 02.02.2012); - Izvetaj o srednjovekovnim kamenim nadgrobnim obelejima stecima na arheolokom nalazitu Grko groblje u selu Hrta, optina Prijepolje (u RZZSK br. 51/2 od 02.02.2012). 7.d Adress where inventory, records and archives are held Bosna i Hercegovina 247

Komisija za ouvanje nacionalnih spomenika Address: Obala Kulina Bana br.1, Sarajevo Tel: + 387 33 276 760 Fax: +387 33 276 768 E-mail: aneks8ko@bih.net.ba Web address: www.kons.gov.ba

Republika Hrvatska Ministarstvo kulture, Uprava za zatitu kulturne batine Konzervatorski odjel u Dubrovniku Address: Cvijete Zuzori 6, 20000 Dubrovnik E-mail: marta.perkic@min-kulture.hr

Ministarstvo kulture, Uprava za zatitu kulturne batine Konzervatorski odjel u Imotskom Address: Ante Starevia 7, 21260 Imotski Tel: + 385 21 851 900 Fax: +385 21 851 905 E-mail: ivan.alduk@min-kulture.hr

Ministarstvo kulture, Sluba za UNESCO Address: Runjaninova 2, 10 000 Zagreb Tel: +385 14 866 304 Fax: +385 14 866 526 E-mail: unesco@min-kulture.hr

Crna Gora Ministry of Culture, Montenegro Address: Njegoeva str. 81250 Cetinje Tel: + 382 41 232 599 Fax: + 382 41 232 540 248

E-mail: marija.raznatovic@mku.gov.me Web address: www.ministarstvokulture.gov.me Republika Srbija Institute for the Protection of Cultural Monuments of Serbia Address: Radoslava Grujia 11, Belgrade Tel: +381 11 2454786 Fax: +38 1 11 3441430 E-mail: office@heritage.gov.rs Web address: www.heritage.gov.rs

7.e Bibliografija Aneli Pavao, 1984 Doba srednjovjekovne bosanske drave, Kulturna istorija Bosne i Hercegovine od najstarijih vremena do pada ovih zemalja pod osmansku vlast, Sarajevo, 487491.

Asbth Johann von, 1888 Bosnien und die Herzegorina. Reisebilder und Studien, Wien.

Barii Nikola, 1892 1893 Posuje, Godinjak Zemaljskog muzeja IV, knj. 3, Sarajevo, 275277. Tihaljina i njezine znamenitosti, Glasnik Zemaljskog muzeja V, knj. 3, Sarajevo, 558 560.

Basler uro, 1972 Neke likovne paralele stecima, Nae starine, Sarajevo, 123133.

Benac Alojz, 1950 1951 1952 1953 1963 1982 Radimlja. Srednjovjekovni nadgrobni spomenici I, Sarajevo. Olovo. Srednjovjekovni nadgrobni spomenici Bosne i Hercegovine II , Beograd. iroki Brijeg. Srednjovjekovni nadgrobni spomenici Bosne i Hercegovine III, Sarajevo. Srednjovjekovni steci od Slivna do epikua, Anali JAZU II, Dubrovnik, 5985 Steci, Beograd (Prosveta), 1735. Jedan istorijski pogled na izuavanje steaka, Bogumilstvo na Balkanot vo svetlinata na najnovite istrauvanja, Makedonska akademija na naukite i umjetnostite SANU ANUBIH, Skopje, 195205.

Beriti D.,

249

1987

Rasprostranjenost steaka na dubrovakom podruju, Zbornik radova sa simpozija Likovna kultura Dubrovnika 15. i 16. stoljea , Dubrovnik.

Belagi efik, 1954 1954 1956 1957 1959 1959 1959 1960 1960 1961 1962 1962 1962 1964 1964 1965 1966 1967 1967 1967 1969 1971 1971 1972 1973 Kupres, Srednjovjekovni nadgrobni spomenici V, Sarajevo. Steci u dolini Neretve (s podruja Jablanikog jezera), Nae starine II, Sarajevo, 180 212. Steci kod Rake gore, Nae starine III, Sarajevo, 253260. , .. VIIVIII, , 375396. Ureenje nekropole steaka u Boljunima, Nae starine VI, Sarajevo, 135142. Selo Kosae i njegovi spomenici, Nae starine VI, Sarajevo, 243246. Nekoliko novopronaenih natpisa na stecima, Glasnik Zemaljskog muzeja n.s. XIV, Sarajevo, 239247. Steci u Gornjem Hrasnu, Nae starine VII, Sarajevo, 91112. Steci u Opliiima, Nae starine VII, Sarajevo, 145154. , , XII, , 175 205. Kalinovik, Srednjovjekovni nadgrobni spomenici Bosne i Hercegovine VII, Sarajevo. Srednjovjekovni nadgrobni spomenici u dolini Trebinjice, Nae starine VIII, Sarajevo, 1738. Steci u Bitunjoj, Nae starine IX, Sarajevo, 79109. Novopronaeni natpisi na stecima, Nae starine IX, Sarajevo, 133144. Grborezi. Srednjovjekovna nekropola, Sarajevo 1964. Ljubinje srednjovjekovni nadgrobni spomenici, Nae starine X, Sarajevo, 113163. Popovo, Srednjovjekovni nadgrobni spomenici Bosne i Hercegovine VIII, Sarajevo. Trnovo srednjovjekovni nadgrobni spomenici, Nae starine XI, Sarajevo, 101135. Nekoliko novopronaenih natpisa na stecima, Nae starine XI, Sarajevo, 4150. Steci centralne Bosne, Srednjovjekovni nadgrobni spomenici Bosne i Hercegovine IX, Sarajevo 1967. Steci okoline Kladnja, Nae starine XII, Sarajevo, 155176. Steci, kataloko-topografski pregled, Sarajevo. Steci i njihova umjetnost, Sarajevo. Nevesinjski steci, Nae starine XIII, Sarajevo, 97122. Neki najnoviji rezultati istraivanja steaka, Radovi sa simpozijuma Srednjovjekovna Bosna i evropska kultura, Zenica, 279296. 250

1975 1978 1980

Steci u Pivi, Starine Crne Gore, Cetinje, 81120. Niani XV i XVI vijeka u Bosni i Hercegovini, ANU BIH, Djela, knjiga LIII, Odjeljenje drutvenih nauka, knjiga 30, Sarajevo. Jedan austrougarski popis steaka (I. Referat Koste Hrmanna na Arhelokom kongresu u Kijevu 1899. godine), Prilozi povijesti umjetnosti u Dalmaciji 21, Fiskoviev zbornik I, Split, 638646. Armenski hakari i nai steci, Nae starine XIVXV, Sarajevo, 6583. Steci kultura i umjetnost, Sarajevo (Veselin Maslea). Leksikon steaka, Sarajevo (Svjetlost).

1981 1982 2004

Bihalji-Merin Otto, 1963 Plastika Bogumila, Beograd (Prosveta), 715.

Bijeli Matija, 1890 Starobosanski natpisi u Premilovom polju, Glasnik Zemaljskog muzeja II, knj. 3, Sarajevo, 298304.

, 1971 , , . 69, , 524 527

Bogunovi Petar, 1930 Stari nadgrobni spomenici u selu Vruici, Glasnik Zemaljskog muzeja XLII, knj. 2, Sarajevo, 177182.

, 2008 , .

Challet Jean, 1965 Bogumili i simbolika steaka, Nae starine X, Sarajevo, 1937.

, 1964. , .

- , 1953 , I, , , 169197.

orovi Vladimir, 1956 Prilog proavanju naina sahranjivanja i podizanja nadgrobnih spomenika u naim krajevima u srednjem vijeku, Nae starine III, Sarajevo, 127147.

Dragievi Tomo, Vuleti-Vukasovi Vid,

251

1891 1892

Starobosanski natpisi u Kalesiji, Glasnik Zemaljskog muzeja III, knj. 2, Sarajevo, 193 195. Starobosanski natpis iz Vlasenice (Bira), Glasnik Zemaljskog muzeja IV, knj. 3, Sarajevo, 248249.

, 1995 , .

, 2002 , 3233, , 107121.

, 2011 , , , . , , , , .

2012

Evans Artur D., 1973. Pjeke kroz Bosnu i Hercegovinu Tokom ustanka avgusta i septembra 1875. , Sarajevo (Veselin Maslea), 163164.

Fekea Lidija, 2003 Jezgra nahije (upe) Tilave i nekropola dijela porodice Pavlovia na Pavlovcu u Kasindolu, Zemlja Pavlovia srednji vijek i period turske vladavine, Akademija nauka i umjetnosti Republike Srpske i Univerzitet Srpsko Sarajevo, Nauni skupovi, knjiga V, Odjeljenje drutvenih nauka, knjiga 7, Banja Luka Srpsko Sarajevo, 483512. Steci olovskog kraja, Zbornik radova sa znanstvenog skupa Tristota obljetnica stradanja samostana i crkve u Olovu (17042004), Sarajevo, 6580.

2008

Filipovi Milenko S., 1928 1929 1962 Starine u Bakiima kod Olova, Glasnik Zemaljskog muzeja XL, 6978. Divljanski kovezi, Glasnik Zemaljskog muzeja XLI, Sarajevo, knj. 2, 109113. Starinska groblja u predelu Takovo prilog prouavanju steaka, Nae starine VIII, 153162.

Fiskovi Cvito, 1961 Steci u Cavtatu i dubrovakoj upi, Prilozi povijesti umjetnosti u Dalmaciji 13, Split, 147175

Gluac Vaso, 1924 Srednjovekovna bosanska crkva, Prilozi za knjievnost, jezik, istoriju i folklor IV, Beograd, 3137. 252

Gudelj Ljubomir, 2005 Velika Crljivica i groblje kod crkve sv. Jakova, Starohrvatska prosvjeta III s. 32, Split, 195215.

Gunjaa Stjepan, 1955 Prinos poznavanju porijekla i naina prijevoza steaka, Istorijski asopis V, Beograd, 139145.

Hadijahi Muhamed, 1973 Prilog Skarievoj o porijeklu steaka, Radovi sa simpozijuma Srednjovjekovna Bosna i evropska kultura, Zenica, 287296.

Herman Kosta, 1891 1891 Starobosanski natpisi iz XV vijeka, Glasnik Zemaljskog muzeja III, knj. 1, Sarajevo, 48 53. Nadgrobni spomenik kneza Batia, Glasnik Zemaljskog muzeja III, knj. 4, Sarajevo, 391395.

Hrabak Bogumil, 1953 Prilog datovanju hercegovakih steaka, Glasnik Zemaljskog muzeja n.s. VIII, Sarajevo, 325328.

Jagi Vatroslav, 1890 Nekoliko rijei o bosanskim natpisima na stecima, Glasnik Zemaljskog muzeja II, knj. 1, Sarajevo, 19.

, 2001 , , XXXIIXXXIII/20002001, 135149.

Jireek Konstantin, 1892 Natpis na steku kod sela Veliana, Glasnik Zemaljskog muzeja IV, knj 4, Sarajevo, 279296.

Kajmakovi Zdravko, 1964 1973 Natpisi i krstae sa Gatakog polja, Nae starine IX, Sarajevo, 145165. Neki ikonografski motivi na stecima, Radovi sa simpozijuma Srednjovjekovna Bosna i evropska kultura, Zenica, 297306.

Karaman Ljubo, 1954 O bosanskim srednjovjekovnim stecima (povodom publikacija A. Benca o nekropolama u Radimlji i okolici Olova), Starohrvatska prosvjeta 3, Zagreb, 171182.

Karanovi Milan,

253

1928 1934 1940 Kati Lovre, 1954

Jedan zanimljiv mramor kod Skender-Vakufa, Glasnik Zemaljskog muzeja XL, knj. 2, Sarajevo, 135140. Grobna crkva grafiki izraena na bosanskom srednjovekovnom spomeniku, Novitates musei sarajevoensis 11, Sarajevo. O mramoru vojvode Momila, Glasnik Zemaljskog muzeja LIII, knj 1, Sarajevo, 6975.

Steci u Imotskoj krajini, Starohrvatska prosvjeta III sv. 3, Zagreb, 131169.

Koroec Paola, 1952 Srednjovjekovne nekropole okoline Travnika, Glasnik Zemaljskog muzeja VII, Sarajevo, 375407.

Kovai V., Miki ., Jaki N., Niki G., 1983 Riice nekropole steaka, Split.

Kurtovi Esad, 2010 Dobrainovii iz Vrsinja (Datiranje natpisa na steku Vukaina Dobrainovia iz Konjskog kod Trebinja), Glasnik Centra za balkanoloka ispitivanja ANU BiH 39, Sarajevo, 163171.

Lazi Miroslav, Cerovi Mitra, 1992 Prolost u kanjonu Tare, Istorijski zapisi LXX, 2002/34, Podgorica.

Lovrenovi Dubravko, 2010 Steci bosansko i humsko mramorje srednjeg vijeka, II. dopunjeno izdanje, Sarajevo.

Luburi Andrija, 1930 Drobnjaci, pleme u Hercegovini, Beograd, 1267.

Malovi-uki Marica, 1999 Prilog istoriji Drobnjaka u srednjem vijeku, Glasnik Zaviajnog muzeja Pljevlja 1, 145.

Mandi Mihovil, 1902 1924 Patarensko groblje pod Osmaom planinom, Glasnik Zemaljskog muzeja XIV, knj. 3 , Sarajevo, 560562. Turbe kod Travnika, Glasnik Zemaljskog muzeja XXXVI , Sarajevo, 8394.

Mandi Dominik, 2010 1967 Vlaka teza o b.h. stecima (1966), Vlasi u starijoj hrvatskoj historiografiji , priredio: Ivan Mui, Split, 163174. Etnika povijest Bosne i Hercegovine, Rim.

Mazali oko, 254

1939

Starine po okolini Sarajeva, Glasnik Zemaljskog muzeja LI, Sarajevo. 1536.

Mijovi Pavle, Kovaevi Mirko, 1975 Gradovi i utvrenja u Crnoj Gori, BeogradUlcinj.

Miki ivko, 1984 Prilog antropolokoj strukturi skeleta iz nekropola sa stecima Jugoslavije, Godinjak Centra za balkanoloka ispitivanja Akademije nauka i umjetnosti Bosne i Hercegovine XXIII/21, Sarajevo, 5569. , 25, . Mileti Nada, 1982 1982 Steci, Umetnost na tlu Jugoslavije, BeogradZagrebMostar. Steci arheoloki i likovni aspekt, Bogumilstvo na Balkanot vo svetlinata na najnovite istrauvanja, Makedonska akademija na naukite i umjetnostite SANU ANUBIH, Skopje, 233240. Izvjetaj o iskopavanjima srednjovjekovnih nekropola u Bukom blatu, Glasnik Zemaljskog muzeja 37, Sarajevo, 123165. Neke karakteristike steaka zemlje Pavlovia, Zemlja Pavlovia srednji vijek i period turske vladavine, Akademija nauka i umjetnosti Republike Srpske i Univerzitet Srpsko Sarajevo, Nauni skupovi, knjiga V, Odjeljenje drutvenih nauka, knjiga 7, Banja Luka Srpsko Sarajevo, 455482.

2009

1982 2003

Miloevi Ante, 1991 2005 Steci i Vlasi. Steci i vlake migracije 14. i 15. stoljea u Dalmaciji i jugozapadnoj Bosni, Regionalni zavod za zatitu spomenika kulture, Split. Kova Jurina, Godinjak Centra za balkanoloka ispitivanja , ANU BiH, Knjiga XXXIV/32, Sarajevo, 253268.

Mueta-Aeri Vesna, 1978 Mui Ivan, 2010 Vlasi i starobalkanska pretkranska simbolika jelena na stecima, Vlasi u starijoj hrvatskoj historiografiji, priredio: Ivan Mui, Split, 215284. Hreanski mramorovi, Glasnik Zemaljskog muzeja n.s. XXXIII, Sarajevo, 223229.

Mutapi Snjeana, 1982 Pavlovac (nekropola steaka), Glasnik Zemaljskog muzeja 37, Sarajevo, 167177.

Palameta Miroslav, 1995 Kranska simbolika na stecima, Napredak Hrvatski narodni godinjak za 1996. godinu XLIV, Hrvatsko kulturno drutvo Napredak, Sarajevo, 187200. 255

1996

Steci i njihov kulturoloki kontekst (Prilog reinterpetaciji kulturoloke tradicije), Uz 600. obljetnicu Dabiine povelje i spomena Veljaka (13951995). Ljubuki kraj, ljudi i vrijeme, Zbornik, ZIRAL, Mostar, 161171. Kranska likovnost na stecima s Radimlje, Spomenica Filipa Potrebice, Filozofski fakultet Sveuilita u Zagrebu, Hrvatski institut za povijest, Zagreb, 115131. Kranska likovnost na stecima, Hum i Hercegovina kroz povijest, Z bornik radova s meunarodnoga znanstvenog skupa odranog u Mostaru 5. i 6. studenoga 2009. , knjiga I, Hrvatski institut za povijest, knjiga I, Zagreb, 279330.

2004 2011

Palavestra Vlajko, Petri Marko, 1964 Srednjovjekovni nadgrobni spomenici u epi, Nauno drutvo SR BIH, Radovi, knjiga XXIV, Odjeljenje istorijsko-filolokih nauka knj.8, Sarajevo, 138180.

., 1955 - , 10, , 1532.

Pokleki Stoi Jasminka et al., 2008 Steci, katalog izlobe, Galerija Klovievi dvori, Zagreb.

, 1992 , .

, 2008 , XL, , 89111.

Raievi Slobodan, 1992 Spomenici u staroj upi Onogot, Beograd.

Radimski Vaclav, 1889 O materijalu bogumilskih steaka, Glasnik Zemaljskog muzeja I, knjiga 1, Sarajevo, 5960.

Radoji Svetozar, 1953 1961 1953 Kultura u Bosni XII-XV veka, Istorija naroda Jugoslavije I, Beograd, 564569. , 387/1, , 115. Kultura u Bosni XII-XV veka, Istorija naroda Jugoslavije I, Beograd, 564569.

Sergejevski Dimitrije, 1941 1952 Groblje u Stuparima i Rastiku, Glasnik Zemaljskog muzeja LIII, Sarajevo, 95100. Ludmer, Srednjovjekovni nadgrobni spomenici IV, Sarajevo. 256

1952

Srednjovjekovno groblje kod Petrove crkve u Nikiu, Istorijski institut , Cetinje.

Skari Vladislav, 1920 1928 1934 Postanak krsnog imena, Glasnik Zemaljskog muzeja XXXII, Sarajevo, knj 34, 245 272. Jedan slovenski uzor bosanskih mramorova (steaka), Glasnik Zemaljskog muzeja XL, knj. 2, Sarajevo, 141144. Grob i grobni spomenik gosta Milutina na Humskom u foanskom srezu, Glasnik Zemaljskog muzeja XLVI, Sarajevo, 7982.

Slijepevi Pero, 1928 Staro groblje po Gacku, Glasnik Zemaljskog muzeja XL, Sarajevo, 5764.

Solovjev Aleksandar, 1948 1956 Jesu li bogomili potovali krst?, Glasnik Zemaljskog muzeja n.s. III, Sarajevo, 81102. Simbolika srednjevekovnih grobnih spomenika u Bosni i Hercegovini, Godinjak Drutva istoriara VIII, Sarajevo, 567.

Stratimirovi ore, 1891 1926 Srednjovjekovno groblje kod Zgoe, Glasnik Zemaljskog muzeja III, knj. 2, Sarajevo, 122141. Zgoanski steak, Glasnik Zemaljskog muzeja XXXVIII, Sarajevo, 4546.

Sdland L.V., 1943 Junoslavensko pitanje: prikaz cjelokupnog pitanja , Matica Hrvatska, Zagreb.

ekularac Boidar, 1994 Pivski natpisi, Tragovi prolosti Crne Gore, Cetinje, 237.

idak Jaroslav, 1937 Problem bosanske crkve u naoj historiografiji od Petranovia do Gluca (prilog rjeenju tzv. bogumilskog pitanja), Rad JAZU, knj. 259, Zagreb, 37181.

kobalj Ante, 1970 Obredne gomile. Na temelju arheolokih nalaza povijesno-teoloka rasprava o religiji i magiji, Sveti Kri na iovu.

Tomi Svetozar, 1949 Piva i Banjani, SAN, SEZ knjiga LIX, Naselja i poreklo stanovnitva knjiga 31, Beograd, 385416.

, 1974 , .

Tomovi Gordana, 257

2010

Nadgrobni natpis Petka krstjanina, Zbornik radova naunog skupa epan Polje i njegove svetinje kroz vjekove, Berane, 103.

Truhelka iro, 1889 1889 1891 1891 1892 1892 1892 1893 1894 1895 1895 1896 1998 Epigrafske crtice iz Bosne i Hercegovine, Glasnik Zemaljskog muzeja I, knj. 1, Sarajevo, 6577. Dva heraldika spomenika iz Bosne, Glasnik Zemaljskog muzeja I, knj 2, Sarajevo, 73 76. Novi postupak pri snimanju natpisa, Glasnik Zemaljskog muzeja III, knj. 1, Sarajevo, 4143. Starobosanski mramorovi, Glasnik Zemaljskog muzeja III, knj 4, Sarajevo, 368387. Nekoliko hercegovakih natpisa, Glasnik Zemaljskog muzeja IV, knj. 1, Sarajevo, 24 32. Stari hercegovaki natpisi, Glasnik Zemaljskog muzeja IV, knj. 2, Sarajevo, 107116. Hercegovaki natpisi, Glasnik Zemaljskog muzeja IV, knj. 3, Sarajevo, str 215220. Stari hercegovaki natpisi, Glasnik Zemaljskog muzeja V, knj. 1, Sarajevo, 9397. Starobosanski natpisi, Glasnik Zemaljskog muzeja VI, knj. 1, Sarajevo, 189194. Starobosanski natpisi, Glasnik Zemaljskog muzeja VII, knj. 2, Sarajevo, 259283. Stari bosanski natpisi, Glasnik Zemaljskog muzeja VII, knj. 4, Sarajevo, 567571. Stari natpisi iz Hercegovine, Glasnik Zemaljskog muzeja VIII, knj. 34, Sarajevo, 325 328. Srednjovjeni steci Bosne i Hercegovine, Povijest Bosne i Hercegovine od najstarijih vremena do godine 1463., knjiga I, tree izdanje, Hrvatsko kulturno drutvo Napredak, Sarajevo, 629641.

Vego Marko, 1954 1957 1959 1961 1973 1962 1962 Ljubuki, Srednjovjekovni nadgrobni spomenici Bosne i Hercegovine VI, Sarajevo. Nadgrobni spomenici porodice Sankovia u selu Biskupu kod Konjica, Glasnik Zemaljskog muzeja n.s. XII, Sarajevo, 127141. Novi i revidirani irilski natpisi iz upe Brono u Hercegovini, Glasnik Zemaljskog muzeja n.s. XIV (Arheologija), Sarajevo, 221237. Novi i revidirani natpisi iz Hercegovine, Glasnik Zemaljskog muzeja n.s. XV-XVI/1960 1961, (Arheologija), Sarajevo, 259288 Kulturni karakter nekropole Radimlje kod Stoca, Radovi sa simpozijuma Srednjovjekovna Bosna i evropska kultura , Zenica, 307335. Novi i revidirani natpisi iz Hercegovine (nastavak), Glasnik Zemaljskog muzeja n.s. XVII (Arheologija), Sarajevo, 191240. Zbornik srednjevjekovnih natpisa Bosne i Hercegovine I, Sarajevo. 258

1963 1964 1964 1964 1970

Patarenstvo u Hercegovini u svjetlu arheolokih spomenika, Glasnik Zemaljskog muzeja n.s. XVIII (Arheologija), Sarajevo, 195215. Novi i revidirani natpisi iz Hercegovine (nastavak), Glasnik Zemaljskog muzeja n.s. XIX (Arheologija), Sarajevo, 173210. Zbornik srednjevjekovnih natpisa Bosne i Hercegovine II, Sarajevo Zbornik srednjevjekovnih natpisa Bosne i Hercegovine III, Sarajevo. Zbornik srednjevjekovnih natpisa Bosne i Hercegovine IV, Sarajevo.

Vidovi Drago, 1954 1956 Simboline predstave na stecima, Nae starine II, Sarajevo, 119136. Srednjovjekovni nadgrobni spomenici u okolini Zvornika, Nae starine III, Sarajevo, 221238.

Vukovi Jovan, 1949 Novo itanje i tumaenje nekih starih bosanskih nadgrobnih natpisa, Godinjak Istorijskog drutva BiH I, Sarajevo, 80100.

Wenzel Marian, 1961 1962 1965 1996 1999 Some Reliefs Outside the Vjetrenica Cave at Zavala, .. XII, , 21 34. Bosnian and Herzegovinian tombstones who made them and why, Sdost Forschungen XXI, R. Oldenbourg, Mnchen, 102143. Ukrasni motivi na stecima, Sarajevo (Veselin Maslea). Bosanska povijest i austrougarska politika: Zemaljski muzej u Sarajevu i bogumilska romansa, Erazmus asopis za kulturu demokracije 15, Zagreb, 6372. Bosanski stil na stecima i metalu Bosnian Style on Tombstones and Metal , Biblioteka Kulturno naslijee BiH, Sarajevo (Sarajevo Publishing).

Wenzel Marian, Koji Ljubinka, 1981 Osvrt na tri inostrane knjige o stecima. Austro-Ugarska i nauka o bogumilskim stecima, .. XXXI, , 203212.

, 2005 , , .

, , 1996 , , 11, , 264275.

eravica Lidija, 1982 Grobovi ispod steaka na Pavlovcu kod Sarajeva, Glasnik Zemaljskog muzeja 37, Sarajevo, 179205. 259

eravica Zdenko, 2011 Krievi kao simbol kranstva na srednjovjekovnim kamenim nadgrobnim spomenicima mramori (tzv. steci) u Konavlima, Hum i Hercegovina kroz povijest, Zbornik radova s meunarodnoga znanstvenog skupa odranog u Mostaru 5. i 6. studenoga 2009, knjiga I, Hrvatski institut za povijest, Zagreb, 331401.

eravica Zdenko, Kovai Ljiljana, 2002 Konavle srednjovjekovna groblja, Dubrovnik.

260

8. Contact Information of responsible authorities 8.a Preparer dr Dubravko Lovrenovi Istoriar, dopisni lan Akademije nauka i umjetnosti Bosne i Hercegovine, lan Komisije za ouvanje nacionalnih spomenika Bosne i Hercegovine Address: Obala Kulina Bana br. 1 Sarajevo, Bosna i Hercegovina Tel: + 387 33 276 760 Fax: +387 33 276 768 E-mail: dulov@bih.net.ba dr Ljiljana evo Istoriar umetnosti, redovni profesor Akademije umjetnosti Univerziteta u Banja Luci, lanica Komisije za ouvanje nacionalnih spomenika Bosne i Hercegovine Address: Obala Kulina Bana br. 1 Sarajevo, Bosna i Hercegovina Tel: + 387 33 276 760 Fax: +387 33 276 768 E-mail: milija90@teol.net dr Mirsad Sijari Istoriar, kustos Zemaljskog muzeja Bosne i Hercegovine u Sarajevu Address: Zmaja od Bosne br. 3 Sarajevo, Bosna i Hercegovina Tel: + 387 33 668 027 Fax: +387 33 262 710 E-mail: sijaric.mirsad@bih.net.ba mr sc. Lidija Fekea Arheolog, kustosica Zemaljskog muzeja Bosne i Hercegovine u Sarajevu Address: Zmaja od Bosne br. 3 Sarajevo, Bosna i Hercegovina Tel: + 387 33 668 027 Fax: +387 33 262 710 E-mail: z.muzej@zemaljskimuzej.ba dr Adnan Busuladi

261

Arheolog, docent na Filozofskom fakultetu u Sarajevu, direktor Zemaljskog muzeja Bosne i Hercegovine u Sarajevu Address: Zmaja od Bosne br. 3 Sarajevo, Bosna i Hercegovina Tel: + 387 33 668 027 Fax: +387 33 262 710 E-mail: z.muzej@zemaljskimuzej.ba mr sc. Mirko Babi Arheolog, direktor Muzeja Semberije u Bijeljini Address: Karaoreva 2 Bijeljina, Bosna i Hercegovina Tel: + 387 65 655 443 Mirela Mulali Handan Arhitekta konzervator, izvrni funkcioner u Komisiji za ouvanje nacionalnih spomenika Bosne i Hercegovine Address: Obala Kulina Bana br. 1 Sarajevo, Bosna i Hercegovina Tel: + 387 33 276 760 Fax: +387 33 276 768 E-mail: mirela.m.handan@kons.gov.ba

mr sc. Mirzah Foo Arhitekta konzervator, pomonik izvrnog funkcionera za naslijee u Komisiji za ouvanje nacionalnih spomenika Bosne i Hercegovine Address: Obala Kulina Bana br. 1 Sarajevo, Bosna i Hercegovina Tel: + 387 33 276 760 Fax: +387 33 276 768 E-mail: mirzah.foco@kons.gov.ba Ivan Alduk Arheolog, proelnik Konzervatorskog odjela u Imotskom, Ministarstvo kulture Republike Hrvatske Address: Ante Starevia 7 Imotski, Hrvatska Tel: + 385 21 851 900 262

Fax: +385 21 851 905 E-mail: ivan.alduk@min-kulture.hr Milica Marti Etnolog, efica Odsjeka za implementaciju strategija u Direktoratu za kulturnu batinu Ministarstva kulture Crne Gore Address: Njegoeva b.b. Cetinje, Crna Gora Tel: + 382 41 232 599 Fax: + 382 41 232 540 E-mail: milica.martic@mku.gov.me Lidija Ljesar Konzervator-restaurator, generalna direktorica Direktorata za kulturnu batinu Ministarstva kulture Crne Gore Address: Njegoeva b.b. Cetinje, Crna Gora Tel: + 382 41 232 599 Fax: + 382 41 232 540 E-mail: lidija.ljesar@mku.gov.me Tanja Vujovi Etnolog, savjetnik konzervator, Uprava za zatitu kulturnih dobara Crne Gore Address: Njegoeva b.b. Cetinje, Crna Gora Tel: + 382 41 232 599 Fax: + 382 41 232 540 E-mail: vitvujovic@gmail.com Mitra Cerovi Arheolog, samostalna savjetnica I, Ministarstvo kulture Crne Gore Address: Njegoeva b.b. Cetinje, Crna Gora Tel: + 382 41 232 599 Fax: + 382 41 232 540 E-mail: mitra.cerovic@mku.gov.me mr Predrag Lutovac Arheolog, direktor Polimskog muzeja Berane 263

Address: Miloa Maliia 3 Berane, Crna Gora Tel/fax: + 382 51 234 276 E-mail: polimskimuzej@t-com.me mr Milo Petrievi Arheolog istraiva, Centar za konzervaciju i arheologiju Crne Gore, Podruno odjeljenje Kotor Address: Palata Drago Kotor, Crna Gora Tel.fax: + 382 32 325 833 E-mail:milos.b.petricevic@gmail.com Vera Pavlovi Lonarski Istoriar umetnosti konzervator, Zavod za zatitu spomenika kulture grada Beograda i lan Komisije UNESCO za Republiku Srbiju Address: Kalemegdan 14 Beograd, Republika Srbija Tel: +381 11 3287 557 Fax: +381 11 3287 411 E-mail: vera.pavlovic@beogradskonasledje.rs mr Maja orevi Arheolog konzervator, Institute for the Protection of Cultural Monuments of Serbia Address: Radoslava Grujia 11 Beograd, Republika Srbija Tel: +381 11 245 4786 Fax: +381 11 344 1430 E-mail: majadjordjevic13@yahoo.com mr Emina Zeevi Arheolog kustos, Narodni muzej Beograd Address: Trg Republike 1a Beograd, Republika Srbija Tel: +381 11 330 6000 Fax: +381 11 262 7721 E-mail: e.zecevic@narodnimuzej.rs dr Sran Rudi Istoriar, direktor Istorijskog instituta u Beogradu 264

Address: Knez Mihajlova 36 Beograd, Republika Srbija Tel: +381 11 2638 418 E-mail: srdjan.rudic@iib.ac.rs

265

8.b Official Local Institution/Agency Bosna i Hercegovina Komisija za ouvanje nacionalnih spomenika Obala Kulina Bana br.1, Sarajevo Tel: + 387 33 276 760 Fax: +387 33 276 768 aneks8ko@bih.net.ba www.kons.gov.ba

Dravna Komisija za saradnju BiH sa UNESCO -m Trg BiH br.1, Sarajevo Tel: + 387 33 221 073 Fax: +387 33 221 074 kabinet.ministra@mcp.gov.ba http://unescobih.mcp.gov.ba

Republiki zavod za zatitu kulturno-istorijskog i prirodnog nasljea Republike Srpske Vuka Karadia 4 /VI Banja Luka Tel: +387 51 247 419 Faks: +387 51 247 545 rzzzs@blic.net www.nasljedje.org

Zavod za zatitu spomenika u okviru Federalnog ministarstva kulture i sporta Obala Maka Dizdara 2 Sarajevo, Bosna i Hercegovina Tel +387 33 25 41 78 Fax +387 33 663 299 lidija.micic@fmks.gov.ba http://www.fmks.gov.ba/o-ministarstvu/zavod-za-zastitu-spomenika

Opina Stolac Kralja Tomislava bb, 266

Stolac, Bosna i Hercegovina opcina@stolac.gov.ba

Opina Konjic Marala Tita 62, Konjic, Bosna i Hercegovina opcina.konjic@konjic.ba

Opina Novi Travnik Kralja Tvrtka bb Novi Travnik, Bosna i Hercegovina opcina.novi.travnik@tel.net.ba

Opina Jablanica Pere Bilia 25 Jablanica, Bosna i Hercegovina nacelnik@jablanica.ba

Opina Ljubuki Zrinsko Frankopanska 71 Ljubuki, Bosna i Hercegovina opcina.ljubuski@tel.net.ba

Opina Kladanj Kladanjske brigade 2 Kladanj, Bosna i Hercegovina opcinakl@bih.net.ba

Opina Olovo Branilaca grada bb Olovo, Bosna i Hercegovina opcina@olovo.gov.ba

267

Opina Tuzla ZAVNOBiH-a 11 Tuzla, Bosna i Hercegovina tuzla@tuzla.ba

Opina Gorade Marala Tita 2 Gorade, Bosna i Hercegovina opcinago@bih.net.ba

Opina Trnovo Trnovo bb Trnovo, Bosna i Hercegovina o_trnovo@bih.net.ba

Opina Kupres Vukovarska 2 Kupres, Bosna i Hercegovina info@opcinakupres.ba

Opina Nevesinje Cara Duana 44 Nevesinje, Bosna i Hercegovina opstinan@teol.net

Opina Rogatica Srpske sloge 93 Rogatica, Bosna i Hercegovina rogatica@teol.net

Opina Kalinovik Kalinovik bb Kalinovik, Bosna i Hercegovina info@kalinovik.net 268

Opina Bilea Kralja Aleksandra 28 Bilea, Bosna i Hercegovina jnbopstbil@teol.net

Opina Sokolac Glasinaka 66 Sokolac, Bosna i Hercegovina opstinasokolac@gmail.com

Opina Berkovii Poginulih boraca otadbinskog rata bb Berkovii, Bosna i Hercegovina berkoviciopstina@gmail.com

Opina Pale Romanijska 15 Pale, Bosna i Hercegovina nacelnik@pale.rs.ba

Opina ekovii Josipa Kovaevia bb ekovii, Bosna i Hercegovina opsta.uprava.sekovici@gmail.com

Opina Foa Kralja Petra bb Foa, Bosna i Hercegovina kabinet@opstinafoca.rs.ba

Republika Hrvatska Ministarstvo kulture, Uprava za zatitu kulturne batine Konzervatorski odjel u Dubrovniku 269

Address: Cvijete Zuzori 6, 20000 Dubrovnik E-mail: marta.perkic@min-kulture.hr

Ministarstvo kulture, Uprava za zatitu kulturne batine Konzervatorski odjel u Imotskom Address: Ante Starevia 7, 21260 Imotski Tel: + 385 21 851 900 Fax: +385 21 851 905 E-mail: ivan.alduk@min-kulture.hr

Crna Gora Ministry of Culture, Montenegro Address: Njegoeva str. 81250 Cetinje Tel: + 382 41 232 599 Fax: + 382 41 232 540 E-mail: marija.raznatovic@mku.gov.me Web address: www.mku.gov.me

Directorate for protection of cultural property, Montenegro Address: Njegoeva str. 81250 Cetinje tel/fax: + 382 41 232 153 E-mail: uzkd@t- com.me

Republika Srbija Ministarstvo kulture i informisanja Republike Srbije Address: Vlajkovieva 3, 11000 Belgrade Tel: +381 11 339 8684 E-mail: office@kultura.gov.rs

Organization: Institute for the Protection of Cultural Monuments of Serbia Address: Radoslava Grujia 11, 11000 Belgrade Tel: +381 11 245 4786 Fax: +381 11 344 1430 E-mail: office@heritage.gov.rs 270

Web address: www.heritage.gov.rs

8.c Other Local Institution Bosna i Hercegovina Muzej Republike Srpske ure Daniia 1 Banja Luka, Bosna i Hercegovina Tel +387 51 215 973 info@muzejrs.com

Zaviajni Muzej Travnik Memed-pae Kukavice 1 Travnik, Bosna i Hercegovina Tel +387 30 518 140 Fax +387 30 518 140 muzej.travnik@bih.net.ba

Muzej Semberija Karaoreva 1 Bijeljina, Bosna i Hercegovina Tel +387 65 401 293 mbabic@rstel.net

Muzej Hercegovine - Trebinje Stari Grad 59 Trebinje, Bosna i Hercegovina Tel +387 59 271 060 Fax +387 59 271 060 muzejhtr@teol.net

Zaviajni muzej Konjic Stara arija bb Konjic, Bosna i Hercegovina 271

Tel + 387 36 727 080

Muzej Istone Bosne Tuzla Dindi mahala 21 Tuzla, Bosna i Hercegovina Tel +387 35 318 320 Fax +387 35 318 321 historijatuzle@yahoo.com

Zavod za zatitu kultruno-povijesne batine Hercegovako-neretvanske upanije Stjepana Radia 3 Mostar, Bosna i Hercegovina Tel +387 36 325 262 ivankamc@gmail.com

Kantonalni zavod za urbanizam prostorno planiranje i zatitu kulturno istorijskog/povjesnog naslijea Srednje-bosanskog kantona Nugle II 12/a Bugojno, Bosna i Hercegovina Tel +387 30 254 030 Fax +387 30 260 342 urbo@bih.net.ba

Zavod za zatitu i koritenje kulturno-historijskog i prirodnog naslijea Tuzlanskog kantona Rudarska 63 Tuzla, Bosna i Hercegovina Tel +387 (35) 236 434 Fax +387 (35) 281 448 zavod.khpn@bih.net.ba

Forum mladih Stolac Podgrad bb Stolac, Bosna i Hercegovina Tel/fax: +387 36 853 337 272

forummladihstolac@yahoo.com

Javna ustanova za kulturno-povijesnu i prirodnu batinu i razvoj turistikih potencijala opine Stolac Radimlja bb Stolac, Bosna i Hercegovina Tel/fax: +387 36 853 110 info@agencija-radimlja.com

Turistika zajednica Hercegovako-neretvanske upanije Dr.Ante Starevia bb Mostar, Bosna i Hercegovina Tel +387 36 355 090 Fax:+387 36 355 096 hercegovina@hercegovina.ba

Turistika zajednica Federacije BiH Branilaca Sarajeva 21/II Sarajevo, Bosna i Hercegovina tel +387 33 252 900 fax +387 33 252 901 media@bhtourism.ba

Turistika zajednica Konjic Varda 1 Konjic, Bosna i Hercegovina Tel + 387 36 728 123 tzkonjic@hercegovina.ba

Udruga Batina Rankovii 71 Novi Travnik, Bosna i Hercegovina Tel +387 63 408 967

273

Turistika zajednica opine Jablanica Trg osloboenja bb Jablanica, Bosna i Hercegovina Tel +387 36 753 644

Turistika zajednica upanije Zapadnohercegovake Andrijice imia bb Ljubuki, Bosna i Hercegovina Tel +387 39 830 062 Fax +387 39 830 063 info@visithercegovina.com

Turistika zajednica Tuzlanskog kantona Muftije ef. Kurta 1 Tuzla, Bosna i Hercegovina Tel +387 35 228 800 tourismt@tourism-tk.ba

Turistika zajednica Bosansko-podrinjskog kantona Trg branilaca bb Gorade, Bosna i Hercegovina Tel/fax: +387 38 22 86 80 tzbpkgo@bih.net.ba

Turistika organizacija Kantona Sarajevo Branilaca Sarajeva 21/IV Sarajevo, Bosna i Hercegovina Tel +387 33 250 200 Fax +387 33 250 207 tour.off@bih.net.ba

Turistika zajednica Rogatica Srpske Sloge bb Rogatica, Bosna i Hercegovina 274

tel +387 58 420-581 fax +387 58 420-582

Turistika zajednica Kalinovik Karaoreva 19 Kalinovik, Bosna i Hercegovina tel +387 57 623 002 fax: +387 57 623 335

Turistika zajednica Istono Sarajevo (Pale) Dobroslav Jevevia bb Pale, Bosna i Hercegovina tel +387 57 201-280 fax +387 57 223-947

Turistika zajednica Sokolac Glasinaka bb Sokolac, Bosna i Hercegovina tel +387 57 444-822 tosokolac@gmail.com

Turistika zajednica Foa antieva 4 Foa, Bosna i Hercegovina tel +387 58 212-416 to.foca@yahoo.com

Turistika organizacija Republike Srpske Bana Milosavljevia 8 Banja Luka, Bosna i Hercegovina Tel +387 51 229 720 Fax +387 51 229 721 tors@teol.net

275

Republika Hrvatska Ministarstvo kulture Republike Hrvatske Konzervatorski odjel u Imotskom Address: Ante Starevia 7 Imotski, Hrvatska Tel: + 385 21 851 901 Fax: +385 21 851 905 E-mail: ivan.alduk@min-kulture.hr

Crna Gora Turistika organizacija abljak abljak, Crna Gora Tel: +382 52 361 802 E-mail: durmitor@t-com.me

Turistika organizacija Pluine Pluine, Crna Gora Tel: +382 40 270 069 E-mail: topluzine@t-com.me

Nacionalni park Durmitor JP za nacionalne parkove Crne Gore Tel: +382 52 360 228 E-mail: npdurmitor@nparkovi.me

Republika Srbija

Zavod za zatitu spomenika kulture Kraljevo Address: Cara Lazara 24 Kraljevo, Republika Srbija Tel: +381 36 331866 Fax: +381 36 32 1025 E-mail: zzzskv@gmail.com Web address: www.zavodkraljevo.rs

276

Ustanova sportsko turistiki centar Address: Kneza Milana Ogrenovia 34/2 Bajina Bata, Republika Srbija Tel: + 381 31 865 370 Fax: +381 31 865 370 E-mail: turizam@taradrina.com

Ustanova kultura Bajina Bata Address: Vuka Karadia 13 Bajina Bata, Republika Srbija Tel: + 381 031 866 840 E-mail:office@ustanovakulturabb.rs

JP Nacionalni park Tara Address: Milenka Toplovia 3 Bajina Bata, Republika Srbija Tel: + 381 31 869 452 E-mail: office@nptara.rs

Turistika organizacija Prijepolje Address: Trg bratstva i jedinstva 1 Prijepolje, Republika Srbija Tel: + 381 33 710 540 E-mail: info@turizamprijepolje.org.rs

Muzej u Prijepolju Address: Valterova 35 Prijepolje, Republika Srbija Tel: + 381 33 715 185 E-mail: muzejpri@open.telekom.rs

8.d

Official Web address

277

www.kons.gov.ba Komisija za ouvanje nacionalnih spomenika

http://unescobih.mcp.gov.ba www.nasljedje.org Komisija za suradnju sa UNESCO

http://www.agencija-radimlja.com/ Javna ustanova za kulturno-povijesnu i prirodnu batinu i razvoj turistikih potencijala opine Stolac

http://www.muzejrs.com Muzej RS

http://www.hercegovina.ba Turistika zajednica HNK

www.muzejtravnik.ba Zaviajni muzej Travnik

http://urbo.com.ba/

http://www.bastina-novitravnik.org/

www.visithercegovina.com

http://www.tourism-tk.ba/

www.historijatuzle.net

www.turizam-bpk.ba

278

www.sarajevo-tourism.com

www.rogaticaturizam.info

www.kalinovikturizam.com

www.turizam-isa.ba

www.sokolacturizam.net

www.focaravajuce.org

www.turizamrs.org

www.muzejhercegovine.org

http://www.nparkovi.me Contact name: E/mail: npdurmitor@nparkovi.me

http://kultura.gov.rs Contact name: E/mail: office@kultura.gov.rs

http://heritage.gov.rs Contact name: E/mail: office@heritage.gov.rs

http://www.nptara.rs Contact name: E/mail: office@nptara.rs

279

APPENDIX

280