Czstka O-mj-Boe.

Piotr Pastusiak

Jak wiadomo pusta przestrze kosmiczna wypeniona jest ogromn liczb wysokoenerge-
tycznych czstek, zwykle fotonw, neutrin, elektronw i protonw, ktre nieustannie bombarduj
grne warstwy atmosfery. Znaczca cz tych czstek pochodzi ze Soca i jest skadnikiem wiatru
sonecznego, ktry jest nieustajco emitowany przez nasz gwiazd. W skad wiatru sonecznego
wchodz przede wszystkim elektrony o energii 500eV oraz protony o energiach rzdu 1GeV. Nat-
enie wiatru sonecznego jest zmienne i jest funkcj 11-sto letniej cyklicznej zmiennoci aktywnoci
Soca. W okresach maksimum aktywnoci sonecznej strumie wiatru sonecznego jest wikszy ni
w okresach spokoju. Jako ciekawostk mona przytoczy fakt, e rednio Soce traci milion ton
swojej masy na sekund w wyniku emisji wiatru sonecznego oraz to, e prdko czstek wynosi od
200 do 900 km/s. Wiatr soneczny jest szczeglnie grony podczas koronalnych wyrzutw masy
(CME) skierowanych w kierunku naszej planety, kiedy to wybuchy na powierzchni Soca wyrzucaj
strumie wysokoenergetycznych elektronw i protonw w przestrze midzyplanetarn. Zjawiska te
s niebezpieczne. Mog wywoywa awari systemw cznoci, systemw energetycznych oraz mie
niekorzystny wpyw na organizmy ywe . Na szczcie Ziemia chroniona jest tarcz pola magnetycz-
nego i wikszo czstek nie dociera do powierzchni ale jest kierowana na obszary podbiegunowe
gdzie wywouj zjawisko zorzy polarnej. Niemniej konieczne jest cige monitorowanie aktywnoci
sonecznej zwaszcza, gdy na orbicie znajduj si astronauci, dla ktrych konsekwencje wywoane
wiatrem sonecznym mog by niebezpieczne.

Koronalny wyrzut masy z 31 sierpnia 2012 roku.
(NASA Goddard Space Flight Center)

Zorza polarna obserwowana w Norwegii. Kolory zorzy s wynikiem oddziaywania wysoko energetycznych protonw z
atomami tlenu i azotu w grnych warstwach atmosfery. (fot. Tiina Trmnen)

Wiatr soneczny nie jest jednak jedynym
zjawiskiem przykuwajcym uwag naukow-
cw. Okazuje si, e oprcz czsteczek po-
chodzcych ze Soca, Ziemia jest bombar-
dowana strumieniem czstek bardzo i ultra
wysokich energii (VHE i UHE). Czstki te
nazywamy promieniowaniem kosmicznym,
z cilej pierwotnym promieniowaniem ko-
smicznym (PK). W jego skad wchodz pro-
tony, czstki alfa, jdra innych lekkich pier-
wiastkw oraz bardzo niewielka ilo jder
pierwiastkw o rednich masach; obserwuje
si take pierwotne elektrony, fotony i zni-
kom ilo czstek neutralnych. Ich energia
w porwnaniu z wiatrem sonecznym jest
olbrzymia i jest rzdu 1-10
12
GeV. Ze
wzgldu na tak du energi rdem tych czstek nie moe by Soce. Spekuluje si, e rdem
promieniowania UHE s aktywne jdra galaktyk i kwazarw, wybuch super i hipernowych czy roz-
byski gamma (GRB). Du rol w ich pochodzeniu moe mie mechanizm Fermiego w falach ude-
rzeniowych po wybuchach supernowych. Jednak na chwil obecn geneza PK nie jest w peni znana.
Pierwotne promieniowanie kosmiczne nie jest rejestrowane bezporednio. Rejestrowane s jego efekty
Galaktyka Centaurus A jest jednym z moliwych rde PK.
(fot. ESA)
oddziaywania z atomami zawartymi w atmosferze. Wysokoenergetyczna czstka PK zderzajc si z
atomem powoduje powstanie innych czstek gwnie neutronw, mionw, pionw, neutrin i par e
-
-
e
+
- tworzcych w atmosferze tak zwany pk atmos-
feryczny, ktrego czsteczki docierajce na po-
wierzchni mog by rejestrowane i poddawane
analizie.
Co ma wsplnego tytu artykuu z promieniowaniem
kosmicznym? Ot mianem czstki O-mj-Boe
zostaa okrelona czsteczka UHE o najwikszej do
tej pory zarejestrowanej energii. Czsteczka ta, naj-
prawdopodobniej bdca protonem, zostaa zareje-
strowana 15 padziernika 1991 roku przez obserwa-
torium promieniowania kosmicznego Flys Eyes II
zlokalizowany niedaleko Salt Lake City. Jej energia
wynosia
1

co
w skali subatomowej jest energi gigantyczn. Dla
porwnania najwikszy akcelerator z jakiego mo-
emy obecnie korzysta LHC w CERN pozwala na
rozpdzenie czstki do energii 7TeV (1J), czyli 10
milionw razy mniejszej. Korzystajc z tych danych obliczmy prdko z jak poruszaa si ta czst-
ka. Energia czstki dana jest wzorem:

Wzr ten moemy atwo zapisa jako:

0
2
1
m
m
|
=

W celu obliczenia wystarczy przeksztaci ten wzr do postaci:
2
0
1
m
m
|
| |
=
|
\ .



1
Physical Review Letters, 22 November 1993

Korzystajc z danych
2
0
938, 27 / m MeV c = oraz
14 2
3, 2 10 / m MeV c = dostajemy
2

0.9999999999999999999999957 | =
Oznacza to, e czstka O-mj-Boe poruszaa si z prdkoci 99,99999999999999999999957 pro-
centa prdkoci wiata. Relatywistyczna masa tej czsteczki, cho bya protonem wynosia, jak atwo
obliczy:
16 13
2
5, 7 10 10
E
m kg g
c

= = ~
Oznacza to, e relatywistyczna masa protonu UHE bya porwnywalna z mas najmniejszej znanej
bakterii Prochlorococcus
3
. Ciekawe jest te rozwaenie relatywistycznego spowolnienia czasu. Czas
wasny protonu (w ukadzie jego spoczynku) pynie o czynnik
2
1
1

|
=

wolniej ni dla obserwa-

tora zewntrznego. Dla naszej czstki spowolnienie czasu wzrasta o warto
11
3,41 10 = oznacza
to, e jeeli podrowalibymy razem z protonem to jedna nasza sekunda odpowiadaaby okoo 11000
lat dla obserwatora na Ziemi.

Czy czstki pokroju protonu O-mj-Boe s ewenementem? Naukowcy twierdz, e nie i ta-
kich a by moe i bardziej energetycznych czstek jest duo tylko nie wszystkie trafiaj w Ziemi czy
s rejestrowane. Udao si te zaobserwowa czstk o energii ok. 20J. Oznacza to, e konieczne jest
wzmoenie bada nad PK UHE poprzez rozbudow detektorw. Poznanie tych czstek bliej przy-
czyni si niewtpliwie do poznania mechanizmw rzdzcych we Wszechwiecie.

2
Precyzyjne obliczenia wykonano na stronie WolframAlpha (http://www.wolframalpha.com)
3
Prochlorococcus, http://en.wikipedia.org/wiki/Prochlorococcus, 2014-02-14