Fikret auevi Ekonomski fakultet Sarajevo

Izvorni nauni lanak UDK: 339.7 Primljeno: 22. 10. 2004.

FINANSIJSKA GLOBALIZACIJA I EKONOMSKI SUVERENITET

Financial Globalisation and Economic Sovereignty

ABSTRACT A number of very significant changes took place in the international financial system at the beginning of the 1970s, as a result of changes in the relations of economic power between the most developed countries in the world. A number of new financial instruments appeared in response to the new conditions on the international currency and financial markets, with far-reaching implications for the efficiency of national economic policy, in particular on the three main segments monetary, fiscal, and exchange rate policy. The process of financial liberalization began in the late sixties and early seventies and became a dominant characteristic of the final two decades of last century. The essence of financial liberalization is the elimination of the states influence on the extension of credit, interest rates, bank-ownership, and the free movement of international capital. In the process of financial liberalization, countries with developed market structures and powerful financial institutions were at a great advantage over countries whose financial sector was poorly or under-developed. As a result of their very different starting positions, the process of financial liberalization during the last two decades led to a doubling of the gap between the richest and the poorest countries. Two decades ago, the richest five countries in the world were 128 times richer than the five poorest countries. During those two decades, this became 249 times richer. A change in business philosophy and the mission and goals of companies could well have a progressive, development impact, with a view to reducing the wealth gap, particularly in regions and countries sidelined as regards development until now. Nevertheless, international economic and financial groups and institutional capacitybuilding in national governments, including the ability to carry out an efficient macroeconomic policy, will continue to have a vital role to play in stimulating development and reducing these enormous disparities. KEY WORDS financial liberalisation, international capital flows, developed countries, developing countries, economic policy, economic growth, economic sovereignty APSTRAKT Poetkom sedamdesetih godina dvadesetog vijeka u meunarodnom finansijskom sistemu dogodile su se veoma znaajne promjene, izazvane promjenama odnosa ekonomske moi najrazvijenijih zemalja svijeta. Kao reakcija na novonastale uslove na meunarodnim deviznim i finansijskim tritima pojavili su se brojni, do tada nepoznati,

72

SOCIOLOGIJA, Vol. XLVI (2004), N 1

finansijski instrumenti, ija je pojava imala dalekosean uticaj na efikasnost ekonomskih politika zemalja, a posebno na tri njena najznaajnija segmenta - monetarnu i fiskalnu politiku, kao i na politiku deviznog kursa. Proces finansijske liberalizacije zapoet je kasnih ezdesetih i poetkom sedamdesetih godina, a postao je jedno od dominantnih obiljeja posljednjih dviju decenija prolog vijeka. Sutina finansijske liberalizacije je eliminacija uticaja drave na usmjeravanje kredita, kamatne stope, vlasnitvo banaka i na slobodu kretanja meunarodnog kapitala. U procesu finansijske liberalizacije zemlje sa razvijenim trinim strukturama i monim finansijskim institucijama imale su velike prednosti u odnosu na zemlje sa nedovoljno razvijenim ili nerazvijenim finansijskim sektorom. Kao posljedica velikih razlika u polaznim pozicijama, proces finansijske liberalizacije u prethodne dvije decenije rezultirao je udvostruavanjem razlika izmeu najbogatijih i najsiromanijih. Nivo bogatstva najbogatijih pet zemalja u svijetu prije dvije decenije bio je za 128 puta vei od pet najsiromanijih zemalja. Nakon dvije decenije razlika je uveana na 249 puta. Stoga bi, u cilju smanjivanja razlika nivoa bogatstva, izmjena poslovne filozofije, misije i ciljnih funkcija kompanija mogla djelovati promotivno i razvojno, posebno za svjetske regione i drave koje su ostale po strani dosadanjeg razvoja. Meutim, uloga meunarodnih ekonomskih i finansijskih grupacija, kao i snaenja institucionalnih kapaciteta vlada zemalja za podsticanje razvoja i smanjivanje velikih razlika u svijetu ostae nezamjenjiva. KLJUNE RIJEI finansijska liberalizacija, meunarodni tokovi kapitala, razvijene zemlje, zemlje u razvoju, ekonomska politika, ekonomski rast, ekonomski suverenitet

1. Finansijska liberalizacija, globalizacija i efekti

Poetkom sedamdesetih godina dvadesetog vijeka u meunarodnom finansijskom sistemu dogodile su se veoma znaajne promjene, izazvane promjenama odnosa ekonomske moi najrazvijenijih zemalja svijeta. Proglaavanjem inkonvertibilnosti dolara u zlato svjetske valute su i definitivno izgubile do tada formalno pokrie vrijednosti valuta u plemenitom metalu. Kao reakcija na novonastale uslove na meunarodnim deviznim i finansijskim tritima pojavili su se brojni, do tada nepoznati, finansijski instrumenti, ija je pojava imala dalekosean uticaj na efikasnost ekonomskih politika zemalja, a posebno na tri njena najznaajnija segmenta - monetarnu i fiskalnu politiku, kao i na politiku deviznog kursa. U sutini, ovakav razvoj dogaaja predstavlja svojevrsnu borbu izmeu najmonijih finansijskih korporacija, sa visokim stepenom slobode u kreiranju poslovne politike i dogaaja u svjetskoj ekonomiji, sa jedne strane, i pokuaja dravnih vlada da aktivno utiu na smjer poslovnog ciklusa, odnosno da usmjeravaju ekonomski razvoj, sa druge strane. Proces finansijske liberalizacije zapoet je kasnih ezdesetih i poetkom sedamdesetih godina, a postao je jedno od dominantnih obiljeja posljednjih dviju decenija prolog vijeka. Sutina finansijske liberalizacije je eliminacija uticaja drave na usmjeravanje kredita, kamatne stope, vlasnitvo banaka i na slobodu

Fikret auevi: Finansijska globalizacija i ekonomski suverenitet

73

kretanja meunarodnog kapitala. U ekonomskoj literaturi rasprava o efektima finansijske liberalizacije uslijedila je nakon publikovanja radova Ronalda McKinnona (1973) i Edwarda Shawa (1973). Dvojica autora su u svojim radovima dokazivali tezu o tetnom uticaju uplitanja drave na odreivanje uslova ponude i tranje na finansijskim tritima. Osnovna teza McKinnona i Shawa bila je da ekonomija u kojoj drava neposredno utie na usmjeravanje kredita i limitira kamatne stope na depozite ima za nunu posljedicu pad tednje, pad investicija i neefikasnu distribuciju finansijskih sredstava. Iz ovih teza slijedila je i teza o suboptimalnom ekonomskom ponaanju na makroekonomskom nivou, uz umanjivanje razvojnih mogunosti. Finansijske sisteme koje karakterie dominantna pozicija drave autori su nazvali finansijski represiranim sistemima. Finansijska liberalizacija stvara brojne prednosti, koje su, meutim, prvenstveno dostupne ve pripremljenim akterima za operacije na globalnim tritima. Sa stanovita dunika globalna finansijska trita nude mnogo vei broj mogunosti koritenja tednje ostvarene u drugim zemljama/regijama po niim trokovima. U poreenju sa zaduivanjem na lokalnom tritu dunici imaju znatno vei broj mogunosti koritenja velikog broja finansijskih instrumenata na meunarodnim tritima, uz istovremene mogunosti osiguravanja finansijskih transakcija koritenjem derivativnih instrumenata.1 Finansijska globalizacija, posredno, moe dovesti do unapreivanja finansijskog sistema u zemlji dunika, budui da se lokalne finansijske institucije suoavaju sa inostranom konkurencijom, poveavajui nivo znanja, sniavajui trokove i koristei naprednije tehnologije. Sa stanovita tedia, finansijskih investitora i zajmodavaca finansijska globalizacija omoguava, takoe, iri izbor ulaganja u veliki broj finansijskih instrumenata sa disperziranijom strukturom prinosa i rizika, to omoguava efikasnije strukturiranje portfolija uz poveanje prinosa i smanjivanje rizika. Meutim, ovaj proces zapoet je sa bitno razliitih polaznih pozicija zemalja u razliitim svjetskim regionima. Navedene prednosti i mogunosti prvenstveno stoje na raspolaganju akterima na lokalnim i globalnim tritima kapitala koji imaju informacione prednosti, kao i prednosti u raspoloivim finansijskim sredstvima. Kompanije, kao potencijalni dunici, mogu ostvariti koristi pribavljanja dodatnih finansijskih sredstava za investiciona ulaganja na globalnim finansijskim tritima ako postanu svjetske klase. Da bi ostvarile taj cilj, prethodno je potrebno stvoriti finansijske, kadrovske i materijalne preduslove. Zemlje sa ve razvijenim trinim strukturama i monim finansijskim institucijama imaju velike prednosti u odnosu na zemlje koje nemaju razvijena finansijska trita i finansijski sektor. Upravo zbog velikih razlika u polaznim pozicijama, proces finansijske liberalizacije u prethodne dvije decenije imao je za posljedicu udvostruavanje

Najznaajniji derivativni instrumenti na finansijskim tritima su terminski ugovori, opcije i swapugovori.

74

SOCIOLOGIJA, Vol. XLVI (2004), N 1

razlika izmeu najbogatijih i najsiromanijih. Nivo blagostanja najbogatijiih pet zemalja u svijetu prije dvije decenije bio je za 128 puta vei od pet najsiromanijih zemalja. Nakon dvije decenije razlika je uveana na 249 puta.2 Najvee uspjehe u smanjivanju razlika nivoa blagostanja imale su one zemlje u razvoju koje su u prethodnom periodu zadrale instrumente kontrole meunarodnih tokova kapitala i postepenog provoenja finansijske liberalizacije ili su u periodu ezdesetih i sedamdesetih godina prolog vijeka ve stvorile institucije i mehanizme za efikasnu kontrolu ovog procesa. U izvanrednoj analizi meuzavisnosti i tokova kapitala na globalnim tritima, te njihovih krajnjih efekata na ekonomije u periodu globalizacije svjetskih finansijskih trita u doba zlatnog standarda (1870-1913) u poreenju sa globalnim tokovima kapitala u posljednje tri decenije (1970-2000), Maurice Obstfeld i Alan Taylor (2002) su, testirajui rezultate tokova kapitala u vremenskim serijama, otkrili da su meunarodni tokovi kapitala u doba zlatnog standarda bili znatno vie usmjereni na stvaranje uslova za razvoj nerazvijenih zemalja nego to su to u posljednje tri decenije. Rezultati testiranja efekata meunarodnih tokova kapitala u posljednje tri decenije, obiljeene finansijskom liberalizacijom, pokazuju da je najvei iznos finansijskih transakcija usmjeren na relaciji bogati-bogati i da se najvei iznosi tokova kapitala koriste u svrhu osiguravanja najjaih transaktora, odnosno hedevanja: "Tako za sve sugestije koje smo davali za tip globalnog trita kapitala prije 1914. godine, sada postoji jedna glavna kvalitativna razlika izmeu tog doba i dananjeg doba. Dananja distribucija strane aktive se mnogo vie odnosi na swapovanje aktive od strane bogatih zemalja - diverzifikaciju - nego to se formiranje stranih aktiva odnosi na akumuliranje velikih jednosmjernih pozicija - to predstavlja kritinu komponentu razvojnih procesa u siromanijim zemljama prema standardnom tretmanu u udbenicima. Prema tome, formiranje portfolija stranih aktiva od strane bogatih zemalja mnogo se vie odnosi na operacije osiguravanja (heding) i smanjivanje rizika nego to se odnosi na dugorono finansiranje i intermedijaciju izmeu tedia i investitora razliitih zemalja. U ovom posljednjem smislu, nismo se nikada pribliili situaciji kakva je vladala u periodu prije 1914.

Podaci o kvantitativnim razlikama preuzeti su iz doktorske disertacije F. auevia, Finansijska deregulacija, globalizacija i efikasnost mjera ekonomske politike, Ekonomski fakultet Univerziteta u Sarajevu, septembar 2002. Analizu nivoa razvoja autor je obavio za periode 1980-1998. (period analiziran u doktoratu), te 1980-1990. i 1990-2001. Izvori podataka o bruto domaem proizvodu (BDP) bile su publikacije Svjetske banke: World Development Indicators i World Development Report - izdanja za 1989, 1990, te 2001, 2002. i 2003. godinu. Takoer, podatke o broju stanovnika za analizirane zemlje koristio sam iz istih izvora. Za potrebe ove analize, F. auevi je konstruisao Koeficijent bogatstva (blagostanja) kao odnos uea BDP jedne zemlje u svjetskom BDP, prema odnosu uea stanovnitva te zemlje u ukupnom svjetskom stanovnitvu. Razlike u koeficijentima priloene su u dodatku ovom radu.

Fikret auevi: Finansijska globalizacija i ekonomski suverenitet

75

kada je zemlja kreditor poput Britanije mogla godinama odravati i zadovoljavati akumulaciju ukupne aktive sa ueem strane aktive od priblino polovinu, ili kada je dunik poput Argentine mogao, slino, godinama generirati polovinu svojih izvora kapitala od stranaca. Umjesto toga, danas e akumulacija neto bogatstva jedne zemlje zavisiti prije od domaih nego od inostranih uslova finansiranja". Obstfeld, Maurice, Alan M. Taylor (2002:58) Ovaj posljednji zakljuak, da e finansiranje razvoja u nekoj zemlji prije svega zavisiti od uslova na domaim tritima za razliku od inostranih trita, predstavlja rezultat analize Feldsteina i Horioke u radu objavljenom jo 1980. godine. Nalazi ovih istraivanja, u stvari, predstavljaju ispravnu predikciju onoga to je slijedilo u naredne dvije decenije, dakle u periodu 1980-2000. godina. Ovi zakljuci, uporedo sa prethodnim navodima iz studije Obstfelda i Taylora, koji govore o operacijama hedinga i smanjivanja rizika kao primarnom motivu formiranja inostranih aktiva, predstavljaju znaajan dokaz osnovnih motiva meunarodnog kretanja kapitala, dovodei u pitanje poeljnost promptnog usvajanja pravila pune otvorenosti rauna kapitalnih transakcija.3 Obstfeld i Taylor, u zakljuku svog istraivanja, istiu sljedee temeljne nalaze: "Jedan interesantan nalaz, u uskoj vezi sa prethodnim (struktura aktive i pasive zemalja - op. F. .), slijedi iz razmatranja udjela nerazvijenih zemalja u ukupnim svjetskim izvorima sredstava (obavezama). Taj udio je danas najnii u istoriji svjetskih finansijskih trita. Godine 1900. nerazvijene zemlje Azije, Latinske Amerike i Afrike uestvovale su sa 33% u ukupnoj svjetskoj pasivi (obavezama ili koritenju stranih izvora kapitala - op. F. .), dok su 1990. godine imale svega 11% uea. Globalno trite kapitala devetnaestog stoljea locirano u Evropi, posebno u Londonu, relativno je davalo vie kredita nerazvijenim zemljama nego to to ini dananje globalno trite kapitala" (Obstfeld, Maurice; Alan M. Taylor, 2002: 58). Autori su se zapitali da li je prethodni nalaz studije iznenaujui, a u pokuaju objanjavanja uzroka naveli su da postoje razliita tumaenja. Jedno od tih tumaenja zasniva se na tvrdnji da je Britanija, kao najvaniji kreditor devetnaestog stoljea, bila pristrasna u finansiranju zemalja koje su pripadale njenoj imperiji, za razliku od sadanjih trita kapitala koja su pristrasna u smislu da su najvee transakcije usmjerene na prostor izmeu najbogatijih zemalja. "U eri globalizacije u reimu zlatnog standarda najznaajnija karakteristika bila je da je strani kapital bio bimodalno distribuiran; on se kretao i prema bogatim i prema siromanim zemljama, uz relativno malo tokova ka srednje razvijenim zemljama. Regioni-primaoci bili su i kolonije i nezavisne zemlje. Bogate zemlje su

Puna otvorenost rauna kapitalnih transakcija podrazumijeva punu slobodu meunarodnih investitora da ulau bilo kratkorona bilo dugorona sredstva u zemlju, bez prava vlade te zemlje da namee ogranienja u pogledu obima i uestalosti ulaganja i povlaenja kapitala u i/ili iz te zemlje.

76

SOCIOLOGIJA, Vol. XLVI (2004), N 1

bile doseljenike u kojima je priliv kapitala bio posljedica vikova zemlje, dok su siromane zemlje bile mjesta u koja je kapital dolazio kao posljedica vikova radne snage. Dananje globalizirano trite kapitala se znatno razlikuje: ini se da su kapitalne transakcije najveim dijelom posao na relaciji bogati-bogati, odnosno proces "diverzificirajuih finansija" prije nego "razvojnih finansija". Parovi zemalja kreditor-dunik su vie na relaciji bogati-bogati nego bogati-siromani i dananje strane investicije u najsiromanije zemlje u razvoju daleko zaostaju za nivoima koji su dostignuti na poetku prolog stoljea ...; prije stotinu godina nivoi svjetskog dohotka i produktivnosti bili su daleko manje divergentni nego to su danas, tako da je mnogo vie kapitala bilo usmjereno prema zemljama koje su bile na ili ispod nivoa od 20% i 40% dohotka u odnosu na SAD. Danas, mnogo vei dio svjetskog proizvoda i stanovnitva lociran je u takvim regionima sa niskom produktivnou, ali je mnogo manji dio globalnih stranih investicija usmjeren u te regione" (Obstfeld, Maurice; Alan M. Taylor, 2002: 60). Analiza Angusa Maddisona o rezultatima razvoja svjetske ekonomije u periodu 1820. do 1992. godine, te njihova dopuna podacima za 2000. godinu, takoe, predstavlja jednu od najcjelovitijih studija svjetskog ekonomskog razvoja. Maddisonovi rezultati pokazuju da je Afrika bila svjetski region iji je bruto domai proizvod (BDP) po stanovniku izraen po paritetu kupovne moi USD, mjeren u procentima u odnosu na vodee zemlje u svijetu, relativno kontinuirano opadao od poetka do kraja prolog (dvadesetog) stoljea. Ovaj podatak upuuje na zakljuak da se ekonomska integracija u svijetu odvijala na tetu ovog regiona/kontinenta, te da argumenti o koristima liberalizacije svjetske trgovine, a posebno liberalizacije tokova kapitala ne mogu biti primijenjeni na ovaj region. Drugi region iji je BDP po stanovniku po paritetu kupovne moi USD relativno nii u odnosu na najrazvijenije zemlje svijeta je Azija, bez Japana i Kine. BDP po stanovniku u ovom regionu je krajem 20. vijeka u poreenju sa najrazvijenijim zemljama iznosio svega 56,7% u odnosu na isti pokazatelj 100 godina ranije. Ako bismo iz ovog regiona izuzeli istonoazijske "tigrove" onda bi ovaj pokazatelj bio jo loiji. Juna Evropa, ukljuujui i Tursku, u istom periodu je poboljala svoju relativnu ekonomsku poziciju za svega 2% u odnosu na najrazvijeniju zemlju svijeta. Najbri ekonomski napredak ostvario je Japan, koji je utrostruio svoje relativno ekonomsko blagostanje mjereno po stanovniku. Ovaj napredak Japana bio je najizrazitiji u periodu 1950-1973. godine, dakle, upravo u periodu koji je karakterizirala relativna zatvorenost japanske ekonomije, vrlo izraen uticaj japanske vlade u kreiranju i planiranju ekonomskog razvoja, te striktna kontrola tokova kapitala uz znaajna ogranienja u reimima uvoza. Sa druge strane, najmnogoljudnija svjetska nacija - Kina, ostvarila je najveu stopu ekonomskog progresa u posljednjoj etvrtini 20. vijeka.

Fikret auevi: Finansijska globalizacija i ekonomski suverenitet

77

Tabela 1 - Nivoi BDP po stanovniku po svjetskim regijama kao procenat BDP po stanovniku vodeih zemalja (vodea zemlja: 1900 - V. Britanija; poslije 1913 SAD)
REGION Zapadna Evropa Australija, Kanada, Novi Zeland i SAD Juna Evropa (sa Turskom) Istona Evropa Latinska Amerika Azija bez Kine i Japana Japan Kina Afrika SVIJET 1900. 67,3 87,6 34,2 29,9 23,4 14,4 24,7 14,2 10,9 27,5 1913. 69,8 98,7 33,0 31,9 27,1 13,7 25,1 13,0 10,8 29,0 1950. 53,5 96,7 21,1 27,5 26,0 7,8 19,6 6,4 8,7 22,3 1973. 74,0 96,8 36,2 34,6 26,4 8,6 66,3 7,1 7,9 24,8 2000. 74,1 96,5 36,1 15,5 20,1 8,3 75,6 23,0 4,8 21,9

Izvori: Maddison, Angus ( 1995); za 2000. godinu procjene su osoblja MMF na bazi podataka Maddisona za 1990. godinu; BDP po stanovniku po paritetu kupovne moi. U kontekstu uticaja finansijske liberalizacije i otvaranja rauna kapitalnih transakcija na ekonomski poloaj svjetskih regiona posebnu panju zasluuju promjene u periodu 1973-2000. godine, budui da je jedno od osnovnih obiljeja svjetske ekonomije u ovom periodu upravo bila finansijska liberalizacija. Podaci iz prethodne tabele za navedeni period upuuju na slijedee zakljuke: Svjetski BDP po stanovniku mjeren paritetom kupovne moi USD u odnosu na najrazvijeniju svjetsku naciju (SAD) smanjen je u navedenom periodu za 11,7%; Zapadna Evropa, Australija, Novi Zeland, Kanada i juna Evropa su uz zanemariva odstupanja zadrali nivo relativnog blagostanja u odnosu na najrazvijeniju zemlju; Prilivi kapitala u Afriku u navedenom periodu bili su gotovo simbolini, dok je uee Afrike u svjetskoj trgovini, takoe, gotovo zanemarivo. Relativno blagostanje Afrike smanjeno je za 39,2%; Uprkos velikim prilivima kapitala Latinska Amerika je pogorala svoju relativnu poziciju za 23,9%;

78

SOCIOLOGIJA, Vol. XLVI (2004), N 1

Najvee pogoranje relativnog ekonomskog poloaja ostvarile su zemlje Istone Evrope, ukljuujui Rusiju. Ovaj region je ak za 55,2% pogorao svoj poloaj 2000. u odnosu na 1973. godinu; Japan je poboljao svoju relativnu poziciju za 14%, premda je u posljednjoj deceniji prolog vijeka stagnirao; Najbolje rezultate ostvarila je Kina. Ova zemlja je utrostruila svoj BDP po stanovniku. Rezultati istraivanja o vezama izmeu finansijske liberalizacije, ekonomskog rasta i efikasnosti ekonomske politike, koje je autor ovog rada proveo u doktorskoj disertaciji na uzorku od 138 zemalja koje proizvode 96,5% svjetskog bruto proizvoda, za period od 1980. do 1998. godine pokazuju da su najbre rastue ekonomije u posljednje dvije decenije bile dominantno ekonomije iz istone i jugoistone Azije, primarno konfuijansko-taoistikog ili zen-budistikog civilizacijskog kruga, koje su se postepeno otvarale za meunarodno kretanje roba i usluga. Takoe, ove ekonomije su bile otvorene i za meunarodno kretanje kapitala, ali prije svega dugoronog kapitala u formi stranih direktnih investicija, dok je veina njih zadrala kontrolu kratkoronog meunarodnog kretanja kapitala.

Fikret auevi: Finansijska globalizacija i ekonomski suverenitet

79

Tabela 2 - Najbre rastue ekonomije u svijetu - 1980-1998.

1998. / 1980. ZEMLJA 1. Kina 2. Juna Koreja 3. Tajvan 4. Singapur 5. Tajland 6. Bocvana 7. Mauricijus 8. Vijetnam 9. Irska 10. Indija 11. Malezija 12. Hong Kong 13. ri Lanka 14. Oman 15. ile 16. Pakistan 17. Indonezija 18. Turska 19. Portugal 20. Portoriko 21. Norveka 22. Banglade 23. Japan 24. panija 25. S A D Porast KB u % 131,4 130,1 110,9 96,4 92,2 87,5 86,2 76,1 68,6 55,8 54,4 50,8 41,0 39,9 34,6 31,9 30,2 27,2 27,1 26,6 26,4 23,1 20,7 18,5 16,5 1998. / 1990. ZEMLJA 1. Kuvajt 2. Libanon 3. Kina 4. Vijetnam 5. Tajvan 6. Singapur 7. Irska 8. ile 9. Argentina 10. Indija 11. Mauricijus 12. Juna Koreja 13. Malezija 14. ri Lanka 15. Tajland 16. Banglade 17. Poljska 18. Trin. i Tobago 19. Bocvana 20. Norveka 21. Dom. Republika 22. Urugvaj 23. Panama 24. Tunis 25. Peru Porast KB u % 66,7 56,4 51,3 45,5 44,3 41,3 39,0 37,0 27,7 27,6 27,5 26,3 25,0 24,1 20,9 20,2 18,1 18,1 17,2 16,3 15,6 15,3 14,9 13,8 12,2 1990. / 1980. ZEMLJA 1. Juna Koreja 2. Bocvana 3. Tajland 4. Kina 5. Tajvan 6. Mauricijus 7. Hong-Kong 8. Singapur 9. Oman 10. Malezija 11. Japan 12. Indija 13. Irska 14. Vijetnam 15. Pakistan 16. Portugal 17. Indonezija 18. Turska 19. ad 20. Finska 21. ri Lanka 22. Portoriko 23. panija 24. V. Britanija 25. Nepal Porast KB u % 82,18 60,00 59,01 52,97 46,17 46,00 43,80 39,03 38,92 23,54 22,75 22,12 21,30 20,96 20,62 18,79 17,87 17,07 15,94 14,44 13,67 13,25 12,65 11,29 11,27

Izvor: prorauni dr F. auevia izvedeni iz podataka publikovanih u: Maddison (2001: 267-329; 337-342). Napomena: proraun izveden na osnovu stopa rasta koeficijenta bogatstva (KB) izvedenog iz bruto domaeg proizvoda u stalnim dolarima iz 1990 (GearyKhamis dolari). Koeficijent bogatstva je kolinik uea drave u svjetskom BDP i uea drave u svjetskom stanovnitvu.

80

SOCIOLOGIJA, Vol. XLVI (2004), N 1

Najvei broj zemalja u razvoju, koje su finansijsku liberalizaciju i integraciju u meunarodne tokove roba, usluga i kapitala provele radikalno, ukidajui mogunost vlada svojih zemalja da kontroliu proces otvaranja i usmjeravanja poslovnog ciklusa, zaostale su u razvoju, odnosno pogorale su svoju meunarodnu poziciju (vidjeti tabelu u dodatku). Sa druge strane, finansijska liberalizacija je stvorila pretpostavke jaanja pozicije i uloge SAD u meunarodnim ekonomskim i globalnim finansijskim tokovima, te korespondirajue jaanje uloge amerikog dolara na valutnim tritima. Velika Britanija je, takoe, vratila poziciju drugog najznaajnijeg finansijskog svjetskog trita4, poslije provedene finansijske deregulacije 1986. godine. Tabela 3 - Trina kapitalizacija na najznaajnijim svjetskim tritima kapitala - 1990-2002. godine
Trite / Zemlja 1. SAD 2. Japan 3.Velika Britanija 4. Francuska 5. Njemaka 6. Kanada 7. Italija 8. vicarska 9. Hong Kong 10. panija 11. Kina 12. Nizozemska 13. Australija 14. vedska 15. Finska SVIJET 1990. - mil. USD 3.059.434 2.917.679 848.866 314.384 355.073 241.920 148.766 160.044 83.397 111.404 2.028 119.825 108.879 97.929 22.721 9.399.659 -% 32,55 31,04 9,03 3,34 3,78 2,57 1,58 1,70 0,89 1,19 0,02 1,27 1,16 1,04 0,24 100,00 1998. - mil. USD 11.308.779 2.216.699 1.996.225 674.368 825.233 567.635 344.665 575.338 413.323 290.383 231.322 468.736 696.656 272.730 73.322 23.540.720 -% 48,04 9,42 8,48 2,86 3,51 2,41 1,46 2,44 1,76 1,23 0,98 1,99 2,96 1,16 0,31 100,00 2002. - mil. USD 13.810.429 2.251.814 2.217.324 1.174.428 1.071.749 700.751 527.396 521.190 506.131 468.203 463.080 458.221 374.269 232.561 190.456 27.561.743 -% 50,11 8,17 8,04 4,26 3,89 2,54 1,91 1,89 1,84 1,70 1,68 1,66 1,36 0,84 0,69 100,00

Premda je uee Japana u ukupnoj kapitalizaciji na svjetskim tritima u posljednjih est godina u prosjeku za oko 0,5% vee od uea V. Britanije, kvalitet finansijske aktive kojom se transaktuje na britanskim finansijskim tritima, a prije svega Londonskoj berzi, svrstava V. Britaniju na drugo mjesto po znaaju u svijetu. Za meunarodna finansijska trita transakcije finansijskim derivatima kojima se upravlja struktura kamatnih stopa u ostalim zemljama svijeta, a koje su izvedene iz LIBOR-a (primarne kamatne stope na Londonskom meubankarskom tritu) imaju znatno veu ulogu u odnosu na ulogu koju igraju japanska finansijska trita u uticaju na globalnu strukturu kamatnih stopa.

Fikret auevi: Finansijska globalizacija i ekonomski suverenitet

81

Izvori: The World Bank, World Development Indicators, izdanja za 1999, 2000, 2002, i 2003. godinu; poglavlja 5.2. (1999. i 2000), odnosno 5.4. (2002. i 2003.) pod naslovom "Stock markets". SAD su 1982. godine ukinule uveni zakon o limitiranju kamatnih stopa na depozite iz 1934. - Regulation Q. Uporedo sa ukidanjem ovog zakona dereguliran je i sektor tedno-kreditnih institucija. Kontrola meunarodnih tokova kapitala ukinuta je nakon proglaavanja inkonvertibilnosti USD u zlato, u godini prvog naftnog oka - 1974. godine. U periodu 1980-1998. BDP SAD je rastao po prosjenoj godinjoj stopi od 6,37%, BDP po stanovniku po prosjenoj godinjoj stopi od 5,35%, a koeficijent blagostanja po prosjenoj godinjoj stopi od 1,45%. SAD su u istom periodu poveale izvoz za 3,44 puta, ali i trgovinski deficit sa 18,9 milijardi USD na 164,3 milijarde USD ili za 8,7 puta. Bilans tekuih transakcija je od suficita u iznosu od 2,2 milijarde USD 1980. prerastao u deficit u iznosu od 220,6 milijardi USD 1998. godine. Negativan saldo neto tekuih transfera, koji je povean sa 8,5 milijardi USD 1980. na 44,1 milijardu USD 1998. godine dijelom odraava rast obaveza SAD za kamate na emitovani javni dug (dravne obveznice). Zbog ekstremno velikog znaaja amerikih dravnih obveznica i javnog duga za kretanja na finansijskim tritima u SAD i svijetu, kao i za mogunost odravanja vrijednosti USD i intervalutarnih odnosa USD sa ostalim najznaajnijim valutama, u sljedeoj tabeli su prikazani budetski bilansi SAD u periodu 1980-1999. godina: Tabela 4 - Budetski deficit i ukupan javni dug SAD - 1980-1999. - u milijardama USD
GODINA 1980. 1985. 1990. 1995. 1999. Budetski deficit/suficit - 73,8 - 212,3 - 221,2 - 164,0 + 124,4 Ukupan javni dug 930,2 1.945,9 3.233,3 4.974,0 5.656,3

Izvor: Time Almanac 2001, Information Please 2001, str. 643-644. Ekspanzivna fiskalna politika SAD u osamdesetim godinama bila je zasnovana na velikom rastu emitovanog javnog duga. Potrebe za velikim emisijama javnog duga bile su posljedica primijenjenih mjera ekonomske politike u periodu vladavine administracije Ronalda Reagana i Georgea Busha (1980-1992). Primijenjena ekonomska politika, zasnovana na kombinovanju monetaristike doktrine, kole racionalnih oekivanja i preporuka ekonomije ponude o restriktivnoj monetarnoj politici i stimulativnoj fiskalnoj politici, baziranoj na sniavanju

82

SOCIOLOGIJA, Vol. XLVI (2004), N 1

marginalnih poreskih stopa, posebno najveih kompanija, umanjila je budetske prihode iz realnih izvora (naplaenih poreza). Sa druge strane, potrebe odravanja vrijednosti USD u vrijeme restriktivne monetarne politike i pada ekonomske aktivnosti, posebno produktivnih investicija, nametnule su potrebu velikih emisija dravnih obveznica. Finansijska liberalizacija u SAD je, u osnovi, imala za posljedicu stvaranje strukture za sofisticirani uticaj makroekonomske politike na upravljanje poslovnim ciklusom. Veliki porast javnog duga u osamdesetim i devedesetim godinama prolog vijeka vezao je veliki broj finansijskih investitora irom svijeta za ulaganja u amerike dravne vrijednosne papire, stvarajui mogunosti rasta kapaciteta taktika signaliziranja, koje je koristila i koristi amerika centralna banka (FRS). Najznaajniji instrument monetarne politike koji primjenjuje FRS su operacije na otvorenom tritu, posebno ugovori o reotkupu dravnih vrijednosnih papira kojima komercijalne banke dnevno poravnavaju salda dugovanja i potraivanja (repo ugovori). Koritenjem repo ugovora fiskalna politika SAD dobiva na znaaju, ne samo za rezidentne ve i za gotovo sva ostala svjetska finansijska trita. Na taj nain i trei segment makroekonomske politike, fluktuirajui devizni kurs USD, ija vrijednost nije iskljuivo determinirana produktivnom snagom amerikog poslovnog sektora ve gotovo podjednako vanom fiskalnom i monetarnom politikom, ima izravan uticaj na portfolije svih znaajnijih svjetskih finansijskih transaktora. Uzevi u obzir da su derivativna finansijska trita u svijetu u najveoj mjeri pod kontrolom finansijskih transaktora porijeklom iz SAD, a da na njihovu likvidnost neposredno utie stanje na tritima novca, uloga FRS i dalje ostaje veoma znaajna.

2. Finansijska liberalizacija, problemi svjetske finansijske arhitekture i mogunosti njene reforme

Mjere finansijske liberalizacije u veini zemalja koje su preteno liberalizirale5 finansijska trita imale su za posljedicu nagli rast kamatnih stopa na depozite, s ciljem privlaenja vee baze klijenata, i, kao loginu posljedicu, rast kamatnih stopa na odobrene kredite. Kamatne stope na kratkorone kredite su, takoe, naglo rasle, poveavajui troak finansiranja kratkoronih izvora u najveem broju zemalja u razvoju u kojima je provedena finansijska liberalizacija. Rast ovih trokova ima za izravnu posljedicu rast rizika likvidnosti, poveavajui sistemski rizik i destabilizirajui trita. Stabilizaciji uslova na tritu novca mogu doprinijeti inostrane banke, ueem u privatizaciji dravnih banaka ili osnivanjem vlastitih

Represiran, djelimino represiran, preteno liberaliziran i potpuno liberaliziran finansijski sistem su termini koriteni u istraivanju Williamson & Molly, 1998). Budui da na adekvatan nain opisuju ulogu drave u finansijskom sistemu ovdje koristim taj termin.

Fikret auevi: Finansijska globalizacija i ekonomski suverenitet

83

banaka-kerki, koje se suoavaju sa ogranienjima lokalnog trita u pogledu mogunosti poveanja trinog potencijala. U osnovi i po definiciji, cilj i domaih i stranih banaka je zarada, ali inostrane banke sa mreom osiguranja i reosiguranja taj cilj mogu lake ostvariti. Prilivi kapitala iz inostranstva, u kontekstu finansijske deregulacije, predstavljaju najznaajniji izvor potencijalnog stabiliziranja realnog sektora zemalja uvoznika kapitala. Strani direktni investitori, meutim, baziraju logiku ulaganja u zemlje u razvoju na ekonomskim rezonima - utedi u trokovima. Ta uteda se ogleda u nioj cijeni rada priblinog kvaliteta u odnosu na domicilnu zemlju, u niim trokovima finansiranja i u niim fiskalnim obavezama. Budui da je cijena rada u uslovima otvorenih i globaliziranih svjetskih trita nia u zemljama sa viom koncentracijom broja stanovnika, zemlje sa manjim brojem stanovnika imaju manje mogunosti da konkuriu ovim faktorom u privlaenju stranih direktnih investicija. Pored toga, strani direktni investitori ne ulau u zemlje sa nedovoljno izgraenom infrastrukturom i institucijama drave zaduenim za odravanje stabilnosti i zakonitosti. Poreska konkurencija izmeu zemalja u razvoju je veoma intenzivna, tako da postoje sve manje razlike u strukturi poreskih sistema, sa jedne strane, a sve vei zahtjevi za odravanjem punog pokria rashoda prihodima, sa druge strane. Poreska konkurencija, koja se oituje u uvoenju poreskih oslobaanja za strane direktne investitore, umanjuje poresku osnovicu u iznosu oslobaanja od plaanja poreza na dobit, te carina i poreza na repromaterijal namijenjen proizvodnji roba za izvoz. Sa druge strane, prethodno navedena poreska oslobaanja bi trebala stimulisati strane direktne investitore na investicije, koje bi trebale doprinositi rastu zaposlenosti. Rast zaposlenosti omoguava rast efektivne tranje i poveanje poreske osnovice, usljed poveane kupovne moi, odnosno rasta prihoda po osnovu naplaenih poreza na finalnu potronju. Budui da je porez na finalnu potronju najznaajniji izvor finansiranja budeta zemalja u razvoju, a da ga plaaju svi potroai, ovakav fiskalni sistem doprinosi nepravinoj fiskalnoj optereenosti stanovnitva i ubrzanom poveavanju socijalnih razlika, ime se naruava jedan od osnovnih principa oporezivanja definisan jo u Smithovom Bogatstvu naroda princip optosti i pravinosti. Nedovoljno izgraene i neefikasne dravne strukture, koje su posebna karakteristika zemalja u tranziciji i novonastalih zemalja u posljednjih petnaest godina, imaju za posljedicu nizak nivo povjerenja u institucije sistema i nedovoljno stabilnu politiku, ekonomsku i socijalnu situaciju. Dodatni problem je to veina tih zemalja nema dovoljan broj stanovnika i konkurentna trita rada, koji bi obezbijedili rast produktivnosti uz dovoljno atraktivnu cijenu za strane investitore. Atraktivnost zemalja za strana direktna ulaganja ilustruju podaci kompanije AT Kearney, koja je rangirala zemlje po atraktivnosti za zainteresovane strane ulagae

84

SOCIOLOGIJA, Vol. XLVI (2004), N 1

iz najrazvijenijih zemalja svijeta6. Najatraktivnije destinacije posljednjih pet godina bile su SAD, Velika Britanija i Kina. Kina se, uprkos svom politikom ureenju, oito pojavljuje kao jedna od najatraktivnijih destinacija najjaih svjetskih kompanija zbog civilizacijskog okruenja, niske cijene rada i zadovoljavajueg nivoa kvalifikovanosti u masovnoj proizvodnji razliitih proizvoda. Meutim, izuzev Kine i zemalja jugoistone Azije te, donekle, zemalja June Amerike ulaganja u ostale svjetske regione bila su nedovoljna da bi eliminisala zaostalost i uinila ta podruja potencijalno atraktivnim. Sljedea tabela pokazuje da su G-7 zemlje poveale svoje uee u svjetskom BDP od 1980. do 2001. godine za 6,47 %. Tabela 5 - Bruto domai proizvod - G-7 i svijet - u milijardama USD
Zemlja Sjedinjene Drave Japan Njemaka Francuska Italija Velika Britanija Kanada UKUPNO G-7 UKUPNO SVIJET UEE G-7 1980. 2.709,0 1.059,2 850,0 664,6 449,9 537,4 266,0 6.536,1 10.960,2 59,63 % 2001. 10.065,3 4.141,4 1.846,1 1.309,8 1.088,8 1.424,1 694,5 20.570,0 31.121,4 66,10 %

Izvor: The World Bank, World Development Indicators 2003, Washington DC, 2003, str. 190-192. Logika razvoja na odrivim osnovama u globalnom kontekstu 21. vijeka morala bi se zasnivati na smanjivanju razlika nivoa razvijenosti, odnosno na poveanju uea zemalja u razvoju i nerazvijenih zemalja u svjetskom BDP. Predsjednik Svjetske banke James Wolfensohn (1999), u obrazloenju Obuhvatnog pristupa Svjetske banke, istie: "Ono to je novo je opredijeljenost za integrisanje nastojanja, koja su od temeljnog znaaja u dananjoj globalnoj ekonomiji, gdje strana pomo znaajno opada. To je, takoe, opredijeljenost ka irenju partnerstva, transparentnosti i odgovornosti pod vodstvom vlada. Ono to je novo je da meunarodna finansijska arhitektura mora odraavati meuzavisnost makroekonomskih i finansijskih, sa

ATKEARNEY, FDI Confidence Index, Global Business Policy Council, januar 2000; kompanija ATKearney konstruira indeks povjerenja stranih direktnih investitora na bazi ankete izvrnih direktora 1000 najveih svjetskih korporacija.

Fikret auevi: Finansijska globalizacija i ekonomski suverenitet

85

strukturnim, socijalnim i humanim aspektima. Ja lino vjerujem da ukoliko ne prihvatimo ovaj pristup na sveobuhvatnoj, transparentnoj i odgovornoj osnovi, neemo uspjeti odgovoriti na globalni izazov uravnoteenog odrivog razvoja i iskorjenjivanja siromatva. Neemo uspjeti izgraditi odrivu meunarodnu arhitekturu za sljedei milenijum." Globalizacija svjetskih finansijskih trita i rast znaaja institucionalnih investitora na tritima razvijenih zemalja7, te korespondirajui proces rasta znaaja institucionalnih investitora u zemljama u razvoju, u kontekstu reformi sistema socijalnog osiguranja, podrazumijevae znatno iru osnovu za izbor i strukturiranje portfolija u odnosu na postojeu. Postojeu strukturu finansijskih trita karakterie injenica da institucionalni investitori imaju dominantnu poziciju u finansiranju poslovnog sektora u SAD, Velikoj Britaniji i Kanadi. Ostale etiri zemlje Velike sedmorice jo uvijek nemaju tako razvijenu mreu institucionalnih investitora koji bi dominirali finansijskim tritima, a posebno tritima dionica i obveznica kompanija iz poslovnog sektora. Sa druge strane, zahtjevi za reformom sistema socijalnog osiguranja u zemljama u razvoju, zemljama u tranziciji i nerazvijenim zemljama potiu iz meunarodnih finansijskih institucija, prije svega Meunarodnog monetarnog fonda, s ciljem sniavanja fiskalnih obaveza kao faktora koji bi trebao da doprinese nioj cijeni rada i razvijanju mogunosti osnivanja institucija privatnog socijalnog osiguranja. Poetak osnivanja i razvoja sistema privatnog penzionog osiguranja u manje razvijenim zemljama e se suoiti sa tekoama odravanja prihvatljivog (minimalnog) nivoa ivotnog standarda postojeeg broja penzionera i obezbjeivanja strukture portfolija privatnih penzionih fondova koji mogu ostvariti dovoljan prinos. Pojava lokalnih privatnih institucionalnih investitora moe uticati na rast tranje za dionicama i obveznicama lokalnih kompanija. Od uspjenosti provoenja reformi sistema socijalnog osiguranja i mogunosti strukturiranja portfolija buduih privatnih penzionih fondova dijelom e zavisiti i mogunost ubrzavanja stopa ekonomskog rasta. Meutim, ova generalna konstatacija suoava se sa realnim problemima strukturiranja portfolija u zemljama sa niskim stopama rasta, u kojima srednje i velike kompanije nemaju dovoljno izvora generisanja pozitivnih gotovinskih tokova i profitnih potencijala s ciljem privlaenja portfolio investitora. Upravo zbog ove injenice neophodna je izmjena filozofije ulaganja u zemlje u

Najznaajniji institucionalni investitori su penzioni fondovi, osiguravajue kompanije, uzajamni fondovi i investicioni fondovi. Imovina institucionalnih investitora se primarno sastoji od kupovine dravnih vrijednosnih papira, te obveznica i dionica kompanija iz poslovnog sektora. Imovina institucionalnih investitora u SAD jo polovinom devedesetih godina (1995.) dostigla je vrijednost dvostrukog amerikog bruto proizvoda. Vidijeti u: IMF, International Capital Markets, oktobar 1998, str. 184.

86

SOCIOLOGIJA, Vol. XLVI (2004), N 1

razvoju, odnosno odobravanje znaajnijih finansijskih sredstava pod povoljnijim uslovima. Tabela 6 - Bruto domai proizvod po svjetskim regionima - u milionima USD
GRUPACIJE ZEMALJA ZEMLJE SA NISKIM DOHOTKOM ZEMLJE SA SREDNJIM DOHOTKOM - Zemlje sa niim srednjim dohotkom - Zemlje sa viim srednjim dohotkom ZEMLJE SA NISKIM DOHOTKOM ZAJEDNO - Istona Azija i Pacifik - Evropa i Centralna Azija - Latinska Amerika i Karibi - Srednji Istok i Sjeverna Afrika - Juna Azija - Sub-Saharska Afrika ZEMLJE SA VISOKIM DOHOTKOM SVIJET I SREDNJIM 1980. 529.916 2.530.074 1.289.992 1.179.965 3.063.059 444.404 ---782.093 391.073 223.083 269.559 7.990.861 10.960.200 2001. 1.082.138 5.156.519 2.739.311 2.422.397 6.237.602 1.664.945 993.753 1.968.782 698.444 613.755 315.705 24.886.672 31.121.436 2001./1980. 2,03 2,04 2,12 2,05 2,04 3,75 ---2,52 1,79 2,75 1,17 3,11 2,84

Izvor: The World Bank, World Development Indicators 2003, Washington DC, 2003, str. 192. Zajedniko finansiranje razvoja u zemljama u razvoju mogue je na osnovu stranih direktnih investicija i portfolio investicija. Zbog teta koje mogu nastati za regione u kojima portfolio investitori ulau znaajnija sredstva bilo bi svrsishodno usvojiti meunarodne standarde porfolio investicija, koje ne ugroavaju odrivost ekonomskog rasta zemalja - uvoznica kapitala. Ti kriteriji bi postali obavezni za sve zemlje, regione i investitore. Strane direktne investicije zavise od izgraenosti infrastrukture i institucionalnih struktura zemalja u koje ulau investitori. Budui da ekonomska politika u zemljama u razvoju nema instrumenata aktivnog djelovanja na smjer poslovnog ciklusa, u skladu sa aranmanima otvorenosti rauna kapitalnih transakcija, neophodno je zajedniko (regionalno) finansiranje razvoja. Regionalno finansiranje bi podrazumijevalo ili kontrolu priliva kapitala, to se protivi principima slobode kretanja kapitala i konvertibilnosti rauna kapitalnih transakcija, ili formiranje investicionih grupacija na principima konzorcija iji bi osnivai bile najznaajnije svjetske privatne finansijske grupacije, koje imaju mogunosti da emisijom derivativnih instrumenata pokriju rizike poslovanja na pojedinim regijama u svijetu. U konzorcijima bi mogle participirati meunarodne finansijske

Fikret auevi: Finansijska globalizacija i ekonomski suverenitet

87

organizacije, osnovane sa primarnom svrhom finansiranja obnove i razvoja, kao to su IBRD, EBRD, IADB, IDB. Osnovni zadatak regionalnih finansijskih investicionih grupacija bi bio podrka razvoju trita kapitala, prije svega trita dionica i obveznica kompanija iz tih regiona denominiranih u regionalnim valutama. Svaka regija bi u tom sluaju trebala imati svoju valutu, iji bi devizni kurs korespondirao prosjenom nivou produktivnosti regije, kako bi se izbjegla rigidnost fiksiranja deviznog kursa za devizne kurseve najrazvijenijih zemalja. Regionalne valute bi morale biti osigurane od neeljenih oscilacija deviznim swapovima - ove aranmane bi na sebe, takoe, preuzeli regionalni konzorciji finansijskih grupacija u saradnji sa regionalnim centralnim bankama. Ovim aranmanima bi bilo omogueno zadravanje veeg procenta akumuliranog kapitala u nedovoljno razvijenim regijama, stimulisanje razvoja trita dionica kao instrumenta zajednikog preuzimanja rizika, koje bi bile pokrivene aranmanima na derivativnim tritima, te irenja baze finansiranja realnog sektora uz nii troak kapitala u odnosu na primarno koritenje dugovnih instrumenata kao izvora finansiranja u dosadanjem razvoju. Iz prethodne tabele oito je da su ovakvi regionalni investicioni konzorciji investicionih kompanija najpotrebniji u regijama iji je BDP u periodu 1980-2001. godina porastao za 79% odnosno za svega 17%, dakle, u regijama Srednjeg istoka, Srednje i Sub-Saharske Afrike. Prioritet osnivanja ovih grupacija za najsiromanije regione ne bi znaio njihov manji znaaj i u regionima koji su ostvarili ubrzane stope rasta. U osnovi, svi svjetski regioni koji imaju manju stopu rasta BDP od stope rasta BDP razvijenih zemalja trebali bi u prve tri decenije 21. vijeka bre rasti od razvijenih zemalja da bi globalni sistem biznisa, zasnovan primarno na korporativnom organizacionom obliku, mogao ostvarivati odrive stope rasta do kraja ovog vijeka. Sljedea tabela pokazuje da baziranje razvoja na preteno dugovnim instrumentima finansiranja ne daje osnovu za zakljuak da se pod takvim uslovima moe dostii osnovni ekonomski cilj u 21. vijeku - dugoroni rast na odrivim osnovama bez velikih kriza poslovnih ciklusa. Tabela 7 - Spoljni dug zemalja u razvoju kao procenat BDP
REGION Afrika Azija Srednji istok i Evropa Zapadna hemisfera UKUPNO 1990. 219,3 163,2 92,3 266,7 177,8 1996. 273,5 145,8 111,2 267,7 181,2 2000. 222,4 113,3 99,2 228,5 153,5

Izvor: IMF, World Economic Outlook, oktobar 2001.

88

SOCIOLOGIJA, Vol. XLVI (2004), N 1

Regionalne centralne banke bi trebale imati diskrecionu mo, kako bi bile u mogunosti na pouzdan, fleksibilan i brz nain prenositi namjere regionalnim tritima, indirektno podstiui razvoj trita kapitala kao osnove rasta povjerenja kreditora, odnosno sniavanja sistemskog rizika. Zemljama - lanicama regija bi morala biti dozvoljena mogunost emisije javnog duga radi rjeavanja socijalnih problema i tenzija, odnosno socijalne zatite velikog broja socijalno ugroenih kategorija stanovnitva. Emisija javnog duga bi bila vezana za BDP zemalja. Kupovinu emitovanog javnog duga zemalja-lanica regije, pored regionalne centralne banke podrao bi i regionalni investicioni konzorcij finansijskih grupacija, ime bi mogunost stabilizacije socijalno-politike situacije, kao pretpostavke daljnjeg razvoja ulaganja i veih investicionih poduhvata, znatno porasla. Trite dravnih vrijednosnih papira bi bilo pod kontrolom velikih finansijskih grupacija, a trita roba i usluga bi bila usklaena sa odredbama WTO. U skladu sa teorijskopraktinom razradom principa efikasnog funkcionisanja centralne banke u deregulisanom okruenju, predsjednici regionalnih centralnih banaka bi morali biti konzervativni centralni bankari, ija bi konzervativnost bila posljedica temeljitog poznavanja ekonomske strukture regije i veliko iskustvo u oblasti finansija, to bi toj osobi dalo kredibilitet na osnovu kojeg bi poraslo i povjerenje konzorcija finansijskih grupacija koje bi podravale i ubrzavale razvoj regiona poveanim upisima vrijednosnih papira u regionalnoj valuti, obezbijeenih derivativnim finansijskim ugovorima. Osnovna obiljeja autonomnosti i suverenosti drava u ekonomskom smislu podrazumijevaju sljedea tri minimalna uslova: postojanje centralne monetarne institucije koja ima diskrecionu mo izmjena koliine novca u opticaju i uticaja na formiranje kratkoronih kamatnih stopa, mogunost emisije javnog duga uz fleksibilnost voenja politike javnih rashoda u skladu sa smjerom poslovnog ciklusa (pad poslovnog ciklusa bi trebao biti podran rastom budetskih rashoda i obratno), i mogunost uticaja na devizni kurs kojim je mogue stimulisati ili destimulisati razmjenu roba i usluga sa inostranstvom, kao i tokove kapitala (prilive i odlive). Proces finansijske liberalizacije uinio je mobilnost kapitala mnogo veom u odnosu na prve dvije decenije poslije Drugog svjetskog rata. Izmjene pravila Meunarodnog monetarnog fonda, takoe, neposredno utiu na sve reduciraniji prostor za voenje ekonomske politike na nivou drava. Proces finansijske liberalizacije i globalizacije nametnuo je osnovno pitanje budueg razvoja: Ako je fundamentalni prevrat Johna Maynarda Keynesa u ekonomskoj nauci, uvodei ekonomsku politiku kao ciljani uticaj reprezentativnih organa vlasti na smjer poslovnog ciklusa, bio uzrokovan potrebom da se sprijei rastua nezaposlenost, nagli pad efektivne tranje i pojava opteg siromatva, ko su

Fikret auevi: Finansijska globalizacija i ekonomski suverenitet

89

osnovni akteri ekonomskog razvoja na nacionalnom i nadnacionalnom nivou koji e sprijeiti dalje diferencijacije i poveavanje razlika izmeu razvijenih i nerazvijenih? Trend rasta jaza izmeu bogatih i siromanih nije samo karakteristika na globalnom planu izmeu regiona, ve predstavlja tendenciju u okviru politiki suverenih zemalja. Temelji na kojima poiva nova ekonomija su znanje i otvorena trita, pri emu su najranjiviji segmenti populacije oni sa niim nivoima obrazovanja. Pri postojeoj poslovnoj filozofiji i osnovnoj ciljnoj funkciji privatnog sektora, zasnovanoj na principu dugorone odrivosti profitnih potencijala, uz pozitivne gotovinske tokove, privatni sektor ad definitionem nije taj agens koji moe preuzeti dio uloge ekonomski suverene drave ili drave sa diskrecionim pravima. Egzogeno nametnuta pravila igre nacionalnim ekonomijama reducirala su ekonomsku suverenost, to upuuje na zakljuak da se globalni sistem vratio na pravila igre koja su postojala poetkom 20. vijeka. Privatne korporacije bi mogle preuzeti dio funkcija drava ili participirati sa dravama u odravanju stabilnosti sistema. Ta participacija bi podrazumijevala preuzimanje dijela trokova odravanja ekoloke stabilnosti i trokova istraivanja i razvoja radi dostizanja sposobnosti razliitih svjetskih regiona na efikasno koritenje uloenih sredstava kroz strane direktne investicije. Prenoenje dijela dravnih izdataka na kompanijske budete smanjuje prostor za profitni potencijal kompanija, to je u koliziji sa prirodom korporativnog oblika poslovnog organizovanja i rastom znaaja i uloge finansijskih trita u upravljanju poslovnim ciklusima. Naime, smanjivanje profitnih potencijala, usljed poveanih trokova kompanija izazvanih prenoenjem dijela javnih rashoda na kompanijske budete, umanjuje atraktivnost ulaganja u dionice, barem u segmentu koji podrazumijeva naplatu dividendi, budui da je dividenda, u krajnjoj liniji, potraivanje na neto-profitni potencijal kompanije. Ova izmjena poslovne filozofije, misije i ciljnih funkcija kompanija bi mogla djelovati veoma promotivno i razvojno, posebno za svjetske regione i drave koje su ostale po strani dosadanjeg razvoja (kao primjer slui Afrika), ali bi u krajnjoj liniji podrazumijevala reafirmiranje znaaja ciljne funkcije kompanije u skladu sa teorijom ograniene konkurencije Joan Robinson. Meutim, uloga meunarodnih ekonomskih i finansijskih grupacija, kao i snaenja institucionalnih kapaciteta vlada zemalja za podsticanje razvoja i smanjivanje velikih razlika u svijetu ostae nezamjenjiva.

90

SOCIOLOGIJA, Vol. XLVI (2004), N 1

Literatura
Shaw, Edward S (1973), Financial Deepening in Economic Development, New York, Oxford University Press. McKinnon, Ronald, (1973), Money and Capital in Economic Development, Washington, D.C., Brookings Institution. Maddison, Angus (1995), Monitoring the World Economy 1820-1992, OECD, Paris. Maddison, Angus, (2001), The World Economy - A Millenial Perspective, OECD. Obstfeld, Maurice, Alan M. Taylor (2002), Globalization and Capital Markets, National Bureau of Economic Research, Working Paper Series, mart. Williamson, John, Mahar, Molly (1998), A Survey of Financial Liberalization, Princeton, New Jersey. Wolfensohn, James D., (1999), "A Proposal for a Comprehensive Development Framework", The World Bank Group, Washington.

Fikret auevi: Finansijska globalizacija i ekonomski suverenitet

91

Dodatak
Objanjenja vezana za proraun nivoa razlika izmeu zemalja obuhvaenih analizom. Dakle, analizu nivoa razvoja obavio sam za periode 1980.-1998. godine (period koji sam analizirao u svom doktoratu), te 1980.-1990. i 1990.-2001. godina. Izvori podataka o bruto domaem proizvodu (BDP) bile su mi publikacije Svjetske banke World Development Indicators i World Development Report - izdanja za 1989, 1990, te 2001, 2002. i konano 2003. godinu. Takoer, podatke o broju stanovnika za analizirane zemlje koristio sam iz istih izvora. Za potrebe analize, a s ciljem izbjegavanja gubitka vremena na preraunavanju bruto domaeg proizvoda u stalnim dolarima, konstruisao sam Koeficijent bogatstva (blagostanja) kao odnos uea BDP jedne zemlje u svjetskom BDP, prema odnosu uea stanovnitva te zemlje u ukupnom svjetskom stanovnitvu, ili: BDP zx : BDP sv Kb = ------------------------------POP zx : POP sv gdje su: BDPzx - BDP neke zemlje X BDP sv - BDP svijeta POPzx - stanovnitvo zemlje X POP sv - stanovnitvo svijeta Ovaj koeficijent je zadovoljio potrebe moje analize budui da je, uprkos svojoj nesavrenosti, dovoljno informativan da pokazuje stepen razvoja pojedinih zemalja, odnosno nivo blagostanja. Drugim rijeima, ako je koeficijent npr. 5 uee te zemlje u svjetskom BDP je 5 puta vee od uea te iste zemlje u svjetskom stanovnitvu, to je oit pokazatelj znatno povoljnije pozicije. Suprotno, ako je Kb neke zemlje 0,200 uee te zemlje u svjetskom BDP je pet puta manje od uea te zemlje u svjetskom stanovnitvu.

92

SOCIOLOGIJA, Vol. XLVI (2004), N 1

Razlike u nivoima blagostanja za 1980. i 1998, navedene u mom lanku, bazirane su na serijama podataka za analizirane zemlje, a koeficijenti bogatstva 20 najbogatijih i 20 najsiromanijih zemalja prikazani su u tabelama koje slijede: 1980. godina Tabela 8 - 20 zemalja sa najviim koeficijentima blagostanja u svijetu - 1980. godina
Rang 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20 ZEMLJA Ujedinjeni Arapski Emirati Kuvajt vicarska Saudijska Arabija Norveka Prosjean koeficijent (1-5) vedska Danska Francuska Belgija Nizozemska Prosjean koeficijent (1-10) Sjedinjene Amerike Drave Libija Australija Njemaka Kanada Finska Austrija Velika Britanija Japan Italija Prosjean koeficijent (1-20) Koeficijent blagostanja 11,739 8,156 6,908 6,736 6,215 7,951 6,128 5,383 4,983 4,955 4,885 6,609 4,820 4,765 4,401 4,389 4,373 4,333 4,163 3,858 3,667 3,225 5,425

Izvor: prorauni F. auevia

Fikret auevi: Finansijska globalizacija i ekonomski suverenitet

93

Tabela 9 - 20 zemalja sa najniim koeficijentima blagostanja u svijetu - 1980. godina

Rang ZEMLJA 110. 109. 108. 107. 106. 105. 104. 103. 102. 101. 100. 99. 98. 97. 96. 95. 94. 93. 92. 91. Uganda Etiopija Gvineja Bisao Malavi Banglade Prosjean koeficijent (110-106) Kina Burundi ad Ruanda Burkina Faso Prosjean koeficijent (110-101) Mali ri Lanka Indija Haiti Pakistan Mozambik Nepal Centralnoafrika Republika Lesoto Gambija Prosjean koeficijent (110-91) Koeficijent blagostanja 0,038 0,055 0,056 0,079 0,081 0,062 0,083 0,086 0,088 0,094 0,101 0,076 0,107 0,108 0,110 0,115 0,116 0,117 0,135 0,135 0,138 0,143 0,099

Izvor: prorauni F. auevia

94

SOCIOLOGIJA, Vol. XLVI (2004), N 1

1998. godina Tabela 10 - 20 zemalja sa najviim koeficijentima blagostanja u svijetu 1998. godina
Rang 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. ZEMLJA vicarska Norveka Danska Sjedinjene Amerike Drave Japan Prosjean koeficijent (1-5) Singapur Austrija Njemaka vedska Hong Kong - Kina Prosjean koeficijent (1-10) Nizozemska Belgija Francuska Finska Velika Britanija Irska Italija Australija Kanada Island Prosjean koeficijent (1-20) Koeficijent blagostanja 7,642 6,773 6,767 6,248 6,140 6,714 5,444 5,380 5,339 5,219 5,079 6,003 4,996 4,994 4,981 4,886 4,714 4,524 4,174 3,947 3,930 3,800 5,249

Izvor: prorauni F. auevia

Fikret auevi: Finansijska globalizacija i ekonomski suverenitet

95

Tabela 11 - 20 zemalja sa najniim koeficijentima blagostanja u svijetu 1998. godina

Rang 113. 112. 111. 110. 109. 108. 107. 106. 105. 104. 103. 102. 101. 100. 99. 98. 97. 96. 95. 94. ZEMLJA Etiopija Siera Leone Burundi Kongo, Demokratska Republika Malavi Prosjean koeficijent (113-109) Niger Nepal ad Mozambik Burkina Faso Prosjean koeficijent (113-104) Gambija Gvineja Bisao Mali Ruanda Madagaskar Togo Uganda Centralnoafrika Republika Nigerija Banglade Prosjean koeficijent (113-94) Koeficijent blagostanja 0,022 0,024 0,027 0,029 0,034 0,027 0,041 0,044 0,048 0,049 0,050 0,037 0,050 0,050 0,050 0,051 0,052 0,066 0,068 0,068 0,070 0,070 0,048

Izvor: prorauni F. auevia