Necmettin Aygn, Osmanl Devletinin Son Zamanlarnda Karadenizin Gney Kesiminde ktisad Faaliyetler, Karadeniz Aratrmalar, Cilt: 6, Say:

23, Gz 2009, s.41-76.

Osmanl Devletinin Son Zamanlarnda Karadenizin Gney Kesiminde ktisad Faaliyetler

Necmettin Aygn*

zet, Deerlendirmesi yaplan gmrk defteri Gney Karadeniz liman ehirleri ve bu limanlarn art alanlarnda gerekleen iktisad ilikileri gzler nne sermekte olduu gibi, blgenin gelecekteki jeopolitik yaplanmasna yardmc olacak verileri de barndrmaktadr. Anahtar Kelimeler: Osmanl Devleti, Gney Karadeniz, gmrk, ticaret, liman. Abstract The customs registry, which has been evaluated, contains the data which will help the geopolitical structuring of the region in the future as well as displaying the financial relationships that occur in the harbour towns of Southern Blacksea and the sub-regions of these towns. Key Words, Ottoman Empire, Southern Blacksea, customs, trade, harbour.

Karadenizde ticaret eski bir gelenek olmakla birlikte XIII ve XIV. yzyllar ticar canllk anlamnda zel bir nem tar. talyan ehir devletleri Venedik ve Ceneviz nclndeki bu rgtl ticaret Gney Fransadan balayarak Karadenizin drt bir tarafndaki limanlarda sonlanmaktayd. Bu liman/pazar mahalleri Asya ve Akdeniz rnlerinin dei-toku merkezleri olarak grev yapm olduklar gibi ayn zamanda blgedeki birok ehir ve kasabann gelimesine katkda bulunmulard. XVI. yzylda Kefe, ipek yolu limanlarndan biri olarak Karadeniz ticaretinin nemli merkezlerinden biriydi. Byk miktarda buday, hayvan rnler, tuzlanm balk, havyar, bal ve balmumu gibi temel besin maddeleri ile deri, post, ham demir ve kleler kuzeyin ihracatnn esasn oluturmaktayd. Pamuklu ve ketenli kumalar Anadoludan, ipekliler Bursadan, ynl dokumalar Avrupadan, ap ve bakr Kuzey Anadoludan, kuru zm, incir ve zeytinya
* Yrd. Do. Dr., Aksaray lezgioglu_a@mynet.com

niversitesi Fen Edebiyat Fakltesi Tarih Blm.

Necmettin Aygn

ise Egeden Kefeye ihra edilmekteydi. Ancak, ilerleyen srete Osmanl devletinin ie politikas erevesinde Karadenizdeki ticar trafiin stanbula ynlendirilmesi XVIII. yzylda Karadeniz ve evresinde retilen mallarn stanbula akmasn; blgedeki liman ehirlerinin genelde stanbul ile balantlarnn kalmasn salamtr. XVIII. yzylda, XVI. yzyln aksine Kefe ve evresi yerine Rumeli ve Tunada yer alan iskeleler hem stanbul ve hem de Dou Karadeniz limanlar iin daha nemli hle gelmitir. Karadeniz ticaretinin stanbul merkezli bir durum alarak uluslar aras zelliini kaybetmesinde Osmanl devletinin Karadeniz ve evresini stanbulun besin ambar olarak grmesi nedeniyle yabanclarn bu denizde ticaret yapmalarna engel olmas hi phesiz en nemli etkendir. Bununla birlikte, XVIII. yzylda Rusya ve ran ile kuzey ve dou snrlarmzda gerekleen savalarn yaratt karmaa da bir o kadar etkilidir. XVIII. yzyln ilk yarsnda zellikle yeni bir iktisad g olarak beliren Avusturyann Balkanlarda retimi yaygnlaan rnlere olan talebinin artmas Balkanlarda retim ve ticaret ilikilerinin farkllamasna yol aarken hem stanbul ve hem de Karadeniz limanlarnn Balkanlar ile olan balantlar eskiye oranla nem kazanmtr. Bu vesileyle XVIII. yzylda Balkanlarn kaba ynlleri, ttn ve hrdavat rnleri Karadeniz limanlarnda reva bulurken Gney Karadeniz limanlarnn fndk, bakr ve keteni ile Anadolu ilerinden bu limanlara ulaan pamuk-yn arlkl dokumalar Balkanlara aktarlmt. Gney Karadeniz limanlarnn kuzeydeki limanlar ile olan ticaret ilikilerinde yeniden bir canlanma XIX. yzyl balarnda gereklemiti. Rusya (1774), Avusturya (1784), ngiltere (1799) ve Fransaya (1802) Karadenizde serbest ticaret yapma hakk verilmesi blgedeki siyas ve iktisad yapy etkileyecektir. 1829da Ruslar ile imzalanan Edirne Antlamasyla Karadenizin uluslar aras ticarete btnyle almas sz konusu olunca Rus ar ile Eflak ve Bodann Fenerli beylerinin himayeci tutumlar sayesinde Rumlar byk bir avantaj kazanmaya1, Mslman tccarlar Kuzey Karadeniz kylarndan ayrlmaya ve baz Rum tccarlar ise Rus vatandalna girmeye balamlard. nceleri Anadolunun bat kesimlerinde yabanc tccarlara tercman ve simsar gibi grevler ile araclk etmede sz sahibi olan Osmanl vatanda Rum ve Ermeniler; yabanclara Karadeniz ticaretinin almasyla birlikte ilkin yabanc tccarlarn arac ve destekileri, sonralar da dorudan mteebbis olarak blge genelinde %20-30lar seviyesinde olan nfuslarnn aksine siyas ve iktisad alanlarda stlendikleri grevler ile Mslman ahalinin birka adm nne geme frsat bulmulard2. Neticede, ngiltere ve Fransann3 Karadeniz

Rumlarn Avrupa ile olan siyas ve iktisad balar hakkndaki son bir alma iin baknz Al, Hseyin-Akar, evket K, Osmanl Maliyesinde Ksr Dng ve 1861 Ticar Krizi, Trk Kltr ncelemeleri Dergisi, 18, stanbul 2008, 51-86. 2 Osmanl devrinde Karadenizde gerekleen iktisad gelimelerin seyri iin bkz. Aygn, Necmettin, Onsekizinci Yzylda Trabzonda Ticaret, stanbul 2005. 3 Bilici, Faruk, XIX. Yzyln Banda Trabzondaki Fransz Konsolosluu: Parisin Asya Kaps, Karadeniz ncelemeleri Dergisi, 3, Trabzon 2007, 35-47.

42

Karadenizin Gney Kesiminde ktisad Faaliyetler

limanlarnda ticar avantaj elde etmek iin Rus, ran ve Osmanl devletleri nezdindeki abalar yan sra 1830lardan sonra buharl gemi tamaclnn Karadenizde boy gstermesi4 Karadeniz ticaretinin daha nceki yapsn kkten deitirdii gibi Gney Karadeniz ehir ve kasabalarnda toplumsal ilikilerin de yeniden biimlenmesine yol amt5. 1830larda ngilizlerin ran ile ticaret yapmak iin daha ucuza mal olan Tebriz-Erzurum-Trabzon kervan yolunu kullanmaya balamalar Karadeniz ticaretinde nemli bir aamay ifade etmektedir. Ruslarn, ngiliz ve ran ticaretini kendi zerine ekmek iin Grcistandan Tiflis ve Tebrize kadar kara ve demir yollar ina etmeye kalkmas Osmanllarn da 1875lerde TrabzonErzurum kara yolunu daha iyi artlara ulatrarak ulama amalarna vesile olmutur. Karadeniz ve evresinde gerekleen bu ve benzeri faaliyetler konaklama, ulam ve yiyecek tedariki asndan blge halknn yararna olumlu gelimelere yol amtr6. Ancak, 1869 ylnda Svey kanalnn almas ve ilerleyen srete ngilterenin Msr igal etmesi Uzak Dou ile gerekleen ticar ulamda Svey kanalnn youn bir ekilde kullanlmasn salarken Karadeniz ticaretinin yeniden nem kaybetmesine yol aacaktr. Bununla birlikte Rusya, Avusturya, Fransa ve ngiltere ile olan iktisad ilikiler blgeyi etkileyen malum sava dnemleri hri nemli bir seviyede devam etmitir7. Tarma dayal Osmanl ekonomisinde XIX. yzylda d ticaretin hzla geniledii, i pazarlar istila eden ithal fabrika mallarnn rekabeti karsnda el veya tezgh retimine dayal yerli retimin zorda kald bilinmektedir. Orta ve alt snflara hitap eden yerli dokumaclk ve dier geleneksel zanaatlar, Avrupa mallar karsnda diren gstererek Osmanl devleti yklana kadar ayakta kalmay baarabilmiti8. Bu sebepledir ki, almamza konu olan ariv defteri yerli retim-tketim ilikileri ile yerli mteebbislerin baskn konumunu

Issawi, Charles, The Tabriz-Trabzon Trade, 1830-1900: Rise and Decline of a Route, International Journal Middle East Studies, Cambridge 1970, 18-27; Turgay, A. ner, Ottoman-British Trade Through Southeastern Black Sea Poerts During the Nineteenth Century, Economie et Societes dans leEmpire Ottoman (fin du XVIIe-debut du XXe Siecle) iinde, (Der. J. Bacque ve P. Dumont, Paris, Centre Natioal de la Recherche Scientifique), 297-315 ve Demir, Tanju, Osmanl mparatorluunda Deniz Posta Tamacl Ve Vapur Kumpanyalar, EJOS, (Electronic Journal of Oriental Studies) Utrecht University, VII (2004), No 9, 1-11. 5 Gayrimslim nfusun kylerden sahil yerleimlerine g etmeleri hakknda bkz. Aygn, Necmettin, XIX. Yzyln Ortalarnda Trabzonda Sosyal Ve ktisadi Yap, Karadeniz Aratrmalar, Cilt 5/17, orum 2008, 75-111 ve Ekinci, lhan, XIX. Yzyln Sonlarnda Ordu Kazasnda Mslim-Gayrimslim Nfusu ve likileri, Karadeniz ncelemeleri Dergisi, I, Trabzon 2006, 55-88. 6 Trabzon-Erzurum yolunda XVIII. yzylda gerekleen in ve bakm almalar iin bkz. Aygn, Trabzonda Ticaret, 115-128; XIX. yzyl iin bkz. en, mer, mparatorluu Kurtarmak, stanbul 2008, 144-171. 7 Dnemin Trabzon Vilyeti Salnmeleri ierdikleri geni bilgiler ile ayrcalklarn korumaktadrlar. Bunlar yan sra dnemin artlar hakknda bkz. Halaolu, Ahmet, ngiliz Konsolosu Longwortha Gre Trabzon Vilayeti (1892-1898), Belleten, Say 250, Ankara 2004, 881-909. 8 Pamuk, evket, Osmanldan Cumhuriyete Kreselleme, ktisat Politikalar ve Byme, stanbul 2008, 33, 63, 140.
4

43

Necmettin Aygn

gstermektedir. Gayrimslim Osmanl vatandalar denizlerde d ticareti ellerinde tutarlarken Anadolunun ilerindeki yerleimlerde durum pek de farkl deildir. Genelde Mslmanlar tarm, hayvanclk ve i ticaret ile urarlarken; ithalat ve ihracat (veya toptan ticaret), Avrupa irketlerinin Anadoludaki acentecilii ve sarraflk gibi klliyetli sermayeye muhta iler ile gayrimslimler uramaktaydlar9. Babakanlk Osmanl Arivinde Bb- Defter Ba Muhasebe Kalemi Trabzon Gmr tasnifinde yer alan 17229 numaral yedi sayfalk bir gmrk defteri, Karadenizin orta ve dou ksmlar yan sra buralarn art alanlarndaki iktisad ilikiler hakknda nemli bilgiler vermekte olup; almamzda bu gmrk defteri merkeze alnp ilgili dier almalardan da yararlanlarak konu ilenecektir. Bahsi geen gmrk defteri tarihsiz olmakla birlikte tecrbemiz bu defterin XIX. yzyl sonlar veya XX. yzyl balarna ait olduunu sylemektedir. Gmrk defteri ubat ayna ait 28 gnlk kaytlarn her bir gnn ieren tutanaklardan ibarettir. Defterde iki ana gmrk merkezine bal birok gmrk mahallinin ad gemekte ve tm bu gmrkler emaneten bir grevli tarafndan idare edilmekteydi. nye, Fatsa, Ordu ve Bulancak gmrkleri Samsun gmrne; Pulathne (Akaabat), Rize, Mapavri (ayeli), Of ve Srmene gmrkleri de Trabzon gmrne balydlar10. Gmrk defterinde Trabzon ve Samsun gmrklerine urayan tccarlarn/gemicilerin isimleri, tadklar mallar, dedikleri vergiler vb. ayrntsyla kaydedilmilerken bu iki ana gmre bal olan dier gmrklerin sadece toplam gmrk vergi miktarlar kayda girmilerdir. Gmrkten mal geiren tccarlar Trabzon Hac Ali Molla, Tirebolulu Osman, Ldikli Emrah ve Rusyal Mihail rneklerinde olduu gibi genelde memleketleriyle birlikte tanmlanmlardr. lgili gmrk defteri vilyet dndan veya yabanc bir lkeden Trabzon ve Samsun limanlarna gelen mallar gsteren/vergilendiren bir defter olup; bu defter ayn limanlardan stanbul veya lke dna ihra edilen mallar ise gstermemektedir. TRABZON VE CVAR GMRKLER Trabzon gmrnde ubat aynn 28 gnnde toplam 131 kez vergilendirme yaplmtr. Bu vergilendirmenin 15i rfekasyla yani arkadalaryla birlikte gmre urayan giriimcileri (tccar, gemici vb) ifade ederken, vapur yolcularndan parakende zuhurat ad altnda kez, balklardan parakende zuhurat ad altnda on bir kez, ecnas keresteden parakende zuhurat ad altnda dokuz kez ve parakende zuhurat ad altnda on bir kez vergilendirme yaplmtr. Dolaysyla 131 farkl vergilendirme ierisinde 15 kayt arkadalaryla birlikte gmre urayanlar gsterirken 91 giriimci bireysel olarak Trabzon gmrne urayarak ticar faaliyetlerini gerekletirmilerdi.

9 10

Kocabaolu, Uygur, Majestelerinin Konsoloslar, stanbul 2004, 229. Blgedeki gmrklerin idar yaplanmalar hakknda bkz. Aygn, Trabzonda Ticaret, 303.

44

Karadenizin Gney Kesiminde ktisad Faaliyetler

Gmrkte bir gnde en az , en ok ise sekiz kez vergilendirme gereklemiti. Gmrk defterinin ubat ayna, yani Karadenizde seyr sefer mevsiminin uygun olmad bir zamana ait olmas blgedeki ticar faaliyetlerin dk seviyede gereklemesine neden olmu olabilir. Bahse konu olan gmrk defterine gre, toplam 106 giriimcinin 91i tek bana, 15i de arkadalaryla birlikte gmre mal getirerek vergi demilerdi. Bu mteebbislerin 49u gnmzdeki idar ayrma gre Trabzon ve ilelerindendir. Byk bir ounluu Trabzon merkezinden olan bu 49 giriimcinin 10 kadar Srmeneli ve Byklimanldr. Trabzon gmrne urayan Trabzon kkenli ad geen tccarlar hricinde Tirebolu ve Elgl/Greleli olanlar arlkta olmak zere Giresunlu giriimciler 13 kez; Rize ve tesindeki corafyadan (Rize, Hopa, Atina, Hemin ve Gnye) olanlar ise 20 kez kayda girmilerdi. Rize ve tesi kkenli olanlarn tamamen Mslman giriimciler olmalar sz konusudur. Gmhneli ve Kormili/Korumili giriimciler ounlukla Mslmanlardan olumakla birlikte ilerinde Ermeni ve Rum olan birka kiinin varl dikkat ekmekte olup bu corafya 13 farkl faaliyet neticesinde kayda girmiti. Bu mteebbisler hricinde ebinkarahisardan be ( Tamzaral, bunlarn ikisi Gayrimslim), Erzincandan iki (biri Gayrimslim), Bayat11, Darende, Ordu ve Karstan ise birer giriimci bu k vaktinde Trabzona uramt. Trabzon gmrnde ilem gren mallarn geneli zerinde deerlendirme yapmadan nce eitli cinsteki kerestelerin Trabzonun iktisad ve sosyal yaamndaki yerini zellikle belirtmek gerekir. lgili deftere gre, Trabzon gmrnn bir aylk vergi geliri 13114 kuru iken bu miktarn 897 kuruunun (%6,8inin) eitli cinsteki keresteden alnmas sz konusudur. Bu balamda Karadenizin dou ksmnn sahip olduu iklim artlarnn bir rn olan kerestenin hem yerel ve hem de blgeler aras ticarette lk alardan beri olan nn bu yllarda da devam ettirdiini sylemek mmkndr12. Gmrkte vergisi verilen mallarn kaytlarndan hareketle hangi mallarn ithal veya ihra olduklarn anlamak mmkndr. Osmanl devleti sona erene kadar Trabzon ve evre yerleimlerde iplik eirme, dokuma, boyama ve desen basma faaliyetlerinin bir gelenek olarak devam ettii, yabanc rnlerin ucuzluuna karn yerli halkn yeri geldiinde kendi rettikleri ipliklere ngiliz ve talyan mal iplikler kartrarak retim gerekletirdikleri, kaliteli ngiliz kumalarna boyama yaparak veya desen basarak kr elde etmeye altklar bilinmektedir.

11 12

Bu yerleim, gnmzde oruma bal Bayat ilesi olmaldr. Zehirolu, Ahmet Mican, Antik alarda Dou Karadeniz, stanbul 2000. Blgede mee, kknar, karaam, grgen, cimir, am, nar, kzlaa, karaaa, dibudak ve kestane i ve d ticarette nemli bir yer tutmutur bkz. Hicri 1319 (M.1901) Tarihli Trabzon Vilyeti Salnmesi, Trabzon Vilyet Matbaas, (t.y.), 231 ve Joseph de Tournefort, Tournefort Seyahatnmesi (ev. Ali Berktay), stanbul 2005, 122-125.

45

Necmettin Aygn

Rizede retilen keten bezi blge tekstil sektrnn ayakta kalmasnda hayat bir paya sahipti. Blgedeki tekstil retiminin imalathnelerden ziyade kayt d sektr kapsamnda evlerde kurulan tezghlarda gereklemesi ucuz igcne yol am olduundan bu yntem ile yerli mallar yabanc mallarn tahribatndan nispeten korunma imkn bulmulard13. Bu balamda bir hayli kymetli olduu denilen vergilerin yksek deerde olmasndan anlalan ritei Bykliman, yani Bykliman (:Vakfkebir ve evresi) ii iplik blgedeki iplik eirme geleneini aa karmaktadr. Byklimanda erilen bu iplikler kenevir veya ynden imal edilmi olabilirler. Bunlara ilave olarak Karahisar ipliinin; skdar ve Yenikapda yer alan ve varlklar bir hayli eskiye giden Osmanl dokuma imalathnelerinden elde edilen basmalarn14 mcesseme-i skdar ve sair Yenikapu adlaryla, yabanc lke mal olarak da ham Rus ipeinin nemli miktarlarda Trabzon piyasasna girileri sz konusudur. Blge dokuma sektrnn baz ihtiyalarnn zellikle de boyal iplik, pamuk iplii ve kaba pamuk-yn gibi Kayseri meneli olduklar anlalan rnlerin Trabzon Emin Efendi 90 kyye rite-i penbe, 71 kyye beyaz bez,Srmeneli Hac Salih 19 kyye rite-i penbe, 6 kyye beyaz ve boyal (:iplik olmal) rneklerinde olduu gibi Samsun liman vastasyla Trabzona getirilmesi sz konusudur. Benzer ekilde Darendeli brahim Aann Trabzona getirdii kutn (:pamuk ve ipek karm), seva ve Diyarbakr kumalar Gney Karadeniz ile Anadolu ve Ortadou arasndaki kadim ticaret alarnn devam etmekte olduunu gstermektedir15. Bayburt, Erzurum, Kars veya Kayseri taraflarndan gelmesi mmkn olan ham ynn yapa-y Anatoli ad altnda gmre girdii grlmektedir. Blgede ok eski bir dokuma geleneinin nianesi olan keten bezi retiminin kirbas- Rize, kendir ve ham kettan adlaryla imparatorluun son dnemlerinde daha ok Rize merkezli olarak devam ettii; ilenmi veya ham olarak Rizeden Trabzona tanarak ticarete konu olduu grlmektedir16. Trabzonlu smail ve Gmhneli brahim Aalar sar sahtiyan ticareti yapmaktaydlar. Trabzon gmrne giren bu sahtiyanlarn Samsun limanndan getirildii anlalmaktadr. Trabzon nemli bir deri ileme merkezi olmakla birlikte sar deri retiminde Tokat ehrinin hreti bilinmektedir. XIX. yzyln ilk yarsnda Tokatta ilenen sar, krmz ve siyah deriler stanbula ve Tuna havzasna kadar gnderilmekteydi17.

Quataert, Donalt, Osmanl malat Sektr (ev. Tansel Gney), stanbul 1999, 114-116, 177-180. Quataert, Osmanl malat Sektr, 97-99. 15 Bkz. Ek I. 16 Blgedeki keten bezi retiminin XIX. yzyl ncesi tarihi hakknda bkz. Aygn, Trabzonda Ticaret, 352-359. XX. yzyl balarnda kenevirden dokunan ketenli bezler Rize ve evresinden da satlan en nemli ihra mal olmakla birlikte tarm alanlarnn snrl olmas nedeniyle halkn i aramak veya mesleini icra etmek iin stanbul, Rusya ve Romanyaya g etmesi sk rastlanlan bir durumdu ayrnts iin bkz. Erkan, mit, 1509 Nolu (H.1330-32, M.1911-13) eriyye Sicili Inda Rizede ktisad Hayat, http://umiterkan.blogcu.com/1509-no-lu-rize-seriyye-sicili-isiginda-rize-de-sosyal-hayat-2_17819861.html. 17 Beirli, Mehmet, Tokat (1771-1853), Tokat 2005, 150.
14 13

46

Karadenizin Gney Kesiminde ktisad Faaliyetler

Gmrk defteri, Trabzona yabanc bir lkeden mal girii olarak sadece Rusyay gstermektedir. Rusyadan gelen ham demir ve bykba hayvan derileri kymet asndan olmasa da miktarca nemlidir. Trabzon Artinin getirdii 309 kuruluk 180 para cild-i bakar- Rusya ve 13 para cild-i camus-i Rusya zikredilmeye deerdir. Rusyadan olduu gibi Kars tarafndan Trabzon gmrne hayvan mamullerinin gelii sz konusudur. Karsl Ahmetin getirdii 350 kuruluk 620 kyye (x1,2=744kg) revgan- dnek (gvercin ya!) ve 17 para cild-i bakar- Anatoli Kuzeydou Anadolunun hayvanclk ve hayvan rnlerindeki deneyimini gstermesi asndan nemlidir18. Rusya ile gerekleen ticar faaliyetlerde Trabzon ehrinden olanlar ne kmakta ise de tek bir ehir esasna dayal bir tekelleme sz konusu deildir. Deftere gre, blge genelinde ticaret ve tamaclkla ilgilenen giriimcilerin ok byk bir kesimi hlen Mslmanlardan olumakla birlikte Rusyaya giderek ticaret yapanlar ierisinde Gayrimslim orannn genele oranla daha fazla olmas sz konusudur. Bu durum, yabanc lkelerle gerekleen ihracat ve ithalatta gayrimslim vatandalarn sz sahibi olduklarn gstermektedir. Trabzon gmrnde ilem gren mallar bir hayli eitlilik gstermekte ise de yukarda bahsi geenler hricinde Rize portakal bir ka adm ne kmaktadr. Samsunda, zellikle de Terme ve Fatsa kazalarnda yetitirilmekte olan pirincin19 Trabzon piyasasna girdii grlmekle birlikte Tirebolu taraflarnda yetien pirincin Tirebolu, Elg ve Trabzonlu tccarlar vastasyla; Lazistan sancanda yetitirilen pirincin de Gnyeli Numan Aa rneinde olduu gibi ilgili sancak mteebbisleri tarafndan Trabzona aktarld grlmektedir. Ordu, Giresun, Tirebolu, Grele ve Srmene taraflarndan msr ile sadeya; Srmeneden balk ya; Rize ve tesinden msr, peynir, bal, sadeya, kavurma; Karahisardan ap, Gmhne taraflarndan bakr ile siyah barut Trabzona getirilen mallar arasnda ne kmakta idiler. Bunlar hricinde koz helvas, fasulye, pekmez20, eker, soan, sarmsak, pastrma, sska, eitli sahtiyan ve yemeniler Trabzon gmrnde ilem gren dier ticar mallar arasndadrlar ve bunlarn pek ounun Orta Anadolu meneli mallar olduklar ve Samsun liman vastasyla Trabzona getirildikleri anlalmaktadr. Gmrk defteri ubat ayna ait bir aylk tutanaklardan ibaret olduundan yazlk ve gzlk rnler bu defterde snrl kalmlardr. Bununla birlikte Trabzon ticaretinin bir yl gz nne alndnda ithalatta eitli hububat, kahve, eker, ay, tuz, zeytinya, kuru yemi, hrdavat rnleri, dokumalar, sabun, porselen, cam, elik, kalay ve makine aksam; ihracatta ise msr, ttn, fndk, kereste, sadeya, koyun, keten bezi

18

Kars ve evresinin geim kaynaklar iin bkz. Aygn, Necmettin, Kafkasyada Rus-Osmanl Mcadelesi ve Kars Dolaylarnda Snr hllleri, Cumhuriyet Tarihi Aratrmalar Dergisi, 3/6, Ankara 2007, 89-111 ve Ersoy, Osman, Bir ngiliz Konsolosunun 1846 Ylnda Erzurumdan Karsa Seyahati, Tarih Aratrmalar Dergisi (Ankara niversitesi), C.2/2, Ankara 1964, 237-249. 19 Trabzon Vilyeti Salnmesi (H.1319), 193. 20 Bu rn blge retimindendir; koz helvas retimi Giresunun Grele ilesinde mehurdur bkz. Giresun Kent Kltr, Ankara 2008, 124.

47

Necmettin Aygn

ve fasulye ne kan unsurlar olurlard. Vilyet iskelelerinden ihraca konu olan nemli saydaki koyunun ounlukla Erzurum ve ebinkarahisar taraflarndan gelmekte olduu bilinmektedir21. Trabzon vilyetinde, Canik ve Gmhne sancaklarnn baz ksmlarnda buday ve arpa retimi gereklemekte olup bu konuya ayrca deinilecektir. Trabzon ve ona bal olan gmrklerden toplamda 13114 kuru vergi tahsil edilmiti. Defterimiz Trabzon gmrne bal olan Pulathne, Of, Srmene ve Rize gmrklerinin sadece hslatlarn vermektedir; hslat toplam 2183,5 kuru olup bu miktar Trabzon gmrnn geneli ierisinde ancak %7 gibi dk bir seviyeyi gstermektedir. Trabzon gmrne bal ad geen gmrk mahallerinde retilen mallarn daha ok Trabzonda talep bulmas (nfus younluu ve art alan imkn) hricinde gmrk vergilerinin genelde maln kt yerde deil de maln satlaca yerde tahsil edilmesi uygulamasndan dolay bu gmrklerden tahsil edilen vergilerin seviyesi dk kalm olabilir. Bu durum, Samsun ve ona bal olan limanlar iin de sz konusudur. Bahsi geen gmrk defterinde, Trabzon ve Samsun gmrklerine giren mallar arasnda Rusya dnda yabanc dokuma ve yabanc iplik isimlerine rast gelinmemekle birlikte, ngiliz pamuklularyla Fransz ynllerinin Osmanl sekinleri arasnda kullanld; XIX. yzyln ilk dneminde zellikle ngiliz pamuk ipliinin Anadolu dokuma sanayinde ciddi olarak yer edindii, zamanla zellikle ngiliz ve dier yabanc meneli kumalarn ithal edilerek zerlerine desen basld bilinmektedir22. Bu nedenle, gmrk defterindeki dokumalar ile bu dokumalarda kullanlan ipliklerin en azndan bir ksmnn yabanc meneli olduklar gz nnde tutulmaldr. Ancak, ilgili defterde tccarlarn yanlarnda tadklar ipliklerin ounlukla yerli retim olduklarn, ipliklerin erildikleri yer ismiyle anlmasndan karmak mmkndr: rite-i Bykliman, rite-i Karahisar gibi. SAMSUN VE CVAR GMRKLER Orta ada Sinop, Trabzon, Kefe ve Azak limanlarnn glgesinde kalan bu havza limanlarnda lke genelindeki artlara bal olarak XVIII. yzyldan itibaren yeni bir canlanma devresi balamtr. Erzurum-Tokat kara kervan yolu hricinde gneyden gelen tarih yollarn Kayseri ve Sivasa urayarak Tokata, oradan da Samsun ve evre limanlara ulamas Samsunun nem kazanmasnda nemli bir paya sahiptirler. XVIII. yzylda Sinop; Ankara ve evresinden kuzeye doru gnderilen mallarn ana ihra liman iken; Samsun ise art alan olan Tokat ve daha gneyden gelen mallarn ihra liman olarak grev grmekteydi.

H.1319 tarihli Trabzon Vilyeti Salnmesi ierisinde vilyet limanlar ile ilgili ihracat ve ithalat verileri bulunmaktadr. 22 Anadoludaki pamuklu ve ipekli dokuma kltr zerine son bir alma iin bkz. nalck, Halil, Trkiye Tekstil Tarihi zerine Aratrmalar, stanbul 2008.
21

48

Karadenizin Gney Kesiminde ktisad Faaliyetler

1750li ylarda genelde Samsundan ihra edilen Tokat ve Amasyann yn-pamuk karm dokumalar Krmda alc bulmaktayd23. Bu yllarda Tokat basmalar ayrca steplerde Nogay ve erkesler tarafndan youn olarak kullanlmaktayd. Kefe tccarlar Tokat, Kastamonu ve Amasya bogasilerini elde etmek iin temsilcilerini Anadoluya gndermekteydiler. Krm haricinde Lehistan, Erdel ve Macaristana pamuk, pamuk iplii, bogasi (:ince pamuklu dokuma) ve kirpas (:kaba pamuklu dokuma) adlar ile Anadolu pamuklularnn girii sz konusudur. 1790l yllarn ortalarnda Orta Anadolunun dokumalar Kuzey Karadeniz limanlarna yine Samsun liman vastasyla ulamaktayd24. Samsunun nem kazanmasnda burann Tokat ve Kayseri gibi Osmanl tekstil sektrnde ana motor grevi gren mahaller ile balantlara sahip olmasnn nemi byktr. 1840l yllarda buharl gemilerin Samsuna da uramaya balamas Samsun ehrinin nceki dnemlere oranla nem kazanmasnda nemli bir aamay oluturmaktadr. Samsun bu yllarda Trabzon limannn glgesinde kalmaya devam etmekle birlikte buharl gemi tamaclnn kara yolu tamaclna oranla daha gvenli olmas Samsun ve evresinden kara yoluyla gerekleen tamacln gerilemesine yol anca ortaya kan durum Samsun limanna ve ehrine katk salamtr. Deerlendirmesi yaplan gmrk defterinde olduu gibi 1840l yllarda Samsun, art alan iin nem tamaktayd. Bu yllarda ttn Bafradan, iiri, kitre ve maz Malatyadan, koyun ve kei yn Sivastan, pastrma ve sr derisi Kayseriden, ipek ve bezelye Amasyadan, ap Karahisardan, keten tohumu Canik Sancandan, vez, kkboyas ve bakr ise Tokattan Samsuna gelerek ihracata konu olmaktayd. hra rnleri ierisinde yer alan ttn bitkisi ise dierlerine gre birka adm nde yer almaktayd25. XIX. yzylda Anadolu halknn gnlk giyim kuamnda pamuklu dokumalarn nemli bir yer tuttuu sylenebilir. Bu durumun ortaya kmasnda Anadolu corafyasnn pamuk ekimine msait olmas yannda Suriye ve civarndaki pamuklu dokuma tecrbesinin Anadoluya yaylmasnn da etkisi bulunmaktadr. Gelir dzeyi yksek snflar genelde ithal ynl ve ipekli kumalar kullanrlarken orta ve alt snflar dayankl ve ucuz olmasndan dolay pamuklu kuma kullanmaktaydlar. Bu nedenle Osmanlda retim ve ticaret boyutlaryla pamuklu sanayi hububattan sonra en nemli sektr oluturmaktayd.
23 pek ve pamuk dokuma gelenei hricinde nemli bir hububat retim merkezi olan Amasya hakknda bkz. ahin, lhan-Emecen, Feridun, Amasya, DVA, C.3, stanbul 1991, 1-4. Tarm, hayvanclk ve dokuma sektr yan sra ulam alarnn ortasnda yer almasndan dolay da belirli bir iktisad potansiyele sahip olan orum yerleimi hakknda bkz. Korkmaz, erife, orum Tarihi Kaynaklarndan Temettuat Defteri, Uluslararas Osmanldan Cumhuriyete orum Sempozyumu (23-25 Kasm 2007), C.I, orum 2008, 71-92. 1940l yllarda ehirde 486 dokuma tezghnn hlen var olmas nemlidir bkz. Ylmaz, Ali, Osmanldan Gnmze orumda Sanayi, Uluslararas Osmanldan Cumhuriyete orum Sempozyumu, C.III, orum 2008, 1653-1666. 24 Aygn, Trabzonda Ticaret, 103-111. 25 alayan, K. Tuncer, ngiliz Konsolosluk Raporlarna Gre 1841 Ylnda Samsun Ve evresinde Ticaret, Gemiten Gelecee Samsun Sempozyumu (4-6 Mays 2006), Samsun 2006, 287-295.

49

Necmettin Aygn

XIX. yzyln sonlarna doru Kayserili tccarlarn Adanadan getirdikleri Adana pamuu gerek Amasyada ve gerekse Vezirkprde erilerek iplik hline getirilmekte ve bu ipliklerden kaba basmalar, adr ve yelken bezleri yaplmaktayd. Amasya, Vezirkpr ve Tokat, Sivas vilyetine bal olup vilyetin sahip olduu 13 bin dolayndaki dokuma tezgh Osmanl devletinin son yllarna kadar ayakta kalmay baarabilmilerdi. Tokat ehri kumalara desen basma ve kuma boyama hususunda deneyimli idi26. Tokat tekstil sanayi dokumaclk, basmaclk ve boyamaclkta gelime gstermiti. Tokat ve Kayseri dolaylarnda pamuk ekimi yaplmakla birlikte blge dokuma sektrnde kullanlan pamuun zellikle imparatorluun son dnemlerinde Adana ve Bat Anadoludan getirildii bilinmektedir. pekli ve pamuklu veya ipek-pamuk karm alaca denilen renkli dokumalarda Amasyann27, pamuklu dokumalarda Tokatn, yn, pamuk veya yn-pamuk karm dokumalarda ise Grnn sz sahibi olduu bilinmektedir. 1830lardan sonra Anadolunun pek ok dokuma merkezinde olduu gibi Tokatta, ngiliz Menchester pamuklu dokumalar zerine desen basma, boyanmam ithal iplik yan sra svire ve Almanyadan krmz iplik ithal etme yaygnlamt. Amasya, Tokat ve Grn hricinde Diyarbakr, Harput ve Arapkir Osmanl devletinin son yllarna kadar ayakta kalan tekstil merkezlerinden olduklarndan28 bu merkezlerden yararlanan ehirlerinden biri Samsun olmutur. phesiz Canik (Samsun) Sancann kendisi topraklarnn 1/3nn tarma msait olmasyla Gney Karadeniz kylarnda zel bir yere sahipti. Bafra, Alaam, aramba ve Samsun kazalarnda hububat ekimi, Termede pirin ekimi, Bafra ile arambada ise ttn ekimi yaplmaktayd29. Ayrca asker tesislerdeki alet ve edevatn yapmnda kullanlmak zere Erganiden develerle getirilerek Tokat Kalhnesinde ayrtrlan bakrn Tokattan Samsun iskelesine ve oradan da stanbula nakledilmesinin30 Samsun ve civar halkna nemli miktarlarda madd destek saladn sylemek mmkndr. Bahsi geen deftere gre, ubat aynda Samsun gmrnde ilem gren mallardan toplam 9640,5 kuru gmrk vergisi tahsil dilmiti. Bu verginin 1001 kuruu ise nye, Fatsa, Ordu ve Bulancak iskelelerinden tahsil edilmitir.

Bu sebeple olsa gerek XVIII. yzylda blgeden Trabzon piyasasna giren Tokad enberi dikkat ekmektedir bkz. Aygn, Trabzonda Ticaret, 176, 194, 200, 272. 27 Bursa ve Edirne ipei kadar kaliteli olmasa da Amasyada ipek yetitirme ve ipekli dokuma nemliydi bkz. alayan, K. Tuncer, ngiliz Konsolosluk Raporlarna Gre Amasya ve evresinde Ticaret, I. Amasya Aratrmalar Sempozyumu (Amasya 2007), I. Kitap, Amasya 2008, 316. Ancak, 1860lardan sonra Amasyada ipek retiminin geriledii bunun yerine pamuk retiminin artmaya balad anlalmaktadr bkz. Quataert, Osmanl malat Sektr, 174-180. 28 Quataert, Osmanl malat Sektr, 110-118, 129. Orta ve Gney Anadolunun pamuk yetitirme ve dokuma zerindeki deneyiminin temelinde buralarn Osmanlda ilk pamuk ekim merkezi olarak bilinen ve Hint pamuklu dokumalarn ilk olarak taklit eden Suriye ve evresine komu olmalaryla ilgisi bulunmaktadr bkz. nalck, Trkiye Tekstil Tarihi zerine Aratrmalar, 59-88. 29 Yolalc, M. Emin, XIX. Yzylda Canik (Samsun) Sancann Sosyal ve Ekonomik Yaps, Ankara 1998, 78-95. 30 Beirli, Mehmet, Tokat Bakr Kalhnesinin Ynetimi (1793-1853), Frat niversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, C.14/1, Elaz 2004, 229-258.
26

50

Karadenizin Gney Kesiminde ktisad Faaliyetler

Samsun gmrne gerek karadan ve gerekse denizden gelen mteebbislerin 91 kez vergilendirilmeleri sz konusudur (bunlardan bazlar ayn kimselerdir). Gnmzdeki idar ayrm esas alndnda gmre urayan 91 mteebbisin Ldikliler arlkta olmak zere 27si Samsun (toplamn %30u), 15i Trabzon, 14 Tokat (Zileli olanlar arlkta), 13 Kayserili olup; bunlar Tirebolu ve Amasyadan er, Rusya ve Ordudan ikier, Gmhane ve Kastamonudan ise birer mteebbis izlemitir. On mteebbisin ise memleketleri tespit edilememitir. Gmre giren veya gmrkten kan mal kompozisyonunda, yabanc meneli mal olarak grnrde sadece Rusyadan mal girii gereklemitir. Rusyal Mihailin neredeyse bir hafta arayla gmre iki farkl zamanda gelii sz konusu olup, Samsuna 119 kuru gibi nemli bir yekn tutan 603 para tilki, 262 para sansar, 8 para kunduz ve 60 kyye soan tohumu getirmiti. Trabzona olduu gibi Samsun gmrne de Rusyann ham demiri youn bir ekilde ithal edilmitir. Rus demirinin Azak Denizindeki Taygandan geldii bilinmektedir31. Gmrkte gerekleen 91 vergilendirmenin 21inde timur- ham- Rusya ad altnda ham Rus demirinin yer almas blge iin bu ithalatn ne kadar nemli olduunu vurgular. Bu balamda Rusyadan ham demir getiren ithalat Osmanl vatandalarnn her hangi bir yerleimden olmak yerine blge yerleimlerinin genelinden olmalar bu maln blgede kabul grdn gstermektedir. Bununla birlikte, cild-i camus- Rusya veya cild-i bakar- Rusya imllaryla Trabzon gmrne gelen Rus derilerinin yerine Samsun gmrne yerli derilerin gelii sz konusudur. Bu balamda Zileli Hseyin, 778 kuru seviyesinde kymete sahip 109 para camus derisini gmre getirmiti. Camus derilerinin kymet anlamnda Rus demirinden ok daha pahal olmas dericilik sektrnn Osmanl toplumunda daha fazla yer tutmas ile aklanabilecei gibi Rus demirinin olduka ucuz olmasyla da aklanabilir. Samsun ve evresine nemli derecede madd destek salayan mahallerden biri Kayseri idi. Kayseride hayvan besicilii ile balantl olarak ham deri ile deri ileme ura yan sra kaba ynl dokuma (kee) ve boyamaclk gelenei bulunmaktayd. Kayseride ilenen pamuun ounlukla Adana ve evresinden geldii bilinmektedir32. Bahsi geen gmrk defterine gre Kayserili tccarlarn nemli bir ksm gayrimslim Osmanl

Bjkyan, P. Minas, Pontos Tarihi (ev. H.D. Andreasyan), stanbul 1998, 172. Kumalk (ynl ve pamuklu aartlmam kaba dokuma), tahl tccarl, terzilik, sar cehriden kuma boyamacl, dericilik, hal ve kilim dokumacl Kayseri insannn ana uralarndand. Buday ve arpa, hayvan derileri, kitre zamk, pastrma, yn ve kaba kee Kayseriden Samsun, stanbul veya lke dna ihra edilirdi bkz. Karpat, Kemal, 1880de Kayseri Sancann Sosyal, Ekonomik ve dar Durumu: ngilterenin Anadolu Konsolos Yardmcs Lieutenant Ferdinant Bennetin Raporu (Ekim 1880), Belleten, C.LXII, Ankara 1998, 885-911 ve pirli, Mehmet, Kayseri, DVA, C.25, Ankara 2002, 96-101. 1880 ylnda Ankaradaki konsolos yardmcs G. Gatheraln hazrlad raporda sar cehri, kitre veya geven zamk Kayseri retiminde n planda yer almaktayd bkz. Kocabaolu, Majestelerinin Konsoloslar, 238, 243.
32 31

51

Necmettin Aygn

vatandalarndan olumaktayd. Kayserili tccarlarn Samsuna getirdikleri mallarn byk bir ounlukla beyaz bez, boyal iplik ve ham halattan olumalar bu devirde Kayserinin ve dier Orta Anadolu mahallerinin (pamuklu, ynl veya pamuk-yn karm) dokuma sektrndeki ayrcalkl konumunu aa karmaktadr33. Dokuma geleneinin kkletii bu gibi mahallerde doal olarak boyamaclk halkn dier bir geim kayna idi. Kayserili Sehakn gmre getirdii 32 batman (x8=256kg) ham halatn 448 kuru, 24 batman (192kg) beyaz bezin 252 kuru gibi yksek bir deerde olmas bata pamuklu sanayi olmak zere dokuma sektrnn nemini aa karmaktadr. Samsun gmrne giren ve Kayseri taraflarndan geldii anlalan 56 kuru deerindeki beyaz bez ile boyal ipliklerin Gmhneli Sleyman tarafndan gmre sokulmas veya Sleymann bu mallar Samsundan satn alarak memleketine gtrmeye almas sz konusudur. Bu durum, Orta Anadoludan Dou Karadeniz ynne gerekleen ihracatn varln ve niteliini gstermesi asndan nemlidir. Gmhneli tccar rneinde olduu gibi Dou Karadenizli tccarlarn nemli bir ksmnn Samsun limanndan memleketlerine getirmeye altklar mallarn ounlukla pamuk iplii, beyaz bez ve ham halattan olumalar Orta Anadolu corafyasnn tekstil sektrndeki yerini aka vurgulamaktadr. Ksele ve sarmsak Orta Anadoludan Samsun liman vastasyla Tirebolu ve Trabzona ve buralardan da belki Karadenizin daha dou ksmlarna varmaktayd. Samsuna gelen kseleler, blgede kkba hayvan besleme geleneinin bir sonucu olarak Tokat retimi olabilecei gibi orum veya baka bir Orta Anadolu yerleiminin retimi de olabilir34. Kayserili tccarlarn ticaretleri genelde memleketlerinin dokumalar zerinde younlam iken Samsun ve Tokatl mteebbisler daha farkl alanlarda faaliyet gstermekteydiler. Samsunlu tccarlar blgelerinde yetitirilen pirincin alm-satm zerinde neredeyse tekel kurmu gzkmektedirler. Yine, Rusyadan Samsun limanna giren demirin byk bir ksm Samsunlu tccarlar tarafndan getirilmekteydi. Samsun ve evresinde yetien keten tohumunun Samsun limanndan baka yerlere ihra edildii anlalmaktadr. Bu ticaretle ilgili olarak Hac Mehmetin 117 kuruluk 20 yk kendir tohumu zikredilmeye deerdir. Samsun ve evresinde ziraat yaplan ve ihracata konu olan mallarn banda hububat rnleri ilk srada yer alm olmakla birlikte tek kalem olarak ele alndnda ttn bitkisi zellikle son yzylda ne gemitir35. Ancak ele

33 34

Bkz. Ek I. Tokat, tekstil sektr yannda nemli bir deri ileme merkeziydi bkz. Gen, Mehmet, 17-19. Yzyllarda Sanayi Ve Ticaret Merkezi Olarak Tokat, Trk Tarihinde ve Kltrnde Tokat Sempozyumu, (2-6 Temmuz 1986), Ankara 1987, 145-169. XX. yzyl balarnda orumda 73 tabakhnenin bulunmas zikredilmeye deerdir bkz. Ylmaz, Osmanldan Gnmze orumda Sanayi, 1656. 35 Samsundan ihra edilen mallar arasnda srasyla hububat rnleri, ttn, keten tohumu ve keten bezi, deri mamulleri, zamk, meyve ve yemi ile ynller nemlidir bkz. Trabzon Vilyeti Salnmesi (H.1319), 220-221.

52

Karadenizin Gney Kesiminde ktisad Faaliyetler

alnan gmrk defteri Samsun merkezli ttn sektr hakknda hi bir bilgi vermez. Bununla birlikte, bahse konu olan Trabzon Salnmesi Samsundan yaplan ihracatta eitli trdeki hububattan sonra ttn ihracatnn ikinci sray aldn aka gstermektedir. Defterimizde ttn kaydnn yer almamas, Dyun- Umumiye daresinin tuz ticareti zerinde olduu gibi Ttn Reji irketi vastasyla ttn ticareti zerinde de kontrol sistemi kurmas ve Reji daresince vergilendiren ttnn ayr defterlere kaydedilmesiyle de aklanabilir36. Samsunlu tccarlarn bir ksm ile Tokatl tccarlarn nemli bir ksmnn blgelerindeki kuru tarm ile alkal olan leblebi, pekmez, helva, sucuk gibi rnler zerinde denetim kurduklar grlmektedir. zellikle (Vezir) Kpr ve Zileli giriimciler yan sra Havza, Ldik ve Amasyallar kendi memleketleri iin gerekli olan Rus demiri ve fndk gibi mallar dardan tedarik etme hricinde blgedeki gda, dokuma ve deri sektrlerini sevk ve idare etmekteydiler. Gmrk defterine gre, ubat aynda Samsun ve ona bal gmrklerden toplam 9640,5 kuru gmrk vergisi tahsil edilmi iken Trabzon ve ona bal gmrklerden ise 15297,5 kuru gmrk vergisi tahsil edilmiti. Bu durum, Trabzon liman ve evresinin nemli bir tketim (snrl da olsa retim) blgesi olmas yannda limann transit roln gstermesiyle de ilgilidir. Zira Trabzon liman, ilk alardan beri Kuzey Anadolu ile Orta ve Gney Kafkasya corafyasnda eine az rastlanan bir devamllkla nemini ve istikrarn koruyabilen bir liman olmutur. Ayrca bir zamanlar, zellikle de XVIII. yzylda Trabzon ve evresinin Balkan pazarlarna satt birka ihra rnnden biri olan ham bakrn bu yllarda ihracata konu olmamas yredeki madenlerin artk nemlerini iyice kaybetmeleriyle alkaldr. Bu gelimeyle balantl olarak blge ehirlerindeki bakrc esnafnn ihtiyalar olan ham bakrn ngiltere ve Rusyadan salanmas sz konusudur37. Ele alnan gmrk defteri Giresun, Tirebolu, nye, Fatsa, Ordu ve Bulancak gmrkleri hakknda daha fazla bilgi vermese de bahsi geen 1901 ylna ait Trabzon Salnmesi ierisinde bu liman mahalleri hakknda 1898 ylna ait olmak zere nemli bilgiler bulunmaktadr. Bu balamda Giresun ehrinden bir yl ierisinde tahminen 23,228876 kuru deerinde mal ihra edilmiti. Bu ihracat ierisinde ayklanm ve kabuklu fndn yaklak 20 milyon kuru seviyesinde olmas, fndn daha nceki devirlerde olduu gibi, ehir ve evresinin en nemli geim kayna olduunu gstermektedir. XIX. yzyln sonlarnda fndk gnderilen yabanc memleketler arasnda Rusya ve ngiltere yer almaktayd. Yzyl sonunda ehre Avusturya, Rusya ve Fransaya ait olan gemilerin youn bir ekilde uradklar bilindiinden ehrin uluslar

36 1881 Muharrem Kararnmesi, Dyun- Umumiye ve 27 Mays 1883 tarihinde kurulan Reji irketi hakknda bkz. nsoy, Rfat, Osmanl Borlar 1854-1914, Ankara 1999. Ttn satn denetlemek iin ayr gmrkler ve ttnlerin ihrac iin ayr iskeleler kurulmaktayd. Atatrkn 1919 ylnda Samsuna knda kulland Ttn skelesi hakknda bkz. http://wowturkey.com/forum/viewtopic.php?p=867238. 37 Ortayl, lber, Osmanlda Deiim ve Anayasal Rejim Sorunu (Makaleler), stanbul 2008, 153.

53

Necmettin Aygn

aras ynnn olduu ortaya kmaktadr38. Giresunun art alanna kara yolu ile balantsnn olmas ehrin nemini evresine gre artrmaktayd. Giresun ehrine dardan gelen mallar, tm Gney Karadeniz limanlarna gelen mallar ile genelde ayn olup hububat rnleri bata olmak zere kahve, eker, pamuklu rnler ve basmalar, reji/ttn mamulleri, cam, sabun, tuz, zeytinya, kibrit, demir, elik, ivi ve kalay bu mallar ierisinde ne kmaktayd. 1898 ylnda Tirebolu kazasndan 3,439700 kuruluk ihracat yaplm olup bu ihracat ierisinde 1,347500 kuruluk mal ile fndk ne kmakta ise de ayn yl blgede yaanan don olaynn fndk retimini %20-25ler seviyesinde azaltt belirtilmitir. Ayrca, Tirebolunun dier bir geim kaynann pirin olduu anlalmaktadr. Ele alnan gmrk defterinde Trabzon gmrne Tirebolulu Hasan, Tirebolulu Karagz ve Elgl (Greleli) Hseyin Reis ve arkadalarnn getirdii pirincin Tirebolu pirinci olmas muhtemeldir. 1898 ylnda Ordu iskelesinden yaplan ihracat 10,518948 kuru deerindeydi. Bu mallar ierisinde 3,334760 kuru ile fndk, 2,217600 kuru ile msr ve 2,059200 kuru ile fasulye ne kmaktayd. Giresunun aksine Ordu ve Tireboluya dardan arab ve merubat- saire ad altnda ieceklerin gelmesi buralarda gayrimslimlerin youn olarak yaamas ile ilgili olmaldr. 1898 ylnda Rize iskelesinden yaplan ihracat 8 milyon kuru civarnda gereklemi olup bu miktar ierisinde 5,125120 kuruluk deerdeki kettan bezi ne kmakta, keten dokuma iinin Rizenin da satmnn ve blge ahalisinin en nemli geim kayna olduu grlmektedir. Ancak, Rizenin dardan satn ald 19 milyon kuru civarndaki temel ihtiyalar (ithalatlar) ierisinde dokumalarn manifotra ad altnda yaklak 15 milyon kurua kadar kmas ketenden elde edilen krn byk bir ounlukla yine giyim-kuama harcanarak il dna ktn gstermesi asndan nemlidir. Bahsi geen salnmeye gre 1898 ylnda Trabzon iskelesinden 85 milyon kuru civarnda bir ihracat gereklemiken onu 66 milyon kuru civarnda bir ihracatla Samsun iskelesi izlemitir. Bu iki byk gmrk merkezini ise srayla 23 milyon kuru civarnda Giresun, 10 milyon kuru civarnda Ordu, 8 milyon kuru civarnda Rize ve 3 milyon kuru civarnda Tirebolu iskelesi izlemitir. Ayn salnmede nye, Srmene ve Of gibi iskeleler birlikte kaydedilmi olup bu iskelelerde 21 milyona yakn bir ihracatn gereklemesi sz konusu olduundan bu veriler ad geen limanlarn dikkate alnmasn gstermektedir39. hracat ve ithalat younluu anlamnda ilgili salnmenin vermi olduu bilgiler ile deerlendirmesi yaplan gmrk defterinin vermi olduu bilgiler arasnda nemli bir uyum grlmektedir. Deerlendirmesi yaplan gmrk defterinin k mevsimiyle ilgili olmas blgenin d lkeler ile gerekleen ithalatn btnyle gstermemesine
38 Ortayl, lber, 19. Yzylda Trabzon Vilayeti ve Giresun zerine Gzlemler, Bir Tutkudur Trabzon, stanbul 1997, 262-280. 39 Trabzon Vilyeti Salnmesi (H.1319), 230.

54

Karadenizin Gney Kesiminde ktisad Faaliyetler

imkn vermekte ise de ilgili defter blgenin yerel dzeydeki retim-tketim ve ticaret ilikilerini gz nne seren verileri ihtiva etmektedir. Rumlar bata olmak zere Osmanl aznlklarnn zellikle XIX. yzylda Osmanl iktisad hayatn ele geirdikleri sylenmekle birlikte40 ilgili gmrk defterinde grld gibi Karadeniz ticaretinde, en azndan Karadenizin drt bir yanyla olan ticarette yerli Mslman tccarlar ve gemiciler daha nceki yllarda olduu gibi arlklarn devam ettirmektedirler. Blge genelinde ngiliz mallar yer edinmekle birlikte limanlara urayan buharl ve yelkenli gemi saysnda Osmanl, Avusturya, Rusya ve Fransann ezici arl sz konusudur41. Gney Karadeniz kylar ham demir asndan Rusyaya baml gzkse de kymet asndan bu ticaretin dokuma, ttn ve fndk sektrlerine gre pek de kr getiren bir faaliyet olmad anlalmaktadr. ubat aynda Trabzon gmrne giren toplam 377 kantar (21262,8kg) ham Rus demiri 565,5 kurua ancak ulaabilmiti. Rus demirinin bu kymeti Trabzon gmrnde ilem gren tm mallarn kymetinin ancak 1/23ine karlk gelmektedir. Bununla birlikte, Kayseri ve evresinin pamuklular, Rizenin ketenlileri, Vakfkebirin iplikleri, skdar ve Yenikap dokumalar Trabzon ve Samsun gmrklerinde kymet asndan byk bir hkimiyete sahiptirler. Bu durum, blge ihtiyalar asndan yiyecek, giyecek ve barnma amal mallarn; snrl bir kesime hitap eden maden eya ve hrdavat gibi mallara oranla daha geni bir srme sahip olduuna yorumlanabilir. lgili gmrk defterine gre Trabzon liman, Samsun ve Batum arasndaki sahil eridi ile ebinkarahisar, Erzincan, Erzurum ve Kars arasndaki kara eridini dorudan ilgilendirirken Samsun limannn sahil eridinden ok Kpr, Havza, Ldik, Zile, Tokat ve Kayseri gibi yerleimleri ilgilendirmesi; Samsunun

1888 ylnda Britanyann am konsolosu Brant, blgedeki ngiliz ticaretinin esasen yerlilerin eline getiini, yerli Rumlarca yrtldn, onlardan bazlarnn dahi Menchester ve Londrada ticaret evleri aarak ngiltere-Suriye ticaretini ele geirdiklerini belirtmektedir. Benzer ekilde 1884 ylnda Britanyann Trabzon konsolosu Biliottinin verdii bilgiler ehrin ihracat ve ithalatlarnn ezici bir oranda gayrimslimlerden olutuunu gstermektedir bkz. Ortayl, Osmanlda Deiim ve Anayasal Rejim Sorunu, 160-163, 181. 41 1860 ylnda Trabzon limanna urayan gemi saysnda Osmanl gemileri ilk sray alrken onu Avusturya, Fransa ve Rusya izlemekteydi. 1896 yl itibariyle Giresuna urayan gemi saysnda ilk sray Osmanl alrken onu Avusturya, Rusya ve Fransa izlemekteydi bkz. Ortayl, Osmanlda Deiim ve Anayasal Rejim Sorunu, 145. 1898 ylnda Trabzona urayan Vapurlar 496 adet olup bunlar Osmanl (164 gemi), Avusturya (99), Fransa (75), Rusya (65) ve Yunanistan (49) olarak sralanmaktayd. 1898 ylnda Samsun limanna 609 buharl gemi gelmi olup bunlar Osmanl (168 gemi), Fransa (114), Avusturya (109), Yunanistan (97), Rusya (52) ve talya (49) olarak sralanmaktayd. Ayn ylda Giresun limanna 465 buharl uram bunlar Osmanl (140 gemi), Avusturya (105), Yunanistan (96), Rusya (53) ve talya (47) olarak sralanmaktayd. Ordu limanna ise 246 buharl uram olup Osmanl (143 gemi), Rusya (50) ve Yunanistan (43) olarak sralanmaktayd. Ayrnts iin bkz. Trabzon Vilyeti Salnmesi (H.1319), 248. Karadeniz limanlarnda Osmanl gemilerinden sonra sray Avusturya gemilerinin almas 1789 Fransz ihtilli ve devamnda 1815 sonlarna kadar yaanan savalar ile Fransann Osmanl sularnda etkinliini kaybetmesinin sonucudur. 1840l yllarda Avusturya bu stnln devam ettirmekteydi bkz. alayan, ngiliz Konsolosluk Raporlarna Gre 1841 Ylnda Samsun Ve evresinde Ticaret, 284287.
40

55

Necmettin Aygn

sahil yerleimlerine nazaran arka corafyasna daha fazla baml olduuna yorumlanabilir. Gney Karadeniz limanlar bata pamuklu dokumalar olmak zere ketenli dokumalar, deri mamulleri (pabu, sahtiyan, mein vb), fndk ve ttn sayesinde nemli derecede gelir etmekte ise de kahve, eker ve ay (:koloni rnleri), maden eya ve hrdavat asndan da baml idiler. Bununla birlikte halkn temel ihtiyalarn karlayabilecek retim, ticaret, el sanatlar ve tamaclk kltrnn varl blgenin en skntl dnemlerde dahi ayakta kalmasn, olumsuz d dinamiklere kar direnebilmesini salamtr. Buraya kadar ifade edilenleri tamamlayan son bir dnceyi belirtmeden geemeyiz; Krm ve Kafkaslar ile Gney Karadeniz limanlar arasndaki ilikileri canl tutmak tarih bir grev olmakla birlikte tarih boyunca Kafkasyada salanamayan istikrar ortam gz nnde bulundurulduunda, Gney Karadeniz limanlarn her durumda ayakta tutan Anadoluya zel bir nem vermek gerektii anlalmaktadr. Anadolunun kaplar olan Gney Karadeniz liman ehirlerini Orta ve Dou Anadoluya balayan ulam ve iletiim imknlarnn an artlarna gre dzenlenmesi yan sra Balkan corafyas ve Tuna nehri havzasnn Gney Karadeniz ile olan balantlarnn Osmanl devrinde olduu gibi yeniden aktif hle getirilerek iki corafyann birbirine balanmas blgenin sosyal ve iktisad adan gelimesine katkda bulunacaktr.

56

Karadenizin Gney Kesiminde ktisad Faaliyetler

EK I: BOA. D.BM.TZG 17229 Bervech-i Emanet Memur- daresi Buyurulduum Trabzon ve Samsun ve Tevabi-i Gmrklerinin Mah- ubata Mahsuben Zikr t Mah- Mezbur Hslat ve Teslimatnn Keyfiyyet Ve Mikdar Trabzon Hac Ali Molla Elgl (Greleli) Mehmed ve rfekasyla Tirebolulu Hasan Trabzon Mehmed Usta Rizeli Hac Yahya ve rfekasyla Gmhneli akrolu Byklimanl Hasan Reis Trabzon Lefter Byklimanl Halil ve rfekasyla Lazistan Ali Trabzon Mehmed Yazc
1 2

3 pare (para) dikilmi aba 112 kyye rite-i Bykliman (Vakfkebir iplii), 30 kile lazut 461 kyye pirin, 75 kyye pasdurma 3 tura krmz sahtiyan, 5 tura mein, 5 takm gngirde (?) 14.000 pare portakal Ecnas (eitli cinste) keresteden perakende zuhurat1 Toplam 22 yk zift, 28 kyye siyah barut 30 keyl lazut, 150 kyye sisha (sska) 45 pare cild-i bakar2- Rusya, Refti 649 kyye koz helvas 2 denk mahlut eya, 20 tura mein, 4 ift papu (papu) Ara toplam 330 kyye sarmsak

1 ubat, yevm-i Yekenbe (Pazar) 15 80 87 45 70 103 400 kuru 2 ubat, yevm-i Denbe 152 34 45 112.5 134.5 478 kuru 70

Zuhurat: birden, anszn oluveren, ortaya kan, hesapta olmayan eyler, hadiseler. Bakar: sr, kz, inek, manda cinsleri. Cild-i bakar: bakar derisi.

57

Necmettin Aygn

Rizeli Mustafa Vapur yolcularndan perakende zuhurat Heminli Mehmed ve rfekasyla Tamzaral3 Kirkor Trabzon Memi Srmeneli Ahmed Korm (Korum) smail Balklardan Perakende zuhurat Srmeneli Osman Reis Trabzon Derandefil Trabzon smail Efendi Korum Hseyin
3

6000 pare portakal Toplam 226 kyye revgan-i sade (sadeya) 1 denk mahlut eya 101 kyye revgan- zeyt, 100 kyye sarmsak, 24 kyye barut- siyah Ecnas keresteden perakende zuhurat Toplam 40 kyye revgan- zeyt (zeytinya), 2 kantar siyah zm 3 pare gngirde (...), 27 kantar timur- ham- Rusya, Refti 65 keyl lazut Perakende zuhurat Toplam 45 kyye boyal iplik 44 kantar timur- ham- Rusya (ham Rus demiri), Refti 90 kyye barut- siyah, 22.000 pare portakal, Refti

29.5 182.5 760 kuru 3 ubat, yevm-i Seenbe (Sal) 113 86 132 89.5 420.5 kuru 4 ubat, yevm-i eharenbe 39.5 139.5 35.5 43 19.5 277 kuru 5 ubat, yevm-i Pencenbe 93.5 66 100

Tamzara veya eri Sicillerdeki yaygn iml ile Tamarza, gnmzde ebinkarahisar ilesinin merkez mahallesidir.

58

Karadenizin Gney Kesiminde ktisad Faaliyetler

Rizeli Mehmed Bykliman Osman ve rfekasyla Atinal (Pazar/Rize) Hasan ve rfekasyla Elgl Mehmed Reis Gmhneli Ali Tirebolulu Ahmed Karahisar Osman Oflu brahim Giresun Ahmed Trabzon Hac Ahmed Giresun Lefter Tirebolulu Hasan -

900 pare portakal Perakende zuhurat Toplam 147 kyye (...), 17 kyye rite-i Bykliman 150 kyye asel (bal), 1100 pare macon 118 kyye revgan- sade, 30 keyl lazut Ecnas keresteden perakende zuhurat Toplam 93.5 kyye revgan- sade, 90 kyye pasdurma 145 pare cild-i bakar- Rusya, Refti 70 kyye revgan- zeyt, 35 kyye zeytun Ecnas keresteden perakende zuhurat Toplam 154 kyye rite-i Bykliman 96 pare cild-i bakar- Rusya, Refti 10 tura mein, 62 ift kebir yemeni 20 kyye barut- siyah, 90 kyye sarmsak, 80 top sair kenik, Refti 290 kyye pirin Ecnas keresteden perakende zuhurat

35 55 349.5 kuru 6 ubat, yevm-i Cuma 111.5 30.5 79.5 42.5 264 kuru 7 ubat, yevm-i enbe (Cumartesi) 68.5 145 58 61.5 333 kuru 8 ubat, yevm-i Yekenbe 139 96 57 56 40 31
59

Necmettin Aygn

Toplam Trabzon mer Aa Gmhneli Osman ve rfekasyla Trabzon Mehmed Yazc Vapur yolcularndan perakende zuhurat Rizeli Ahmed Reis Tirebolulu Osman ve rfekasyla Trabzon Saraolu Rizeli Ahmed ve rfekasyla Bayatl4 Hac Hseyin ve rfekasyla Gmhneli brahim Aa Trabzon Yurika
4 5

18 kyye maml eker 46 kyye revgan- sade, 205 kyye pasdurma 42 kantar timur- ham- Rusya, Refti Toplam 80 keyl lazut (msr), 8000 pare portakal 40 pare cild-i bakar- Rusya, 17 kantar timur- ham- Rusya, Refti 20.5 kyye boyal iplik 126 kyye kendir Perakende zuhurat Toplam 2 denk mahlut eya, 35 kyye (...)5 10 tura sar sahtiyan, 8 tura sair sar sahtiyan 169 top sair kenik

419 kuru 9 ubat, yevm-i Denbe 16.5 75 63 70.5 225 kuru 10 ubat, yevm-i Seenbe 87.5 65.5 40 37.5 11.5 242 kuru 11 ubat, yevm-i eharenbe 126.5 47 116.5

Gnmzde orum iline bal ile. iri olmal: sar zambak kk unundan yaplan bir macun ki mcellitler ve pabuular tarafndan mukavva ve mein yaptrmakta ve sair ilerde kullanlr.

60

Karadenizin Gney Kesiminde ktisad Faaliyetler

Srmeneli Ahmed Darendeli6 brahim Aa Gmhneli Estanyus Trabzon Yani Trabzon Pir Trabzon Hafz Trabzon Kulmepareolu Erzincan Hseyin Hopeli (Hopal) Mehmed Balklardan perakende zuhurat Trabzon Mehmed
6

190 kyye pasdurma Toplam 3 top edna sevai, 4 top kutni-i Haleb, 4 top edna Diyarbekr () 10 kyye edna kirbas- Rize, 33 kyye ham kettan, 52 kyye sarmsak 12 top mcesseme-i skdar Perakende zuhurat Toplam 360 pare edna kee, 400 pare edna klah, 33 kyye yapa-y Anatoli 120 kyye pirin Ecnas keresteden perakende zuhurat Toplam 15 top mcesseme-i skdar 27 kantar timur- ham- Rusya, Refti 10 kyye harir-i ham- Rusya Toplam 172 kyye revgan- zeyt, 170 kyye zeytun, 400 kyye sisha

47 337 kuru 12 ubat, yevm-i Pencenbe 80 69 174 17 340 kuru 13 ubat, yevm-i Cuma 87 21.5 185.5 294 kuru 14 ubat, yevm-i enbe 224.5 40.5 30 30 325 kuru 15 ubat, yevm-i Yekenbe (Pazar) 200

Eskiden Sivasa, gnmzde ise Malatyaya bal ile.

61

Necmettin Aygn

Rizeli Hseyin Reis Hopeli Mehmed Trabzon Molla Ahmed Trabzon Cenaudolu Tirebolulu Karagz Ordulu Hseyin Reis Hopeli Ali Srmeneli Cafer Reis Atinal Osman Trabzon Kazzazolu Trabzon Paseryaolu Vapur yolcularndan perakende zuhurat Atinal Sleyman Trabzon Hac Hseyin Efendi Karahisarl Burika Trabzon Yahnikapanolu 62

163 keyl lazut, 28 kyye revgan- sade 80 pare yoran, 40 pare sair kenik 10 pare tehi (bo) sandk Perakende zuhurat Toplam 26 kyye harir-i ham- Rusya 800 kyye pirin 100 keyl lazut 48 kyye revgan- sade Toplam 20 kantar timur- ham- Rusya, Refti 168 kyye revgan- sade, 59 kyye asel, 54 kyye kavurma 6.5 top mcessem-i skdar, 4.5 top sair Yenikapu 116 kyye rite-i Karahisar, 40 top sair kenik Toplam 185 batman debba otu 55 kyye revgan- sade 120 kyye ab 6 denk mahlut eya Perakende zuhurat

126.5 32 13 23.5 395 kuru 16 ubat, yevm-i Denbe 78 118 70 24 290 kuru 17 ubat, yevm-i Seenbe 30 83 121 119 86 439 kuru 18 ubat, yevm-i eharenbe 80 27.5 15 200 35.5

Karadenizin Gney Kesiminde ktisad Faaliyetler

Toplam Trabzon Mustafa Aa Srmeneli Ali Trabzon Sava Trabzon Osman Aa Trabzon Hseyin Aa Rizeli Memi Gmhneli mer Aa Trabzon Hasan Karsl Ahmed Srmeneli Bali Elgl Hseyin Reis ve rfekasyla Rizeli Mehmed ve rfekasyla 40 kantar timur- ham- Rusya, Refti 96 kyye revgan- semek (balk ya), 1000 pare neat sucuu 133 top sair kenik 31.5 kyye nhas- kle (kle bakr), 200 top sair kenik, Refti Ecnas keresteden perakende zuhurat Toplam 58 kantar timur- ham- Rusya, Refti 55 kyye kendir, 900 kyye sirke 115 kyye barut- siyah 900 kyye soan, 150 kyye sarmsak Ecnas keresteden perakende zuhurat Toplam 620 kyye revgan- dnek7, 17 pare cild-i bakar- Anatoli 8 kantar timur- ham- Rusya, Refti 110 kyye pirin, 420 kyye koz helvas 9000 pare portakal Toplam
7

358 kuru 19 ubat, yevm-i Pencenbe 60 30 93.5 87 139.5 410 kuru 20 ubat, yevm-i Cuma 87 36 90 58.5 45.5 317 kuru 21 ubat, yevm-i enbe 350 12 86.5 43.5 492 kuru

Gvercin ya anlamnda kullanlm olmaldr.

63

Necmettin Aygn

Erzincan Halil Gmhneli mer Aa Elgl Sleyman Gmhneli Makariyos Rizeli Bekir Reis Giresun Mehmed Reis Trabzon Bilal Rizeli mer Reis ve rfekasyla Trabzon Mustafa Reis Trabzon Yarmkei Gmhneli Makariyos Tamzaral Hristo Srmeneli Ahmed Reis Trabzon Pooli 64

35 kantar timur- ham- Rusya. Refti 48 kyye barut- siyah 50 keyl lazut Ecnas keresteden perakende zuhurat Toplam 24 kantar timur- ham- Rusya, Refti 20 keyl lazut, 700 pare portakal 12 keyl evsat dakik (vasat un) 1455 kyye pirin, 300 deste edna kak Perakende zuhurat Toplam 120 keyl lazut (msr), 52 kyye revgan- sade 30 keyl evsat dakik, 200 kyye revgan- semek (balk ya) 60 kyye boyal iplik Perakende zuhurat Toplam 20 kantar timur- ham- Rusya, Refti 3 denk mahlut (trl, kark) eya 100 kyye rite-i Bykliman 20 kyye cild-i bakar- Rusya Perakende zuhurat

22 ubat, yevm-i Yekenbe 52.5 38 31 199 320.5 kuru 23 ubat, yevm-i Denbe 36 60.5 16 240 31 383.5 kuru 24 ubat, yevm-i Seenbe 108.5 104 118.5 23 354 kuru 25 ubat, yevm-i eharenbe 30 183.5 80 30 53

Karadenizin Gney Kesiminde ktisad Faaliyetler

Toplam Elgl Osman ve rfekasyla Trabzon mer Aa Trabzon Arapolu Gnye(li) Numan Aa Trabzon Temel Efendi Trabzon Artin Trabzon Kostant Trabzon Hac Mustafa Gmhneli mer Aa Trabzon smail Aa Rizeli Hac Hasan ve rfekasyla Tamarza(l) ehidbeyolu 100 kyye rite-i Bykliman, 584 kyye koz helvas, 28 keyl fasulye Yarm pare gngirde (...), 70 pare kafa gni, 20 tura kebir sar sahtiyan 515 batman bekmez, 48 kyye ip Toplam 500 kyye pirin, 199 kyye revgan- semek, 47 kyye kendir, 50 kyye bekmez 249 keyl lazut, 60 pare cild-i kei 180 pare cild-i bakar- Rusya, 13 pare cild-i camus- Rusya 42 tehi (bo) sandk, 170 kyye rahen-i (...), 28 kyye revgan- zeyt, 15 kantar fndk 10 pare dikilmi aba, 43 pare yoran, 76 keyl lazut 2 pare gngirde, 12 tura mein, 15 kantar timur- ham- Rusya, Refti Perakende zuhurat Toplam 20 tura kebir sar sahtiyan, 21 tura sair sar sahtiyan 302.5 kyye edna kirbas- Rize 5 denk mahlut eya

376.5 kuru 26 ubat, yevm-i Pencenbe 125 108.5 254.5 488 kuru 27 ubat, yevm-i Cuma 167 206.5 309 316 267 178 38.5 1482 kuru 28 ubat, yevm-i enbe 102.5 1000 325.5

65

Necmettin Aygn

Atinal Mehmed Reis Gmhneli Ohanis -

5000 pare teat/neat sucuu, 12 kyye peynir, 80 kyye kestane 392 kle nhas Perakende zuhurat Toplam Yekn

58 520 16.5 2022.5 kuru 13.114 kuru

66

Karadenizin Gney Kesiminde ktisad Faaliyetler

Gmrk-i Mezbur Merbutatndan Olan Gmrkler le Kantar Hslatlarnn Mah- Mezbure Mahsuben8 Zikr-i ti Keyfiyyet ve Mikdar Hslat- Gmrk-i Merbutat Trabzon kantar hslat Pulathne9 gmr maa kantar hslat Rize gmr ve merbut bulunan Mapavli10 iskelesi rsumu Of gmr hslat Srmene gmr hslat 300 234 1324.5 210 75 2183.5 kuru 15.297.5 7017.5 8280 kuru 1ubat, yevm-i Yekenbe (Pazar) 32 6 290.5 328.5 kuru 2 ubat, yevm-i Denbe

Yekn (Masraflar)11 (Kalan) Samsun Emtia Gmr Hslat Zileli Osman Kprl Mahmud Aa Tokatl Halla 40 batman leblebi 4 kantar fndk, Refti 17 batman beyaz bez, 8 batman hamhalat Toplam
8 9

ubat ayna mahsuben. Akaabat nahiyesinin merkezi. 10 Mapavli; Mapavri: gnmzde Rizenin ayeli ilesi. 11 Bu ksmda gmrk gelirlerinden gmrk alanlar ve baz devlet hizmetlerine karlk olarak yaplan demeler yer almaktadr.

67

Necmettin Aygn

Trabzon Aa Canikli Ahmed Rusyalu Mihail Trabzon Aziz Hafz Trabzon Tufan Reis Kaysereli Harlebne Kaysereli Iyan Zimm Canikli mer Kaysereli Sehak Zileli Hseyin Kayserili Vasil Amasyal Mehmed Tirebolulu mer Samsunlu Mustafa

6 tura kvsele (ksele) 16 batman pirin 251 pare dilk, 200 pare sansar, 8 pare kunduz, 60 kyye soan tohumu 14.5 batman geros/gerus bezi12 30 kyye rite-i penbe (pamuk iplii) Toplam 15 kyye hamhalat, 20 kyye beyaz bez 40 kyye beyaz bez 14 batman pirin 26 kantar timur- ham- Rusya, 34 kantar fndk, Refti Toplam 61 batman leblebi, 12 kantar timur- ham- Rusya, Refti 36 kyye beyaz bez 50 kyye sucuk Toplam 6 kyye ham halat, 6 kyye beyaz bez, 8 kyye rite-i penbe, Refti 80 kantar timur- ham- Rusya, Refti Toplam

108 8 68 152 31.5 367.5 kuru 3 ubat, yevm-i Seenbe 50 52 7 90 199 kuru 4 ubat, yevm-i eharenbe 55 47 12 114 kuru 5 ubat, yevm-i Pencenbe 14 120 134 kuru

12

Gerus, kelimesi kesin olmamakla birlikte, XIV. yzyl sonlarnda spanyadan g eden Yahudiler ile alkal olmal.

68

Karadenizin Gney Kesiminde ktisad Faaliyetler

Havzal Mehmed Seyit Mehmed Ldikli Emrah Trabzon Aziz Hafz Trabzon Pir Usta Kprl Hasan Trabzon Hac Mahmud Canikli Mehmed Trabzon Osman Rusyalu Mihail Trabzon sa Aa Trabzon Mehmed Zileli brahim Osman Efendi Canikli mer

84 kyye bekmez 68 kyye helva 4 kantar fndk, Refti 33 kantar palamut13, Refti 9 batman geros/gerus bezi Toplam 4 kantar timur- ham- Rusya, Refti 15 batman hamhalat, 17 batman beyaz bez 12 batman pirin Toplam 28 batman beyaz geros/gerus (bezi) 352 pare dilk, 62 pare sansar 16 tura kvsele 26 batman geros/gerus bezi Toplam 68 batman leblebi, 6 kantar timur- ham- Rusya 7 kantar timur- ham- Rusya 30 batman pirin Toplam

6 ubat, yevm-i Cuma 15 8.5 6 33 94.5 157 kuru 7 ubat, yevm-i enbe 6 388.5 6 400.5 kuru 8 ubat, yevm-i Yekenbe 294 51 288 273 906 kuru 9 ubat, yevm-i Denbe 51 10.5 15 76.5 kuru

13

Ham derinin terbiyesinde kullanlrd.

69

Necmettin Aygn

Kaysereli Kirkor Kaysereli Vasil Kastamon Sani Efendi Yorgi

40 batman beyaz bez, 18 kyye boyal (iplik) 31 kyye beyaz bez, 18 kyye boyal (iplik) 8 ift harar (byk kl uval) Toplam 119 top beyaz bez, 24 kyye yapa Toplam

Kaysereli Sehak Sehak Kprl Hacolu Canikli Ahmed Ldikli Ahmed Zileli Mehmed Tokatl Hallaolu Ldikli Receb Tirebolulu Osman Tokatl Hallaolu
70

32 batman ham halat 24 batman beyaz bez Toplam 90 kyye bekmez 10 batman pirin 2 kantar timur- ham- Rusya, Refti 80 batman bekmez Toplam 22 keyl nohut, 150 batman leblebi 2.5 kantar timur- ham- Rusya, Refti 30 kyye sarmsak, Refti Toplam 7.5 batman hamhalat

10 ubat, yevm-i Seenbe 83.5 71.5 8 163 kuru 11 ubat, yevm-i eharenbe 231 231 kuru 12 ubat, yevm-i Pencenbe 448 252 700 kuru 13 ubat, yevm-i Cuma 8 5 3 77 93 kuru 14 ubat, yevm-i enbe 168 3.5 3.5 175 kuru 15 ubat, yevm-i Yekenbe 105

Karadenizin Gney Kesiminde ktisad Faaliyetler

Samsunlu Hasan Samsunlu Mustafa Trabzon Osman Trabzon Mehmed Kprl Hacolu Ahmed Canikli Mehmed Kaysere(li) Birehos Mehmed nyeli Sani Efendi

64 kyye helva, 14 batman pirin 12 kantar palamut 6 tura kvsele Toplam 17 batman geros/gerus bezi 5 kantar timur- ham- Rusya, Refti 8 kantar timur- ham- Rusya, Refti Toplam 70 kyye kendir tohumu 40 kyye beyaz bez, 16 kyye boyal (iplik) 9 kantar timur- ham- Rusya, Refti 1170 kyye revgan- donek (?) Toplam

15 48 108 276 kuru 16 ubat, yevm-i Denbe 178.5 7.5 12 198 kuru 17 ubat, yevm-i Seenbe (Sal) 3.5 80.5 13.5 556 653.5 kuru 18 ubat, yevm-i eharenbe 17 54.5 71.5 kuru 19 ubat, yevm-i Pencenbe 578 200 5 783 kuru

Ldikli Mehmed Kaysereli Vasil Zileli Hseyin Zileli Hseyin Canikli Osman

4 kantar timur- ham- Rusya, 14 batman leblebi 42 kyye beyaz bez Toplam 81 pare cild-i camus 28 pare cild-i camus 39 kyye helva Toplam

71

Necmettin Aygn

Mkrdi Kprl Mehmed Hafz Kaysereli Bedros Manok Gmhneli Sleyman Zileli mam Kaysere(li) Karagz Tirebolulu smail Trabzon Emin Efendi Srmeneli Hac Salih Trabzon Emin Efendi Tokatl Hallaolu Trabzon Mehmed Ldikli Ali Zileli Hseyin Canikli Mehmed Hac Mehmed

7 kantar timur- ham- Rusya, Refti 186 pare semer keesi 62 kyye beyaz bez, 18 kyye hamhalat 10 kantar timur- ham- Rusya, Refti Toplam 40 kyye beyaz bez, 3 kyye boyal (iplik) 14 batman leblebi, 6.5 kantar timur- ham- Rusya 8 kyye hamhalat, 13 kyye beyaz bez 150 kyye rite-i penbe 90 kyye rite-i penbe, 71 kyye beyaz bez 19 kyye rite-i penbe, 6 kyye beyaz (bez) ve boyal (iplik) Toplam 33 batman geros/gerus bezi 20 batman beyaz bez, 8 batman hamhalat, 150 Tosya kua 70 kyye harir-i ham (ham ipek) Toplam 6 top bez 84 kyye bekmez, 50 batman leblebi, 36 kyye beyaz bez, 13 kantar timur- ham- Rusya 12 batman pirin 20 yk kendir tohumu

20 ubat, yevm-i Cuma 10.5 75 111.5 15 212 kuru 21 ubat, yevm-i enbe 56 19 41 150 277 38 581 kuru 22 ubat, yevm-i Yekenbe 345 592 210 1147 kuru 23 ubat, yevm-i Denbe 7.5 109.5 6 117

72

Karadenizin Gney Kesiminde ktisad Faaliyetler

Toplam Ahmed Aa Halil Zileli Mehmed Zileli brahim Mehmed Ali Ldikli Receb Amasyal Yorgi Samsunlu Halil Ordulu mer Yorgi (Amasyal) Vasil (Kayserili) Samsunlu Seyyid 17 pare cild-i camus 56 batman uran Toplam 150 kyye bekmez, 40 kyye asel (bal) 40 batman leblebi, (...) kantar timur- ham- Rusya 100 kyye tarhana, 250 kyye bekmez Toplam 2.5 kantar timur- ham- Rusya, Refti 3.5 kantar timur- ham- Rusya, Refti 150 kyye zeytun Toplam 14 batman pirin 16 pare cild-i bakar 40 kantar timur- ham- Rusya, Refti 5 kantar timur- ham- Rusya, Refti 160 kyye helva Toplam Yekn

240 kuru 24 ubat, yevm-i Seenbe 90 72 162 kuru 25 ubat, yevm-i eharenbe 26 ubat, yevm-i Pencenbe 35 34 50 119 kuru 27 ubat, yevm-i Cuma 3.5 5.5 19.5 28.5 kuru 28 ubat, yevm-i enbe 7 28.5 60 7.5 20 123 kuru 8639.5 kuru
73

Necmettin Aygn

Samsun Gmr Mlhakatndan nye ve Ordu ve Tevabii Gmrklerinin Hslat nye gmr hslat Fatsa gmr hslat Ordu gmr hslat Bulancak iskelesi hslat (Masraflar) (Kalan) 317 317 356 133 1001 kuru 9640.514 kuru 1900 kuru 7740.5 kuru

14

Belgede 19640.5 kuru olarak yazlmtr.

74

Karadenizin Gney Kesiminde ktisad Faaliyetler

KAYNAKA Babakanlk Osmanl Arivi Ba Muhasebe Defterleri Trabzon Gmr (BOA. D.BM. TZG), Belge No 17229. AYGN, Necmettin, Kafkasyada Rus-Osmanl Mcadelesi ve Kars Dolaylarnda Snr hllleri, Cumhuriyet Tarihi Aratrmalar Dergisi (Hacettepe niversitesi), 3/6, Ankara 2007, 89-111. AYGN, Necmettin, XIX. Yzyln Ortalarnda Trabzonda Sosyal Ve ktisadi Yap, Karadeniz Aratrmalar, Cilt 5/17, orum 2008, 75-111. AYGN, Necmettin, Onsekizinci Yzylda Trabzonda Ticaret, stanbul 2005. BERL, Mehmet, Tokat Bakr Kalhnesinin Ynetimi (1793-1853), Frat niversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, C.14/1, Elaz 2004, 229-258. BERL, Mehmet, Tokat (1771-1853), Tokat 2005. BIJIKYAN, P. Minas, Pontos Tarihi (ev. H. D. Andreasyan), stanbul 1998. BLC, Faruk, XIX. Yzyln Banda Trabzondaki Fransz Konsolosluu: Parisin Asya Kaps, Karadeniz ncelemeleri Dergisi, 3, Trabzon 2007, 35-47. ALAYAN, K. Tuncer, ngiliz Konsolosluk Raporlarna Gre 1841 Ylnda Samsun Ve evresinde Ticaret, Gemiten Gelecee Samsun Sempozyumu (4-6 Mays 2006), Samsun 2006, 283-298. ALAYAN, K. Tuncer, ngiliz Konsolosluk Raporlarna Gre Amasya Ve evresinde Ticaret, I. Amasya Aratrmalar Sempozyumu (Amasya 2007), I. Kitap, Amasya 2008, 313-325. EKNC, lhan, XIX. Yzyln Sonlarnda Ordu Kazasnda Mslim-Gayrimslim Nfusu ve likileri, Karadeniz ncelemeleri Dergisi, I, Trabzon 2006, 55-88. ERKAN, mit, 1509 Nolu (H.1330-32, M.1911-13) eriyye Sicili Inda Rizede ktisad Hayat, http://umiterkan.blogcu.com/1509-no-lu-rize-ser-iyye-siciliisiginda-rize-de-sosyal-hayat-2_17819861.html. ERSOY, Osman, Bir ngiliz Konsolosunun 1846 Ylnda Erzurumdan Karsa Seyahati,Tarih Aratrmalar Dergisi (Ankara niversitesi), C.2/2, Ankara 1964, 237-249. GEN, Mehmet, 17-19. Yzyllarda Sanayi Ve Ticaret Merkezi Olarak Tokat, Trk Tarihinde ve Kltrnde Tokat Sempozyumu, (2-6 Temmuz 1986), Ankara 1987, 145-169. Giresun Kent Kltr, Giresun Belediyesi Yaynlar, Ankara 2008. HALAOLU, Ahmet, ngiliz Konsolosu Longwortha Gre Trabzon Vilayeti (1892-1898), Belleten, Say 250, Ankara 2004, 881-909. Hicri 1319 (M.1901) Tarihli Trabzon Vilyeti Salnmesi, Trabzon Vilyet Matbaas, (t.y.). ISSAWI, Charles, The Tabriz-Trabzon Trade, 1830-1900: Rise and Decline of a Route, International Journal Middle East Studies, Cambridge 1970, 18-27. NALCIK Halil, Trkiye Tekstil Tarihi zerine Aratrmalar, stanbul 2008. Joseph de Tournefort, Tournefort Seyahatnmesi (ev. Ali Berktay), stanbul 2005. KARPAT, Kemal, 1880de Kayseri Sancann Sosyal, Ekonomik ve dar Durumu: ngilterenin Anadolu Konsolos Yardmcs Lieutenant Ferdinant Bennetin Raporu (Ekim 1880), Belleten, C.LXII, Ankara 1998, 881-911. KOCABAOLU, Uygur, Majestelerinin Konsoloslar, stanbul 2004.

75

Necmettin Aygn

KORKMAZ, erife, orum Tarihi Kaynaklarndan Temettuat Defteri, Uluslararas Osmanldan Cumhuriyete orum Sempozyumu (23-25 Kasm 2007), C.I, orum 2008, 71-92. ORTAYLI, lber, 19. Yzylda Trabzon Vilayeti ve Giresun zerine Gzlemler, Bir Tutkudur Trabzon, stanbul 1997, 262-280. ORTAYLI, lber, Osmanlda Deiim ve Anayasal Rejim Sorunu (Makaleler), stanbul 2008. NSOY, Rfat, Osmanl Borlar 1854-1914, Ankara 1999. PAMUK, evket, Osmanldan Cumhuriyete Kreselleme, ktisat Politikalar ve Byme, stanbul 2008. QUATAERT, Donalt, Osmanl malat Sektr (ev. Tansel Gney), stanbul 1999. AHN, lhan-Emecen, Feridun, Amasya, DVA, C.3, stanbul 1991, 1-4. EN, mer, mparatorluu Kurtarmak, stanbul 2008. YILMAZ, Ali, Osmanldan Gnmze orumda Sanayi, Uluslararas Osmanldan Cumhuriyete orum Sempozyumu, C.III, orum 2008, 1653-1666. YOLALICI, M. Emin, XIX. Yzylda Canik (Samsun) Sancann Sosyal ve Ekonomik Yaps, Ankara 1998. ZEHROLU, Ahmet Mican, Antik alarda Dou Karadeniz, stanbul 2000.

76