Jeerj %eeveesoe evLeceeuee kee heg<he veb.

48
ISBN 978-93-80353-98-2

pewve Yeejleer
-jeefe$eerhejcehetpe ieefCeveerecegKe Deeefe&keeefMejesceefCe

eer %eeveceleer ceeleepeer

MejohetefCe&cee ceneslmeJe, 11 Deketyej 2011 kees pecyeterhe-nefmleveehegj ceW hetpe ieefCeveerecegKe
eer %eeveceleer ceeleepeer eje Ieesef<ele eLece heeeee& eer Jeerjmeeiej Je<e& kes Devleie&le ekeeefMele

-ekeeMeke-

efoiecyej pewve ef$eueeske MeesOe mebmLeeve

pecyeterhe-nefmleveehegj (cesj") G.e.-250404, Heesve veb.- (01233) 280184, 280994
Website : www.jambudweep.org
E-mail : jambudweeptirth@gmail.com

veJece mebmkejCe
2200 eefleeeB

Jeerj efve. meb. 2538, ceeIe ke=. 14

22 peveJejer 2012

cetue
100/-.

efoiecyej pewve ef$eueeske MeesOe mebmLeeve eje mebeeefuele

Jeerj %eeveesoe evLeceeuee

Fme evLeceeuee ceW efoiecyej pewve Dee<e&ceeie& kee hees<eCe kejves Jeeues efnvoer,
mebmke=le, eeke=le, keVe[, Debespeer, iegpejeleer, ceje"er Deeefo Yee<eeDeeW
kes veee, efmeevle, DeOeelce, Yetieesue-Keieesue, JeekejCe Deeefo
efJe<eeeW hej ueIeg SJeb Je=nod ebLeeW kee cetue SJeb DevegJeeo meefnle
ekeeMeve neslee nw~ mecee-mecee hej Oeeefce&ke
ueeskeesheeesieer ueIeg hegefmlekeeSb Yeer
ekeeefMele nesleer jnleer nQ~

-: mebmLeeefhekee SJeb esjCeeeesle :hejcehetpe ieefCeveerecegKe Deeefe&keeefMejesceefCe eer %eeveceleer ceeleepeer

-: ceeie&oMe&ve :e%eeeceCeer Deeefe&kee eer evoveeceleer ceeleepeer
-: efveoxMeke SJeb mecheeoke :mJeefmleeer kece&eesieer heer"eOeerMe jJeervkeerefle& mJeeceer peer
-: eyebOe mecheeoke :peerJeve ekeeMe pewve
meJee&efOekeej ekeeMekeeOeerve
eLece mebmkejCe 1981-1100 eefleeeB, efleere mebmkejCe 1982-2200 eefleeeB,
le=leere mebmkejCe 1990-2200 eefleeeB, elegLe& mebmkejCe 1996-2200 eefleeeB,
hebece mebmkejCe 1997-2200 eefleeeB, <ece mebmkejCe 2000-1100 eefleeeB,
mehlece mebmkejCe 2005-2200 eefleeeB, Dece mebmkejCe 2008-2200 eefleeeB ekeeefMele

kecheesefpebie-%eeveceleer vesJeke&, pecyeterhe-nefmleveehegj

(3)

mecheeokeer e..........
-mJeefmle eer kece&eesieer heer"eOeerMe jJeervkeerefle& mJeeceer peer
pewveOece& kees mecePeves mecePeeves keer ef mes DeveskeeW eser-ye[er hegmlekeW ekeeefMele ngF& nQ leLee nes jner nQ efhej
Yeer Ske Ssmeer hegmleke ee ebLe keer DeeJeMekelee Leer efpemeceW pewveOece& kees mechetCe&he mes meb#eshe ceW Ske ner mLeeve
hej mecePee pee mekes~ pewve SJeb pewveslej e$e-e$eeSb Yeer pewvelJe kees mejuelee mes oebiece kej mekeW~
pewveOece& kees meJeeieerCe mecePeves kes efueS eej DevegeesieeW kee ceeOece Deefle DeeJeMeke nw~ efkemeer Yeer keee& kees
kejves ceW ee efkemeer Yeer keee& kes nesves ceW Deveske yeeleW meeseer peeleer nQ~ pewmes Decegke keee& efkemeves efkeee, keeeW efkeee,
kewmes efkeee, keye efkeee, Gmemes keee ueeYe ee neefve ngF& Fleeefo~ Fmeer ekeej mes Deveske vej-veeefjeeW keer en
efpe%eemee menpe he mes nes mekeleer nw efke pewveOece& keee nw? keye mes nw? efkemeves heeueve efkeee? kewmes heeueve
efkeee? Fmekees OeejCe kejvee keeeW DeeJeMeke nw? Fmekee heeueve kejves mes keee ueeYe nw? Fleeefo~
Ghejese mecemle eMveeW kee meceeOeeve Fme ebLe ceW he{ves mes efveefele he mes nes peeJesiee~ hejce hetpe ceeleepeer
ves DeveskeeW ebLeeW kee cebLeve kejkes en veJeveerlehe meej emlegle efkeee nw~ Fme ebLe kee mechetCe& efJe<ee hetJee&eeeeX
keer hejcheje mes Devegye nw, hetCe&leee eceeCeYetle nw~
mejue Yee<ee ceW efueKee ieee en ebLe hejer#eeueeeW kes hee"eece ceW jKeves eesie yeve ieee nw~ eleske efpeve
cebefojeW SJeb IejeW ceW jKeves eesie nw~ eleske eer-heg<eeW kees kece mes kece Ske yeej lees Fmekee iebYeerjlee mes
mJeeOeee DeJeMe kejvee eeefnS~ hetJee&eeeeX kes eje eefleheeefole keef"ve SJeb ienve efJe<eeeW kees mejue SJeb meb#eshe
ceW efueKe osvee, en hetpe ceeleepeer keer Deveghece Mewueer nw~
Deveske efJeeveeW ceW Deveske ekeej keer efJeMes<eleeSb osKeer peeleer nQ-keesF& veee kes efJeMes<e %eelee osKes peeles nQ,
lees keesF& DeOeelce kes, keesF& eLeceevegeesie hej efJeMes<e DeefOekeej jKelee nw, lees keesF& kece& efmeevle kee ienjeF& mes
eefleheeove kejves keer #ecelee jKelee nw, keesF& iee uesKeve kee DeefOekeejer neslee nw, lees efkemeer keer hee uesKeve ceW
DeefYeefe nesleer nw, keesF& uesKeve kee DeefOekeejer neslee nw, lees keesF& Jeee neslee nw efkevleg hetpe ceeleepeer ceW mechetCe&
efJeMes<eleeDeeW kee mebiece nw~ Deehekees eejeW DevegeesieeW kee leuemheMeea %eeve nw~ keefJeleeSb SJeb mlegefleeeB eens efnvoer ceW
neW ee mebmke=le ceW meYeer Ske mes ye{kej Ske YeeJehetCe& nQ~ pewmeer Deehekeer meMee uesKeveer nw, Jewmes ner Deehekeer JeeCeer
Yeer DeespehetCe& nw~ Deehekes OeejeJeeefnke eJeeve npeejeW vej-veejer ye[er levceelee mes eJeCe kejles nQ~
efpeveeiece kes efJeefYeVe efJe<eeeW hej Deehe hetCe& DeefOekeej jKeleer nQ Deve oMe&veeW kee Yeer Deeheves met#celee mes
DeOeeve efkeee nw~ Demeneer pewmes ogn mes ogn ebLeeW kee DeOeeve Yeer Deeheves Deheves efMe<e Jeie& kees Delevle
megiecelee mes kejekej efve<Ceele yevee efoee nw~ Fmeer ekeej mes pewveOece& mebyebOeer Yeewieesefueke %eeve Yeer Deehekee yengle
efJeMeo nw, Ssmes veerjme efJe<eeeW kees Yeer Deeheves Deheveer eKej yegef mes mejme yeveekej Deeyeeue ieesheeue kes efueS Ske
vetleve efoMee efveoxMe efoee nw~
en ebLe mJeeOeee esefceeeW kes efueS Delevle Gheeesieer leLee ueeskeefee jne nw FmeefueS Fme ebLe kees
ekeeefMele kejles ngS mebmLeeve ieewjJe kee DevegYeJe kejleer nw~

(4)

ebLe kee eefleheee efJe<ee

Meyo yee DeveeefoefveOeve nw~ Jen meelkeej heo mes efeefle nesves mes eoMeebiehe nw~ eeefhe en
Deveeefokeeue mes eJeenhe mes euee Dee jne nw Deewj Devevlekeeue leke efJeeceeve jnsiee, ve Fmekee Deeefo nw ve
Devle, efhej Yeer leerLekejeW keer efoJe osMevee keer Dehes#ee mes en meeefo meevle Yeer nw~ leerLekej osJe keer efoJeOJeefve
eefleefove hetJee&, ceOee, Deheje Deewj DeOe&jeef$e ceW Ssmes eej yeej n-n Ie[erhee&vle efKejleer jnleer nw~ en
efoJeOJeefve meele meew ueIeg Yee<ee Deewj De"ejn ceneYee<ee ceW efKejleer nw DeLeJee Jen meJe&Yee<ee he nw keeeWefke
meceJemejCe ceW GheefmLele meYeer osJe, ceveg<e Deewj efleee Deheveer-Deheveer Yee<ee ceW Fmes mecePe uesles nQ~
leerve ueeske ceW Yeer ej-Deej JemlegSB nQ~ Fve meYeer kes meJe& Deleerle keeue kees, Jele&ceeve keeue kees Deewj
YeefJe<eled ceW nesves Jeeues Devevlekeeue kees kesJeueer YeieJeeve Ske mecee ceW Ske meeLe ner osKe uesles nQ Deewj peeve uesles
nQ FmeerefueS Gvekee Jen %eeve efoJe%eeve DeLeJee kesJeue%eeve kenueelee nw~ kesJeueer YeieJeeve meye keg peeve jns nQ
efkevleg Gvekeer efoJeOJeefve ceW Glevee eefleheeefole veneR nes mekelee nw, efpelevee Jes peeveles nQ~ ieCeOej osJe Gleves meyekees
Deheves #eeesheMece %eeve mes enCe veneR kej mekeles nQs Deewj efpelevee Jes mecePe mekeles nQ, Glevee Jes ken veneR mekeles
nQ, efpelevee ken mekeles nQ, Glevee Jes eglehe mes efveye veneR kej mekeles nQ Deewj efpelevee Jes efveye kej mekeles nQ,
Jen meye eoMeebiehe mes pewveJee*dcee ceW eefme nw~
YeieJeeve ceneJeerj kes Meemeve ceW eoMeebie kes hetCe&Jesee Debeflece eglekesJeueer eerYeyeeng Deeeee& ngS nQ~ Gvekes
Devevlej Debie-hetJe& kee %eeve Ielee ieee nw~ eerOejmesveeeee& kees yeejnJeW efJeeo Debie kes Debleie&le hetJe&iele Yeso kes
DeeeeCeere veeceke efleere hetJe& kee keg %eeve Lee, GvneWves egleefJeso kes Yee mes Dehevee Jen %eeve heg<heovleYetleyeueer veece kes oes cegefveeeW kees efoee Lee~ FvneR oesveeW cenecegefveeeW ves <edKeC[eiece met$e keer jevee keer nw, Ssmes ner
eer iegCeOej Deeeee& kees heeBeJeW %eeve eJeeohetJe& keer oMeJeeR Jemleg kee %eeve eehle Lee, GvneWves Yeer ke<eeeheeng[
mege veece mes ebLe jevee keer nw~ FvneR efmeevle met$eeW hej OeJeuee-peeOeJeuee veece mes erkeeSB ngF& nQ pees efke Deepe
efnvoer DevegJeeo neskej he egkeer nQ~
Fmeer hejcheje ceW eerkegvokegvoeeee& ngS nQ efpevneWves meceemeej Deeefo ebLeeW keer jevee kejkes DeOeelce iebiee
kees eJeeefnle efkeee nw~ es Fleves ceneved Deewj eefme ngS nQ efke efkemeer Yeer eMeefmle ceW kegvokegvoecveee,
mejmJeleerie Deewj yeueelkeejieCe osKekej menpe ner Gmekeer eeceeefCekelee Peueke peeleer nw~ Fmeer hejcheje ceW
eer GceemJeeceer, mecevleYe, hetpeheeo, DekeuebkeosJe Deeefo Deeeee& ngS nQ efpevneWves YeieJeeve ceneJeerj keer
efoJeOJeefve kees hejchejeiele DeeeeeeX mes eehle kej leJeeLe&met$e, jlvekejC[eeJekeeeej, Deehleceerceebmee, meJee&Le&efmeef,
jepeJeeefle&ke Deeefo ebLeeW keer jevee keer nw~ Fve meYeer DeeeeeeX keer JeeCeer eceeCeYetle nw~ eer DevevleJeere& Deeeee& ves
ecesejlveceeuee kes eejbYe ceW Fmeer yeele kees kene nw-pewmes iebieeveoer kee peue ess mes Ie[s ceW Yej uesves hej Yeer Jen
iebiee kee ner peue nw, Jewmes ner eeceeefCeke DeeeeeeX keer JeeCeer YeieJeeve keer JeeCeer kee DebMe nw~
YeieJeeve efpevesvosJe keer JeeCeer yeejn DebieeW ceW efJeYeeefpele nw~ Fmes ner hetJee&eeeeX ves eej DevegeesieeW ceW Devegye
efkeee nw Deewj Fve DevegeesieeW kees Jeso meb%ee Yeer oer nw~

(5)

pees vetvelee-DeefOekelee mes jefnle nQ, efJehejerle Yeer veneR nQ, cee$e pewmes kes lewmes nQ Deewj mebosn jefnle nQ Ssmes
JeeveeWs kees pewveeeeeeX ves Jeso kene nw~ Fme Jeso kes eLeceevegeesie, kejCeevegeesie, ejCeevegeesie Deewj Jeevegeesie
Ssmes eej Yeso ceeves nQ~
Jele&ceeve kee GheueyOe pewve Jee*dcee Fve eej DevegeseieeW ceW ner efJeYee nw~ Fme pewve-Yeejleer ebLe ceW Yeer
Fve eejeW DevegeesieeW kees ner Deefle meb#eshe ceW efueee ieee nw~
Fme ebLe ceW meJe&eLece me=ef kee ece yeleueeee ieee nw~ GmeceW Glmeefhe&Ceer, DeJemeefhe&Ceer kes <edkeeue
heefjJele&ve kees efoKeeee nw~ DeJemeefhe&Ceer kes meg<eceemeg<ecee, meg<ecee Deeefo n Yeso nesles nQ~ FveceW mes eLece kes leerve
keeueeW ceWs Gece, ceOece Deewj peIeve YeesieYetefce keer JeJemLee jnleer nw~ le=leere keeue kes Devle ceW eewon keguekej
GlheVe nesles nQ Deewj elegLe&keeue kes eejbYe ceW Debeflece keguekej mes eLece leerLekej pevce uesles nQ~ Fme yeej eneB hej
Fme Yejle #es$e kes Deee&KeC[ ceW ngC[eJemeefhe&Ceer keeue eue jne nw pees efke DemebKe Glmeefhe&Ceer-DeJemeefhe&Ceer kes
yeerle peeves hej Ske yeej Deelee nw~ Fme keeue ceW keg DeIeefle IeveeSB nes peeee kejleer nQ, pewmes-eLece leerLekej
kee le=leere keeue ceW ner cees#eieceve, eLece eeJeleea keer hejepee, veevee heeKeC[celeeW keer Glheefe Deeefo~
Fme ebLe ceW <edkeeue kes heefjJele&ve ceW YeesieYetefce keer JeJemLee kees yeleeee nw~ Gmeer ceW eewon keguekejeW keer
Glheefe, Gvekes keee&keueeheeW kee JeCe&ve nw~ Debeflece keguekej cenejepee veeefYejepe Deewj ceosJeer egieefueee veneR Les~
Gme mecee Fv ves veeefYejepe keguekej kee efJeJeen ceosJeer veece keer kevee mes mecheVe kejeee Lee~ FvneR kes
Skecee$e heg$e leerLekej YeieJeeve $e+<eYeosJe GlheVe ngS nQ~ $e+<eYeosJe kee efJeJeen eMemJeleer Deewj megveboe veece keer
oes keveeDeeW kes meeLe ngDee Lee~ $e+<eYeosJe ves epee kees Deefme, ceefme Deeefo kee GheosMe efoee Lee Deewj efJeosn #es$e
efmLele Meeele kece&Yetefce keer JeJemLee kes Devegmeej ner eneB hej JeCe& JeJemLee, efJeJeen JeJemLee Deeefo yeveeF& Leer~
Fmekes Devevlej DeefpeleveeLe mes ueskej ceneJeerjhee&vle ie=nmLe Oece& Deewj cegefveOece& Fve oes YeeieeW ceW yeBe ngDee
cees#eceeie& euelee jne nw~ ngC[eJemeefhe&Ceer kes keeueoes<e mes ceOe kes leerLekejeW kes leerLe&keeue ceW Oece&leerLe& kee
Jegso Yeer ngDee nw~ Fme eLece Devegeesie ceW Fve meYeer yeeleeW kee GuuesKe nw~ eLece leerLekej kee peerJeve-eefj$e
oskej Debeflece leerLekej kee peerJeve-eefj$e efoee ieee nw keeeWefke meYeer leerLekejeW kee peerJeveJe=e uesves mes ebLe yengle
ye[e nes peelee~ Fmeer ekeej mes YejleeeJeleea kee peerJeve heefjee nw hegve: jece-ue#ceCe Deewj jeJeCe pewmes eefme
yeueYe, veejeeCe Deewj eefleveejeeCe kee mebef#ehle Fefleneme JeefCe&le nw~ Fve meYeer Meueekeeheg<eeW kes peerJeve heefjee
kees peeveves kes Fgke peveeW kees DeeefohegjeCe Deewj GejhegjeCe kee mJeeOeee kejvee eeefnS~
Fme ekeej mes Fme eLece Devegeesie ceW elegLe& keeue kes yeeo hebece keeue Deewj "s keeue kee JeCe&ve nw~
Devevlej Glmeefhe&Ceer kes og:<eceeog:<ecee, og:<ecee Deeefo kees ueskej neW keeueeW kee GuuesKe nw~ pewve efmeevle kes
Devegmeej ener me=ef kee ece nw pees efke Deveeefokeeue mes euee Dee jne nw, ve Fmekee keesF& keee&-F&ej efJeMes<e nw
Deewj ve keesF& Fmekee nlee&-mebnejke efJeMes<e nw~ mJeeb ner mJeYeeJe mes "s keeue kes Deble ceW ceneeuee neskej
Fme me=ef kee mebnej nes peelee nw~ Fmeer ceW mes keg egieue pees[s yeeles nQ efpevemes hegve: Deeies keer me=ef eueleer nw~ en
keeue heefjJele&ve cee$e ceOeueeske kes {eF& erhe mebyebOeer heeBe Yejle Deewj heeBe SsjeJele #es$eeW kes Deee&KeC[eW ceW ner
neslee nw, Deve$e veneR~ efJeosn #es$e keer Ske meew Dee" veieefjeeW ceW, cues KeC[eW ceW, efJepeeeOe& heJe&le keer esefCeeeW

(6)

keer efJeeeOej veieefjeeW ceW, {eF& erhe mes Deeies kes DemebKeele erhe-mecetneW ceW, mJeieeX ceW Deewj vejkeeW ceW en <edkeeue
heefjJele&ve veneR neslee nw Deewj ve JeneB ceneeuee ner neslee nw~ peneB pees JeJemLee nw, JeneB Jener meoekeeue jnleer nw~
efJeosn #es$eeW ceW eneB kes elegLe&keeue kes eejbYe kes meMe kece&Yetefce keer JeJemLee ner jnleer nw~ cues KeC[eW ceW
Deewj efJepeeeOe& heJe&le keer esefCeeeW kes efJeeeOejeW ceW elegLe&keeue kes Deeefo mes Deble leke heefjJele&ve neslee jnlee nw~ pees
YeesieYetefce nQ JeneB Meeele Jener JeJemLee nw~ mJeieeX keer Deewj vejkeeW keer Yeer pees JeJemLee nw, mees ner nw keeeWefke JeneB
hej n keeue kee heefjJele&ve ee veneR nw~ Fme Devegeesie ceW ceneheg<eeW kes peerJeve eefj$e ceW Oece&, DeLe&, keece Deewj
cees#e Fve eejeW heg<eeLeeX kee JeCe&ve Deelee nw~ eermecevleYemJeeceer kes Jeeveevegmeej eejeW heg<eeLeeX kee, ceneheg<eeW
kes eefj$e Deewj hegjeCeeW kee efpemeceW JeCe&ve nes, Jen eLeceevegeesie kenueelee nw~
kejCeevegeesie kes ekejCe ceW Fme ebLe ceW meJe&eLece leerve ueeske kee JeCe&ve efkeee ieee nw~ Fme leerve ueeske kes
JeCe&ve ceW ner DeOeesueeske ceW nesves Jeeues meele vejkeeW kee GuuesKe nw hegve: henueer he=LJeer kes Thej kes oes YeeieeW ceW jnves
Jeeues YeJeveJeemeer Je JeblejJeemeer osJeeW kee JeCe&ve efkeee ieee nw~ Devevlej ceOeueeske kes DemebKeele erhe-mecegeW
kee JeCe&ve kejles ngS eLece ner pecyeterhe kee JeCe&ve efkeee ieee nw~ Fme ceOeueeske kes Devleie&le ner peesefleJee&meer
osJeeW kee JeCe&ve efkeee nw~ Devevlej TOJe&ueeske kes JeCe&ve ceW mJeieeX kee, GveceW jnves Jeeues osJeeW kee JeCe&ve nw~ Fme
lejn leerve ueeske kes Deeefele eej ieefleeeW kee Deewj eej ekeej kes osJeeWb kee JeCe&ve efkeee ieee nw hegve: peerJe kes
Je, #es$e, keeue, YeJe Deewj YeeJe Fve heeBe heefjJele&veeW kee mJehe yeleeee ieee nw~ Fme ekeej eer mJeeceer
mecevleYeeeee& kes kens Devegmeej Fme Devegeesie ceW ueeske-Deueeske kee efJeYeeie Deewj eejeW ieefleeeW kee mJehe
yeleueeee ieee nw~ egie-heefjJele&ve kee JeCe&ve eneB veneR efkeee ieee nw keeeWefke Fmekee JeCe&ve eLeceevegeesie kes eejbYe
ceW me=ef kee ece yeleueeles ngS meb#eshe ceW egieheefjJele&ve efoKee efoee ieee nw~
ejCeevegeesie ceW meJe&eLece mecekelJe kee JeCe&ve nw hegve: Oece& kes meeieej Oece& Deewj Deveieej Oece& Ssmes oes Yeso
efJeJeef#ele kejkes henues meeieejOece& kee JeCe&ve efkeee ieee nw~ Fme Oece& kes JeCe&ve ceW eeJeke kes heeef#eke, vewefke
Deewj meeOeke YesoeW kee GuuesKe nw~ eej ekeej kes DeeeceeW kee keLeve nw, eeJekeeW keer <ed DeeJeMeke efeeeDeeW kee
efJeJejCe nw hegve: ieejn eefleceeDeeW kee Yeer mebef#ehle efoMeeefveoxMe nw~ meuuesKevee keer efJeefOe kees yeleueekej metlekeheeleke efJeefOe kee Yeer efJeOeeve oMee&ee ieee nw~
Deeies euekej yeejn YeeJeveeDeeW kees Jewjeie keer peveveer ceevekej Gvekee JeCe&ve nw hegve: cegefveOece& kes Devleie&le
efoiecyej cegefveeeW kes DeeF&me cetueiegCeeW kee leLee Gvekes GejiegCeeW kee efJeJeseve efkeee ieee nw~ oMeOece&,
meesuenkeejCe YeeJeveeSB Fmeer Devegeesie ceW JeefCe&le nQ~ Fme ejCeevegeesie ceW JeefCe&le Oece& Deheves veece kes Deveghe cees#e
cenue ceW e{ves kes efueS ejCe-hewjeW kees jKeves kes meceeve nQ~ pewmes keesF& Yeer Jeefe Ske-Ske ejCe kees
G"ekej Deeies-Deeies keer meeref{eeW ceW jKeles ngS ner Thej keer cebefpeue ceW hengBelee nw, Ssmes ner Fme Devegeesie ceW kens
iees OeceesX kee DeeejCe kejves Jeeuee Jeefe Yeer ece-ece mes eeefj$e kees ye{elee ngDee Deeies-Deeies ye{lee ngDee cees#e
veiej ceW hengBe peelee nw Dele: Fmeer Devegeesie kes Debleie&le Oeeve kee Yeer JeCe&ve efkeee ieee nw~ etBefke Oeeve eeefj$e
kes Devleie&le leheejCe kee ner Debeflece Yeso nw~ eer mecebleYe mJeeceer kes kens Devegmeej Fme ejCeevegeesie ceW ie=nmLe
Deewj cegefveeeW kes eeefj$e keer Glheefe kee, Gmekeer Je=ef kee, eeefj$e keer j#ee kes GheeeesW kee JeCe&ve efkeee ieee nw~

(7)

Jeevegeesie ceW meJe&eLece neW JeeW kee veece efveoxMe nw hegve: peerJe Je kee JeCe&ve kejles ngS henues peerJe
kees veJe ekeej mes kene ieee nw Devevlej iegCemLeeve, meceeme, heee&efhle, eeCe, meb%ee, ceeie&Cee Deewj Gheeesie Fve
meyekes eje peerJe kee mebef#ehle JeCe&ve efkeee ieee nw hegve: hegodieue, Oece&, DeOece&, DeekeeMe Deewj keeue kee
Deeflemebef#ehle keLeve kejkes Deeies eceeCe kee keLeve efkeee ieee nw~ Fme eceeCe kes Yeso-eYesoeW kee henues efmeevle
ebLeeW keer Dehes#ee JeCe&ve efkeee ieee nw hegve: veee ebLeeW kes DeeOeej mes Yeer mebef#ehle efJeJeseve efkeee ieee nw~ veeeW kee
JeCe&ve kejles ngS JeeefLe&ke, heee&eeefLe&ke, vewiece, meben, JeJenej, $e+pegmet$e, Meyo, meceefYe{ Deewj SJebYetle
Ssmes veJe ekeej kes veeeW kee Deewj Fvekes Deveske YesoeW kee SJeb GheveeeW kee Yeer JeCe&ve nw hegve: DeOeelce keer Dehes#ee
mes efveee-JeJenej meodYetle-DemeodYetle veeeW kee efJeJeseve nw~ meeeo keer efmeef kejles ngS mehleYebieer kee megvoj
Deewj mejue efJeJeseve nw hegve: Deveskeevle kee JeCe&ve kejkes efve#eshe kee veece efveoxMe nw~ peerJe kes mJeleJe heeBe
nQ- DeewheMeefceke, #eeefeke Deeefo Deveske YesoeW kee JeCe&ve efkeee ieee nw~ Fve meyekes Devevlej <edoMe&ve kee
JeCe&ve kejles ngS eeJee&ke, yeew, meebKe, veweeefeke, ceerceebmeke Deewj JesoebefleeeW kes oMe&ve kee GuuesKe nw~ Fve
SkeevleceleeW kee efvejmeve kejkes pewve oMe&ve kee mebef#ehle keLeve nw Deewj meJe&%e keer efmeef keer ieF& nw~
Devevlej Deelcee kes yeefnjelcee, Devlejelcee Deewj hejceelcee Yeso kejkes Fve leerveeW kee efJeJeseve efkeee ieee nw
hegve: cees#eceeie& kes efJeJeseve ceW JeJenejjlve$ee Deewj efveeejlve$ee kee mejue JeCe&ve nw~ Deeies efveee cees#eceeie&
kes Devleie&le mebmeej kes veeMe kejves Jeeues eej keejCeeW kee efJeJeseve nw~ efvepe&je kes mLeeveeW kee Deewj veJe
kesJeueueefyOeeeW kee DeefOeke JeCe&ve nw hegve: kece&efmeeble kes ekejCe ceW keceeX kes Yeso-eYeso, ue#eCe, keceeX kes
keejCe kee keLeve nw~ yebOe, Goe Deewj meee keer eke=efleeeW kee mebef#ehle efJeJeseve nw hegve: keceeX kes DeeeJe kee
efJeJeseve nw~ Devevlej kece&yebOe kes keejCe kee efJeJeseve kejles ngS Gmekes efceLeelJe, DeefJejefle Deeefo heeBe YesoeW kee
SJeb Gvekes DevleYet&le Deveske eYesoeW kee efJeJeseve efkeee ieee nw~ Fmemes Devevlej cees#e kes keejCeeW ceW mecekelJe keer
eeefhle nsleg heeBe ueefyOeeeW kee JeCe&ve nw~ leerve ekeej kes mecekelJe kee ue#eCe yeleueekej eeefj$e keer eeefhle kes
keejCeeW kees yeleueeee nw~ mejeie eeefj$e kee veece efveoxMe kejkes GheMece Deewj #eeefeke eeefj$e kees efueee nw~ keceeX
kes veeMe kee ece oMee&les ngS kesJeueer YeieJeeve kes keJeueenej kee efve<esOe efkeee nw hegve: cege ngS peerJeeW kee mLeeve,
Gvekeer DeJeieenvee, mebKee Deewj Gve efme YeieJeeve kes iegCeeW kee efveheCe efkeee ieee nw~
Fme Devegeesie kes JeCe& efJe<ee ceW keoeefeled en Mebkee nes mekeleer nw efke FmeceW iegCemLeeve, ceeie&Cee, kece&
eke=efleeeW kes yebOe, Goe Deeefo kee efJeJeseve keeeW nw? en lees kejCeevegeesie kee efJe<ee nw, Fmekee meceeOeeve ener
nw efke eer mecevleYemJeeceer ves Jeevegeesie kee pees ue#eCe efkeee nw, Gmekes DeeOeej mes Fve efJe<eeeW kees Fme
Devegeesie ceW efueee ieee nw eLeepeerJeepeerJemegleJes hegCeehegCes e yebOecees#eew e~
Jeevegeesieoerhe: egleefJeeeueeskeceelevegles~~
DeLee&led efpemeceW peerJe-DepeerJe leJeeW kee, hegCe-heehe kee Deewj yebOe-cees#e kee JeCe&ve nw, Jen Jeevegeesie nw~
Fmeer keLeve kes Devegmeej peerJe leJe kes JeCe&ve ceW iegCemLeeve, meceeme, heee&efhle, eeCe, meb%ee, ceeie&Cee Deeefo
kee JeCe&ve uesvee ner nesiee~ hegCe-heehe kes ekejCe ceW keceeX kes DeeeJe-yebOe kee keLeve nes peeJesiee Deewj yebOe kes

(8)

keLeve ceW lees kece&yebOe kes keejCeeW kee, kece&eke=efleeeW kee yebOe, Goe Deewj meee eesie eke=efleeeW kee JeCe&ve kejvee
ner nesiee~
eer mecevleYeeeee& kes keLeveevegmeej kejCeevegeesie ceW yebOe-cees#e kes efJe<ee veneR nQ cee$e ueeske-Deueeske kee
efJeYeeie, TOJe&, ceOe, DeOeesueeske kee efJemleej ner Dehesef#ele nw~ GmeceW iegCemLeeve, ceeie&Cee, kece&yebOe, Goe, meJe
Deeefo kes JeCe&ve kee mebkesle Yeer veneR nw~ eLeeueeskeeueeskeefJeYeeseg&ieheefjJe=eselegie&leerveeb e~
DeeoMe&efceJe leLeeceeflejJewefle kejCeevegeesieb e~~
DeLee&led efpemeceW ueeskeekeeMe, DeueeskeekeeMe kee JeCe&ve nw, egie kes heefjJele&ve kee keLeve nw Deewj eejeW ieefleeeW
kee efJeJeseve nw, Jen kejCeevegeesie nw~
Gheeg&e Jeevegeesie ceW iegCemLeeve Deeefo kee efJeJeseve Gheege ner nw~ Fme ekeej mes eejeW DevegeesieeW kes meej
kees ueskej en ebLe mJeeOeee kes efueS Deefle Gheeesieer yeve ieee nw~
emlegle ebLe peve-peve kes efueS keueeCekeejer nes, ener nceejer ceveeskeecevee nw~
Deiemle 1990

#eguueke ceesleermeeiej

RQRQ
DeeYeej
eejeW DevegeesieeW kes %eeve mes meceefvJele Fme pewve Yeejleer ebLe kes
ekeeMeve ceW eerceleer ueeruece metjpeceue pewve ceelesejer eer ekeeMe
metjpeceue pewve, yeesjerJeueer Jesm, cegcyeF& (cene.) ves %eeveoevemJehe
Dehevee DeeefLe&ke meneesie eoeve efkeee, SleoLe& mebmLeeve Gvekes eefle
neefo&ke OeveJeeo SJeb DeeYeej %eeefhele kejlee nw~ Deeies Yeer Jes Deheveer
ebeuee ue#ceer kee meogheeesie Fmeer ekeej Oece& keee& ceW kejles ngS
ceeveJe peerJeve kees meeLe&ke kejW, ener cebieue YeeJevee nw~
-mecheeoke

(9)

je^ieewjJe hejce hetpe ieefCeveerecegKe

eer %eeveceleer ceeleepeer kee heefjee

-e%eeeceCeer Deeefe&kee eer eboveeceleer ceeleepeer
kegvokegvoevJeees peereeled, peereeled eer Meebeflemeeiej:~
peereeled heeefOehemleme, metefj: eer Jeerjmeeiej:~~
eer yeeeer ieefCeveer peereeled, peereeoefvleceevovee~
peereeled %eeveceleer ceelee, ieefCeveeb ecegKee keueew~~
pewveMeemeve kes Jele&ceeve Jeesce hej efkes ve#e$eeW ceW owoerheceeve mete& keer YeeBefle Deheveer ekeeMe-jefMceeeW kees ekeerefCe&le
kej jneR hetpe ieefCeveerecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer kes JeefelJe SJeb ke=eflelJe hej G"er uesKeveer keer DehetCe&lee eeefhe
DeJeMebYeeJeer nw, leLeeefhe DeelcekeueeCe keer YeeJevee mes hetpe ceeleepeer kes eerejCeeW ceW Gvekes oerIe&keeueerve leeieceeer peerJeve
kes eefle efJevece efJeveeebpeefuehe cesje en efJeveerle eeeme nw~
1. pevce, Jewjeie Deewj oer#ee-22 Deketyej meved 1934, MejohetefCe&cee kes efove efkewleveiej eece (efpe. yeejeyebkeer,
G.e.) kes eser eer essueeue pewve keer Oece&helveer eerceleer ceesefnveer osJeer kes oebhele peerJeve kes eLece heg<he kes he ceW cewvee
kee pevce heefjJeej ceW veJeerve KegefMeeeB ueskej Deeee Lee~ ceeB kees onspe ceWs eehle heevebefohebeefJebMeeflekee evLe kes efveeefcele
mJeeOeee SJeb hetJe&pevce mes eehle { Jewjeie mebmkeejeW kes yeue hej cee$e 18 Je<e& keer Deuhe Deeeg ceW ner Mejo hetefCe&cee kes
efove cewvee ves Deeeee&jlve eer osMeYet<eCe peer cenejepe mes meved 1952 ceW Deepevce yeeee& elehe mehlece eeflecee SJeb
ie=nleeie kes efveeceeW kees OeejCe kej efueee~ Gmeer efove mes Fme kevee kes peerJeve ceW 24 Iebs ceW Ske yeej Yeespeve kejves kes
efveece kee Yeer eejbYeerkejCe nes ieee~
veejer peerJeve keer ejceeslke<e& DeJemLee Deeefe&kee oer#ee keer keecevee kees Deheveer nj meeBme ceW mebpeeses ye. cewvee meved
1953 ceW Deeeee& eer osMeYet<eCe peer mes ner ew$e ke=<Cee Skeced kees eer ceneJeerjpeer DeefleMee #es$e ceW #egefuuekee Jeerjceleer
kes he ceW oeref#ele nes ieF~ meved 1955 ceW eeefj$e eeJeleea Deeeee& eer Meebeflemeeiej peer cenejepe keer meceeefOe kes mecee
kegbLeueefiejer hej Ske ceen leke eehle Gvekes meeefVeOe SJeb Dee%ee eje #egefuuekee Jeerjceleerr ves Deeeee& eer kes eLece heeeee&
efMe<e-Jeerjmeeiej peer cenejepe mes meved 1956 ceW JewMeeKe ke=<Cee otpe kees ceeOeesjepehegje (peehegj-jepe.) ceW Deeefe&kee
oer#ee OeejCe kejkes Deeefe&kee %eeveceleer veece eehle efkeee~
2. DeOeeve Deewj DeOeeheve-%eeveeeefhle keer efheheemee ceelee %eeveceleer peer kes jesce-jesce ceW eejbYe mes ner ket-ket
kej Yejer Leer~ oer#ee uesles ner mJeeOeee-ceveve-efebleve keer Oeeje ceW ner GvneWves mJeeb kees efveye kej efueee~ %eeve eeefhle kee
meJe&es eesle yevee-mebIemLe cegefveeeW, Deeefe&keeDeeW SJeb mebIemLe efMe<e-efMe<eeDeeW kees pewveeiece kee leuemheMeea DeOeeheve~
keeleb$e heceeuee heer yeerpe mes hetpe ceeleepeer keer %eevemeeOevee he Je=#e emhegefle ngDee, efpeme hej pees hees, hetue-heue
Fleeefo ueies, GvneWves mecemle mebmeej kees megJeeefmele kej efoee~ ieesccemeej, hejer#eecegKe, veeeoerefhekee, ecesekeceueceele&C[,
Demeneer, leJeeLe&jepeJeeefle&ke, meJee&Le&efmeef, DeveieejOecee&ce=le, cetueeeej, ef$eueeskemeej Deeefo Deveske ebLeeW kees Deheveer
efMe<eeDeeW Deewj mebIemLe meeOegDeeW kees he{e-he{ekej Deeheves Deuhe mecee ceW ner efJemle=l e %eeveepe&ve kej efueee~ efnvoer,
mebmke=le, eeke=le, keVe[, ceje"er Fleeefo Yee<eeDeeW hej Deehekee hetCe& DeefOekeej nes ieee~

( 10 )

3. uesKeveer kee eejbYeerkejCe mebmke=le Yee<ee mes-YeieJeeve ceneJeerj kes heeeled 2600 Je<e& kes efpeme Fefleneme ceW
pewve meeefOJeeeW kes eje Meee uesKeve keer keesF& efcemeeue efieesej veneR nesleer Leer, Jen Fefleneme peeie=le nes G"e peye
#egefuuekee Jeerjceleer peer ves meved 1954 ceW meneveece kes 1008 ceb$eeW mes Deheveer uesKeveer kee eejbYe efkeee~ ener ceb$e
mejmJeleer ceelee kee Jejonmle yevekej hetpe ceeleepeer keer uesKeveer kees TBeeFeeW keer meercee leke ues iees~ meved 1969-70
ceW veee kes meJeexe ebLe Demeneer kes efnvoer DevegJeeo ves Gvekeer Deefleere efJeee kees mebmeej kes meeceves Gpeeiej kej
efoee~ efkeleves ner ebLeeW keer mebbmke=le erkee, efkeleveer ner erkeeDeeW kes efnboer DevegJeeo, mebmke=le SJeb efnvoer ceW Deveske ceewefueke
ebLeeW keer jevee efceuekej Deepe ueieYeie 250 mes Yeer DeefOeke mebKee nes egkeer nw~ hetpe ceeleepeer eje efueefKele meceemeej,
efveecemeej Fleeefo keer efnvoer-mebmke=le erkeeSB, pewveYeejleer, %eeveece=le, keeleb$e JeekejCe, ef$eueeske Yeemkej, eJeeve
efveoxefMekee Fleeefo mJeeOeee ebLe, eefle%ee, mebmkeej, Yeefe, Deeefoyeee, Dees kee cegiee&, peerJeveoeve Fleeefo pewve Gheveeme,
Jemeben-jlvekejC[eeJekeeeej Fleeefo kes efnvoer heeevegJeeo Je DeLe&, yeeue efJekeeme, yeeueYeejleer, veejer Deeueeske Deeefo
kee DeOeeve efkemeer kees Yeer Jele&ceeve cesW GheueyOe pewve Jeecee keer efJeefJeOe efJeOeeDeeW kee efJemle=le %eeve kejeves ceW me#ece nw~
DeOeelce, JeekejCe, veee, efmeeble, yeeue meeefnle, Gheveeme, eejeW DevegeesieeWhe efJeefJeOe efJeOeeDeeW kes Deefleefje
hetpe ceeleepeer keer uesKeveer mes efJehegue Yeefe meeefnle Gtle ngDee nw~ FvOJepe, keuheog ce, meJe&leesYe, leerve ueeske,
efmeee, efJeeMeebefle ceneJeerj efJeOeeve Fleeefo Deveskeeveske Yeefe efJeOeeveeW ves osMe kes keesves-keesves ceW efpevesv Yeefe keer pees
Oeeje eJeeefnle keer nw, Jen Delegueveere nw~ hetpe ceeleepeer kee efebleve SJeb uesKeve hetCe&leee pewve Deeiece mes mebye nw, en
Gvekeer ceneve efJeMes<elee nw~
Oeve nQ Ssmeer ceneve eefleYeeJeeved mejmJeleer ceelee!
4. efmeeble eesejer-hetpe ceeleepeer ves pewveMeemeve kes meJe&eLece efmeeble ebLe <edKeC[eiece keer meesueneW hegmlekeeW
kes met$eeW keer mebmke=le erkee efmeeble efebleeceefCe kee uesKeve kejkes ceneve keerefle&ceeve mLeeefhele efkeee nw~ ece-ece mes efnvoer
erkee meefnle Fve hegmlekeeW kes ekeeMeve kee keee& eue jne nw~ Deepe mes ueieYeie 1000 Je<e& hetJe& Deeeee& eer vesefceeb
efmeebleeeJeleea ves efpeme ekeej n KeC[he eoMeebiehe efpeveJeeCeer kees heefjhetCe& Deelcemeele kejkes meejhe ceW Je
meben, ieesccemeej, ueefyOemeej Fleeefo ebLe Deheveer uesKeveer mes emeefJele efkees Les, Gmeer ekeej Fme yeermeJeeR meoer keer ceelee
%eeveceleer peer ves mecemle GheueyOe pewveeiece kee ienve DeOeeve-ceveve-efebleve kejkes Fme efmeebleefebleeceefCehe mebmke=le
erkee uesKeve kes cenece keee& mes efmeeble eesejer kes heo kees meekeej kej efoee nw~ Deeeee& eer Jeerjmesve mJeeceer eje
1000 Je<e& hetJe& efueefKele OeJeueeerkee kes heeeled Fme ceneve ebLe keer mejue erkee uesKeve kee keee& eLece yeej ngDee nw~
5. efMe#eCe-eefMe#eCe efMeefJej-pewve efmeebleeW kee cece& efJeled Jeie& mecePe mekes, Fme YeeJevee mes efkeleves ner efMe#eCeeefMe#eCe efMeefJejeW kee Deeeespeve hetpe ceeleepeer keer esjCeemJehe efkeee ieee~ meved 1969 ceW peehegj eelegcee&me kes ceOe
pewve peesefleueesxke hej eefMe#eCe efMeefJej Deeeesefpele efkeee ieee, efpemeceW hetpe ceeleepeer eje pewve Yetieesue SJeb Keieesue kee
efJeMes<e %eeve efJeledJeie& kees kejeee ieee~ Deketyej meved 1978 ceW nefmleveehegj ceW heb. cekeKeveueeue peer Meeeer, heb. ceesleerebo
peer kees"ejer, [e. ueeue yeneogj Meeeer meefnle pewve meceepe kes Gekeesef kes ueieYeie 100 efJeeveeW kee efJeled eefMe#eCe
efMeefJej Deeeesefpele efkeee ieee, efpemeceW hetpe ceeleepeer ves efJelmecegoee kees eLes ceeie&oMe&ve eoeve efkeee~ mecee-mecee hej
Deepe leke en eb=Keuee eue jner nw~
6. je^ere-Debleje&^ere mesefceveej-meved 1985 ceW pewve ieefCele SJeb ef$eueeske efJe%eeve hej Debleje&^ere mesefceveej
pecyeterhe-nefmleveehegj ceW mecheVe ngDee, hegve: Deveske mebieesefeeB mecheVe nesleer jneR Deewj meved 1998 ceW YeieJeeve $e+<eYeosJe

( 11 )

je^ere kegueheefle meccesueve kes YeJe Deeeespeve eje osMeYej kes efJeeefJeeeueeeW mes heOeejs kegueheefleeeW kees YeieJeeve
$e+<eYeosJe kees Yeejleere mebmke=efle SJeb pewveOece& kes Jele&ceeveegieerve eCeslee heg<e kes he ceW peeveves kee DeJemej eehle ngDee~
11 petve 2000 kees pewveOece& keer eeeervelee efJe<ee hej Deeeesefpele FeflenemekeejeW kes meccesueve eje hee"e hegmlekeeW ceW
pewveOece& mebyebOeer YeebefleeeW kes megOeej kes efueS efJeMes<e efoMee-efveoxMe je^ere Mew#eefCeke DevegmebOeeve SJeb eefMe#eCe heefj<eo
(NCERT) leke hengBeees iees~ Fvekes Deefleefje Deveske Deve mesefceveej Yeer mecee-mecee hej mecheVe ngS nQ, efpevekes
eefleheue ceW osMe kes mece#e mecee-mecee hej meeefnefleke ke=efleeeB (Proceedings) emlegle nes egkeer nQ~
7. efoiecyej meceepe keer meeOJeer kees eLece yeej [er.efued. keer GheeefOe eoeve kej efJeeefJeeeuee Yeer ieewjJeeefvJele
ngDee-efkemeer ceneefJeeeuee, efJeeefJeeeuee Deeefo ceW heejcheefjke ef[efeeeW kees eehle efkees efyevee cee$e mJeeb kes Oeeefce&ke DeOeeve
kes yeue hej efJeog<eer ceeleepeer ves DeOeeve, DeOeeheve, meeefnle efvecee&Ce keer efpeve TBeeFeeW kees mheMe& efkeee, Gme DeieeOe efJeee
kes mecceeve nsleg [e@. jece ceveesnj ueesefnee DeJeOe efJeeefJeeeuee, hewpeeyeeo eje 5 hejJejer 1995 kees [er.efued. keer ceeveod
GheeefOe mes hetpe ceeleepeer kees mecceeefvele kejkes mJeeb kees ieewjJeeefvJele DevegYeJe efkeee ieee leLee efoiecyej pewve meeOeg-meeOJeer
hejcheje ceW hetpe ceeleepeer en GheeefOe eehle kejves Jeeueer eLece JeefkelelJe yeve ieF~
Fmeer ekeej mes mecee-mecee hej efJeefYeVe DeeeeeeX SJeb meeceeefpeke mebmLeeDeeW eje hetpe ceeleepeer kees veee eYeekej,
Deeefe&keejlve, Deeefe&keeefMejesceefCe, ieefCeveerecegKe, Jeelmeuecetefle&, leerLeexeefjkee, egieeJeefle&kee, eeefj$eeefvkee, je^ieewjJe,
JeeiosJeer Fleeefo Deveske GheeefOeeeW mes Deuebke=le efkeee ieee nw, efkevleg hetpe ceeleepeer Fve meYeer GheeefOeeeW mes efvemhe=n neskej
Deheveer DeelcemeeOevee kees ecegKelee osles ngS efveoex<e Deeefe&kee eee& ceW efveceive jnves kee ner Dehevee cegKe ue#e jKeleer nQ~
8. hetpe ceeleepeer keer esjCee mes leeie ceW ye{s keoce-leeieceeie& ceW Deemej meceier peerJe keer en efJeMes<elee
jnleer nw efke Jen mebmeej heefjYeceCe mes Deeeevle Deve YeJepeerJeeW kees Yeer cees#eceeie& kee heefLeke yeveeves nsleg efJeMes<ehe mes
eeemejle jnlee nw~ Fmeer YeeJevee keer heefjheger kejles ngS hetpe ceeleepeer ves Deveskeeveske efMe<e-efMe<eeDeeW kee me=peve efkeee~
mebIemLe meeOegDeeW-cegefvepeveeW SJeb Deeefe&keeDeeW kees DeOeeve kejeles ngS meved 1956-57 ceW ye. jepeceue peer kees
jepeJeeefle&ke Deeefo Deveske ebLeeW kee DeOeeve kejekej hetpe ceeleepeer ves GvnW cegefveoer#ee uesves keer esjCee eoeve keer~ hegvee ye.
jepeceue peer keeueeblej ceW Deeeee& Deefpelemeeiej peer cenejepe kes he ceW eeefj$eeeJeleea Deeeee&eer Meebeflemeeiej peer cenejepe
keer hejcheje ceW elegLe& heeeee& kes he ceW eefleefle ngS~
meved 1967 ceW meveeJeo eelegcee&me kes ceOe hetpe ceeleepeer ves ye. ceesleerebo SJeb egJeke eMeJebble kegceej kees Iej mes
efvekeeuee, GvnW Ketye efJeeeOeeve kejeee leLee eMeJeble kegceej kees cegefveoer#ee efoueJeeeer, pees Jele&ceeve ceW Deeeee&eer
JeOe&ceevemeeiej kes veece mes eefmeef kees eehle nQ~ ye. ceesleerebo peer Yeer #eguueke ceesleermeeiej yevekej pecyeterhe-nefmleveehegj kes
heer"eOeerMe kes he ceW eefleefle nQ leLee efvejblej Oece&eYeeJevee ceW mebueive nQ~
Jele&ceeve heeeee&eer DeefYevebovemeeiej peer cenejepe ves Yeer hetpe ceeleepeer mes jepeJeeefle&ke, ieesccemeej Deeefo ebLeeW kee
DeOeeve efkeee Lee~ cegefve eer YeJemeeiej peer cenejepe, cegefve eer mebYeJemeeiej peer cenejepe Fleeefo ves Yeer hetpe ceeleepeer mes
efJeeeOeeve efkeee leLee Gvekeer esjCee mes ner cegefve oer#ee eehle keer~ Jele&ceeve ceW hetpe ceeleepeer kes Deveve efMe<e kece&eesieer
ye.jJeerv kegceej pewve Deleble kece&" JeefelJe kes he ceW mecemle meceepe ceW eefmeef kees eehle nQ~
Deeefe&kee ceeleeDeeW keer e=BKeuee cesW Deeefe&kee eer heeeJeleer ceeleepeer, Deeefe&kee eer efpeveceleer ceeleepeer, Deeefe&kee eer
Deeefoceleer ceeleepeer, Deeefe&kee eer esceleer ceeleepeer, Deeefe&kee eer DeYeeceleer ceeleepeer, Deeefe&kee eer egleceleer ceeleepeer, ceQ
mJeeb (Deeefe&kee evoveeceleer) leLee Deeefe&kee eer meccesoefMeKejceleer ceeleepeer, Deeefe&kee eer kewueeMeceleer ceeleepeer Deeefo

( 12 )

Deve keF& ceeleepeer hetpe ceeleepeer mes eehle Jewjeieceeer mebmkeejeW SJeb DeOeeheve kee ner eefleheue nQ~ hetpe ceeleepeer mes
meJeeieerCe ebLeeW kee DeOeeve kejkes hetpe efpeveceleer ceeleepeer ves ecesekeceueceele&C[, hetpe Deeefoceleer ceeleepeer ves ieesccemeej
kece&keeC[ kee efnvoer DevegJeeo efkeee nw~ cegPes Yeer <edKeC[eiece SJeb Deve ceneve ebLeeW keer efnvoer erkee efueKeves kee
megDeJemej hetpe ceeleepeer keer Devegkechee mes eehle nes jne nw~
59 Je<eeX keer megoerIe& DeJeefOe ceW efkeleves ner YeJe peerJeeW ves hetpe ceeleepeer mes Deepevce yeeee& ele, hebe DeCegele,
Meefe Devegmeej eefleceeSB Fleeefo enCe kejkes mebece kes ceeie& kees Deelcemeele efkeee nw~ Jele&ceeve ceW hetpe ceeleepeer kes mee#eeled
meeefveOe ceW jnkej Deveske yeeeeefjCeer yenveW leeieceeie& ceW mebueive nQ~
9. leerLe& efJekeeme keer YeeJevee-leerLekej YeieJevleeW keer keueeCeke YetefceeeW SJeb efJeMes<e he mes pevceYetefceeeW kes
efJekeeme keer Deesj hetpe ceeleepeer keer efJeMes<e Deebleefjke efe meoe mes jner nw~ hetpe ceeleepeer kee kenvee nw efke nceejer mebmke=efle
kee heefjee eoeve kejves Jeeueer es keueeCeke YetefceeeB nceejer mebmke=efle keer ceneve Oejesnj nQ Dele: Fvekee mebj#eCe-mebJeOe&veefJekeeme Deleble DeeJeMeke nw~
meJe&eLece YeieJeeve MeebefleveeLe, kegvLegveeLe, DejnveeLe keer pevceYetefce nefmleveehegj ceW hetpe ceeleepeer keer esjCee mes
efveefce&le pewve Yetieesue keer Deefleere jevee pecyeterhe Deepe efJee kes ceeveme heue hej Debefkele nes ieeer nw, G.e. mejkeej kes
hee&ve efJeYeeie ves pecyeterhe mes nefmleveehegj keer heneeve yeleeles ngS Gmes Ske Delegueveere ceeveJe efveefce&le mJeie& (A Man
Made Heaven of Unparallel Superlatives And Natural Wonders) keer meb%ee eoeve keer nw~ meved 1993
mes 1995 leke Meeele pevceYetefce DeeesOee ceW meceJemejCe cebefoj Deewj ef$ekeeue eewyeermeer cebefoj kee efvecee&Ce kejJeekej
Gmekee efJeeJeeheer eeej, Dekeuetpe (ceneje^) ceW veJeosJelee cebefoj efvecee&Ce keer esjCee, meveeJeo (ce.e.) ceW Ceceeskeej
Oeece, eerle efJenej-efouueer ceW keceuecebefoj, ceebieerlegbieer (ceneje^) ceW meneket keceue cebefoj, Deefn$e ceW ieejn efMeKej
Jeeuee leerme eewyeermeer cebefoj Deewj YeieJeeve $e+<eYeosJe keer oer#ee SJeb kesJeue%eeve keueeCeke Yetefce-eeeie (Fueeneyeeo) ceW
leerLekej $e+<eYeosJe lehemLeueer leerLe& kee YeJe efvecee&Ce hetpe ceeleepeer keer ner esjCee kes eefleheue nQ~
efkeleves ner Deve mLeeveeW hej Yeer pewmes-KewjJee[e ceW kewueeMeheJe&le efvecee&Ce keer esjCee, efhe[eJee ceW meceJemejCe jevee keer
esjCee, meesueehegj (cene.) ceW YeieJeeve $e+<eYeosJe keer efJeMeeue eeflecee keer mLeehevee, eer ceneJeerj peer kes MeebefleJeerj veiej ceW
ceboejJe=#e keer mLeehevee, DeefleMee#es$e eer ef$eueeskehegj ceW heeefjpeeleJe=#e keer mLeehevee, keske[er (jepe.) ceW meccesoefMeKej keer
jevee Deeefo Deveskeeveske efvecee&Ce hetpe ceeleepeer kes efveoxMeve eje mecheVe ngS Deewj nes jns nQ~ YeieJeeve ceneJeerj mJeeceer keer
pevceYetefce kegC[uehegj (veeueboe-efyenej) kes efJekeeme nsleg YeieJeeve ceneJeerj mJeeceer keerefle&mlebYe, YeieJeeve ceneJeerj keer
efJeMeeue Ke[dieemeve eeflecee meefnle efJeeMeebefle ceneJeerj cebefoj, veJeien Meebefle efpevecebefoj, ef$ekeeue eewyeermeer cebefoj SJeb vebeeJele&
cenue Deeefo Deveske efvecee&Ce Deehekeer esjCee mes Fme #es$e hej ngS nQ leLee kegC[uehegj leer Le& efJeeYej kes efueS Deeke<e&Ce kee
kesv yeve ieee nw~
YeieJeeve cegefvemegeleveeLe keer pevceYetefce jepeie=ner ceW cegefvemegeleveeLe efpevecebefoj SJeb efJehegueeeue heJe&le keer leuener
ceW ceevemlebYe jevee, YeieJeeve ceneJeerj keer efveJee&CemLeueer heeJeehegjer ceW peuecebefoj kes mece#e heeC[gkeefMeuee heefjmej ceW YeieJeeve
keer Ke[dieemeve eeflecee meefnle YeieJeeve ceneJeerj efpevecebefoj, ieewlece ieCeOej mJeeceer keer efveJee&CemLeueer iegCeeJeeb peer ceW ieewlece
mJeeceer keer Ke[dieemeve eeflecee meefnle efpevecebefoj, eer meccesoefMeKej peer ceW YeieJeeve $e+<eYeosJe cebefoj Fleeefo mecemle efvecee&Ce
Yeer hetpe ceeleepeer keer mebesjCee mes ner mecheVe ngS nQ~
Jele&ceeve ceW leerLekej pevceYetefce efJekeeme keer e=BKeuee ceW YeieJeeve heg<heobleveeLe keer pevceYetefce keekeboer ceW

( 13 )

eer heg<heobleveeLe efpevecebefoj kee efvecee&Cekeee& hetCe& neskej GmeceW YeieJeeve heg<heob leveeLe keer efJeMeeue meJee 9 heg Gegbie
heeemeve eeflecee efJejepeceeve nes egkeer nQ, efpemekeer hebekeueeCeke eeflee petve 2010 ceW mecheVe ngF& Deewj Deye Fme Ghesef#ele
pevceYetefce kee heefjee meYeer YeeeW kees eehle nes jne nw~
leerLekejeW keer Meeele pevceYetefce DeeesOee ceW Jele&ceevekeeueerve JeneB pevceW heeBe leerLekejeW keer pevceYetefce keer eskeeW hej
efpevecebefoj efvecee&Ce keer esjCee eoeve kej Deeheves mebmke=efle kees peerJevle kejves kee DeYetlehetJe& eeeme efkeee nw~ Gme e=BKeuee ceW
eLece leerLekej YeieJeeve $e+<eYeosJe keer eWke hej megvoj keueelceke cebefoj yevekej GmeceW meJee eej heg heeemeve esle eeflecee
efJejepeceeve ngF& nQ leLee mejet veoer kes le hej YeieJeeve DevevleveeLe kes cebefoj kee efMeueeveeme neskej efvecee&Cekeee& eue jne
nw~ Fmeer ekeej eceMe: Deve eskeeW hej Yeer cebefojeW kes efvecee&Ce keer eespevee Yeer eue jner nw~
GuuesKeveere nw efke hetpe ceeleepeer kes Deeefe&kee oer#eemLeue-ceeOeesjepehegje (jepe.) ceW Yeer ieefCeveerecegKe Deeefe&kee eer
%eeveceleer oer#ee leerLe& kes efJekeeme kee keee& mecheVe efkeee pee egkee nw~ eneB megvoj ke=ef$ece heJe&le kee efvecee&Ce kejkes 15
heg Gegbie keeues hee<eeCe Jeeueer YeieJeeve heee&veeLe keer Ke[dieemeve eeflecee SJeb eewyeermeer efJejepeceeve keer ieF& nQ~ Fme leerLe& keer
hebekeueeCeke eeflee 21 veJecyej mes 26 veJecyej 2010 leke heer"eOeerMe #eguueke eer ceesleermeeiej peer cenejepe kes
meeefVeOe ceW SJeb kece&eesieer ye.jJeerv kegceej pewve kes efveoxMeve ceW efJeMes<e ceneslmeJehetJe&ke mecheve ngF& nw~
efJeMes<e : lesjnerhe jevee, leerLekej$ee eeflecee SJeb leerveueeske jeveepecyeterhe-nefmleveehegj leerLe& kes efJekeeme keer Deefleerelee kees Decejlee eoeve kejves Jeeueer Fve jeveeDeeW kee efvecee&Ce
hetpe ceeleepeer keer esjCee mes Fefleneme ceW eLece yeej ngDee~ Deewue meved 2007 ceW mJeefCe& ce lesjnerhe jevee keer
hebekeueeCeke eeflee ngF&~ efJee ceW eLece yeej efveefce&le Fme jevee ceW efJejepeceeve 2127 efpeveeefleceeDeeW kes oMe&ve kejkes
ueesie Fefle heue keer eeefhle kejles nQ~ Fmekes Deefleefje nefmleveehegj ceW pevces YeieJeeve MeebefleveeLe-kegbLegveeLe-DejnveeLe keer
31-31 heg Gegbie Ke[dieemeve eefleceeDeeW SJeb 56 heg Gegbie efveefce&le leerveueeske jevee keer efpeveeefleceeDeeW keer hebekeueeCeke
eeflee hejJejer meved 2010 ceW ngF& pees nefmleveehegj kes DeefleMee ceW eej eeBo ueiee jner nQ~
10. efJee ceW DeveesKeer 108 heg cetefle& efvecee&Ce keer esjCee-efJee kes Deeeflece Deeee& kes he ceW 108 heg
Gegbie YeieJeeve $e+<eYeosJe keer Ke[dieemeve eeflecee kes efvecee&Ce kee keee& ceebieerlegbieer (cene.) kes heJe&le hej hetpe ceeleepeer keer
esjCee mes gleieefle mes eue jne nw~ egieeW-egieeW leke efpeveMeemeve keer ceefncee kees efJ ekeefmele kejves Jeeueer en eeflecee pewve
mebmke=efle kes efJeMeeue JeefelJe kee heefjee Yeer peveceeveme kees eoeve kejsieer~
11. efMej[er (ceneje^) ceW %eeveleerLe&-efMej[er (ceneje^) kees pewve mebmke=efle kesv kes he ceW mLeeefhele kejves nsleg
JeneB hej %eeveleerLe& kes efvecee&Ce keer eespevee cetle& he ues jner nw, efpemeceW hetpe ceeleepeer kes efveoxMeevegmeej YeieJeeve heee&veeLe
keer efJeMeeue eeflecee efJejepeceeve kejkes efJeMes<e efvecee&Ce mecheVe efkeee pee jne nw~
12. pe=efcYekee leerLe& efJekeeme keer esjCee-YeieJeeve ceneJeerj mJeeceer keer kewJeue Yetefce pe=befYekee pees Deepe efyenej
eevle ceW pecegF& kes veece mes eefme nw, JeneB Ske vetleve Yetefce hej pe=efcYekee leerLe& kee efvecee&Ce emleeefJele nw, pees MeerIe ner YeeeW
kes leerLe&ee$ee keer esCeer ceW DeeSiee~
13. Oece&eYeeJevee kes efJeefJeOe Deeeece-pecyeterhe jevee kes efvecee&Ce kee ecegKe ue#e ueskej efoiecyej pewve
ef$eueeske MeesOe mebmLeeve veeceke mebmLee kee jepeOeeveer efouueer ceW hetpe ceeleepeer keer esjCee mes meved 1972 ceW ie"ve efkeee
ieee~ Fmeer mebmLeeve ves efJeefJeOe Oece&eYeeJevee kes keeeeX kee efve<heeove efkeee nw~ mebmLeeve efmLele Jeerj %eeveesoe evLeceeuee
eje ueeKeeW keer mebKee ceW ebLe ekeeMeve, eejeW DevegeesieeW kes %eeve mes meceefvJele mecei%eeve ceeefmeke heef$ekee kee ekeeMeve,

( 14 )

Ceceeskeej ceneceb$e yeQke Fleeefo efkeleveer ner keee&eespeveeSB efpeveMeemeve keer keerefle& kees efvejblej emeeefjle kej jner nQ~
hetpe ceeleepeer keer esjCee mes meved 1982 ceW lelkeeueerve eOeeveceb$eer eerceleer Fbefoje ieebOeer eje jepeOeeveer efouueer mes
GodIeeefle pecyeterhe %eeve peesefle ves leerve Je<e& leke mechetCe& YeejleJe<e& ceW pewveOece& kes efmeebleeW kee eeej-emeej efkeee Deewj
Deble ceW en peesefle DeKeC[he mes lelkeeueerve kesvere j#eeceb$eer-eer heer.Jeer. vejefmebnejeJe eje pecyeterhe mLeue hej mLeeefhele
kej oer ieeer~ Fmeer ekeej Deewue meved 1998 ceW lelkeeueerve eOeeveceb$eer eer Deue efyenejer Jeepeheseer ves YeieJeeve $e+<eYeosJe
meceJemejCe eerefJenej kee jepeOeeveer efouueer mes eJele&ve efkeee, pees mecemle eebleeW ceW eJele&ve kes heeeled YeieJeeve $e+<eYeosJe
keer oer#eemLeueer-eeeie leerLe& hej efveefce&le meceJemejCe cebefoj ceW mLeeefhele neskej eg ieeW-egieeW leke kes efueS YeieJeeve
$e+<eYeosJe kes JeemleefJeke meceJemejCe keer eeo efouee jne nw~ YeieJeeve ceneJeerj pevceYetefce-kegC[uehegj (veeueboe) mes meved
2003 ceW YeieJeeve ceneJeerj peesefle jLe kee efJeefJeOe eebleeW ceW meheue eJele&ve Yeer Fmeer e=BKeuee keer efJeefMe ke[er nw~
pewveOece& keer eeeervelee leLee YeieJeeve $e+<eYeosJe kes veece SJeb efmeebleeW kees peve-peve leke hengBeeves kes efueS hetpe
ceeleepeer ves meved 1997 ceW jepeOeeveer efouueer ceW efJeMeeue eewyeerme keuheogce ceneceC[ue efJeOeeve Deeeesefpele kejeee,
efpemekee PeC[ejesnCe hetJe& je^heefle [e@. Mebkejoeeue Mecee& ves efkeee SJeb efouueer kes cegKeceb$eer eer meeefnye efmebn Jecee&,
ceOeeosMe kes cegKeceb$eer eer efoefiJepee efmebn leLee eerceleer meg<ecee mJejepe Deeefo Deveske kewefyeves cebef$eeeW ves GheefmLele neskej
Oece&ueeYe efueee~ meeLe ner YeieJeeve $e+<eYeosJe pevcepeebleer Je<e& (meved 1997-1998 ceW) leLee YeieJeeve $e+<eYeosJe
Debleje&^ere efveJee&Ce ceneceneslmeJe Je<e& (meved 2000 ceW lelkeeueerve eOeeveceb$eer eer Deue efyenejer Jeepeheseer eje GodIeeefle)
Yeer hetpe ceeleepeer keer esjCee eje efJeefJeOe Oece&eYeeJevee kes keee&eceeW meefnle mecheVe ngS~ efJeefYeVe er.Jeer. ewveueeW eje hetpe
ceeleepeer kes leerLekej peerJeve oMe&ve (meefe$e) SJeb Deve efJe<eeeW hej eYeeJeke eJeeve uecyes mecee leke emeeefjle ngS SJeb
nes jns nQ~ hetpe ceeleepeer keer esjCee mes mLeeefhele DeefKeue YeejleJe<eeae efoiecyej pewve ceefnuee mebie"ve Deheveer mewke[eW
F&keeFeeW eje efoiecyej pewve meceepe keer veejer Meefe kees me=peveelceke keeeeX nsleg mebieef"le kej jns nw~
Fmekes Deefleefje efkeleves ner Deve Oece&eYeeJevee kes keee& hetpe ceeleepeer ves mecheVe efkees nQ efpevekee eneB uesKeve lees mebYeJe
veneR nw, efkevleg Deepe hetje meceepe Gvekes keee&keueeheeW mes heefjefele neskej GvnW kece&"lee keer cetefle& kes he ceW heneevelee nw~
14. mebIe<e& efJepes$eer-hetpe ceeleepeer ves eejbYe mes Dehevee ecegKe ue#e yeveeee- eleske keee& Deeieceevegketue ner
kejvee~ hegve: Gve keeeeX kes efve<heeove ceW pees Yeer efJeIve Deeles nQ, GvnW yengle ner MeebeflehetJe&ke Pesuekej hetjer levceelee kes meeLe
Gme keee& kees heefjhetCe& kejvee Gvekeer efJeMes<elee jner nw~ Gvekee hetje peerJeve Dee<e& hejcheje kee mebj#eCe kejles ngS Deheves
cetueiegCeeW ceW yeeOee ve Deeves oskej efpeveOece& keer DeefOekeeefOeke eYeeJevee kes meeLe Jeleerle ngDee nw~
15. YeieJeeve heee&veeLe pevcekeueeCeke le=leere meneeefyo ceneslmeJe kee Deeeespeve-23JeW leerLekej
YeieJeeve heee&veeLe keer pevceYetefce JeejeCemeer ceW 6 peveJejer 2005 kees hetpe ceeleepeer keer esjCee SJeb memebIe meeefveOe ceW
YeieJeeve heee&veeLe pevcekeueeCeke le=leere meneeefyo ceneslmeJe kee GodIeeve efkeee ieee~ YeieJeeve keer kesJeue%eeve
keueeCeke Yetefce Deefn$e, efveJee&CeYetefce eer meccesoefMeKej peer Fleeefo Deveskeeves ke leerLeeX hej efJeefJeOe DeeeespeveeW kes
meeLe en Je<e& ceveeee ieee~ Je<e& 2006 kees meccesoefMeKej Je<e& kes he ceW ceveeves keer esjCee hetpe ceeleepeer ves eoeve
keer, leeefke leve-ceve-Oeve mes efoiecyej pewve meceepe Deheves ceneve leerLe&jepe eer meccesoefMeKej peer kes eefle meceefhe&le nes mekes~
hegve: efomecyej 2007 ceW Deefn$e ceW Deeeesefpele meneeefyo cenecemlekeeefYe<eske kes meeLe Fme ef$eJe<eeae ceneslmeJe kee
meceeheve efkeee ieee~
16. Meleeyoer kee DeYetlehetJe& DeJemej : oer#ee mJeCe& peebleer -JewMeeKe ke=<Cee otpe, Jeer.efve.meb. 2532 DeLee&led
15 Deewue 2006 kees Deheveer Deeefe&kee oer#ee kes 50 Je<e& hetCe& kejves Jeeueer hetpe ceeleepeer Jele&ceeve efoiecyej pewve meeOeg

( 15 )

hejcheje ceW meJee&efOeke eeeerve oeref#ele nesves kes ieewjJe mes ege neskej nce meYeer kes efueS DeefleMeekeejer eeeerve eeflecee kes
meMe yeve ieF~ pecyeterhe-nefmleveehegj ceW 14 mes 16 Deewue 2006 leke ieefCeveerecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer
Deeefe&kee oer#ee mJeCe& peebleer ceneslmeJe kee YeJe Deeeespeve kejkes mecemle meceepe ves hetpe ceeleepeer kes eerejCeeW ceW
Deheveer efJevece efJeveeebpeefue Deefhe&le keer~
17. Dece=lecee neW Je<e& legcnejs : nerjke peebleer ceneslmeJe-efpevekeer oerIe&keeefueke lehemee kes Je<eeX keer efieveleer
peevekej Deveske Deeeee&, cegefve, Deeefe&keeSB Fleeefo Yeer Fme yeele kees kenles ngS ieew jJe kee DevegYeJe kejles nQ efke Deepe
efpeleveer cesjer Gce Yeer veneR nw Gmemes DeefOeke lees hetpe ceeleepeer keer oer#ee Deeeg nw, DeLee&led 18 Je<e& keer Gce mes leeie ceeie&
hej efpevneWves keoce jKee, GvneWves Deheveer pevceefleefLe-MejohetefCe&cee kees Yeer leeie mes meeLe&ke kej Gme leeieceeer peerJeve kes
59 Je<e& Yeer GvneWves efveefJe&IveleehetJe&ke hetCe& efkees nQ~ FmeerefueS Fvekes 75JeW pevceefoJeme hej 12 mes 14 Deketyej 2008 kees
je^ere mlej hej nerjke peebleer ceneslmeJe ceveeee ieee~
18. efJeeMeebefle Deefnbmee meccesueve kee GodIeeve efkeee je^heefle peer ves-21 efomecyej 2008 kees pecyeterhenefmleveehegj ceW hetpe ceeleepeer keer esjCee mes Deeeesefpele efJeeMeebefle DeeEnmee meccesueve kee GodIeeve Yeejle keer eLece ceefnuee
je^heefle eerceleer eefleYee osJeerefmebn heeerue kes kejkeceueeW mes ngDee~ hegve: meved 2009 Meebefle Je<e& ceW hetjs osMe ceW efJee keer
Meebefle kes efueS Oeeefce&ke Devegeve SJeb mebieesefeeW kes keee&ece Deeeesefpele efkeS ieS~
19. eLeceeeee& eer Meebeflemeeiej Je<e& ceveeves keer esjCee-yeermeJeeR meoer kes eLece efoiecyej pewveeeee&
eeefj$eeeJeleea eer Meebeflemeeiej peer cenejepe kes ceneve GhekeejeW mes peve-peve kees heefjefele kejeves kes GsMe mes hetpe ceeleepeer
ves Je<e& 2010 kees eLeceeeee& eer Meebeflemeeiej Je<e& kes he ceW ceveeves keer esjCee mecemle meceepe kees eoeve keer~ Fme Je<e&
kee GodIeeve pes ke=. elego&Meer, 11 petve 2010 kees pecyeterhe-nefmleveehegj ceW YeieJeeve MeebefleveeLe pevce-oer#ee SJeb
efveJee&CekeueeCeke kes MegYe efoJeme efkeee ieee leLee pes ke=. elego&Meer, 31 ceF& 2011 leke en Je<e& hetjs osMe kes efJeefYeVe
DebeueeW ceW Deveske Oece&eYeeJeveelceke keee&eceeW kes meeLe efJeefYeVe DeeeespeveeWhetJe&ke ceveeee ieee nw~
Ssmeer ceneve elegceg&Keer eefleYee keer Oeveer hetpe ceeleepeer kes ejCeeW ceW YeeJeYeervee keesefMe: veceve nw leLee YeieJeeve efpevesv
mes ener eeLe&vee nw efke Gvekes Fme heefJe$e leeieceeer peerJeve kee nceW Meleeyoer ceneslmeJe Yeer ceveeves kee ueeYe eehle nes leLee
Deehekes eje veee-veee meeefnle pevelee kees eehle neslee jns, ener cebieuekeecevee nw~

RQRQ

( 16 )

eeeerve SJeb DeJee&eerve nefmleveehegj

-heer"eOeerMe #eguueke ceesleermeeiej
YeieJeeve DeeefoveeLe kee heLece Deenejneqmleveehegj leerLe& leerLeexb kee jepee nw~ en Oece& heeej kee Deee kesvo jne nw~ eneR mes Oece& keer hejcheje kee
MegYeejbYe ngDee~ en Jen ceneleerLe& nw peneB mes oeve keer hesjCee mebmeej ves heehle keer~
YeieJeeve DeeefoveeLe ves peye oer#ee OeejCe keer Gme mecee Gvekes osKee-osKeer eej npeej jepeeDeeW ves Yeer oer#ee
OeejCe keer~ YeieJeeve ves kesMe}eWe efkeee, Gve meyeves Yeer kesMe}eWe efkeee, YeieJeeve ves Jem$eeW kee leeie efkeee, Gmeer
hekeej mes Gve jepeeDeeW ves Yeer veive efoiecyej DeJemLee OeejCe kej }er~ YeieJeeve neLe }keekej Oeeve cegoe ceW Ke[s
nes iees, Jes meYeer jepeeieCe Yeer Gmeer hekeej mes Oeeve kejves }ies efkevleg leerve efove kes yeeo Gve meYeer kees YetKe-heeme
keer yeeOee meleeves }ieer~ Jes yeej-yeej YeieJeeve keer lejHe osKeles efkevleg YeieJeeve lees ceewve OeejCe kejkes veemeeie o=ef
efkees ngS Dee} Ke[s Les, Ske-oes efove kes ef}S veneR hetjs n ceen kes ef}S Dele Gve jepeeDeeW (cegefveeeW) ves
yesewve neskej pebie} kes He} Keevee SJeb PejveeW kee heeveer heervee heejbYe kej efoee~
Gmeer mecee Jeve osJelee ves heie neskej GvnW jeskee efke-cegefve JesMe ceW Fme hekeej mes Deveie&} heJe=efe cele
kejes~ eefo YetKe-heeme kee ke menve veneR nes heelee nw, lees Fme peiele hetpe cegefve heo kees es[ oes~ leye meYeer
jepeeDeeW ves cegefve heo kees es[kej Deve JesMe OeejCe kej ef}es~ efkemeer ves pee ye{e }er, efkemeer ves yeuke} OeejCe
kej }er, efkemeer ves Yemce }hes }er, keesF& keger yeveekej jnves }ies Fleeefo~
YeieJeeve $e+<eYeosJe kee n ceen kes heMeeled Oeeve efJemee|pele ngDee, Jewmes lees YeieJeeve kee efyevee Deenej
efkees Yeer keece e} mekelee Lee efkevleg YeefJe<e ceW Yeer cegefve yeveles jnW, cees#eceeie& e}lee jns, Fmekes ef}S Deenej
kes ef}S efveke}s efkevleg Gvekees keneR hej Yeer efJeefOehetJe&ke SJeb Meg heemegke Deenej veneR efce} hee jne Lee~ meYeer
heosMeeW ceW YeceCe nes jne Lee efkevleg keneR Yeer oeleej veneR efce} jne Lee~ keejCe en Lee efke Gvemes hetJe& ceW YeesieYetefce
keer JeJemLee Leer~ }esieeW kees peerJeveeeheve keer meeceieer-Yeespeve, cekeeve, Jem$e, DeeYet<eCe Deeefo meye keuheJe=#eeW
mes heehle nes peeles Les~ peye YeesieYetefce keer JeJemLee meceehle ngF&, leye kece&Yetefce ceW kece& kejkes peerJeveesheeesieer meeceieer
heehle kejves keer ke}e YeieJeeve kes efhelee veeefYejee ves SJeb mJeeb YeieJeeve $e+<eYeosJe ves efmeKeeF&~
Deefme, ceefme, ke=ef<e, mesJee, efMeuhe SJeb JeeefCepe kejkes peerJeve peerves kee ceeie& yele}eee~ meye keg yele}eee
efkevleg efoiecyej cegefveeeW kees efkeme efJeefOe mes Deenej efoee peeJes, Fme efJeefOe kees veneR yele}eee~ efpeme Fvo ves
YeieJeeve $e+<eYeosJe kes ieYe& ceW Deeves mes n ceen hen}s mes jlveJe=ef heejbYe kej oer Leer, heeBeeW keueeCekeeW ceW mJeeb
Fvo heefle#eCe GheeqmLele jnlee Lee efkevleg peye YeieJeeve heemegke Deenej heehle kejves kes ef}S YeceCe kej jns Les, leye
Jen Yeer veneR Dee heeee~
mechetCe& heosMeeW ceW YeceCe kejves kes heMeeled neqmleveehegj Deeieceve mes hetJe& jeef$e kes efhe}s henj ceW eneB kes
jepee eseebme kees meele mJehve efoKeeF& efoes, efpemeceW heLece mJehve ceW megoMe&ve ces heJe&le efoKeeF& efoee~ heelekee}
ceW GvneWves peesefle<eer kees yeg}ekej Gve mJehveeW kee He} hete, leye peesefle<eer ves yeleeee efke efpevekee ces heJe&le hej

( 17 )

DeefYe<eske ngDee nw, pees megces kes meceeve ceneved nQ, Ssmes leerLekej YeieJeeve kes oMe&veeW kee }eYe heehle nesiee~
keg ner osj yeeo YeieJeeve $e+<eYeosJe kee neqmleveehegj veiejer ceW cebie} heoehe&Ce ngDee~ YeieJeeve kee oMe&ve
kejles ner jepee eseebme kees peeeflemcejCe nes ieee, GvnWs Dee" YeJehetJe& kee mecejCe nes Deeee~ peye YeieJeeve
$e+<eYeosJe jepee JepepebIe keer DeJemLee ceW Je mJeeb jepee eseebme JepepebIe keer helveer jeveer eerceleer keer DeJemLee ceW
Les Deewj GvneWves eejCe $e+efOeejer cegefveeeW kees veJeOee YeefehetJe&ke Deenejoeve efoee Lee, leYeer jepee eseebme mecePe
iees efke YeieJeeve Deenej kes ef}S efveke}s nQ~
en %eeve nesles ner Jes Deheves jepecen} kes ojJeepes hej Ke[s neskej cebie} JemlegDeeW kees neLe ceW }skej
YeieJeeve kee he[ieenve kejves }ies~
ns mJeeceer! veceesmleg veceesmleg veceesmleg De$e efle efle........efJeefOe efce}les ner YeieJeeve jepee eseebme kes Deeies
Ke[s nes iees~ jepee eseebme ves hegve efveJesove efkeee-ceve Megef, Jeeve Megef, keee Megef, Deenej pe} Meg nw,
YeespeveMee}e ceW heJesMe keerefpees~ eewkes ceW }s peekej heeo he#ee} kejkes hetpeve keer SJeb F#egjme kee Deenej efoee~ Deenej
nesles ner osJeeW ves hebeeMee& keer Je=ef keer~ eej hekeej kes oeveeW ceW mes kesJe} Deenej oeve kes DeJemej hej ner hebeeMee&
Je=ef nesleer nw~ YeieJeeve pewmes hee$e kee }eYe efce}ves hej Gme jepee eseebme keer YeespeveMee}e ceW Gme efove Yeespeve De#ee
nes ieee~ Menj kes meejs vej-veejer Yeespeve kej iees, leye Yeer Yeespeve efpelevee Lee Glevee ner yevee jne~
Ske Je<e& kes GheJeeme kes yeeo neqmleveehegj ceW peye YeieJeeve kee heLece Deenej ngDee lees mecemle he=LJeer ceb[}
hej neqmleveehegj kes veece keer Oetce cee ieF&, meJe&$e jepee eseebme keer heMebmee nesves }ieer~ DeeesOee mes Yejle eeJeleea
ves Deekej jepee eseebme kee YeJe meceejesnhetJe&ke mecceeve efkeee leLee heLece Deenej keer mce=efle ceW eneB Ske
efJeMee} mlethe kee efvecee&Ce kejeee~
oeve kes keejCe ner YeieJeeve DeeefoveeLe kes meeLe jepee eseebme kees Yeer eeo kejles nQ~ efpeme efove eneB heLece
Deenej oeve ngDee, Jen efove JewMeeKe megoer leerpe kee Lee~ leye mes Deepe leke Jen efove heefleJe<e& heJe& kes he ceW
ceveeee peelee nw~ Deye Gmes DeeKee leerpe ee De#ee le=leeree kenles nQ~
Fme hekeej oeve keer hejcheje neqmleveehegj mes heejbYe ngF&~ oeve kes keejCe ner Oece& keer hejcheje Yeer leye mes Deye
leke yejeyej e}er Dee jner nw keeeWefke cebefojeW kee efvecee&Ce, cete|leeeW kee efvecee&Ce, Meem$eeW kee hekeeMeve, cegefve mebIeeW kee
efJenej, oeve mes ner mebYeJe nw Deewj en oeve eeJekeeW kes eje ner neslee nw~ eJeCeyes}iees} ceW Ske npeej mee} mes
Ke[er YeieJeeve yeengye}er keer efJeMee} heeflecee Yeer eecegC[jee kes oeve kee ner heefleHe} nw, pees efke DemebKe YeJe
peerJeeW kees efoiecyejlJe kee, DeelceMeebefle kee heeJeve mebosMe efyevee yees}s ner os jner nw~
eneB yeveer en pecyeterhe keer jevee Yeer mebhetCe& YeejleJe<e& kes }eKeeW vej-veeefjeeW kes eje Goej YeeJeeW mes
heolle oeve kes keejCe cee$e ome Je<e& ceW yevekej leweej nes ieF&, pees efke mechetCe& mebmeej kes ef}S Deeke<e&Ce kee kesvo
yeve ieF& nw~ pecyeterhe keer jevee meejer ogefveee ceW DeYeer kesJe} eneB neqmleveehegj ceW ner osKeves kees efce} mekeleer nw~
veboerMJej erhe keer jevee, meceJemejCe keer jevee lees Deveske mLe}eW hej yeveer nw Deewj yeve jner nw~ en nceeje Je
Deehe meyekee hejce meewYeeie nw efke nceejs peerJevekee} ceW Ssmeer YeJe jevee yevekej leweej nes ieF& Deewj Gmekes
oMe&veeW kee }eYe meYeer kees heehle nes jne nw~

( 18 )

YeieJeeve DeeefoveeLe kes heLece Deenej kes Ghe}#e ceW Jen efleefLe heJe& kes he ceW ceveeF& peeves }ieer, Jen efove
Flevee ceneve nes ieee efke keesF& Yeer MegYe keee& Gme efove efyevee efkemeer peesefle<eer mes hets kej ef}ee peelee nw~ efpeleves
efJeJeen De#ee le=leeree kes efove nesles nQ Gleves Meeeo ner Deve efkemeer efove nesles neW Deewj lees Deewj peye mes YeieJeeve
kee heLece Deenej F#egjme kee ngDee, leye mes Fme #es$e ceW ievvee Yeer De#ee nes ieee, efpeOej osKeeW GOej ievvee ner
ievvee vepej Deelee nw~ me[ke hej iee[er ceW Deeles-peeles efyevee Keees cegBn ceer"e nes peelee nw~ keoce-keoce hej ieg[,
Mekekej yevelee efoKeeF& oslee nw~ neqmleveehegj ceW Deeves Jee}s heleske ee$eer kees pecyeterhe heJesMe ej hej YeieJeeve kes
Deenej kes hemeeo he ceW eneB }ieYeie yeejn cenerves F#egjme heerves kees efce}lee nw~
YeieJeeve MeebefleveeLe, kegbLegveeLe, DejnveeLe kes eej-eej keueeCekeYeieJeeve DeeefoveeLe kes heMeeled Deveske ceneheg<eeW kee Fme hegCe Oeje hej Deeieceve neslee jne nw~ YeieJeeve
MeebefleveeLe, kegbLegveeLe SJeb DejnveeLe kes eej-eej keueeCeke eneB ngS nQ~ leerveeW leerLekej eeJeleea SJeb keeceosJe heo kes
Oeejer Les~ leerveeW leerLe&kejeW ves eneB mes mecemle n KeC[ he=LJeer hej jepe efkeee efkevleg GvnW Meebefle keer heeefhle veneR ngF&~
efeeveJes npeej jeefveeeB Yeer GvnW megKe heoeve veneR kej mekeeR DeleSJe GvneWves mechetCe& DeejbYe heefjien kee leeie kej
veive efoiecyej DeJemLee OeejCe keer, cegefve yeve iees~ pewmee efke Deepe Yeer JewjeieYeeJevee ceW he{e peelee nwes[s eewon jlve veJeeW efveefOe, De es[s mebie meeLeer~
keesef De"ejn Iees[s es[s, eewjemeer }Ke neLeer~~
Fleeefoke mebheefle yenglesjer peerjCe le=Ce mece leeieer~
veerefle efJeeej efveeesieer megle kees, jepe efoees ye[Yeeieer~~
YeieJeeve MeebefleveeLe, kegbLegveeLe, DejnveeLe ves ceneve leheMeee& kejkes efoJe kesJe}%eeve keer heeefhle keer~
Gvekeer %eeve peesefle kes hekeeMe mes DeveskeeWs YeJe peerJeeW kee cees#eceeie& heMemle ngDee~ Deble ceW GvneWves meccesoefMeKej
mes efveJee&Ce heehle efkeee~ Deepe heefleceen npeejeW }esie Gve leerLekejeW keer ejCe jpe mes heefJe$e Gme hegCeOeje keer
Jebovee kejves Deeles nQ~ Gme hegveerle ceeer kees cemleke hej e{eles nQ~ Gve leerveeW leerLekej YeieJevleeW keer 31-31 heg
efJeMeeue Ke[dieemeve eefleceeSB pecyeterhe-nefmleveehegj ceW efJejepeceeve nes peeves mes leerLe& kee eeeerve Fefleneme peerJevle
nes ieee nw~
keewjJe-heeb[Je keer jepeOeeveer-ceneYeejle keer efJeMJe efJeKeele Ievee YeieJeeve vesceerveeLe kes mecee ceW
eneB Ieefle ngF&~ en Jener neqmleveehegj nw, peneB keewjJe heeb[Je ves jepe efkeee~ meew keewjJe Yeer heeBJe heeb[JeeW kees nje
veneR mekes~ keee keejCe Lee? keewjJe DeveerefleJeeve Les, Deveeeer Les, Deleeeejer Les, F&<ee&}g Les, s<eer Les~ GveceW
DeefYeceeve yeeuekee} mes ner ket-ket kej Yeje ngDee Lee~ heeb[Je heejbYe mes Oeerj-Jeerj-iebYeerj Les~ mele DeeejCe
kejves Jee}s Les~ veee-veerefle mes e}les Les~ meefn<Ceg Les~ Fmeef}S heeb[JeeW ves efJepee heehle keer~ eneB leke efke heeb[Je
Yeer meleer meerlee keer lejn Deefive hejer#ee ceW meHe} ngS~ keewjJeeW kes eje yeveees iees pe}les ngS }e#eeie=n mes Yeer
Ceceeskeej ceneceb$e kee mcejCe kejles ngS Ske megjbie kes jemles mes yee efveke}s~
Jes otmejer yeej hegve Deefive hejer#ee ceW meHe} ngS, peye Me$egbpee ceW veive efoiecyej cegefve DeJemLee ceW Oeeve ceW
}erve Les, Gme mecee ogeexOeve kes Yeevepes kege&gOej ves }esns kes DeeYet<eCe yeveJeekej iejce kejkes henvee efoes~ efpemekes

( 19 )

He}mJehe yeenj mes Gvekee Mejerj pe} jne Lee Deewj Yeerlej mes kece& pe} jns Les~ Gmeer mecee mechetCe& kece&
pe}kej Yemce nes iees Deewj Debleke=le kesJe}er yevekej leerve heeb[JeeW ves efveJee&Ce heehle efkeee Deewj vekeg}, menosJe
GheMece esCeer kee DeejesnjCe kejkes ieejnJeW iegCemLeeve ceW cejCe kees heehle kejkes meJee&Le&efmeef iees~
keewjJe-heeb[Je lees Deepe Yeer Iej-Iej ceW osKeves kees efce}les nQ~ eefo efJepee heehle kejvee nw, lees heeb[JeeW kes
ceeie& kee DevegmejCe kejvee eeefnS~ meowJe veee-veerefle mes e}vee eeefnS~ leYeer heeb[JeeW keer lejn eMe keer heeefhle
nesieer~ Oece& keer meoe pee nesleer nw~
j#eeyebOeve heJe&-Ske mecee neqmleveehegj ceW Dekebheveeeee& Deeefo meele meew cegefveeeW kee mebIe Deeee ngDee
Lee~ Gme mecee eneB ceneheodce eeJeleea kes heg$e jepee heodce jepe kejles Les~ Gvemes keejCeJeMe ye}er ceb$eer ves
Jejoeve kes he ceW meele efove kee jepe ceeBie ef}ee~ jepe }skej ye}er ves Deheves hetJe& Deheceeve kee yeo}e }sves kes
ef}S peneB meele meew cegefve efJejepeceeve Les, JeneB Gvekes eejeW Deesj e%e kes yeneves Deefive hepJeef}le kej oer~ Ghemeie&
mecePekej meYeer cegefvejepe Meeble heefjCeece mes Oeeve ceW }erve nes iees~
otmejer lejHe Gppewveer ceW efJejepeceeve efJe<Cegkegceej cegefvejepe kees efceefLe}e veiejer ceW eelegcee&me kej jns cegefveeer
eglemeeiej peer kes eje Yespes iees #eguueke eer heg<heoble mes metevee heehle ngF& efke neqmleveehegj ceW cegefveeeW hej Ieesj
Ghemeie& nes jne nw Deewj Gmes Deehe ner otj kej mekeles nQ~
en meceeeej megvekej hejce keCeecete|le efJe<Cegkegceej cegefvejepe kes ceve ceW meeOeceea cegefveeeW kes heefle leerJe
Jeelmeue keer YeeJevee peeie=le ngF&~ lehemee mes GvnW efJeefeee $e+ef Glhevve nes ieF& Leer~ Jes Jeelmeue YeeJevee mes
Deesleheesle neskej Gppewveer mes eelegcee&me kee} ceW neqmleveehegj Deeles nQ~ Deheveer hetJe& DeJemLee kes YeeF& JeneB kes jepee
heodce kees [ebles nQ~ jepee Gvemes efveJesove kejles nQ-ns cegefvejepe! Deehe ner Fme Ghemeie& kees otj kejves ceW meceLe&
nQ, leye cegefve efJe<Cegkegceej ves Jeeceve kee Jes<e yeveekej yeef} mes leerve keoce peceerve oeve ceW ceebieer~ yeef} ves osves kee
mebkeuhe efkeee~ cegefvejepe ves efJeefeee $e+ef mes efJeMee} Mejerj yeveekej oes keoce ceW meeje De{eF& erhe veehe ef}ee,
leermeje hewj jKeves keer peien veneR efce}er~ eejeW lejHe $eeefnceeced nesves }iee~ j#ee kejes, #ecee kejes keer OJeefve ietbpeves }ieer~
yeef} ves Yeer #ecee ceebieer~ cegefvejepe lees #ecee kes Yeb[ej nesles ner nQ, GvneWves yeef} kees #ecee heoevekej keer~ Ghemeie& otj nesves
hej efJe<Cegkegceej ves hegve oer#ee OeejCe keer~ meYeer ves efce}kej efJe<Cegkegceej keer yengle Yeejer hetpee keer~
Deie}s efove eeJekeeW ves Yeefe mes cegefveeeW kees efmeJeF keer Keerj kee Deenej efoee Deewj Deeheme ceW Ske-otmejs
kees j#ee met$e yeeBOes~ en efveMee efkeee efke efJe<Cegkegceej cegefvejepe keer lejn Jeelmeue YeeJeveehetJe&ke Oece& SJeb
Oecee&eleveeW keer j#ee kejWies~ leYeer mes Jen efove heefleJe<e& j#eeyebOeve heJe& kes he ceW eeJeCe megoer hete|Cecee kees ceveeee
peeves }iee~ Fmeer efove yenveW YeeFeeW kes neLe ceW jeKeer yeeBOeleer nQ~ Deye Deeies mes j#eeyebOeve kes efove neqmleveehegj kee
mcejCe kejW~ ossJe-Meem$e-ieg kes heefle leve-ceve-Oeve veeseJej kej oW~ meeOeceea kes heefle Jeelmeue keer YeeJevee
jKeW~ leYeer j#eeyebOeve heJe& ceveevee meeLe&ke nes mekelee nw~
oMe&ve heefle%ee ceW heefme ceveesJeleer-iepeceesleer e{ekej YeieJeeve kes oMe&ve kej Yeespeve kejves kee De}
efveece efveYeeves Jee}er Fefleneme heefme ceefn}e ceveesJeleer Yeer Fmeer neqmleveehegj keer Leer~ en efveece Gmeves efJeJeen kes
hetJe& ef}ee Lee~ efJeJeen kes heMeeled peye memegje} ieF&, lees JeneB mebkeeseJeMe ken veneR heeF&~ leerve efove leke GheJeeme

( 20 )

nes ieee~ peye Gmekes heernj ceW metevee hengBeer, lees YeeF& Deeee, Gmes Skeeble ceW ceveesJeleer ves meye yeele yelee oer~ Gmekes
YeeF& ves ceveesJeleer kes mJemegj kees yeleeee, lees Gmekes mJemegj ves kene efke nceejs eneB lees iepeceesleer kee kees"ej Yeje
nw~ leYeer ceveesJeleer ves iepeceesleer e{ekej YeieJeeve kes oMe&ve kejkes Yeespeve efkeee~
Fmekes yeeo ceveesJeleer kees lees Gmekee YeeF& Deheves Iej ef}Jee }s ieee~ FOej Gve ceesefleeeW kes e{eves mes Fme
heefjJeej hej jepekeere Deeheefe Dee ieF&, efpemekes keejCe ceveesJeleer kes heefle yegOemesve kes neW YeeFeeW ves efce}kej Gve
oesveeW kees Iej mes efvekee} efoee~ Iej mes efveke}ves kes yeeo ceveesJeleer ves leye leke Yeespeve veneR efkeee, peye leke
iepeceesleer e{ekej YeieJeeve kes oMe&veeW kee }eYe veneR efce}e~ peye e}les-e}les Leke iees, lees jemles ceW mees iees,
efhe}s jeef$e ceW GvnW mJehve neslee nw efke legcnejs efveke ner cebefoj nw efMe}e nekej oMe&ve kejes~ G"kej mebkesle kes
Devegmeej efMe}e neles ner YeieJeeve kes oMe&ve ngS~ JeneR hej e{eves kes ef}S iepeceesleer efce} iees~ oMe&ve kejkes
Yeespeve efkeee~ Deeies e}kej hegCeeesie mes yegOemesve jepee kes peceeF& yeve iees~
FOej Jes neW YeeF& Delevle oefjo DeJemLee kees heehle nes peeles nQ~ ieeBJe es[kej keee& keer le}eMe ceW
Ietceles-Ietceles neW YeeF&, Gvekeer heeflveeeB Je ceelee-efhelee meYeer JeneB hengBeles nQ, peneB yegOemesve efpevecebefoj kee
efvecee&Ce keje jns Les~ }esieeW ves GvnW yeleeee efke Deehe yegOemesve kes eneB peeDees Deehekees Jes keece hej }iee }Wies~ Jes
meYeer JeneB hengBes, Gvekees keece hej }ieeee, yegOemesve ceveesJeleer GvnW heneeve iees Devle ceW meyekee efce}ve ngDee~
meYeer YeeFeeW-YeewpeeFeesW leLee ceelee-efhelee ves #eceeeeevee keer~ Oece& keer pee ngF&~ Fme Ievee mes ener efMe#ee
efce}leer nw efke Deeheme ceW meyekees efce}kej jnvee eeefnS~ ve cee}tce efkemekes hegCeeesie mes Iej ceW megKe-Meebefle Deewj
mece=ef nesleer nw~
meg}esevee peekegceej-cenejepe meesce kes heg$e peekegceej Yejle eeJeleea kes heOeeve mesveeheefle ngS~
Gvekeer Oece& hejeeCeMeer} efMejesceefCe Oece&helveer meg}esevee keer Yeefe kes keejCe iebiee veoer kes ceOe Deeee ngDee
Ghemeie& otj ngDee~
jesefnCeer Jele keer keLee kee IeveemLe} Yeer ener neqmleveehegj leerLe& nw~
pecyeterhe mes heneeve yeve ieF& nw Fme leerLe& keer-Deveske IeveeDeesb keer e=bKe}e kes ece ceW Ske Deewj
cepeyetle ke[er kes he ceW peg[ ieF& pecyeterhe keer jevee~ Fme jevee ves efJemce=le neqmleveehegj kees hegve mebmeej kes
mce=efle he} hej Debefkele kej efoee~ ve kesJe} Yeejle kes keesves-keesves ceW Deefheleg efJeMJeYej ceW pecyeterhe jevee kes
oMe&ve keer eee& jnleer nw~ pewve peiele ceW ner veneR helege Jele&ceeve ogefveee ceW hen}er yeej neqmleveehegj ceW pecyeterhe
jevee kee efJeMee} Keg}s cewoeve hej YeJe efvecee&Ce ngDee nw, pees efke ieefCeveer Deee|ekee %eeveceleer ceeleepeer kes %eeve Je
Gvekeer hesjCee kee heefleHe} nw~
Deveske efvecee&Ceelceke SJeb meeefnefleke, Ssefleneefmeke ke=efleeeW mes meceefvJele Ssmes oeveleerLe& neqmleveehegj #es$e kee
oMe&ve ceneved hegCe He} kees osves Jee}e nw~ en leerLe&#es$e egieeW-egieeW leke he=LJeer le} hej Oece& keer Je<ee& kejlee jns,
ener cebie} YeeJevee nw~
pecyeterhe-nefmleveehegj
meved 2000

RQRQ

( 21 )

Ske Deefleere pewve kesv

efoiecyej pewve ef$eueeske MeesOe mebmLeeve

-mJeefmleeer kece&eesieer heer"eOeerMe jJeervkeerefle& mJeeceer (DeOe#e)
efheues leerve oMekeeW mes jepeOeeveer efouueer keer Gej efoMee ceW GejeosMe kes efpeuee cesj" eqmLele heewjeefCeke leerLe& neqmleveehegj
ceW pecyeterhe veece mes Ske je^ere Deewj Debleje&^ere Deeke<e&Ce kee kesv DeJeefmLele nw~ 200 Heg kes Jeeme ceW efvee|cele pewve Yetieesue
keer Deefleere jevee pecyeterhe kes Devoj nukes iegueeyeer mebiecejcej mes efvee|cele 101 Heg TBes megces heJe&le keer MeesYee Deepe
efkemekes ceve kees Deekee|<ele veneR kejleer nw?
eeeerve pewve meeefnle SJeb Yetieesue kes heefjeeeke, Jew%eeefvekeeW kes efueS MeesOe kesv, DeeOeeeqlceke GVeeve kes efueS heefJe$e
mLeeve, ceeveefmeke Meebefle SJeb efpevesv YeieJeeve keer hetpeve-Yeefe kes mechetCe& meeOeveeW leLee mecemle DeeOegefveke megefJeOeeDeeW keer
GheueyOelee meefnle Fme Deveghece leerLe& keer peveke mebmLee kee veece nw-efoiecyej pewve ef$eueeske MeesOe mebmLeeve (jefpe.)~ pewve
meceepe keer meJeexe meeOJeer hetpe ieefCeveerecegKe Deee|ekeeefMejesceefCe eer %eeveceleer ceeleepeer keer heeJeve esjCee mes 1972 ceW Fme
mebmLeeve kee met$eheele efkeee ieee~ efoiecyej pewve Fbmeret Dee@He kee@mceesieeefHeke efjmee& (Digambar Jain Institute
of Cosmographic Research) kes veece mes eefme Fme mebmLeeve kee DeeOeejYetle ue#e Lee-pecyeterhe kee efvecee&Ce
Deewj en pecyeterhe ner Deblele: mebmLeeve kee cegKe keeee&uee yeve ieee~
pebyeterhe keer 30 Ske[ heefJe$e Yetefce hej mebmLeeve kes eje mebeeefuele efJeefYeVe eespeveeDeeW/jeveeDeeW kee mebef#ehle efJeJejCe
efvecveebefkele nw1. pebyeterhe jevee-efpevesv YeieJeeve keer 207 eefleceeDeeW mes heeJeve Yeejleere efMeuhe Deewj pewve Yetieesue kee Deefleere
GoenjCe, DeeOegefveke Deeke<e&CeeW-efyepeueer kes HeewJJeejs, veewkee-efJenej Fleeefo meefnle~
2. keceue cebefoj-YeieJeeve ceneJeerj keer DeefleMeekeejer Ke[dieemeve eeflecee Fme cebefoj ceW efJejepeceeve nQ~
3. Oeeve cebefoj-24 leerLekej YeieJevleeW keer eefleceeDeeW meefnle eR jevee Fme cebefoj ceW efJejepeceeve nQ, pees efke Oeeve
(Meditation) kejves nsleg Geceesece ceeOece nQ~
4. ef$ecete|le cebefoj-YeieJeeve DeeefoveeLe, Yejle SJeb yeengyeueer keer Ke[dieemeve eefleceeDeeW mes Fme cebefoj kee veece meeLe&ke nw~
keceue hej efJejepeceeve YeieJeeve vesefceveeLe SJeb heee&veeLe mes Fme cebefoj keer MeesYee efiegefCele nes ieeer nw~
5. Jeemeghetpe cebefoj-Fme cebefoj ceW 12JeW leerLekej-Jeemeghetpe mJeeceer keer Ke[dieemeve eeflecee efJejepeceeve nQ~
6. MeebefleveeLe cebefoj-efpeve YeieJevleeW kes ieYe&, pevce, lehe Deewj %eeve keueeCekeeW mes neqmleveehegj keer Yetefce hejce-heeJeve ngF&
nw, Gve Meebefle-kegbLeg Deewj DejnveeLe YeieJebleeW keer Ke[dieemeve eefleceeSB Fme cebefoj ceW efJejepeceeve nQ~
7. cebefoj-Deefjnble, efme, Deeeee&, GheeOeee Deewj meeOeg hejcesefeeW keer eefleceeDeeW meefnle (Deesce) jevee Fme
cebefoj ceW efJejeefpele nw~
8. efJeeceeve yeerme leerLekej cebefoj-Fme cebefoj ceW efJeosn #es$e kes efJeeceeve 20 leerLekejeW keer eefleceeSB yeerme keceueeW hej
efJejepeceeve nQ~
9. meneket cebefoj-efpevesv YeieJeeve keer 1008 eefleceeDeeW meefnle~
10. YeieJeeve $e+<eYeosJe cebefoj-Oeeleg efvee|cele YeieJeeve $e+<eYeosJe keer cetueveeeke eeflecee SJeb Deve efpeve eefleceeDeeW
meefnle~
11. YeieJeeve $e+<eYeosJe keere|lemlebYe-YeieJeeve $e+<eYeosJe Devleje&<^ere efveJee&Ce ceneceneslmeJe Je<e& ceW efvee|cele, YeieJeeve
kes peerJeve eefj$e kees eoe|Mele kejves Jeeuee, 8 eefleceeDeeW mes meceeqvJele 31 Heg TBee keere|lemlebYe~

( 22 )

12. lesjnerhe efpeveeuee-Fme cebefoj kes Deboj ceOeueeske kes lesjnerheeW keer Deke=ef$ece jevee kee Deefle megvojlee kes meeLe
efoioMe&ve kejeee ieee nw, efpemeceW hebeces heJe&leeW kes meeLe-meeLe kegue 2127 eefleceeSB efJejepeceeve nQ~
13. Deeheo efoiecyej pewve cebefoj-Fme cebefoj kes Deboj eLece pewve leerLekej YeieJeeve $e+<eYeosJe keer efveJee&CeYetefce
Deeheo-kewueeMeheJe&le keer Deeke<e&ke eefleke=efle efJejepeceeve nw~ kewueeMeheJe&le kee ner otmeje veece Deeheo nw~ 4 HejJejer 2000
kees ueeue efkeuee cewoeve, efouueer ceW lelkeeueerve eOeeveceb$eer eer Deue efyenejer Jeepeheseer eje Fme eefleke=efle kes mece#e efveJee&Ceuee[t
e{ekej Fmekee GodIeeve efkeee ieee~
14. veJeen Meeefvle efpevecebefoj-hetpe ceeleepeer keer heeJeve esjCee mes Gej Yeejle ceW eLece yeej efveefce&le Fme veJeenMeebefle
efpevecebefoj ceW veJeen Deefj efveJeejke veJe leerLekejeW keer Oeeleg efveefce&le megvoj eefleceeSB efJejepeceeve nQ, efpevekes oMe&ve-hetpeve kejkes
YeeieCe Deheves eneW keer Meebefle kejles ngS osKes peeles nQ~
15. leerLekej$ee keer efJeMeeue eefleceeSB-nefmleveehegj ceW pevces leerLekej eer MeebefleveeLe-kegbLegveeLe-DejnveeLe YeieJeeve
keer 31-31 heg keer Ke[dieemeve eefleceeSB hetpe ceeleepeer keer esjCee mes pecyeterhe mLeue hej efJejepeceeve ngF& nQ, efpevekee efJeMeeue
cebefoj Yeer emleeefJele nw~
16. leerveueeske keer YeJe jevee-ef$eueeskemeej, efleueeseheCCeefe Deeefo kejCeevegeesie ebLeeW kes Devegmeej leerve ueeske keer
megvoj jevee kee efvecee&Ce Yeer hetpe ceeleepeer keer esjCee kee ner megheue nw~ FmeceW DeleeOegefveke megefJeOee kes efueS efuehe ueieeF& ieF&
nw, efpememes meYeer YeeieCe efmeefMeuee leke kes oMe&ve eehle kej mekeles nQ~
17. pecyeterhe hegmlekeeuee-eeeerve nmleefueefKele SJeb ekeeefMele ueieYeie 15000 iebLeeW SJeb hegmlekeeW kes mebien meefnle~
18. pecyeterhe Deew<eOeeuee
19. %eeveceleer keuee cebefojced-neqmleveehegj kes heewjeefCeke Fefleneme kees eoe|Mele kejves Jeeueer PeebefkeeeW meefnle~
20. %eeveceleer nerjke peebleer Skemeesme-efJeMes<e ke=ef$ece jsue, efpemeceW eewyeermeeW leerLekejeW keer 16 pevceYetefceeeW kee
efJeefJeOe PeeBefkeeeW SJeb efe$eeJeueer kes ceeOece mes ceveceesnke emlegleerkejCe efkeee ieee nw~
21. Jeerj %eeveesoe iebLeceeuee-1972 ceW mebmLeeefhele Fme iebLeceeuee eje Deye leke ueeKeeW keer mebKee ceW ueieYeie 300
ebLeeW SJeb hegmlekeeW kes mebmkejCeeW kee ekeeMeve nes egkee nw~
22. mecei%eeve ceeefmeke heef$ekee-en heef$ekee meved 1974 mes ueieeleej ekeeefMele nes jner nw, efpemeceW pewve MeeeeW kes
meejhe uesKeeW SJeb Deve cenlJehetCe& keee&eceeW kee mebkeueve Ske mLeeve hej eehle neslee nw~
23. jepee eseebme YeespeveMeeuee-Deeves Jeeues oMe&veee|LeeeW kees eefleefove Meg (pewveeee& kes Deveghe) Yeespeve GheueyOe
kejeves Jeeuee en efoiecyej pewve meceepe kee eLece Yeespeveeuee nw, peneB Ske meeLe 500 ueesie yew"kej Yeespeve kej mekeles nQ~
24. Oece&MeeueeSB-200 mes DeefOeke heuew, yebieues Fleeefo, efpeveceW "njves mebyebOeer meYeer DeeOegefveke megeJf eOeeSB GheueyOe nQ~
25. ceveesjbpeve kes meeOeve-lejn-lejn kes Petues, yeeeW keer jsue, nBmeer kes ieesueiehhes, veewkee efJenej, HeewJJeejs, njs-Yejs
uee@ve, hetjs kewcheme ceW Ietceves kes efueS SsjeJele neLeer (ceesj mes mebeeefuele), efyepeueer keer Deeke<e&ke JeJemLee, megvoj eeke=efleke
Me Fleeefo yejyeme ner oMe&veee|LeeeW kees Fme YeJe jevee keer leguevee mJeie& mes kejves kes efueS esefjle kejles nQ~

efoiecyej pewve ef$eueeske MeesOe mebmLeeve eje Deeeesefpele meeceeefpeke SJeb Mew#eefCeke keee&ece
Deketyej 1981-pecyeterhe (neqmleveehegj) mLeue hej pecyeterhe %eevepeesefle mesefceveej~
31 Deketyej 1982-efHekekeer Dee@ef[esefjece-efouueer ceW pecyeterhe mesefceveej efpemekee GodIeeve eer jepeerJe ieebOeer,
lelkeeueerve mebmeo meome eje efkeee ieee~
Deewue 1985-pecyeterhe (neqmleveehegj) mLeue hej pewve ieefCele Deewj ef$eueeske efJe%eeve efJe<ee hej Debleje&^ere
mesefceveej, efpemekee GodIeeve G.e. kes lelkeeueerve ceb$eer eesHesmej JeemegosJe eEmen eje efkeee ieee~
petve 1982 mes Deewue 1985-ueeueefkeuee cewoeve, efouueer mes lelkeeueerve eOeeveceb$eer eerceleer FbefojeieebOeer eje 4 petve,

( 23 )

1982 kees hetjs osMe ceW YeceCe kejves nsleg pecyeterhe %eevepeesefle jLe kee GodIeeve efkeee ieee~ pevemeeOeejCe ceW DeeEnmee,
eeefj$e-efvecee&Ce leLee efJee yevOeglJe kes mebosMe kee eeej-emeej kejles ngS 1045 efove leke osMe Yej ceW YeceCe kejves kes heeeled
en %eeve peesefle lelkeeueerve j#eeceb$eer eer heer.Jeer. vejefmecne jeJe (YetlehetJe& eOeeveceb$eer) eje pecyeterhe kes cegKe ej kes mece#e
meowJe kes efueS mLeeefhele kej oer ieF&~
1992-Debleje&peere eefj$e efvecee&Ce mebieeser kee pebyeterhe mLeue hej eer vesceerebo pewve, efJeOeeeke (ceOeeosMe) keer
DeOe#elee ceW Deeeespeve efkeee ieee~
pewve ieefCele SJeb eeefj$e efvecee&Ce Deeefo efJe<eeeW hej ngF& mebieesefeeB cesj" efJeeefJeeeuee SJeb efoiecyej pewve
ef$eueeske MeesOe mebmLeeve kes mebege lelJeeJeOeeve ceW Deeeesefpele keer ieF~
1993-DeeesOee ceW DeJeOe efJeMJeefJeeeuee-Hewpeeyeeo kes mebege lelJeeJeOeeve ceW Yeejleere mebmke=efle kes Deee
eCeslee YeieJeeve $e+<eYeosJe efJe<ee hej mebiees<"er~
Deketyej 1995-cesj" efJeMJeefJeeeuee kes mebege lelJeeJeOeeve ceW hebeefoJemeere ieefCeveer Deee|ekee eer %eeveceleer
meeefnle mebieeser-95~
ceee&-Deewue 1998-lelkeeueerve eOeeveceb$eer eer Deue efyenejer Jeepeheseer eje 9 Deewue 1998 kees leeuekeesje msef[ece,
efouueer mes osMe Yej ceW YeceCe kejves nsleg YeieJeeve $e+<eYeosJe meceJemejCe eerefJenej jLe kee GodIeeve~ 3 Je<e& leke osMeYej
ceW leerLekej YeieJevleeW kes meJeexoeer efmeebleeW SJeb pewveOece& keer eeeervelee kee eeej-emeej kejves kes heMeeled en meceJemejCe
Fueeneyeeo Ge veeeeuee kes lelkeeueerve cegKe veeeeOeerMe eje leerLekej $e+<eYeosJe lehemLeueer eeeie leerLe& (Fueeneyeeo) ceW
mLeeefhele kej efoee ieee~
Deketyej 1998-pecyeterhe mLeue hej je^ere kegueheefle meccesueve, efpemekee GodIeeve efkeee ieee-mJeieeae eer
jepesMe heeeue (lelkeeueerve mebmeo meome eje)~
HejJejer 2000-lelkeeueerve eOeeveceb$eer eer Deue efyenejer Jeepeheseer eje 4 HejJejer 2000 kees ueeue efkeuee cewoeve, efouueer
ceW Ske Je<e& leke eueves Jeeues YeieJeeve $e+<eYeosJe Debleje&^ere efveJee&Ce ceneceneslmeJe Je<e& kee GodIeeve efkeee ieee~
Fme egie ceW pewveOece& kes eLece leerLekej YeieJeeve $e+<eYeosJe hej 1008 mebieesefeeW keer e=bKeuee, YeieJeeve $e+<eYeosJe
keere|lemlebYeeW kee efvecee&Ce leLee Deve Deveske meeceeefpeke SJeb Mew#eefCeke keee&ece je^ere SJeb Debleje&^ere mlej hej Fme Je<e& kes
Debleie&le Deeeesefpele efkees iees~
esjCes, kevee[e, vetpemeea Deeefo efJeosMe keer YetefceeeW hej Yeer FvneR esjCeeDeeW kes ceeOece mes 4 HejJejer 2000 kees efveJee&Ce
ceneceneslmeJe ceveeee ieee~
petve 2000-pecyeterhe mLeue hej 11 petve 2000 kees pewveOece& keer eeeervelee efJe<ee hej je^ere mesefceveej Deeeesefpele
efkeee ieee~
HejJejer 2001-YeieJeeve $e+<eYeosJe keer oer#eeYetefce-eeeie (Fueeneyeeo) ceW leerLekej $e+<eYeosJe lehemLeueer leerLe&
kee veJeefvecee&Ce~ Fme leerLe& hej YeieJeeve kes oer#ee keueeCeke kes eleerkemJehe Oeeleg kes JeJe=#e kes veeres Oeeve ceW ueerve ceneeesieer
$e+<eYeosJe keer meJee heebe Heg Gegbie efheer-keceC[ueg meefnle Ke[dieemeve eeflecee, kesJeue%eeve keueeCeke kes eleerkemJehe
YeieJeeve keer elegceg&Keer eeflecee meefnle efoJe meceJemejCe jevee leLee efveJee&Ce keueeCeke kes eleerke mJehe 51 Heg Gegbie
kewueeMeheJe&le keer YeJe jevee hej YeieJeeve $e+<eYeosJe keer 14 Heg Gegbie Deleble ceveesnejer ueeueJeCeea heeemeve eeflecee leLee leerve
eewyeermeer kes eleerke mJehe 72 efpeve eefleceeSB efJejepeceeve nQ~ $e+<eYeosJe keere|lemlebYe Yeer mLeeefhele nw~ 4 mes 8 HejJejer 2001
leke YeieJeeve $e+<eYeosJe hebekeueeCeke eeflee SJeb 1008 cenekegbYeeW mes kewueeMeheJe&le hej eefleefle YeieJeeve $e+<eYeosJe kee
cenekegbYecemlekeeefYe<eske keee&ece~
meved 2003-2004-YeieJeeve ceneJeerj keer pevceYetefce kegC[uehegj (veeueboe) ceW vebeeJele& cenue leerLe& kee efvecee&Ce~

( 24 )

YeieJeeve ceneJeerj cebefoj, YeieJeeve $e+<eYeosJe cebefoj, veJeienMeebefle efpevecebefoj, ef$ekeeue eewyeermeer cebefoj Deewj vebeeJele& cenue
(YeieJeeve ceneJeerj kee pevce cenue) SJeb GmeceW mLeeefhele YeieJeeve MeebefleveeLe efpeveeuee Fme leerLe& kes cegKe Deeke<e&Ce nQ~ ceneJeerj
keer pevceYetefce kes eeej-emeej nsleg YeieJeeve ceneJeerj peesefle jLe mechetCe& YeejleJe<e& ceW eJele&ve kej egkee nw~
meved 2005-2007-YeieJeeve heee&veeLe pevcekeueeCeke le=leere meneeefyo ceneslmeJe-6 peveJejer 2005 kees
pevceYetefce JeejeCemeer mes Fmekee YeJe GodIeeve neskej hetjs Ske Je<e& leke (27 efomecyej 2005 leke) Fmes efJeefYeVe DeeeespeveeW kes
meeLe ceveeee ieee~
hegve: meved 2006 ceW hetpe ceeleepeer ves YeieJeeve heee&veeLe efveJee&CeYetefce meccesoefMeKej Je<e& Ieesef<ele efkeee leLee efomecyej
2007 ceW kesJeue%eeve Yetefce Deefn$e leerLe& hej YeieJeeve heee&veeLe meneeefyo ceneslmeJe kee je^ere keee&ece Deeeesefpele kejkes
4 peveJejer 2008 kees YeieJeeve heee&veeLe pevcekeueeCeke le=leere meneeefyo ceneslmeJe kee meceeheve efkeee~
efJeMes<ehe mes Fme mebmLeeve eje 21 efomecyej 2008 kees pecyeterhe-nefmleveehegj ceW efJeeMeebefle Deefnbmee
meccesueve kee Deeeespeve efkeee ieee, efpemekee GodIeeve hetpe ieefCeveer eer %eeveceleer ceeleepeer memebIe kes meeefveOe ceW
Yeejle ieCeleb$e keer je^heefle ceneceefnce eerceleer eefleYee osJeerefmebn heeerue kes kejkeceueeW eje mecheVe ngDee~ Fme
DeJemej hej je^heefle peer Deheves heefle [e@. osJeerefmebn MesKeeJele kes meeLe meccesueve ceW heOeejeR~ keee&ece ceW GejeosMe kes
jepeheeue eer er.Jeer. jepesej leLee mJeemLe ceb$eer eer Deveble kegceej efceee Yeer heOeejs~ Fmeer DeJemej hej hetpe ceeleepeer
eje Je<e& 2009 kees Meebefle Je<e& kes he ceW ceveeves keer Iees<eCee keer ieF&~ en Meebefle Je<e&-2009 Jele&ceeve ceW
mecemle pewve meceepe eje Yeejle kes efJeefYeVe eevleeW ceW Deveske keee&eceeW kes ceeOece mes ceveeee ieee~
Fme mebmLeeve kes eje mecee-mecee hej efJeefJeOe hebekeueeCeke eefle<"eSb SJeb Oeee|ceke keee&ece mecheVe nesles jnles nQ~
mebmLeeve kes DeodYegle keee&keueehe keer esCeer ceW nw-Ceceeskeej ceneceb$e yeQke, peneB eefleJe<e& eeueg YeeeW eje ueeKeeW keer mebKee
ceW Ceceeskeej ceb$e efueKekej pecee kejeS peeles nQ, legceketj (kevee&ke) mes Ske kejes[ ceb$e SJeb Goehegj (jepe.) mes Ske kejes[
ceb$e meved 2006 ceW Fme yeQke ceW pecee ngS Dele: GvnW efJeMes<e he mes mecceeefvele efkeee ieee~ kejes[eW ceneceb$e efJeMJeMeebefle keer
efkejCeW emeeefjle kejves ceW DeefleMee OejesnjmJehe nQ~

mebmLeeve eje efoes peeves Jeeues hegjmkeej

ieefCeveer %eeveceleer hegjmkeej-meved 1995 mes eleske heeBe Je<e& ceW en hegjmkeej pewve Oece& hej Gemlejere MeesOe leLee
mebmLeeve keer Mew#eefCeke ieefleefJeefOeeeW ceW meneesie nsleg efkemeer Yeer pewve efJeeve ee meceefhe&le keee&kelee& kees 1,00,000/-(Ske
ueeKe) hees keer veieo jeefMe, eMeeqmle-he$e Fleeefo kes meeLe eoeve efkeee peelee Lee~ Deewue 2006 ceW ieefCeveerecegKe eer
%eeveceleer ceeleepeer Deeefe&kee oer#ee mJeCe& peebleer ceneslmeJe kes DeJemej hej mebmLeeve eje eefleJe<e& Fme hegjmkeej kees osves kee
efveCe&e efueee ieee Dele: Deye en hegjmkeej eefleJe<e& efkemeer Jeefj efJeeve DeLeJee efJeefMe meceepemesJeer kees eoeve efkeee peelee nw~
Deee|ekee jlveceleer hegjmkeej-meved 1999 ceW mLeeefhele 11,000/- hees keer veieo jeefMe meefnle eefleJe<e& eoeve efkeee
peeves Jeeuee hegjmkeej~
pecyeterhe hegjmkeej-meved 2000 ceW mLeeefhele 25,000/- hees keer veieo jeefMe meefnle eefleJe<e& eoeve efkeee peeves Jeeuee
hegjmkeej~
eer essueeue pewve hegjmkeej-meved 2003 ceW mLeeefhele 11,000/-hees keer veieo jeefMe meefnle eefleJe<e& eoeve efkeee
peeves Jeeuee hegjmkeej~
vebeeJele& cenue hegjmkeej-meved 2004 mes eejbYe 25000/-hees keer veieo jeefMe meefnle eefleJe<e& eoeve efkeee peeves
Jeeuee hegjmkeej~
pecyeterhe yeeue eefleYee hegjmkeej-meved 2010 mes eejbYe 11000/-hees keer veieo jeefMe meefnle eefleJe<e& eoeve efkeee
peeves Jeeuee hegjmkeej~

( 25 )

Ghejese hegjmkeejeW kes Deefleefje YeieJeeve $e+<eYeosJe Debleje&<^ere efveJee&Ce ceneslmeJe Je<e& kes DeJemej hej Ieesef<ele YeieJeeve
$e+<eYeosJe vesMeveue DeJee[&, yeeeer hegjmkeej, YeieJeeve ceneJeerj pevceYetefce kegC[uehegj hegjmkeej, ieefCeveer %eeveceleer
oer#ee mJeCe& peebleer hegjmkeej SJeb nerjke peebleer hegjmkeej Yeer mebmLeeve eje eoeve efkees pee egkes nQ~

Fueeneyeeo-G.e. ceW leerLekej $e+<eYeosJe lehemLeueer eeeie leerLe& kee efvecee&Ce

meved 2001 ceW mebmLeeve kes Devleie&le YeieJeeve $e+<eYeosJe oer#ee SJeb kesJeue%eevekeueeCeke Yetefce eeeie (G.e.) ceW Fme
leerLe& kee efvecee&Ce Fueeneyeeo-yeveejme neFJes hej efkeee ieee nw~ Fme leerLe& heefjmej ceW $e+<eYeosJe oer#eekeueeCeke leheesJeve SJeb
meceJemejCe jevee cebefoj kes meeLe-meeLe YeieJeeve keer efveJee&CeYetefce kes eleerke ceW efJeMeeue kewueeMeheJe&le kee Yeer efvecee&Ce ngDee~
FmeceW 72 ewleeuee nQ leLee heJe&le kes veeres ieghee cebefoj ceW YeieJeeve $e+<eYeosJe keer DeefleMeekeejer Oeeleg eeflecee (meJee leerve heg
heeemeve) efJejepeceeve nw~ heJe&le kes F&Meeve keesCe ceW efveefce&le 31 heg TBes keerefle&mlebYe ceW $e+<eYeosJe-ceneJeerj mJeeceer keer 8
eefleceeSB nQ~ #es$e hej eeef$eeeW kes DeeJeeme-Yeespeve Deeefo keer mechetCe& DeeOegefveke JeJemLee GheueyOe nw~ Fme leerLe& kee mebeeueve
mebmLeeve kes Debleie&le ieef"le Ghemeefceefle kes eje efkeee pee jne nw~

YeieJeeve ceneJeerj pevceYetefce kegC[uehegj leerLe& kee efJekeeme

YeieJeeve ceneJeerj pevceYetefce kegC[uehegj (veeueboe-efyenej) kee efJekeeme kejves nsleg mebmLeeve kes Devleie&le YeieJeeve ceneJeerj
pevceYetefce kegC[uehegj efoiecyej pewve meefceefle veece mes Ske Ghemeefceefle yeveeF& ieF&, efpemekes ceeOece mes JeneB vebeeJele& cenue leerLe&
heefjmej kee efvecee&Ce efkeee ieee~ JeneB vebeeJele& cenue leerLe& heefjmej ceW YeieJeeve MeebefleveeLe ewleeuee kes Deefleefje efJeeMeebefle
ceneJeerj cebefoj, YeieJeeve $e+<eYeosJe cebefoj, veJeenMeebefle cebefoj leLee leerve cebefpeue kee ef$ekeeue eewyeermeer cebefoj nw~ JeneB eeef$eeeW kes
efueS DeeOegefveke megefJeOeeege DeeJeeme SJeb Yeespeve keer mecegefele JeJemLee nw~
Ghejese meYeer efvecee&Ce eespeveeSb, meeceeefpeke, Oeee|ceke leLee Mew#eefCeke keee&ece hetpe ieefCeveerecegKe eer %eeveceleer
ceeleepeer keer heeJeve esjCee mes Gvekes memebIe meeefveOe ceW Fme mebmLeeve eje Deeeesefpele efkees iees nQ~ mebIemLe e%eeeceCeer
Deee|ekee eer eboveeceleer ceeleepeer kee ceeie&oMe&ve SJeb heer"eOeerMe #eguuekejlve eer ceesleermeeiej peer cenejepe kee efveoxMeve
Fve mecemle keeeeX ceW Delevle cenlJehetCe& jnlee nw~

YeieJeeve heg<heobleveeLe pevceYetefce keekeboer leerLe& kee efJekeeme

hetpe ceeleepeer keer esjCee mes ieef"le DeefKeue YeejleJe<eeae efoiecyej pewve leerLekej pevceYetefce efJekeeme keceser eje YeieJeeve
heg<heobleveeLe keer pevceYetefce keekevoer (efveke ieesjKehegj-G.e.) kee efJekeemekeee& mecheVe efkeee ieee nw~ leerLe& hej YeieJeeve
heg<heobleveeLe keer meJee 9 heg heeemeve eeflecee megvoj efpevecebefoj ceW efJejepeceeve neskej hebekeueeCeke eeflee mes eefleefle nes
egkeer nQ leLee YeieJeeve heg<heobleveeLe keerefle&mlebYe leerLe& keer keerefle& kees efoied efoievleJeeheer Keeefle eehle kejeves ceW efveefceeYetle nw~
Fme ekeej en mebmLeeve Deheveer efJeefYeVe mecee|hele keee& eespeveeDeeW eje meceepe keer mesJee ceW eefle#eCe mebueive nw~ ceeveefmeke
Meebefle, DeeOeeeqlceke efJekeeme, eeke=efleke meewvoe& SJeb Deve Deveske ueeYe Ske meeLe eehle kejves nsleg en mebmLeeve pebyeterhe oMe&ve
kes efueS Deehekees meeoj Deecebef$ele kejlee nw~

RQRQ

( 26 )

Jeerj %eeveesoe ievLecee}e kes meneesieer

efoiecyej pewve ef$e}eske MeesOe mebmLeeve kes Devleie&le Jeerj %eeveesoe ievLecee}e keer mLeehevee meved 1972 ceW ngF&~ leye mes Deye
leke }eKeeW keer mebKee ceW ievLeeW kee hekeeMeve nes egkee nw Deewj efvejvlej nes jne nw~ iebLecee}e mes hee"keeW kees ievLe kece keercele ceW heehle
nes mekeW, Fme o=eq< mes ievLecee}e ceW Ske mebj#eke eespevee Deiemle meved 1990 mes heejbYe keer ieF& nw~ Fme eespevee kes Devleie&le efvecve
cenevegYeeJe Deye leke mebj#eke yevekej Dehevee meneesie heoeve kej egkes nQ~

efMejesceefCe mebj#eke
1. eerceleer efvece&}e pewve Oe.he. mJe. eer hesceevo pewve, lelheg$e heoerhe kegceej pewve, Keejer yeeJe}er, efouueer-6~
2. eerceleer megceve pewve Oe.he. eer efoeqiJepee eEmen pewve, Fboewj~
3. eer ceneJeerj hemeeo pewve mebIeheefle, peer-19, meeTLe SkemesvMeve, veF& efouueer~
4. eer censv heeue njsv kegceej pewve, metjpece} efJenej, efouueer~
5. eerceleer ceesnveer pewve Oe.he. eer megveer} pewve, heerle efJenej, efouueer~
6. eer osJesvo kegceej pewve (Oeens[e Jee}s) ieg[ieeBJe (nefj.)~
7. eerceleer Meejoe jeveer pewve Oe.he. mJe. efjKeyeebo pewve, yeengyeueer SvkeuesJe, efouueer-92~
8. [e@. osJesv kegceej pewve, Yeesheeue (ce.e.)~
9. eerceleer mebieerlee pewve Oe.he. eer mebpeerJe kegceej pewve, Mesjkees (efyepeveewj) G.e.~
10. eer Deefveue kegceej pewve, oefjeeiebpe, efouueer~
11. eer yeer.[er. ceoveeFke, cegcyeF&~
12. eer Oevekegceej pewve, yeengyeueer SvkeuesJe, efouueer~
13. eer efpelesv kegceej pewve SJeb eerceleer megveerlee pewve keesef[ee, heueesefj[e, et.Sme.S.~
14. eerceleer efJeceuee osJeer pewve Oe.he. eer DeesceekeeMe pewve, mJeeefueke veiej, nefjej (GejeKeb[)~
15. eer Deefcele pewve SJeb mebYeJe pewve megheg$e eerceleer Deveerlee pewve Oe.he. eer cetueebo vepewheeveer, efomehegj (keecehe) Deemeece~
16. eerceleer Deefpele kegceejer pewve Oe.he. eer censv kegceej pewve, Deesyesoguueeiebpe (jeemesve) ce.e.~
17. eer veeefYekegceej pewve, pewve yegke ef[hees, meer-4, heer.Jeer.Deej. hueepee kes heers, kevee@ huesme, veF& efouueer~

hejce mebj#eke
1. eer ceeBieer}e} yeeyet}e} hene[s, nwojeyeeo (DeevOe heosMe)~
2. [e@. hekeeMeevo pewve, 792 efJeJeskeevebohegjer, efmeefJe} }eFve, meerleehegj (G.he.)~
3. eer megcele hekeeMe pewve, ieppet keje, Meenoje, efouueer~
4. eer megveer} kegceej pewve, eje-megveer} wkemeeF&ume, mejOevee (cesj") G.he.~
5. mJe. eer hekeeMe ebo Decees}ke ebo pewve meje&He, meveeJeo (ce.he.)~
6. eer heegcve kegceej peJesjer, jeskeef[ee}sve, yeesjerJe}er (Jesm) cegbyeF&~
7. eerceleer Ge|ce}e osJeer Oe.he. eer keevleer hemeeo pewve, $e+<eYe efJenej, efouueer~
8. eerceleer G<ee pewve Oe.he. eer efJece} hemeeo pewve, $e+<eYe efJenej, efouueer~
9. eer Deevevo hekeeMe pewve (meewjce Jee}s) , ieebOeerveiej, efouueer~
10. eerceleer meefjlee pewve Oe.he. eer jepekegceej pewve, efkeoJeF& veiej, keevehegj~
11. mJe. eerceleer kew}eMeJeleer Oe.he. eer kew}eMe ev pewve , leesheKeevee yeepeej, cesj"~
12. eer Yeevesv kegceej pewve, eje-eer efJeee pewve, Yeiele eEmen ceeie&, peehegj~
13. eer heoerhe kegceej Meeeqvle}e} efye}e}e, Devetheveiej, Fboewj, (ce.he.)~
14. eer megjsMeebo heJeve kegceej pewve, yeejeyebkeer (G.e.)~

( 27 )

15. eer veLeceue heejmeceue pewve, keuekeee-7~

16. eerceleer mJe. MeebleeyeeF& Oe.he. eer keceueebo pewve, meveeJeo (ce.e.)~
17. eer heebo pewve keeefjee, efouueer~
18. eer DeeMeg pewve, keeuekee peer, veF& efouueer
19. eer efpelesv kegceej megveerlee keesef[ee, heueesefj[e (et.Sme.S.)
20. eer eegcve kegceej pewve eser mee., eer Decej ebo pewve meje&he, ueKeveT (G.e.)

mebj#eke
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.

mJe. eer DevevleJeere& pewve SJeb mJe. eerceleer DeeoMe& pewve kes megheg$e eer ceveespe kegceej pewve, cesj"~
eerceleer jepetyeeF& ceelesMJejer eer efMeKej evo YeeF& osJesvo kegceej }Keceer evo pewve, meveeJeo (ce.he.)~
eer efeceve}e} egvveer}e} oesMeer, keerkee m^er, cegcyeF&~
eerceleer DeCeeyesve cevvetYeeF& keesef[ee, meer. heer. Qke jes[, cegcyeF&~
eerceleer leejeyesve evot}e} oesMeer, Hesve efyepe, cegcyeF&~
eer jefle}e} egvveer}e} oesMeer, cegcyeF&~
mJe. eerceleer ceLegjeyeeF& KegMee} evo pewve, eje-eer jleve evo KegMee} evo ieeBOeer kes megheg$e eer Oeve kegceej, DeMeeske kegceej,
efMejerMe kegceej, Oece&jepe ieeBOeer He}ve (cene.)~
8. eer Meebefle}e} KegMee} evo ieeBOeer, He}ve (meeleeje) cene.~
9. eer Devevle }e} Het}evo He[s, Deke}tpe (mees}ehegj) cene.~
10. eer nerje}e} ceeefCeke}e} ieeBOeer, Deke}tpe (mees}ehegj) cene.~
11. eer peekegceej KegMee}ebo ieeBOeer, Deke}tpe (mees}ehegj) cene.~
12. eerceleer yeoeceer osJeer ceelesMJejer eer heoce kegceej pewve iebieJee}, keevehegj (G.he.)~
13. eerceleer kece}eosJeer Oe.he. mJe. eer censvo kegceej pewve, IeCs Jee}s n}JeeF&, oefjeeiebpe, veF& efouueer~
14. eerceleer G<eeosJeer Oe.he. eer eJeCe kegceej pewve, eeJe[er yeepeej, efouueer~
15. eer cegkesMe kegceej pewve, keje MenbMeener, eeBoveer eewke, efouueer~
16. eer ngkeceerebo ceebieer}e} Meen, Oeeveceb[er, Goehegj (jepe.)
17. eer efkejCe evo pewve, keje Oetef}eeve, eeBoveer eewke, efouueer~
18. eerceleer efJece}eosJeer Oe.he. eer ceneJeerj hemeeo pewve Fbpeer. efJeJeske efJenej, efouueer
19. eerceleer G<eeosJeer Oe.he. eer DeMeeske kegceej pewve (Keske[e efveJeemeer), yenjeFe (G.he.)~
20. eerceleer }er}eJeleer Oe.he. eer njerMe evo pewve, Mekejhegj, efouueer~
21. eer og}erevo pewve, yeengye}er SvkeuesJe, efouueer~
22. eer jefle}e} kesJe}evo ieeBOeer keer hegCe mce=efle ceW, heeheg}j heefjJeej, metjle (iegpe.)~
23. eerceleer YebJejerosJeer Oe.he. eer meoemegKe pewve heeb[dee keer mece=efle ceW Fvoj evo megcesjce} pewve heeb[dee efMe}ebie (cesIee}e)~
24. eerceleer meesnveerosJeer Oe.he. eer levemegKejee mes"er, Hewvmeer yeepeej, ieewneer (Deemeece)~
25. eerceleer OeehetyeeF& Oe.he. eer kemletj evo pewve, jeceiebpe ceC[er (jepe.)~
26. eer efced"ve}e} evYeeve pewve, keefJeveiej ieeefpeeeyeeo (G.he.)~
27. eerceleer Mekegvle}eosJeer Oe.he. eer megjsMeebo pewve (yele&ve Jee}s), Keg[yeg[e ceesnuuekee, osnjeotve (G.he.)~
28. eer osJesvo kegceej iegCeJevle kegceej eWiee, ye[veiej (ce.he.)~
29. eer efoiecyej pewve meceepe, lenmeer} Helesnhegj (yeejeyebkeer) G.he.~
30. eer cevvee}e} jece}e} pewve [tbiejJee}e, Yeevehegje (cevomeewj) ce.he.~
31. eer Fvoj evo kew}eMe ebo eewOejer, meveeJeo (ce.he.)~
32. mJe eer hekeeMe evo Decees}ke evo pewve meje&He, meveeJeo (ce.he.)~

( 28 )

33. mJe. eer efJece} evo pewve, jKeyeevo omejLe mee, meveeJeo (ce.he.)~
34. eer Deepeeo kegceej pewve Meen (meveeJeo Jee}s), Fvoewj (ce.he.)~
35. eerceleer meg<ecee osJeer Oe.he. eer jekesMe kegceej pewve, ceJeevee (cesj") G.he.~
36. eerceleer kegmegce pewve Oe.he. eer jcesMeevo pewve, efkeMevehegjer, yeeiehele jes[, cesj"~
37. eerceleer efkejCe pewve Oe.he. eer heoce hemeeo pewve S[Jeeskes, cesj" (G.he.)~
38. eerceleer efJece}eosJeer Oe.he. eer efpevesvohemeeo pewve "sskesoej, es[jce} jes[, veF& efouueer~
39. eerceleer #eceeosJeer pewve, ceOegyeve, efouueer~
40. eerceleer kece}eosJeer Oe.he. eer jepesvo kegceej pewve es[jkee, "eCes (cene.)~
41. eer Deefpele hemeeo pewve yeyyespeer, eer jepekegceej eJeCe kegceej pewve, }KeveT~
42. eer heYee evo ieesOee, 45 Yeiele Jeeefkee, efmeefJe} }eFve, peehegj-6 (jepe.)~
43. eer ieesheerevo efJeefheve kegceej pewve, mejOevee wv neGme, iebpeceb[er, mejOevee~
44. eerceleer jlevemegvojer osJeer Oe.he. eer Jeerjevo pewve (efekeve Jee}s), et[erJee}er ie}er, eewke yeepeej, }KeveT~
45. [e@. megYee<eevo pewve, jeleevee[e keueerefveke, jeleevee[e yeepeej, peesOehegj (jepe.)~
46. eer heceeso kegceej pewve (cegpeHeHejveiej Jee}s) 35 Se.Jeer.jes[, vet ceekex, Lejhekevee, jebeer (efyenej)~
47. eer efJepesvo kegceej pewve, kes.-1/20 cee@[} eGve, efouueer~
48. eer kew}eMe ebo pewve, 45 Yeiele Jeeefkee, efmeefJe} }eFve, peehegj (jepe.)~
49. eer megYee<eebo pewve, eer efo. pewve heeMJe&veeLe ewlee}e, 405 [e@. cegKepeea veiej, efouueer~
50. eer megYee<e evo pewve meje&He, efkewleveiej (yeejeyebkeer) G.he.~
51. eer evomesve pewve, eje-megcesjevo, evomesve pewve, meypeer ceC[er, venewj (efyepeveewj)~
52. eer megOeerj kegceej pewve pes.F&., vevo efkeMeesj pewve, Meejoe venj KeC[, MeenpeneBhegj~
53. eer megkegcee}ebo pewve, ceesleer ^seE[ie kecheveer, er.Deej. Hegkeve jes[, Hewvmeer yeepeej, ieewneer~
54. eer Deefve} hegueefkele mes"er, yeer 1/122, hespe-2, DeMeeske efJenej, efouueer-110052~
55. eer evoceesnve yebme}, 11, hetmee jes[, kejes}yeeie, veF& efouueer-5~
56. eer efiejOej hemeeo Deeceeso hemeeo pewve, pewve Jem$ee}e, kee}er ceekex, efmeJeeve (efyenej)~
57. eer meleerMe evo pewve, 31 efmeefJe} }eFve, ce.veb.-10, meskej-2, eFhe-5 Peebmeer~
58. eer mJehe evo keeme}erJee}, veee yeepeej, Depecesj (jepe.)~
59. eer ng}eme evo mes"er, DeeesOee Megiej efceume, jepee kee menmehegj, efye}ejer (G.he.)~
60. eerceleer efkejCe osJeer pewve Oe.he. eer vejsvo kegceej pewve, efmeefJe} }eFve,meerleehegj (G.he.)b~
61. eerceleer meblees<e pewve Oe.he. eer heJeerCe kegceej pewve, yeejeyebkeer (G.he.)~
62. eer metjpece} heg$e eer efJeveerle kegceej pewve, ceesnuuee iebpekeje hetjCeje hetjCepee, pewve efJe}e, cegjeoeyeeo (G.he.)~
63. mJe. eer efMeKej evo pewve, efcyej keceerMeve Spesv, Mebkejiebpe, neheg[ (G.he.)~
64. eerceleer jepesMJejer pewve ceelesMJejer eer jekesMe pewve 31, efmeefJe} }eF&ve, meerleehegj~
65. eer jepekegceej pewve, cewmeme& jefJeolle hesceevo pewve yeejoeves Jee}s, Meeceiebpe, yejs}er~
66. eer ye}Jeerj pewve, eje-peevekeer SkemeWMeve efjHeeFvejer, ieeBOeeriebpe, MeenpeneBhegj~
67. eer hevvee}e} mes"er, [erceehegj (veeiee}Q[)~
68. eer Jeerjsvo kegceej pewve, F&oieen kee}esveer, Deeieje (G.he.)~
69. eer heesKehee} pewve, eje-veeJesuer cessue Fbef[ee, ceeveeEmen ies, De}erie{ (G.he.)~
70. eerceleer jeqMce pewve Oe.he. eer efJepee kegceej pewve, oefjeeiebpe, veF& efouueer~
71. eerceleer efJece}e osJeer Oe.he. eer heceeso kegceej pewve Fbpeer., MeenpeneBhegj (G.he.)~
72. mJe. eerceleer kew}eMeJeleer pewve Oe.he. eer kew}eMe evo pewve Fbpeer., leesheKeevee yeepeej, cesj"~
73. eerceleer DeCe kegceej veeboskej Oe.he. YeeT meensye veeboskej, ceg}gv[ (Jesm) cegcyeF&~

( 29 )

74. eer Yeeieevo ceveer<e kegceej "esef}ee, eje-efkejve SpeWmeer, heess. yegjnevehegj, (ce.he.)~
75. eer kew}eMeevo jepekegceej pewve jeJebkee, hees. efyemeJeeb (meerleehegj) G.he.~
76. eerceleer efJeeeJeleer pewve, jepeewjer iee[&ve, veF& efouueer~
77. eer Deevevo hekeeMe pewve (meewjce Jee}s) SJeb megheg$e eer ceove kegceej, heoerhe kegceej SJe
b heJeerCe kegceej pewve, Oece&hegje, ieeBOeerveiej, efouueer~
78. eerceleer DeCee pewve, Oe.he. heJeervo kegceej pewve, heerlecehegje, efouueer~
79. eerceleer heg<heeosJeer, Oe.he. censvo kegceej pewve, heg<heebpe}er SvkeuesJe, efouueer~
80. eer yeeyet}e} leesleejece pewve, YegmeeJe} (cene.)~
81. [e@. Deveghece pewve, megoecee veiej, Fboewj (ce.he.)~
82. eer efJevee kegceej pewve, pJew}me&, ojeryeeke}eb, efouueer~
83. mJe. eer Deevevo hekeeMe pewve Meeeqvleefhee, pecyeterhe-neqmleveehegj (cesj") G.he.~
84. eerceleer jepeg}yeeF& Oe.he. eer vesceerevo pewve }esne[s, hees. keeshejieeBJe (cene.)~
85. eer Oevvee}e} ieesOee, ceunejiebpe, Fboewj (ce.he.)~
86. eer megveer} kegceej ceveespe kegceej pewve, efPe}efce} kee}esveer, efouueer~
87. eerceleer DeeMee pewve Oe.he. eer jepesMe kegceej pewve yeDee meeiej (G.he.)~
88. eer heejmece} [tbiejce} peer heeveer hees. ces[leeefmeer, veeieewj (jepemLeeve)~
89. eer Deefve} kegceej pewve (ieg[ieebJe Jee}s) efheeoMe&veer efJenej, efouueer-92~
90. eerceleer ke=<Cee yeeF& vesceerveeLe pewve, heer. Jee}s, nwojeyeeo (DeevOe heosMe)~
91. eerceleer cebpet}lee pewve Oe.he. eer heYeele evo ieesOee, veee yeepeej, Depecesj (jepe.)~
92. eer heceeso kegceej pewve, heejme efhevme&, Meenoje-efouueer~
93. eer eeboce} Deefve} kegceej mejeJeieer, efkeMeveiebpe (efyenej)~
94. kegceejer Deefoleer megheg$eer eer Dehees}es peer pewve meewieeveer, Fboewj~
95. eerceleer cebpet}lee Oe.he. heYeeevo ieesOee-veee yeepeej, Depecesj~
96. eer meges kegceej Mewuesv kegceej pewve, [euveiebpe (PeejKeb[)~
97. eerceleer peleveosJeer ue#ceerebo pewve, esVeF& (leefceuevee[g)~
98. eerceleer meKeeF& pewve Oe.he. eer peerleceue pewve, ce[evee (keese) jepe.~
99. eer ceesefnle pewve heg$e cegkesMe pewve, peieVeeLe pewve heneef[ee, helesnhegj (MesKeeJeer) jepe.~
100. eer vejsMe pewve yebmeue, ieg[ieeBJee (nefj.)~
101. eerceleer jleveyeeF& Oe.he. jepesv ekeeMe keesef"ee, keese (jepe.)~
102. eerceleer meblees<e pewve Oe.he. eer Depeerle kegceej pewve, efYeJee[er (jepe.)~
103. eerceleer esceuelee pewve Oe.he. eer megMeerue kegceej pewve, ceuee[ (cegcyeF&)~
104. eer jepesv kegceej heeewefueee, Fboewj (ce.e.)~
105. mJe. eer ceesnveueeue nsceebo ieebOeer, meleeje (cene.)~
106. eerceleer Deejleer pewve Oe.he. eer ekeeMeebo pewve MeerMes Jeeues, Fueeneyeeo (G.e.)
107. [e@. efJeceuee pewve efJeceue Oe.he. eer ekeeMeebo pewve, efhejespeeyeeo (G.e.)

RQRQ

( 30 )

efJe<ee-ece
KeC[ 1 : eLeceevegeesie
efJe<ee
1.
2.

3.

4.
5.

he= mebKee

cebieueeejCe
me=ef kee ece
1. <edkeeue heefjJele&ve
2. keguekejeW keer Glheefe
3. eLece leerLekej le=leere keeue ceW
4. Oece&leerLe& hejcheje
5. <edkeeue heefjJele&ve keneB-keneB nw ?
6. veJe-veejo
leerLekej
1. eLece leerLekej
2. Debeflece leerLekej
yeejn eeJeleea
1. Yejle eeJeleea
yeueYe, veejeeCe, eefleveejeeCe
1. ceee&oe heg<eesece eerjeceev

2
3
3
6
11
13
20
20
21
23
48
53
55
59
60

KeC[ 2 : kejCeevegeesie
6.

meeceeve ueeske
1. DeOeesueeske
2. ceOeueeske
3. pecyeterhe
4. megces heJe&le
5. ueJeCe meceg
6. pecyeterhe kes Deke=ef$ece ewleeuee
7. ceOeueeske kes Deke=ef$ece ewleeuee

67
68
70
71
73
74
76
76

( 31 )

7.

osJeeW kes Yeso

1. YeJeveJeemeer osJe
2. Jeblej osJe
3. peesefleJee&meer osJe
4. keuheJeemeer osJe
8. peerJe kes hebe heefjJele&ve
9. JeJenej keeue kes Debleie&le keg efJeMes<e mebKeeSB
10. heue-meeiej kee mJehe
11. leerve ueeske ceW efme peerJe keneB nQ ?

76
76
78
79
81
85
88
90
92

KeC[ 3 : ejCeevegeesie
12. Oece& kee ue#eCe
1. meceioMe&ve
2. mees ieg kee ue#eCe
3. mecei%eeve
4. mecekedeeefj$e
5. heeBe DeCegele
6. leerve iegCeele
7. eej efMe#eeele
8. meuuesKevee kee mJehe
9. Deefleeej efkeleves nQ?
13. eeJeke keer ieejn eeflecee
14. eeJeke kes leerve Yeso
1. heeef#eke eeJeke kes DecetueiegCe
2. vewefke eeJeke
3. meeOeke eeJeke
15. eeJekeeW keer $esheve efeeeSB
16. eej Deeece
1. yeeee& Deeece
2. ie=nmLe Deeece
3. JeeveemLe Deeece
4. efYe#egke Deeece
17. eeJeke kes eej Oece&

95
95
96
98
99
99
100
101
101
102
102
104
104
105
105
105
105
105
106
108
108
108

( 32 )

18. eeJeke keer <ed DeeJeMeke efeeeSB

1. osJehetpee
2. ieg keer Gheemevee
3. mJeeOeee
4. mebece
5. lehe
6. oeve
19. metleke-heeleke JeCe&ve
1. pevce metleke
2. cejCe metleke
3. jpemJeuee eer kee DeMeewe
20. efeeeSB
1. $esheve ieYee&vJee efeeeSB
2. De[leeueerme oer#eevJee efeeeSB
3. ke$e&vJee efeeeDeeW kee JeCe&ve
21. yeejn Deveges#ee
22. cegefveOece&
1. DeeF&me cetueiegCe
23. efheb[Megef ekejCe
1. deeueerme Yeso
2. Godiece kes meesuen Yeso
3. Glheeove kes meesuen Yeso
4. S<eCee oes<e kes ome Yeso
5. mebeespeveeefo eej Yeso
6. Deblejee kes 32 Yeso
24. meceeeej kee JeCe&ve
1. DeewefIeke kes ome Yeso
2. heoefJeYeeefieke meceeeej
3. Deeefe&keeDeeW kee meceeeej
4. mebIe kes heeBe DeeOeej
5. cegefveeeW kes 34 GejiegCe
6. eefleeceCe

108
108
110
110
111
111
111
114
114
115
116
116
117
120
121
122
124
124
126
126
126
127
128
128
129
131
131
131
132
132
133
135

( 33 )

25.

26.

27.

28.
29.

7. keeeeslmeie&
8. osJeJebovee
meeOeg keer efoveeee&
1. vewefceefeke efeee
2. cegefveeeW kes ome Oece&
3. meesuenkeejCe YeeJeveeSB
$e+efeeW kee JeCe&ve
1. yegef $e+ef kes Deejn Yeso
2. efJeefeee $e+ef kes ieejn Yeso
3. efeee $e+ef kes oes Yeso
4. lehe $e+ef kes meele Yeso
5. yeue$e+ef kes leerve Yeso
6. Deew<eefOe $e+ef kes Dee" Yeso
7. jme $e+ef kes : Yeso
8. #es$e $e+ef kes oes Yeso
meuuesKevee
1. cejCe kes Yeso
2. heefC[le cejCe
heeBe ekeej kes cegefve
Oeeve
1. Deele&Oeeve
2. jewOeeve
3. Oece&Oeeve
4. mebmLeeve efJeee Oece&Oeeve
5. MegkeueOeeve

136
136
137
139
139
140
141
141
142
143
143
144
144
145
145
145
145
146
147
148
148
149
149
150
152

Keb[ 4 : Jeevegeesie
30. n JeeW kee JeCe&ve
1. peerJe kee ue#eCe
2. iegCemLeeve
3. peerJemeceeme
4. heee&efhle

155
155
156
158
158

( 34 )

31.

32.
33.
34.
35.
36.

37.
38.

39.

40.

41.
42.

5. eeCe
6. meb%ee
7. ceeie&Cee
8. Gheeesie
eceeCe kee JeCe&ve
1. hejes#e eceeCe
2. ele#e eceeCe
veeeW kee JeCe&ve
1. DeOeelce keer Dehes#ee veeeW kee JeCe&ve
meeeoefmeef
1. mehleYebieer
efve#eshe
peerJe kes mJeleJe
oMe&ve-meceer#ee
1. eeJee&keeefo oMe&ve
2. meJe&%eefmeef
Deelcee kes leerve Yeso
cees#eceeie&
1. JeJenej jlve$ee
2. efveee jlve$ee
efvepe&je kes mLeeve
1. kesJeue%eeveeslheefe
2. veJekesJeueueefyOe
3. cees#eeeefhle
kece&efmeevle
1. Dee"eW keceeX kee mJeYeeJe
2. keceeX kes Ske meew De[leeueerme Yeso-ue#eCe
3. kece& kes oMe keejCe
Dee"eW keceeX kes DeeeJe
1. leerLekej eke=efle kes DeeeJe
kece&yebOe kes keejCe
1. leerve meew $esme" heeKeC[cele

158
158
158
163
164
164
170
172
174
175
175
178
178
179
180
183
183
185
185
185
191
192
193
193
194
195
195
202
203
205
206
206

( 35 )

43. cegefe kes keejCe

1. mecekelJe
2. heeBe ueefyOe
3. leerveeW kejCeeW kee mJehe
4. eeefj$e ueefyOe
5. keceeX kes veeMe kee ece
6. kesJeueer kes keJeueenej kee efvejekejCe
7. cege peerJe DeueeskeekeeMe kes yeenj keeeW veneR peeles?
44. efme hejceser kes Dee" iegCe
45. eMeefmle
46. ee& veb. 1-eewon keguekej
47. ee& veb. 2-eewyeerme leerLekej
48. ee& veb. 3-eoMe eeJeleea
49. ee& veb. 4-veew yeueosJe
50. ee& veb. 5-veew veejeeCe
51. ee& veb. 6-veew eefleMe$eg
52. ee& veb. 7-SkeeoMe
53. ee& veb. 8-veejke peerJe
54. ee& veb. 9-#es$e leLee kegueeeue
55. ee& veb. 10-heeeefo mejesJej
56. ee& veb. 11-YeJeveJeemeer osJe
57. ee& veb. 12-peesefleJee&meer osJe
58. ee& veb. 13-yeejn keuhe
59. YeieJeeve heee&veeLe peerJe oMe&ve
60. Yepeve

RQRQ

209
209
210
210
211
212
212
213
214
215
216
218
228
229
229
230
230
231
231
232
232
233
234
235
236

( 36 )

Meee mJeeOeee kee eejbefYeke

cebi eueeejCe
vece: efmesYe:, vece: efmesYe, vece: efmesYe:
DeeWkeejb efJevogmebegeb, efveleb Oeeeefvle eesefieve:~
keeceob cees#eob ewJe, DeeWkeejee vecees vece:~~1~~
DeefJejueMeyoIeveewIe-e#eeefuelemekeueYetleueceuekeuebkee~
cegefveefYeheeefmeleleerLee&-mejmJeleer njleg vees ogefjleeved~~2~~
De%eeveefleefcejevOeeveeb,
%eeveebpeveMeueekeee~
e#egvceerefueleb esve, lemcew eeriegjJes vece:~~3~~
eer hejceiegjJes vece:, hejchejeeee&iegjJes vece:~ mekeuekeueg<eefJeOJebmekeb, esemeeb heefjJeOe&keb,
Oece&mecyevOekeb, heeheeCeeMekeb, hegCeekeeMekeb YeJepeerJeceve: eefleyeesOekeejkeb Fob Meeeb eer pewve
Yeejleer1 veeceOeseb, Deme cetueebLekelee&j: eer meJe&%e osJee:, leogejevLekelee&j: eer ieCeOejosJee:
eefleieCeOejosJee: les<eeb Jeeesvegmeejceemeee ieefCeveer Deeefe&keeeer %eeveceleercee$ee efJjefe eleb2~ eesleej:
meeJeOeeveleee e=CJevleg~
cebieueb YeieJeeved Jeerjes, cebieueb ieewlecees ieCeer~
cebieueb kegvokegvoeees, pewveOeceexmleg cebieueced~~4~~

RQRQ

1. efpeme ebLe kee mJeeOeee kejvee nes Gmekee veece uesvee eeefnS~
2. Gme ebLe kes pees jeefelee neW Gvekee veece uesvee eeefnS~

pewve Yeejleer

(1)

eLeceevegeesie

G
pewve Yeejleer
eLece KeC[

eLeceevegeesie
eLeceevegeesieceLee&Keeveb eefjleb hegjeCeceefhe hegCeced~
yeesefOemeceeefOeefveOeeveb yeesOeefle yeesOe meceereerve~~1~~
DeLe&-pees Meee hejceeLe& kes efJe<eeYetle Oece&, DeLe&, keece Deewj cees#e heg<eeLe& kee keLeve kejves Jeeuee nw,
Ske heg<e kes Deeefele keLee kees, $esme" Meueekee heg<eeW kes eefj$e kees leLee hegCe kes DeeeJe kejves Jeeueer keLeeDeeW
kees kenlee nw Deewj yeesefOe-jlve$ee, meceeefOe-Oeeve kee efveOeeve-kees<e nw, Ssmes eLeceevegeesiehe MeeeeW kees
mecei%eeve peevelee nw DeLee&led efpemeceW eej heg<eeLe& Deewj ceneheg<eeW kes eefj$e kee JeCe&ve nes, Jen eLeceevegeesie nw~
Fmekes he{ves mes hegCeeeJe-jlve$ee keer eeefhle Deewj meceeefOe keer efmeef nesleer nw~

eLeceevegeesie

(2)

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

cebieueeejCe
Cecees DeefjnbleeCeb Cecees efmeeCeb Cecees DeeFefjeeCeb~
Cecees GJepPeeeeCeb Cecees ueesS meJJemeentCeb~~
eeeefj cebieueb-Deefjnble cebieueb, efme cebieueb, meent cebieueb, kesJeefueheCCeees Oeccees cebieueb~ eeeefj ueesiegeceeDeefjnble ueesiegecee, efme ueesiegecee, meent ueesiegecee, kesJeefue heCCeees Oeccees ueesiegecee~ eeeefjmejCeb heJJeppeeefceDeefjnble mejCeb heJJeppeeefce, efme mejCeb heJJeppeeefce, meent mejCeb heJJeppeeefce, kesJeefueheCCeees Oeccees mejCeb heJJeppeeefce~
DeLe&-DeefjnbleeW kees vecemkeej nes, efmeeW kees vecemkeej nes, DeeeeeeX kees vecemkeej nes, GheeOeeeeW kees
vecemkeej nes Deewj ueeske ceW meJe& meeOegDeeW kees vecemkeej nes~
cebieue eej nQ-Deefjnble cebieue nQ, efme cebieue nQ, meeOeg cebieue nQ Deewj kesJeueer eje eCeerle Oece& cebieue nw~
ueeske ceW Gece eej nQ-Deefjnble ueeske ceW Gece nQ, efme ueeske ceW Gece nQ, meeOeg ueeske ceW Gece nQ Deewj
kesJeueer eje eCeerle Oece& ueeske ceW Gece nw~ eej keer ceQ MejCe ueslee ntB-Deefjnble keer ceQ MejCe ueslee ntB, efme keer
ceQ MejCe ueslee ntB, meeOeg keer ceQ MejCe ueslee ntB Deewj kesJeueer eje eCeerle Oece& keer ceQ MejCe ueslee ntB~
pewveJee*dcee DeveeefoefveOeve nw~ egie heefjJele&ve keer Dehes#ee mes en meeefo-meefveOeve Yeer ceevee peelee nw~
kecee&jeleerved peeleerefle efpeve Fme Jeglheefe kes Devegmeej pees kece& Me$egDeeW kees peerleves Jeeues nQ Jes efpeve kenueeles nQ~
FvnW ner efpeveosJe, efpevesv YeieJeeve, efpevejepe Deeefo meneeW veeceeW mes hegkeeje peelee nw~ Fvekes eje yeleeee ngDee
ceeie& efpeveOece&, pewveOece&, Deen&leOece& Deeefo veeceeW mes eefme nw~ Fve efpevejepe keer efoJeOJeefve kees ner Deeiece,
efpeveeiece, efpeveJeeCeer, mejmJeleer, Meejoe, pewve Jee*dcee, pewve Yeejleer Deeefo meb%eeSb JeJele nQ~
efpevesvosJe kes cegKe keceue mes efvekeueer ngF& JeeCeer eoMeebie he nw~ hetJee&eeeeX ves Gmes eej Devegeesie he mes
efJeYeeefpele efkeee nw~ eLeceevegeesie, kejCeevegeesie, ejCeevegeesie Deewj Jeevegeesie~ FvnW eej Jeso Yeer kenles nQ~ Fve
eej DevegeesieeW ceW eoMeebie kee meejYetle mecemle pewve Jee*dcee meceeee ngDee nw~ Fme pewve Yeejleer ebLe ceW Yeer
Jele&ceeve kes GheueyOe pewve Jee*dcee kes meej kees Deefle meb#eshe ceW efoKeueeves keer Fe nw Dele: Fmes eej DevegeesieeW
ceW efJeYee efkeee nw~
efpeme ekeej mes pewveOece& Deveeefo efveOeve nw, Gmeer ekeej mes en mechetCe& ejeej efJee Yeer Deveeefo efveOeve nw~
keg ueesie Fme peiele kees hejceheg<e hejceelcee kes eje yeveeee ngDee ceeveles nQ efkevleg pewveeeeeeX ves Fme meejer me=ef
kees mJeeb efme ceevee nw~ Fmekee mheerkejCe eLeemLeeve Jeevegeesie ceW meJe&oMe&veeW keer meceer#ee kejles ngS efkeee
peeesiee~ eneB pewve efmeevle kes Devegmeej me=ef kee ece efoKeeee peelee nw~
en leerveueeskehe mechetCe& efJee Meeele nw~ ceOeueeske kes Devleie&le meJe&eLece pecyeterhe nw~ Fme erhe ceW
Yejle #es$e kes Deee&KeC[ ceW ncesMee ner <edkeeue heefjJele&ve neslee jnlee nw~ Fmes egie heefjJele&ve Yeer kenles nQ~ Fme
keeue heefjJele&ve kees Deer lejn mecePe uesves mes ner me=ef kee ece mecePe ceW Dee peelee nw Dele keg ueesieeW keer pees
ceevelee nw efke yeee mes ner me=ef keer Glheefe nesleer nw, efJe<Ceg mes Gmekee heeueve neslee nw SJeb ceneosJe mes Gmekee
euee neslee nw, Fme keeue heefjJele&ve kes mecePe uesves mes Fve meye ceeveleeDeeW kee efvejmeve menpe ner nes peelee nw~
hegve: Fme Devegeesie ceW $e+<eYeosJe Deeefo ceneheg<eeW kee Fefleneme kene peeJesiee~

pewve Yeejleer

(3)

eLeceevegeesie

me=ef kee ece

Yejle #es$e kes Deee&KeC[ ceW DeJemeefhe&Ceer-Glmeefhe&Ceer keeue kes oes efJeYeeie nesles nQ~ efpemeceW ceveg<eeW SJeb
efleeeeW keer Deeeg, Mejerj keer TBeeF&, JewYeJe Deeefo Ieles jnles nQ Jen DeJemeefhe&Ceer SJeb efpemeceW ye{les jnles nQ Jen
Glmeefhe&Ceer kenueelee nw~ DeeheueeW mes efveefce&le ome kees[e-kees[er meeiej1 eceeCe DeJemeefhe&Ceer Deewj Flevee ner
Glmeefhe&Ceer keeue Yeer nw, Fve oesveeW kees efceueekej yeerme kees[e-kees[er meeiej kee Ske keuhekeeue neslee nw~
DeJemeefhe&Ceer Deewj Glmeefhe&Ceer ceW mes eleske kes n-n Yeso nQ~

DeJemeefhe&Ceer keeue kes n Yeso

meg<eceemeg<ecee, meg<ecee, meg<ecee-og<ecee, og<ecee-meg<ecee, og<ecee Deewj Deefleog<ecee~ Glmeefhe&Ceer keeue kes Yeer
n Yeso nesles nQ pees efke Fvemes efJehejerle nesles nQ-og<ecee-og<ecee, og<ecee, og<ecee-meg<ecee, meg<ecee-og<ecee,
meg<ecee Deewj meg<ecee-meg<ecee~ mecee keeue kes efJeYeeie kees kenles nQ leLee meg Deewj ogjd Ghemeie& ece mes Desyegjs DeLe& ceW nesves mes JeekejCe mes efve<heVe es meg<ecee og<ecee Meyo Des Deewj yegjs keeue kes Jeeeke nes peeles nQ~
es oesveeW ner Yeso keeueee kes heefjYeceCe mes meleled ke=<Cehe#e Deewj Megkeuehe#e keer lejn Ietceles jnles nQ~ DeJemeefhe&Ceer
kes yeeo Glmeefhe&Ceer Deewj Glmeefhe&Ceer kes yeeo DeJemeefhe&Ceer, Ssmes ece mes yeoueles jnles nQ~
FveceW mes eLece meg<ecee-meg<ecee keeue eej kees[e-kees[er meeiej, efleere meg<eceekeeue leerve kees[e-kees[er
meeiej, le=leere keeue oes kees[e-kees[er meeiej, elegLe& keeue yeeeueerme npeej Je<e& kece Ske kees[e-kees[er meeiej,
hebece keeue Fkekeerme npeej Je<e& eceeCe Deewj "e keeue Yeer Fkekeerme npeej Je<e& eceeCe nw~

<edkeeue heefjJele&ve
eLece keeue-meg<ecee-meg<ecee keeue ceW Yetefce jpe, Oetce, Deefive, efnce, keCke Deeefo mes jefnle SJeb MebKe,
efyet, eeRer, cekeKeer Deeefo efJekeue$ee peerJeeW mes jefnle nesleer nw~ efoJe yeeuet, ceOegj iebOe mes ege efceer Deewj
hebeJeCe& Jeeues eej Debiegue TBes le=Ce nesles nQ~ JeneB Je=#e mecetn, keceue Deeefo mes ege efvece&ue peue mes heefjhetCe&
JeeefheeeB, GVele heJe&le, Gece-Gece eemeeo, FvveerueceefCe Deeefo mes meefnle he=LJeer SJeb ceefCecee yeeuet mes MeesefYele
Gece-Gece veefoeeB nesleer nQ~ Fme keeue ceW Demeb%eer peerJe, peele efJejesOeer peerJe Yeer veneR nesles nQ~ ieceea, meoea,
DebOekeej Deewj jele-efove kee Yeso Yeer veneR neslee nw SJeb hejeerjceCe, hejOevenjCe Deeefo Jemeve Yeer veneR nesles nQ~
Fme keeue ceW egieue he mes GlheVe ngS ceveg<e Gece efleue, ceMee Deeefo Jebpeve SJeb MebKe, ee Deeefo efevneW mes
meefnle leLee mJeeceer Deewj Ye=le kes YesoeW mes jefnle nesles nQ~ Fvekes Mejerj keer TBeeF& n npeej Oeveg<e DeLee&led leerve
keesme leLee Deeeg leerve heue eceeCe nesleer nw, eneB kes eleske eer-heg<eeW kes he= Yeeie ceW oes meew hheve nefeeB
nesleer nQ~ Fvekes Mejerj ceuecet$e-hemeerves mes jefnle, megiebOe efveeeme mes meefnle, lehes ngS mJeCe& meMe JeCe& Jeeues,
meceelegje mebmLeeve Deewj JeeJe=<eYeveejee mebnveve mes ege nesles nQ, eleske ceveg<e kee yeue veew npeej neefLeeeW
meMe jnlee nw~ Fme keeue ceW vej-veejer mes Deefleefje Deve heefjJeej veneR neslee nw~ Fme mecee JeneB hej eece, veiej
1. heue Deewj meeiej kee mJehe kejCeevegeesie ceW yeleeee peeesiee~

eLeceevegeesie

(4)

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

Deeefo veneR nesles nQ, ome ekeej kes keuheJe=#e nesles nQ pees egieueeW kees Deheves-Deheves ceve keer keefuhele JemlegDeeW kees
efoee kejles nQ~
keuheJe=#eeW kes veece-heeveebie, leteeie, Yet<eCeebie, Jeeebie, Yeespeveebie, Deeueeebie, oerheebie, Yeepeveebie, ceeueebie
Deewj peeseflejbie es ome ekeej kes keuheJe=#e nesles nQb-heeveebie peeefle kes keuheJe=#e YeesieYetefcepe ceveg<eeW kees ceOegj,
megmJeeog, n jmeeW mes ege hegefkeejke yeeerme ekeej kes hese Je kees osles nQ~ leteeie keuheJe=#e Gece JeerCee,
heg, hen, ce=obie Deeefo Jeeefo$eeW kees osles nQ~ Yet<eCeebie keuheJe=#e kebkeCe, keefmet$e, nej Deeefo DeeYet<eCeeW kees,
Jeeebie keuheJe=#e eervehe, #eewceeefo JeeeW kees, Yeespeveebie keuheJe=#e meesuen ekeej kes Deenej, Fleves ner ekeej kes
Jebpeve, eewon ekeej keer oeue, Ske meew Dee" ekeej kes Keee heoeLe&, leerve meew $esme" ekeej kes mJeee heoeLe&
SJeb $esme" ekeej kes jmeeW kees efoee kejles nQ~ Deeueeebie keuheJe=#e mJeefmleke, vebeeJele& Deeefo meesuen ekeej kes
efoJe YeJeveeW kees, oerheebie keuheJe=#e MeeKee, eJeeue, heue, hetue Deewj Debkegjeefo kes eje peueles ngS oerhekeeW kes
meceeve ekeeMe kees osles nQb, Yeepeveebie keuheJe=#e megJeCe& Deeefo mes efveefce&le Peejer, keueMe, ieeiej, eecej Deewj Deemeve
Deeefo osles nQ, ceeueebie peeefle kes keuheJe=#e yesue, le, ieg Deewj ueleeDeebW mes GlheVe ngS meesuen npeej Yesohe
heg<heeW keer ceeueeDeeW kees osles nQ Deewj peeseflejbie peeefle kes keuheJe=#e ceOe efove kes kejes[eW meteeX keer efkejCeeW kes
meceeve nesles ngS ve#e$e, mete& Deewj ev Deeefo keer keeefvle kee mebnjCe kejles nQ es meye keuheJe=#e ve Jevemheeflekeeefeke
nQ ve keesF& Jevlej osJe nQ efkevleg efJeMes<elee en nw efke es meye he=LJeerhe nesles ngS peerJeeW kees Gvekes hegCe kece& kee
heue osles nQ~
YeesieYetefcepeeW kes Yeesie Deeefo-es ceveg<e keuheJe=#eeW mes oer ieF& JemlegDeeW kees enCe kejkes Deewj efJeefeee
mes yengle ekeej kes MejerjeW kees yeveekej Deveske ekeej kes YeesieeW kees Yeesieles nQ Deewj eewLes efove yesj kes yejeyej Deenej
enCe kejles nQ~ es egieue keoueerIeele cejCe mes jefnle nesles ngS mebhetCe& Deeeghee&vle eeJeleea kes YeesieeW keer Dehes#ee
DevevleiegCes Yeesie kees Yeesieles nQ~ JeneB kes heg<e Fv mes Yeer DeefOeke megvoj Deewj efeeeB DehmejeDeeW kes meMe megvoj
nesleer nQ~
YeesieYetefce kes DeeYet<eCe-YeesieYetefce ceW kegC[ue, nej, cesKeuee, cegkeg, kesetj, Yeeuehe, keke, eeuecye,
met$e (yeemet$e), vethegj, oes cegefkeeSB, Debieo, Deefme, gjer, ewJeseke Deewj keCe&hetj es meesuen DeeYejCe heg<eeW kes
SJeb gjer Deewj Deefme mes jefnle eewon DeeYejCe efeeeW kes nesles nQ~
YeesieYetefce ceW Glheefe kes keejCe-YeesieYetefce ceW ceveg<e Deewj eflee&e peerJe GlheVe nesles nQ, efceLeelJeYeeJe
mes ege nesles ngS Yeer cevoke<eeeer, ceOegceebmeeefo kes leeieer, iegefCeeeW kes iegCeeW ceW Devegje, GheJeeme mes Mejerj kees
ke=Me kejves Jeeues, efvee&vLe meeOegDeeW kees Deenejoeve osves Jeeues peerJe ee Devegceesovee Deeefo kejves Jeeues heMeg Deeefo Yeer
eneB GlheVe nesles nQ~ efpeveves hetJe&YeJe ceW ceveg<e Deeeg kees yeeBOe efueee nw Deewj heeeled leerLekej kes heeocetue ceW
#eeefeke meceioMe&ve kees eehle efkeee nw Ssmes efkeleves ner meceief heg<e Yeer YeesieYetefce ceW GlheVe nesles nQ~
keesF& De%eeveer efpeveefuebie kees enCe kejkes es[ osles nQ, ceeeeeej ceW eJe=e neskej kegefuebefieeeW kees Deveske
ekeej kes oeve osles nQ, Jes Yeer YeesieYetefce ceW eflee&e nesles nQ~

pewve Yeejleer

(5)

eLeceevegeesie

YeesieYetefce kes ceveg<e Deewj eflee&eeW keer veJe ceeme Deeeg Mes<e jnves hej efeeeW kees ieYe& jnlee nw Deewj oesveeWegieue kes ce=leg kee mecee efveke Deeves hej egieue/yeeueke-yeeefuekee kee pevce neslee nw DeLee&led mevleeve kes pevce
uesles ner ceelee-efhelee cejCe kees eehle nes peeles nQ~ heg<e kees eRke Deewj eer kees pebYeeF& Deeles ner Jes ce=leg kees eehle
nes peeles nQ Deewj Gvekes Mejerj Mejledkeeueerve cesIe kes meMe lel#eCe Deecetue efJeueerve nes peeles nQ~
YeesieYetefce kes Glheefe mLeeve-ce=leg kes yeeo YeesieYetefcepe ceveg<e ee eflee&e eefo efceLeeef nQ lees
YeJeveef$eke-YeJeveJeemeer, Jevlej ee peesefle<ke osJeeW ceW pevce uesles nQ~ eefo meceief nQ lees meewOece& egieue ceW
pevce uesles nQ~
YeesieYetefcepe egieue keer Je=ef-JeneB kes yeeue egieue Meee hej meeskej Debiet"e etmeles ngS leerve efove
efvekeeue osles nQ, heeeled yew"vee, DeefmLej ieceve, efmLej ieceve, keueeiegCeeW keer eeefhle, leeCe Deewj meceioMe&ve keer
eesielee, FveceW mes eceMe eleske DeJemLee ceW Gve yeeuekeeW kes leerve-leerve efove Jeleerle nesles nQ DeLee&led Fkekeerme
efove ceW es egieue meele ekeej keer eesielee kees eehle kejkes hetCe& eewJeve meefnle meJe&keueekegMeue nes peeles nQ~
mecekelJe kes keejCe-JeneB hej keesF& peerJe peeeflemcejCe mes, keesF& osJeeW kes mecyeesOeve kejves mes, keesF&
$e+efOeejer cegefve Deeefo kes GheosMe megveves mes mecekelJe kees enCe kej mekeles nQ efkevleg Fvekes eeJeke kes ele Deewj
mebece veneR nes mekelee nw~
YeesieYetefcepe eflee&e-YeesieYetefce ceW ieee, efmebn, neLeer, cekej, Metkej, nefjCe, YeQme, yevoj, lesvogDee,
JeeIe, e=ieeue, jer, cegiee&, leeslee, keyetlej, jepenbme Deeefo eflee&e egieue Yeer GlheVe nesles nQ pees hejmhej kes JewjYeeJe
mes jefnle, etjlee jefnle, cevoke<eeeer nesles nQ~ JeneB kes JeeIe Deeefo Leueej SJeb keyetlej Deeefo veYeej eflee&e
ceebmeenej kes efyevee efoJe le=CeeW kee Ye#eCe kejles nQ~ eej kees[e-kees[er meeiej eceeCe Fme eLece keeue ceW Mejerj keer
TBeeF&, Deeeg, yeue, $e+ef Deewj lespe Deeefo nerve-nerve nesles peeles nQ~
efleere keeue-Fme ekeej mes DeJeieenvee Deeefo kes Ieles-Ieles meg<ecee veeceke efleere keeue eefJe
neslee nw~ Fme keeue kes Deeefo ceW ceveg<eeW kes Mejerj keer TBeeF& eej npeej Oeveg<e-oes keesme, Deeeg oes heue
eceeCe Deewj Mejerj kee JeCe& evcee meMe OeJeue neslee nw~ Fvekes he= Yeeie ceW Ske meew DeeF&me nefeeB nesleer nQ~
DeleerJe megvoj meceelegje mebmLeeve mes ege es YeesieYetefcepe leermejs efove yens[e kes yejeyej Deenej enCe kejles nQ~
Fme keeue ceW GlheVe ngS yeeueke egieue Meee hej meesles ngS Deheves Debiet"s kes etmeves ceW heeBe efove Jeleerle kejles
nQ heeeled GheJesMeve, DeefmLej ieceve, efmLej ieceve, keueeiegCe eeefhle, leeCe Deewj mecekelJe enCe keer eesielee,
FveceW mes eleske DeJemLee ceW Gve yeeuekeeW kes heeBe-heeBe efove Jeleerle nes peeles nQ~ Fleveer cee$e efJeMes<elee kees
es[kej Mes<e JeCe&ve pees meg<ecee-og<ecee keeue ceW kens iees nQ, GvnW eneB hej Yeer mecePevee eeefnS~ leerve kees[ekees[er
meeiej eceeCe Fme meg<ecee veeceke keeue ceW henues mes ner TBeeF&, yeue, $e+ef, Deeeg Deewj lespe Deeefo Gejesej
nerve-nerve nesles peeles nQ~
le=leere keeue-leerve kees[ekees[er meeiej keeue kes Jeleerle nesves hej ece mes meg<eceeog<ecee veeceke le=leere
keeue eJesMe kejlee nw, Fme keeue kee eceeCe oes kees[ekees[er meeiej nw~ eejbYe ceW ceveg<eeW keer TBeeF& oes npeej

eLeceevegeesie

(6)

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

Oeveg<e-Ske keesme, Deeeg Ske heue eceeCe Deewj JeCe& efeebiegheue kes meceeve neslee nw~ Fme keeue ceW eer-heg<eeW
kes he=Yeeie keer nefeeB eeQme" nesleer nQ~ meYeer ceveg<e meceelegje mebmLeeve mes ege, Ske efove kes Deblejeue mes
DeebJeues kes yejeyej Yeespeve enCe kejves Jeeues nesles nQ~ Fme keeue cebW GlheVe ngS yeeuekeeW kes Meee hej meesles ngS
Deheves Debiet"s kes etmeves ceW meele efove Jeleerle nesles nQ~ Fmekes heeeled GheJesMeve, DeefmLej ieceve, efmLej ieceve,
keueeiegCe eeefhle, leeCe Deewj mecekelJe enCe keer eesielee~ FveceW mes eleske DeJemLee cesW eceMe meele-meele
efove peeles nQ~ Fleveer cee$e efJeMes<elee kees es[kej Mes<e JeCe&ve pees meg<ecee-meg<ecee veeceke keeue ceW ken egkes nQ mees
ner eneB hej mecePevee eeefnS~
Fve leerveeW ner YeesieYetefceeeW ceW eesj, Me$eg Deeefo keer yeeOeeSB, Deefme, ceefme Deeefo n kece&, Meerle, Deelehe,
eeb[Jeeeg SJeb Je<ee& Deeefo veneR nesleer nQ~ FvnW ece mes Gece, ceOece Deewj peIeve YeesieYetefce Yeer kenles nQ~
keguekejeW keer Glheefe-Fme Yejle#es$e kes ceOeJeleea Deee&KeC[ ceW DeJemeefhe&Ceer kee le=leere keeue eue
jne Lee~ FveceW Deeeg, DeJeieenvee, $e+ef, yeue Deewj lespe Ieles-Ieles peye Fme le=leere keeue ceW heueeshece kes
Dee"JeW Yeeie cee$e keeue Mes<e jn peelee nw leye keguekejeW keer Glheefe eejbYe nesleer nw~
eLece keguekej kee veece eefleegefle Deewj Gvekeer osJeer kee veece mJeebeYee Lee~ Gvekes Mejerj keer TBeeF& Ske
npeej Dee" meew Oeveg<e Deewj Deeeg heue kes omeJeW Yeeie eceeCe Leer~ Gme mecee Dee<ee{ Megkeuee hetefCe&cee kes efove
meeebkeeue ceW YeesieYetefceeeW kees hetJe& efoMee ceW Gefole neslee ngDee ev Deewj heefece efoMee ceW Demle neslee ngDee mete&
efoKeueeF& he[e~ en keesF& Deekeefmceke Glheele nw Ssmee mecePekej Jes ueesie Yee mes Jeekegue nes iees~ Gme mecee
JeneB hej eefleegefle keguekej meyeceW DeefOeke lespemJeer Deewj epeepeveeW kes efnlekeejer leLee pevceeblej kes mebmkeej mes
DeJeefOe%eeve kees OeejCe efkees ngS meYeer ceW Glke= yegefceeve efieves peeles Les~ GvneWves kene-ns Ye heg<eeW! legcnW pees
es efoKe jns nQ Jes mete&-ev veece kes en nQ, keeueJeMe Deye peeseflejbie peeefle kes keuheJe=#eeW keer efkejCe mecetn cebo
he[ ieF& nQ Dele Fme mecee es efoKeves ueies nQ, es ncesMee ner DeekeeMe ceW heefjYeceCe kejles jnles nQ, DeYeer leke
peeseflejbie keuheJe=#e mes Fvekeer eYee eflejesefnle nesves mes es veneR efoKeles Les Dele legce Fvemes YeeYeerle cele nesJees~
eefleegefle kes JeeveeW mes Gve ueesieeW kees Deeeemeve eehle ngDee Deewj Gve ueesieeW ves Gvekes ejCe keceueeW keer hetpee leLee
mlegefle keer~
eefleegefle keguekej kes mJeie& peeves kes heeeled heue kes DemmeerJeW Yeeie Deblejeue kes Jeleerle nes peeves hej megJeCe&
meMe keeefvle Jeeues mevceefle veeceke efleere keguekej GlheVe ngS~ Fvekes Mejerj keer TBeeF& Ske npeej leerve meew
Oeveg<e SJeb Deeeg Decece kes yejeyej mebKeele Je<eeX keer Leer~ Gme mecee peeseflejbie keuheJe=#e veeee nes iees Deewj
mete& kes Demle nesves hej DebOekeej leLee leejeieCeeW kees osKekej es Delevle Yeeeveke/DehetJe& Glheele eke ngS
nQ Fme ekeej meYeer ceveg<e Jeekegue neskej keguekej kes efveke Deees~ leye mevceefle keguekej ves kene efke keeueJeMe
peeseflejbie keuheJe=#eeW keer efkejCeW meJe&Lee eCe nes peeves mes Fme mecee DeekeeMe ceW DebOekeej Deewj leejeDeeW kee
mecetn efoKe jne nw~ legce ueesieeW kees Fvekeer Deesj mes Yee kee keesF& keejCe veneR nw~ es lees meoe ner jnles Les efkevleg
keuheJe=#eeW keer efkejCeeW mes eke veneR efoKeles Les~ es en, leeje Deewj ve#e$e leLee mete&-evcee pecyeterhe ceW efvele

pewve Yeejleer

(7)

eLeceevegeesie

ner megces heJe&le keer eoef#eCee efkeee kejles nQ~ leye keguekej kes JeeveeW mes Jes meye efveYe&e nes iees Deewj Gvekeer hetpee
kejkes mlegefle kejves ueies~
Fve keguekej kes mJeie& peeves kes yeeo DemebKeele kejes[ Je<eeX kee Devlejeue yeerle peeves hej Fme Yejle #es$e ceW leermejs
keguekej GlheVe ngS~ Fvekee veece #escebkej Lee, Mejerj keer TBeeF& Dee" meew Oeveg<e Deewj Deeeg De eceeCe Je<eeX
yejeyej Leer, JeCe& megJeCe& meMe Deewj megveboe veeceke ceneosJeer Leer~ Gme mecee JeeIe Deeefo efleee peerJe etjlee kees eehle
nes iees Les, leye YeesieYetefcepe ceveg<e Gvemes YeeYeerle neskej #escebkej ceveg kes heeme hengBes Deewj yeesues-ns osJe! es efmebn,
JeeIeeefo heMeg yengle Meevle Les, efpevnW nce ueesie Deheveer ieeso ceW efye"ekej Deheves neLe mes efKeueeles Les, Jes heMeg Deepe nce
ueesieeW kees efyevee efkemeer keejCe ner meeRieeW mes ceejvee eenles nQ, cegKe hee[kej [je jns nQ nce keee kejW? leye keguekej
yeesues-ns Ye heg<eeW! Deye legcnW Fve hej efJeeeme veneR kejvee eeefnS, Fvekeer mebieefle es[ osvee eeefnS, es keeueoes<e
mes efJekeej kees eehle ngS nQ~ Fme ekeej mes #escebkej keguekej kes JeeveeW mes Gve ueesieeW ves meeRie Deewj oe{ Jeeues heMegDeeW
kee mebmeie& es[ efoee, kesJeue efveheJeer ieee, YeQme Deeefo mes mebmeie& jKeves ueiess~
Fvekeer Deeeg hetCe& nesves kes heeeled DemebKeele kejes[ Je<eeX kee Devlejeue yeerle peeves hej meppeveeW ceW Deemej
Ssmes #escebOej veeceke eewLes keguekej GlheVe ngS~ Fvekeer Deeeg legefke eceeCe Je<eeX keer Leer Deewj Mejerj keer TBeeF&
meele meew heenej Oeveg<e keer Leer, Fvekee JeCe& mJeCe& kes meMe Deewj Fvekeer osJeer kee veece efJeceuee Lee~ Gme mecee
etjlee kees eehle ngS efmebneefo ceveg<eeW kes ceebme kees Keeves ueies, leye efmebneefo kes Yee mes YeeYeerle ngS YeesieYetefcepeeW
kees #escebOej ceveg ves Gvemes megjef#ele kejves kes efueS oC[eefo jKeves kee GheosMe efoee~
Fvekes Deveblej DemebKeele kejes[ Je<eeX kes yeerle peeves hej epee kes hegCeesoe mes meercebkej veece kes heebeJeW
keguekej ngS~ Fvekeer Deeeg keceue eceeCe Je<eeX keer SJeb Mejerj keer TBeeF& meele meew heeeme Oeveg<e keer Leer, JeCe&
mJeCe& kes meMe SJeb ceveesnjer veece keer eefme osJeer Leer~ Fvekes mecee keuheJe=#e Deuhe nes iees Deewj heue Yeer
Deuhe osves ueies Les, Fme keejCe ceveg<eeW ceW Delevle #eesYe nesves ueiee Lee~ hejmhej ceW Fve YeesieYetefcepeeW kes efJemebJeeo
kees osKekej meercebkej ceveg ves keuheJe=#eeW keer meercee efveele kejkes hejmhej mebIe<e& kees jeske efoee~
YeesieYetefce keer oC[ JeJemLee-Gheeg&e eefleegefle Deeefo heeBe keguekejeW ves Gve YeesieYetefcepeeW kes DehejeOe
ceW ne/nee! yegje keee& efkeee, Ssmeer oC[ keer JeJemLee keer Leer, yeme! Flevee kenves cee$e mes ner epee Deeies
DehejeOe veneR kejleer Leer~
heeBeJeW keguekej kes mJeie& ieceve kes heeeled DemebKeele kejes[ Je<eeX kee Devlejeue Jeleerle nes peeves hej
meercebOej veeceke "s keguekej GlheVe ngS~ es veefueve eceeCe Je<eeX keer Deeeg kes Oeejke Deewj meele meew heeerme
Oeveg<e TBes Les, Fvekeer osJeer kee veece eMeesOeje Lee~ Fvekes mecee ceW keuheJe=#e Delevle Lees[s jn iees Deewj heue
Yeer yengle kece osves ueies FmeerefueS ceveg<eeW kes yeere efvele ner keuen nesves ueiee, leye Fve keguekej ves keuheJe=#eeW keer
meerceeDeeW kees Deve Deveske Je=#e leLee eser-eser Peeef[eeW mes efeefvnle kej ef@oee~
Fvekes yeeo efhej DemebKeele kejes[ Je<eeX kee Devlejeue yeerle peeves hej efJeceueJeenve veeceke meeleJeW keguekej
GlheVe ngS~ Fvekeer Deeeg hee eceeCe Je<eeX keer Leer Deewj Mejerj keer TBeeF& meele meew Oeveg<e eceeCe Leer, JeCe& mJeCe&

eLeceevegeesie

(8)

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

kes meMe Deewj megceefle veece keer ceneosJeer Leer~ Fme mecee ieceveeieceve mes heer[e kees eehle ngS YeesieYetefcepe ceveg<e
Fve keguekej kes GheosMe mes neLeer, Iees[s Deeefo hej meJeejer kejves ueies Deewj DebkegMe, heueeve Deeefo mes Gve hej
efveeb$eCe kejves ueies~
meeleJeW keguekej kes mJeie& peeves kes yeeo DemebKeele kejes[ Je<eeX kee Devlejeue yeerle peeves hej e#eg<ceeved
veeceke Dee"JeW keguekej GlheVe ngS~ Fvekeer Deeeg heeebie eceeCe Deewj TBeeF& n meew heenej Oeveg<e keer Leer,
Fvekeer osJeer kee veece OeeefjCeer Lee~ Fvekes mecee mes henues kes ceveg<e Deheveer mebleeve kee cegKe veneR osKe heeles Les,
GlheVe nesles ner ceelee-efhelee keer ce=leg nes peeleer Leer hejvleg Deye Jes #eCeYej heg$e kee ceggKe osKekej cejves ueies, Gvekes
efueS en veF& yeele Leer DeleSJe YeeYeerle ngS e#eg<ceeved keguekej kes heeme Deees, leye FvneWves GheosMe efoee efke es
legcnejs heg$e-heg$eer nQ, Fvekes hetCe& ev kes meceeve megvoj cegKe kees osKees~ Fme ekeej ceveg kes GheosMe mes mhehe
mes Deheves yeeuekeeW kes cegKe kees osKekej Jes YeesieYetefcepe lelkeeue ner Deeeg mes jefnle neskej efJeueerve nes peeles Les~
Dee"JeW keguekej kes mJeie&ieceve kes heeeled kejes[eW Je<eeX kee Devlejeue Jeleerle nesves hej eMemJeeved veece kes
veewJeW keguekej GlheVe ngS~ Fvekeer Deeeg kegcego eceeCe Je<eeX keer Leer Deewj Mejerj keer TBeeF& n meew heeeme Oeveg<e
keer Leer, Fvekes keebefleceeuee veece keer osJeer Leer~ Gme mecee es keguekej epee kees Deheveer mebleeve kes veecekejCe kes
GlmeJe kee GheosMe osles Les~ leye YeesieYetefcepe veecekejCe kejkes DeeMeerJee&o oskej Lees[s mecee jnkej Deeeg kes #eerCe
nesves hej efJeueerve nes peeles Les~
veJece keguekej kes mJeie&mLe nesves hej kejes[eW Je<eeX kee Devlejeue Jeleerle kej oMeJeW DeefYeev veece kes
keguekej ngS~ Fvekeer Deeeg kegcegoebie eceeCe Leer Deewj Mejerj keer TBeeF& n meew heeerme Oeveg<e keer Leer~ Fvekeer
osJeer kee veece eerceleer Lee~ es yeeuekeeW kes ove kees jeskeves kes efveefcee GheosMe osles Les efke legce ueesie FvnW jeef$e ceW
evcee kees efoKeekej eer[e kejeJees Deewj yeesuevee efmeKeeDees, elvehetJe&ke Fvekeer j#ee kejes~ Fvekes GheosMe mes
YeesieYetefcepe Deheveer mevleeveeW kes meeLe Jewmee ner JeJenej kejkes Deeeg kes Devle ceW efJeueerve nesles Les~
Fve keguekejeW keer oC[-JeJemLee-meercebkej Deeefo heeBe keguekej #eesYe mes Deeeeble Gve egieueeW kes
efMe#eCe kes efveefcee oC[ kes efueS ne/nee! yegje efkeee~ cee/Deye Ssmee cele kejvee, Ssmes Keso ekeeMeke Deewj
efve<esOemeteke oes MeyoeW kee Gheeesie kejles nQ Deewj Fleves cee$e mes ner epee DehejeOe es[ osleer nw~
DeefYeev keguekej kes mJeiee&jesnCe kes heeeled Glevee ner Devlejeue Jeleerle nesves kes yeeo eveYe veece kes
ieejnJeW keguekej GlheVe ngS~ Fvekeer Deeeg veegle eceeCe Je<eeX keer Deewj Mejerj keer DeJeieenvee n meew Oeveg<e
eceeCe Leer~ Fvekeer osJeer kee veece eYeeJeleer Lee~ Fvekes mecee ceW DeefleMeerle, leg<eej Deewj DeefleJeeeg eueves ueieer Leer,
Meerle Jeeeg mes Delevle ogKe heekej Jes YeesieYetefcepe ceveg<e leg<eej mes {kes ngS ev Deeefo peesefle mecetn kees veneR
osKe heeles Les~ Fme keejCe Fvekes Yee kees otj kejles ngS eveYe keguekej ves GheosMe efoee efke YeesieYetefce keer neefve
nesves hej Deye kece&Yetefce efveke Dee ieF& nw~ keeue kes efJekeej mes en mJeYeeJe eJe=e ngDee nw, Deye en leg<eej mete&
keer efkejCeeW mes ve nesiee, en megvekej epeepeve mete& keer efkejCeeW mes Mewue kees ve kejles ngS keg efoveeW leke
Deheveer mevleeve kes meeLe peerefJele jnves ueies~

pewve Yeejleer

(9)

eLeceevegeesie

eveYe keguekej kes mJeie& peeves kes yeeo Deheves eesie Devlej kees Jeleerle kej ceosJe veeceke yeejnJeW
keguekej GlheVe ngS~ Fvekeer Deeeg veegleebie Je<e& eceeCe Deewj Mejerj keer TBeeF& heeBe meew heenej Oeveg<e keer Leer~
Fvekeer osJeer kee veece melee Lee~ Fvekes mecee ceW efyepeueer ege cesIe iejpeles ngS yejmeves ueies~ Gme mecee hetJe& ceW
keYeer veneR osKeer ieF& keere[ ege peueeJeen Jeeueer veefoeeW kees osKekej Delevle YeeYeerle ngS YeesieYetefcepe ceveg<eeW
kees ceosJe keguekej keeue kes efJeYeeie kees yeleueeles nQ DeLee&led keeue kes efJekeej mes Deye kece&Yetefce legcnejs efveke nw~
Deye legce ueesie veefoeeW ceW veewkee [euekej FvnW heej kejes, hene[eW hej meeref{eeW kees yeveekej e{es Deewj Je<ee& keeue
ceW $eeefo kees OeejCe kejes~ Gve keguekej kes GheosMe mes meYeer peve veefoeeW kees heejkej, hene[eW hej e{kej Deewj
Je<ee& kee efveJeejCe kejles ngS heg$e-keue$e kes meeLe peerefJele jnves ueies~
(1henues eneB egieue mebleeve GlheVe nesleer Leer hejvleg Fmekes Deeies mevleeve keer Glheefe kees otj kejves keer
Fe mes ner ceeveeW ceosJe ves emesveefpeled veece kes heg$e kees GlheVe efkeee Lee~ Fmekes hetJe& YeesieYetefcepe ceveg<eeW kes
Mejerj ceW hemeervee veneR Deelee Lee hejvleg emesveefpeled kee Mejerj hemeerves kes keCeeW mes megMeesefYele nes G"lee Lee~ Jeerj
ceosJe keguekej ves Deheves heg$e emesveefpeled kee efJeJeen-efJeefOe kes eje efkemeer eOeeve kegue keer kevee mes efJeJeen
kejeee Lee~ Devle ceW ceosJe heue kes kejes[JeW Yeeie leke peerefJele jnkej mJeie& eues iees~ leovevlej es
emesveefpeled lesjnJeW keguekej kenueees Deewj FvneWves Ske kejes[ hetJe& keer Deeeg Jeeues, pevce keeue ceW yeeuekeeW kes
veeue keeves keer JeJemLee kejves Jeeues veeefYejepe veeceke eewonJeW keguekej kees GlheVe efkeee Lee Deewj mJeeb heue
kes ome ueeKe kejes[JeW Yeeie peerefJele jnkej mJeie&mLe nes iees Les~)
Fve yeejnJeW keguekej kes mJeie&mLe nesves kes yeeo mecee Jeleerle nesves hej peye kece&Yetefce keer efmLeefle Oeerjs-Oeerjs
meceerhe Dee jner Leer, leye emesveefpeled veece kes lesjnJeW keguekej GlheVe ngS~ Fvekeer Deeeg Ske hetJe& eceeCe Leer Deewj
Mejerj keer TBeeF& heeBe meew heeeme Oeveg<e keer Leer~ Fvekes DeefYeceleer veece keer osJeer Leer~ Fvekes mecee ceW yeeuekeeW kee
pevce pejeeg heue ceW Jesefle nesves ueiee Lee~ en keee nw Fme ekeej kes Yee mes mebege ceveg<eeW kees Fve keguekej
ves pejeeg heue kees otj kejves kee GheosMe efoee Lee~ Gvekes GheosMe mes meYeer YeesieYetefcepe eelvehetJe&ke Gve efMeMegDeeW
keer j#ee kejves ueies Les~
Fvekes yeeo ner veeefYejepe veece kes eewonJeW keguekej GlheVe ngS Les~ Fvekeer Deeeg Ske kejes[ hetJe& Je<e& keer
Leer Deewj Mejerj keer TBeeF& heeBe meew heeerme Oeveg<e keer Leer, Fvekeer ceosJeer veece keer helveer Leer~ Fvekes mecee
yeeuekeeW kee veeefYeveeue Delevle uecyee nesves ueiee Lee, FmeefueS veeefYejee keguekej Gmekes keeves kee GheosMe osles nQ
Deewj Jes YeesieYetefcepe ceveg<e Jewmee ner kejles nQ~ Gme mecee keuheJe=#e ve nes iees, yeeoue iejpeves ueies, cesIe yejmeves
ueies, he=LJeer hej mJeYeeJe mes ner GlheVe ngS DeveskeeW JevemheefleeeB-Jevemheeflekeeefeke, Oeeve Deeefo efoKeueeF& osves
ueies~ Oeerjs-Oeerjs efyevee yeeses ner Oeeve meye Deesj hewoe nes iees~ Gvekes Gheeesie kees ve mecePeleer ngF& epee keuheJe=#eeW
kes ve nes peeves mes Delevle #egOee Jesovee mes Jeekegue ngF& veeefYejepe keguekej keer MejCe ceW Deekej yeesueer-ns osJe!
ceve-Jeebefle heue kees osves Jeeues keuheJe=#eeW kes efyevee nce hegCenerve DeveeLe ueesie efkeme ekeej mes peerefJele jnW? pees
1. nefjJebMe hegjeCe he= 144~

eLeceevegeesie

( 10 )

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

es Je=#e, MeeKee, Debkegj, heue Deeefo GlheVe ngS nQ, FveceW keewve lees Keeves eesie nQ Deewj keewve veneR nw? Fvekee keee
Gheeesie nw, en meye nceW yeleueeFes~ Fme ekeej kes oerve JeeveeW kees megvekej veeefYejepe yeesues-ns Ye heg<eeW! es
Je=#e legcnejs eesie nQ Deewj es efJe<eJe=#e es[ves eesie nQ~ legce ueesie Fve OeeveeW kees KeeDees, ieee kee otOe efvekeeuekej
heerees~ es F#eg kes hes[ nQ, FvnW oeBleeW mes ee eb$eeW mes hesue kej Fvekee jme efheees~ Fme ekeej mes cenejepee veeefYejepe
ves ceveg<eeW keer DeepeerefJekee kes DeveskeeW GheeeeW kees yeleekej GvnW megKeer efkeee Deewj neLeer kes ieb[mLeue hej efceer keer
Leeueer Deeefo Deveske ekeej kes yele&ve yeveekej Gve heg<eeW kees efoes Deewj yeveeves kee GheosMe Yeer efoee~ Gme mecee
JeneB keuheJe=#eeW keer meceeefhle nes egkeer Leer, epee kee efnle kejves Jeeues kesJeue veeefYejepe ner GlheVe ngS Les FmeefueS
Jes keuheJe=#e kes meceeve epee kee efnle kejles Les~1
vees-(keguekejeW kee efJeJejCe heefjefMe ee& veb. 1 ceW osKeW)
eewon keguekej keneB mes Deees Les-eefleegefle Deeefo kees ueskej veeefYejepeheele es meye eewon keguekej
Deheves hetJe& YeJe ceW efJeosn #es$e ceW cenekegue ceW jepekegceej Les, GvneWves Gme YeJe ceW hegCe ye{eves Jeeues hee$eoeve leLee
eLeeeesie eleeejCeheer DevegeveeW kes eje meceioMe&ve eehle nesves mes henues ner YeesieYetefce keer ceveg<e Deeeg yeeBOe
ueer Leer, yeeo cesW eer efpevesv osJe kes meceerhe jnves mes #eeefeke meceioMe&ve leLee egle%eeve keer eeefhle ngF& Leer efpemekes
heuemJehe Deeeg kes Deble ceW cejkej Jes Fme Yejle#es$e ceW GlheVe ngS Les~ Fve eewon keguekejeW ceW mes efkeleves ner
keguekejeW kees peeeflemcejCe Lee Deewj efkeleves ner DeJeefOe%eeveheer ves$e kes Oeejke Les FmeefueS GvneWves efJeeej kej epee
kes efueS Thej kens ngS keeeeX kee GheosMe efoee Lee~ es epee kes peerJeve kees peeveves mes ceveg leLee Deee& heg<eeW kees
kegue keer lejn Fkes jnves kee GheosMe osves mes keguekej, DeveskeeW JebMeeW kees mLeeefhele kejves mes keguebOej leLee egie
keer Deeefo ceW nesves mes egieeefo heg<e Yeer kens iees Les~
Meueekee heg<e-Deye eneB mes Deeies veeefYejepe keguekej kes heeeled hegCeesoe mes Fme Yejle #es$e ceW ceveg<eeW
ceW es Deewj mechetCe& ueeske ceW eefme eflejsme" Meueekee heg<e GlheVe nesves ueieles nQ~ es Meueekee heg<e 24 leerLekej,
12 eeJeleea, 9 yeueYe, 9 veejeeCe Deewj 9 eefleveejeeCe Fve veeceeW mes eefme nQ~
24 leerLekej-GveceW mes $e+<eYe, Deefpele, mebYeJe, DeefYevevove, megceefle, heeeYe, megheee&, eveYe,
heg<heoble, Meerleue, eseebme, Jeemeghetpe, efJeceue, Devevle, Oece&, Meeefvle, kegbLeg, Dej, ceefuue, cegefvemegele, veefce, vesefce,
heee& Deewj JeOe&ceeve~ Fme Yejle #es$e ceW GlheVe ngS eewyeerme leerLekejeW kees cesje vecemkeej nesJes~ es %eeveheer hejmes
mes YeJe peerJeeW kes mebmeejheer Je=#e kees soles nQ~
12 eeJeleea-Yejle, meiej, ceIeJee, mevelkegceej, Meeefvle, kegbLeg, Dej, megYeewce, hee, nefj<esCe, peemesve
Deewj yeeoe es n Keb[he he=LJeerceC[ue kees efme kejves Jeeues keerefle& mes YegJeveleue kees Jeehle kejves Jeeues
1. efleueeseheCCeefe evLe ceW keguekejeW keer Deeeg heue kes omeJeW YeeJe, heue kes meeQJes Yeeie Fleeefo yeleueeF& ieF& nw Deewj
Fvekee Devlejeue Yeer heue kes DemmeerJeW Yeeie, heue kes Dee"meewJeW Yeeie Fleeefo yeleueeee ieee nw~ cenehegjeCe ceW keguekejeW keer
Deeeg ceW henues keguekej keer Deeeg heue kes omeJeW Yeeie nw~ Deeies kes keguekejeW keer Deeeg Decece De Deeefo eceeCe yeleueeF&
nw Deewj Devlejeue DemebKeele kejes[ Je<eeX kee, mebKeele Je<eeX kee Deeefo yeleueeee ieee nw~ Fve oesveeW celeeW kees Deeies ee& ceW mhe
efkeee ieee nw leLee Decece, De Deeefo kee mJehe kejCeevegeesie ceW yeleeee ieee nw~

pewve Yeejleer

( 11 )

eLeceevegeesie

12 eeJeleea Yejle #es$e ceW GlheVe ngS nQ~

9 yeueYe-efJepee, Deeue, megOece&, megeYe, megoMe&ve, veboer, vebefoefce$e, jeceeb Deewj hee (yeueosJe)
Yejle #es$e ceW es veew yeueYe ngS nQ~
9 veejeeCe-ef$ehe=, efhe=, mJeebYet, heg<eesece, heg<eefmebn, hegC[jerke, oe, veejeeCe (ue#ceCe) Deewj
eerke=<Ce es veJe efJe<Cegheo Oeejke veejeeCe ngS nQ~
9 eefleveejeeCe-DeeeerJe, leejke, cesjke, ceOegkewYe, efveMegbYe, yeefue, enjCe, jeJeCe Deewj pejemebOe es
veJe eefleveejeeCe ngS nQ~
es $esme" Meueekee heg<e kenueeles nQ~
Debeflece keguekej cenejepee veeefYejepe keer cenejeveer ceosJeer mes YeieJeeved Je=<eYeosJe kee pevce ngDee Lee~ es
$e+<eYeosJe eLece leerLekej Yeer Les Deewj hevnJeWs keguekej Yeer ceeves iees Les~ Fmeer ekeej $e+<eYeosJe keer jeveer
eMemJeleer ves Yejle kees pevce efoee Lee~ es Yejle cenejepe eeJeleea Yeer Les Deewj meesuenJeW keguekej Yeer kenueeles Les~
Fme lejn es meesuen keguekej Yeer ceeves peeles Les~
Fve keguekejeW keer oC[ JeJemLee-ieejnJeW mes ueskej Mes<e keguekejeW ves ne cee Deewj efOeked Fve
leerve oC[eW keer JeJemLee keer Leer DeLee&led Keso nw, Deye Ssmee veneR kejvee, legcnW efOekekeej nw pees jeskeves hej Yeer
DehejeOe kejles neW~
Yejleeeer kee oC[-Yejle eeJeleea kes mecee ueesie DeefOeke oes<e ee DehejeOe kejves ueies Les FmeefueS
GvneWves JeOe, yevOeve Deeefo Meejerefjke oC[ osves keer jerefle Yeer eueeF& Leer~

eLece leerLekej le=leere keeue ceW

peye le=leere keeue ceW eewjemeer ueeKe Je<e& hetJe&, leerve Je<e& mee{s Dee" ceeme eceeCe keeue Mes<e jn ieee Lee leye
Debeflece keguekej cenejepee veeefYejee keer cenejeveer ceosJeer ves eLece leerLekej YeieJeeve $e+<eYeosJe kees pevce efoee~
peye $e+<eYeosJe egJeeJemLee kees eehle nes iees, leye Gvekes efhelee ves Fv keer Devegceefle mes $e+<eYeosJe kee efJeJeen
eMemJeleer Deewj megvevoe veece keer keveeDeeW kes meeLe kej efoee~ YeieJeeve $e+<eYeosJe kes Yejle, yeengyeueer Deeefo Ske
meew Ske heg$e Deewj yeeeer-megvojer veece mes oes keveeSB ngF~ YeieJeeve ves meJe&eLece yeeeer kees De Dee Deeefo efueefhe
Deewj megvojer kees FkeeF&, oneF& Deeefo ieefCele efJeee efmeKeeF&~ Devevlej meYeer heg$eeW kees Yeer mechetCe& efJeeeDeeW ceW,
MeeeeW ceW Deewj Mee keueeDeeW ceW efve<Ceele kej efoee~
epee kees Deefme, ceefme, ke=ef<e, efJeee, JeeefCepe SJeb efMeuhe Fve <ed efeeeDeeW mes DeepeerefJekee kee Gheee
yeleueeves mes YeieJeeve epeeheefle kenueees~ Gme mecee pewmeer JeJemLee efJeosn #es$e ceW Leer, Jewmeer ner JeJemLee
YeieJeeve ves eneB hej mLeeefhele keer, #eef$ee, JewMe, Met veece mes leerve JeCeeX keer mLeehevee keer, efJeJeen-efJeefOe Deeefo
eeefuele keer~ Dekecheve Deeefo eej ceneheg<eeW kees jepeJeJemLee yeleekej cenejepe heo hej GvnW efveege
efkeee, FmeerefueS YeieJeeve $e+<eYeosJe Deeefoyeee, egieeefoheg<e, efJeOeelee Deeefo kenueeves ueies~

eLeceevegeesie

( 12 )

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

Devevlej cees#eceeie& keer efmLeefle eie kejves kes efueS Jes efoiecyej cegefve nes iees~ Gme mecee eej npeej jepee
Gvekeer osKee-osKeer cegefve nes iees Deewj YetKe-heeme keer yeeOee ve menve kej mekeves mes Jes meye kes meye Ye nes iees~
leye Gve meYeer ves efceuekej Deveske heeKeC[ celeeW keer mLeehevee keer~ keg efove yeeo mecee Yejle ves yeeeCe JeCe& veece
mes Ske JeCe& Deewj mLeeefhele kej efoee~
YeieJeeve $e+<eYeosJe kes Devevlej DeefpeleveeLe Deeefo ceneJeerjheele eewyeerme leerLekej ngS nQ~
Fme ngC[eJemeefhe&Ceer keeue kes oes<e mes YeieJeeve $e+<eYeosJe le=leere keeue ceW ngS nQ, Mes<e leerLekej elegLe&keeue
ceW ngS nQ~
elegLe&keeue eejbYe-YeieJeeve $e+<eYeosJe kes cees#e peeves kes yeeo leerve Je<e&, mee{s Dee" ceen Jeleerle nesves
hej og<eceemeg<ecee veeceke elegLe& keeue eefJe neslee nw~ Gme keeue kes eLece eJesMe ceW Glke= Deeeg Ske hetJe&keesef,
he= Yeeie keer nefeeB De[leeueerme Deewj Mejerj keer TBeeF& heeBe meew heeerme Oeveg<e eceeCe Leer~ en elegLe&keeue
yeeueerme npeej Je<e& kece Ske kees[e-kees[er meeiej eceeCe nw~
YeieJeeve $e+<eYeosJe kes cege nes peeves kes heeeled heeeme ueeKe kejes[ meeiejeW kes Jeleerle nes peeves hej
DeefpeleveeLe leerLekej ves cees#eheo eehle efkeee~
DeefpeleveeLe kes cege nesves kes yeeo leerme ueeKe kejes[ meeiejeW kes Jeleerle nes peeves hej mebYeJeveeLe leerLekej
efme ngS~
Fmekes yeeo ome ueeKe kejes[ meeiej Jeleerle nes peeves hej DeefYeveboveveeLe leerLekej efme ngS~
Fmekes yeeo veew ueeKe kejes[ meeiejeW kes eues peeves hej megceefleveeLe YeieJeeve efmeef kees eehle ngS~
Fmekes heeeled veyyes npeej kejes[ meeiejeW kes yeerle peeves hej heeeYe efpeve efmeef kees eehle ngS~
Fmekes Devevlej veew npeej kejes[ meeiejeW kes eues peeves hej megheee&veeLe YeieJeeve cees#e kees eehle ngS~
Fmekes yeeo veew meew kejes[ meeiejeW kes eues peeves hej eveYe osJe cees#e kees eehle ngS~
Fmekes yeeo veyyes kejes[ meeiejeW kes yeerle peeves hej heg<heovleveeLe efpeve efmeef kees eehle ngS~
Fmekes Devevlej veew kejes[ meeiejeW kes eues peeves hej MeerleueveeLe YeieJeeve efme ngS~
Fmekes yeeo eeme" ueeKe yyeerme npeej meew meeiej kece Ske kejes[ meeiej DeLee&led leQleerme ueeKe lesnej
npeej veew meew meeiej kes Jeleerle nes peeves hej eseebmeveeLe YeieJeeve cees#e kees eehle ngS~
Fmekes Devevlej eewJeve meeiej kes yeerle peeves hej Jeemeghetpe YeieJeeve cees#e kees eehle ngS~
Fmekes yeeo leerme meeiej Jeleerle nes peeves hej efJeceueveeLe YeieJeeve efme ngS~
Fmekes yeeo veew meeiej Jeleerle nes peeves hej DevebleveeLe cege ngS~
Fmekes yeeo eej meeiej eues peeves hej Oece&veeLe leerLekej efme ngS~
Fmekes yeeo heewve heue kece leerve meeiej kes yeerle peeves hej MeebefleveeLe YeieJeeve efme ngS~

pewve Yeejleer

( 13 )

eLeceevegeesie

Fmekes Devevlej De&heue keeue kes yeerle peeves hej kegbLegveeLe leerLekej efme ngS~
Fmekes yeeo Ske kejes[ Je<e& kece heeJe heue kes yeerle peeves hej DejnveeLe YeieJeeve efme ngS~
Fmekes yeeo Ske npeej kejes[ Je<eeX kes yeeo ceefuueveeLe efpeve efme ngS~
Fmekes heeeled eewJeve ueeKe Je<eeX kes yeerle peeves hej cegefvemegeleveeLe efme ngS~
Fmekes heeeled ueeKe Je<e& yeerle peeves hej veefceveeLe leerLekej efme ngS~
Fmekes yeeo heeBe ueeKe Je<eeX kes yeerle peeves hej vesefceveeLe YeieJeeve efme ngS~
Fmekes heeeled lesjemeer npeej meele meew heeeme Je<eeX kes yeerle peeves hej heee&veeLe leerLekej efme ngS~
Fmekes heeeled oes meew heeeme Je<eeX kes yeerle peeves hej Jeerj YeieJeeve efme ngS~ Gme mecee hebece keeue kes
eJesMe nesves ceW leerve Je<e& mee{s Dee" ceen Mes<e Les~
Oece&leerLe& Jegefefe kee keeue-heg<heoble kees Deeefo ueskej Oece&veeLeheele meele leerLekejeW kes leerLeeX ceW
Oece& keer Jegefefe (DeYeeJe) ngF& Leer Deewj Mes<e me$en leerLekejeW kes leerLeeX ceW Oece& keer hejcheje efvejvlej
De#egCCehe mes eueleer jner nw~
heg<heoble kes leerLe& ceW heeJe heue leke Oece& kee DeYeeJe jne nw DeLee&led Gme mecee oer#ee kes DeefYecegKe nesves
JeeueeW kee DeYeeJe nesves hej Oece&heer mete&osJe Demleefcele nes ieee Lee~ Fmeer ekeej MeerleueveeLe kes leerLe& ceW De&
heue leke, eseebmeveeLe kes leerLe& ceW heewve heue leke, JeemeghetpeosJe kes leerLe& ceW Ske heue leke, efJeceueveeLe kes leerLe&
ceW heewve heue leke, DevevleveeLe kes leerLe& ceW De& heue leke Deewj Oece&veeLe kes leerLe& ceW heeJe heue leke Oece&leerLe& kee
Gso jne Lee~
ngb[eJemeefhe&Ceer kes oes<e mes eneB meele yeej Oece& kes efJeso ngS nQ~
hebece keeue-Jeerj YeieJeeve kes cees#e peeves kes yeeo leerve Je<e&, Dee" ceen Deewj Ske he#e keeue Jeleerle nes
peeves kes yeeo og<ecee veeceke hebece keeue eJesMe kejlee nw~ Fme hebece keeue kes eLece eJesMe ceW ceveg<eeW keer
Glke= Deeeg Ske meew yeerme Je<e&, TBeeF& meele neLe Deewj he= Yeeie keer nefeeB eewyeerme nesleer nQ~

Oece&leerLe& hejcheje
kesJeueer-efpeme efove Jeerj YeieJeeve efme ngS Gmeer efove ieewlece ieCeOej kesJeue%eeve kees eehle ngS hegve
ieewlece mJeeceer kes efme nes peeves hej Gmeer efove eer megOecee&mJeeceer kesJeueer ngS~ megOecee&mJeeceer kes cege nesves hej
pebyetmJeeceer kesJeueer ngS~ heeeled pebyetmJeeceer kes efme nes peeves hej efhej keesF& Devegye kesJeueer veneR jns~
ieewlece mJeeceer kes kesJeue%eeve mes ueskej pebyetmJeeceer kes cees#eieceve leke kee keeue 62 Je<e& eceeCe nw~
kesJeue%eeefveeeW ceW Debeflece eerOej kesJeueer kegC[ueefieefj mes efme ngS~ eejCe $e+ef<eeeW ceW Debeflece megheee&ev
veeceke $e+ef<e ngS~ e%eeeceCeeW ceW Debeflece JeeeMe Deewj DeJeefOe%eeefveeeW ceW Debeflece eer veece kes $e+ef<e ngS nQ~
cegkegOejeW ceW Debeflece ebieghle ves efpeveoer#ee OeejCe keer, Fvekes heeeled cegkegOeejer jepeeDeeW ves efpeveoer#ee veneR ueer nw~

eLeceevegeesie

( 14 )

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

eglekesJeueer-pebyetmJeeceer kes Devevlej veefvo, veefvoefce$e, Dehejeefpele, ieesJe&ve Deewj Yeyeeng cegefve es heeBeeW
ner eewon hetJeea Fve veece mes efJeKeele eoMe DebieeW kes Oeejke hetCe& egle%eeveer eglekesJeueer JeOe&ceeve mJeeceer kes
leerLe& ceW ngS nQ~ Fve heeBeeW kee keeue efceueekej meew Je<e& eceeCe nw~
oMe hetJe&Oeejer-efJeMeeKeeeee&, eesefue, #eef$ee, pee, veeiemesve, efmeeLe&, Oe=efle<esCe, efJepee, yegefue,
iebieosJe Deewj Oece&mesve es ieejn cegefve Devegece mes ieejn Debie Deewj oMehetJe& kes Oeejke oMe hetJeea kenueees nQ~
hejcheje mes eehle Fve meyekee keeue Ske meew lesjemeer Je<e& nw~ Fvekes yeeo keeueoes<e mes efhej oMehetJe&Oej cegefveheer
mete& veneR ngS~
ieejn DebieOeejer-ve#e$ecegefve, peeheeue, heeb[g, OegJemesve Deewj kebmeee& es heeBe cegefve ieejn Debie kes Oeejke
ngS nQ~ Fve meyekee keeue oes meew yeerme Je<e& eceeCe nw~ Fvekes yeeo efhej keesF& cegefve ieejn Debie Oeejke veneR ngS~
DeeeejebieOeejer-megYe, eMeesYe, eMeesyeeng Deewj ueesnee& es eej Deeeee& Deeeejebie kes Oeejke ngS nQ~
Fvekes keeue kee eceeCe Ske meew De"ejn Je<e& nw~ Fvekes mJeie&mLe nesves hej Yejle#es$e ceW efhej keesF& Debie Deewj hetJe&
egle kes Oeejke veneR ngS~ ieewlece mJeeceer mes ueskej eneB leke kee keeue meew lesjemeer Je<e& neslee nw~
62100183220118683~
Fve Gheeg&e DeeeeeeX kes yeeo Mes<e Deeeee& ieejn Debie Deewj eewon hetJeeX kes SkeosMe kes Oeejke ngS nQ~
hebecekeeue kes Deble leke Oece&leerLe&-pees egleleerLe& Oece& eJele&ve kee keejCe nw, Jen yeerme npeej leerve meew
me$en Je<eeX leke euelee jnsiee, Deveblej keeueoes<e mes Jegso kees eehle nes peeesiee DeLee&led hebecekeeue
Fkekeerme npeej Je<e& eceeCe nw , GmeceW mes Gheeg&e meew lesjemeer Je<e& kece kejves mes yees ngS eceeCe keeue
leke pewveOece& euelee jnsiee-21000-68320317
Fleves cee$e yees ngS Mes<e mecee ceW eelegJe&Ce& mebIe pevce ueslee jnsiee~ Gme mecee kes ueesie eee DeefJeveerle,
ogyeg&ef, Demeteke, meeleYee Je Dee" ceoeW mes mebege, Meue SJeb ieejJeeW mes meefnle, keuenefee, jeefie, etj Deewj
eesOeer neWies~
jepe hejcheje-efpeme mecee Jeerj YeieJeeve cegefe kees eehle ngS Gmeer mecee heeueke veeceke DeJevleermegle
kee jepeeefYe<eske ngDee~ mee" Je<e& leke heeueke kee jepe jne hegve Ske meew heeheve Je<e& leke efJepeeJebefMeeeW kee,
eeueerme Je<e& leke ceb[JebefMeeeW kee, leerme Je<e& leke heg<eefce$e kee, Fmekes yeeo mee" Je<e& leke Jemegefce$e-Deefiveefce$e
kee, Ske meew Je<e& leke iebOeJe& kee, eeueerme Je<e& leke vejJeenve kee, oes meew yeeueerme Je<e& leke Ye=le-DeebOeeW kee
hegve oes meew Fkeleerme Je<e& leke ieghleJebefMeeeW kee jepe jne nw~
keukeer kee pevce Deewj keee&-Fmekes yeeo Fv veeceke jepee kee heg$e keukeer GlheVe ngDee, Fmekee veece
elegceg&Ke, Deeeg meej Je<e& Deewj jepekeeue yeeueerme Je<e& eceeCe jne nw~ ceneJeerj kes efveJee&Ce mes Fme keukeer leke
kee keeue Ske npeej Je<e& nes peelee nw-6015540306010040242231421000 Je<e&~
DeeeejebieOej DeeeeeeX kes heeeled oes meew heenej Je<eeX kes Jeleerle nes peeves hej keukeer jepee kees he yeeBOee

pewve Yeejleer

( 15 )

eLeceevegeesie

ieee Lee-683275421000 Je<e&~

eer 1JeerjeYeg kes efveJee&Ce peeves kes yeeo meew heeBe Je<e& Deewj heeBe ceen Jeleerle nes peeves hej efJeece
veeceke Meke jepee ngS nQ~ Gmekes yeeo leerve meew eewjeveJes Je<e&, meele ceen yeerle peeves hej eLece keukeer GlheVe
ngDee Lee~
Devevlej Jen keukeer eelvehetJe&ke Deheves eesie peveheoeW kees efme kejkes ueesYe Deewj Deveee kees eehle
neslee ngDee cegefveeeW kes Deenej ceW mes eLece eeme kees Megukehe ceW ceeBieves ueiee, leye eceCe cegefve Dee eeme kees
oskej Deewj en DevlejeeeW kee keeue nw Ssmee mecePekej efvejenej eues peeles nQ~ Gme mecee GveceW mes efkemeer Ske
cegefve kees DeJeefOe%eeve GlheVe nes peelee nw~ Fmekes yeeo keesF& DemegjosJe DeJeefOe%eeve mes cegefveieCeeW kes Ghemeie& kees
peevekej Deewj Oece& kee esner ceevekej Gme keukeer kees ceej [eueles nQ~ leye Deefpelebpee veeceke Gme keukeer kee
heg$e j#ee kejes Fme ekeej kenkej Gme osJe kes ejCeeW ceW vecemkeej kejlee nw, leye Jen osJe Oece&hetJe&ke jepe
kejes Ssmee kenkej Gmekeer j#ee kejlee nw~ Fmekes heeeled oes Je<eeX leke mees Oece& keer eJe=efe jnleer nw hegve
eceMe keeue kes ceenelce mes Jen eefleefove nerve nesleer eueer peeleer nw~
Fme ekeej Ske npeej Je<eesX kes heeeled he=Leked-he=Leked Ske-Ske keukeer leLee heeBe meew Je<eeX kes heeeled SkeSke Ghekeukeer neslee nw~ eleske keukeer kes mecee Ske-Ske og<eceekeeueJeleea meeOeg kees DeJeefOe%eeve eehle neslee
nw Deewj Gmekes mecee ceW eelegJe&Ce& mebIe Yeer Deuhe nes peeles nQ~ Gme mecee hetJe& ceW yeeBOes ngS heeheeW kes Goe mes
eeb[eue, Meyej, ehee, efkejele Deeefo leLee oerve, DeveeLe, etj, veevee ekeej keer JeeefOe-Jesovee mes ege, neLeeW ceW
Kehhej leLee efYe#eehee$eOeejer Deewj osMeevlej ieceve mes heeref[le Ssmes yengle mes ceveg<e efoKeles nQ~
Debeflece keukeer kee pevce Deewj keee&-Fme ekeej mes og<ecee keeue ceW Oece&, Deeeg Deewj TBeeF& kece
nesleer peeleer nw efhej Devle ceW efJe<ece mJeYeeJe Jeeuee FkekeermeJeeB keukeer GlheVe neslee nw, Gmekes mecee ceW Jeerjebiepe
veeceke Ske cegefve, meJe&eer veece keer Deeefe&kee leLee Deefiveoe Deewj hebiegeer veeceke eeJeke-eeefJekee neWies~ Jen
keukeer Deheveer Dee%ee mes Deheves eesie peveheoeW kees efme kejkes cebef$eJejeW mes kensiee efke Ssmee keesF& heg<e lees veneR
nw pees cesjs JeMe ceW ve nes? leye ceb$eer efveJesove kejWies efke ns mJeeefceved! Ske cegefve Deehekes JeMe ceW veneR nw, leye keukeer
kensiee efke kenes! Jen DeefJeveerle cegefve keewve nw? Fmekes Gej ceW meefeJe kenWies efke ns mJeeefceved! mekeue DeeEnmee
eleeW kee DeeOeejYetle Jen cegefve meJe& heefjen mes jefnle neslee ngDee Mejerj keer efmLeefle kes efveefcee otmejeW kes IejeW hej
ceOeevn keeue ceW Deheves nmleheg ceW efJeIvejefnle eemegke Deenej kees enCe kejlee nw~ Fme ekeej kes Jeeve megvekej
Jen keukeer kensiee efke Jen DeefnbmeeeleOeejer heeheer keneB peelee nw? legce mJeeb Gmekee helee ueieeDees Deewj Gmekes
eLece eeme kees Megukehe ceW enCe kejes~
lelheeeled eLece eeme kes ceeBies peeves hej Jes cegefvejepe legjble Gmes oskej Deewj Devlejee kejkes Jeeheme eues
peeJeWies leLee DeJeefOe%eeve kees Yeer eehle kej ueWies~ Gme mecee Jes cegefve, meJe&eer Deee|ekee, Deefiveoe eeJeke Deewj
hebiegeer eeefJekee kees yegueekej emeVeefee nesles ngS kenWies efke Deye og<eceekeeue kee Deble Dee egkee nw, legcnejer Deewj
1. ef$eueeskemeej ieeLee 851~

eLeceevegeesie

( 16 )

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

nceejer leerve efove keer Deeeg Mes<e nw Deewj en Debeflece keukeer nw~ leye es eejeW peve eej ekeej kes Deenej Deewj
heefjeneefo kees peerJeveheele es[kej meveeme kees enCe kejWies~ Jes meye keeefle&ke ceeme kes ke=<Cehe#e keer DeceeJemee
kes efove mete& kes mJeeefle ve#e$e hej Gefole jnves hej meveeme kees enCe kejkes meceeefOecejCe kees eehle kejWies~
meceeefOecejCe kes heeeled Jeerjebiepe cegefve Ske meeiej Deeeg mes ege nesles ngS meewOece& mJeie& ceW GlheVe neWies Deewj
Jes leerveeW peve Yeer Skeheue mes keg DeefOeke Deeeg kees ueskej JeneB hej ner GlheVe neWies~
Gmeer efove ceOeevn ceW eesOe kees eehle ngDee keesF& Demegjkegceej peeefle kee GeceosJe keukeer jepee kees ceej
[euesiee Deewj metee&mle kes mecee ceW Deefive ve nes peeJesieer~
Fme ekeej Fkekeerme keukeer Deewj Fleves ner Ghekeukeer Oece& kes esn mes Ske meeiej Deeeg mes ege neskej
Ieccee he=LJeer ceW pevce uesles nQ~
Deefleog<ecee veeceke "e keeue-Ghee&ge Ievee kes heeeled leerve Je<e&, Dee" ceen Deewj Ske he#e kes
yeerle peeves hej ceneefJe<ece og<eceeog<ecee veeceke "e keeue eefJe neslee nw~ Gmekes eLece eJesMe ceW Mejerj keer
TBeeF& leerve DeLeJee mee{s leerve neLe, he= Yeeie keer nefeeB yeejn Deewj Glke= Deeeg yeerme Je<e& eceeCe nesleer nw~ Gme
keeue ceW meye ceveg<eeW kee Deenej cetue, heue Deewj celme Deeefo nesles nQ, Gme mecee ceveg<eeW kees Jee, Je=#e Deewj
cekeeve Deeefo efoKeeF& veneR osles nQ, FmeefueS meye ceveg<e vebies Deewj YeJeveeW mes jefnle nesles ngS JeveeW ceW Ietceles nQ, Jes
ceveg<e meJeeie Oetce JeCe& Jeeues, heMegDeeW pewmee DeeejCe kejves Jeeues, etj, yenjs, DebOes, keeves, ietBies, oefj, eesOeer,
oerve, keghe, Deeflecues, ngC[ke mebmLeeve mes ege, kegye[s, yeewves, veevee ekeej keer JeeefOe Deewj Jesovee mes efJekeue,
eegj ke<eeeeW mes ege, ceesner, #eesYe ege mJeYeeJe mes heeefhe, mJepeve-heefjpeve Deeefo mes jefnle, efce$eeW mes jefnle, heg$eefeeeW mes jefnle, ogie&vOe ege Mejerj meefnle, pet-B ueerKe Deeefo ege kesMeeW kees OeejCe kejves Jeeues cenecetKe& nesles nQ~
Fme keeue ceW vejke Deewj eflee&e ieefle mes Deeves Jeeues peerJe ner eneB pevce uesles nQ leLee eneB mes cejkej Jes
Deleble Ieesj vejke Je efleee ieefle ceW ner GlheVe nesles nQ~ efove-eefleefove Gve peerJeeW keer TBeeF&, Deeeg Deewj Meefe
Deeefo nerve nesles peeles nQ~ Fvekes ogKeeW kees Ske efpee mes kenves kes efueS Yeuee keewve meceLe& nes mekelee nw?
eueekeee-Fme "s keeue ceW Gvebeeme efove kece Fkekeerme npeej Je<e& kes yeerle peeves hej peerJeeW kee
Yeeoeeke Ieesj eueekeeue eJe=e neslee nw~ Gme mecee ceneiebYeerj SJeb Yeer<eCe mebJele&ke Jeeeg eueleer nw pees efke
meele efove leke Je=#e, heJe&le, efMeuee Deeefo kees etCe& kej osleer nw~ Je=#e SJeb heJe&leeW kes Yebie nesves mes ceveg<e SJeb eflee&e
ceneogKe kees eehle kejles nQ leLee Jee Deewj mLeeve keer DeefYeuee<ee kejles ngS Delevle keCe efJeueehe kejles nQ~
Fme mecee he=Leked-he=Leked mebKeele Je mechetCe& yenej egieue iebiee-efmebOeg veefoeeW keer Jesoer Deewj efJepeee&
Jeve kes ceOe ceW eJesMe kejles nQ~ Fmekes Deefleefje osJe Deewj efJeeeOej oee& neskej ceveg<e Deewj eflee&eeW ceW mes
mebKeeleeW peerJeeW kees Gve eosMeeW ceW ues peekej megjef#ele jKeles nQ~
meele ekeej keer Je=ef-"s keeue kes Devle ceW cesIeeW kes mecetn meele ekeej keer efveke= JemlegDeeW keer Je<ee&
meele-meele efove leke kejles nQ efpevekes veece-1. Delevle Meerleue peue 2. #eej peue 3. efJe<e 4. OegDeeB 5. Oetefue
6. Jee SJeb 7. peueleer ngF& og<es#e Deefive pJeeuee~ Fve meelehe heefjCele ngS hegodieueeW keer Je<ee& meele-meele efove

pewve Yeejleer

( 17 )

eLeceevegeesie

leke nesves mes ueieeleej Gvebeeme efove leke eueleer nw~

Fme Je=ef kes efveefcee mes DeJeMes<e yees ceveg<e Deeefo Yeer ve nes peeles nQ leLee efJe<e Deewj Deefive keer Je=ef mes
oiOe ngF& he=LJeer Ske eespeve Yeeie veeres leke keeue kes JeMe mes Yemce nes peeleer nw~1
Fme ece mes Yejle #es$e kes Yeerlej Deee&KeC[ ceW efe$ee he=LJeer kes Thej efmLele Je=efbiele Ske eespeve keer Yetefce
peuekej ve nes peeleer nw~ Jee Deewj ceneDeefive kes yeue mes Deee& KeC[ keer ye{er ngF& Yetefce Deheves hetJe&Jeleea mkevOe
mJehe kees es[kej ueeskeevle leke hengBe peeleer nw~
Gme mecee Deee&KeC[ Mes<e YetefceeeW kes meceeve ohe&Celeue kes meMe keeefvle mes efmLele, Oetefue SJeb keere[ keer
keueg<elee mes jefnle nes peelee nw~ JeneB hej GheefmLele (Mes<e yees ngS efJepeee& keer ieghee Deeefo ceW megjef#ele) ceveg<eeW
keer TBeeF& Ske neLe, Deeeg meesuen DeLeJee hevn Je<e& eceeCe Deewj Jeere& Deeefo Yeer leovegmeej ner nesles nQ~
eneB leke DeJemeefhe&Ceer keeue kes neW keeueeW kee JeCe&ve neslee nw~
Jele&ceeve keeue-eneB hej Fme Yejle#es$e kes Deee&KeC[ ceW Fme mecee heecekeeue eue jne nw~ Debeflece
leerLekej YeieJeeve ceneJeerj mJeeceer kees cees#e iees {eF& npeej Je<e& mes Yeer keg DeefOeke Jeleerle nes egkes nQ~ DeYeer
mee{s De"ejn npeej Je<e& Deewj Jeleerle neWies~ Devevlej "e keeue Deeesiee, Ssmee mecePevee~
Glmeefhe&Ceer keeue ceW <edkeeueeW kee heefjJele&ve-Fmekes heeeled Glmeefhe&Ceer Fme veece mes jceCeere keeue
eJesMe kejlee nw~ Fmekes n YesoeW ceW mes eLece Deefleog<ecee, efleere og<ecee, le=leere og<ecee meg<ecee, elegLe&
meg<ecee-og<ecee, hebece meg<ecee Deewj "e meJe& peveefee Deeflemeg<ecee, Ssmes n keeue nesles nQ~ en keeue Yeer
DeJemeefhe&Ceer kes meMe ome kees[ekees[er meeiej kee nw~ Fme keeue ceW peerJeeW keer TBeeF&, Deeeg, Jeere& Deeefo efoveeefleefove ye{les ner peeles nQ~
og<eceeog<ecee keeue-Glmeefhe&Ceer keeue kes eejbYe ceW heg<kej cesIe meele efove leke megKeeslheeoke peue kees
yejmeeles nQ efpememes Jee, Deefive mes peueer ngF& mechetCe& he=LJeer Meerleue nes peeleer nw~ #eerjcesIe meele efove leke #eerj peue
keer Je<ee& kejles nQ efpememes en he=LJeer #eerj peue mes Yejer ngF& Gece keeefvle ege nes peeleer nw~ Fmekes heeeled meele
efove leke Dece=lecesIe Dece=le keer Je<ee& kejles nQ efpememes DeefYeef<ee Yetefce hej uelee, ieguce Deeefo Gieves ueieles nQ~
Fmekes yeeo jmecesIe meele efove leke efoJe jme keer Je<ee& kejles nQ, Fme efoJe jme mes heefjhetCe& Jes uelee Deeefo meJe&
jme Jeeues nes peeles nQ~ Gme mecee efJeefJeOe jme hetCe& Deew<eefOeeeW mes Yejer ngF& Yetefce megmJeeo heefjCele nes peeleer nw~
heeeled Meerleue iebOe kees eehle kej Jes ceveg<e Deewj eflee&e iegheeDeeW mes yeenj efvekeue Deeles nQ~ Gme mecee Jes
ceveg<e Deewj eflee&e veive jnkej heMegDeeW pewmee DeeejCe kejles ngS, #egefYele neskej Jeve eosMeeW ceW Je=#eeW kes heue,
cetue, hees Deeefo kees Keeles nQ~ Gme keeue kes eLece Yeeie ceW Deeeg hevn DeLeJee meesuen Je<e&, TBeeF& Ske neLe
eceeCe nesleer nw, Fmekes Deeies Jen Deeeg ye{leer ner peeleer nw~ Deeeg, lespe, yegef, yeengyeue, osn keer TBeeF&, #ecee leLee
Oewe& Fleeefo es meye keeue kes eYeeJe mes Gejesej ye{les peeles nQ~ Fme ekeej Fkekeerme npeej Je<eeX kes yeerle peeves
1. efleueeseheCCeefe De.4, ieeLee 1551~

eLeceevegeesie

( 18 )

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

hej Fme Yejle #es$e ceW Deefleog<ecee veeceke keeue hetCe& nes peelee nw~
og<eceekeeue-leye og<ecee veece kee efleere keeue eJesMe kejlee nw~ Fme keeue ceW ceveg<e, efleeeeW kee
Deenej yeerme npeej Je<e& hee&vle, henues kes meceeve ner jnlee nw~ Fme keeue kes eLece eJesMe ceW Glke= Deeeg yeerme
Je<e& Deewj TBeeF& leerve neLe ee mee{s leerve neLe eceeCe nesleer nw~
keguekejeW keer Glheefe-Fme keeue ceW Ske npeej Je<eeX kes Mes<e jnves hej Yejle #es$e ceW eewon keguekejeW
keer Glheefe nesves ueiesieer~ ece mes Gve keguekejeWs kes veece-keveke, kevekeeYe, kevekejepe, kevekeOJepe,
kevekehegbieJe, veefueve, veefueveeYe, veefuevejepe, veefueveOJepe, veefuevehegbieJe, heeeYe, heejepe, heeOJepe Deewj
heehegbieJe es eewon keguekej nesJeWies~ FveceW mes eLece keguekej keer TBeeF& eej neLe Deewj Deefvlece keguekej
keer TBeeF& meele neLe keer nesieer~
Gme mecee efJeefJeOe Deew<eefOeeeW kes nesles ngS Yeer es Deefive veneR jnleer, leye efJevee mes ege ceveg<eeW kees Jes
keguekej GheosMe osles nQ-ceLe kejkes Deefive GlheVe kejes Deewj Devve kees hekeeDees leLee efJeJeen kejkes yeevOeJe
Deeefo kes meeLe Fevegmeej megKe kee GheYeesie kejes~ efpevekees Jes keguekej Fme ekeej keer efMe#ee osles nQ Jes Delevle
cues meMe nesles nQ~ eneB efJeMes<e en nw efke Debeflece keguekej heehegbieJe kes mecee mes efJeJeen efJeefOeeeB eeefuele nes
peeleer nQ~
og<ecee-meg<ecee keeue-Fmekes heeeled og<eceemeg<ecee veece kee le=leere keeue eJesMe kejlee nw~ Fmekes eejbYe
ceW TBeeF& meele neLe Deewj Deeeg Ske meew yeerme Je<e& eceeCe nesleer nw~ Fme mecee he= Yeeie keer nefeeB eewyeerme nesleer
nQ leLee ceveg<e heeBe JeCe& Jeeues Mejerj mes ege, ceee&oe, efJevee SJeb ueppee mes meefnle, mevleg Deewj mecheVe nesles nQ~
Fme keeue ceW eewyeerme leerLekej nesles nQ~ GveceW mes eLece leerLekej Debeflece keguekej kee heg$e neslee nw~ Gme
mecee mes JeneB efJeosn #es$e pewmeer Je=efe DeLeJee DeJemeefhe&Ceer kes elegLe& keeue pewmeer Je=efe nesves ueieleer nw~
YeefJe<eled keeue kes eewyeerme leerLekej-cenehee, megjosJe, megheee&, mJeebeYe, meJe&eYe, osJemegle,
keguemegle, Gobke, eesefue, peekeerefle&, cegefvemegele, Dej, Deheehe, efve<ke<eee, efJehegue, efvece&ue, efe$eieghle, meceeefOeieghle,
mJeebYet, DeefveJe=efe, pee, efJeceue, osJeheeue Deewj DevevleJeere& es eewyeerme leerLekej neWies~ FveceW mes eLece leerLekej keer
TBeeF& meele neLe Deewj Deeeg Ske meew meesuen Je<e& leLee Debeflece leerLekej keer TBeeF& heeBe meew Oeveg<e SJeb Deeeg Ske
hetJe& keesef Je<e& eceeCe nesieer~
YeefJe<eledkeeueerve leerLekejeW kes hetJe& kes le=leere YeJe kes veece-es leerLekejefpeve le=leere YeJe ceW leerveeW
ueeskeeW kees MeesefYele kejves Jeeues leerLekej veecekece& kee yebOe kejles nQ Gvekes Gme mecee kes es veece nQ-esefCeke,
megheee&, Gobke, eesefue, ke=lemete, #eef$ee, heeefJeue, MebKe, vevo, megvevo, MeMeebke, mesJeke, esceke, DeleesjCe, jwJele,
ke=<Ce, yeuejece, Yeieefue, efJeieefue, erheeeve, ceeCeJeke, veejo, megheoe Deewj Deefvlece meeleefkeheg$e () es meye
jepeJebMe ceW GlheVe ngS Les~
YeefJe<eled keeue kes yeejn eeJeleea-YeefJe<eled keeue ceW leerLekejeW kes mecee pees yeejn eeJeleea neWies
Gvekes veece-Yejle, oerIe&ovle, cegeovle, iet{ovle, eer<esCe, eerYetefle, eerkeevle, hee, cenehee, efe$eJeenve,

pewve Yeejleer

( 19 )

eLeceevegeesie

efJeceueJeenve Deewj Deefjmesve~

YeefJe<eled keeue kes veJe yeueYe-ev, ceneev, evOej, Jejev, efmebnev, nefjev, eerev,
hetCe&ev Deewj megev es hetJe& YeJe ceW efveoeve kees ve kejkes hegCe kes Goe mes veew yeueosJe nesles nQ~
YeefJe<eled keeue kes veJe veejeeCe-vevoer, veefvoefce$e, veefvoYetefle, veefvo<esCe, yeue, ceneyeue, Deefleyeue,
ef$ehe= Deewj efhe= es veJe veejeeCe yeueosJeeW kes Devegpe neWies~
YeefJe<eled keeue kes veJe eefleveejeeCe-eerkeb", nefjkeb", veeruekeb", Deekeb", megkeb", efMeefKekeb",
DeeeerJe, neeerJe Deewj ceetjeerJe es veJe eefleveejeeCe, veejeeCeeW kes eefleMe$eg neWies~
es $esme" Meueekee heg<e yeeeueerme npeej Je<e& kece kees[e-kees[er meeiej eceeCe Fme le=leerekeeue ceW ece mes
GlheVe neWies~ Fme keeue kes Devle ceW ceveg<eeW keer Deeeg Ske hetJe&keesef eceeCe, TBeeF& heeBe meew heeerme Oeveg<e Deewj
he= Yeeie keer nefeeB eeQme" neWieer~ Fme mecee kes vej-veejer osJe SJeb DehmejeDeeW kes meMe neWies~
meg<eceeog<ecee keeue-Fmekes heeeled meg<eceeog<ecee veeceke elegLe&keeue eefJe neslee nw~ Fmekes eejbYe ceW
ceveg<eeW keer Deeeg Ske hetJe& keesef Je<e& eceeCe nesleer nw, ceveg<eeW keer TBeeF& heeBe meew Oeveg<e eceeCe nesleer nw hegve
ece mes Deeeg, TBeeF& Deewj yeue ye{les ner peeles nQ~ FmeceW keuheJe=#eeW keer Glheefe nes peeleer nw~
Gme mecee en he=LJeer peIeve YeesieYetefce kener peeleer nw, Fmekes Devle ceW ceveg<eeW keer Deeeg Ske heue eceeCe
nesleer nw, TBeeF& Ske keesme Deewj ceveg<eeW kee JeCe& efeebieg pewmes JeCe& kee neslee nw~ keuheJe=#eeW mes Yeesie meeceeer eehle
nesleer nw~ Fve YeesieYetefceeeW kee JeCe&ve DeJemeefhe&Ceer keeue kes keLeve ceW efkeee pee egkee nw~ en keeue oes kees[ekees[er meeiej eceeCe neslee nw~
meg<ecee keeue-Fmekes yeeo meg<ecee veeceke heeBeJeeB keeue eefJe neslee nw~ Fmekes eLece eJesMe ceW ceveg<eeflee&eeW keer Deeeg Deeefo ceOece YeesieYetefce kes meMe nesles nQ DeLee&led Ske heue mes ueskej Devle ceW oes heue keer
Deeeg nes peeleer nw SJeb Ske keesme mes ueskej ece mes Devle ceW oes keesme leke Mejerj keer TBeeF& nes peeleer nw~ es vejveejer hetCe& ev meMe cegKe Jeeues, yengle efJeveeer, Meerue mes mecheVe, Ske meew DeeF&me he= Yeeie keer nefeeW mes
meefnle nesles nQ~ en keeue leerve kees[ekees[er meeiej eceeCe neslee nw~
meg<eceemeg<ecee keeue-leoveblej meg<ecee-meg<ecee veeceke "e keeue eefJe neslee nw~ Gmekes eLece eJesMe
ceW Deeeg Deeefo henues kes meceeve nesles nQ~ keeue kes mJeYeeJe mes ceveg<e Deewj efleeeeW keer Deeeg ye{les-ye{les Deble ceW
leerve heue keer Deeeg Deewj TBeeF& leerve keesme eceeCe nesleer nw, ceveg<eeW kes JeCe& Gefole nesles ngS mete& kes meMe nesles
nQ, he= Yeeie keer nefeeB oes meew hheve nesleer nQ~ Gme mecee en he=LJeer Gece YeesieYetefce veece mes eefme nes peeleer
nw~ Jes YeesieYetefcepe yengle heefjJeej keer efJeefeee kejves ceW meceLe& Ssmeer MeefeeeW mes mebege nesles nQ~ en keeue eej
kees[ekees[er meeiej eceeCe neslee nw~
Fme ekeej mes Glmeefhe&Ceer kes <edkeeueeW kee heefjJele&ve hetCe& neslee nw~ Fmekes heeeled efhej efveece mes Jen
DeJemeefhe&Ceer keeue eJesMe kejlee nw~

eLeceevegeesie

( 20 )

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

<edkeeue heefjJele&ve keneB-keneB nw?

Yejle Deewj SsjeJele #es$e kes Deee&KeC[eW ceW DejnIeefkee kes veee mes DeJemeefhe&Ceer Deewj Glmeefhe&Ceer keeue
Devevleevevle nesles nQ~
ngb[eJemeefhe&Ceer-DemebKeele DeJemeefhe&Ceer-Glmeefhe&Ceer keeue keer MeueekeeDeeW kes yeerle peeves hej eefme Ske
ngb[eJemeefhe&Ceer Deeleer nw~ Fmekes efevn es nQFme keeue kes Yeerlej meg<eceeog<ecee veeceke le=leere keeue keer efmLeefle ceW keg keeue DeJeefMe jnves hej Yeer Je<ee&
Deeefo he[ves ueieleer nw Deewj efJekeuesefve peerJeeW keer Glheefe nesves ueieleer nw~ Fmeer le=leere keeue ceW keuheJe=#eeW kee
Devle Deewj kece&Yetefce kee Jeeheej eejbYe nes peelee nw~ Gmeer keeue ceW eLece leerLekej Deewj eLece eeJeleea Yeer GlheVe
nes peeles nQ~ Fme ngB[eJemeefhe&Ceer kes oes<e mes eeJeleea kee efJepeeYebie, Gmeer kes eje keer ieF& yeeeCe JeCe& keer Glheefe
Yeer nes peeleer nw~ Fme keeue ceW DeeJeve ner Meueekee heg<e nesles nQ Deewj veeQJes mes ueskej meesuenJeW leerLekej leke meele
leerLeeX ceW Oece& kee efJeso nes peelee nw~ ieejn Deewj keuen efee veJe veejo GlheVe nesles nQ~ Fmekes Deefleefje
meeleJeW, lesF&meJeW Deewj Debeflece leerLekej kes Thej Ghemeie& Yeer neslee nw~ le=leere, elegLe& Je hebecekeeue ceW Gece Oece&
kees ve kejves Jeeues efJeefJeOe ekeej kes og, heeefhe, kegosJe Deewj kegefuebieer Yeer efoKeves ueieles nQ~ eeC[eue, Meyej,
ehee leLee efkejele Deeefo efveke= peeefleeeB leLee yeeeueerme keukeer Je Ghekeukeer Yeer nesles nQ~ DeefleJe=ef, DeveeJe=ef,
Yetkeche, Jeeeefive Deeefo kee efiejvee, Fleeefo efJeefe$e YesoeW kees efueS ngS veevee ekeej kes oes<e Fme ngb[eJemeefhe&Ceer
keeue ceW ngDee kejles nQ~
ieejn -YeerceeJeueer, efpeleMe$eg, , Jeweevej, megeefle, Deeue, hegC[jerke, DeefpelebOej, DeefpeleveeefYe,
heer" Deewj meeleefkeheg$e es ieejn DebieOej nesles ngS leerLe&kelee&DeeW kes meceeeW ceW ngS nQ~ FveceW mes eLece
$e+<eYeveeLe kes keeue ceW Deewj efpeleMe$eg DeefpeleveeLe kes keeue ceW ngDee nw, Fmekes Deeies meele ece mes megefJeefOeveeLe
mes ueskej meele leerLekejeW kes mecee ceW ngS nQ~ omeJeeB MeeefvleveeLe kes mecee ceW Deewj meeleefkeheg$e Jeerj YeieJeeve
kes leerLe& ceW ngDee nw~ meye omeJeW hetJe& kee DeOeeve kejles mecee efJe<eeeW kes efveefcee mes lehe mes Ye neskej
mecekelJeheer jlve mes jefnle nesles ngS Ieesj vejkeeW ceW [tye iees~1
veJe veejo-Yeerce, ceneYeerce, , cene, keeue, cenekeeue, ogceg&Ke, vejkecegKe Deewj DeOeescegKe es veew
veejo ngS nQ~ es meye veejo Deefle nesles ngS otmejeW kees ueeee kejles nQ Deewj heehe kes efveOeeve nesles nQ~ meye ner
veejo keuen SJeb ceneeg efee nesves mes JeemegosJeeW kes meceeve vejke kees eehle ngS nQ~
eewyeerme keeceosJe-YeieJeeve yeengyeueer, Deefcelelespe, eerOej, eMeesYe, emesveefpele, evJeCe&, Deefivecegefe,
mevelkegceej (eeJeleea), Jelmejepe, kevekeeYe, efmeJeCe&, MeeefvleveeLe (ee.), kegbLegveeLe (ee.), DejveeLe
(eeer), efJepeejepe, eerev, jepee veue, nvegceeve, yeueiepe, JemegosJe, eegcve, veeiekegceej, eerheeue Deewj
pecyetmJeeceer~
1. Fvekeer Deeeg, DeJeieenvee, lehekeeue, Yekeeue Deeefo ee& veb. 7 ceW osefKees~

pewve Yeejleer

( 21 )

eLeceevegeesie

eewyeerme leerLekejeW kes meceeeW ceW Deveghece Deeke=efle kes Oeejke es yeengyeueer Deeefo eewyeerme keeceosJe nesles nQ~
leerLekej, Gvekes ceelee-efhelee, eeJeleea, yeueosJe, veejeeCe, , veejo, keeceosJe Deewj keguekej heg<e, es
meye YeJe nesles ngS efveece mes efme nesles nQ~ leerLekej lees Gmeer YeJe mes efveece mes efme nesles nQ~ DeveeW kes efueS
Gmeer YeJe kee efveece veneR nw~ eneB leke me=ef kee ece kene ieee nw~ egie heefjJele&ve keer Dehes#ee mes en
kejCeevegeesie kee efJe<ee nw~ ece kees mecePeves kes efueS Fmes eLeceevegeesie ceW Yeer efueee peelee nw~

leerLekej
leerLekej YeieJeeve kes ieYe& ceW Deeves kes n cenerves henues ner Fv keer Dee%ee mes kegyesj ceelee kes DeeBieve ceW
ef$ekeeue ceW mee{s leerve kejes[ jlveeW keer Je<ee& eefleefove kejlee nw~ Fme ekeej n cenerves henues mes ueskej veew cenerves
heele hevn cenerves leke jlve Deewj megJeCe& keer Je<ee& nesleer jnleer nw~ Devevlej ieYee&JelejCe kes emebie ceW jeef$e kes
efheues henj ceW ceelee kees meesuen mJehve efoKeles nQ~ Jen ceelee eelekeeue jepemeYee ceW Deekej Deheves heefleosJe mes
Gve mJehveeW kee heue hetleer nQ Deewj Jes jepee Gve mJehveeW kee heue Deheves DeJeefOe%eeve mes yeleueeles nQ~
meesuen mJehve-Jes kenles nQ efke ns osefJe! meyemes eLece SsjeJele neLeer kes osKeves mes legcnW Gece heg$e eehle
nesiee~ OeJeue, Gece yewue kees osKeves mes Jen mecemle ueeske ceW pes nesiee~ efmebn kes osKeves mes Devevle yeue mes ege
nesiee~ ceeueeDeeW kes osKeves mes meceereerve Oece&leerLe& kee eueeves Jeeuee nesiee~ ue#ceer kes osKeves mes Jen megces heJe&le kes
cemleke hej osJeeW kes eje DeefYe<eske kees eehle nesiee~ evcee kes osKeves mes mecemle ueesieeW kees Deevevo osves Jeeuee
nesiee~ mete& kes osKeves mes owoerheceeve eYee kee Oeejke nesiee~ oes keueMe osKeves mes Deveske efveefOeeeW kees eehle nesiee~
ceefueeeW kee egieue osKeves mes megKeer nesiee~ mejesJej kes osKeves mes Deveske ue#eCeeW mes MeesefYele nesiee~ meceg kes osKeves
mes kesJeueer nesiee~ efmebnemeve kes osKeves mes peieled kee ieg neskej meeceepe kees eehle kejsiee~ osJeeW kee efJeceeve osKeves
mes Jen mJeie& mes DeJeleerCe& nesiee~ veeiesv kee YeJeve osKeves mes Jen DeJeefOe%eeve ueeseve mes meefnle nesiee~ ecekeles
ngS jlveeW keer jeefMe osKeves mes iegCeeW keer Keeve nesiee Deewj efveOet&ce Deefive kes osKeves mes kece&heer FOeve kees peueeves
Jeeuee nesiee leLee legcnejs cegKe ceW pees Je=<eYe ves eJesMe efkeee nw Gmekee heue en nw efke legcnejs ieYe& ceW leerLekej
YeieJeeve Dehevee Mejerj OeejCe kejWies~
Fme ekeej heefleosJe kes Jeeve megvekej jeveer n<e& mes jesceebefele nes peeleer nQ~ Gme mecee YeieJeeve mJeie& mes
DeJeleerCe& neskej ceelee kes ieYe& ceW meerhe kes mecheg ceW ceesleer keer lejn meye yeeOeeDeeW mes efveceg&e neskej efmLele nes peeles
nQ~ Gme mecee mecemle Fv Deheves-Deheves eneB nesves Jeeues efevneW mes YeieJeeve kes ieYee&Jeleej kee mecee peevekej
JeneB Deeles nQ Deewj veiej keer eoef#eCee oskej YeieJeeve kes ceelee-efhelee kees vecemkeej kejkes mebieerle, ve=le, ceneslmeJe
Deeefo mes DeveskeeW GlmeJe ceveekej Deheves-Deheves mLeeveeW hej Jeeheme eues peeles nQ, Gmeer mecee mes ueskej Fv keer
Dee%ee mes eer, er, Oe=efle, keerefle&, yegef Deewj ue#ceer es <edkegceeefjeeB Deewj efokekegceeefjeeB ceelee kes meceerhe jnkej
ceelee keer mesJee, mlegefle Deewj leJe ieesefeeW mes ceelee kee ceve Devegjbefpele kejves ueieleer nQ~
leerLekej kee pevce nessles ner FveW kes Deemeve keefchele nes peeles nQ, osJeeW kes cegkeg mJeeb Pegke peeles nQ,
keuheJe=#eeW mes heg<heJe=ef nesves ueieleer nw~ Gme mecee keuheJeemeer, peesefle<eer, Jevlej Deewj YeJeveJeemeer osJeeW kes

eLeceevegeesie

( 22 )

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

YeJeveeW ceW ece mes Deheves Deehe ner Iebe, efmebnveeo, Yesjer Deewj MebKeeW kes Meyo nesves ueieles nQ~ Fve efevn efJeMes<eeW mes
osJeieCe YeieJeeve kes pevce kees mecePe uesles nQ~ leerve ueeske kes veeLe kee pevce nesles ner meJe&$e megKe keer uenj oew[
peeleer nw~
Fv keer Dee%ee heekej meYeer elegefve&keee kes osJeieCe Deewj osJeeW keer mesveeSB mJeie& mes efvekeueleer nQ~ meewOece&
Fv FveCeer meefnle Ske ueeKe eespeve efJemle=le SsjeJele neLeer hej e{kej Deekej veiejer keer ef$eeoef#eCee oskej
DeeesOee veiejer ceW hengBe peelee nw~ FveCeer eje emetefle ie=n mes ueees iees efpeve yeeueke kee oMe&ve kej meewOece& Fv
Gmes ieeso ceW ueskej neLeer hej yew"kej megcesheJe&le keer Deesj emLeeve kej oslee nw~ Gme mecee kejes[eW yeepeeW keer
OJeefve mes, ve=leieerle ceneslmeJe mes meJe&$e Deevebo cebieue nes peelee nw~ megces heJe&le hej F&Meeve keesCe keer heeb[gke efMeuee
hej efmebnemeve hej YeieJeeve kees efJejepeceeve kejkes Fv Deheveer npeejeW YegpeeDeeW kes eje npeejeW keueMeeW kees Ske
meeLe ueskej efpeve yeeueke kee DeefYe<eske kejlee nw~ meYeer Fv-osJeieCe DeefYe<eske, hetpee, mlegefle Deeefo mes ceneved
meeefleMee hegCe kee yebOe kej uesles nQ~
Devevlej FveefCeeeB Yeer YeieJeeve kee DeefYe<eske kej YeieJeeve kees JeeeYejCeeW mes Deuebke=le kejleer nQ~ Fv
JeneR hej leerLekej kee veecekejCe kej osles nQ hegve Jeeheme ueekej ceelee-efhelee kees meeQhekej leeb[Je ve=le Deeefo
kejkes ceelee-efhelee keer hetpee kejkes YeieJeeve keer mesJee kes efueS meceeve DeJemLee Deewj meceeve Jes<e Jeeues osJekegceejeW
kees efveefele kej Deheves-Deheves mJeie& kees eues peeles nQ~ YeieJeeve ceelee kee otOe veneR heerles nQ efkevleg Fv kes eje
neLe kes DeBiet"s ceW mLeeefhele Dece=le kees heerles ngS-DeBiet"s kees etmeles ngS Je=ef kees eehle nesles nQ~
YeieJeeve Deheveer henueer DeJemLee ceW cevo-cevo nBmeles ngS, osJe yeeuekeeW kes meeLe jlveOetefue ceW eer[e kejles
ngS ceelee-efhelee kes Deevevo kees ye{eles jnles nQ~ ceefle-egle-DeJeefOe leerve %eeve kes Oeejer nesves mes mecemle Jee*dcee
kees ele#e kejves Jeeues mejmJeleer kes Skecee$e mJeeceer YeieJeeve mecemle ueeske kes mJeeb ieg kenueeles nQ Dele Jes
efkemeer kees ieg veneR yeveeles nQ~ YeieJeeve kes pevce mes ner oMe DeefleMee efJeMes<e nesles nQ~ YeieJeeve kes efueS mJeie& kes
jlve efheejeW mes ueeF& ieF& YeesieesheYeesie meeceeer kee ie=nmLeeece ceW YeieJeeve GheYeesie kejles nQ~
efkemeer efveefcee mes ee mJeYeeJe mes ner leerLekej kees peye Jewjeie neslee nw leye ueewkeebefleke osJe Deekej YeieJeeve
kes Jewjeie keer mlegefle kejles ngS Deheveer Yeefe eie kejles nQ~ osJeeW eje ueeF& ieF& heeuekeer hej YeieJeeve Dee{
nesles nQ Deewj henues jepeeieCe Devevlej efJeeeOej ceveg<e Gme heeuekeer kees ues peeles nQ heeeled osJeieCe heeuekeer kees
oer#eeJeve leke ues peeles nQ~ JeneB Meg efMeuee hej YeieJeeve efJejepeceeve neskej hebecegef kesMeueeWe kejkes meJe&heefjen
leeie kejkes vece efmesYe kenles ngS oer#ee enCe kej uesles nQ~ YeieJeeve kes kesMeeW kees FvieCe jlveefheejs
ceW jKekej ye[s Deeoj mes #eerjmeceg ceW #esheCe kejles nQ~ YeieJeeve kesJeue%eeve eke nesves leke emLe DeJemLee ceW
ceewve jKeles nQ~
peye YeieJeeve kes Oeeve kes eYeeJe mes Ieeefleee keceeX kee veeMe nes peelee nw, leye GvnW leerveueeske Deewj Deueeske
kees mhe Ske mecee ceW ele#e efoKeueeves Jeeuee Ssmee kesJeue%eeve-hetCe&%eeve eke nes peelee nw~ Gme mecee
YeieJeeve kee DeekeeMe ceW heeBe npeej Oeveg<e Thej ieceve nes peelee nw~ Fv keer Dee%ee mes kegyesj meceJemejCe keer

pewve Yeejleer

( 23 )

eLeceevegeesie

jevee kejlee nw~ Fme Yetefce mes Ske neLe TBeeF& mes meceJemejCe keer meeref{eeB eejbYe nes peeleer nQ pees efke Ske-Ske
neLe eceeCe keer yeerme npeej jnleer nQ~ Fve meeref{eeW kees meYeer DebOes, uebie[s, yeeueke, Je=, jesieer Ske Devleceg&ntle& ceW
heej kej uesles nQ~ meb#eshe ceW meceJemejCe keer jevee Fme ekeej nwmeyemes henues Oetefuemeeue kees nw, Gmekes yeeo eejeW efoMeeDeeW ceW eej ceevemlebYe nQ, ceevemlebYeeW kes eejeW Deesj
mejesJej nQ, efhej efvece&ue peue mes Yejer ngF& heefjKee nw, efhej heg<heJeeefkee-ueleeJeve nw, Gmekes Deeies henuee kees
nw, Gmekes Deeies Deewj oesveeW Deesj oes-oes veeeMeeueeSb nQ, Gmekes Deeies otmeje DeMeeske Deeefo kee Jeve nw, Gmekes
Deeies Jesefokee nw, leoveblej OJepeeDeeW keer hebefeeeB nQ, efhej otmeje kees nw, Gmekes Deeies Jesefokee meefnle keuheJe=#eeW
kee Jeve nw, Gmekes Deeies mlethe Deewj mletheeW kes yeeo cekeeveeW keer hebefeeeB nQ, efhej mheefke ceefCecee leermeje kees
nw, Gmekes Yeerlej ceveg<e, osJe Deewj cegefveeeW keer yeejn meYeeSb nQ, leovevlej heeref"kee nw Deewj heeref"kee kes DeeYeeie
hej mJeebYet YeieJeeve Dejnble osJe efJejepeceeve jnles nQ~ Dejnble osJe mJeYeeJe mes ner hetJe& DeLeJee Gej keer Deesj
cegKekej efpeme meceJemejCe Yetefce ceW efJejepeceeve nesles nQ, Gmekes eejeW Deesj eoef#eCeehe mes ecehetJe&ke yeejn1 ieCeeW
kes yew"ves eesie yeejn meYeeSB nesleer nQ~
kesJeue%eeve eke nesves hej leerLekej YeieJeeve kees oMe DeefleMee Deewj eke nes peeles nQ leLee osJeeW eje efkees
iees 14 DeefleMee eke nes peeles nQ~ YeieJeeve kes Dee" eeeflenee& nesles nQ leLee eej Devevle elege Yeer eke nes
peeles nQ~ Fme ekeej YeieJeeve yengle keeue leke OeceexheosMe osles ngS efJenej kejles nQ~
Devevlej eesie efvejesOe kej Mes<e DeIeeefleee keceeX kee Yeer veeMe kej cegefe kees eehle nes peeles nQ~ JeneB
Devevleevevlekeeue leke mJeelcepeve megKe kee DevegYeJe kejles jnles nQ~
vees-(eewyeerme leerLekejeW keer mecemle peevekeejer heefjefMe ee& veb. 2 ceW osefKeS)~

eLece leerLekej
YeieJeeve $e+<eYeosJe kewmes yeves?
Fmeer pecyeterhe ceW ces heJe&le mes heefece keer Deesj efJeosn #es$e ceW Ske iebefOeue veece kee osMe nw pees efke mJeie&
kes meceeve MeesYeeeceeve nw~ Gme osMe ceW ncesMee eer efpevesvheer mete& kee Goe jnlee nw FmeefueS JeneB efceLeeefeeW
kee Goe keYeer veneR neslee~ Fme osMe kes ceOe Yeeie ceW jpelecee Ske efJepeeeOe& veece kee ye[e Yeejer heJe&le nw~ Gme
efJepeeeOe& heJe&le keer Gej esCeer ceW Ske Deuekee veece keer eshegjer nw~ Gme Deuekeehegjer kee jepee Deefleyeue veece kee
efJeeeOej Lee, efpemekeer ceveesnje veece keer heefleelee jeveer Leer~ Gve oesveeW kes DeefleMee YeeieMeeueer ceneyeue veece kee
heg$e GlheVe ngDee~ efkemeer mecee YeesieeW mes efJeje ngS cenejepe Deefleyeue ves jepeeefYe<eskehetJe&ke Dehevee mecemle jepe
ceneyeue heg$e kees meeQhe efoee Deewj Deehe Deveske efJeeeOejeW kes meeLe Jeve ceW peekej oer#ee ues ueer~ ceneyeue jepee kes
eej ceb$eer Les pees ceneyegefceeve, mvesner Deewj oerIe&oMeea Les, Gvekes veece-ceneceefle, mebefYeVeceefle, Meleceefle Deewj
mJeebyeg Les~ FveceW mJeebyeg meceief Je Mes<e leerveeW efceLeeef Les~
1. Fvekee JeCe&ve Dee egkee nw~

eLeceevegeesie

( 24 )

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

efkemeer mecee Deheveer pevce ieeB" kes GlmeJe ceW jepee ceneyeue efmebnemeve hej efJejepeceeve Les~ Gme mecee
DeveskeeW GlmeJe, ve=le, ieeve Deewj efJeodieesefeeB nes jner LeeR~ Gme mecee DeJemej heekej mJeebyeg ceb$eer ves
mJeeceer kes efnle keer Fe mes pewveOece& kee ceeefce&ke GheosMe efoee~ Gmekes JeeveeW kees megveves kes efueS DemeceLe&
YetleJeeoer ceneceefle ceb$eer ves veeefmleke cele kees efme kejles ngS peerJe leJe kee DeYeeJe efme kej efoee~ mebefYeVeceefle
ceb$eer ves efJe%eeveJeeo kee Deeee ueskej peerJe kee DeYeeJe kejvee eene, Gmeves kene %eevecee$e ner leJe nw Deewj meye
Yececee$e nw~ Fmekes yeeo Meleceefle ceb$eer ves MetveJeeo kee DeJeuecyeve ueskej mekeue peieled kees Metvecee$e efme kej
efoee~ Jele&ceeve ceW es oesveeW yeewcele mes peeves peeles nQ~
Fve leerveeW keer yeelesW megvekej mJeebyeg ceb$eer ves leerveeW kes Skeevle ogjeen kee veee Deewj Deeiece kes eje
Keb[ve kejkes mees meeeocee Deefnbmee Oece& keer efmeef kejkes GvnW efveej kej efoee Deewj jepee kees emeVe kej
efueee~ Fmekes yeeo efkemeer Ske efove mJeebyeg ceb$eer Deke=ef$ece ewleeuee keer Jevovee kes efueS megces heJe&le hej
ieee, JeneB hengBekej Gmeves henues eoef#eCee oer efhej YeefehetJe&ke yeej-yeej vecemkeej efkeee Deewj hetpee keer,
eLeeece mes Yemeeue Jeve Deeefo kes mecemle Deke=ef$ece eefleceeDeeW keer Jebovee keer Deewj meewcevemeJeve kes ewleeuee ceW
yew" ieee~ Fleves ceW ner efJeosn #es$e mes Deees ngS, DeekeeMe ceW eueves Jeeues Deeefoleieefle Deewj Deefjbpee veece kes oes
eejCe cegefve Dekemceeled osKes~ Jes oesveeW ner cegefve egiecebOej YeieJeeve kes meceJemejCeheer mejesJej kes cegKe nbme Les~
ceb$eer ves G"kej GvnW eoef#eCeehetJe&ke eCeece kejkes hetpee Deewj mlegefle keer~ Devevlej eMve efkeee-ns mJeeefceved!
efJeeeOej kee jepee ceneyeue nceeje mJeeceer nw, Jen YeJe nw ee DeYeJe? cesjs eje mevceeie& eoMe&ke pewveOece& kes
GheosMe kees pewmee eceeCe ceevelee nw Jewmes eeve Yeer kejsiee ee veneR? Fme eMve kes yeeo Deeefoleieefle veeceke
DeJeefOe%eeveer cegefve kenves ueies-ns YeJe! legcneje mJeeceer YeJe ner nw, Jen legcnejs JeeveeW hej efJeeeme kejsiee
Deewj Deepe mes oMeJeW YeJe ceW pecyeterhe kes Yejle#es$e ceW eLece leerLekej nesiee, Fmekes hetJe&YeJe kees legce megvees~
pecyeterhe kes cesheJe&le mes heefece keer Deesj efJeosn #es$e ceW iebefOeuee osMe ceW efmebnhegj veiej nw~ JeneB kes eer<esCe
jepee keer megvojer jeveer mes peeJecee& Deewj eerJecee& Ssmes oes heg$e ngS Les~ efhelee ves eesielee Deewj mvesn kes efveefcee mes
ess heg$e eerJecee& kees jepe os efoee leye peeJecee& efJeje neskej mJeebeYe ieg mes oer#ee ueskej leheejCe kejves
ueiee Deewj efkemeer mecee DeekeeMeceeie& ceW peeles ngS cenerOej efJeeeOej kees osKekej efJeeeOej nesves kee efveoeve kej
efueee, Fleves ceW ner mehe& kes [meves mes cejkej eneB hej legcneje mJeeceer ceneyeue ngDee nw~ Deepe jeef$e ceW Gmeves oes
mJehve osKes nQ legce peekej Gvekee heue kenkej Gmekes hetJe&YeJe megveeDees, Gmekee keueeCe nesves Jeeuee nw~
ieg kes Jeeve mes ceb$eer JeneB MeerIe ner Deekej yeesues-jepeved! Deeheves pees mJehve osKee nw efke leerveeW cebef$eeeW
ves Deehekees keere[ ceW [eue efoee Deewj ceQves G"ekej efmebnemeve hej yew"eee, mees en efceLeelJe kes kegheue mes Deehe
efvekeuekej efpeveOece& ceW Dee iees nQ~ otmejs mJehve ceW pees Deeheves Deefive keer pJeeuee #eerCe nesles osKeer Gmekee heue
Deehekeer Deeeg Ske ceen keer Mes<e jner nw~ Deehe Fme YeJe mes omeJeW YeJe ceW eLece leerLekej neWies, Fleeefo meejer yeeleW
ceb$eer kees megvee oeR~ jepee ceneyeue ves Yeer Deheves heg$e Deefleyeue kees jepeYeej meeQhekej efmeket ewleeuee ceW peekej
efme eefleceeDeeW keer hetpee kejkes ieg keer mee#eerhetJe&ke peerJevehee&vle kes efueS elegjenej leeie kej meuuesKevee

pewve Yeejleer

( 25 )

eLeceevegeesie

OeejCe kej ueer Deewj Oece&OeevehetJe&ke cejCe kejkes SsMeeve mJeie& kes eereYe efJeceeve ceW ueefueleebie veece kee Gece osJe
nes ieee~ peye Gmekeer Deeeg he=LekelJe heue kes yejeyej jn ieF& leye Gmes mJeebeYee veece keer Ske Deewj osJeer eehle
ngF&~ Deve osefJeeeW keer Dehes#ee ueefueleebie osJe kees en osJeer efJeMes<e heejer Leer~ peye Fme osJe keer ceeuee Deeefo
cegjPeeF& leye ce=leg efveke peevekej Meeske kejles ngS Fmekees DeveskeeW osJeeW ves mecyeesOeve eoeve efkeee efpemekes
heuemJehe Fme osJe ves hevn efove leke efpeve ewleeueeeW keer hetpee keer Deewj Deegle mJeie& keer efpeve eefleceeDeeW keer
hetpee kejkes JeneR hej ewleJe=#e kes veeres yew"kej GemJej mes ceneceb$e kee GeejCe kejles ngS meuuesKevee mes
cejCe kees eehle nes ieee~
pecyeterhe kes ceneces mes hetJe& keer Deesj efJeosn #es$e ceW heg<keueeJeleer osMe nw, Gmekes GlheueKeske veiej kes
jepee Jeeyeeng Deewj jeveer JemegvOeje mes Jen ueefueleebie osJe JeepebIe veece kee heg$e GlheVe nes ieee~ GOej Deheves
heefle kes DeYeeJe ceW Jen heefleelee mJeebeYee n cenerves leke yejeyej efpeve hetpee ceW lelhej jner heeeled meewcevemeJeve
mebyebOeer hetJe& efoMee kes efpeve cebefoj ceW ewleJe=#e kes veeres hebehejceser kee mcejCe kejles ngS meceeefOehetJe&ke eeCe leeie
efkees Deewj efJeosn #es$e keer hegb[jerefkeCeer veiejer kes jepee Jeeoble keer cenejeveer ue#ceerceleer mes eerceleer veece keer
kevee nes ieF&~ keeueeblej ceW efveefceeJeMe Fve JeepebIe Deewj eerceleer kee efJeJeen nes ieee, Fvekes Gvebeeme egieue heg$e
DeLee&led DeeveJes heg$e GlheVe ngS~ efkemeer mecee Jes meYeer Deheves yeeyee kes meeLe oeref#ele nes iees~
Ske mecee eerceleer kes efhelee eeJeleea Jeeovle ves ess mes heesles hegb[jerke kee jepeeefYe<eske kej efoee Deewj
efJeje neskej heg$e kes meeLe oer#ee ues ueer~
Gme mecee ue#ceerceleer ceelee ves Deheveer heg$eer Deewj peceeF& kees yegueeee~ es oesveeW JewYeJe kes meeLe hegb[jerefkeCeer
veiejer keer Deesj Dee jns Les, ceeie& ceW efkemeer Jeve ceW he[eJe [euee~ JeneB hej DeekeeMe ceW ieceve kejves Jeeues eerceeved
oceOej Deewj meeiejmesve cegefveegieue JeepebIe kes he[eJe ceW heOeejs~ Gve oesveeW cegefveeeW ves Jeve ceW ner Deenej uesves keer
eefle%ee keer Leer~ JeneB JeepebIe ves eerceleer meefnle Yeefe mes veJeOeeYeefe meefnle efJeefOeJeled Deenej oeve efoee Deewj
hebeeee& kees eehle ngS~ Devevlej GvnW kebegkeer mes efJeefole ngDee efke es oesveeW cegefve nceejs ner Debeflece heg$eegieue nQ~
jepee JeepebIe Deewj eerceleer ves Gvemes Deheves hetJe&YeJe megves Deewj Oece& kes cece& kees Yeer mecePee~ Devevlej heeme ceW yew"s
ngS vekegue, efmebn, Jeevej Deewj metkej kes hetJe&YeJe megves~ Gve cegefveeeW ves en Yeer yeleeee efke Deehe Dee"JeW YeJe ceW
$e+<eYe leerLekej nesJeesies Deewj eerceleer kee peerJe jepee eseebmekegceej nesiee~
efkemeer mecee JeepebIe cenejepe jeveer meefnle Deheves Meeveeieej ceW meeses ngS Les~ GmeceW veewkejeW ves ke=<Ce,
Deieg Deeefo mes efveefce&le Oethe KesF& Leer, Jes veewkej jele ceW efKe[efkeeeB Keesuevee Yetue iees, efpemekes efveefcee mes OegSB mes
keC" bOekej Jes heefle-helveer oesveeW ner ce=leg kees eehle nes iees~ Deeee& nw efke Yeesie meeceeer eeCeIeeleke yeve ieF&
Leer~ Jes oesveeW oeve kes eYeeJe mes cejkej Gejkeg veeceke Gece YeesieYetefce ceW YeesieYetefceeeB nes iees~ Jes vekegue Deeefo
Yeer oeve keer Devegceesovee mes YeesieYetefce kees eehle nes iees~
efkemeer mecee oes eejCe cegefve DeekeeMeceeie& mes JeneB YeesieYetefce ceW Glejs Deewj Fve JeepebIe Deee& Deewj eerceleer
Deeee& kees meceioMe&ve kee GheosMe osves ueies~ pes cegefve yeesues-ns Deee&! legce cegPes mJeebyeg ceb$eer kee peerJe

eLeceevegeesie

( 26 )

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

mecePees, ceQves legcnW ceneyeue heee&e ceW pewveOece& enCe kejeee Lee~ Gve oesveeW ocheefeeeW ves cegefveeeW kes emeeo mes
meceioMe&ve enCe efkeee Deewj Deeeg kes Deble ceW egle neskej SsMeeve mJeie& ceW eerOej osJe Deewj mJeebeYe
veece kes osJe ngS DeLee&led eerceleer kee peerJe mecekelJe kes eYeeJe mes eerheee&e kees es[kej osJe heo kees eehle nes
ieee~ Ske efove eerOej osJe ves Deheves ieg (mJeebyeg ceb$eer kes peerJe) eereflebkej cegefvejepe kes meceJemejCe ceW peekej
hete-YeieJeved! cesjs ceneyeue kes YeJe ceW pees leerve Deewj ceb$eer Les, Jes Fme mecee keneB nQ? YeieJeeve ves yeleeee efke
Gve leerveeW ceW mes ceneceefle Deewj mebefYeVeceefle es oes lees efveieeso mLeeve kees eehle ngS nQ Deewj Meleceefle vejke ieee nw~
leye eerOej osJe ves vejke ceW peekej Meleceefle kes peerJe kees mecyeesefOele efkeee Lee leLee efveieeso kes peerJeeW kees mecyeesOeve
kee meJeeue ner veneR nw~
pecyeterhe kes hetJe&efJeosn ceW ceneJelme osMe nw, Gmekeer megmeercee veiejer kes megef jepee keer megvojvevoe jeveer mes
Jen eerOej osJe mJeie& mes egle neskej megefJeefOe veece kee heg$e ngDee Lee~ keeueevlej ceW megefJeefOe keer jeveer ceveesjcee
mes mJeebeYeosJe (eerceleer kee peerJe) mJeie& mes egle neskej kesMeJe veece kee heg$e nes ieee DeLee&led JeepebIe kee peerJe
megefJeefOe jepee ngDee Deewj eerceleer kee peerJe Gmekee heg$e ngDee nw~
keoeefeled megefJeefOe cenejepe owiecyejer oer#ee ueskej Devle ceW cejkej Deeglesv ngS, kesMeJe ves Yeer efveie&vLe
oer#ee ueskej Deegle mJeie& ceW eleerv heo eehle efkeee~
en Deeglesv, pecyeterhe kes hetJe&efJeosn ceW heg<keueeJeleer osMe keer hegb[jerefkeCeer veiejer ceW Jeemesve jepee Deewj
eerkeevlee jeveer mes JeeveeefYe veece kee eeJeleea heg$e GlheVe ngDee~ eerceleers kee peerJe kesMeJe, pees efke Deegle mJeie&
ceW eleerv ngDee Lee, Jen Yeer JeneB mes egle neskej Fmeer veiejer ceW kegyesjoe JeefCeked keer Devevleceleer helveer mes OeveosJe
veece kee heg$e ngDee~ JeeveeefYe kes efhelee leerLekej Les Deewj Jen mJeeb eeJeleea Lee~ eejlve mes <edKeC[ JemegOee kees
peerlekej efejkeeue leke meeceepe megKe kee DevegYeJe efkeee~ efkemeer mecee efhelee mes ogue&Ye jlve$ee kes mJehe kees
mecePekej Deheves heg$e Jeeovle kees jepe mecehe&Ce kej meesuen npeej cegkegye jepeeDeeW, Ske npeej heg$eeW, Dee"
YeeF&eeW Deewj OeveosJe kes meeLe-meeLe efhelee Jeemesve leerLekej kes meceJemejCe ceW efpeve oer#ee OeejCe kej ueer Deewj
keg efove yeeo leerLekej kes ner efveke meesuen keejCe YeeJeveeDeeW kee efebleJeve kejles ngS leerLekej eke=efle kee yebOe
kej efueee~ Oeeve keer efJeMegef mes ieejnJeW iegCemLeeve ceW hengBe iees Deewj JeneB kee Devleceg&ntle&keeue hetCe& kej veeres
Glejs, hegvejefhe keoeefeled GheMece esCeer ceW e{ iees Deewj JeneB keer Deeeg meceehle nesles ner cejCe kej meJee&Le&efmeef
ceW Denefcev nes iees~ es Denefcev ner Deheveer Deeeg hetCe& kej YeieJeeve $e+<eYeosJe veece kes eLece leerLekej nesJeWies~

YeieJeeve $e+<eYeosJe
eer cenejepe veeefYejepe keer ceosJeer veece keer jeveer Leer pees efke Deheves he, meeQoe&, keebefle, MeesYee, egefle Deewj
efJeYetefle Deeefo iegCeeW mes FveCeer kes meceeve Leer~ Gme ceosJeer kes efJeJeen kes mecee Fv kes eje esefjle ngS Gece
osJeeW ves ye[er efJeYetefle kes meeLe Gvekee efJeJeeneslmeJe ceveeee Lee~ Gme mecee mebmeej ceW cenejepe veeefYejepe ner meyemes
DeefOeke hegCeJeeved Les Deewj ceosJeer ner meyemes DeefOeke hegCeJeleer Leer keeeWefke efpevekes mJeebYet YeieJeeve $e+<eYeosJe
heg$e neWies Gvekes meceeve hegCeMeeueer Deewj keewve nes mekelee nw? Gme mecee Gece YeesieeW kee DevegYeJe kejles ngS Jes

pewve Yeejleer

( 27 )

eLeceevegeesie

oesveeW ocheefe Ssmes peeve he[les Les ceeveeW YeesieYetefce keer ve ngF& ue#ceer kees ner mee#eeled efoKeuee jns neW~
DeeesOee keer jevee-peye meJe&$e keuheJe=#eeW kee DeYeeJe nes ieee leye veeefYejepe Deewj ceosJeer mes
Deuebke=le mLeeve ceW Gvekes hegCe kes eje yegueees ngS Fv ves DeeesOee veiejer keer jevee keer~ Gme mecee pees ceveg<e
peneB-leneB efyeKejs ngS jnles Les, osJeeW ves Gve meyekees ueekej Gme veiejer ceW yemeeee Deewj meyekeer megefJeOee kes efueS
Deveske ekeej kes Gheeesieer mLeeveeW keer jevee keer~ Gme veiejer kes ceOe ceW osJeeW ves jepecenue yeveeee Lee~ Jen
jepecenue Fvhegjer kes meeLe mheOee& kejves Jeeuee Lee Deewj yengcetue Deveske efJeYetefleeeW mes meefnle Lee~
Fme YeJeve kes efJe<ee ceW Deve$e Yeer efueKee nwGme1 mecee oef#eCe Yejle#es$e ceW keuheJe=#ehe eemeeo Lee, Jener he=LJeerefveefce&le eemeeo yeve ieee Lee~ jepee
veeefYejepe kes Gme eemeeo kee veece meJe&leesYe Lee, Gmekes KecYes mJeCe&cee Les, oerJeeueW veevee ekeej keer ceefCeeeW
mes efveefce&le LeeR~ Jen hegKejepe, cetBiee leLee ceesleer Deeefo keer ceeueeDeeW mes megMeesefYele Lee, Fkeeemeer KeC[ mes ege Lee
Deewj kees, Jeeefhekee leLee yeeie-yeieereeW mes Deuebke=le Lee~ Jen DeefOeelee eer veeefYejepe kes eYeeJe mes Dekesuee ner
Deveske keuheJe=#eeW mes DeeJe=e Lee leLee he=LJeer kes ceOe Deheves mLeeve hej DeefOeefle Lee~
jepee veeefYejepe keer ceosJeer veece keer hejeveer Leer~ Jen Meg kegue ceW GlheVe ngF& Leer leLee efpeme ekeej Fv
kees FveCeer efee nesleer nw, Gmeer ekeej jepee veeefYejepe kees ceosJeer efee LeeR~
Jen DeeesOee veiejer megkeewMeue osMe ceW Leer FmeefueS osMe kes veece mes megkeewMeue Fme eefmeef kees Yeer eehle
ngF& Leer leLee Jen veiejer Deveske efJeveerle, efMeef#ele-he{s-efueKes efJeveeJeeved ee meYe ceveg<eeW mes Jeehle Leer FmeefueS
Jen efJeveerlee Yeer ceeveer ieF& Leer~ Jen DeeesOee veece keer jepeOeeveer Delevle eefme Leer Deewj nesves Jeeues ye[s Yeejer
osMe keer veeefYe-ceOeYeeie keer MeesYee OeejCe kejleer ngF& megMeesefYele nesleer Leer~ jepeYeJeve, Jee, kees Deewj KeeF& mes
meefnle Jen veiejer Ssmeer peeve he[leer Leer ceevees Deeies kece&Yetefce kes mecee ceW nesves Jeeues veiejeW keer jevee eejbYe kejves
kes efueS Ske eefleefyebye-vekeMee ner yeveeee ieee nes~
Devevlej Gme DeeesOee veiejer ceW meye osJeeW ves efceuekej efkemeer MegYe efove, MegYe cegntle&, MegYeeesie Deewj MegYe
ueive ceW nef<e&le neskej hegCeenJeeeve efkeee~ efpevnW Deveske mebheoeDeeW keer hejcheje eehle ngF& Leer, Ssmes cenejepe
veeefYejepe ves ceosJeer kes meeLe Deeveefvole neskej hegCeenJeeeve kes mecee ner Gme DeefleMee $e+efege DeeesOee
veiejer ceW efveJeeme kejvee eejbYe efkeee Lee~ Fve oesveeW kes meJe&%e $e+<eYeosJe heg$e pevce ueWies en mecePekej Fv ves
DeefYe<eskehetJe&ke Gve oesveeW keer ye[er hetpee keer Leer~
YeieJeeve $e+<eYeosJe kee ieYee&Jeleej-n cenerves yeeo ner YeieJeeve $e+<eYeosJe eneB mJeie& mes DeJeleej
ueWsies, Ssmee peevekej osJeeW ves ye[s Deeoj kes meeLe DeekeeMe mes jlveeW keer Je<ee& keer Leer~ Fv keer Dee%ee mes efveege ngS
kegyesj ves nefjvceefCe, Fvveerue ceefCe, heejeie ceefCe Deeefo Gece-Gece jlveeW keer Oeeje kees veeefYejepe kes Deebieve ceW
Je<ee&ee Lee~ Fme ekeej mJeeceer $e+<eYeosJe kes mJeiee&JelejCe mes n cenerves henues mes ueskej heers Yeer veew cenerves leke
DeLee&led hevn cenerves leke jlve leLee megJeCe& keer Je<ee& nesleer jner Leer~
1. nefjJebMehegjeCe he=. 146~

eLeceevegeesie

( 28 )

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

ceelee kes meesuen mJehve-efkemeer efove cenejeveer ceosJeer ves jepecenue ceW meesles mecee jeef$e kes efheues
enj ceW efpevesvosJe kes pevcemeteke meesuen mJehve osKes~ (1) SsjeJele neLeer (2) MegYeyewue (3) efmebn
(4) neLeer kes eje mJeCe&cee keueMeeW mes DeefYeef<ee nesleer ngF& keceueemeve hej yew"er ue#ceer (5) oes heg<heceeueeSB
(6) hetCe& ev ceb[ue (7) Gefole neslee ngDee mete& (8) keceue he$e mes DeeJe=le mJeCe& kes oes keueMe
(9) mejesJej ceW eer[e kejleer ngF& oes ceefueeeB (10) keceueege megvoj leeueeye (11) uenjeW mes ege iebYeerj
meceg (12) jlve efveefce&le Glke= efmebnemeve (13) jlveeW mes owoerheceeve mJeie& kee efJeceeve (14) veeiesv YeJeve
(15) efkejCeeW mes MeesefYele jlveeW keer jeefMe (16) efveOet&ce Deefive~ Fme ekeej meesuen mJehveeW kees osKeves kes yeeo
ceosJeer ves osKee efke mJeCe& kes meceeve heerueer keebefle kee Oeejke, GVele kebOeeW Jeeuee yewue nceejs cegKe keceue ceW eJesMe
kej jne nw~
Deveblej cebieueJeeeeW keer OJeefve Deewj megeYeele Deeefo cebieue mlees$eeW mes eyeesOe kees eehle ngF& Jen jeveer G"kej
yew" ieF&~ eeefhe Jen mJehve osKeves kes keejCe cebieueJeee Deeefo kes henues ner peeie=le nes egkeer Leer, lees Yeer Gve
yeboerpeveeW ves DeveskeeW mlegefleeeW mes ceelee kees peieeles ngS kes meceeve ner Deevebefole efkeee Lee~ Deveblej nef<e&le ngF& Jen
ceosJeer cebieue mveeve kej JeeeYet<eCeeW mes Deuebke=le nes Deheves heefle kes heeme hengBeer Deewj efJevee mes cenejepe
veeefYejepe kes oMe&ve kej DeOee&meve hej megKehetJe&ke yew"kej, jepe efmebnemeve hej efJejepeceeve cenejepe veeefYejepe mes
Fme ekeej efveJesove efkeee-ns osJe! Deepe jeef$e kes efheues enj ceW ceQves meesuen mJehve osKes nQ Deewj Gve mJehveeW
kees eceMe megveekej kene efke ns osJe! Deehe Fve mJehveeW kee heue keefnes~ cenejepe veeefYejepe Yeer DeJeefOe%eeve mes
Fve mJehveeW kee heue peevekej kenves ueies-ns osefJe! megvees, SsjeJele neLeer kes osKeves mes legcnejs Gece heg$e nesiee,
Gece yewue osKeves mes Jen mecemle ueeske ceW pes nesiee, efmebn kes osKeves mes Devevle yeue mes ege nesiee, ceeueeDeeW kes
osKeves mes meceereerve Oece& kes leerLe& kee eueeves Jeeuee nesiee, ue#ceer kes osKeves mes megces heJe&le kes cemleke hej osJeeW
eje DeefYe<eske kees eehle nesiee, hetCe& evcee kes osKeves mes mecemle ueesieeW kees Deevevo osves Jeeuee nesiee, mete& kes
osKeves mes osoerheceeve eYee kee Oeejke nesiee, oes keueMe osKeves mes Deveske efveefOeeeW kees eehle nesiee, ceefueeeW kee
egieue osKeves mes megKeer nesiee, mejesJej kes osKeves mes Deveske ue#eCeeW mes MeesefYele nesiee, meceg kees osKeves mes kesJeueer
nesiee, efmebnemeve kes osKeves mes peieled kee ieg neskej meeceepe kees eehle kejsiee, osJeeW kee efJeceeve osKeves mes Jen
mJeie& mes DeJeleerCe& nesiee, veeiesvo kee YeJeve osKeves mes Jen DeJeefOe%eeveheer ueeseveeW mes meefnle nesiee, ecekeles ngS
jlveeW keer jeefMe osKeves mes iegCeeW keer Keeve nesiee Deewj efveOet&ce Deefive kes osKeves mes kece&heer FOeve kees peueeves Jeeuee
nesiee leLee legcnejs cegKe ceW pees Je=<eYe ves eJesMe efkeee nw Gmekee heue en nw efke legcnejs efvece&ue ieYe& ceW leerLekej
YeieJeeve $e+<eYeosJe Dehevee Mejerj OeejCe kejWWies~ Fme ekeej cenejepee veeefYejepe kes JeeveeW kees megvekej jeveer
ceosJeer hejceevevo mes jesceebe kees eehle nes ieF& Leer~
peye DeJemeefhe&Ceer kes leermejs meg<eceeog<ecee veeceke keeue ceW eewjemeer ueeKe hetJe& leerve Je<e& Dee" ceeme Deewj Ske
he#e yeekeer jn ieee Lee, leye Dee<ee{ ke=<Cee efleeree kes efove Geje<ee{ ve#e$e ceW JeeveeefYe veece kes Denefceb osJeosJeeeg kee Devle nesves hej meJee&Le&efmeef efJeceeve mes egle neskej ceosJeer kes ieYe& ceW DeJeleerCe& ngS Deewj JeneB meerhe

pewve Yeejleer

( 29 )

eLeceevegeesie

kes mebheg ceW ceesleer keer lejn meye yeeOeeDeeW mes jefnle neskej efmLele nes iees~ Gme mecee mecemle Fv Deheves-Deheves
eneB nesves Jeeues efevneW mes YeieJeeve kes ieYee&Jeleej kee mecee peevekej JeneB Deees Deewj meYeer ves veiejer keer leerve
eoef#eCee oskej YeieJeeve kes ceelee-efhelee kees vecemkeej efkeee~ cenejepe veeefYejepe kee Deebieve osJeeW mes KeeeKee
Yej ieee~ meewOece& Fv osJeebW kes meeLe mebieerle, ve=le Deeefo DeveskeeW GlmeJeeW mes ieYe&keueeCeke GlmeJe ceveekej
ceelee-efhelee keer hetpee kej Deheves-Deheves mLeeveeW hej eues iees~ Gmeer mecee mes ueskej Fv keer Dee%ee mes efokekegceejer
osefJeeeB Gme mecee nesves eesie keeeeX kes eje oeefmeeeW kes meceeve ceelee ceosJeer keer mesJee kejves ueieeR~ heefjeee&
kejles mecee meyemes henues osefJeeeW ves mJeie& mes ueees ngS heefJe$e heoeLeeX kes eje ceelee kee ieYe& MeesOeve efkeee Lee~
eeefhe Jen ceelee mJeYeeJe mes ner efvece&ue Leer, jpemJeuee Deewj ceue, cet$e Deeefo oes<eeW mes jefnle Leer, efhej Yeer osefJeeeW
ves Gmes efJeMeg efkeee Lee~ Gve osefJeeeW ceW keesF& lees ceelee kes Deeies Decebieue Je OeejCe kejleer Leer, keesF& leecyetue
osleer Leer, keesF& mveeve kejeleer Leer, keesF& DeeYet<eCeeW mes Deuebke=le kejleer Leer, keesF& eew ke hetjleeR, keesF& evove mes
he=LJeer kee efmebeve kejleer, keesF& Deejleer Gleejleer Deewj efkeleveer ner osefJeeeB cev$ee#ejeW kes eje Gmekee j#ee
yevOeve kejleer LeeR~ Jes osefJeeeB efJeefMe-efJeefMe keeJe ieesefeeW mes, leJe ieesefeeW mes ye[s Deeoj kes meeLe
ieYe&Jeleer ceosJeer kees emeVe kejves ueieer LeeR Deewj DeveskeeW iet{ eMve, hensefuekeeSb Yeer kejleer jnleer LeeR~ ceelee
ceosJeer Yeer YeieJeeve kes emeeo mes ner keef"ve mes keef"ve heoeW kee, hensefueeeW kee DeLe& Yeer efveefce<ecee$e ceW kejkes
osefJeeeW kees Deeee&eefkele kej osleer LeeR~ Jes YeieJeeve $e+<eYeosJe ceelee kes Goj ceW efmLele neskej Yeer Gmes efkemeer
ekeej kee ke GlheVe veneR kejles Les~ eeefhe ceelee ceosJeer kee ke=Me Goj henues kes meceeve ner ef$eJeefueeesb mes
megMeesefYele yevee jne leLeeefhe ieYe& Je=ef kees eehle neslee ieee mees en YeieJeeve kes les pe kee ner eYeeJe Lee~ ve lees
ceelee kes Goj ceW keesF& efJekeej ngDee Lee, ve Gvekes mleveeW kes DeeYeeie ner keeues ngS Les, ve Gvekee cegKe ner
meheso ngDee Lee en Ske Deeee& keer yeele nw~
ceosJeer kes efvece&ue ieYe& ceW efmLele leLee ceefle, egle Deewj DeJeefOe Fve leerveeW %eeveeW mes efJeMeg DevlekejCe kees
OeejCe kejves Jeeues YeieJeeve $e+<eYeosJe Ssmes megMeesefYele nesles Les pewmes efke mheefkeceefCe kes yeves ngS Iej kes yeere ceW
jKee ngDee efveeue oerheke megMeesefYele neslee nw~ Deheves mecemle heeheeW kee veeMe kejves kes efueS Fv kes eje Yespeer ieF&
FveCeer Yeer DehmejeDeeW kes meeLe-meeLe ieghlehe mes cenemeleer ceosJeer keer mesJee efkeee kejleer LeeR~ efpeme ekeej
DeefleMee MeesYeeeceeve evcee keer keuee Deewj mejmJeleer osJeer efkemeer kees vecemkeej veneR kejleeR efkevleg meye ueesie
GvnW vecemkeej kejles nQ, Gmeer ekeej Jen ceosJeer Yeer efkemeer kees vecemkeej veneR kejleer LeeR efkevleg mebmeej kes Deve
mecemle ueesie mJeeb Gmes ner vecemkeej kejles Les~ Fme efJe<ee ceW DeefOeke kenves mes keee eeespeve nw? Flevee ner
kenvee yeme nw efke Jen peieled kes ee DeLee&led YeesieYetefce kes yeeo kece&Yetefce keer JeJemLee kejves Jeeues eer $e+<eYeosJe
keer peveveer LeeR FmeefueS kenvee eeefnS efke Jen mecemle ueeske keer peveveer LeeR~
YeieJeeve $e+<eYeosJe kee pevce-veJe cenerves Jeleerle nesves hej eer, er Deeefo osefJeeeW mes mesefJele ceelee
ceosJeer ves ew$e ke=<Cee veJeceer kes efove meteexoe kes mecee Geje<ee{ ve#e$e Deewj yee veeceke ceneeesie ceW ceefle,
egle Deewj DeJeefOe Fve leerve %eeveeW mes MeesYeeeceeve, yeeueke nesves hej Yeer iegCeeW mes Je= leLee leerveeW ueesieeW kes Skecee$e
mJeeceer owoerheceeve heg$e eer $e+<eYeosJe kees GlheVe efkeee~ Gme mecee mecemle efoMeeSB efvece&ue nes ieF, epee kee n<e&

eLeceevegeesie

( 30 )

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

ye{ ieee, keuheJe=#eeW mes mJeeb ner heg<he yejmeves ueies, osJeeW kes mLeeveeW ceW efyevee yepeees mJeeb ner ogvogefYe Deeefo yeepes
yepeves ueies SJeb Meerleue leLee megieefvOele Jeeeg cevo-cevo yenves ueieer, Dekemceeled meYeer osJeeW kes Deemeve keefchele
nesves ueies SJeb osJeeW kes cemleke ceW ueies ngS cegkeg mJeecesJe veceerYetle nes iees~ keuheJeemeer osJeeW kes IejeW ceW Iebe,
peesefle<eer osJeeW kes eneB efmebnveeo, Jevlej osJeeW kes eneB Yesjer Meyo SJeb YeJeveJeemeer osJeeW kes eneB MebKeOJeefve nesves
ueieer~ Deemeve kes keefchele nesves mes Fv ves Yeer Deheves DeJeefOe%eeve mes leerLekej mete& kes Goe kees peevekej Deemeve mes
Glej kej YeefeYeeJe mes hejes#e ceW ner YeieJeeve kees vecemkeej efkeee~
Fv kee Deeieceve-leovevlej meewOece& mJeie& kes meewOece& Fv ves FveCeer meefnle Ske ueeKe eespeve efJemle=le
SsjeJele neLeer hej e{kej Deveske osJeeW mes heefjJe=le nes emLeeve efkeee~ Fv keer Dee%ee heekej mJeieeX mes neLeer, Iees[s
Deeefo keer meele ekeej keer mesveeSB, meeceeefveke, $eeeefebMe, heeefj<eo Deeefo meYeer ekeej kes osJe, Fv kees eejeW Deesj
mes Iesj kej eueves ueies~ meYeer osJe-osJesv Deheves-Deheves efJeceeveeW Deewj he=Leked-he=Leked JeenveeW hej e{kej peepee MeyoeseejCe kejles ngS mecemle DeekeeMeheer Deebieve kees Jeehle kej Dee jns Les~ osJeeW mes efIejs ngS meewOece&
Fv DeeesOee veiejer keer eoef#eCee oskej DeeesOeehegjer ceW hengBe iees~
emetefleie=n mes efpeveyeeueke kee ueevee-FveCeer ves ye[s ner GlmeJe mes emetefleie=n ceW eJesMe efkeee Deewj
JeneR efpeve yeeueke kes meeLe-meeLe ceelee ceosJeer kes oMe&ve efkees~ henues keF& yeej eoef#eCee oskej peieodieg
efpevesvosJe kees vecemkeej efkeee Deewj Deheves kees ieghle jKeles ngS ner Deveske ekeej mes efpeveceelee keer mlegefle keer Deewj
Gmes ceeeeceeer veeRo mes ege kej efoee~ Gmekes Deeies ceeeeceeer otmeje yeeueke jKekej lespehegbpe peieodieg YeieJeeve
kees oesveeW neLeeW mes G"ekej Jen hejce Deevevo kees eehle ngF& Deewj YeieJeeve kes Mejerj kee yeej-yeej mheMe& kejles ngS
ceneved hegCeyebOe kejkes Deheveer eerheee&e kee so kej efoee~ efpeveyeeuekeheer mete& kees ueskej peeleer ngF& Gme
FveCeer kes Deeies-Deeies De cebieue Je OeejCe kejves Jeeueer efokekegceejer osefJeeeB eue jner LeeR Deewj Jes Ssmeer ceeuetce
he[leer LeeR efke ceeveeW YeieJeeve keer $e+efeeB ner neW~ Deheves kees ke=leke=le ceeveleer ngF& FveCeer ves Deeoj meefnle efpeve
mete& kees Fv kes neLeeW ceW efJejepeceeve kej efoee~
Fv kee YeieJeeve kees ieeso ceW ueskej ces heJe&le hej ieceve-YeieJeeve kees ieeso ceW ueskej meewOece& Fv
n<e& mes ves$eeW kees ehegefuuele kejles ngS YeieJeeve kes megvoj he kees osKeles ngS Deewj Deveske ekeej mes mlegefle kejles
ngS Yeer le=hle veneR ngDee, leye Gmeves Deheves Ske npeej ves$e Deewj yevee efuees hegve MeerIelee mes ces heJe&le hej eueves
kee FMeeje kejves kes efueS Fv ves Dehevee neLe TBee G"eee~ Gme mecee ns F&Me! Deehekeer pee nes! Deehe
mece=efceeve nes! Fleeefo cebieue MeyoeW kees peesj-peesj mes kenles ngS osJeeW ves Flevee DeefOeke keesueenue efkeee Lee efke
mecemle efoMeeSB yenjer nes ieF& LeeR~ DeekeeMe ceeie& mes peeles ngS osJeieCe mlegefle, ve=le, mebieerle Deeefo mes ceeie& ceW
kejes[eW GlmeJe cevee jns Les~ YeieJeeve meewOece& Fv keer ieeso ceW yew"s ngS Les~ SsMeeve Fv meheso $e ueieekej Gvekeer
mesJee kej jne Lee Deewj meevelkegceej leLee ceensv mJeie& kes Fv eYeg kes oesveeW Deesj #eerjmeeiej keer uenjeW kes meceeve
meheso ecej {esj jns Les~ Gme mecee keer efJeYetefle osKekej Deve efceLeeef osJe Fv kees eceeCe ceevekej
meceereerve pewveceeie& ceW ee kejves ueies Les~ cesheJe&lehee&vle veerueceefCeeeW mes yeveeF& ieF& meeref{eeB Ssmeer MeesYeeeceeve
nes jner LeeR ceevees DeekeeMe ner Yeefe mes meer{erhe heee&e kees eehle nes ieee nes~ ece-ece mes Jes FvieCe peesefle<e

pewve Yeejleer

( 31 )

eLeceevegeesie

heue kees GuuebIeve kej efveveeveJes npeej eespeve TBes Gme megces heJe&le hej pee hengBes~
heeb[gkeefMeuee hej efpeve yeeueke kee pevce ceneslmeJe-Fv ves ye[s esce mes osJeeW kes meeLe-meeLe Gme
efieefjjepe megces heJe&le keer eoef#eCee oer Deewj heeb[gke Jeve ceW SsMeeve efoMee ceW efmLele heeb[gke veeceke efMeuee hej
efpevesv YeieJeeveheer mete& kees efJejepeceeve efkeee~ Jen efMeuee Delevle heefJe$e nw, meew eespeve uecyeer heeeme eespeve
eew[er, Dee" eespeve TBeer nw Deewj DeOe& evekeej nw~ Fme efMeuee kes ceOe ceW efpevesv YeieJeeve kees efJejepeceeve
kejves kes efueS es efmebnemeve nw Deewj Deepet-yeepet ceW meewOece&-F&Meeve Fv kes efueS oes Yeemeve nQ~ efpevesv YeieJeeve
kes pevce keueeCeke keer efJeYetefle kees osKeves kes efueS osJeieCe Gme heeb[gke efMeuee kees Iesjkej meYeer efoMeeDeeW ceW
ece-ece mes eLee eesie he ceW yew" iees Deewj osJeeW keer mesvee Yeer Gme heeb[gke Jeve ceW DeekeeMeheer Deebieve kees
jeskekej ces heJe&le kes Thejer Yeeie ceW Jeehle neskej pee "njer~
meewOece& Fv YeieJeeve kees hetJe& efoMee keer Deesj cegBn kejkes heeb[gkeefMeuee hej jKes ngS efmebnemeve hej efJejepeceeve
kej Gvekee DeefYe<eske kejves kes efueS lelhej ngDee~ Gme mecee mecemle DeekeeMe kees Jeehle kej osJeeWs kes oggbogefYe
yeepes yepeves ueies, DehmejeeW ve=le kejveer ueieeR~ FveW ves JeneR hej Ske Ssmes ye[s Yeejer ceC[he keer jevee keer Leer
efpemeceW leerveeW ueeskeeW kes mecemle eeCeer hejmhej ceW yeeOee ve osles ngS yew" mekeles Les, Gme ceC[he ceW keuheJe=#e kes
heg<heeW mes efveefce&le Deveske ekeej keer ceeueeSB ueke jner LeeR~
meewOece& Fv ves Gme DeJemej keer emleeJeveeefJeefOehe mecemle efJeefOe kejkes YeieJeeve kes DeefYe<eske kes efueS
evove mes eefe&le eLece keueMe G"eee Deewj keueMe kees G"eves kes ceb$e kees peeveves Jeeues SsMeeve Fv ves otmeje
keueMe G"eee~ es keueMe Dee" eespeve ienjs, cegKe hej Ske eespeve eew[s Deewj Goj ceW eej eespeve eew[s,
megJeCe&cee nesles nQ~ osJeeW kes eje neLeeW-neLe #eerjmeceg mes ueees iees #eerj peue mes hetCe& Yejs ngS nQ~ Fvekes keC"eW
ceW ceesefleeeW keer ceeueeSb ueke jner nQ Deewj evove mes eefe&le DeMeeske heuueJe Deeefo mes megMeesefYele nes iees nQ~ Gve
meYeer keueMeeW kees Ske meeLe G"eves kes efueS Fv ves efJeefeee mes Ske npeej YegpeeSB yevee ueeR Deewj meYeer keueMeeW mes
Ske meeLe DeefYe<eske eejbYe kej efoee~ peye meewOecexv ves pee-pee Meyo kejles ngS henueer peueOeeje YeieJeeve kes
cemleke hej es[er, Gmeer mecee pee-pee yeesueles ngS Deve kejes[eW osJeeW ves Yeer ye[e Yeejer keesueenue efkeee Lee~
Deve meYeer FveW ves Yeer yengle mes peue mes Yejs ngS megJeCe& keueMeeW mes Ske meeLe DeefYe<eske efkeee~ Jen DeefYe<eske Gme
mecee Ssmee eleerle neslee Lee efke ceeveeW Ske meeLe yengle meer iebiee-efmebOJeeefo veefoeeB ner YeieJeeve kes cemleke hej he[
jner neW~ eeefhe YeieJeeve lelkeeue pevces yeeueke Les, efhej Yeer Jes ces kes meceeve Deeue, Dekeche Les~ YeieJeeve kes
DeefYe<eske mes Guee ngDee peueeJeen mes cesheJe&le mes veeres Yetefce leke he[lee ngDee Ssmee ceeuetce he[lee efke ceeveeW
en #eerjmeeiej kee peueeJeen ces heJe&le kees Ke[s veehe mes ner veehe jne nes~ Thej mes ueskej veeres he=LJeerleue leke
meYeer Deesj mes peueeJeen mes lej nes jne en cesheJe&le en mheefke ceefCe kee heJe&le nw? en Dece=le keer jeefMe ner
nw? Fleeefo keuheveeDeeW kees GlheVe kej jne Lee~
peye Meg peue mes DeefYe<eske meceehle nes ieee Lee, leye Fv ves MegYe megiebefOele JeeW kes peue mes YeieJeeve kee
DeefYe<eske kejvee eejbYe efkeee Lee lelheeeled Fv megiebefOele peue mes YeieJeeve kee DeefYe<eske kej peiele keer Meebefle kes

eLeceevegeesie

( 32 )

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

efueS Ge mJej mes Meebefle ceb$e he{ves ueies~ osJeeW ves Gme iebOeesoke kees henues Deheves cemlekeeW hej ueieeee, efhej meejs
Mejerj ceW ueieeee Deewj efhej yeekeer yees ngS kees mJeie& ues peeves kes efueS jKe efueee~ DeefYe<eske meceehle nesves hej osJeeW
ves ef$eueeskehetpe Glke= peeseflemJehe YeieJeeve keer eoef#eCee oskej ceb$eeW mes heefJe$e ngS peue, iebOe, De#ele, heg<he,
vewJese, oerhe, Oethe, heue Deewj DeIe& kes eje hetpee keer~ efpevekee DeefYe<eske kejeves Jeeuee mJeeb Fv Lee, ces heJe&le
hej mveeve kejves kee efmebnemeve Lee, osefJeeeB ve=le kejves Jeeueer LeeR, osJe efkebkej Les Deewj #eerj-meceg mveeve kejves kee
keen Lee, Fme ekeej DeefleMee eMebmeveere cesheJe&le hej efpevekee mveheve ceneslmeJe meceehle ngDee Lee, Jes heefJe$e
Deelcee Jeeues YeieJeeve mecemle peieled kees heefJe$e kejW~
Devevlej FveCeer ves ye[s YeefeYeeJe mes YeieJeeve kees Deuebkeej henveevee eejbYe efkeee, YeieJeeve kes peue keCeeW
kees Jee mes heeWkej ueuee hej efleueke ueieeee leLee ceeuee, cegkeg, cegefkee, yeepetyebo, kebkeCe, kejOeveer Deeefo mes
Deewj efoJe JeeeW mes efJeYetef<ele efkeee Lee~ Gme mecee kes YeieJeeve kes he kees osKeles ngS Fv le=hle veneR ngDee, leye
Gmeves Ske npeej ves$e yevee efuees Les~ meYeer osJeeW ves, DemegjeW ves Yeer YeieJeeve kes he kees efcekeej jefnle ves$eeW mes
Skeke osKeles ngS Deheveer osJeheee&e kees meheue ceevee Lee hegve Fv ves Deewj meYeer osJeeW ves Yeer Deveske ekeej mes
YeieJeeve keer mlegefle keer Leer~
lelheeeled Fv ves YeieJeeve $e+<eYeosJe kees ueskej osJeeW kes meeLe Glke= ue#ceer mes megMeesefYele cenejepe
veeefYejepe kes Iej ceW eJesMe efkeee Deewj osJeeW eje jefele eerie=n kes Deebieve ceW yeeuekeheOeejer YeieJeeve kees eEmenemeve
hej efJejepeceeve efkeee leLee ceelee-efhelee kees emeVe kejles ngS Fv ves DeeYet<eCe, ceeuee Deewj yengcetue JeeeW mes Fve
peielhetpe ceelee-efhelee keer hetpee keer hegve veevee ekeej kes mlees$eeW mes Gvekeer mlegefle kejves ueies~ ns hetpe! Deepe
Deehekee en Iej nce ueesieeW kes efueS efpeveeuee kes meceeve hetpe nw Deewj leerve ueeske kes veeLe eLece leerLekej kes Deehe
ceelee-efhelee nQ, FmeefueS leerve peieled kes ner ceelee-efhelee nQ, Fme ekeej Fv ves Deveske ekeej mes mlegefle kejkes Gvekes
neLeeW ceW YeieJeeve kees meeQhe efoee~ ceelee-efhelee ves Deveske GlmeJe kejves Jeeues hegjJeeefmeeeW kes meeLe-meeLe ye[er
efJeYetefle mes hegvejefhe pevce ceneslmeJe efkeee~ meejs mebmeej kees Deeveefvole kejves Jeeuee en ceneslmeJe pewmee cesheJe&le
hej ngDee Lee, Jewmee ner Devlehegj meefnle Fme DeeesOee veiej ceW ngDee~
Gve veiejJeeefmeeeW kee Deevevo osKekej Deheves Deevevo kees ekeeefMele kejles ngS Fv ves Deevevo veece
veeke eejbYe efkeee~ leerveeW ueeskeeW ceW hewueer ngF& kegueeeueeW meefnle he=LJeer ner Gmekeer jbieYetefce Leer~ mJeeb Fv eOeeve
ve=le kejves Jeeues Les, veeefYejepe Deeefo Gece-Gece heg<e Gme ve=le kes oMe&ke Les, peieodieg YeieJeeve $e+<eYeosJe
Gmekes DeejeOe (emeVe kejves eesie) osJe Les Deewj Oece&, DeLe&, keece Fve leerve heg<eeLeeX keer efmeef leLee hejceevevo
he cees#e keer eeefhle nesvee ner Gmekee heue Lee~ Gme mecee Fv ves henues ef$eJeie&-Oece&, DeLe&, keecehe heue kees
efme kejves Jeeuee ieYee&Jeleej meyebOeer veeke efkeee Deewj efhej pevceeefYe<eske mebyebOeer veeke eejbYe efkeee~ Devevlej
YeieJeeve kes ceneyeue Deeefo oMeeJeleej mebyebOeer Je=eeble kees ueskej Deveske he efoKeueeves Jeeues Deve DeveskeeW veeke
efkees~ hetJe& ceW cebieueeejCe kejkes Fv ves heg<heebpeefue #esheCe kej leeb[Je ve=le kejvee eejbYe efkeee, leye Gmekeer
Yeefe mes emeVe ngS osJeeW ves DeekeeMe mes heg<heJe<ee& keer, kejes[eW yeepes Ske meeLe yepeves ueies, efkeVej osefJeeeB cebieue

pewve Yeejleer

( 33 )

eLeceevegeesie

ieerle ieeves ueieeR~ cenejepe veeefYejepe ceosJeer kes meeLe-meeLe Jen Deeee&keejer ve=le osKekej yengle ner eefkele ngS
Deewj FveW eje keer ngF& eMebmee kees eehle ngS~
veecekejCe-es YeieJeeve peiele Yej ceW pes nQ Deewj peieled kee efnle kejves Jeeues Oece&heer Dece=le keer Je<ee&
kejWies, FmeefueS ner FveW ves Gvekee $e+<eYeosJe en meeLe&ke veece jKee Lee leLee hegosJe, DeeefoveeLe $e+<eYeosJe
Deeefo veece Yeer eefme efkees~
Devevlej YeieJeeve keer mesJee kes efueS meceeve DeJemLee, meceeve he Deewj meceeve Jes<e Jeeues osJekegceejeW kees
YeieJeeve kes meeLe eer[e kejves kes efueS es[ efoee leLee mveeve kejeves, JeeeYet<eCe henveeves, Mejerj mebmkeej kejves
Deewj eer[e kejeves kes efueS Deveske osefJeeeW kees Oeee yeveekej efveege kejkes Jes Fveefo Deheves-Deheves mLeeve kees
eues iees~
YeieJeeve $e+<eYeosJe keer yeeueeJemLee-YeieJeeve $e+<eYeosJe Deheveer henueer MewMeJe DeJemLee ceW keYeer
cevo-cevo nBmeles Les, keYeer ceefCeceeer he=LJeer hej Oeerjs-Oeerjs efiejles he[les hewjeW mes eueles ngS osJe yeeuekeeW kes meeLemeeLe jlveeW keer Oetefue ceW eer[e kejles ngS ceelee-efhelee kee n<e& ye{e jns Les~ pevce mes ner ceefle, egle Deewj DeJeefOe Fve
leerve %eeveeW kes Oeejer nesves mes Jes mebmeej keer efmLeefle kees mecePeves Jeeues Deewj mecemle Jee*dcee kees ele#e kejves Jeeues,
mejmJeleer kes Skecee$e mJeeceer Les, FmeefueS mecemle ueeske kes ieg nes iees Les~ Gvekee Mejerj DemeeOeejCe, ceue, cet$e,
hemeervee mes jefnle, leheees ngS megJeCe& kes meMe Lee, Gvekes Mejerj ceW otOe kes meceeve efOej, meceelegje veeceke
Gece mebmLeeve, JeeJe=<eYeveejee veeceke Gece mebnveve Lee, megvojlee Deewj megiebefOe keer hejce meercee kees hengBe egkee
Lee, Ske npeej Dee" ue#eCeeW mes Deuebke=le, Deecese ceneMeefeMeeueer Lee, Jes YeieJeeve efee leLee efnlekeejer Jeeve
yeesueves Jeeues Les, Jes ceelee kee otOe veneR heerles Les efkevleg Fv kes eje neLe kes DeBiet"s ceW mLeeefhele Dece=le kees heerles Les
DeLee&led DeBiet"s kees etmeles ngS Je=ef kees eehle nesles Les~
ejce Mejerj kees OeejCe kejves Jeeues YeieJeeve keer Deeeg eewjemeer ueeKe hetJe& Je<e& keer Leer~ eer Je=#e, MebKe,
keceue, mJeefmleke Deeefo Ske meew Dee" ue#eCe Deewj cemetefjkee Deeefo veew meew Jebpeve YeieJeeve kes Mejerj ceW efJeeceeve
Les DeLee&led Ske meew Dee" ue#eCe Deewj veew meew Jebpeve Fme ekeej Ske npeej Dee" MegYe ue#eCe YeieJeeve kes Mejerj
keer MeesYee ye{e jns Les~ Fme ekeej osJeeW eje ueees iees Geceesece YeesieeW kee GheYeesie kejles ngS megKe mes YeieJeeve
kee MewMeJe keeue Jeleerle nes ieee Lee~
YeieJeeve kes efueS osJeesheveerle Yeespeve-Jee Deeefo-YeieJeeve kee keesceue efyemlej, keesceue Deemeve,
Jee, DeeYet<eCe, Deveguesheve, Yeespeve, Jeenve leLee eeve Deeefo meYeer JemlegSB osJeefveefce&le LeeR~ meewOece&1 mJeie& ceW Fv
kes jnves kes YeJeve keer F&Meeve efoMee ceW megOecee& veeceke meYeeceb[he nw, Fmekes ceOe Fv kee efmebnemeve nw, Fme
DeemLeeve ceC[he kes Deeies ceevemlebYe nQ, es ceevemlebYe Ske eespeve eew[s, eerme eespeve TBes heer"kej meefnle
Jeeceeer Ske-Ske keesMe efJemleej Jeeues nQ Deewj yeejn Oeeje-henuet meefnle ieesue nQ~ Fve ceevemlebYeeW ceW jlveeW keer
meebkeue mes uekeles kejb[ke nQ~ FveceW leerLekejeW kes henveves Deeefo kes Jee, DeeYejCe Deeefo nQ~ YeieJeeve kes efueS
1. ef$eueeskemeej ieeLee 521, 551, he= 446~

eLeceevegeesie

( 34 )

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

Yeesie-GheYeesie eesie JemlegDeeW kees Fveefo osJeieCe, FvneR efheejs mes ueeles nQ~
YeieJeeve $e+<eYeosJe kee efJeJeen-ceneslmeJe-YeieJeeve keer eewJeve DeJemLee kee eejbYe osKekej cenejepe
veeefYejepe ceve ceW efJeeej kejves ueies efke etBefke Fvekee Oece&leerLe& keer eJe=efe kejves ceW Yeejer Geesie nw, es efveece mes
meye heefjen es[kej Jeve ceW peekej oer#ee enCe kejWies leLeeefhe lehemee kejves kes efueS peye leke Fvekeer keeueueefyOe
Deeleer nw, leye leke Fvekes efueS ueeske-JeJenej kes DevegjesOe mes eesie helveer kee efJeeej kejvee eeefnS~ en efveefele
kej cenejepe veeefYejepe ye[s ner Deeoj kes meeLe YeieJeeve kes heeme peekej YeieJeeve mes kenves ueies efke ns osJe! ceQ
Deehemes keg kenvee eenlee ntB mees Deehe meeJeOeeve neskej megefvees~ Deehe peieled kes DeefOeheefle nQ, FmeefueS Deehekees
peieled kee Ghekeej kejvee eeefnS~ Deehe peieled keer me=ef kejves Jeeues yeee nQ leLee mJeebYet nQ-Deheves Deehe
GlheVe ngS nQ~ Deehekeer Glheefe ceW nce ceelee-efhelee kesJeue efveefceecee$e nQ~ en epee ceneheg<eeW kee ner Devegieceve
kejleer nw FmeefueS ns %eeefveeeW ceW es! efkemeer F kevee kes meeLe efJeJeen kejves kes efueS ceve keerefpeS keeeWefke Ssmee
kejves mes epee keer mevleefle kee Gso veneR nesiee Deewj Gmeer mes Oece& keer mevleefle ye{sieer, FmeefueS ns osJe! ceveg<eeW
kes DeefJeveeMeerke Fme efJeJeenheer Oece& kees DeJeMe ner mJeerkeej keerefpeS~ eefo Deehe cegPes efkemeer Yeer lejn ieg
ceeveles nQ lees Deehekees cesjs JeeveeW kee GuuebIeve veneR kejvee eeefnS~ Fme ekeej Oeerj-Jeerj cenejepe veeefYejepe kes
Jeeve megvekej YeieJeeve ves nBmeles ngS Deesced kenkej Gvekes Jeeve mJeerkeej kej efuees~ FefveeW kees JeMe ceW kejves
Jeeues YeieJeeve ves pees efJeJeen kejeves keer mJeerke=efle oer Leer mees keee efhelee kes JeeveeW keer elegjeF& Leer DeLeJee epee kes
Ghekeej keer Fe Leer ee Jewmee keesF& keceeX kee ner efveeesie Lee~
YeieJeeve keer Devegceefle peevekej jepee veeefYejepe ves Fv keer Devegceefle mes megMeerue, megvoj ue#eCeeW Jeeueer, meleer
eMemJeleer Deewj megvevoe veece keer oes keveeDeeW kes meeLe YeieJeeve kee heeefCeenCe efkeee Lee~ es oesveeW keveeeW jepee
ke Deewj ceneke keer yenveW LeeR~ YeieJeeve kes efJeJeen kes mecee Fv ves osJeeWs meefnle DeveskeeW GlmeJe ceveees Les~
YeieJeeve $e+<eYeosJe kees heg$e-hegef$eeeW keer eeefhle-efkemeer mecee eMemJeleer ceneosJeer jepecenue ceW mees
jner LeeR, Gme mecee jeef$e kes efheues Yeeie ceW GvneWves mJehve ceW emeer ngF& he=LJeer, megces heJe&le, evcee meefnle mete&,
nbme meefnle mejesJej leLee ebbeue uenjeW Jeeuee meceg osKee~ Devevlej cebieue Jeee ieerleeW kes meeLe eyeesOe kees eehle
ngF& jeveer ves Deheves heefleosJe YeieJeeve $e+<eYeosJe kes cegKe mes osefJe! legcnW eeJeleea heg$e nesiee Fme heue kees megvekej
Delevle n<e& kees eehle nes ieF~ eceMe veew cenerves Jeleerle nesves hej Gve eMemJeleer ceneosJeer ves cenehegCeMeeueer heg$e
kees pevce efoee~ Gme mecee Gece MegYe ve#e$e Deeefo Les Deewj ew$e ke=<Cee veJeceer kee efove Lee~ es ner heg$e eLece
eeJeleea Yejle cenejepe ngS Les~
Devevlej eMemJeleer ceneosJeer mes Yejle kes heers pevce uesves Jeeues $e+<eYemesve, DevevleJeere& Deeefo efveveeveJes
heg$e ngS~ Jes meYeer ejce Mejerjer, ceneeleeheer Les leLee yeeeer veece keer Ske kevee GlheVe ngF& Leer~ YeieJeeve
$e+<eYeosJe keer otmejer helveer megvevoe mes YeieJeeve yeengyeueer heg$e ngS Deewj megvojer veece keer heg$eer ngF& Leer~ es
yeengyeueer mJeeceer eewyeerme keeceosJeeW ceW mes henues keeceosJe ngS Les~ Fve Ske meew Ske heg$e Deewj oes hegef$eeeW meefnle
YeieJeeve $e+<eYeosJe DeefleMee MeesYeeeceeve nes jns Les Deewj cenejepe veeefYejepe leLee cenejeveer ceosJeer Delevle

pewve Yeejleer

( 35 )

eLeceevegeesie

emeVe Les~ peye es heg$e-hegef$eeeB eesie DeJemLee kees eehle nes iees, leye YeieJeeve $e+<eYeosJe ves FvnW mechetCe& iegCeeW mes
Deewj mebmkeejeW mes mebmkeeefjle kej efoee~ kece&egie kes eejbYe ceW YeieJeeve ves Deheves heg$eeW kes keb", Je#emLeue Deeefo kees
efJeYetef<ele kejves Jeeues Ssmes nej, kebkeCe, cegefkee Deeefo DeveskeeW DeeYet<eCe yeveJeekej heg$eeW kees efJeYetef<ele efkeee Lee~
yeeeer-megvojer kee efJeeeOeeve-efkemeer mecee YeieJeeve $e+<eYeosJe efmebnemeve hej megKe mes yew"s ngS Les
efke GvneWves Dehevee efee keuee Deewj efJeeeDeeW kes GheosMe ceW ueieeee~ Gmeer mecee Gvekeer yeeeer Deewj megvojer oesveeW
hegef$eeeB ceebieefueke Jes<eYet<ee OeejCe kej efhelee kes heeme hengBeer Deewj efJevee mes YeieJeeve kees eCeece efkeee~ YeieJeeve ves
Yeer Gve oesveeW keveeDeeW kees DeeMeerJee&o oskej ye[s esce mes GvnW Deheveer ieeso ceW efye"e efueee, Gvekes cemleke hej neLe
hesje Deewj hegef$eeeW kes meeLe keg efJeveeso kejves ueies, Devevlej yeesues-ns hegef$eeeW! legce oesveeW efJeee enCe kejves ceW
eelve kejes keeeWefke efJeee enCe kejves kee ener keeue nw~ Ssmee kenkej yejeyej GvnW DeeMeerJee&o oskej YeieJeeve ves
Deheves efee ceW efmLele egleosJelee kees DeeojhetJe&ke megJeCe& kes efJemle=le hes hej mLeeefhele efkeee, efhej YeieJeeve ves
efmeb vece: cebieueeejCehetJe&ke Deheves oeefnves neLe mes De Dee Deeefo JeCe&ceeuee efueKekej yeeeer kees Meg
De#ejeJeueer efueKeves kee GheosMe efoee, efpemekee veece efmeceele=kee nw, pees mJej-Jebpeve kes Yeso mes oes Yesohe nw
Deewj mecemle efJeeeDeeW ceW heeF& peeleer nw leLee YeieJeeve ves Deheves yeeeW neLe mes FkeeF& oneF& Deeefo mebKee kees
efueKeles ngS megvojer kees DebkeieefCele efueKeves kee GheosMe efoee~ Jee*dcee kes efyevee ve keesF& Meee nw Deewj ve keesF&
keuee nw, FmeefueS YeieJeeve ves meyemes henues Gve hegef$eeeW kees Jee*dcee kee GheosMe efoee Lee~ JeekejCeMeee,
boMeee Deewj DeuebkeejMeee Fve leerveeW kes mecetn kees Jee*dcee kenles nQ~ YeieJeeve kes eje yeveeee ieee
JeekejCeMeee yengle efJemle=le Lee, efpemeceW meew mes DeefOeke DeOeee Les~ YeieJeeve ves meyemes eLece yeeeer kevee kees
JeCe&ceeueeSb he{eF& LeeR, ener keejCe nw efke Deepe Yeer Fmes yeeeer efueefhe kenles nQ~ efhelee kes Devegen mes es oesveeW
keveeeW mecemle efJeeeDeeW kees he{kej mejmJeleer osJeer kes DeJeleej uesves kes efueS hee$elee kees eehle nes ieF& LeeR~
Yejle Deeefo heg$eeW kee efJeeeOeeve-peieodieg YeieJeeve $e+<eYeosJe ves Fmeer ekeej Deheves Yejle Deeefo
heg$eeW kees Yeer efJeveeer yeveekej ece mes Deecveee kes Devegmeej Deveske Meee he{ees~ ye[s-ye[s DeOeeeeW meefnle
DeLe&Meee, ve=leMeee, efe$ekeuee mebbyebOeer Meee, JeemlegMeee, efMeuheMeee, keeceMeee, DeeegJexo, leb$e hejer#ee, jlve
hejer#ee Deeefo DeveskeeW efJe<eeeW kees he{eee Deewj DeefOeke kenves mes keee? ueeske kee Ghekeej kejves Jeeues pees Meee Les,
YeieJeeve ves Gve meYeer kees Deheves heg$eeW kees he{eee Lee~ Fme ekeej Deheves F-eer heg$e Deewj hegef$eeeW mes efIejs ngS
megKeeW kee DevegYeJe kejles ngS YeieJeeve kee ie=nmLeeece ceW yengle keg keeue Jeleerle nes egkee Lee DeLee&led yeerme
ueeKe hetJe& Je<eeX kee kegceej keeue hetCe& nes ieee Lee~
Fmeer yeere ceW keeue eYeeJe mes cenew<eefOe, oerhleew<eefOe, keuheJe=#e leLee meye ekeej keer Deew<eefOeeeB Meefenerve nes
ieeer LeeR~ ceveg<eeW kes efveJee&n kes efueS pees efyevee yeesS GlheVe nesves Jeeues Oeeve Les, Jes Yeer keeue kes eYeeJe mes eee
efJejuelee kees eehle nes iees Les~ keuheJe=#eeW kes jme, Jeere& Deeefo kes ve nesves mes Jeekegue nggF& epee peerefJele jnves keer
Fe mes cenejepe veeefYejepe kes meceerhe ieeer hegve veeefYejepe keer Dee%ee mes epee YeieJeeve $e+<eYeosJe kes meceerhe ieeer
Deewj GvnW vecemkeej kejkes efveJesove kejves ueieer efke ns leerve ueeske kes mJeeceer! nce ueesie peerefJekee eehle kejves keer

eLeceevegeesie

( 36 )

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

Fe mes Deehekeer MejCe ceW Deees nQ Dele Gheee kees yeleueekej nce ueesieeW keer j#ee keerefpeS~
Fme ekeej epeepeveeW kes oerve Jeeve megvekej oe oee mes esefjle nes jne nw, Ssmes YeieJeeve DeeefoveeLe Deheves
ceve ceW efJeeej kejves ueieshetJe&1 Deewj heefece efJeosn #es$e ceW pees efmLeefle Jele&ceeve ceW nw, Jener efmLeefle Deepe eneB eJe=e kejves eesie nw, Gmeer
mes en epee peerefJele jn mekeleer nw~ JeneB efpeme ekeej Deefme, ceef<e Deeefo n kece& nQ, pewmeer #eef$ee Deeefo JeCeeX keer
efmLeefle nw Deewj pewmeer eece, Iej Deeefo keer he=Leked-he=Leked jevee nw, Gmeer ekeej eneB hej Yeer nesvee eeefnS, FvneR GheeeeW
mes eeefCeeeW keer DeepeerefJekee eue mekeleer nw~ keuheJe=#eeW kes ve nes peeves hej Deye en kece&Yetefce eke ngF& nw, FmeefueS
eneB epee kees Deefme, ceef<e Deeefo n keceeX kes eje ner DeepeerefJekee kejvee Gefele nw~
Devevlej YeieJeeve kes mcejCe kejves cee$e mes osJeeW kes meeLe Fv Deeee Deewj Gmeves veeres efueKes Devegmeej
efJeYeeie kej epee keer peerefJekee kes Gheee efkees~ MegYe efove, MegYe ve#e$e, MegYe cegntle& Deewj MegYe ueive kes mecee leLee
mete& Deeefo eneW kes Dehevess-Deheves Ge mLeeveeW ceW efmLele jnves Deewj peieodieg YeieJeeve kes nj ekeej keer
Devegketuelee nesves hej Fv ves eLece ner ceebieefueke keece efkeee Deewj efhej Gmeer DeeesOeehegjer kes yeere ceW efpevecebefoj
keer jevee keer, Fmekes yeeo hetJe&, oef#eCe, heefece leLee Gej Fme ekeej eejeW efoMeeDeeW ceW Yeer eLeeece mes
efpevecebefojeW keer jevee keer~ leovevlej keewMeue Deeefo ceneosMe, DeeesOee Deeefo veiej, Jeve Deewj meercee meefnle eece
leLee Kes[eW Deeefo keer jevee keer Leer~ osMeeW kes ceOe Yeeie ceW kees, eekeej, heefjKee, ieeshegj Deewj Deejer Deeefo mes
MeesYeeeceeve jepeOeeveer megMeesefYele nes jner Leer~ Gme mecee Fv ye[s Des {bie mes veiej, ieeBJeeW Deeefo kee efJeYeeie
kej hegjvoj Fme meeLe&ke veece kees eehle ngDee Lee, Devevlej YeieJeeve keer Dee%ee mes veiej, ieeBJe Deeefo ceW epee kees
yemeekej ke=leke=le neslee ngDee Jen Fv eYeg keer Dee%ee ueskej mJeie& kees euee ieee~
YeieJeeve eje epee kees <edkece& kee GheosMe-2Deefme, ceef<e, ke=ef<e, efJeee, JeeefCepe Deewj efMeuhe es
n keee& epee keer DeepeerefJekee kes keejCe nQ~ YeieJeeve $e+<eYeosJe ves Deheveer yegefkegMeuelee mes epee kes efueS FvneR
n keceeX eje DeepeerefJekee kejves kee GheosMe efoee Lee, mees "erke ner nw keeeWefke Gme mecee peieodieg YeieJeeve
mejeieer ner Les, Jeerlejeieer veneR Les DeLee&led meebmeeefjke keeeeX kee GheosMe mejeie DeJemLee ceW efoee pee mekelee nw~ Gve
n keceeX ceW leueJeej Deeefo Mee OeejCe kej mesJee kejvee Deefmekece& kenueelee nw, efueKekej DeepeerefJekee kejvee
ceefmekece& nw, peceerve kees peeslevee, yeesvee ke=ef<e kece& nw, Meee he{ekej ee ve=le, ieeve Deeefo eje DeepeerefJekee kejvee
efJeee kece& nw, Jeeheej kejvee JeeefCepe nw Deewj nmle keer kegMeuelee mes efe$e KeeRevee Deeefo kejvee efMeuhekece& nw~
Gmeer mecee Deeefoyeee YeieJeeve $e+<eYeosJe ves leerve JeCeeX keer mLeehevee keer Leer pees efke efJeheefe mes j#ee kejvee
1. hetJee&hejefJeosns<eg ee efmLele: meceJeefmLelee:~ meee eJele&veeree$e elees peerJevlecet: epee~~143~~
<edkecee&efCe eLee le$e eLee JeCee&eceefmLeefle:~ eLee eeceie=neoerveeb mebmleee he=LeefiJeOee:~~144~~
(DeeefohegjeCe heJe& 16, he=. 350~)
2. Deefmece&ef<e: ke=ef<eefJe&ee JeeefCepeb efMeuhecesJe e~ kecee&Ceerceeefve <ees{e meg: epeepeerJeve nsleJe:~~179~~
(DeeefohegjeCe heJe& 16, he=. 362~)

pewve Yeejleer

( 37 )

eLeceevegeesie

Deeefo iegCeeW kes eje ece mes #eef$ee, JewMe leLee Met kenueeles nQ~ $ewJeefCe&keeW kes efJeJeen, peeeflemebbyebOe leLee JeJenej
Deeefo meYeer keee& YeieJeeve keer Dee%eevegmeej ner nesles Les~ Gme mecee mebmeej ceW efpeleves Yeer heehe jefnle DeepeerefJekee kes
Gheee Les, Jes meye YeieJeeve keer mecceefle mes eJe=e ngS Les~ Fme ekeej mes YeieJeeve $e+<eYeosJe kece&egie kee eejbYe
kejves mes ke=leegie kenueees Deewj Dee<ee{ ke=<Cee eefleheoe kes efove ke=leegie kees eejbYe kejves mes epeeheefle
kenueees Les~ YeieJeeve ves ceveg<eeW kees F#egjme meben kejves kee GheosMe efoee Lee FmeefueS peieled kes ueesie GvnW
F#Jeekeg kenves ueies~ keeMe-lespe kes j#eke nesves mes keeMehe kenueees~ epee keer DeepeerefJekee kes GheeeeW kee
Yeer ceveve kejves mes ceveg Deewj kegueeW keer JeJemLee kejves mes keguekej Deewj kegueOej Yeer kenueees~ Gme mecee
epee leerveeW peieled kes mJeeceer YeieJeeve $e+<eYeosJe kees efJeOeelee, efJeekecee& Deewj ee Deeefo Deveske veeceeW mes
hegkeejleer Leer~
YeieJeeve kee mecee heeefYe<eske ceneslmeJe-megKehetJe&ke epee kee Devegheeueve kejles ngS efkelevee ner
mecee Jeleerle nes peeves hej osJeeW ves Deekej YeieJeeve kee mecee heo hej DeefYe<eske kejkes ceneved GlmeJe ceveeee~
DeefYe<eske kes efueS Meg heefJe$e iebiee-efmebOeg Deeefo veefoeeW kee, vevoe-vevoeseje Deeefo JeeefheeeW kee SJeb #eerjmeceg,
vevoerej meceg, mJeebYetjceCe meceg Deeefo kee Yeer peue ueeee ieee Lee Deewj megJeCe& IeeW mes ieerle, ve=le, Jeee
Deeefo ceneslmeJehetJe&ke DeefYe<eske eejbYe efkeee ieee Lee~ veeefYejepe kees Deeefo ueskej pees ye[s-ye[s jepee Les, Gve meYeer
ves meye jepeeDeeW ceW es es $e+<eYeosJe JeemleJe ceW jepee kes eesie nQ Ssmee ceevekej Gvekee Ske meeLe DeefYe<eske
eejbYe efkeee~ veiej-efveJeemeerpeveeW ves Yeer, efkemeer ves keceuehe$e kes oesves mes, efkemeer ves efceer kes Ie[s mes mejet veoer kee
peue ueskej YeieJeeve kes ejCeeW kee DeefYe<eske efkeee~
leovevlej YeieJeeve keer Deejleer Gleejkej mJeie& mes ueees iees Jee-DeeYet<eCe Deeefo mes YeieJeeve kees Deuebke=le
efkeee~ cenecegkegye jepeeDeeW kes DeefOeheefle YeieJeeve $e+<eYeosJe ner nQ Ssmee kenles ngS cenejepe veeefYejepe ves
Deheves cemleke kee cegkeg Deheves neLe mes Gleejkej YeieJeeve kes cemleke hej OeejCe kejeee Lee leovevlej FvieCe
hetJe&Jeled Deevevo veeceke veeke kees kejkes osJeeW kes meeLe Deheves mLeeve kees eues iees~ YeieJeeve kee en jepekeeue
eflejsme" ueeKe hetJe& Je<eeX kee Lee pees efke heg$e-heew$eeW kes meeLe megKehetJe&ke Jeleerle nes jne Lee~
YeieJeeve $e+<eYeosJe kee Jewjeie-efkemeer mecee YeieJeeve $e+<eYeosJe meYee-ceb[he kes ceOe Yeeie ceW
efmLele efmebnemeve hej efJejepeceeve Les, Gme mecee YeieJeeve keer mesJee kejves kes efueS meewOece& Fv osJeeW Deewj
DehmejeDeeW kes meeLe hetpee keer meeceeer ueskej YeieJeeve kes eneB Deeee Deewj YeieJeeve keer DeejeOevee kejves keer Fe
mes DehmejeDeeW Deewj ievOeJeeX kee ve=le kejevee eejbYe kej efoee~ YeieJeeve jepe Deewj YeesieeW mes efkeme ekeej efJeje
neWies? en efJeeej kej Fv ves Gme mecee ve=le kejves kes efueS Ske Ssmes hee$e kees efveege efkeee, efpemekeer Deeeg
Delevle #eerCe nes ieF& Leer~ Jen Delevle megvojer veerueebpevee veece keer osJevele&keer jme, YeeJe Deewj uee meefnle
efhejkeer ueieeleer ngF& ve=le kej jner Leer efke Fleves ceW ner Deeegheer oerheke kes #ee nesves mes Jen efyepeueer kes meceeve
#eCeYej ceW DeMe nes ieF&~ Gmekes ve nesles ner Fv ves jmeYebie kes Yee mes Gme mLeeve hej Gmeer kes meceeve Mejerj
Jeeueer otmejer osJeer Ke[er kej oer efpememes ve=le peeW kee leeW euelee jne~ eeefhe otmejer osJeer Ke[er kej osves kes yeeo

eLeceevegeesie

( 38 )

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

Yeer Jener ve=le kee heefjece Lee leLeeefhe YeieJeeve ves Gmeer mecee Gmekes mJehe kee Devlej peeve efueee Lee~ lel#eCe
ner YeesieeW mes efJeje Deewj Delevle mebJesie leLee Jewjeie YeeJevee kees eehle ngS YeieJeeve ceve ceW efevleJeve kejves ueies
efke ye[s Deeee& keer yeele nw efke en peieled efJeveej nw, ue#ceer efyepeueerheer uelee kes meceeve ebeue nw, eewJeve,
Mejerj, Deejesie Deewj Ssee& Deeefo meYeer eueeeue nQ~ Gme mecee efJeMegefeeW ves YeieJeeve kes oe ceW Dehevee mLeeve
pecee efueee Lee Deewj Jes Ssmeer ceeuetce nesleer LeeR efke ceeveeW cegefeue#ceer kes eje esefjle ngF& Gmekeer meefKeeeB ner eoMe
Deveges#eehe mes meeceves Deekej GheefmLele ngF& neW~ peieodieg YeieJeeve kes Devle:kejCe keer mecemle eseSb Fv ves
Deheves DeJeefOe%eeve mes peeve ueer LeeR~ Gmeer mecee YeieJeeve kes Jewjeie keer eMebmee kejves kes efueS Deewj Gvekes lehe
keueeCeke keer hetpee kejves kes efueS ueewkeebefleke osJe yeeueeske mes Glejs~ es ueewkeebefleke osJe meejmJele, Deeefole,
Jeef, DeCe, ieo&leese, legef<ele, DeJeeyeeOe Deewj Deefj Fme lejn Dee" ekeej kes nQ~ es meYeer osJeeW ceW Gece osJeef<e&
kenueeles nQ~ hetJe& YeJe ceW mechetCe& egle%eeve kes DeYeeme mes ieejn Debie, eewon hetJe& kes heejbiele, efJeje Deewj
yeeueyeeeejer nesles nQ, heeBeJes mJeie& kes DevleYeeie ceW efveJeeme kejves Jeeues nQ Deewj efveece mes Ske YeJeeJeleejer nesles
nQ~ Gve osJeeW ves eLece ner keuheJe=#e kes heg<heeW mes YeieJeeved kes ejCeeW keer hetpee keer Deewj efhej DeveskeeW DeLeeX mes Yejs
ngS mlees$eeW mes YeieJeeve keer mlegefle kejves ueies~ Jes osJe Deheves Fleves ner efveeesie mes ke=leeLe& neskej Deheves mJeie& kees
eues iees~
Fleves ceW ner DeemeveeW kes kecheeeceeve nesves mes mecemle Fv Deheves JeenveeWs Deewj Deheves-Deheves efvekeee kes osJeeW
kes meeLe Deees Deewj DeeesOeehegjer kees eejeW Deesj mes Iesjkej DeekeeMe ceW ner Deheves-Deheves efvekeee kes Devegmeej "nj
iees~ Devevlej FveW ves #eerjmeeiej kes peue mes Gvekee ceneefYe<eske efkeee Deewj efoJe DeeYet<eCe-Jee Deeefo mes GvnW
Deuebke=le efkeee~ YeieJeeve $e+<eYeosJe ves meeceepeheo hej Deheves ye[s heg$e Yejle kee DeefYe<eske kej Fme YeejleJe<e& kees
Gvemes meveeLe efkeee Deewj egJejepe heo hej yeengyeueer kees mLeeefhele efkeee~ Gme mecee YeieJeeve $e+<eYeosJe kee lehe
keueeCeke ceneslmeJe Deewj Yejle kee jepeeefYe<eske nes jne Lee, Fve oesveeW ekeej kes GlmeJeeW kes mecee mJeie&ueeske
Deewj he=LJeerueeske oesveeW ner n<e& mes efJeYeesj nes jns Les~ YeieJeeve ves oesveeW ner heg$eeW kees jepe meceefhe&le kejkes Deheves Mes<e
heg$eeW kes efueS en he=LJeer efJeYee kej yeeB oer Leer~
YeieJeeve kee oer#ee kes efueS Jeveieceve-YeieJeeve $e+<eYeosJe, cenejepe veeefYejepe Deeefo heefjJeej kes
ueesieeW mes hetkej Fv kes eje yeveeF& ieF& megoMe&ve veeceke heeuekeer hej Dee{ ngS~ Gme mecee YeieJeeve keer Gme
heeuekeer kees eLece ner jepee ueesie meele heQ[ leke ues eues Deewj efhej efJeeeOej ueesie DeekeeMe ceW meele heQ[ leke ues
eues Devevlej Jewceeefveke Deewj YeJeveef$eke osJeeW ves Delevle nef<e&le neskej Jen heeuekeer Deheveer kebOeeW hej jKeer Deewj
MeerIe ner Gmes DeekeeMe ceW ues iees~ YeieJeeve $e+<eYeosJe kes ceenelce keer eMebmee kejvee Flevee ner heee&hle nw efke Gme
mecee osJeeW kes DeefOeheefle Fv Yeer mJeeb Gvekeer heeuekeer {es jns Les~ e#e peeefle kes osJe megiebefOele heg<heeW keer Je<ee& kej
jns Les, Meerleue heJeve eue jner Leer Deewj kejes[eW cebieue Jeee yepe jns Les~ YeieJeeve kes emLeeve kejves hej eMemJeleer
Deeefo jeefveeeB cebef$eeeW meefnle YeieJeeve kes heers-heers eueves ueieeR, Gme mecee Meeske mes Gvekes ves$eeW ceW DeeBmet Yej jns
Les~ eMemJeleer Deewj megvevoe ceneosefJeeeB Devle:hegj keer cegKe-cegKe efeeeW mes heefjJe=e neskej hetpee keer meeceeer

pewve Yeejleer

( 39 )

eLeceevegeesie

ueskej YeieJeeve kes heers-heers pee jner LeeR~ Gme mecee cenejepe veeefYejepe Yeer ceosJeer leLee mewke[eW jepeeDeeW mes
heefjJe=e neskej YeieJeeve kes lehe keueeCeke kee GlmeJe osKeves kes efueS Gvekes heers-heers pee jns Les~ meceed Yejle
Yeer veiejefveJeemeer, ceb$eer, GeJebMe ceW GlheVe ngS jepee Deewj Deheves ess-ess YeeFeeW kes meeLe-meeLe ye[er Yeejer
efJeYetefle ueskej YeieJeeve kes heers-heers eue jns Les~ Fme ekeej peieodieg YeieJeeve $e+<eYeosJe Delevle efJemle=le
efmeeLe&ke veeceke Jeve ceW pee hengBes~ Jen Jeve DeeesOeehegjer mes ve lees yengle otj Lee Deewj ve yengle efveke Lee~ FveW
keer mesvee Yeer DeekeeMe Deewj he=LJeer kees Jeehle kejleer ngF& Gme efmeeLe&ke Jeve ceW pee hengBeer~ en Jeve DeMeeske,
ebheke, mehleheCe&, Deece Deewj JeJe=#eeW mes Jeehle Deveske heef#eeeW kes keuekeue jJeeW mes ceveesnj Lee~ Gme Jeve cesW
osJeeW ves henues mes ner evkeevleceefCe mes efveefce&le, efIemes ngS evove eje efoes iees ceebieefueke eReW mes eefe&le
efJemle=le Ske efMeuee mLeeefhele kej jKeer Leer~ Gme hej FveefCeeeW ves Deheves neLeeW mes jlveeW kes etCe& kes eewke yeveees
Les~ Gme efMeuee hej ye[s-ye[s JeeeW mes Deeee&keejer ceC[he yeveeee ieee pees efke OetheIe, cebieue Je Deewj
OJepeeDeeW mes ceveesnj Lee~ heeuekeer mes Glejkej Gme efMeuee hej efJejepeceeve neskej YeieJeeve ves osJesveW, ceveg<eeW mes
Yejer ngF& Gme meYee kees GheosMe efoee Deewj Meeskeelegj epee kees mecePeeee efke ns epeepeveeW! legce ueesie Meeske es[es
keeeWefke peye eeefCeeeW kee Mejerj mes efJeeesie efveefele nw, leye Deve JemlegDeeW kes efJeeesie keer yeele ner keee? DeefleMee
elegj Yejle kees ceQves Deehe ueesieeW keer j#ee kejves ceW efveege efkeee nw, Deehe ueesie efvejvlej Oece& ceW efmLej jnles ngS
Gvekeer mesJee kejW~ YeieJeeve kes Ssmee kenves kes yeeo epee ves Gvekeer hetpee keer~ epee ves efpeme mLeeve hej YeieJeeve keer
hetpee keer, Jen mLeeve Deeies euekej hetpee kes keejCe 1eeeie veece kees eehle ngDee~
eYeg ves keggcye kes ueesieeW leLee veceerYetle jepeeDeeW mes hetkej Devlej-yeefnjbie heefjen kee leeie kej efoee~
YeieJeeve hetJe& efoMee keer Deesj cegBn kej heeemeve mes efJejepeceeve ngS Deewj vece: efmesYe: Fme ceb$e kes eje
efme hejceser kees vecemkeej kej hebecegefeeW mes kesMeueeWe efkeee~ ew$e ke=<Cee veJeceer kes efove MegYecegntle&, MegYeueive
Deewj Geje<ee{ ve#e$e ceW meeebkeeue kes mecee YeieJeeve ves oer#ee OeejCe keer Leer~ YeieJeeve kes cemleke hej efveJeeme
kejves mes heefJe$e ngS kesMeeW kees Fv ves jlve kes efheejs ceW jKekej DeeojhetJe&ke GvnW #eerj meceg ceW #esheCe efkeee~
Gmeer mecee F#Jeekeg, keg, Ge leLee Yeespe Deeefo JebMeeW kes eej npeej jepeeDeeW ves Yeer mJeeefceYeefeJeMe veive
oer#ee OeejCe kej ueer~ pees nceejs mJeeceer kees Dee ueielee nw, Jener nce ueesieeW kees Yeer efJeMes<ehe mes Dee ueievee
eeefnS yeme ener meesekej Jes jepee JeeEueieer meeOeg nes iees Les, YeeJeeW mes veneR~ Gve jepeeDeeW ceW efkeleves ner mvesn
mes, efkeleves ner ceesn mes Deewj efkeleves ner Yee mes YeieJeeve kees oeref#ele ngDee osKekej oeref#ele nes iees Les~ oer#ee uesves
kes heeeled Fv YeieJeeve kes he kees Ske npeej ves$eeW mes osKekej Yeer le=hle veneR ngDee Deewj yengle osj leke DeveskeeW
mlees$eeW mes mlegefle kejlee jne lelheeeled Yejle cenejepe ves ye[er Yeejer Meefe mes megiebeOf ele peue, evove, De#ele, heg<he,
vewJese, oerhe, Oethe, heue Deewj DeIe& efJeMes<e mes efpevesv YeieJeeve kes ejCe keceueeW keer hetpee keer~ Deece, peecegve,
Deveej, megheejer kes iegs Deewj veeefjeue Deeefo heueeW mes YeieJeeve kes ejCeeW keer hetpee keer Deewj yeejcyeej vecemkeej
kejves ueies~
1. SJecegkelJee epee e$e epeeheeflecehetpeeled ~ eosMe: me epeeieeKees ele: hetpeeLe& eesiele:~~96~~ nefjJebMehegjeCe meie& 9, he=. 174~

eLeceevegeesie

( 40 )

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

efceLeelJe keer eJe=efe-YeieJeeve kees oer#ee uesles ner ceve:hee&e %eeve GlheVe nes egkee Lee~ mecemle ueeske
kes DeefOeheefle $e+<eYeosJe Mejerj mes cecelJe es[kej n cenerves kes GheJeeme keer eefle%ee ueskej ceewve mes efveeue Oeeve
ceW ueerve nes iees Les~ YeieJeeve $e+<eYeosJe peye hejce efvemhe=n neskej efJejepeceeve Les, leye efyevee efJeeejs oeref#ele ngS
ke, ceneke Deeefo jepeeDeeW kee Oewe& tves ueiee, oer#ee OeejCe efkees ngS oes-leerve ceen Yeer veneR ngS Les efke
Deheves kees cegefve ceeveves Jeeues Jeefuebieer meeOegDeeW ves hejer<eneW mes, #egOee, le=<ee Deeefo yeeOeeDeeW mes Ieyejekej Oewe& es[
efoee Deewj YeieJeeve mes eeLe&vee kejves ueies efke ns YeieJeved! nceW keee kejvee eeefnS? YeieJeeve eee: eeCeeW mes efJeje
neskej Mejerj kees es[ves keer ese kej jns nQ hejvleg nce ueesie eeCenjCe kejves Jeeues Fme lehe mes ner efKeVe nes iees,
FmeefueS peye leke YeieJeeve kee Oeeve meceehle veneR neslee, leye leke nce ueesie Jeve ceW GlheVe ngS kevocetue, heue
Deeefo eje ner Dehevee peerJeve efveJee&n kejWies~ Fme ekeej efkeleves ner keelej heg<e lehemee mes Goemeerve neskej
Delevle oerve Jeeve kenles ngS oerveJe=efe OeejCe kejves kes efueS leweej nes iees Deewj heue ueeves keer Fe mes
JeveKeC[eW ceW hewueves ueies Deewj heeme mes heeref[le neskej leeueeyeeW hej peeves ueies~ Gve ueesieeW kees Deheves neLe mes heue
enCe kejles Deewj heeveer heerles osKekej Jeve osJeleeDeeW ves GvnW cevee efkeee Deewj kene efke Ssmee cele kejes~ Dejs cetKeeX!
en efoiecyejhe meJe&es Deefjnble leLee eeJeleea Deeefo kes eje Yeer OeejCe kejves eesie nw, Fmes legce ueesie keelejlee
kee mLeeve cele yeveeDees DeLee&led Fme Glke= JesMe kees OeejCe kej oerveeW keer lejn Deheves neLe mes heue cele lees[es Deewj
ve leeueeye Deeefo kee Deeemegke heeveer ner heerJees~ Jeve osJeleeDeeW kes Ssmes Jeeve megvekej Jes ueesie efoiecyej JesMe ceW Jewmee
kejves mes [j iees, FmeefueS Gve oerve ese Jeeues Ye leheefmJeeeW ves DeveskeeW Jes<e OeejCe kej efueS~
GveceW mes efkeleves ner ueesie Je=#eeW kes Jeukeue OeejCe kej heue Keeves ueies Deewj heeveer heerves ueies, efkeleves ner
peerCe&-MeerCe& uebieeser ueieekej Deheveer Fevegmeej keee& kejves ueies, efkeleves ner ueesie Mejerj kees Yemce mes ueheskej
peeOeejer nes iees, efkeleves ner Ske oC[ kees OeejCe kejves Jeeues Deewj efkeleves ner leerve oC[ kees OeejCe kejves Jeeues
meeOeg yeve iees~ Jes ueesie Yejle cenejepe kes [j mes Deheves-Deheves veiejeW ceW veneR iees efkevleg PeeWhe[s yeveekej Gmeer Jeve
ceW jnves ueies Les, GveceW efkeleves ner heeefjeepeke nes iees Les~ ceesnesoe mes otef<ele neskej heeKeefC[eeW ceW ecegKe nes iees
Les~ Jes ueesie peue Deewj hetueeW kes Ghenej mes YeieJeeve $e+<eYeosJe kes ejCeeW keer hetpee kejles Les~ mJeebYet $e+<eYeosJe
YeieJeeve kees es[kej Gvekes Deve keesF& osJelee veneR Lee~ YeieJeeve $e+<eYeosJe kee heew$e, Yejle kee heg$e cejerefe
kegceej Yeer heeefjeepeke neskej Gve heeKeefC[eeW ceW DeeCeer nes ieee Lee~ eesieMeee Deewj meebKeMeee eejbYe ceW Gmeer
kes eje kens iees Les~
YeieJeeve keer leheeee&-YeieJeeve $e+<eYeosJe cesheJe&le kes meceeve efve<keche Oeeve ceW ueerve Les~ Gme
mecee YeieJeeve kes kesMe mebmkeej jefnle nesves kes keejCe peeDeeW kes meceeve nes iees Les~ Jes peeSB Jeeeg mes G[kej
cenecegefve YeieJeeve $e+<eYeosJe kes cemleke hej otj leke hewue ieF& LeeR, mees Ssmeer peeve he[leer LeeR ceeveeW Oeeveheer
Deefive mes leheees ngS peerJeheer mJeCe& mes efvekeueer ngF& keeefuecee ner nes~ YeieJeeve kes leheejCe kes DeefleMee mes JeneB
Jeve ceW efove-jele kes efJeYeeie mes jefnle lespe Jeehle nes ieee Lee, meYeer $e+leg kes heue, heg<he Deeefo Jeve keer MeesYee
ye{e jns Les~ pevcepeele JewjYeeJe kees es[kej efmebn, nefjCe Deeefo Ske meeLe YeieJeeve kes ejCeeW keer Gheemevee kej
jns Les~

pewve Yeejleer

( 41 )

eLeceevegeesie

Fmeer yeere ceW cenejepe ke, ceneke kes oes heg$e YeieJeeve kes meceerhe Deees~ Fvekee veece veefce Deewj
efJeveefce Lee~ es oesveeW Yeefe mes efJeYeesj neskej YeieJeeve kes ejCeeW ceW vecemkeej kejkes yeesues-ns YeieJeved! Deehe nce
hej emeVe nesFes~ Deeheves Dehevee en meeceepe heg$e leLee heew$eeW kes efueS yeeb efoee nw Deewj yeeBles mecee nce oesveeW
kees Yeguee ner efoee, FmeefueS Deye nceW Yeer keg Yeesie meeceeer oerefpeS~ Oeeve jns efke es veefce-efJeveefce YeieJeeve kes
Yeleerpes ueieles Les DeLee&led ke-ceneke jepeeDeeW keer yenveW eMemJeleer Deewj megvevoe YeieJeeve keer helveer LeeR Deewj
es ke ceneke jepeeDeeW kes heg$e Les~
Gme mecee Fve oesveeW kes eje YeieJeeve kes Oeeve ceW efJeIve nesves kes efveefcee mes OejCesv osJe kee Deemeve
keefchele ngDee Deewj Jen Deekej Fve oesveeW kees mecePeeves ueiee efke Deehe ueesie Yejle kes heeme peeFes~ es YeieJeeve lees
meJe&Lee YeesieeW mes efvemhe=n nes egkes nQ, YeesieeW keer Fe kejves Jeeues legce oesveeW kees Yeesie kewmes os mekeles nQ? es kesJeue
cees#e kee Geesie kej jns nQ, legcnW Fvekes heeme Oejvee osvee JeLe& nw~ OejCesv kes Jeeve megvekej Jes oesveeW YeeF& yeesues
efke nceejs yeere ceW Deehekees DeveefOekeejer ese kejvee ieuele nw, nce $ewueeskeeveeLe YeieJeeve kees es[kej Yejle kes
heeme veneR peeeWies~
OejCesv Fvekee n"Jeeo, mJeeefYeceeve Deewj YeieJeeve kes eefle Yeefe osKekej emeVe nes ieee~ leye Gmeves kene
efke ceQ heeleeue ueeske kee Fv OejCejepe nttB, YeieJeeve legcnejer Yeefe mes emeVe nQ~ GvneWves legcnW YeesieesheYeesie meeceeer
osves kes efueS cegPes eneB Yespee nw~ legce cesjs meeLe MeerIe ner euees~ Ssmee megvekej Jes oesveeW YeieJeeve keer emeVelee leLee
Dee%ee mecePekej MeerIe ner OejCesv kes meeLe eues he[s~ OejCesv osJe oesveeW kegceejeW kees efJeceeve ceW yew"ekej
DeekeeMeceeie& mes MeerIe ner efJepeeeOe& heJe&le hej hengBee~ en efJepeeeOe& heJe&le heeeme eespeve eew[e, heeerme eespeve
TBee, hetJee&hej ueJeCe meceg kees mheMe& kejles ngS uecyee nw~ en Yejle #es$e kes yeere ceW nw~ Fmekeer henueer esCeer ceW
oef#eCe ceW heeeme SJeb Gej efoMee ceW mee" veieefjeeB nQ~ FveceW efJeeeOej ceveg<e efveJeeme kejles nQb~ eneB hej
Deee&KeC[eW keer lejn <edkeeue kee heefjJele&ve veneR neslee nw efkevleg elegLe& keeue kes Deeefo-Deble kes meceeve heefjJele&ve
neslee nw~ eneB F&efle, Yeerefle, DeefleJe=ef, DeveeJe=ef Deeefo veneR nesles nQ~
TBeer-TBeer OJepeeDeeW mes megMeesefYele jLevethegjeeJeeue veece kes veiej ceW OejCesv ves Fve oesveeW kees ueskej
eJesMe efkeee Deewj JeneB oesveeW kees efmebnemeve hej yew"ekej efJeeeOejeW mes kene efke es legcnejs mJeeceer nQ Deewj efhej Gme
OejCesv ves efJeeeOeefjeeW kes neLeeW mes G"ees ngS megJeCe& kes ye[s-ye[s keueMeeW mes Fve oesveeW kee jepeeefYe<eske kej
efoee~ yeeo ceW OejCesv ves efJeeeOejeW mes kene efke efpeme ekeej Fv mJeie& kee DeefOeheefle nw, Gmeer lejn es veefce
cenejepe Deye oef#eCe esCeer kes DeefOeheefle nQ Deewj es efJeveefce cenejepe Gej esCeer kes DeefOeheefle nQ~ kece&Yetefceheer
peieled kees GlheVe kejves Jeeues peieodieg YeieJeeve $e+<eYeosJe ves Deheveer mecceefle mes Fve oesveeW kees eneB Yespee nw~
FmeefueS meye efJeeeOej jepee esce mes cemleke Pegkeekej Fvekeer Dee%ee OeejCe kejW~ OejCesv kes GheosMe mes mecemle
efJeeeOejeW ves GvnW Dehevee jepee mJeerke=le kej efueee~
YeieJeeve $e+<eYeosJe kee Deenej-peieodieg YeieJeeve $e+<eYeosJe kees eesie OeejCe efkees ngS peye n
ceen hetCe& nes iees, leye eefleeeW keer eee&-Deenej uesves keer efJeefOe yeleueeves kes GsMe mes Mejerj keer efmLeefle kes DeLe&

eLeceevegeesie

( 42 )

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

efveoex<e Deenej {tb{ves kes efueS Jes Ssmee efJeeej kejves ueies efke ye[s og:Ke keer yeele nw efke ye[s-ye[s JebMeeW ceW GlheVe
ngS es veJe-oeref#ele meeOeg meceereerve ceeie& kee heefj%eeve ve nesves kes keejCe Fve #egOee, le=<ee Deeefo hejer<eneW mes MeerIe ner
Ye nes iees, FmeefueS Deye cees#eceeie& yeleueeves kes efueS megKehetJe&ke cees#e keer efmeef kes efueS Deenej uesves keer efJeefOe
yeleueelee ntB~ cees#eeefYeuee<eer cegefveeeW kees en Mejerj ve lees kesJeue ke=Me ner kejvee eeefnS Deewj ve jmeerues ceveeens
leLee ceOegj YeespeveeW mes Fmes heg ner kejvee eeefnS~
efpeme ekeej es FefveeB Deheves JeMe ceW jnW Deewj kegceeie& keer Deesj ve oew[W, Gme ekeej ceOeceJe=efe kee
Deeee ueskej eelve kejvee eeefnS1~
Fme ekeej efveee kejkes Oeerj-Jeerj YeieJeeve eesie meceehle kej Deheves ejCe efve#esheeW mes Fme he=LJeer leue hej efJenej
kejves ueies~ F&ee&heLe mes eueles ngS YeieJeeve efpeme Deesj peeles Les, JeneR-JeneR kes ueesie emeVe neskej ye[s mebYece mes Deekej
GvnW eCeece kejles Les~ Gme mecee meYeer ueesie Deenejoeve keer efJeefOe mes DeveefYe%e Les~ YeieJeeve keeeW efJenej kej jns nQ?
es Yeer veneR mecePeles Les~ efkeleves ner ueesie YeieJeeve kes heers-heers eueves ueieles Les, lees efkeleves ner ueesie ceneved DeveIe& jlveeW
kees YeW ceW ueekej eeLe&vee kejles efke ns osJe! emeVe nesFes Deewj nceejer leg hetpee mJeerkeej keerefpeS, efkeleves ner ueesie
kejes[eW heoeLe&, kejes[eW Jeenve meceerhe ceW ues Deeles efkevleg YeieJeeve kees Gvemes keg eeespeve ve nesves mes Jes egheeehe Deeies
eues peeles~ efkeleves ner ievOe, Jee, DeeYejCe Deeefo ues Deeles Deewj efkeleves ner De%eeveer veJeeewJeve keveeDeeW kees ues Deeles
Deewj Gvemes efJeJeen kejves keer eeLe&vee kejves ueieles efkeleves ner Yeespeve meeceeer ues Deeles Les~
Fme ekeej peieled kees Deeee& kejves Jeeueer iet{eee&& mes Glke= eee& OeejCe kejves Jeeues YeieJeeve kes n
cenerves Deewj Yeer Jeleerle nes iees~ Fme lejn Ske Je<e& hetCe& nesves hej YeieJeeve $e+<eYeosJe kegpeebieue osMe kes
DeeYet<eCe kes meceeve megMeesefYele nefmleveehegj veiej ceW hengBes~ JeneB kes mJeeceer jepee meesceeYe kegJebMe kes efMeKeeceefCe
Les Deewj Gvekes ess YeeF& jepee eseebme kegceej Les~ Gve eseebme kegceej kees jeef$e kes efheues enj ceW keg GeceGece mJehve ngS efpemekee heue hegjesefnle kes JeeveeW mes megvekej oesveeW YeeF& YeieJeeve keer keLee kejles ngS yew"er ner Les
efke Fleves ceW YeieJeeve $e+<eYeosJe Dekesues ner efJenej kejles ngS nefmleveehegj ceW Dee iees~ efmeeLe& veeceke ejheeue mes
eYeg kes Deeieceve kee meceeeej megvekej oesveeW YeeF& jepecenue kes DeeBieve leke yeenj Deewj otj mes ner veceerYetle neskej
YeieJeeve kes ejCeeW kees Yeefe mes vecemkeej efkeee, eoef#eCeeSB oeR Deewj peue mes ejCeeW kee e#eeueve kej hetpee
kejkes DeIe& mecehe&Ce kejves ueies~
YeieJeeved kes he kees osKekej jepee eseebme kegceej kees peeeflemcejCe nes ieee, efpememes GvnW Deheves hetJe& YeJe
mebyebOeer eerceleer Deewj JeepebIe kee mecemle Je=eeble eeo nes Deeee DeLee&led Fmemes hetJe& Dee"JeW YeJe ceW YeieJeeve
DeeefoveeLe kee peerJe jepee JeepebIe Lee Deewj jepee eseebme kegceej kee peerJe jeveer eerceleer Lee~ Fve egieue ocheefeeeW
ves ye[er Yeefe mes eejCe $e+efOeejer egieue cegefveeeW kees Deenej oeve efoee Lee~ Gmekee jepee eseebme kees Fme mecee
mcejCe nes ieee~ Fmemes cegefveeeW kes Deenejoeve keer meejer efJeefOe kees mecePekej jepee eseebme MeerIe ner YeieJeeve kees
Deenejoeve osves ceW lelhej nes iees Les~ cegefvejepe kee he[ieenve kejvee, GvnW TBes mLeeve hej efJejepeceeve kejvee,
1. JeMes eLee metj#eeefCe veesle OeeJeblevetlheLece~ leLee eeefleleJeb meeod Je=efeceeefele ceOeceeced ~~6~~ cene.heg. he=. 20~

pewve Yeejleer

( 43 )

eLeceevegeesie

Gvekes ejCe Oeesvee, Gvekeer hetpee kejvee, GvnW vecemkeej kejvee, Deheves ceve, Jeeve, keee keer Megef Deewj Deenej
keer Megef kee efveJesove kejvee, es oeve osves Jeeues keer veJeOee Yeefe kenueeleer nw~ Fme ekeej veJeOee Yeefe hetJe&ke
jepee meesceeYe, Gvekeer jeveer ue#ceerceleer Deewj eseebme kegceej DeeojhetJe&ke YeieJeeve kes neLe keer Debpeefue ceW F#egjme kee
Deenej os jns Les~ Gme mecee Fme ceneoeve kes eYeeJe mes DeekeeMe mes osJeeW kes eje hebeeee& Je=ef keer ieF& Leer~ Jen
efove JewMeeKe Megkeuee le=leeree kee Lee~ ener keejCe nw efke Deepe Yeer Gme efove kees De#ee le=leeree kenles nQ~
leovevlej osJeeW mes meceereerve oeve Deewj Gmekes heue keer Iees<eCee megvekej cenejepe Yejle Yeer JeneB Deekej
eseebme kees oeveleerLe& eJele&ke ceevekej Gvekeer Yetefj-Yetefj eMebmee kejves ueies~ eej %eeve kes Oeejke YeieJeeve Fme
ekeej mes Ske npeej Je<e& leke leheejCe kejles jns~
YeieJeeve $e+<eYeosJe kees kesJeue%eeve kee Goe-efkemeer mecee efJeeej kejles ngS YeieJeeve hegefjceleeuehegj
veeceke veiej kes Mekeeme veeceke Geeve ceW JeJe=#e kes veeres Ske efMeuee hej heekeemeve mes efJejepeceeve nes iees~
Fme veiej kes jepee Je=<eYemesve YeieJeeve kes heg$e Deewj Yejle kes ess YeeF& Les~ Gme mecee YeieJeeve ves Oeeveheer
Deefive kes eje Ieeefleee kece&heer FOeve kees peuee efoee Deewj GvnW ueeske-hejueeske ekeeMeer kesJeue%eeve GlheVe nes
ieee~ heeuiegve ceeme kes ke=<Ce he#e keer SkeeoMeer kes efove Geje<ee{ ve#e$e ceW YeieJeeve kees kesJeue%eeve eie nesles
ner leerveeW ueeskeeW ceW Ske ekeej kee #eesYe GlheVe nes ieee Lee~ Gme mecee Deheves Deehe keuheJeemeer osJeeW kes eneB
IeCe yepeves ueiee, peesefle<eer osJeeW kes eneB ye[e Yeejer efmebnveeo nesves ueiee, Jevlej osJeeW kes eneB veiee[eW keer OJeefve
nesves ueieer Deewj YeJeveJeemeer osJeeW kes YeJeveeW ceW MebKeveeo Meg nes ieee~ mecemle FveW kes Deemeve Ske meeLe keefchele
nes G"s Deewj keuheJe=#eeW mes heg<heJe=ef nesves ueieer~ DeJeefOe%eeveer Fv ves Fve meye efevneW mes YeieJeeve kes kesJeue%eeveheer
JewYeJe kees peeve efueee Deewj Yeefe mes cemleke Pegkeekej vecemkeej efkeee~
Fv keer Dee%ee mes kegyesj ves lel#eCe ner osJe keejeriejeW kes meeLe megvoj meceJemejCe yevee efoee~ FvveerueceefCe
mes efveefce&le ieesue en meceJemejCe yeejn eespeve efJemle=le keceue kes Deekeej kee neslee nw~ Fmekes ceOe ceW iebOekeger
keefCe&kee kes Deekeej keer TBeer G"er ngF& nesleer nw~ meceJemejCe keer efoJeYetefce mJeeYeeefJeke Yetefce mes Ske neLe TBeer
jnleer nw Deewj Gmemes Ske neLe Thej keuheYetefce nesleer nw~ kesJeue%eeve nesves kes yeeo YeieJeeve Fme he=LJeer leue mes
heeBe npeej Oeveg<e eceeCe Thej eues peeles nQ~ Ske Oeveg<e eej neLe kee neslee nw~ meceJemejCe ceW yeerme npeej
meeref{eeB nesleer nQ pees efke Ske neLe eceeCe TBeer jnleer nQ~ meceJemejCe ceW eej kees, heeBe JesefoeeB, Fvekes yeere ceW
Dee" YetefceeeB Deewj meJe&Lee eleske Devlej Yeeie ceW leerve heer" nesles nQ~ meceJemejCe keer eej ceneJeerefLeeeW ceW eej
ceevemlebYe nesles nQ, efpevekes oMe&ve mes ner efceLeeef YeJeeW kes ceeveieefuele nes peeles nQ~
meceJemejCe ceW yeenjer Yeeie ceW meyemes henues jlveeW kes etCe& mes efveefce&le Oetefuemeeue veece kee kees (hejkees)
nw Devevlej ceevemlebYe, heefjKeeYetefce Deewj uelee Yetefce nQ~ Deeies megJeCe&cee kees nw efpemekes eejeW ieeshegj ejeW hej
Jeblej osJe ieoe Deeefo neLe ceW ueskej henjsoej yeves ngS nQ~ Devevlej DeMeeske, ebheke Deeefo Jeve Yetefce, Jeve
Jesefokee, OJepe Yetefce nQb~ Fvekes yeeo jpelecee efleere kees nw efpeme hej YeJeveJeemeer osJe henje osles nQ~ Fmekes yeeo
keuheJe=#e Yetefce, JeveJesefokee mlethe Deeefo nQ Devevlej mheefke ceefCe mes efveefce&le le=leere kees nw~ Fvekes ieeshej ejeW

eLeceevegeesie

( 44 )

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

hej keuheJeemeer osJe ieoe Deeefo neLe ceW ueskej henjsoej yeves ngS nQ~ Fme mheefke ceefCe kes kees kees ueskej heer"
heele uecyeer Deewj ceneJeerefLeeeW kes Deeefele meesuen oerJeeuebs nQ~ es oerJeeueW mheefke kees mes ueskej heer" heele
uecyeer nQ Deewj yeejn meYeeDeeW kee efJeYeeie kej jner nQ~ Gve oerJeeueeW kes Thej jlvecee KecYeeW mes Ke[e ngDee Deewj
DeekeeMe mheefke ceefCe kee yevee ngDee yengle ye[e DeefleMee MeesYeeege eerceC[he yevee ngDee nw, Gme eerceC[he
kee Ssmee DeefleMee nw efke Jen Deheves ceW Ske meeLe leerveeW ueeskeeW kes mecemle peerJeeW kees mLeeve os mekelee nw~ Jen
ceneved TBee leLee mJe nw Deewj efleere DeekeeMe kes meceeve ceeuetce he[lee nw~
Gme eerceC[he mes efIejs #es$e kes ceOe Yeeie ceW henues heeref"kee efmLele nw, pees Jew[te&ceefCe efveefce&le nw~ Fme
heeref"kee hej megJeCe& efveefce&le otmejer heeref"kee nw leLee Fmekes Thej meJe&jlveeW mes efveefce&le le=leere heeref"kee nw~ en heer"
leerve keefveeeW mes ege nw, Oece& eeeW mes megMeesefYele nw~ le=leere heer" kes efmebnemeve hej eej Debiegue DeOej YeieJeeve eer
$e+<eYeosJe efJejepeceeve nes jns nQ~ meceJemejCe ceW yeejn meYeeSB nesleer nQ, GveceW YeieJeeve kes oeefnveeB Deesj mes ueskej
(1) cegefve (2) keuheJeeefmeveer osefJeeeB (3) Deeefe&keeSb (4) peesefle<eer osJeeW keer osefJeeeB (5) Jeblej osJeeW keer
osefJeeeB (6) YeJeveJeemeer osJeeW keer osefJeeeB (7) YeJeveJeemeer osJe (8) Jeblej osJe (9) peesefle<eer osJe
(10) keuheJeemeer osJe (11) ceveg<e Deewj (12) efleee es yeejn ieCe he=Leked-he=Leked Deheves-Deheves efJemle=le
mLeeveeW hej yew"les nQ~
meb#eshe ceW meceJemejCe keer jevee-meyemes henues Oetefuemeeue kes yeeo eej efoMeeDeeW ceW eej ceevemlebYe nQ,
ceevemlebYeeW kes eejeW Deesj mejesJej nQ, efhej efvece&ue peue mes Yejer ngF& heefjKee nQ, efhej heg<heJeeefkee (ueleeJeve) nQ,
Gmekes Deeies henuee kees nw, Gmekes Deeies oesveeW Deesj oes-oes veeeMeeueeSb nQ, Gmekes Deeies otmeje DeMeeske, Deece
Deeefo kee Jeve nw, Gmekes Deeies Jesefokee nw, leovevlej OJepeeDeeW keer hebefeeeB nQ, efhej otmeje kees nw, Gmekes Deeies
Jesefokee meefnle keuheJe=#eeW kee Jeve nw, Gmekes yeeo mlethe Deewj mletheeW kes yeeo cekeeveeW keer hebefeeeB nQ, efhej mheefke
ceefCecee leermeje kees nw, Gmekes Yeerlej ceveg<e, efleee, osJe Deewj cegefveeeW keer yeenj meYeeSB nQ, leovevlej heeref"kee
nw Deewj heeref"kee kes DeeYeeie hej mJeebYet YeieJeeve Deefjnvle osJe efJejepeceeve nQ~
YeieJeeve kes Dee" eeeflenee&-DeMeeske Je=#e, jlvecee efmebnemeve, $e$ee, Yeeceb[ue, efoJeOJeefve (JeeCeer)
heg<heJe=ef, eeQme" eBJejeW kee {gjvee Deewj ogbogefYe yeepes yepevee es Dee" ceneeeeflenee& nesles nQ~
leerLekej DenleeW kes Dee" eeeflenee&, eeQleerme DeefleMee Deewj eej Devevle elege es 46 iegCe ceeves iees nQ~
pevce kes ome DeefleMee-mJesojefnlelee, efvece&ue Mejerjlee, otOe kes meceeve OeJeue efOej Deeefo kee nesvee,
JeeJe=<eYeveejee mebnveve, meceelegjemebmLeeve, Deveghece he, ebheke heg<he keer Gece iebOe kes meceeve megiebefOe OeejCe
kejvee, Devevle yeueJeere& Deewj efnle-efcele SJeb ceOegj Yee<eCe leLee 1008 ue#eCeeW kee nesvee es oMe DeefleMee
leerLekej kes pevcekeeue mes ner nesles nQ~
kesJeue%eeve kes oMe DeefleMee-Deheves heeme keer eejeW efoMeeDeeW ceW meew-meew eespeve leke megefYe#elee,
DeekeeMeieceve, efnbmee kee DeYeeJe, Yeespeve kee DeYeeJe, Ghemeie& kee DeYeeJe, eejeW lejhe cegKe kee efoKevee,
eeejefnlelee, efveefve&ces<eef, meye efJeeeDeeW keer F&ejlee, veKe Deewj kesMeeW kee ve ye{vee, es oMe DeefleMee Ieeeflekece&

pewve Yeejleer

( 45 )

eLeceevegeesie

kes #ee mes GlheVe nesles nQ~

efJeMes<e eewon DeefleMee ee osJeke=le eewon DeefleMee-(1) De"ejn ceneYee<ee, meele meew
#egYee<ee leLee Deewj Yeer pees meb%eer peerJeeW keer De#ejelceke Deve#ejelceke Yee<eeSB nQ GveceW leeueg, oble, Dees Deewj
keb" kes Jeeheej mes jefnle neskej Ske meeLe YeJe peveeW kees efoJe GheosMe osvee~ YeieJeeve keer mJeYeeJele:
DemKeefuele Deewj Deveghece efoJeOJeefve leerveeW mebOee keeueeW ceW veJe cegntleeX leke efKejleer nw Deewj Ske eespeve
heele peeleer nw~ Fmekes Deefleefje ieCeOej osJe, Fv DeLeJee eeJeleea kes eMveeveghe Jen efoJeOJeefve Mes<e
meceeeW ceW Yeer efvekeueleer nw~ en efoJeOJeefve 1 n Je, veew heoeLe&, heeBe Deefmlekeee Deewj meele leJeeW kee
veevee ekeej kes nslegDeeW eje efveheCe kejleer nw~ (2) leerLekejeW kes ceenelce mes Demecee ceW mebKeele eespeveeW
leke <ed$e+leg kes heue-hetueeW kee heuevee (3) kebke, Oetefue Deeefo kees otj kejles ng S cebo megiebOe Jeeeg kee
euevee (4) meYeer peerJeeW kee hejmhej ceW cew$eerYeeJe (5) ohe&Celeue meMe Yetefce kee mJe jlvecee nesvee
(6) Fv keer Dee%ee mes cesIekegceej eje megiebefOele peue keer Je<ee& kee nesvee (7) heueeW kes Yeej mes veceerYetle
Meeefue Deeefo Kesleer kee nesvee (8) meye peerJeeW kees efvele Deevevo kee GlheVe nesvee (9) Jeeegkegceej eje
Meerleue heJeve kee euevee (10) kethe Deewj leeueeye Deeefo kee Meerleue peue mes hetCe& nesvee (11) DeekeeMe kee
mJe nesvee (12) mechetCe& peerJeeW kees jesieeefo yeeOeeDeeW kee veneR nesvee (13) Oece&eeeW kee Deeies-Deeies
euevee (14) leerLekejeW kes efJenej ceW ejCe keceueeW kes leues efoJemegJeCe& keceueeW keer jevee kee nesvee es
eewon DeefleMee osJeke=le ceeves iees nQ , Ssmes eeQleerme DeefleMee YeieJeeve kes nesles nQ~
Devevleelege-Devevle%eeve, DevevleoMe&ve, DevevlemegKe Deewj DevevleJeere& es eej Devevleelege kenueeles nQ~
eLece ieCeOejosJe-Gmeer mecee Deveske jepeeDeeW mes heefjJe=e jepee $e+<eYemesve YeieJeeve kes heeme Deees
Deewj mebece OeejCe kejles ner ceve:hee&e%eeve leLee mehle$e+efeeW mes meefnle neskej YeieJeeve kes eLece ieCeOej nes
iees~ jepee eseebme kegceej Deewj meesceeYe ves Yeer oer#ee ues ueer Deewj ieCeOej nes iees~ yeeeer Deewj megvojer veeceke oesveeW
keveeSb Yeer Deveske efeeeW kes meeLe Deeefe&kee oer#ee ueskej Deeefe&keeDeeW keer mJeeefceveer yeve ieF~
Yejle kee Deeieceve-Gmeer mecee Yejle cenejepe kees heg$eeslheefe, eejlve eeefhle Deewj YeieJeeve kees
kesJeue%eeve kee ueeYe es leerveeW meceeeej Ske meeLe efceues~ leye Yejle cenejepe ves Oece& kes ceenelce kees mecePekej
meJe&eLece meceJemejCe ceW efpevesv YeieJeeve keer hetpee keer Deewj Devle ceW heg$e pevceeslmeJe ceveeee~
YeieJeeve kes heg$e DevevleJeere& kee eLece ner cees#eieceve-Yejle kes YeeF& DevevleJeere& ves Yeer mebyeesOeve
heekej YeieJeeve mes oer#ee eehle keer Leer, osJeeW ves Gvekeer Yeer hetpee keer~ Jen Fme DeJemeefhe&Ceer egie ceW cees#e eehle kejves
kes efueS meyeceW Deeieeceer ngS DeLee&led Fme egie cesW DevevleJeere& ves meyemes henues cees#e eehle efkeee Lee~ pees lehemJeer
henues Ye nes iees Les, GveceW mes cejerefekegceej kees es[kej yeekeer meye lehemJeer ueesie YeieJeeve kes meceerhe mebyeesOeve
heekej leJeeW kee eLeeLe&mJehe mecePekej efhej mes oeref#ele nes lehemee kejves ueies Deewj Deheves-Deheves heefjCeeceeW kes
Devegmeej Geceieefle kees eehle nes iees~
1. DeefleMee kees efleueeseheCCeefekeej ves leerLekejesW kes kesJeue%eeve kes DeefleMee ceW ues kejkes Gmekes 11 Yeso kej efoS nQ~

eLeceevegeesie

( 46 )

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

YeieJeeve ves Ske npeej Je<e& yeeo ceewve Keesuee Lee DeLee&led oer#ee uesves kes yeeo YeieJeeve ves ceewve jKee Lee Deewj
Ske npeej Je<e& yeeo kesJeue%eeve nesves hej Gvekeer efoJeOJeefve efKejer Leer, FmeefueS Ssmee keLeve nw~
elegefJe&OemebIe-YeieJeeve $e+<eYeosJe kes meceJemejCe ceW 84 ieCeOej, 84000 $e+ef<eieCe, 350000
Deeefe&keeSB, 300000 eeJeke Deewj 500000 eeefJekeeSB LeeR~ eleske leerLekejeW kes leerLe& ceW DemebKeele osJeosefJeeeB, DemebKeele ceveg<e SJeb DemebKeele efleee peerJe GheosMe kee ueeYe uesles nQ~
leerLe& eJele&ve keeue-YeieJeeve $e+<eYeosJe kee leerLe& eJele&ve keeue Ske hetJeeie DeefOeke heeeme ueeKe
kejes[ meeiej eceeCe kene ieee nw~
YeieJeeve kee GheosMe-meewOece& Fv ves elegefve&keee osJeeW kes meeLe meceJemejCe ceW Deekej YeieJeeve keer
leerve eoef#eCeeSB oeR, mewke[eW mlegefleeeW mes mlegefle keer Deewj GheosMe megveves kes Fgke nesles ngS Deheveer meYee ceW yew"
iees, Jewmes ner cenejepe Yejle Yeer YeieJeeve keer efoJe JemlegDeeW mes hetpee Deewj mlegefle kejkes ceveg<eeW kes kees"s ceW yew"
iees~ YeieJeeve keer Deve#ejer efoJeOJeefve efKejer~ Fme efoJeOJeefve ceW Deeeejebie Deeefo yeejn DebieeW kee GheosMe ngDee
Deewj eLeceevegeesie, kejCeevegeesie, ejCeevegeesie Deewj Jeevegeesie Ssmes eej DevegeesieeW kee Yeer GheosMe ngDee nw~
yeeeCe JeCe& keer Glheefe-en henues yeleeee pee egkee nw efke YeieJeeve $e+<eYeosJe peye ie=nmLeeece ceW Les,
leye Deheves DeJeefOe%eeve mes efJeosn #es$e keer efmLeefle kees mecePekej #eef$ee, JewMe Deewj Met JeCe& mLeeefhele efkees Les~
efkemeer mecee Yejle eeJeleea Deveske jepeeDeeW kes meeLe YeejleJe<e& kees peerlekej mee" npeej Je<e& ceW efoefiJepee
mes Jeeheme ueews~ leye Gvekes ceve ceW Ske efJeeej GlheVe ngDee efke nce YeieJeeve keer hetpee kees eens efpeleves efJeMes<e
he mes kej mekeles nQ efkevleg oeve uesves ceW efvemhe=n jnves Jeeues efoiecyej cegefve nce ueesieeW mes Oeve uesles veneR nQ hejvleg
Ssmee ie=nmLe keewve nw pees Oeve-Oeeve Deeefo mecheefe kes eje hetpee kejves eesie nw~ eeJeleea ves Ssmes DeCegele Oeejer
eeJekeeW keer hejer#ee kejkes GvnW oeve-ceeve Deeefo melkeej mes mecceeefvele efkeee, hee veece keer efveefOe mes yeemet$e
ueskej Fve eeflekeeW kees e%eesheJeerle eoeve efkees, GheemekeeOeeve Debie mes GvnW Fpee, Jeelee&, oefe, mJeeOeee,
mebece Deewj lehe kee GheosMe efoee~
eleeW kes mebmkeej mes yeeeCe, Meee OeejCe kejves mes #eef$ee, veeehetJe&ke Oeve keceeves mes JewMe Deewj mesJee
kece& kejves mes Met kenueeles nQ~
pees Ske yeej ieYe& mes, otmejer yeej efeee mes Ssmes oes yeej pevce uesles nQ Jes efpevcee ee efpe kenueeles nQ~
cenejepe Yejle ves FvnW ieYee&vJee efeee, oer#eevJee efeee Deewj ke$e&vJee efeee kee Yeer GheosMe efoee Lee~
efkemeer mecee Yejle cenejepe ves hete efke ns YeieJeved! ceQves en yeeeCe JeCe& keer Glheefe keer nw mees FmeceW iegCe
nQ ee oes<e? ke=hee kej keefnS~ YeieJeeve ves kene efke ns Yejle! pees legceves Oecee&&lcee efpeeW keer hetpee keer nw mees Dee
efkeee nw efkevleg FmeceW keg oes<e nQ Gmes legce megvees~ peye leke elegLe& keeue keer efmLeefle jnsieer, leye leke lees eee: es
Gefele Deeeej kee heeueve kejles jnWies hejvleg peye keefueegie efveke Dee peeesiee, leye es peeefleJeeo kes DeefYeceeve mes
meoeeej mes Ye neskej meceereerve cees#eceeie& kes efJejesOeer yeve peeeWies~ eeefhe en yeeeCeeW keer me=ef keeueevlej ceW

pewve Yeejleer

( 47 )

eLeceevegeesie

oes<e kee yeerpehe nw leLeeefhe Oece& me=ef kee GuuebIeve ve nes , FmeefueS Fme mecee Fmekee heefjnej kejvee Yeer
Dee veneR nw~ JeCee&ece keer j#ee kejves Jeeues Yejle ves iegosJe kes Jeeve megvekej mebosn otj kej Dehevee efee
efvece&ue efkeee~
YeieJeeve $e+<eYeosJe kee efveJee&Ce ieceve-Fme ekeej meppeveeW kees cees#eheer Gece heue keer eeefhle kejeves kes
efueS YeieJeeve ves Deheves ieCeOejeW kes meeLe-meeLe Ske npeej Je<e& Deewj eewon efove kece Ske ueeKe hetJe& Je<eeX leke efJenej
efkeee Deewj peye Deeeg kes eewon efove yeekeer jn iees, leye eesieeW kee efvejesOe kej heew<eceeme keer hetCe&ceemeer kes efove eerefMeKej
Deewj efmeefMeKej kes yeere ceW kewueeMeheJe&le hej peekej efJejepeceeve nes iees~ Gmeer jeef$e ceW Yejle cenejepe ves mJehve ceW
osKee efke cenecesheJe&le Deheveer uecyeeF& mes efme#es$e leke hengBe ieee nw~ Deke&keerefle&, ie=nheefle, eOeeveceb$eer Deeefo ves Yeer
keg-keg mJehve osKes~ meYeer ves eele: efveCe&e efkeee efke YeieJeeve $e+<eYeosJe kee cees#e nesves Jeeuee nw~ Yejle cenejepe
Gmeer efove JeneB kewueeMeheJe&le hej Dee iees Deewj eewon efove yejeyej DeKeb[ hetpee kejles jns~
ceeIe ke=<Ce elego&Meer kes efove meteexoe kes MegYe cegntle& Deewj DeefYeefpeled ve#e$e ceW YeieJeeve $e+<eYeosJe hetJe&
efoMee keer Deesj cegBn kejkes Deveske cegefveeeW kes meeLe heekeemeve mes efJejepeceeve Les, GvneWves leermejs met#ceefeeeeefleheeefle
veece kes MegkeueOeeve mes leerveeW eesieeW kee efvejesOe efkeee Deewj efhej Debeflece iegCemLeeve ceW "njkej heeBe ueIeg
De#ejeW kes GeejCe eceeCe keeue ceW elegLe& JeghejleefeeeefveJe=efe veece kes MegkeueOeeve mes DeIeeefleee keceeX kee
veeMe efkeee~ Deewoeefjke, lewpeme Deewj keecee&Ce Fve leerveeW MejerjeW kes veeMe mes efmelJe heee&e eehlekej Jes
mecekelJe Deeefo efvepe kes Dee" iegCeeW mes ege nes #eCeYej ceW ner levegJeeleJeuee ceW pee hengBes leLee JeneB hej
efvele, efvejbpeve Deheves Debeflece Mejerj mes keg vetve, Decetle&, DeelcemegKe ceW leuueerve Deewj efvejvlej mebmeej kees
osKeles ngS efJejepeceeve nes iees~
Gmeer mecee cees#ekeueeCeke keer hetpee kejves keer Fe mes meye osJeieCeeW ves en YeieJeeve kee Mejerj heefJe$e,
Glke=, cees#e kee meeOeve, mJe Deewj efvece&ue nw en efJeeej kej Gmes yengcetue heeuekeer ceW efJejepeceeve efkeee~
leovevlej pees Deefivekegceej osJeeW kes Fv kes jlveeW keer keeefvle mes owoerheceeve GVele cegkeg mes GlheVe ngF& nw leLee
evove, Deieg, kehetj, kesMej Deeefo megiebefOele heoeLeeX Deewj Ieer, otOe Deeefo mes ye{eF& ieF& nw, Ssmeer Deefive mes peieled
keer DeYetlehetJe& megiebefOe eie kej Gmekee Jele&ceeve Deekeej ve kej efoee Deewj Fme ekeej Gmes otmejer heee&e eehle
keje oer~ leovevlej GvneR FveW ves hebekeueeCeke kees eehle nesves Jeeueer eer $e+<eYeosJe kes Mejerj keer Yemce G"eF&
Deewj nce ueesie Yeer Ssmes ner neW, ener meesekej ye[er Yeefe mes Deheves ueuee hej, oesveeW YegpeeDeeW ceW, ieues ceW Deewj
Je#emLeue ceW ueieeF&~
GOej Yejle cenejepe efhelee kes efJeeesie mes efJeue ngS Meeskeheer Deefive mes heeref[le nes iees, leye eer Je=<eYemesve
ieCeOej ves GvnW yengle mecePeeee Deewj Gvekes meblehle efee kees Oecee&ce=le JeeveeW mes Meevle efkeee~
peye elegLe&keeue kes eejbYe nesves ceW leerve Je<e&, Dee" ceen Deewj hevn efove Mes<e Les, leye YeieJeeve $e+<eYeosJe
ves cees#eheo eehle efkeee Lee~ Devevlej elegLe&keeue ceW DeefpeleveeLe mes ueskej heee&veeLe heele 22 leerLekej Deewj ngS
nQ lelheeele YeieJeeve ceneJeerj ngS nQ~

eLeceevegeesie

( 48 )

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

Debeflece leerLekej
YeieJeeve ceneJeerj kewmes yeves-meye erheeW kes ceOe ceW jnves Jeeues Fme pecyeterhe kes hetJe& efJeosn #es$e
ceW meerlee veoer kes Gej efkeveejs hej heg<keueeJeleer veece kee osMe nw, Gmekeer hegC[jerefk eCeer veiejer ceW Ske ceOeg
veece kee Jeve nw~ GmeceW hegjJee veece kee Ske YeerueeW kee jepee jnlee Lee~ Gmekeer keeefuekee veece keer eer Leer~
efkemeer Ske efove efoiYece nes peeves kes keejCe meeiejmesve veece kes cegefvejepe Gme Jeve ceW FOej-GOej YeceCe kej
jns Les~ GvnW osKe hegjJee ce=ie mecePekej GvnW ceejves kees Gele ngDee hejvleg Gmekeer eer ves en kenkej cevee
kej efoee efke es Jeve kes osJelee Ietce jns nQ, FvnW cele ceejes~ Gme hegjJee Yeerue ves Gmeer mecee emeVeefee
neskej cegefvejepe kes heeme peekej vecemkeej efkeee Deewj ieg kes GheosMe mes cee, ceebme, ceOeg Fve leerveeW kee
leeie kej peerJeveheele ele kee heeueve kej Deeeg kes Deble ceW meewOece& mJeie& ceW Ske meeiej keer Deeeg Jeeuee osJe
nes ieee~
Fmeer Yejle #es$e keer DeeesOee veiejer kes eLece eeJeleea jepee Yejle keer Devevleceleer jeveer mes hegjJee
Yeerue kee peerJe cejerefe veece kee pes heg$e GlheVe ngDee~ Deheves yeeyee $e+<eYeosJe keer oer#ee kes mecee mJeeb ner
iegYeefe mes esefjle nes cejerefekegceej ves ke Deeefo eej npeej jepeeDeeW kes meeLe oer# ee OeejCe kej ueer~
YeieJeeve kes n cenerves kes eesie kes mecee Deenej keer efJeefOe mes DeveefYe%e es meYeer meeOeg #egOee, le=<ee Deeefo
heefj<eneW mes Ye neskej mJeeb leeueeye kee peue, Jeve kes heue-hetue enCe kejkes Keeves ueies~ en osKe JeveosJeleeDeeW ves kene efke efveeLe JesMe OeejCe kejves Jeeues cegefveeeW kee en ece veneR nw~ Fme JesMe ceW legce Ssmeer
eJe=efe veneR kej mekeles~ leye efceLeelJe mes esefjle cejerefe ves Fve JeeveeW kees megvekej meyemes henues heefjeepeke
oer#ee OeejCe kej ueer~
peye $e+<eYeosJe kees kesJeue%eeve eehle nes ieee, leye meceJemejCe ceW meYeer Ye ngS meeOegDeeW ves oer#ee OeejCe
kejkes DeelcekeueeCe kej efueee efkevleg Fme Dekesues cejerefe ves leerLekej keer efoJeOJeefve kees megvekej Yeer meee Oece&
enCe veneR efkeee~ Jen meeselee Lee efke pewmes YeieJeeve $e+<eYeosJe ves mecemle heefjen kee leeie kej leerve ueeske ceW
#eesYe GlheVe kejves Jeeueer meeceLe& eehle keer nw, Gmeer ekeej ceQ Yeer Deheves eje eueees iees otmejs cele keer JeJemLee
kejkes Fv eje keer ieF& hetpee kees eehle keBiee~ Fme ekeej ceeve ke<eee mes keefuhele leJe kee GheosMe kejles ngS
Deeeg kes Deble ceW cejkej yeemJeie& ceW osJe nes ieee~ JeneB mes egle nes DeeesOee veiejer kes keefheue yeeeCe keer keeueer
eer mes peefue veece kee heg$e GlheVe ngDee~ JeneB Yeer mebmkeejJeMe heefjeepeke yevekej eke=efle heg<e Deeefo heeerme
leJeeW kee GheosMe oskej Deeeg kes Deble ceW cejkej meewOece& mJeie& ceW Ske meeiej Deeeg Jeeuee osJe ngDee~ JeneB mes
Deekej Fmeer Yejle #es$e kes meteflekee veeceke ieeBJe ceW DeefiveYetle yeeeCe keer ieewlece eer mes Deefivemen veece kee heg$e
ngDee~ JeneB Yeer efceLee-heeKeC[er meeOeg neskej cejkej mJeie& eehle efkeee~ JeneB mes Deekej Fmeer Yejle #es$e kes cebefoj
veeceke eece ceW ieewlece yeeeCe keer keewefMekeer yeeeCeer mes Deefiveefce$e veece kee heg$e ngDee~ JeneB Yeer Gmeves Jener
heefjeepeke oer#ee OeejCe kej ceensv mJeie& kees eehle efkeee~ JeneB mes egle neskej cebefoj veeceke veiej ceW
Meeuebkeeeve yeeeCe keer ceefvoje veece keer eer mes Yeejepe veece kee heg$e ngDee~ JeneB Jen ef$eoC[ mes megMeesefYele meeOeg

pewve Yeejleer

( 49 )

eLeceevegeesie

yevee, leovevlej ceensv mJeie& kees eehle efkeee~

efhej JeneB mes egle neskej kegceeie& kes eie kejves kes heuemJehe efceLeelJe kes efveefcee mes mecemle
DeOeesieefleeeW ceW pevce ueskej Gmeves Yeejer ogKe Yeesies~ Fme ekeej $eme-mLeeJej eesefveeeW ceW DemebKeele Je<eeX leke
YeceCe kejlee ngDee yengle ner eevle nes ieee~
Deve$e efueKee nw efke Yeejepe yeeeCe ef$eoC[er meeOeg neskej ceensv mJeie& kees eehle ngDee heeeled JeneB mes
egle neskej efceLeelJe kes eYeeJe mes Flejefveieeso ceW euee ieee, JeneB meeiejeshece keeue Jeleerle nes ieee~ Devevlej
DeveskeeW YeJeOeejCe efkees~
Fme ekeej DeveskeeW YeJe OeejCe kejles ngS keYeer meghee$e oeve kes eYeeJe mes en peerJe YeesieYetefce ceW ieee~
Demmeer ueeKe yeej osJeheo kees eehle ngDee FmeefueS Deeeee& kenles nQ efke en efceLeelJe yengle ner yegje nw, leerve
ueeske Deewj leerve keeue ceW Fmemes ye{kej Deewj keesF& Yeer Fme peerJe kee Me$eg veneR nw~ yegefceeve heg<eeW kee keLeve nw
efke eefo efceLeelJe Deewj efnbmeeefo heeheeW keer leguevee keer peeJes, lees ces Deewj jeF& kes meceeve Devlej ceeuetce nesiee~
Fmekes yeeo keoeefeled ener peerJe keg heehe kes cebo nesves mes jepeie=n veiej ceW mLeeJej veece kee yeeeCe nes ieee~
leovevlej ceieOe osMe kes Fmeer jepeie=n veiej ceW Jeso heejbiele Meebef[ue veeceke yeeeCe keer heejMejer yeeeCeer mes
mLeeJej veece kee heg$e ngDee, Jen Yeer Jeso heejbiele, mecekelJe mes Metve hegvejefhe heefjeepeke kes cele kees OeejCe kej
Devle ceW cejkej ceensv mJeie& ceW meele meeiej Deeeg Jeeuee osJe nes ieee~ JeneB mes egle neskej Fmeer jepeie=n veiej
ceW efJeeYetefle jepee kes pewveer veeceke jeveer mes efJeeveboer veece kee heg$e nes ieee~ Fmeer efJeeYetefle jepee kee ese YeeF&
efJeMeeKeYetefle Lee, Gmekee heg$e efJeMeeKevevoer veece kee Lee~ Ske efove efJeeYetefle jepee efJeje nes Deheves ess YeeF& kees
jepeheo Deewj heg$e efJeeveboer kees egJejepe heo oskej pewvesejer oer#ee ueskej keef"ve lehe kejves ueies~
efkemeer efove efJeevevoer egJejepe kes ceveesnj veeceke yeieeres kees osKekej eeee kes heg$e efJeMeeKevevoer ves Deheves
efhelee mes Gmekeer eeevee keer~ efJeMeeKeYetefle jepee ves Yeer ceeeeeejer mes efJeevevoer kees Me$egDeeW hej DeeeceCe kes efueS
Yespekej Jen Geeve Deheves heg$e kees os efoee~ efJeevevoer kees Fme Ievee kee helee ueieles ner Gmeves Jeeefheme Deekej
efJeMeeKevevoer kees hejeefpele kej efoee Deewj Gmekees YeeYeerle osKe efJeje neskej Gmekees Geeve meeQhe kej Deehe
mJeeb owiecyejer oer#ee ueskej lehe kejves ueiee~
Ieesj leheejCe kejles ngS Delevle ke=leMejerjer Jen efJeevevoer cegefvejepe Ske efove ceLegje veiejer ceW Deenej kes
efueS Deees~ JemeveeW mes Ye ee efJeMeeKevevoer Gme mecee efkemeer jepee kee otle yevekej JeneB Deeee ngDee Lee Deewj
Ske JesMee keer le hej yew"e cegefve kees osKe jne Lee~ owJeeesie mes JeneB Ske ieee ves cegefvejepe kees Oekekee oskej efieje
efoee~ GvnW efiejlee osKe eesefOele ngDee efJeMeeKevevoer yeesuee efke legcneje hejeece nceW ceejves kees helLej kee KecYee
lees[les mecee osKee ieee Lee, Jen Deepe keneB ieee? Fme ekeej Keess JeekeeeW kees megvekej cegefvejepe kes ceve ceW Yeer
eesOe Dee ieee Deewj yeesues efke Fme nBmeer kee heue leggPes DeJeMe efceuesiee Deewj Devle ceW efveoeve meefnle meveeme mes
cejCe kej ceneMege mJeie& ceW osJe ngS Deewj efJeMeeKeYetefle (eeee kee peerJe) Yeer lehe kejkes JeneB hej osJe ngDee~
efejkeeue leke megKe Yeesiekej Jes oesveeW JeneB mes egle neskej megjce osMe kes heesovehegj veiej ceW epeeheefle cenejepe

eLeceevegeesie

( 50 )

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

keer peeeJeleer jeveer mes efJeMeeKeYetefle kee peerJe efJepee veece kee yeueYe heoJeer Oeejke heg$e ngDee Deewj GvneR keer
otmejer ce=ieeJeleer jeveer mes efJeevevoer kee peerJe, veejeeCe heoOeejke ef$ehe= veece kee heg$e ngDee SJeb efJeMeeKevevoer kee
peerJe efejkeeue leke mebmeej ceW heefjYeceCe kej efJepeeeOe& heJe&le keer GejesCeer kes Deuekeehegj veiej ceW ceetjeerJe
efJeeeOej keer veerueebpevee jeveer mes DeeeerJe veece kee eefleveejeeCe heo kee Oeejke heg$e ngDee~ hetJe& pevce kes mebmkeej
mes ef$ehe= veejeeCe ves DeeeerJe eefleveejeeCe kees ceejkej ee-jlve eehle efkeee~ efejkeeue leke jepe megKe Yeesie
kej Devle ceW Yeesieemeefe mes cejkej meeleJeW vejke kees eehle efkeee~ JeneB kes ogKeeW kees meeiejeWhee&vle menkej Fmeer
Yejle#es$e keer iebiee veoer le kes meceerheJeleea Jeve ceW efmebnefieefj heJe&le hej efmebn ngDee, JeneB Yeer leere heehe mes hegve: eLece
vejke kees eehle efkeee~ JeneB Ske meeiej leke ogKe Yeesiekej pecyeterhe ceW efmebnket keer hetJe& efoMee ceW efnceJeve
heJe&le kes efMeKej hej efmebn nes ieee~
efmebn kee GlLeeve-efkemeer mecee en efmebn efkemeer Ske nefjCe kees heke[ kej Kee jne Lee, Gmeer mecee
DeefleMee oeeueg Deefpelebpee veeceke eejCe cegefve, DeefceleiegCe veeceke cegefvejepe kes meeLe DeekeeMe ceW pee jns Les~
GvneWves Gme efmebn kees osKee, osKeles ner kes leerLekej kes JeeveeW kee mcejCe kej oeeJeMe DeekeeMeceeie& mes Glejkej
Gme efmebn kes heeme hengBes Deewj efMeueeleue hej yew"kej GemJej mes efmebn kees mecyeesOeve kej Oece&cee Jeeve kenves
ueies~ GvneWves kene efke ns ce=iejepe! letves henues ef$ehe= veejeeCe kes YeJe ceW FefveeW kes efJe<eeeW ceW Deemee neskej
cejkej vejke heee&e eehle keer~ JeneB kes ogKe Yeesiekej JeneB mes efvekeuekej efmebn heee& e heekej etjkeceea
neskej hegve: vejke ieee, Deye JeneB mes efvekeuekej hegvejefhe efmebn heee&e kees eehle ngDee~ Dejs ce=iejepe! Deye 1
Fme YeJe mes let omeJeW YeJe ceW Debeflece leerLekej nesiee~ en meye ceQves eerOej leerLekej kes cegKe mes megvee nw~
ns yegefceeve! Deye let Deepe mes mebmeejheer DeJeer ceW efiejeves Jeeues efceLeeceeie& mes efJeje nes Deewj Deelcee kee
efnle kejves Jeeues ceeie& ceW jceCekej~
Fme ekeej mes Gme eEmen ves cegefvejepe kes Jeeve oe ceW OeejCe efkees leLee Gve oesveeW cegefvejepeeW keer Yeefe kes
Yeej mes vece neskej yeej-yeej eoef#eCeeSb oeR, yeej-yeej eCeece efkeee, keeue Deeefo ueefyOeeeW kes efceue peeves mes MeerIe
ner leJeeeve OeejCe efkeee Deewj ceve efmLej kej eeJeke kes ele enCe efkees~
Fme2 ekeej mebeceemebece kes eleeW kee heeueve kejles ngS Deble ceW mebveeme OeejCekej Jen Skeeeefee mes ceje
Deewj MeerIe ner meewOece& mJeie& ceW efmebnkesleg veece kee osJe ngDee~ JeneB oes meeiej hee&vle efoJe megKeeW kee DevegYeJe kej
JeneB mes egle neskej OeelekeerKeC[ kes hetJe& efJeosn keer cebieueeJeleer osMe kes efJepeeeOe& heJe&le keer Gece esCeer ceW
Delevle es kevekeeYe veiej kes jepee kevekehegbKe efJeeeOej Deewj kevekeceeuee jeveer kes ieYe& mes kevekeesppJeue veece
kee heg$e ngDee~ efkemeer efove ceboj heJe&le hej efeeefce$e cegefvejepe mes oer#ee ueskej Deble ceW meceeefOe mes cejCekej meeleJeW
mJeie& ceW osJe ngDee~ JeneB mes egle neskej Fmeer DeeesOee veiejer kes jepee Jeemesve keer MeerueJeleer jeveer mes nefj<esCe
1. Fleesefmceved oMeces YeeJeer YeJesvlemleerLe&ke=odYeJeeved ~ meJe&ceeeefJe leerLexMeeved ceesob eerOejeeeled~~204~~
DeeeYe=efle mebmeejIeesjejCeeheeleveeled ~ Oeerceved efJejce ogcee&iee&oejceelceefnles celes~~205~~
efJeOeee efo eesieervegiceb YeefeYejeefnle:~ cegng: eoef#eCeerke=le eeCece ce=ieeefOehe:~~207~~
leJe eeveceemeee mee: keeueeefoueefyOele:~ eefCeOeee ceve: eeJekeeleeefve meceeoos~~208~~ (Gej heg. heJe& 74)
2. SJeb elesve mebveme meceeefnleceefleJe&meg:~ mee: meewOece&keuhesmeew efmebnkesleg: megjespeefve~~219~~ (Gej hegjeCe heJe& 74)

pewve Yeejleer

( 51 )

eLeceevegeesie

veece kee heg$e ngDee~ eneB Yeer jepeYeej kees es[kej eer eglemeeiej cegefvejepe kes meceerhe oer#ee ueskej Deeeg kes Deble
ceW ceneMege mJeie& ceW osJe ngDee~ JeneB mes egle neskej OeelekeerKeC[ kes hetJe& efJeosn mebyebOeer heg<keueeJeleer osMe keer
hegC[jerefkeCeer veiejer kes jepee megefce$e Deewj Gvekeer ceveesjcee jeveer mes efeeefce$e veece kee heg$e ngDee, Fve efeeefce$e ves
eeJeleea heo kes JewYeJe kees eehle efkeee Lee~
Devevlej #escebkej leerLekej mes oer#ee ueskej Deeeg kes Deble ceW meneej mJeie& ceW osJe megKe kee DevegYeJe kej
pecyeterhe kes $ehegj veiej ceW veefvoJeOe&ve cenejepe keer cenejeveer mes vevo veece kee heg$e ngDee~ eneB hej Yeer
DeefYeueef#ele jepe megKe kees Yeesie kej eesefue veece kes ieg kes heeme oer#ee ueskej Ge leheejCe kejles ngS ieejn
DebieeW kee %eeve eehle kej efueee Deewj oMe&veefJeMegef Deeefo meesuen keejCe YeeJeveeDeeW kee efebleJeve kejkes leerLekej
veecekece& kee yebOe kej efueee~ Deeeg kes Deble ceW meye ekeej keer DeejeOeeveeDeeW kees eehle kej Deegle mJeie& kes
heg<heesej efJeceeve ceW es Fv ngDee~
YeieJeeve kee ieYee&JelejCe-peye Fme Fv keer Deeeg n cenerves yeekeer jner Leer, leye Fmeer Yejle#es$e kes
efJeosn veeceke osMe mebyebOeer kegC[uehegj veiej kes jepee efmeeLe& kes YeJeve kes DeeBieve ceW meewOece& Fv keer Dee%ee mes
kegyesj kes eje keer ieF& eefleefove mee{s meele kejes[ jlveeW keer ceeser Oeeje yejmeves ueieer~
Dee<ee{ Megkeuee <eer keer jeef$e kes efheues enj ceW efmeeLe& cenejepe keer jeveer efeekeeefjCeer ves meesuen mJehve
osKes SJeb eYeele ceW Deheves heefleosJe mes Gve mJehveeW kee heue megvekej meblees<e eehle efkeee~ Devevlej osJeeW ves Deekej
YeieJeeve kee ieYe& keueeCeke GlmeJe ceveeles ngS ceelee-efhelee keer efJeefOeJeled hetpee keer DeLee&led ceelee ef$eMeuee kes ieYe&
ceW Deeglesv kee peerJe Dee ieee~
YeieJeeve ceneJeerj kee pevce GlmeJe-veJeceeme Jeleerle nesves kes yeeo ew$e Megkeuee $eeesoMeer kes efove
ceelee ef$eMeuee ves heg$e kees pevce efoee~ Gme mecee meejs efJee ceW n<e& keer uenj oew[ ieF&~ osJeeW kes mLeeve ceW efyevee
yepeees Jeee OJeefve nesves ueieer~ meewOece& Fv kee Deemeve kecheeeceeve nes ieee~ DeJeefOe%eeve kes yeue mes leerLekej
ceneheg<e kes pevce kees peevekej Fv SsjeJele neLeer hej e{kej Deheves JewYeJe kes meeLe Deekej kegC[uehegj veiej
keer eoef#eCee kejkes efpeve yeeueke kees ueskej megces heJe&le hej iees Deewj JeneB #eerjmeeiej kes peue mes Yejs ngS 1008
keueMeeW eje heeb[gke efMeuee hej efpeve YeieJeeve kee DeefYe<eskeeslmeJe ceveeee hegve: Geceesece DeeYet<eCeeW mes efJeYetef<ele
kejkes Fv ves Jeerj Deewj JeOe&ceeve Ssmes oes veece jKes Deewj Jeeheme ueekej ceelee-efhelee kees oskej mJemLeeve kees
eues iees~
YeieJeeve keer yeeuekeeue keer efJeMes<eleeSB-Ske yeej mebpee Deewj efJepee veeceke oes eejCe cegefveeeW kees
efkemeer heoeLe& ceW mebosn GlheVe ngDee Lee hejvleg YeieJeeve kes pevce kes yeeo ner Jes Gvekes meceerhe DeeS Deewj Gvekes
oMe&ve cee$e mes ner Gvekee mebosn otj nes ieee~ FmeefueS GvneWves ye[er Yeefe mes kene Lee efke en yeeueke mevceefle
leerLekej nesves Jeeuee nw DeLee&led GvneWves Gvekee mevceefle veece jKee~
efkemeer mecee YeieJeeve osJe yeeuekeeW kes meeLe Jeve ceW Kesue jns Les~ mebiece veeceke osJe Gvekes Oewe& keer hejer#ee
kejves kes efueS meew efpeeDeeW mes meefnle Delevle Yeebkej mehe& kee he ueskej Je=#e keer pe[ mes mkebOe leke efuehe

eLeceevegeesie

( 52 )

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

ieee~ meye yeeueke Yee mes keeBhe G"s efkevleg YeieJeeve Jeerj yeeueke efveYe&e neskej Gmekes heCe hej hewj jKekej Glej
iees Deewj Gmekes meeLe eer[e kejves ueies, leye mebiece osJe ves YeefeJeMe YeieJeeve keer mlegefle kejkes ceneJeerj en
veece Ieesef<ele efkeee Lee~
YeieJeeve ceneJeerj kee oer#ee ceneslmeJe-Fme ekeej mes leerme Je<e& kee kegceej keeue Jeleerle nes peeves kes
yeeo Ske efove mJeeb ner YeieJeeve kees peeeflemcejCe nes peeves mes Jewjeie nes ieee~ Gmeer mecee mlegefle he{les ngS
ueewkeebefleke osJeeW ves Deekej Gvekeer hetpee keer~ osJeeW eje ueeF& ieF& eveYee heeuekeer hej YeieJeeve kees efJejepeceeve
kejkes Gme heeuekeer kees henues Yetefceieesejer jepeeDeeW ves, efhej efJeeeOej jepeeDeeW ves Deewj efhej FveW ves G"eee Deewj
Jes <eC[ veeceke Jeve ceW ues ieS~ JeneB jlveceeer ye[er efMeuee hej Gej keer Deesj cegBn kejkes yesuee kee efveece ueskej
efJejepeceeve nes iees Deewj DeeYejCeeW kee leeie kej hebecegef ueeWe kejkes vece: efmeb kenles ngS pewvesejer oer#ee
ues ueer~ Jen ceieefmej Jeoer oMeceer kee efove Lee~ Gme efove osJeeW ves oer#ee keueeCeke GlmeJe ceveeee~ Gmeer mecee
mebece ves Gve YeieJeeve kees kesJeue%eeve kes yeeeves kes meceeve eewLee ceve:hee&e %eeve Yeer meceefhe&le efkeee Lee~
Devevlej heejCee kes efove Jes YeieJeeve Deenej kes efueS ketue eece ceW hengBes~ jepee ketue ves leerve eoef#eCee oskej
veJeOeeYeefe mes YeieJeeve kees Keerj kee Deenej oskej hebeeeeeX kees eehle efkeee Lee~
YeieJeeve kee Ghemeie& efJepee-efkemeer Ske efove DeefleMee Oeerj-Jeerj YeieJeeve JeOe&ceeve Gppeefeveer veiejer
kes Deeflecegeke veeceke MceMeeve ceW eefleceeeesie mes efJejepeceeve Les~ GvnW osKekej ceneosJe veeceke ves Deheveer
oglee mes Gvekes Oewe& keer hejer#ee kejveer eener~ Gmeves jeef$e kes mecee Ssmes Deveske ye[s-ye[s JesleeueeW kee he
yeveekej Yeebkej Ghemeie& efkeee~ peye Jen YeieJeeve kees Oeeve mes eueeeceeve kejves ceW meceLe& veneR ngDee, leye Devle
ceW YeieJeeve kee cenefle ceneJeerj en veece jKekej Deveske ekeej mes mlegefle keer, heeJe&leer kes meeLe ve=le efkeee Deewj
meye celmej YeeJe kees es[kej Jen JeneB mes euee ieee~
evovee kes eje YeieJeeve kee Deenej-efkemeer Ske efove jepee eske keer heg$eer evovee eer[e ceW
Deemee Leer efke Gmes keesF& efJeeeOej G"e kej ues ieee~ heers Deheveer eer kes [j mes Gmes Yeebkej Jeve ceW es[ efoee~
JeneB efkemeer Yeerue ves osKekej Gmekees meeLe ues peekej Oeve keer Fe mes Je=<eYeoe mes" kees os oer~
Gme mes" keer helveer megYee ves Fmekee mes" mes mebyebOe ve nes peeJes Fme DeeMebkee mes Gmes efceer kes mekeesjs ceW
keeBpeer mes efceuee ngDee keesoeW kee Yeele efoee kejleer Leer Deewj eesOeJeMe Gmes meebkeue ceW yeebOes jne kejleer Leer~
efkemeer1 otmejs efove JelmeosMe keer Gmeer keewMeecyeer veiejer ceW DeenejeLe& YeieJeeve ceneJeerj mJeeceer Deees~ GvnWs
veiejer ceW eJesMe kejles osKe evovee Gvekes meeceves peeves ueieer~ Gmeer mecee Gmekes meebkeue kes meye yebOeve t iees,
ceggB[eS ngS efmej hej kesMe Dee ieS, Jen JeeeYejCe mes megvoj nes ieF& Deewj YeefeYeej mes Pegkeer ngF& veJeOeeYeefe mecesle
1. hejsegJe&lmeosMeme keewMeecyeerveiejevlejced ~ keeeefmLelew efJeMebleb leb ceneJeerjb efJeueeskee mee~~343~~
elegodepevleer efJeefVee=bKeueeke=leyebOevee~ ueesueeefuekegueueerueeskesMeYeejeeueeeueeled ~~344~~
MeerueceenelcemebYetle he=LegnsceMejeefJekee~ MeeueVeYeeJeJelkeesJeewoveb efJeefOeJelmegOeer:~~346~~
DeVeceeeeCeeemcew lesveeheeee&heekeced~ yevOegefYee meceeeesie: ke=leevoveee leoe~~347~~ (GejhegjeCe heJe& 74, he=. 466)~

pewve Yeejleer

( 53 )

eLeceevegeesie

Deenej osves kees lelhej ngF&~ Meerue kes ceenelce mes Gmekee efceer kee mekeesje megJeCe& hee$e yeve ieee Deewj keesoeW kee Yeele
Meeueer eeJeueeW keer Keerj nes ieee~ Gme yegefceleer evovee ves efJeefOehetJe&ke he[ieenve kejkes YeieJeeve kees Deenej oeve
efoee, FmeefueS Gmekes eneB hebeeeeeX keer Je<ee& ngF& Deewj YeeF&-yevOegDeeW kes meeLe Gmekee meceeiece nes ieee~
YeieJeeve kee kesJeue%eeve-peieodyevOeg YeieJeeve kes emLe DeJemLee ceW yeejn Je<e& Jeleerle nes iees~
efkemeer Ske efove Jes pe=befYeke eece kes meceerhe $e+pegketuee veoer kes efkeveejs ceveesnj veeceke Jeve ceW jlveceeer efMeuee kes
Thej meeueJe=#e kes veeres yesuee kee efveece ueskej eefleceeeesie mes efJejepeceeve ngS~ JewMeeKe Megkeuee oMeceer kes efove
Deheje keeue ceW nmle Deewj Gejeheeuiegveer ve#e$e kes yeere ceW evcee kes Dee peeves hej heefjCeeceeW keer efJeMeglee kees
ye{eles ngS Jes #ehekeesCeer hej Dee{ ngS~ Gmeer mecee GvneWves MegkeueOeeve kes eje eejeW Ieeefleee keceeX kees ve
kej Deveble elege eehle efkees Deewj eeQleerme DeefleMeeeW mes megMeesefYele neskej hejceelcee yeve iees~
Gmeer mecee meewOece& Fv ves eejeW ekeej kes osJeeW kes meeLe Deekej meceJemejCe keer jevee kejkes kesJeue%eeve
keueeCeke keer efJeefOeJeled hetpee keer~ YeieJeeve ceneJeerj kes meceJemejCe kee eceeCe Ske eespeve kee Lee~ hetJe&Jeled
$e+<eYeosJe kes meceJemejCe kes meMe DeieefCele ceefnceeMeeueer JewYeJeeW mes ege Fme meceJemejCe ceW yeejn meYee ceW
ceveg<e, osJe, efleee Deeefo yew"s Les efkevleg YeieJeeve keer efoJeOJeefve veneR efKejer~
ieewlece mJeeceer kee Deeieceve-leovevlej Fv kesJeue%eeve kes yeeo efoJeOJeefve kes ve efKejves kes keejCe kees
peevekej egefe mes ieewlece iees$eere FvYetefle yeeeCe kees JeneB ueeee~ Jes FvYetefle keeueueefyOe kes efveefcee mes heeBe meew
efMe<eeW kes meeLe YeieJeeve kes ejCeeW ceW oeref#ele nes eLece ieCeOej yeve iees Deewj lel#eCe ner GvnW meele $e+efeeB
eehle nes ieF~ Gme efove eeJeCe ke=<Cee eefleheoe efleefLe kees hetJee& keeue ceW YeieJeeve keer efoJeOJeefve eie ngF& Deewj
jeef$e kes hetJe&Yeeie ceW eer ieewlece ieCeOej ves ieejn DebieeW keer SJeb heefece Yeeie ceW eewon hetJeeX keer jevee keer Leer~
Fvekes yeeo JeeegYetefle, DeefiveYetefle, megOece&, ceewe&, ceewve, heg$e, cew$ese, Dekecheve, DevOeJesuee leLee eYeeme es
oMe ieCeOej Deewj ngS~ Fme ekeej mes YeieJeeve ceneJeerj mJeeceer keer meYee ceW ieCeOej 11, ieejn Debie-eewon hetJeeX
kes Oeejke cegefve 311, efMe#eke cegefve 9900, DeJeefOe%eeveer 1300, kesJeue%eeveer 700, efJeefeee $e+ef Oeejke cegefve
900, ceve:hee&e %eeveer 500, DevegejJeeoer cegefve 400, Fme ekeej meye efceueekej 14000 cegefve, evovee Deeefo
kees ueskej 36000 Deeefe&keeSb, eeJeke 100000, eeefJekeeSb 300000, DemebKeeleeW osJe-osefJeeeB Deewj mebKeeleeW
eflee&e Les~
YeieJeeve ceneJeerj kee efveJee&Ce ieceve-YeieJeeve leerme Je<e& leke YeJe peerJeeW kees Oece& kee GheosMe oskej
heeJeehegjer mes keeefle&ke ke=<Cee DeceeJemee keer elet<e yesuee ceW efmeheo kees eehle nes iees~

yeejn eeJeleea
Yejle, meiej, ceIeJee, mevelkegceej, Meeefvle, kegbLeg, Dej, megYeewce, hee, nefj<esCe, peemesve Deewj yeeoe ece mes
es yeejn eeJeleea meye leerLekejeW keer ele#e SJeb hejes#e Jevovee ceWs Deemee Deewj Delevle iee{ Yeefe mes heefjhetCe&
Les~ Yejle eeJeleea $e+<eYesej kes mece#e, meiejeeer Deefpelesej kes mece#e leLee ceIeJee Deewj mevelkegceej es oes

eLeceevegeesie

( 54 )

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

eeer Oece&veeLe Deewj MeeefvleveeLe kes Devlejeue ceW ngS nQ~ MeeefvleveeLe, kegbLegveeLe Deewj DejveeLe es leerve eeer nesles ngS
leerLekej Yeer Les~ megYeewce eeer DejveeLe Deewj ceefuueveeLe YeieJeeve kes Devlejeue ceW, heeeeer ceefuue Deewj cegefvemegele
kes Devlejeue ceW, nefj<esCe eeer cegefvemegele Deewj veefceveeLe kes Devlejeue ceW, peemesve eeer veefce Deewj vesefceveeLe kes
Devlejeue ceW leLee yeeole eeer vesefce Deewj heee&veeLe kes Devlejeue ceW ngS nQ~
hetJe& pevce ceW efkees iees lehe kes yeue mes Yejle Deeefo keer DeeegOeMeeueeDeeW ceW YegJeve kees efJeefmcele kejves Jeeuee
eejlve GlheVe neslee nw, leye DeefleMee n<e& kees eehle eeJeleea efpevesv YeieJeeve keer hetpee kejkes efJepee kes
efveefcee hetJe& efoMee ceW eeeCe kejles nQ~ ece mes oef#eCe Yejle #es$e kes oes KeC[eW kees efme kejkes hegve: Gej Yejle
#es$e ceW mechetCe& Yetefceieesejer Deewj efJeeeOejeW kees JeMe ceW kej uesles nQ~
es eeJeleea Je=<eYeefieefj heJe&le hej Dehevee veece efueKeves kes efueS efJepee eMeefmleeeW mes meJe&$e Jeehle Gme
Je=<eYeeeue kees osKekej Deewj Deheves veece kees efueKeves kes efueS efleuecee$e Yeer mLeeve ve heekej efJepee kes DeefYeceeve
mes jefnle neskej efevleeege Ke[s jn peeles nQ~ leye cebef$eeeW Deewj osJeeW kes DevegjesOe mes Ske mLeeve kes efkemeer eeJeleea
kee veece Deheves oC[jlve mes ve kejkes Dehevee veece Debefkele kejles nQ~ Fme ekeej es meYeer eeJeleea mechetCe&
<edKeC[ kees peerlekej Deheves veiej ceW eJesMe kejles nQ~
eeJeefle&eeW kee JewYeJe-eleske eeer Gece mebnveve, Gece mebmLeeve mes ege megJeCe& JeCe& Jeeues nesles
nQ~ Gvekes eeveJes npeej jeefveeeB nesleer nQ-FveceW 32000 Deee&KeC[ keer keveeSB, 32000 efJeeeOej keveeSb

pewve Yeejleer

( 55 )

eLeceevegeesie

Deewj 32000 cues KeC[ keer keveeSB nesleer nQ~ eleske eefeeeW kes mebKeele npeej heg$e-hegef$eeeB, 32000
ieCeye jepee, 360 Debiej#eke, 360 jmeesFes, 35000000 (mee{s leerve kejes[) yebOegJeie&, 30000000 ieeeW,
10000000 LeeefueeeB, 8400000 Ye neLeer, 8400000 jLe, 180000000 Iees[s, 840000000 Gej
Jeerj, 88000 cues jepee, DeveskeeW kejes[ efJeeeOej, 32000 cegkegye jepee, 32000 veeeMeeueeSB,
32000 mebieerleMeeueeSB Deewj 480000000 heoeefleieCe nesles nQ~
meYeer eeJeefle&eeW ceW mes eleske 960000000 eece, 75000 veiej, 16000 Kes, 24000 keJe&,
4000 cebye, 48000 heeve, 99000 esCecegKe, 14000 mebJeenve, 56 Devleeahe, 700 kegef#e efveJeeme,
28000 ogiee&efo nesles nQ SJeb eewon jlve, veJeefveefOe Deewj oMeebie Yeesie nesles nQ~
eewon jlve-iepe, Dee, ie=nheefle, mLeheefle, mesveeheefle, hejeveer Deewj hegjesefnle es meele peerJejlve nQ~ $e,
Deefme, oC[, ee, keebefkeCeer, efevleeceefCe Deewj ece& es meele jlve efvepeeaJe nesles nQ~ eeJeefle&eeW kes eecejeW kees
yeeerme e#e {esjles nQ~
veJeefveefOe-keeue, cenekeeue, heeb[g, ceeveJe, MebKe, hee, vewmehe&, efheue Deewj veevee jlve es veJeefveefOeeeB
eerhegj ceW GlheVe ngDee kejleer nQ~ Fve veJe efveefOeeeW ceW mes eleske ece mes $e+leg kes eesie Je, Yeepeve, Oeeve,
DeeegOe, Jeeefo$e, Jee, nce&, DeeYejCe Deewj jlvemecetneW kees efoee kejleer nQ~
eeJeefle&eeW kes 24 oef#eCe cegKeeJele& OeJeue Je Gece MebKe, Ske kees[ekees[er 100000000000000 nue
nesles nQ~ jceCeere Yesjer Deewj he yeejn-yeejn nesles nQ, efpevekee Meyo yeejn eespeve eceeCe osMe ceW megvee peelee nw~
oMeebie Yeesie-efoJehegj, jlve, efveefOe, mewve, Yeepeve, Yeespeve, Meee, Deemeve, Jeenve Deewj veee es Gve
eeJeefle&eeW kes oMeebie Yeesie kens peeles nQ~
Fve eeJeefle&eeW keer DeJeieenvee, Deeeg, jepekeeue Deeefo kee JeCe&ve ee& ceW osefKeS~
Yejle eeJeleea eLece eeJeleea Les Deewj YeieJeeve $e+<eYeosJe kes pes heg$e Les, GvneR kes veece mes en
YejleYetefce Yeejle kenueeleer nw~ FvneWves oer#ee uesles ner Devleceg&ntle& cee$ekeeue ceW kesJeue%eeve kees eehle kej efueee
Lee~ Fvekee peerJeveJe=e cenehegjeCe Deewj YejlesMeJewYeJe ceW osefKeS~ Fvekes YeeF& keeceosJe heoOeejke yeengyeueer mes
Fvekee ceeveYebie, efJepeeYebie ngDee nw, Fmes ngC[eJemeefhe&Ceer keeue kee oes<e yeleeee nw~

Yejle eeJeleea
YeieJeeve $e+<eYeosJe keer eMemJeleer jeveer mes Yejle cenejepe kee pevce ngDee Lee~ YeieJeeve ves oer#ee kes efueS
peeles mecee Yejle kees meeceepe heo hej eefleefle efkeee Lee~ Ske mecee jepeue#ceer mes ege jepeef<e& Yejle kees Ske
ner meeLe veeres efueKes ngS leerve meceeeej ceeuetce ngS Les~ hetpe efhelee kees kesJeue%eeve GlheVe ngDee nw, Devle:hegj ceW
heg$e kee pevce ngDee nw Deewj DeeegOeMeeuee ceW eejlve eke ngDee nw~ #eCeYej ceW Yejle ves ceve ceW meesee efke
kesJeue%eeve kee GlheVe nesvee Oece& kee heue nw, ee kee eke nesvee DeLe& kee heue nw Deewj heg$e kee GlheVe nesvee
keece kee heue nw Dele: Yejle cenejepe ves meyemes henues meceJemejCe ceW peekej YeieJeeve keer hetpee keer, GheosMe megvee,

eLeceevegeesie

( 56 )

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

leovevlej eejlve keer hetpee kejkes heg$e kee pevceeslmeJe ceveeee~

Devevlej Yejle cenejepe ves efoefiJepee kes efueS emLeeve kej efoee~ eejlve mesvee kes Deeies-Deeies euelee Lee~
mechetCe& <edKeC[ he=LJeer kees peerle uesves kes yeeo Jeeheme Deeles mecee kewueeMe heJe&le kees meceerhe osKekej mesvee kees
JeneB "njekej mJeeb meceJemejCe ceW peekej jepee Yejle ves efJeefOeJeled YeieJeeve keer hetpee keer Deewj JeneB mes Deekej
mesvee meefnle DeeesOee kes meceerhe Dee iees~
Gme mecee Yejle cenejepe kee eejlve veiej kes ieeshegj ej kees GuuebIeve kej Deeies veneR pee mekee, leye
eejlve keer j#ee kejves Jeeues efkeleves ner osJeieCe ee kees Ske mLeeve hej Ke[e ngDee osKekej Deeee& kees eehle
ngS~ Yejle cenejepe Yeer meeseves ueies efke mecemle efoMeeDeeW kees efJepee kejves ceW pees ee keneR veneR kee, Deepe cesjs
Iej kes DeeBieve ceW keeeW ke jne nw?
Fme ekeej mes yegefceeve Yejle ves hegjesefnle mes eMve efkeee~ Gmekes Gej ceW hegjesefnle ves efveJesove efkeee efke
ns osJe! Deeheves eeefhe yeenj kes ueesieeW kees peerle efueee nw leLeeefhe Deehekes Iej kes ueesie Deepe Yeer Deehekes Devegketue
veneR nQ, Jes Deehekees vecemkeej ve kejkes Deehekes efJe Ke[s ngS nQ~ Fme yeele kees megvekej Yejle ves oe ceW yengle
keg efJeeej efkeee~ Devevlej cebef$eeeW mes meueen kejkes kegMeue otle kees meyemes henues Deheves efveveeveJes YeeFeeW kes
heeme Yespe efoee~
Jes YeeF& otle mes meye meceeeej efJeefole kejkes efJejecevee YeieJeeve $e+<eYeosJe kes meceJemejCe ceW peekej oeref#ele nes
iees~ Devevlej Yejle ves ceve ceW ogKe kee DevegYeJe kejles ngS ee kes DeYevlej eJesMe ve kejves mes efJeeej-efJeceMe&hetJe&ke
Ske otle kees egJee yeengyeueer YeeF& kes heeme Yespee~ otle kes meceeeej mes yeengyeueer ves kene efke ceQ Yejle kees YeeF& kes veeles
vecemkeej kej mekelee ntB efkevleg jepeeefOejepe kenkej GvnW vecemkeej veneR kej mekelee, hetpe efhelee keer oer ngF& he=LJeer kee
ceQ heeueve kej jne ntB, FmeceW Gvemes cegPes keg uesvee-osvee veneR nw, Fleeefo meceeeejeW mes yeengyeueer ves en yeele mhe kej
oer efke eefo Jes cegPemes peyejomleer vecemkeej kejevee eenles nQ lees eg Yetefce ceW ner Deheveer-Deheveer Meefe kee heefjee os
osvee eeefnS~ Fme JeeleeJejCe mes cenejepe Yejle meeseves ueies, Denes! efpevnW nceves yeeuekeheve mes ner mJeleb$eleehetJe&ke
efKeuee-efheueekej ye[e efkeee nw, Ssmes Deve kegceej eefo cesjs efJe DeeejCe kejves Jeeues neW lees KegMeer mes neW hejvleg
yeengyeueer leCe, yegefceeve, heefjheeer kees peeveves Jeeuee, efJeveeer, elegj Deewj meppeve neskej Yeer cesjs efJe<ee ceW efJekeej kees
kewmes eehle nes ieee? Fme ekeej n ekeej keer mesvee meeceeer mes mecheVe ngS cenejepe Yejlesej ves Deheves ess YeeF& kees
peerleves keer Fe mes Deveske jepeeDeeW kes meeLe emLeeve efkeee~
oesveeW lejhe keer mesvee kes eJeen kees osKekej oesveeW Deesj kes cegKe-cegKe ceb$eer efJeeej kej Fme ekeej kenves
ueies efke etj eneW kes meceeve Fve oesveeW kee eg Meeefvle kes efueS veneR nw keeeWefke es oesveeW ner ejceMejerjer nQ, Fvekeer
keg Yeer #eefle veneR nesieer, kesJeue Fvekes eg kes yeneves mes oesveeW ner he#e kes ueesieeW kee #ee nesiee, Fme ekeej efveee
kej leLee Yeejer ceveg<eeW kes mebnej mes [jkej cebef$eeeW ves oesveeW keer Dee%ee ueskej Oece& eg kejves keer Iees<eCee kej oer
DeLee&led Fve oesveeW kes yeere peueeg, efeg Deewj yeengeg ceW pees efJepee eehle kejsiee, Jener efJepee ue#ceer kee
mJeeb mJeerkeej efkeee ngDee heefle nesiee~

pewve Yeejleer

( 57 )

eLeceevegeesie

ceveg<eeW mes SJeb DemebKe osJeeW mes YetceC[ue Deewj DeekeeMeceC[ue kes Jeehle nes peeves hej Fve oesveeW kee
efeg eejbYe ngDee efkevleg yeengyeueer ves efcekeej jefnle ef mes Yejle kees peerle efueee, peueeg ceW Yeer yeengyeueer ves
Yejle kes cegBn hej DeleefOeke peue [euekej Deekegue kejkes peerle efueee keeeWefke Yejle keer TBeeF& heeBe meew Oeveg<e
Deewj yeengyeueer keer heeBe meew heeerme Oeveg<e eceeCe Leer~ ceuueeg ceW Yeer yeengyeueer ves Yejle kees peerlekej G"ekej
Deheves kebOes hej efye"e efueee~ oesveeW he#e kes jepeeDeeW kes yeere Ssmee Deheceeve osKe Yejle ves eesOe mes Deheves eejlve
kee mcejCe efkeee Deewj Gmes yeengyeueer hej euee efoee hejvleg Gvekes DeJeOe nesves mes Jen ee yeengyeueer keer
eoef#eCee oskej lespejefnle nes GvneR kes heeme "nj ieee~ Gme mecee ye[s-ye[s jepeeDeeW ves eeJeleea kees
efOekekeej efoee Deewj ogKe kes meeLe kene efke yeme-yeme en meenme jnves oes, yebo kejes , en megvekej
eeJeleea Deewj Yeer DeefOeke mebleehe kees eehle ngS~ Deeheves Ketye hejeece efoKeeee, Ssmee kenkej yeengyeueer ves Yejle
kees Geemeve hej yew"eee~
Fme Ievee mes yeengyeueer Gmeer mecee efJeje nes iees Deewj mebmeej, Mejerj, JewYeJe Deeefo keer #eCeYebiegjlee kee
efJeeej kejles ngS ye[s YeeF& Yejle mes Deheves DehejeOe keer #ecee kejekej leheesJeve kees peeves ueies, leye Yejle Yeer
DeleefOeke ogKeer neskej yeengyeueer kees mecePeeves Deewj jeskeves ueies~ yeengyeueer Deheves Jewjeie kees Deeue kejkes
leheesJeve kees eues iees Deewj oer#ee ueskej Ske Je<e& kee eesie OeejCe kej efueee~ Ske Je<e& keer OeeveeJemLee ceW meheeX
ves ejCeeW kes Deeee JeeceerjvOe yevee efuees, heef#eeeW ves IeeWmeues yevee efuees Deewj ueleeSB Thej leke e{kej yeengyeueer
kes Mejerj kees {Bkeves ueieeR efkevleg eesie eeJeleea yeengyeueer YeieJeeve eesie ceW ueerve Les~
FOej Yejle cenejepe kee eeJeleea he hej cenemeeceepe DeefYe<eske ngDee~ oer#ee uesles mecee yeengyeueer ves Ske
Je<e& kee GheJeeme efkeee Lee, efpeme efove Gvekee Jen GheJeeme hetCe& ngDee, Gmeer efove Yejle ves Deekej Gvekeer hetpee keer
Deewj hetpee kejles ner GvnW kesJeue%eeve eehle nes ieee~ Jen1 Yejlesej cegPes mes mebkeuesMe kees eehle ngDee nw DeLee&led
cesjs efveefcee mes Gmes og:Ke hengBee nw, en efJeeej yeengyeueer kes oe ceW efJeeceeve jnlee Lee, FmeefueS Yejle kes hetpee
kejles ner yeengyeueer kee oe efJekeuhe jefnle nes ieee Deewj Gmeer mecee GvnW kesJeue%eeve eke nes ieee~ Yejlesej
ves yengle ner efJeMes<elee mes yeengyeueer keer hetpee keer~ kesJeue%eeve eke nesves kes henues pees Yejle ves hetpee keer Leer, Jen
Dehevee DehejeOe ve kejves kes efueS ner Leer Deewj Devevlej keer hetpee kesJeue%eeve kes ceneslmeJe keer Leer~ Gme mecee
osJe keejeriejeW ves yeengyeueer YeieJeeve keer iebOekeger yeveeF& Leer~ mecemle heoeLeeX kees peeveves Jeeues yeengyeueer Deheves Jeeve
heer Dece=le kes eje mecemle mebmeej kees mebleg kejles ngS hetpe efhelee YeieJeeve $e+<eYeosJe kes meeceerhe mes heefJe$e
ngS kewueeMeheJe&le hej pee hengBes~
yeeeCe JeCe& keer Glheefe-efkemeer mecee Yejle meeseles nQ efke ceQ efpevesv osJe kee cenecen e%e kej
Oeve efJelejCe kejlee ngDee mecemle mebmeej kees mebleg keB, meoe efvemhe=n jnves Jeeues cegef ve lees ncemes Oeve uesles
veneR hejvleg Ssmee ie=nmLe Yeer keewve nw pees Oeve-Oeeve Deeefo mecheefe kes eje hetpee kejves eesie nw? pees
1. mebefkeuees YejleeOeerMe: meesmcee Fefle eeflkeue~ eme neo lesveemeerled lelhetpeehesef#e kesJeueced ~~186~~
DeeefohegjeCe heg. 36, he=. 217~

eLeceevegeesie

( 58 )

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

DeCegeleeW ceW cegKe nw, eeJekeeW ceW es nw Gmes oeve osvee Gefele nw~ Ssmee meesekej Yejle ves eesie JeefeeeW
keer hejer#ee kejves keer Fe mes mecemle jepeeDeeW kees yegueeee Deewj Iej kes DeeBieve ceW njs-Yejs Debkegj, heg<he Deewj
heue Ketye [ueJee efoes~ Gve ueesieeW ceW pees Deeleer Les Jes efyevee keg meese efJeeej kes jepecebefoj ceW eues Deees~
jepee Yejle ves GvnW Ske Deesj nekej yeekeer yees ngS ueesieeW kees yegueeee~ heehe mes [jves Jeeues efkeleves ueesie lees
Jeeheme eues iees Deewj efkeleves ueesie Jeeheme ueewves ueies, hejvleg eeJeleea kes efJeMes<e Deeen mes peye keg ueesie
otmejs eemegke ceeie& mes ues peees iees leye eMve kejves hej GvneWves kene-cenejepe! Deepe heJe& kes efove
keeWheue, njs hees leLee heg<he Deeefo kee efJeIeele veneR efkeee peelee, ns osJe! njs Debkegj Deeefo ceW Devevle
efveieesefoee peerJe jnles nQ Ssmes meJe&%e osJe kes Jeeve nQ~ Fme Gej mes Yejle cenejepe yengle eYeeefJele ngS Deewj
eleeW ceW { jnves Jeeues Gve meyekeer eMebmee kej GvnW oeve, ceeve Deeefo mes mecceeefvele kej hee veeceke efveefOe
mes eehle ngS Ske mes ueskej ieejn leke keer mebKee Jeeues yeemet$e veece kes elemet$e mes Gve meyekes efevn
efkees~ Yejle ves FvnW GheemekeeOeeveebie mes Fpee, Jeelee&, oefe, mJeeOeee, mebece Deewj lehe kee GheosMe
efoee~ $esheve ieYee&vJee efeeeSB, De[leeueerme oer#eevJee efeeeSb Deewj meele ke$e&vJee efeeeSb Yeer yeleueeF~
eleeW kes mebmkeej mes yeeeCe, Mee OeejCe kejves mes #eef$ee, veeehetJe&ke Oeve keceeves mes JewMe Deewj veere Je=efe
kee Deeee uesves mes Met kenueeles nQ~
Yejle kes meesuen mJehve-keg keeue yeerle peeves kes yeeo Ske efove eeJeleea Yejle ves DeodYegle heue
efoKeeves Jeeues keg mJehve osKes~ Gvekes osKeves mes Keso efKeVe nes Yejle ves en mecePe efueee efke Fvekee heue
keg nw Deewj es hebece keeue ceW heue osves Jeeues neWies~ Fme ekeej efJeeej kej Yejle ves YeieJeeve kes meceJemejCe
ceW peekej hetpee-Yeefe Deeefo kejkes YeieJeeve mes eeLe&vee keer-ns YeieJeved! ceQves efmebn, efmebn kes yeeueke Deeefo
meesuen mJehve osKes nQ, Gvekee heue keee nw? Deewj ceQves yeeeCe JeCe& keer mLeehevee keer nw, Jen eesie nw ee
Deeesie? ke=heee nceejs mebMee kees otj keerefpeS~ eeefhe DeJeefOe%eeve mes Yejle ves Fve mJehveeW kee heue peeve
efueee Lee, efhej Yeer meYeer kees efJeMes<e peevekeejer nesves kes efueS YeieJeeve mes megvevee eenles Les~ Yejle kee eMve
meceehle nesves hej peieodieg YeieJeeve Deheveer efoJeOJeefve mes meYee kees mebleg kejves ueies~ ns Yejlejepe! megvees!
(1) legceves pees he=LJeer hej Dekesues efJenej kej heJe&le keer eeser hej e{les ngF& lesF&me efmebn osKes nQ Gmekee
heue en nw efke ceneJeerj mJeeceer kees es[kej Mes<e leerLekejeW kes mecee og veeeW keer Glheefe veneR nesieer~ (2)
Dekesues efmebn kes heers efnjCeeW kes yees osKeves mes ceneJeerj kes leerLe& ceW heefjener kegefuebieer yengle nes peeJeWies~
(3) ye[s neLeer kes yeesPe kees Iees[s hej ueoe osKeves mes hebece keeue kes meeOeg leheejCe kes mecemle iegCeeW kees
OeejCe kejves ceW meceLe& veneR nesies~ (4) metKes hees Keeves Jeeues yekejeW kees osKeves mes Deeieeceer keeue ceW ceveg<e
ogjeeejer nes peeJeWies~ (5) iepesv kes kebOes hej e{s ngS JeevejeW kees osKeves mes Deeies euekej #eef$eeJebMe ve
nes peeJeWies, veere kegue Jeeues he=LJeer kee heeueve kejWies~ (6) keewJeeW kes eje Guetke kees $eeme efoee peevee
osKeves mes ceveg<e Oece& keer Fe mes pewve cegefveeeW kees es[kej Deve meeOegDeeW kes heeme peeJeWies~ (7) veeeles
ngS yengle mes YetleeW kes osKeves mes ueesie JeblejeW kees osJe mecePekej Gvekeer Gheemevee kejves ueieWies~ (8) ceOe
Yeeie ceW Meg<ke Deewj eejeW lejhe mes heeveer mes Yejs ngS leeueeye kes osKeves mes Oece& ceOe YeeieeW mes nkej e$e-

pewve Yeejleer

( 59 )

eLeceevegeesie

le$e jn peeJesiee~ (9) Oetue mes ceefueve ngS jlveeW keer jeefMe kes osKeves mes hebecekeeue ceW $e+efOeejer Gece
cegefve veneR neWies~ (10) keges kees vewJese Keeles ngS osKeves mes ele jefnle yeeeCe iegCeer hee$eeW kes meceeve Deeoj
heeJeWies~ (11) TBes mJej mes Meyo kejles ngS leCe yewue kee efJenej osKeves mes hebecekeeue ceW DeefOekelej
ueesie leCe DeJemLee ceW cegefveheo kees OeejCe kejWies~ (12) heefjceC[ue mes efIej ngS evcee kes osKeves mes
hebecekeeue kes cegefveeeW ceW DeJeefOe%eeve Deewj ceve:hee&e%eeve veneR nesiee~ (13) hejmhej efceuekej peeles ngS oes
yewueeW kes osKeves mes hebecekeeue ceW cegefvepeve meeLe-meeLe jnWies, Dekessues efJenej kejves Jeeues veneR nesies~ (14)
cesIeeW kes DeeJejCe ceW kes ngS mete& kes osKeves mes eee: hebecekeeue ceW kesJeue%eeveheer mete& kee Goe veneR
neslee nw~ (15) metKes Je=#e kes osKeves mes eer-heg<eeW kee eeefj$e Ye nes peeesiee~ (16) peerCe& heeeW kes
osKeves mes cene Deew<eefOeeeW kee jme ve nes peeJesiee~
ns Yejle! Fve mJehveeW kees legce yengle mecee yeeo kee heue osves Jeeuee mecePees leLee pees legceves yeeeCe JeCe& keer
mLeehevee keer nw, mees Deepe lees "erke nw efkevleg es Yeer hebecekeeue ceW peeefle kes ceo mes ege neskej eee: Oece&esner nes
peeJeWies, efhej Yeer Deye efpevekeer me=ef keer nw, GvnW ve kejvee "erke veneR nw~
YeieJeeve kes Gheeg&e Jeeve kees megvekej Yejle cenejepe Dehevee mebMee otj kejkes $e+<eYeosJe kees yeej-yeej
eCeece kejkes JeneB mes ueews~ Keess mJehveeW mes nesves Jeeues Deefve keer Meebefle kes efueS efpevesv YeieJeeve kee DeefYe<eske
Deewj Gece hee$e kees oeve osvee Deeefo hegCe keee& efkees~
yengle keeue leke meeceepe megKe kee DevegYeJe kejles ngS cenejepe Yejle ves efkemeer mecee ohe&Ce ceW cegKe
osKeles ngS Ske esle kesMe osKee Deewj lel#eCe YeesieeW mes efJeje nes iees~ Deheves heg$e Deke&keerefle& kees jepeheo oskej
pewvesejer oer#ee OeejCe kej ueer, GvnW Gmeer mecee ceve:hee&e%eeve eke nes ieee Deewj Gmekes yeeo ner kesJeue%eeve
eke nes ieee~ es YejlekesJeueer Deye osJeeefOeosJe YeieJeeve nes iees Deewj FveW eje Jevoveere iebOekeger ceW efJejepeceeve
nes iees~ yengle keeue leke YeJe peerJeeW kees OeceexheosMe osles ngS Devle ceW Mes<e keceeX kee veeMe kejkes cegefeOeece kees
eehle nes iees~
(heefjefMe ceW ee& veb. 3 ceW eeJeefle&eeW kee JeCe&ve osefKeS)

yeueYe, veejeeCe Deewj eefleveejeeCe

efJepee, Deeue, Oece&, megeYe, megoMe&ve, vevoer, veefvoefce$e, jece Deewj hee es veew yeueYe ngS nQ~
ef$ehe=, efhe=, mJeebYet, heg<eesece, heg<eefmebn, heg<ehegb[jerke, heg<eoe, veejeeCe Deewj ke=<Ce es veew
veejeeCe ngS nQ~
DeeeerJe, leejke, cesjke, ceOegkewYe, efveMegcYe, yeefue, enjCe, jeJeCe Deewj pejemebOe es veew eefleveejeeCe ngS nQ~
ef$ehe= Deeefo heeBe veejeeCeeW ceW mes eleske ece mes eseebmeveeLe Deeefoke heeBe leerLekejeW keer Jebovee kejles Les~
Dej Deewj ceefuueveeLe leerLekej kes Devlejeue ceW oeveeceke veejeeCe ngS nQ~ megele Deewj veefce mJeeceer kes ceOe ceW

( 60 )

eLeceevegeesie

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

ue#ceCe Deewj YeieJeeve vesefceveeLe kes mecee ceW ke=<Ce veejeeCe ngS nQ~ veejeeCe kes ye[s YeeF& ner yeueosJe Deewj
veejeeCe kes eefleMe$eg ner eefleveejeeCe nesles nQb~
veejeeCe kes meele cenejlve-Meefe, Oeveg<e, ieoe, ee, ke=heeCe, MebKe Deewj oC[ es meele cenejlve
De&eefeeeW kes heeme MeesYeeeceeve jnles nQ~
yeueYe kes eej jlve-cetmeue, nue, jLe Deewj jlveeJeueer es eej jlve eleske yeueosJe kes heeme MeesefYele jnles nQ~
veew eefleveejeeCe eg ceW veJe veejeeCe kess neLeeW mes GvneR kes eeeW mes ce=leg kees eehle neskej vejke Yetefce ceW
peeles nQ~ meye veejeeCe hetJe& YeJe ceW leheejCe kejkes efveoeve mes meefnle neskej cejkej osJe nesles nQ leLee JeneB mes
Deekej veejeeCe neskej YeesieeW keer Deemeefe ceW ner cejkej DeLee&led jepe ceW ner cejkej vejke peeles nQ~ Dee" yeueosJe
cees#e Deewj Debeflece yeueosJe yee mJeie& kees eehle ngS nQ~ en Debeflece yeueosJe mJeie& mes egle neskej ke=<Ce kes leerLe&
ceW efme heo kees eehle neWies~1

ceee&oe heg<eesece eer jeceev

DeeesOee kes jepee oMejLe kes eej jeefveeeB LeeR, Gvekes veece Les -Dehejeefpelee, megefce$ee, keskeeer Deewj
megeYee~ Dehejeefpelee (keewMeuee) ves hee (jeceev) veece kes heg$e kees pevce efoee~ megef ce$ee mes ue#ceCe,
keskeeer mes Yejle Deewj megeYee mes Me$egIve Ssmes oMejLe kes eej heg$e ngS~ jepee oMejLe ves Fve eejeW kees
efJeeeOeeve Deeefo ceW eesie kegMeue kej efoee~
uebkee veiejer-efkemeer mecee DeefpeleveeLe kes meceJemejCe ceW je#emeeW kes Fv Yeerce Deewj megYeerce ves
emeVe neskej hetJe& pevce kes mvesnJeMe efJeeeOej cesIeJeenve kees kene efke ns Jelme! Fme ueJeCe meceg ceW
DeefleMee megvoj npeejeW ceneerhe nQ~ Gve erheeW ceW mes Ske je#eme erhe nw, pees meele meew eespeve uecyee leLee
Flevee ner eew[e nw~ Fmekes ceOe ceW veew eespeve TBee, heeeme eespeve eew[e, ef$eketeeue veece kee heJe&le nw~
Gme heJe&le kes veeres leerme eespeve efJemleej Jeeueer uebkee veiejer nw~ ns efJeeeOej! legce Deheves yebOegJeie& kes meeLe
Gme veiejer ceW peeJees Deewj megKe mes jnes~ Ssmee kenkej Yeerce Fv ves Gmes Ske osJeeefOeefle nej Yeer efoee Lee~
FvneR keer hejcheje ceW jepee jlveeJee keer jeveer keskemeer mes owoerheceeve eleeheer heg$e ves pevce efueee~ yengle henues
jepee cesIeJeenve kees je#emeeW kes Fv Yeerce ves pees nej efoee Lee, npeej veeiekegceej efpemekeer j#ee kejles Les,
efpemekeer efkejCeW meye Deesj hewue jner LeeR Deewj je#emeeW kes Yee mes Fleves efoveeW leke efpemes efkemeer ves veneR henvee
Lee, Gme yeeueke ves Gmes ceger mes KeeRe efueee~ ceelee ves ye[s esce mes yeeueke kees Jen nej henvee efoee, leye
Gmekes Demeueer cegKe kes efmeJeee Gme nej ceW veew cegKe Deewj oerKeves ueies, efpememes meyeves yeeueke kee veece
oMeeveve jKe efoee~ Gmekes yeeo jeveer ves YeevegkeCe&, evveKee Deewj efJeYeer<eCe kees pevce efoee Lee~ je#emeeW
eje oer ieF& uebkee veiejer ceW jnves mes es ueesie je#eme JebMeer kenueeles Les~
meerlee kee efJeJeen-efceefLeuee veiejer kes jepee peveke keer jeveer efJeosne keer megheg$eer meerlee Leer~ efkemeer
1. heefjefMe ee& veb. 4, 5, 6 ceW osefKees~

pewve Yeejleer

( 61 )

eLeceevegeesie

mecee jepee peveke ves heg$eer kes yeen kes efueS mJeebJej ceb[he yeveJeeee Deewj en Iees<eCee kej oer efke pees
JeeeJele& Oeveg<e kees e{eesiee, Jener meerlee kee heefle nesiee~ eer jeceev ves Gme JeeeJele& Oeveg<e kees e{eee
Deewj ue#ceCe ves mecegeJele& Oeveg<e kees e{eee~ jeceev kes ieues ceW meerlee ves Jej-ceeuee [eueer SJeb evJeOe&ve
efJeeeOej ves Deheveer De"ejn keveeDeeW keer Meeoer ue#ceCe mes kej oer~ Gme mecee Yejle kees efJeje osKe
keskeeer keer esjCee mes hegve: mJeebJej efJeefOe mes jepee keveke ves Deheveer ueeskemegvojer kee yeen Yejle kes meeLe
kej efoee~
jeceev kee JeveJeeme-efkemeer mecee jepee oMejLe Jewjeie kees eehle nes iees Deewj jeceev kees
jepeYeej oskej oer#ee uessves kee efveee efkeee~ Gmeer mecee Yejle Yeer efJejeefee neskej oer#ee kes efueS Gele
nesves ueies~ Fmeer yeere Yejle keer ceelee keskeeer Ieyejekej leLee ceve ceW keg meesekej heefle kes heeme hengBeer Deewj
meceeesefele Jeelee&ueehe kes Devevlej Gmeves hetJe& ceW yeen kes mecee meejLeer kee kegMeue keee& kejves kes Gheue#e
ceW jepee eje eoe Jej pees efke DeYeer leke Oejesnj he ceW Lee, Gmes ceeBiee Deewj heefle keer Dee%ee kes Devegmeej
Gmeves kene efke cesjs heg$e kes efueS jepe eoeve keerefpeS~ en Jej oskej jepee oMejLe ves jeceev kees
yegueekej jeceev mes MeeskehetCe& MeyoeW ceW en meye neue ken efoee~ ceee&oe heg<eesece jeceev efhelee kees
Deveske ekeej mes mecePeekej Meeskecege kejkes Yeelee ue#ceCe Deewj meleer meerlee kes meeLe Jeve ceW eues iees Deewj
oMejLe ves Yeer cegefve oer#ee ues ueer~ Gme mecee Yejle ves ye[er peyejomleer mes jepeYeej mebYeeuee~
jeJeCe keer ce=leg-JeveJeeme kes eJeeme ceW efkemeer mecee OeesKes mes jeJeCe ves meerlee kee DehenjCe kej
efueee~ leye nvegceeve Deewj megeerJe Deeefo efJeeeOejeW keer meneelee mes jeceev ves jeJeCe mes eg eejbYe efkeee~
jeJeCe eefleveejeeCe Lee~ Gmekes eejlve mes ner ue#ceCe kes eje Gmekeer egYetefce ceW ce= leg nes ieF& Deewj
ue#ceCe Gmeer eejlve mes veejeeCe heoOeejer nes iees~
meerlee kee efve<keemeve-yeueYe heoOeejer jeceev Deewj ue#ceCe veejeeCe yengle keeue leke DeeesOee
ceW megKehetJe&ke jepe kejles ngS mecee Jeleerle kej jns Les efke Ske mecee DekeejCe ner meerlee kes DeheJeeo keer
eee& jeceev leke DeeF& Deewj jece ves Gme efveoex<e ieYe&Jeleer meerlee kees OeesKes mes Jeve ceW Yespe efoee~ peye Jeve
ceW efJeueefee meerlee efJeueehe kej jner Leer, leye hegb[jerkehegj kee mJeeceer jepee JeepebIe JeneB neLeer heke[ves kes
efueS mesvee meefnle Deeee Lee~ Jen ye[s ner Oece&esce mes meerlee kees Deheves meeLe ues ieee~ JeneR meerlee kees egieue
heg$e GlheVe ngS efpevekee DevebieueJeCe Deewj ceoveebkegMe veece jKee~ yeeue ueeruee mes ceelee kees emeVe kejles ngS
es yeeueke efkeMeesj DeJemLee kees eehle ngS~ Gvekes hegCe mes esefjle efmeeLe& veeceke #eguueke GvnW efJeeeOeeve
kejeves ueies~ Jes #eguueke peer eefleefove leerveeW mebOeeDeeW ceW cesheJe&le kes ewleeueeeW keer Jebovee kejkes #eCeYej ceW
Jeeheme Dee peeles Les~ Lees[s ner mecee ceW #eguueke peer ves Gme yeeuekeeW kees mechetCe& Mee Deewj Meee efJeeeSB
enCe keje oeR~
jeceev kee heg$eeW kes meeLe eg-efkemeer mecee Ietceles-Ietceles veejo #eguueke Jes<e ceW JeneB Dee iees
Deewj vecemkeej kejles ngS oesveeW kegceejeW kees DeeMeerJee&o efoee efke jepee jeceev Deewj ue#ceCe pewmeer efJeYetefle

eLeceevegeesie

( 62 )

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

MeerIe ner Deehe oesveeW kees eehle nes~ Fmekes Gej ceW GvneWves kene-ns YeieJeved! Jes jece-ue#ceCe keewve nQ?
veejo ves meerlee kes Jeve ceW es[ves leke kee meeje Je=eevle ken megveeee~ leye Fve yeeuekeeW ves hete-eneB mes
DeeesOee efkeleveer otj nw? veejo ves kene-mee" eespeve otj nw~ oesveeW kegceej DeeesOee hej e{eF& kejves kes
efueS Gele nes iees~ ceelee ves yengle keg mecePeeee efke ns heg$eeW! legce efJevee mes peekej efhelee Deewj eeee kees
vecemkeej kejes, ener veeemebiele nw efkevleg Jes yeesues efke Fme mecee Jes jeceev nceejs Me$eg kes mLeeve kees
eehle nQ~ Fleeefo kenkej Jes pewmes-lewmes ceelee keer Dee%ee ueskej Deewj efme YeieJeeve kees vecemkeej kej eg
kejves kes efueS eue he[s~ JeneB mebeece Yetefce ceW cene Yeebkej eg nesves ueiee~
Devevlej keesheJeMe ue#ceCe ves eejlve kee mcejCe kejkes ceoveebkegMe kees ceejves kes efu eS euee efoee
efkevleg Jen eejlve Jeeheme ue#ceCe kes heeme Dee ieee~ Fmeer yeere ceW efmeeLe& #eguueke ves jeceev Deewj
ue#ceCe kees meeer Ievee megvee oer~ leye Gve ueesieeW ves Mee [eue efoes Deewj efheues Meeske SJeb Jele&ceeve kes n<e&
mes efJeue nes heg$eeW mes efceues~ heg$eeW ves Yeer efJevee mes efmej Pegkeekej efhelee kees vecemkeej efkeee~
meerlee keer Deefive hejer#ee-Deveblej jeceev keer Dee%ee mes Yeeceb[ue, efJeYeer<eCe, nvegceeve, megeerJe
Deeefo ye[s-ye[s jepee hegb[jerkehegj mes meerlee kees ues Deees~ meYee cesW jeceev keer cegKeeke=efle kees osKe meerlee
efkebkee&JeefJecet{ meer JeneB Ke[er jneR~ leye jece ves kene efke meerles! meeceves keeeW Ke[er nw? otj n, ceQ legPes
osKeves kes efueS meceLe& veneR ntB~ leye meerlee ves kene efke Deehekes meceeve otmeje keesF& efvegj veneR nw, oesnuee kes
yeneves cegPe ieefYe&Ceer kees, Jeve ceW Yespevee keee Gefele Lee? eefo cesjs eefle Deehekees Lees[er Yeer ke=hee nesleer lees
Deeefe&keeDeeW keer Jemeefle ceW cegPes es[ osles~ Demleg! ns osJe! Deehe cegPe hej emeVe neW Deewj pees Yeer Dee%ee oW ceQ
heeueves kees leweej ntB~ leye jece ves meesekej Deefive hejer#ee kee efveCe&e efoee~ leye meerlee ves n<e&ege nes
SJecemleg Ssmee kenkej mJeerkeej efkeee~ Gme mecee nvegceeve, veejo Deeefo Ieyeje iees~
ceneefJekejeue Deefivekegb[ OeOekeves ueiee~ meerlee hebehejceser keer mlegefle-hetpee kejkes cegefvemegeleveeLe
leerLekej kees vecemkeej kejkes yeesueeR ceQves mJehve ceW Yeer jece kes efmeJee efkemeer Deve ceveg<e kees ceve, Jeeve,
keee mes eene nes lees ns Deefive osJeles! let cegPes Yemcemeeled kej os DeveLee veneR peueeJes Flevee kenkej Jen
meerlee Gme DeefivekegC[ ceW keto he[er~ Gmeer mecee Gmekes Meerue kes eYeeJe mes Jen Deefive Meerleue peue nes ieeer
Deewj keue-keue OJeefve kejleer ngF& yeeJe[er uenjeves ueieer~ Jen peue yeenj eejeW lejhe hewue ieee Deewj ueeske
mecegoee Ieyejeves ueiee efkevleg Jen peue jeceev kes ejCe mheMe& kejkes meewce oMee kees eehle nes ieee, leye
ueesie megKeer ngS~ Jeeheer kes ceOe keceueemeve hej meerlee efJejepeceeve LeeR, DeekeeMe mes osJe heg<heJe=ef kej jns Les~
osJeogbogefYe yeepes yepe jns Les~ ueJeCe Deewj DebkegMe Deepet-yeepet Ke[s Les~
Ssmeer meerlee kees osKekej jeceev Gmekes heeme iees Deewj yeesues -ns osefJe! emeVe nesJees Deewj cesjs
DehejeOe #ecee kejes~ Fleeefo JeeveeW kees megvekej meerlee ves kene-ns jepeved! ceQ efkemeer hej kegefhele veneR ntB
Deehe efJeJeeo kees es[es~ FmeceW Deehekee ee Deve efkemeer kee oes<e veneR nw, cesjs hetJe&ke=le heehe keceeX kee ner en
efJeheeke Lee~ Deye ceQ eer heee&e kees eehle ve keB, Ssmee keee& kejvee eenleer ntB, Ss mee kenles ngS meerlee ves

pewve Yeejleer

( 63 )

eLeceevegeesie

efvemhe=n kees Deheves kesMe GKee[kej jece kees os efoes~ en osKe jeceeb cetef&le nes iees~ FOej peye leke
evove Deeefo eje jece kees meesle efkeee ieee, leye leke meerlee he=LJeerceleer Deeefe&kee mes oeref#ele nes ieF&~ peye
jeceev meesle ngS, leye meerlee kees ve osKekej Meeske Deewj eesOe ceW yengle ner og:Keer ng S Deewj meerlee kees
Jeeheme ueeves kes efueS osJeeW mes Jeehle Geeve ceW hengBes~ JeneB cegefveeeW ceW es meJe&Yet<eCe kesJeueer kees osKee Deewj
Meeble neskej Debpeefue pees[kej vecemkeej kejkes ceveg<eeW kes kees"s ceW yew" iees~ JeneR hej Deeefe&keeDeeW kes kees"s
ceW Jeecee$e heefjen kees OeejCe kejves Jeeueer Deeefe&kee meerlee yew"er LeeR~ kesJeueer YeieJeeve kee efJeMes<e GheosMe
megvekej jece ves meblees<e eehle efkeee~
jeceev keer oer#ee Deewj efveJee&Ceieceve-Devevlej DevebieueJeCe kes heg$e DevevleueJeCe kees jepe
oskej jeceev ves DeekeeMeieeceer megele cegefve kes meceerhe efvee&vLe oer#eeOeejCe kej ueer ~ Gme mecee Me$egIve,
efJeYeer<eCe, megeerJe Deeefo keg DeefOeke meesuen npeej jepee meeOeg ngS Deewj meeeF&me npeej ecegKe-ecegKe
efeeeB eerceleer veeceke meeOJeer kes heeme Deeefe&kee ngF~ jeceev Gece eee& mes ege ieg keer Dee%ee ueskej
Skeekeer efJenej kejves ueies~
heeBe efove kee GheJeeme kej Oeerj Jeerj eesieer jeceev heejCee kes efueS vevomLeueer veiejer ceW Deees~
Gvekeer oerefhle Deewj megvojlee kees osKekej veiej ceW ye[e Yeejer keesueenue nes ieee~ he[ieenve kes mecee ns
mJeeefceved! eneB DeeFes! eneB "nefjes! Fleeefo DeveskeeW MeyoeW mes DeekeeMe Jeehle nes ieee, neefLeeeW ves Yeer
KecYes lees[ [eues, Iees[s efnveefnveeves ueies Deewj yebOeve lees[ [eues, Gvekes j#eke oew[ he[s~ eeflevevoer ves Yeer
#egefYele nes JeerjeW kees Dee%ee oer efke peeDees! Fve cegefvejepe kees cesjs heeme ues DeeDees~ Fme ekeej YeeW kes kenves
mes cenecegefve jeceev Devlejee peevekej Jeeheme eues iees, leye JeneB Deewj DeefOeke #eesYe cee ieee~
Devevlej jeceev ves heeBe efove kee otmeje GheJeeme enCe kej en eefle%ee ues ueer efke cegPes Jeve ceW
Deenej efceuesiee lees ienCe keBiee DeveLee veneR~ keejCeJeMe iees ngS FvneR jepee eeflevevoer ves jeveer meefnle Jeve
ceW jeceev kees Deenejoeve oskej hebeeee& eehle efkees~ jeceev kees De#eerCeceneveme $e+ef Leer Dele: Gme
yele&ve kee DeVe Gme efove De#eerCe nes ieee~ IeesjeIeesj leheejCe kejles ngS jeceev kees ceeIe Megkeue eoMeer kes
efove kesJeue%eeve eie nes ieee~ leye osJeeW ves Deekej iebOekeger keer jevee keer~ jeceev keer Deeeg meej npeej
Je<e& keer Deewj Mejerj keer TBeeF& meesuen Oeveg<e eceeCe Leer~ es jeceev meJe&kece& jefnle neskej legbieer mes cegefe
kees eehle ngS nQb~ Deepe Yeer jece, ue#ceCe Deewj meerlee kee DeeoMe&peerJeve meJe&$e ieeee peelee nw~
Fme eLeceevegeesie ceW me=ef kee ece yeleekej YeieJeeve $e+<eYeosJe kee peerJeveJe=e kene ieee nw hegve:
keg eOeeve Meueekee heg<eeW kee Fefleneme yeleeee ieee nw~ efJeMes<e efpe%eemegDeeW kees DeeefohegjeCe, GejhegjeCe,
nefjJebMe hegjeCe Deeefo ebLeeW kee mJeeOeee kejvee eeefnS~

( 64 )

eLeceevegeesie

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

Deheves peerJeve ceW mecemle leerLekej pevceYetefceeeW keer ee$ee DeJeMe kejW
eewyeerme leerLekejeW keer meesuen pevceYetefceeeW keer veeceeJeueer
cenevegYeeJeeW,
Deheves veiej kes efpevecebefojeW ceW eewyeerme leerLekejeW keer meesuen pevceYetefceeeW kes veece efvecveevegmeej
efueKeJeeSb SJeb Fve leerLeeX keer ee$ee kejkes hegCeueeYe eehle kejW~
1. DeeesOee (hewpeeyeeo-G.e.)

2. eeJemleer (yenjeFe-G.e.)
3. keewMeecyeer (G.e.)
4. JeejeCemeer (G.e.)
5. evhegjer (JeejeCemeer) G.e.
6. keekevoer (osJeefjee efve.-ieesjKehegj) G.e.
7. Yeefkeehegjer
8. efmebnhegjer (meejveeLe) G.e.
9. echeehegjer (Yeeieuehegj-efyenej)
10. keefcheuehegjer (he&keKeeyeeo-G.e.)
11. jlvehegjer (hewpeeyeeo-G.e.)
12. nefmleveehegj (cesj"-G.e.)
13. efceefLeueehegjer
14. jepeie=ner (veeueboe-ef yenej)
15. Meewjerhegj (yesej-G.e.)
16. kegC[uehegj (veeueboe-efyenej)

-eer
-eer
-eer
-eer
-eer
-eer
-eer
-eer
-eer
-eer
-eer
-eer
-eer
-eer
-eer
-eer
-eer
-eer
-eer
-eer
-eer
-eer
-eer
-eer

$e+<eYeosJe YeieJeeve
DeefpeleveeLe YeieJeeve
DeefYeveboveveeLe YeieJeeve
megceefleveeLe YeieJeeve
DevebleveeLe YeieJeeve
mebYeJeveeLe YeieJeeve
heeeYeg YeieJeeve
megheee&veeLe YeieJeeve
heee&veeLe YeieJeeve
eveYeg YeieJeeve
heg<heobleveeLe YeieJeeve
MeerleueveeLe YeieJeeve
eseebmeveeLe YeieJeeve
JeemeghetpeveeLe YeieJeeve
efJeceueveeLe YeieJeeve
Oece&veeLe YeieJeeve
MeebefleveeLe YeieJeeve
kegvLegveeLe YeieJeeve
DejveeLe YeieJeeve
ceefuueveeLe YeieJeeve
veefceveeLe YeieJeeve
cegefvemegeleveeLe YeieJeeve
vesefceveeLe YeieJeeve
ceneJeerj YeieJeeve

-efveJesoke-

DeefKeue YeejleJe<eeae efoiecyej pewve leerLekej pevceYetefce efJekeeme keceser

eOeeve keeee&uee-pecyeterhe-nefmleveehegj (cesj") G.e., heesve veb.-01233-280184, 280994

pewve Yeejleer

( 65 )

kejCeevegeesie

efleere KeC[

kejCeevegeesie

ueeskeeueeskeefJeYeeseg&ieheefjJe=eselegie&leerveeb e~
DeeoMe&efceJe leLeeceeflejJewefle kejCeevegeesieb e~~44~~
DeLe&-Ge ekeej kee mecei%eeve ner ueeske-Deueeske kes efJeYeeie kees, egieeW kes heefjJele&ve eje eejeW ieefleeeW
kees ohe&Ce meMe Ssmes kejCeevegeesie kees peevelee nw DeLee&led efpemeceW ueeske-Deueeske, egie heefjJele&ve Deewj elegie&efle
heefjJele&ve kee JeCe&ve nw, Fme Devegeesie mes mechetCe& efJee kee mJehe peeve efueee peelee nw~

kejCeevegeesie

( 66 )

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

pewve Yeejleer

( 67 )

kejCeevegeesie

meeceeve ueeske
meJe&%e YeieJeeve mes DeJeueesefkele Devevleevevle DeueeskeekeeMe kes yengceOe Yeeie ceW 343 jepeg eceeCe heg<eekeej
ueeskeekeeMe nw~ en ueeskeekeeMe peerJe, hegodieue, Oece&, DeOece& Deewj keeue Fve heeBeeW JeeW mes Jeehle nw~ Deveeefo
Devevle nw~ Fme ueeske kes leerve Yeso nQ-DeOeesueeske, ceOeueeske Deewj TOJe&ueeske~ mechetCe& ueeske keer TBeeF&
14 jepegeceeCe nw SJeb ceeseF& meJe&$e 7 jepeg nw~
ueeske keer TBeeF&-DemebKeeleeW eespeveeW kee 1 jepeg neslee nw~ 14 jepeg TBes ueeske ceW, 7 jepeg ceW
DeOeesueeske SJeb 7 jepeg ceW mJeiee&efo nQ~ Fve oesveeW kes ceOe ceW 99 npeej 40 eespeve TBee ceOeueeske nw pees efke
TOJe&ueeske kee keg Yeeie nw, Jen jepeg ceW veneR kes yejeyej nw~
ueeske keer eew[eF&-ueeske kes leue Yeeie ceW eew[eF& 7 jepeg nw~ Ieles-Ieles ceOeueeske ceW 1 jepeg jn ieF&
nw hegve: ceOeueeske mes Thej ye{les-ye{les heeBeJeW mJeie& leke eew[eF& 5 jepeg neskej Deeies Ieles-Ieles ueeske kes
DeeYeeie leke eew[eF& 1 jepeg jn ieF& nw~
$emeveeueer-leerveeW ueeskeeW kes yeereeW-yeere ceW 1 jepeg eew[er SJeb 1 jepeg ceeser leLee keg kece 13 jepeg TBeer
$emeveeueer nw~ Fme $emeveeueer ceW ner $emepeerJe heees peeles nQ~
ueeske kee Ieveheue-en ueeske leue ceW 7 jepeg, ceOe ceW 1, heeBeJeW mJeie& ceW 5 Deewj Devle ceW 1 jepeg nw~ Fve
eejeW mLeeveeW keer eew[eF& kees pees[ ossves mes 715114 jepeg ngS~ Fve 14 ceW 4 kee Yeeie osves mes 144
3(1/2) jepeg ngS~ FmeceW ueeske kes oef#eCe-Gej keer ceeseF& kee iegCee kej osves mes 3(1/2)724(1/2) ngS~
efhej Fme eew[eF& Deewj ceeseF& kes iegCeveheue ceW 14 jepeg kee iegCee kej osves mes 24(1/2)14343 jepeg nes peeles nQ~
Fme ueeskeekeeMe kee Ieveheue 343 jepeg eceeCe nw~
JeeleJeuee-Fme ueeskeekeeMe kees eejeW lejhe mes Jesefle kejkes leerve JeeleJeuee nQ~ es leerveeW JeeleJeuee,
Jeeegkeeefeke peerJeeW kes MejerjmJehe efmLej mJeYeeJe Jeeues JeeegceC[ue nQ~ meJe&eLece ueeske kees eejeW lejhe mes
Jesefle kejkes IeveesoefOeJeeleJeuee nw, Fmekees Jesefle kejkes IeveJeele nw SJeb Fmekees Jesefle kejkes levegJeeleJeuee
efmLele nw~ levegJeele kes eejeW lejhe Devevle DeueeskeekeeMe nw~
JeeleJeuee kes JeCe&-IeveesoefOeJeele ieescet$eJeCe& Jeeuee nw, IeveJeele cetBie kes meceeve JeCe& Jeeuee SJeb levegJeele
Deveske JeCe& Jeeuee nw~
JeeleJeueeeW keer ceeseF&-leue Yeeie mes 1 jepeg TBeeF& leke leerveeW keer ceeseF& yeerme-yeerme npeej eespeve nw~
meeleJeW vejke kes heeme 7, 5 Deewj 4 eespeve nw~ ceOeueeske kes heee& Yeeie ceW 5, 4, 3 eespeve nw~ Deeies ye{les-ye{les
yeemJeie& kes heee& Yeeie ceW 7, 5, 4 eespeve, TOJe&ueeske kes Deble ceW heee&Yeeie ceW 5, 4, 3 eespeve nw~ ueeske efMeKej
kes Thej eceMe: 2 keesMe, 1 keesMe Deesj keg kece 1 keesMe eceeCe nw~

kejCeevegeesie

( 68 )

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

DeOeesueeske
DeOeesueeske ceW meyemes henueer ceOeueeske mes ueieer ngF& jlveeYee he=LJeer nw~ Fmekes keg kece Ske jepeg veeres
Meke&jeeYee nw~ Fmeer ekeej mes Ske-Ske kes veeres yeeuegkee eYee, hebkeeYee, OetceeYee, lece:eYee Deewj cenelece:
eYee YetefceeeB nQ~ es meele he=efLJeeeB n jepeg ceW nQ Deewj Debeflece meeleJeW jepeg ceW efveieeso mLeeve nQ~
vejkeeW kes otmejs veece-Ieccee, JebMee, cesIee, Debpevee, Deefje, ceIeJeer Deewj ceeIeJeer es Fve he=efLJeeeW kes
DeveeefoefveOeve veece nQ~
jlveeYee he=LJeer kes 3 Yeeie nQ-KejYeeie, hebkeYeeie Deewj DeyyengueYeeie~ KejYeeie Deewj hebkeYeeie ceW
YeJeveJeemeer leLee JeblejJeemeer osJeeW kes efveJeeme nQ Deewj DeyyengueYeeie ceW eLece vejke kes efyeue nQ, efpeveceW veejefkeeeW
kes DeeJeeme nQ~
vejkeeW kes efyeueeW keer mebKee-meeleeW vejkeeW kes efyeueeW keer mebKee eewjemeer ueeKe eceeCe nw~ eLece he=LJeer
kes 30 ueeKe, efleere kes 25 ueeKe, le=leere kes 15 ueeKe, elegLe& kes 10 ueeKe, heeBeJeeR kes 3 ueeKe, "er kes
5 kece 1 ueeKe SJeb meeleJeeR he=LJeer kes 5 efyeue nQ~
G<Ce Deewj Meerleefyeue-henueer, otmejer, leermejer Deewj eewLeer he=LJeer kes meYeer efyeue SJeb heeBeJeeR he=LJeer
kes Ske eewLeeF& Yeeie eceeCe efyeue Delevle G<Ce nesves mes veejefkeeeW kees leere ieceea keer yeeOee hengBeeves Jeeues nQ~
heeBeJeeR he=LJeer kes DeJeefMe Ske eewLeeF& Yeeie eceeCe efyeue Deewj "er, meeleJeeR he=LJeer kes meYeer efyeue Delevle
Meerle nesves mes veejkeer peerJeeW kees Yeebkej Meerle keer Jesovee osves Jeeues nQ~ eefo G<Ce efyeue ceW ces kes meceeve ueesns
kee ieesuee [eue osJeW lees Jen ieuekej heeveer nes peeJes, Ssmes ner Meerle efyeueeW ceW ces heJe&leJeled ueesn efheb[ efJeueerve
nes peeJes~
vejke ceW Glheefe kes ogKe-veejkeer peerJe ceneheehe mes vejke efyeue ceW GlheVe neskej Ske cegntle& keeue ceW
neW heee&efhleeeW kees hetCe& kej eerme DeeegOeeW kes ceOe ceW DeeQOes cegBn efiejkej JeneB mes ieWo kes meceeve Guelee nw~
eLece he=LJeer ceW veejkeer meele eespeve, n npeej, heeBe meew Oeveg<e eceeCe Thej kees Guelee nw~ Fmekes Deeies Mes<e
vejkeeW ceW Gueves kee eceeCe otvee-otvee nw~
vejke keer efceer-keges, ieOes Deeefo peeveJejeW kes Delevle me[s ngS ceebme Deewj efJee Deeefo keer Dehes#ee Yeer
DevevleiegCeer ogie&efvOe mes ege JeneB keer efceer nw, efpemes Jes veejkeer Ye#eCe kejles nQ~ eefo meeleJeW vejke keer efceer kee
Ske keCe Yeer eneB Dee peeJes, lees eneB kes heeerme keesme leke kes peerJe cej peeJeW~
vejke kes ogKe-Jes veejkeer hejmhej ceW ee, yeeCe, Metueer, kejeWle Deeefo mes Ske otmejs kees Yeebkej ogKe
efoee kejles nQ~ Ske efceve Yeer Deeheme ceW Meebefle kees eehle veneR kejles nQ~ kejeWle mes eerjvee, kegcYeerheeke ceW hekeevee
Deeefo ceneve ogKeeW kee meecevee kejles ngS Gve peerJeeW keer ce=leg Yeer veneR nes mekeleer~ peye Deeeg hetCe& nesleer nw, leYeer
Jes cejles nQ~

pewve Yeejleer

( 69 )

kejCeevegeesie

veejefkeeeW keer Deeegvejke

peIeve Deeeg
Glke= Deeeg
1
10 npeej Je<e&
1 meeiej
2
1 meeiej
3 meeiej
3
3 meeiej
7 meeiej
4
7 meeiej
10 meeiej
5
10 meeiej
17 meeiej
6
17 meeiej
22 meeiej
7
22 meeiej
33 meeiej
vejke ceW peeves Jeeues peerJe-kece&Yetefce kes hebesefve efleee Deewj ceveg<e ner Fve vejkeeW ceW peeles nQ~
Demeb%eer hebesefve efleee henues vejke leke, mejerme=he otmejs vejke leke, he#eer le=leere vejke leke, Yegpebie elegLe& vejke
leke, efmebn heeBeJeW leke, efeeeB "s leke, celme Deewj ceveg<e meeleJeW leke peeles nQ~
vejke ceW mecekelJe kes keejCe-leermejs vejke leke kes veejkeer keesF& peeefle-mcejCe mes, keesF& ogJee&j Jesovee
mes, keesF& osJeeW kes mecyeesOeve kees eehle kej Devevle YeJeeW kees etCe& kejves ceW meceLe& meceioMe&ve kees enCe kej uesles
nQb~ Mes<e eej vejkeeW kes veejkeer peeeflemcejCe Deewj Jesovee DevegYeJe mes mecekelJe kees eehle kej uesles nQ~
vees-(heefjefMe ceW ee& veb. 8 osefKeS)

kejCeevegeesie

( 70 )

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

ceOeueeske
ceOeueeske 1 jepeg eew[e 1 ueeKe 40 eespeve TBee nw~ en et[er kes Deekeej kee nw~ Fme ceOeueeske ceW
DemebKeele erhe Deewj DemebKeele meceg nQ~ Fme ceOeueeske kes yeereeW-yeere ceW Ske ueeKe eespeve Jeeme Jeeuee
DeLee&led 40 kejes[ ceerue efJemleej Jeeuee pecyeterhe efmLele nw~ pecyeterhe kees Iesjs ngS 2 ueeKe eespeve efJemleej Jeeuee

ueJeCe meceg nw~ ueJeCe meceg kees Iesjs ngS 4 ueeKe eespeve Jeeme Jeeuee Oeelekeer KeC[ nw, Fmekees Iesjs ngS
8 ueeKe eespeve Jeeme Jeeuee keeueesoefOe meceg nw~ Gmekes yeeo 16 ueeKe eespeve Jeeme Jeeuee heg<kej erhe nw~ Fmeer
lejn Deeies-Deeies ece mes erhe leLee meceg otves-otves eceeCe Jeeues nesles iees nQ~ Devle kes erhe Deewj meceg kee veece
mJeebYetjceCe erhe Deewj mJeebYetjceCe meceg nw~

pewve Yeejleer

( 71 )

kejCeevegeesie

pecyeterhe
pecyeterhe kes ceOe ceW Ske ueeKe eespeve TBee leLee ome npeej eespeve efJemleej Jeeuee megces heJe&le nw~ Fme
pecyeterhe ceW n kegueeeue SJeb meele #es$e nQ~
6 kegueeeueeW kes veece-efnceJeeved, ceneefnceJeeved, efve<eOe, veerue, efkece Deewj efMeKejer~
7 #es$eeW kes veece-Yejle, nwceJele, nefj, efJeosn, jceked, nwjCeJele Deewj SsjeJele~
#es$e SJeb heJe&leeW kee eceeCe-Yejle#es$e kee efJemleej pecyeterhe kes efJemleej kee 190JeeB Yeeie nw DeLee&led
100000190526 6/19 eespeve, (2105263 3/19 ceerue) nw~ Yejle #es$e mes Deeies efnceJeeved heJe&le kee
efJemleej Yejle #es$e mes otvee nw~ Ssmes ner efJeosn #es$e leke otvee-otvee Deewj Deeies DeeOee-DeeOee neslee ieee nw~ Deeies
keeske ceW osefKeS-

vees-(heefjefMe ceW ee& veb. 9 osefKees)~

kejCeevegeesie

( 72 )

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

efJepeeeOe& heJe&le-Yejle#es$e kes ceOe ceW efJepeeeOe& heJe&le nw~ en 50 eespeve (200000 ceerue) eew[e
Deewj 25 eespeve efJemle=le (100000 ceer.) TBee nw SJeb uecyeeF& oesveeW lejhe mes ueJeCe meceg kees mheMe& kej jner
nw~ heJe&le kes Thej oef#eCe Deewj Gej oesveeW lejhe Fme Oejeleue mes 10 eespeve Thej leLee 10 eespeve ner Yeerlej
meceleue ceW efJeeeOejeW keer veieefjeeB nQ pees efke oef#eCe ceW 50 SJeb Gej ceW 60 nQ~ GmeceW 10 eespeve Thej SJeb
Devoj peekej DeeefYeeesie peeefle kes osJeeW kes YeJeve nQ~ Gmemes Thej (DeJeefMe) 5 eespeve peekej meceleue hej
9 ket nQ~ FveceW 1 ket efmeeeleve veece kee nw, efpemeceW efpevecebefoj nw, yeekeer ceW osJeeW kes DeeJeeme nQ~
en efJepeeeOe& heJe&le jpeleceeer nw~ Fmeer ekeej kee efJepeeeOe& heJe&le SsjeJele #es$e ceW Yeer Fmeer eceeCe Jeeuee nw~
efnceJeeved heJe&le-en heJe&le 1052 12/19 eespeve (4210526 6/19 ceer.) efJemleej Jeeuee SJeb
100 eespeve TBee nw~ Fme heJe&le hej hee veeceke mejesJej nw, en mejesJej 1000 eespeve uecyee, 500 eespeve
eew[e SJeb 10 eespeve ienje nw~ Fmemes Deeies kes heJe&leeW hej ece mes cenehee, efleefieb, kesMejer, hegC[jerke,
cenehegC[jerke veece kes mejesJej nQ~
keceue-hee mejesJej kes ceOe ceW Ske eespeve Jeeuee Ske keceue nw pees efke he=LJeerkeeefeke jlveceeer nw~
Fme keceue keer keefCe&kee hej yeves ngS YeJeve ceW eer osJeer efveJeeme kejleer nQ~ Fmeer mejesJej ceW eerosJeer kes heefjJeej
mJehe 140115 keceue Deewj nQ, efpeve hej eer osJeer kes heefjJeej osJe jnles nQ, Ssmes ner Deeies-Deeies kes mejesJejeW ceW
Yeer keceue nQ Deewj GveceW ece mes er Oe=efle keerefle& yegef Deewj ue#ceer osefJeeeB jnleer nQ~
vees-(heefjefMe ee& veb. 10 osefKees)
iebieeefo veefoeeB-Fve n mejesJejeW mes 14 veefoeeB efvekeueleer
nQ pees efke Ske-Ske #es$e ceW oes-oes yenleer nQ~ Yejle #es$e ceW iebieeefmebOeg, nwceJele #es$e ceW jesefnle-jesefnleemee Deeefo~ hee Deewj cenehegC[jerke
Fve oes mejesJejeW mes leerve-leerve veefoeeB efvekeueleer nQ SJeb yeere kes eej
mejesJejeW mes oes-oes veefoeeB efvekeueleer nQ~
iebiee veoer-hee mejesJej kes hetJe& efoMee kes leesjCe ej mes
iebiee veoer efvekeue kej heeBe meew eespeve leke hetJe& keer Deesj peeleer ngF&
iebieeket kes oes keesme FOej mes oef#eCe keer Deesj ceg[kej Yejle #es$e ceW
25 eespeve heJe&le mes Gmes es[kej efpeefkee veeueer ceW eJesOe kejkes
heJe&lemes veeres efiejleer nw~
iebieekegC[-peneB iebiee veoer efiejleer nw, JeneB hej 60 eespeve
efJemle=le SJeb 10 eespeve ienje Ske kegC[ nw~ GmeceW 10 eespeve TBee Jeecee Ske heJe&le nw~ Gme heJe&le kes ket
hej iebiee osJeer kee eemeeo yevee ngDee nw~ eemeeo keer le hej keceueemeve hej Deke=ef$ece efpeve eeflecee kesMeeW kes
peepet ege MeesYeeeceeve nw~ iebiee veoer Deheveer ebeue lejbieeW mes ege nesleer ngF& peueOeeje mes efpevesvosJe kee
DeefYe<eske kejles ngS kes meceeve ner Gme efpeveeeflecee hej he[leer nw~

pewve Yeejleer

( 73 )

kejCeevegeesie

hegve: Fme kegC[ kes oef#eCe leesjCe ej mes efvekeuekej Deeies Yetefce hej kegefuelee kees eehle nesleer ngF& efJepeeeOe&
keer ieghee ceW Dee" eespeve efJemle=le nesleer ngF& eJesMe kejleer nw~ Devle ceW eewon npeej heefjJeej veefoeeW mes ege neskej
hetJe& keer Deesj peeleer ngF& ueJeCe meceg ceW eefJe ngF& nw, es 14 npeej heefjJeej veefoeeB Deee& KeC[ ceW ve yenkej
cues KeC[eW ceW ner yenleer nQ~ Fmeer iebiee veoer kes meceeve ner efmebOeg veoer kee JeCe&ve nw pees efke hee mejesJej kes
heefece leesjCe ej mes efvekeuekej Yejle #es$e ceW Deeleer nw~ Deeies keer egieue-egieue veefoeeW kee efJemleej Deeefo meerlee
veoer leke otvee-otvee Deewj Deeies DeeOee-DeeOee neslee ieee nw~
n KeC[-Yejle #es$e Deewj SsjeJele #es$e ceW efJepeeeOe& heJe&le Deewj egieue veefoeeW kes efveefcee mes n-n
KeC[ nes peeles nQ~ FveceW mes meceg keer lejhe kes ceOe kee Deee& KeC[ Deewj Mes<e cues KeC[ kenueeles nQ~

megces heJe&le
efJeosn #es$e kes yeereeW yeere ceW megces heJe&le efmLele nw~ en Ske ueeKe 40 eespeve TBee nw~ Fmekeer veeRJe Ske
npeej eespeve keer nw~ he=LJeer leue hej Fme heJe&le kee efJemleej ome npeej eespeve nw~ megces heJe&le keer veeRJe kes yeeo
he=LJeer leue hej Yemeeue Jeve efmLele nw, efpemekeer hetJe&, oef#eCe Deeefo eejeW efoMeeDeeW ceW eej ewleeuee efmLele nQ~
ces heJe&le kes Thej heeBe meew eespeve peekej vevove Jeve nw, en heeBe meew eespeve eceeCe keveerhe nw~ Fmekeer Yeer
eejeW efoMeeDeeW ceW eej ewleeuee nQ~ Fmemes Thej mee{s yeeme" npeej eespeve peekej meewceveme Jeve nw~ en Yeer
heeBe meew eespeve eceeCe eew[e keveerhe nw~ Fmekes Yeer eejeW efoMeeDeeW ceW eej efpeveeuee nQ~ meewceveme Jeve mes
eerme npeej eespeve Thej peekej heeC[gke Jeve nw, en Yeer eej meew eewjeveJes eespeve eceeCe keveerhe nw, FmeceW
Yeer eejeW efoMeeDeeW ceW eej ewleeuee nQ~
heeC[gke Jeve kes Thej ceOe ceW yeejn eespeve eew[er, eeueerme eespeve TBeer etefuekee nw~
ces heJe&le veeres mes Ieles-Ieles etefuekee kes DeeYeeie hej eej eespevecee$e kee jn peelee nw~
megces kee JeCe&-en heJe&le veeres pe[ ceW Ske npeej eespeve leke Jeecee nw~ he=LJeer leue mes Fkeme"
npeej eespeve leke Gece efe$e-efJeefe$e jlvecee, Deeies De[leerme npeej eespeve leke megJeCe&cee nw SJeb Thej keer
etefuekee veerueceefCe mes yeveer ngF& nw~
heeC[gke efMeuee Deeefo-heeC[gke Jeve keer eejeW efoMeeDeeW ceW eej efMeuee nQ~ es efMeueeSB F&Meeve efoMee mes
ueskej ece mes heeC[gke efMeuee, heeC[gkebyeuee, jeeefMeuee Deewj jekebyeuee veece Jeeueer nQ~ es DeOe& evekeej nQ,
eEmenemeve, $e, cebieue, Je Deeefo mes megMeesefYele nQ~ meewOece& Fv heeC[gke efMeuee hej Yejle#es$e kes leerLekejeW kee
DeefYe<eske kejles nQ, Ssmes ner heeC[gkebyeuee efMeuee hej heefece efJeosn kes leerLekejeW kee, jee-efMeuee hej SsjeJele
#es$e kes leerLekejeW kee SJeb jekebyeuee efMeuee hej hetJe& efJeosn kes leerLekejeW kee DeefYe<eske kejles nQ~
pecyeterhe kes Yejle Deewj SsjeJele ceW <edkeeue heefjJele&ve mes kece&Yetefce Deewj YeesieYetefce, oesveeW keer JeJemLee
nesleer jnleer nw~ nwceJele Deewj nwjCeJele #es$e ceW peIeve YeesieYetefce nefj Deewj jceked #es$e ceW ceOece YeesieYetefce leLee
efJeosn #es$e ceW ces kes oef#eCe-Gej Yeeie ceW ece mes osJekeg-Gejkeg veece keer Gece YeesieYetefceeeB nQb~ hetJe& Deewj

kejCeevegeesie

( 74 )

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

heefece oesveeW efJeosneW ceW Dee"-Dee" Je#eej Deewj 6-6 efJeYebiee veefoeeW mes efJeosn kes 16-16 Yeso nesves mes yeeerme
efJeosn #es$e nes peeles nQ~ GveceW Meeele kece&Yetefce nw~

ueJeCe meceg
pecyeterhe kees Iesjs ngS 2 ueeKe eespeve JeemeJeeuee ueJeCemeceg nw~ Gmekee heeveer Deveepe kes {sj kes meceeve
efMeKeeT TBee G"e ngDee nw~ yeere ceW ienjeF& 1000 eespeve keer nw~ meceleue mes peue keer TBeeF& DeceeJemee kes
efove 11000 eespeve keer jnleer nw~ Megkeue he#e keer eefleheoe mes ye{les-ye{les TBeeF& hetefCe&cee kes efove 16000
eespeve keer nes peeleer nw hegve: ke=<Ce he#e keer eefleheoe mes Ieles-Ieles TBeeF& eceMe: DeceeJemee kes efove 11000
eespeve keer jn peeleer nw~
OeelekeerKeC[-en erhe ueJeCe meceg kees Iesjkej eej ueeKe eespeve Jeeme Jeeuee nw~ Fmekes Devoj
hetJe& efoMee ceW yeereeW-yeere ceW efJepee ces Deewj heefece efoMee ceW yeere ceW Deeue veece kee ces heJe&le efmLele nw~
oef#eCe Deewj Gej ceW oesveeW lejhe meceg kees mheMe& kejles ngS oes F<Jeekeej heJe&le nQ, efpememes Fme erhe kes hetJe&
OeelekeerKeC[ Deewj heefece OeelekeerKeC[ Ssmes oes Yeso nes peeles nQ~ JeneB hej Yeer hetJe& Oeelekeer KeC[ ceW efnceJeeved
Deeefo n heJe&le, Yejle Deeefo meele #es$e, iebieeefo eewon ecegKe veefoeeB yenleer nQ leLewJe heefece OeelekeerKeC[ ceW

pewve Yeejleer

( 75 )

kejCeevegeesie

ener meye JeJemLee nw~ Oeelekeer KeC[ kees Jesefle kejkes keeueesoefOe meceg nw~
heg<kejeOe& erhe-keeueesoefOe kees Jesefle kejkes 16 ueeKe eespeve Jeeuee heg<kej erhe nw~ Fmekes yeereeW-yeere
ceW et[er kes meceeve Deekeej Jeeuee ceeveg<eesej heJe&le efmLele nw~ Fme heJe&le kes FOej kes Yeeie ceW kece&Yetefce pewmeer
JeJemLee nw~ FmeceW Yeer oef#eCe-Gej ceW F<Jeekeej heJe&le nw Deewj hetJe& heg<kejeOe& ceW cevoj ces leLee heefece
heg<kejeOe& ceW efJeegvceeueer ces heJe&le efmLele nQ~ FmeceW Yeer oesveeW lejhe Yejle Deeefo #es$e, efnceJeeved Deeefo heJe&le
hetJe&Jeled nQ~
170 kece&Yetefce-pecyeterhe kes yeere ceW megces heJe&le nw~ Fmekes oef#eCe ceW efve<eOe SJeb Gej ceW veerue
heJe&le nw~ en ces efJeosn kes "erke yeere ceW nw~ efve<eOe heJe&le mes meerleesoe Deewj veerue heJe&le mes meerlee veoer efvekeuekej
meerlee veoer hetJe& meceg ceW, meerleesoe veoer heefece meceg ceW eJesMe kejleer nw~ FmeefueS Fvemes efJeosn kes 4 Yeeie nes
iees~ oes Yeeie ces kes hetJe& keer Deesj Deewj oes Yeeie ces kes heefece keer Deesj~ Ske-Ske efJeosn ceW 4-4 Je#eej heJe&le
Deewj 3-3 efJeYebiee veefoeeB nesves mes 1-1 efJeosn kes 8-8 Yeeie nes iees nQ~ Fve eej efJeosneW kes yeeerme YeeieefJeosn nes iees nQ~ es 32 efJeosn Ske ces mebyebOeer nQ~ Fmeer ekeej {eF& erhe kes 5 ces mebyebOeer 325160 efJeosn
#es$e nes peeles nQ~
Fme ekeej 160 efJeosn #es$eeW ceW 1-1 efJepeeeOe& SJeb iebiee-efmebOeg leLee jee-jeesoe veece keer oes-oes veefoeeW
mes 6-6 KeC[ nesles nQ~ efpemeceW ceOe kee Deee&KeC[ Deewj Mes<e heeBeeW cues KeC[ kenueeles nQ~ Ssmes heeBe ces
mebyebOeer 5 Yejle, 5 SsjeJele Deewj 5 ceneefJeosneW kes 160 efJeosn 55160170 #es$e nes iees~ es 170 ner
kece&YetefceeeB nQ~
Ske jepeg efJemle=le Fme ceOeueeske ceW DemebKeeleeW erhe meceg nQ~ Gvekes Devleie&le {eF& erhe keer
170 kece&YetefceeeW ceW ner ceveg<e leheejCeeefo kes eje keceeX kee veeMe kejkes cees#e eehle kej mekeles nQ, FmeefueS es
#es$e kece&Yetefce kenueeles nQ~
30 YeesieYetefce-nwceJele, nwjCeJele #es$e ceW peIeve, nefj, jceke #es$e ceW ceOece Deewj osJekegGejkeg ceW Gece Ssmeer n YeesieYetefce pecyeterhe ceW nQ~ Oeelekeer KeC[ keer 12 leLee heg<kejeOe& keer 12 Sssmes
6121230 YeesieYetefce {eF& erhe mebyebOeer nQ~
96 kegYeesieYetefce-Fme ueJeCe meceg kes oesveeW leeW hej 24 Devleeahe nQ DeLee&led eej efoMeeDeeW kes 4 erhe, 4
efJeefoMeeDeeW kes 4 erhe, efoMee-efJeefoMee kes Dee" DevlejeueeW kes 8 erhe, efnceJeeved heJe&le Deewj efMeKejer heJe&le kes oesveeW leeW
kes 4 Deewj Yejle, SsjeJele kes oesveeW efJepeeeOeeX kes oesveeW leeW kes 4 Fme lejn 4484424 ngS~
es 24 Devleeahe ueJeCe meceg kes Fme leJeleea nQ~ Gme le kes Yeer 24 leLee keeueesoefOe kes GYee le kes
48, meYeer efceuekej 96 Devleeahe kenueeles nQ~ FveceW jnves Jeeues ceveg<eeW kes meeRie, hetB Deeefo nesles nQ Dele: FvnW ner
kegYeesieYetefce kenles nQ~ Fve erheeW kes ceveg<e kegYeesieYetefceeeB kenueeles nQ~ Fvekeer Deeeg DemebKeele Je<eeX keer nesleer nw~
kegceeveg<e-hetJe& efoMee ceW jnves Jeeues ceveg<e Ske hewj Jeeues nesles nQ~ heefece efoMee kes hetB Jeeues, oef#eCe

kejCeevegeesie

( 76 )

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

efoMee kes meeRie Jeeues SJeb Gej efoMee kes ietBies nesles nQ~ efJeefoMee Deeefo mebbyebOeer meYeer kegYeesieYetefceeeB kegeflmele he Jeeues
nesles nQ~ es ceveg<e egieue ner pevce uesles nQ Deewj egieue ner cejles nQ~ Fvekees Mejerj mebyebOeer keesF& ke veneR neslee nw~
keesF&-keesF& JeneB keer ceOegj efceer kee Ye#eCe kejles nQ leLee Deve ceveg<e JeneB kes Je=#eeW kes heuehetue Deeefo kee
Ye#eCe kejles nQ~ Gvekee keghe nesvee keghee$eoeve Deeefo kee heue nw~
mJeebYetjceCe heJe&le-Debeflece mJeebYetjceCe erhe kes yeereeW-yeere Jeueeekeej mJeebYetjceCe veece kee heJe&le
nw pees efke ceeveg<eesej kes meceeve erhe kes oes Yeeie kej oslee nw~
ceeveg<eesej heJe&le mes Deeies DemebKeeleeW erheeW ceW mJeebYetjceCe heJe&le kes FOej-GOej leke peIeve YeesieYetefce keer
JeJemLee nw~ Fve meYeer ceW DemebKeeleeW eflee&e egieue jnles nQ~
mJeebYetjceCe heJe&le kes GOej DeeOes erhe ceW Deewj mJeebYetjceCe meceg ceW kece&Yetefce keer JeJemLee nw DeLee&led
eneB kes efleee kece&Yetefce kes eflee&e nQ~ JeneB eLece iegCemLeeve mes hebece iegCemLeeve leke nes mekelee nw~ osJeeW eje
mecyeesOeve heekej ee peeeflemcejCe Deeefo mes DemebKeeleeW eflee&e meceief osMeeleer yevekej mJeie& eehle kej uesles nQ~

pecyeterhe kes Deke=ef$ece ewleeuee

megces kes 16, megces heJe&le keer efJeefoMee ceW eej iepeovle kes 4, efnceJeeved Deeefo <ed kegueeeueeW kes 6,
efJeosn #es$e ceW meesuen Je#eej heJe&leeW kes 16, efJeosn #es$e kes yeeerme efJepeeeOe& kes 32, Yejle, SsjeJele kes efJepeeeOe&
kes 2, osJekeg Deewj Gejkeg ceW efmLele pecyetJe=#e, MeeuceueerJe=#e keer MeeKeeDeeW kes 2, Fme ekeej
164616322278 Ssmes pecyeterhe kes 78 efpeve ewleeuee nQ~

ceOeueeske kes Deke=ef$ece efpeveeuee

pecyeterhe kes meceeve ner Oeelekeer KeC[ SJeb heg<kejeOe& ceW 2-2 ces kes efveefcee mes meejer jevee otveer-otveer
nesves mes ewleeuee Yeer otves-otves nQ leLee Oeelekeer KeC[ SJeb heg<kejeOe& ceW 2-2 F<Jeekeej heJe&le hej 2-2
ewleeuee nQ~ ceeveg<eesej heJe&le hej eejeW efoMeeDeeW kes 4, vevoerej erhe keer eejeW efoMeeDeeW ceW 13-13 ewleeuee
nesves mes 13452, ieejnJeW kegC[ueJej erhe kes kegC[ueJej heJe&le hej eejeW efoMeeDeeW kes 4, lesjnJeW ekeJej
erhe kes ekeJej heJe&le hej eejeW efoMeeDeeW kes 4, meye efceuekej 78156156445244458
ewleeuee nesles nQ~ Fve ceOeueeske mebyebOeer 458 ewleeueeeW kees SJeb GveceW efmLele meJe& efpeveeefleceeDeeWs kees ceQ ceve,
Jeeve, keee mes vecemkeej kejlee ntB~

osJeeW kes Yeso

osJeeW kes eej Yeso nQ-YeJeveJeemeer, JeblejJeemeer, peesefleJee&meer Deewj keuheJeemeer~

YeJeveJeemeer osJe
YeJeveJeemeer osJeeW kes mLeeve-henues jlveeYee he=LJeer kes 3 Yeeie yeleees pee egkes nQ~ GmeceW mes Kej Yeeie

pewve Yeejleer

( 77 )

kejCeevegeesie

ceW je#eme peeefle kes Jeblej osJeeW kees es[kej meele ekeej kes Jeblej osJeeW kes efveJeeme mLeeve nQ Deewj YeJeveJeemeer kes
Demegjkegceej peeefle kes osJeeW kees es[kej veJe ekeej kes YeJeveJeemeer osJeeW kes mLeeve nQ~ jlveeYee kes hebkeYeeie veece
kes efleere Yeeie ceW Demegjkegceej peeefle kes YeJeveJeemeer SJeb je#eme peeefle kes JeblejeW kes DeeJeeme mLeeve nQ~
YeJeveJeemeer osJeeW kes Yeso-Demegjkegceej, veeiekegceej, megheCe&kegceej, erhekegceej, efokekegceej, GoefOekegceej,
mleefvelekegceej, efJeeglkegceej, Deefivekegceej Deewj Jeeegkegceej~
YeJeveJeemeer osJeeW kes YeJeveeW kee eceeCe-Demegjkegceej kes 64 ueeKe, veeiekegceej kes 84 ueeKe,
megheCe&kegceej kes 72 ueeKe, Jeeegkegceej kes 96 ueeKe Deewj Mes<e osJeeW kes 76-76 ueeKe YeJeve nQ Dele:
766456-6484729645677200000 (meele kejes[ yenej ueeKe) YeJeve nQ~
efpevecebefoj-Fve Ske-Ske YeJeveeW ceW Ske-Ske efpevecebefoj nesves mes YeJeveJeemeer osJeeW kes 7,72,00000
eceeCe efpevecebefoj nQ~ GveceW efmLele efpeveeefleceeDeeW kees ceve, Jeeve, keee mes vecemkeej nesJes~
YeJeveJeemeer osJeeWs kes Fv-YeJeveJeemeer osJeeW kes 10 kegueeW ceW he=Leked-he=Leked oes-oes Fv nesles nQ~ meye
efceuekej 20 Fv nesles nQb, pees Deheveer efJeYetefle mes MeesYeeeceeve nQ~
Fv kes heefjJeej osJe-eleske Fv kes heefjJeej osJe ome ekeej nQ~ eleerv, $eeeefebMe, meeceeefveke,
ueeskeheeue, Deelcej#e, leerve heeefj<eo, meele Deveerke, ekeerCe&ke, DeeefYeeesie Deewj efkeefuJe<eke~
FveceW mes Fv jepee kes meMe, eleerv egJejepe kes meMe, $eeeefebMe osJeheg$e kes meMe, meeceeefveke
osJehelveer kes legue, eejeW ueeskeheeue leb$eheeueeW kes meMe Deewj meYeer levegj#eke osJe jepee kes Debiej#eke kes meceeve nQ~
jepee keer yeee, ceOe Deewj DeYevlej meefceefle kes meceeve osJeeW ceW Yeer leerve ekeej keer heefj<eo nesleer nQ~ Fve leerveeW
heefj<eoeW ceW yew"ves Jeeues osJe eceMe: yeee heeefj<eo, ceOeceheeefj<eo Deewj DeeYevlejheeefj<eo kenueeles nQ~ Deveerke
osJe mesvee kes legue, ekeerCe&ke osJe epee kes meMe, DeeefYeeesie peeefle kes osJe oeme kes meMe Deewj efkeefuJe<eke osJe
eeC[eue kes meceeve nesles nQ~ FveceW mes eleerv Fv kes yejeyej 20 nesles nQ~ FmeefueS YeJeveJeeefmeeeW kes 20 Fv
Deewj 20 eleerv efceuekej 40 Fv nes peeles nQ~
YeJeveJeeefmeeeW kes efveJeeme mLeeve kes Yeso-Fve osJeeW kes efveJeeme mLeeve kes YeJeve, YeJevehegj Deewj
DeeJeeme kes Yeso mes leerve Yeso nesles nQ~ jlveeYee he=LJeer ceW efmLele efveJeeme mLeeveeW kees YeJeve, erhe mecegeW kes Thej
efmLele efveJeeme mLeeveeW kees YeJevehegj Deewj jceCeere leeueeye, heJe&le leLee Je=#eeefo kes Thej efmLele efveJeeme mLeeveeW kees
DeeJeeme kenles nQ~
FveceW veeiekegceej Deeefo osJeeW ceW mes efkevneR kes lees YeJeve, YeJevehegj Deewj DeeJeemehe leerveeW ner lejn kes
efveJeeme mLeeve nesles nQb hejvleg DemegjkegceejeW kes kesJeue Ske YeJevehe ner efveJeeme mLeeve nQ~ FveceW YeJeveJeeefmeeeW kes
YeJeve efe$ee he=LJeer kes veeres oes npeej mes Ske ueeKe eespevehee&vle peekej nQ~ es meye YeJeve meceeleg<keesCe, leerve
meew eespeve TBes nQ Deewj efJemleej ceW mebKeele SJeb DemebKeele eespeve eceeCe Jeeues nQ~
efpevecebefoj-eleske YeJeve kes ceOe ceW Ske meew eespeve TBes Ske-Ske ket nQ, Fve keteW kes Thej

kejCeevegeesie

( 78 )

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

heejeie ceefCecee keueMeeW mes megMeesefYele eej ieeshegj, leerve ceefCecee eekeej, JeveOJepeeDeeW SJeb ceeueeDeeW mes mebege
efpeveie=n MeesefYele nQ~ eleske efpeveie=n ceW 108-108 efpeveeefleceeSb efJejepeceeve nQ~ pees osJe meceioMe&ve mes ege
nQ, Jes kece&&#ee kes efveefcee efvele ner efpeve YeieJeeve keer Yeefe mes hetpee kejles nQ, Fmekes Deefleefje meceief osJeeW
mes mecyeesefOele efkeS ieS Deve efceLeeef osJe Yeer kegueosJelee ceevekej Gve efpevesv eefleceeDeeW keer efvele ner yengle
ekeej mes hetpee kejles nQ~
osJeeemeeo-efpevecebefoj kes eejeW lejhe Deveske jeveeDeeW mes ege megJeCe& Deewj jlveeW mes efveefce&le YeJeveJeemeer
osJeeW kes cenue nQ~ Fve osJeeW keer Deeeg Deeefo kee JeCe&ve Deeies eb$e mes mecePe uesvee eeefnS~
vees-(heefjefMe ee& veb. 11 osefKeS)~

Jevlej osJe
Jeblej osJe-jlveeYee he=LJeer kes KejYeeie ceW Jeblej osJeeW kes meele Yeso jnles nQ-efkeVej, efkebheg<e,
cenesjie, iebOeJe&, e#e, Yetle Deewj efheMeee~ hebke Yeeie ceW je#eme peeefle kes JeblejeW kes YeJeve nQ~ meYeer JevlejJeeefmeeeW
kes DemebKeele YeJeve nQ~ GveceW leerve Yeso nQ-YeJeve, YeJevehegj Deewj DeeJeeme~ Kej Yeeie, hebke Yeeie ceW YeJeve nQ~
DemebKeeleeW erhe mecegeW kes Thej YeJevehegj nQ Deewj mejesJej, heJe&le, veoer, DeeefokeeW kes Thej DeeJeeme nesles nQ~
ces eceeCe TBes ceOeueeske, TOJe&ueeske ceW Jevlej osJeeW kes efveJeeme nQ~ Fve JevlejeW ceW mes efkevneR kes YeJeve
nQ, efkevneR kes YeJeve Deewj YeJevehegj oesveeWs nQ SJeb efkevneR kes leerveeW ner mLeeve nesles nQ~ es meYeer DeeJeeme eekeej
(hejkeess) mes Jesefle nQ~
efpevecebefoj-Fme ekeej JevlejJeemeer osJeeW kes mLeeve DemebKeele nesves mes GveceW efmLele efpevecebefoj Yeer
DemebKeele eceeCe nQ~ keeeWefke efpeleves YeJeve, YeJevehegj Deewj DeeJeeme nQ, Gleves ner efpevecebefoj nQ~
Fvekes keee&-es Jevlej osJe eer[eefee nesves mes Fme ceOeueeske ceW eb$e-leb$e Metve mLeeve, Je=#eeW keer
keesj, MceMeeve Yetefce Deeefo ceW Yeer efJeejCe kejles jnles nQ~ keoeefeled, keJeefeled efkemeer kes meeLe hetJe& pevce kee yewj
nesves mes Gmes ke Yeer efoee kejles nQ~ efkemeer hej emeVe neskej Gmekeer meneelee Yeer kejles nQb~ peye meceioMe&ve
enCe kej uesles nQ, leye heeheYeer yevekej Oece&keeeeX ceW ner efe uesles nQ~
Jeblej Fv-efkeVej, efkebheg<e Deeefo Dee" ekeej kes Jeblej osJeeW ceW eleske kes oes-oes Fv nesles nQ~
efkeVej peeefle kes oes Fv-efkebheg<e, efkeVej~ efkebheg<e peeefle ceW-melheg<e, ceneheg<e~ cenesjie peeefle ceWcenekeee, Deeflekeee~ iebOeJe& peeefle ceW-ieerlejefle, ieerlejme~ e#e peeefle ceW-ceefCeYe, hetCe&Ye~ je#eme peeefle
ceW-Yeerce, ceneYeerce~ Yetle peeefle ceW-mJehe, eeflehe~ efheMeee peeefle ceW-keeue, cenekeeue~ Ssmes Jevlej
osJeeW ceW 16 Fv nesles nQ~
heefjJeej osJe-Fve 16 FveW ceW mes eleske kes eleerv, meeceeefveke, Deelcej#e, leerveeW heeefj<eo, meele
Deveerke, ekeerCe&ke, efkeefuJe<eke Deewj DeeefYeeesie Fme ekeej mes heefjJeej osJe nesles nQ DeLee&led YeJeveJeemeer kes pees
Fv, meeceeefveke Deeefo ome Yeso yeleueees nQ, GveceW mes Fve JevlejeW ceW $eeeeEeMe Deewj ueeskeheeue es oes Yeso veneR

pewve Yeejleer

( 79 )

kejCeevegeesie

nesles nQ Dele: eneB Dee" Yeso kens iees nQ~ eleske Fv kes Ske-Ske eleerv nesves mes 16 FveW kes 16 eleerv
Ssmes JevlejeW kes 32 Fv kenueeles nQ~
Fme ekeej heefjJeej osJeeW mes meefnle, megKeeW kee DevegYeJe kejves Jeeues Jevlej osJesv Deheves-Deheves hegjeW ceW
yengle ekeej keer eer[eDeeW kees kejles ngS ceive jnles nQ~
Jevlej osJeeW kee Deenej-efkeVej Deeefo SJeb Gvekeer osefJeeeB efoJe Dece=lecee ceeveefmeke Deenej enCe
kejles nQ~ osJeeW kees keJeueenej veneR neslee nw~ heue eceeCe Deeeg Jeeues osJeeW kee Deenej 5 efove ceW SJeb ome npeej
keer Deeeg JeeueeW kee oes efove yeeo neslee nw~
osJeeW kee GdJeeme-heue eceeCe Deeeg Jeeues 5 cegntle& ceW SJeb ome npeej Je<e& keer Deeeg Jeeues, meele
GdJeeme keeue ceW GdJeeme uesles nQ~
Jevlej osJeeW ceW pevce uesves kes keejCe-pees kegceeie& ceW efmLele nQ, otef<ele DeeejCe Jeeues nQ, Dekeece
efvepe&je kejves Jeeues nQ, Deefive Deeefo eje cejCe kees eehle kejles nQ, mecekelJe mes jefnle, eeefj$e kes efJeIeeleke,
heeeefive lehe kejves Jeeues, cevo ke<eeeer nQ, Ssmes peerJe cejkej Jevlej heee&e ceW pevce ues uesles nQ~ es osJe keoeefeled
JeneB meceioMe&ve eehle kej uesles nQ~ mecekelJe jefnle osJe keesF&-keesF& efJeMes<e Deele&Oeeve Deeefo mes cejkej
Skesefve heee&e ceW Yeer pevce ues uesles nQ~
Jeblej osJeeW kee DeJeefOe%eeve, Meefe Deewj efJeefeee-peIeve Deeeg 10000 Je<e& eceeCe Jeeues osJeeW
kee DeJeefOe%eeve kee efJe<ee 5 keesme nw SJeb Glke= DeJeefOe kee efJe<ee 50 keesme nw~ heueeshece eceeCe Deeeg Jeeues
Jevlej osJeeW keer DeJeefOe kee efJe<ee veeres Je Thej Ske ueeKe eespeve eceeCe nw~ peIeve DeeegOeejke eleske
Jevlej osJe 100 ceveg<eeW kees ceejves Je leejves kes efueS meceLe& nQb leLee 150 Oeveg<e leke efJemle=le #es$e kees Deheveer
Meefe mes GKee[ kej Deve$e heWkeves ceW meceLe& nQ~ heue eceeCe Deeeg Jeeues Jevlej osJe n KeC[eW kees Gue
mekeles nQ~ peIeve Deeeg Jeeues Jevlej osJe Glke= he mes 100 heeW keer SJeb peIeve he mes 7 heeW keer
efJeefeee kej mekeles nQ~ yeekeer osJe Deheves-Deheves DeJeefOe%eeve kes #es$e kees efJeefeee mes hetCe& kej mekeles nQ~
Fve osJeeW keer DeJeieenvee 10 Oeveg<e nw~ es osJe Gheheeo Meee hej pevce ueskej Devleceg&ntle& ceW 16 Je<e& kes
egJeke kes meceeve Mejerj Deewj heee&efhleeeW kees hetCe& kej uesles nQ~

peesefleJee&meer osJe
peesefle<ke osJeeW kes heeBe Yeso nQ-mete&, ev, en, ve#e$e Deewj leeje~ Fvekes efJeceeve ecekeerues nesves mes
FvnW peesefle<ke osJe kenles nQ, es meYeer efJeceeve DeOe&ieesueke meMe nQ~ es meYeer osJe cesheJe&le kees 1121 eespeve
(44,84000 ceer.) es[kej efvele ner eoef#eCee kes ece mes YeceCe kejles nQ~ FveceW ev, mete& Deewj en 510
48/81 eespeve eceeCe ieceve #es$e ceW efmLele heefjefOeeeW kes ece mes he=Leked-he=Leked ieceve kejles nQ hejvleg ve#e$e Deewj
leejs Deheveer-Deheveer heefjefOehe ceeie& ceW ner ieceve kejles nQ~
peesefle<ke osJeeW keer TBeeF&-heeBe ekeej kes osJeeW kes efJeceeve Fme efe$ee he=LJeer mes 790 eespeve mes

kejCeevegeesie

( 80 )

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

eejbYe neskej 900 eespeve keer TBeeF& leke DeLee&led 110 eespeve ceW efmLele nQ~ meyemes eLece leejeDeeW kes efJeceeve nQ,
pees meyemes ess 1/4 keesme (250 ceer.) eceeCe nQ~ Fve meYeer efJeceeveeW keer ceeseF& Deheves-Deheves efJeceeveeW mes
DeeOeer-DeeOeer nw~ jeng kes efJeceeve ev kes veeres SJeb kesleg kes efJeceeve mete& kes veeres jnles nQ DeLee&led 4 eceeCeebiegue
(2000 GlmesOeebiegue) eceeCe Thej ev-mete& kes efJeceeve efmLele neskej ieceve kejles nQ~ es jeng-kesleg kes efJeceeve
6-6 cenerves ceW hetefCe&cee SJeb DeceeJemee kees ece mes ev SJeb mete& kes efJeceeveeW kees {Bke osles nQ, Fmes ner enCe
kenles nQ~ Fme he=LJeer mes leeje Deeefo efJeceeveeW keer TBeeF& SJeb Gvekee eceeCe eb$e ceW osefKeS~
(vees-heefjefMe ceW ee& vecyej 12 osefKeS)~
Jeenve peeefle kes osJe-Fve mete&, ev kes eleske efJeceeveeW kees DeeefYeeesie peeefle kes 4000 osJe efJeceeve
kes hetJe& ceW efmebn kes Deekeej kees OeejCe kej, oef#eCe ceW 4000 osJe neLeer kes Deekeej kees, heefece ceW 4000 osJe
yewue kes Deekeej kees SJeb Gej ceW 4000 osJe Iees[s kes Deekeej kees OeejCe kej Ssmes 16000 osJe melele KeeReles
jnles nQ, Fmeer ekeej eneW kes 8000, ve#e$eeW kes 4000 SJeb leejeDeeW kes 2000 Jeenvepeeefle kes osJe nesles nQ~
peesefle<ke osJeeW keer ieefle-ieceve ceW evcee meyemes cebo nw~ mete& Gmekeer Dehes#ee leereieeceer, Gmemes
MeerIelej en, Fvemes MeerIelej ve#e$e SJeb ve#e$eeW mes Yeer MeerIelej ieefle Jeeues leejeieCe nQ~
metee&efo keer efkejCeW-es efJeceeve he=LJeerkeeefeke (ecekeerueer Oeeleg) mes yeves ngS Deke=ef$ece nQ~ mete& kes
efyecye ceW efmLele he=LJeerkeeefeke peerJe kes Deelehe veecekece& kee Goe nesves mes Gmekeer efkejCeW G<Ce nQ~ ev kes efyecye
ceW efmLele he=LJeerkeeefeke kes Geesle veecekece& kee Goe nesves mes Gvekes cetue ceW Meerleuelee nw Deewj efkejCeW Yeer Meerleue
nQ, Ssmes ner leeje Deeefo kes mecePevee~
efJeceeve Deewj efpevecebefojeW kee eceeCe-meYeer peesefleJee&meer osJeeW kes efJeceeveeW kes yeereeW-yeere ceW Ske-Ske
efpevecebefoj nw Deewj eejeW Deesj osJeeW kes efveJeeme mLeeve yeves ngS nQ~ es efJeceeve Ske jepeg eceeCe eew[s Fme ceOeueeske
leke nQ Dele: DemebKeele nQ, Fmeer efveefcee mes efpevecebefoj Yeer DemebKeele ner nes peeles nQ~ GveceW efmLele 108-108
eefleceeDeeW kees cesje vecemkeej nesJes~
mete& kee ieceve #es$e-mete& kee ieceve #es$e pecyeterhe kes Yeerlej 108 eespeve SJeb ueJeCe meceg ceW 330
48/81 eespeve nw DeLee&led mecemle ieceve #es$e 510 48/81 eespeve (2043147 13/61) ceerue nw~ Fleves
eceeCe ceW 184 ieefueeeB nQ~ Fve ieefueeeW ceW oes mete& eceMe: Ske-Ske ieueer ceW mebeej kejles nQ~
oef#eCeeeve-GejeeCe-peye mete& eLece ieueer ceW jnlee nw, leye eeJeCe ke=<Cee eefleheoe kes efove
oef#eCeeeve eejbYe neslee nw Deewj peye Jen Debeflece ieueer ceW hengBelee nw, leye GejeeCe eejbYe neslee nw~
Ske efceve ceW mete& kee ieceve-Ske efceve ceW mete& kee ieceve 447623 11/18 ceerue eceeCe nw~
eeJeleea eje mete& kes efpeveefyecye kee oMe&ve-peye mete& henueer ieueer ceW Deelee nw, leye DeeesOee veiejer
kes Yeerlej Deheves YeJeve kes Thej efmLele eeJeleea mete& efJeceeve ceW efmLele efpeveefyecye kee oMe&ve kej uesles nQ~ eeJeleea
keer ef kee efJe<ee 47263 7/20 eespeve (1890534000 ceerue) eceeCe nw~

pewve Yeejleer

( 81 )

kejCeevegeesie

ev kee ieceve #es$e-mete& kes Fmeer ieceve #es$e ceW ev keer 15 ieefueeeB nQ~ FveceW Jen eefleefove SkeSke ieueer ceW ieceve kejlee nw~
Ske efceve ceW ev kee ieceve-Ske efceve ceW evcee 422796 31/1647 ceerue leke ieceve kejlee nw~
ke=<Cehe#e-Megkeuehe#e-peye evefyecye hetCe& efoKelee nw, leye hetefCe&cee nesleer nw~ jeng efJeceeve evefJeceeve
kes veeres ieceve kejlee nw~ jeng eefleefove Ske-Ske ceeie& ceW evefyecye keer Ske-Ske keuee kees {Bkeles ngS 15 efove
leke 15 keueeDeeW kees {Bke ueslee nw, leye Debeflece efove keer 16 keuee ceW 1 keuee Mes<e jn peeleer nw, Gmeer kee veece
DeceeJemee nw~ efhej Jen jeng eefleheoe kes efove ceW eleske ieueer ceW 1-1 keuee kees es[les ngS hetefCe&cee kees 15 keueeDeeW
kees es[ osles nQ, leye hetefCe&cee nes peeleer nw~ Fme ekeej ke=<Ce he#e Deewj Megkeue he#e kee efJeYeeie nes peelee nw~
Ske ev kee heefjJeej-Fve peesefle<eer osJeeW ceW evcee Fv nw leLee mete& eleerv nw Dele: Ske evcee
Fv kes Ske mete& eleerv, 88 en, 28 ve#e$e, 66 npeej 975 kees[e-kees[er leejs es meye heefjJeej osJe nQ~
pecyeterhe ceW oes evcee Deewj oes mete& nQ~
efove-jeef$e kee efJeYeeie-mete& kes ieceve mes ner efove-jeef$e kee efJeYeeie neslee nw~ ceeveg<eesej heJe&le kes
Devoj kes ner mete& Deeefo peesefle<eer osJe ieceve kejles nQ~ Deeies kes meYeer peesefle<e efJeceeve efmLej nQ~

keuheJeemeer osJe
16 mJeieeX kes veece-meewOece&, F&Meeve, mevelkegceej, ceensv, yee, yeeesej, ueebleJe, keeefhe, Mege,
ceneMege, Meleej, meneej, Deevele, eeCele, DeejCe Deewj Deegle~
yeejn keuhe-meewOece&-F&Meeve egieue kes 2 Fv, mevelkegceej-ceensv egieue kes 2 Fv, yee-yeeesej
egieue kee 1 Fv, ueebleJe-keeefhe egieue kee 1 Fv, Mege-ceneMege egieue kee 1 Fv, Meleej-meneej egieue
kee 1 Fv, Deevele-eeCele egieue kes 2 Fv Deewj DeejCe-Deegle egieue kes 2 Fv Ssmes 12 Fv nesles nw~ Fvekes
mLeeveeW keer keuhe meb%ee nesves mes 12 keuhe kenueeles nQ~
keuheeleerle-yeejn keuhe (16 mJeie&) kes Thej 9 ewJeseke, 9 DevegefoMe Deewj 5 Devegej efJeceeve nQ,
FveceW Fv, meeceeefveke, $eeeefebMe Deeefo Yeso ve nesves mes es keuheeleerle kenueeles nQ~ eneB kes meYeer osJe Denefceb
kenueeles nQ~
veew ewJeseke-DeOemleve 3, ceOece 3 Deewj Gheefjce 3 Ssmes veew ewJeseke nQ~
DevegefoMe-Deefe&, Deefe&ceeefueveer, Jewj, Jewjeseve es eej efoMee ceWs nesves mes esCeerye SJeb meesce, meescehe,
Debke Deewj mheefke es eej efJeefoMee ceW nesves mes ekeerCe&ke SJeb ceOe ceW Deeefole veece kee efJeceeve nQ, Ssmes es
9 DevegefoMe meb%eke nQ~
heeBe Devegej-efJepee, Jewpeevle, peeble Deewj Dehejeefpele es eej efJeceeve eej efoMee ceW SJeb meJee&Le&efmeef
veece kee efJeceeve ceOe ceW nw~

kejCeevegeesie

( 82 )

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

keuhe Deewj keuheeleerleeW kes mLeeve-ces leue mes ueskej 1 1/2 jepeg cesb meewOece& egieue, Gmekes Ghej
1 (1/2) jepeg ceW meevelkegceej egieue, Deeies DeeOes-DeeOes jepeg ceW 6 egieue nQ Dele: 1 1/211/23,1/
263, Ssmes 6 jepeg ceW 8 egieue nQ~ Fmekes Deeies 1 jepeg ceW 9 ewJeseke, 9 DevegefoMe, 5 Devegej Deewj efmeefMeuee
nw~
efJeceeveeW keer mebKee-meewOece& mJeie& ceW 3200000, F&Meeve ceW 2800000, meevelkegceej ceW 1200000,
ceensv ceW 800000, yee-yeeesej egieue ceW 400000, ueebleJe-keeefhe ceW 500000, Mege-ceneMege ceW
40000, Meleej-meneej egieue ceW 6000, Deevele-eeCele, DeejCe Deewj Deegle Ssmes eej keuheeW ceW 700, leerve
DeOeesewJeseke ceW 111, leerve ceOeewJeseke ceW 107, leerve TOJe& ewJeseke ceW 91, DevegefoMe ceW 9 Deewj heeBe Devegej
ceW 5 Ssmes meye efceueekej 3200000280000012000008000004000005000040000
6000070010791958497023 efJeceeve nQ Deewj Ske-Ske efJeceeve ceW 11 efpevecebefoj nesves mes
Fleves ner cebefoj nes peeles nQ~ GveceW efmLele efpeve eefleceeDeeW kees cesje ceve, Jeeve, keee mes vecemkeej nesJes~
efJeceeveeW kes Yeso-Fvke, esCeerye Deewj ekeerCe&ke Ssmes 3 Yeso nQ~ pees ceOe ceW nw, Jen Fvke
kenueelee nw~ efoMeeDeeW kes efJeceeve esCeerye Deewj DevlejeuemebbyebOeer efJeceeve ekeerCe&ke kenueeles nQ~
Fvke keer mebKee-Fvke efJeceeve kees elej Yeer kenles nQb~ meewOece& egieue ceW 31, mevelkegceej egieue ceW
7, yeeegieue ceW 4, ueebleJe egieue ceW 2, Megeegieue ceW 1, Meleejegieue ceW 1, Deevele Deeefo 4 keuheeW ceW 6,
DeOemleve leerve ewJeseke ceW 3, ceOece leerve ceW 3, Gheefjce leerve ceW 3, veJe DevegefoMe ceW 1 Deewj heeBe Devegej ceW 1
Ssmes efceueekej 317421163331163 Fvke efJeceeve nQ~ $e+leg, efJeceue, ev Deeefo Fve
FvkeeW kes ece mes Des-Des veece nQ~
efJeceeveeW kee eceeCe-meYeer Fv efJeceeve mebKeele eespeve efJemleej Jeeues nQ~ meYeer esCeerye efJeceeve
DemebKeele eespeve efJemleej Jeeues nQ SJeb ekeerCe&ke efJeceeveeW ceW keg mebKeele eespeve Jeeues Deewj keg DemebKeele
eespeve Jeeues nQ~
efJeceeveeW kes JeCe&-meewOece& egieue kes efJeceeve heeBe JeCe& Jeeues nQ~ meevelkegceej, ceensv ceW ke=<Ce JeCe& kes
efyevee eej JeCe& nQ~ yee, yeeesej, ueebleJe, keeefhe ceW ke=<Ce-veerue efyevee leerve JeCe& nQ~ Mege, ceneMege, Meleej,
meneej ceW ke=<Ce, veerue, ueeue kes efyevee heerle Deewj Megkeue oes ner JeCe& nQ~ Deeies Deevele mes ueskej Devegejheele Ske
Megkeue JeCe& kes ner efJeceeve nQ~
efJeceeveeW kes DeeOeej-meewOece& egice kes efJeceeve peue kes DeeOeej nQ~ meevelkegceej egice kes efJeceeve heJeve kes
DeeOeej nQ~ yee Deeefo Dee" keuhe mJeie& kes efJeceeve peue Deewj Jeeeg oesveeW kes DeeOeej nQ~ Deeies Deevele mes ueskej Devegej
hee&vle efJeceeve DeekeeMe kes DeeOeej nQ DeLee&led hegodieue mkebOe peue Deeefo kes Deekeej heefjCele ngS nQ, Ssmee mecePevee~
he=LJeer Dee" ner ceeveer ieF& nQ-meele vejke mebyebOeer SJeb Ske F&<eleeiYeej veece keer efme he=LJeer Dele: es
efJeceeve DeOej ner ceeves iees nQ~

pewve Yeejleer

( 83 )

kejCeevegeesie

meewOece& Deeefo veece-meewOece& Fv peneB jnles nQ, Gmekee veece meewOece& mJeie& nw Ssmes ner Deve$e peevevee~
osJeeW kes eemeeo-Fvke, esCeerye Deewj ekeerCe&ke efJeceeveeW kes Thej meceeleg<keesCe Je oerIe& efJeefJeOe
ekeej kes eemeeo efmLele nQ~ es meye eemeeo megJeCe&cee, mheefkecee Deeefo jlveeW mes efveefce&le, GheheeoMeee,
Deemeve Meeuee Deeefo mes heefjhetCe& Deveeefo efveOeve nQ~
heefjJeejosJe-meYeer FvesW kes heefjJeej osJe ome ekeej kes nesles nQ-eleerv, meeceeefveke, $eeeefebMeosJe,
ueeskeheeue, Deelcej#e, heeefj<eo, Deveerke, ekeerCe&ke, DeeefYeeesie Deewj efkeefuJe<eke~
Ske-Ske Fv kes Ske-Ske eleerv nesves mes 12 FveW kes 12 eleerv meefnle 24 Fv ceeves iees nQ~
meewOece& Fv kee heefjJeej-meewOece& Fv kee 1 eleerv, 84000 meeceeefveke, 33 $eeeefebMe, meesce, ece,
JeCe leLee Oeveo es 4 ueeskeheeue, 336000 Deelcej#eke, DeeYevlej heeefj<eoosJe 12000, ceOece heeefj<eo
14000, yeee heeefj<eo 16000 nQ~ Je=<eYe, Dee, jLe, neLeer, heoeefle, ievOeJe& Deewj vele&ke Fme ekeej mes meewOece&
Fv keer meele mesveeSB nesleer nQ~ Fve meele mesveeDeeW ceW mes eleske keer 7-7 ke#eeSB nesleer nQ~ meewOece& Fv kes
10668000 Je=<eYe nesles nQ Deewj eleske Fleves ner nesles nQ DeLee&led 74676000 Deveerke nesles nQ~ Ske Fv kes
ekeerCe&ke, DeeefYeeesie Deewj efkeefuJe<eke osJe DemebKeele kens iees nQ~
SsjeJele neLeer-meewOece& Fv kes DeeefYeeesie osJeeW kee mJeeceer Deewj yeeueke veeceke osJe neslee nw~ en
osJe Jeenvepeeefle kee nw, Deheveer efJeefeee mes 1 ueeKe GlmesOe eespeve eceeCe SsjeJele neLeer kee Mejerj yevee ueslee nw~
Fmekes efoJe jlve ceeueeDeeW mes ege 32 cegKe nesles nQ~ Ske-Ske cegKe ceW jlveeW mes efveefce&le 4-4 oeBle nesles nQ~
Ske-Ske oeBle hej Ske-Ske mejesJej SJeb Ske-Ske mejesJej ceW Ske-Ske keceueJeve neslee nw~ Ske-Ske keceue
KeC[ ceW efJekeefmele 32 cenehee nesles nQ Deewj Ske-Ske cenehee Ske-Ske eespeve kee neslee nw~ Fve Ske-Ske
cenekeceueeWs hej Ske-Ske veeeMeeuee nesleer nw~ Ske-Ske veeeMeeuee ceW 32-32 DehmejeSB ve=le kejleer nQ, en
SsjeJele neLeer YeieJeeve kes pevceeslmeJe ceW Deelee nw~
meewOece& Fv keer osefJeeeB-meewOece& Fv keer Meeer veece keer pes osJeer nesleer nw, Ssmes Dee" Dee osJeer nQb~
es Meeer Deeefo Deheves he kees efJeefeee mes 16000-16000 yevee uesleer nQ~ meewOece& Fv keer DeefleMee efee
JeuueefYekee osefJeeeB 32000 nQ SJeb Ske-Ske DeeosJeer kes 16000-16000 heefjJeej osefJeeeB nQ~ es JeuueefYekee
Deewj heefjJeej osefJeeeB Yeer 16000-16000 eceeCe efJeefeee kej mekeleer nQ~ DeLee&led meewOece& Fv kes 16000 osJeer
leLee 8 DeeosJeer nQ~
meewOece& Fv kee jepeebieCe-Fv keer jepeebieCe Yetefce 84000 eespeve eceeCe nw Deewj megJeCe&cee Jesoer mes
Jesefle nw~
megOecee&-meYee-meewOece& Fv kes YeJeve ceW F&Meeve efoMee ceW 3000 keesme TBeer, 400 keesmeer uecyeer,
200 keesme efJemle=le megOecee& veeceke meYee nw~ Fme jceCeere megOecee& meYee ceW yengle ekeej kes heefjJeej mes ege
meewOece& Fv efJeefJeOe megKeeW kees Yeesielee nw~
efpeveYeJeve-Gmeer efoMee ceW Deveghece Deewj jlvecee efpeveYeJeve nQ~

kejCeevegeesie

( 84 )

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

Mejerj keer DeJeieenvee-meewOece& egieue kes osJeeW kes Mejerj keer DeJeieenvee 7 neLe, meevelkegceej egieue keer
6 neLe, yeeegieue Deewj ueebleJe egieue ceW 5 neLe, Mege, ceneMege ceW 4 neLe, Meleej-meneej ceW 3 1/2 neLe,
Deevele mes Deegle leke mJeieeX ceW 3 neLe, leerve DeOeesewJeseke ceW 2 1/2 neLe, leerve ceOe ewJeseke ceW 2 neLe, leerve
Gheefjce ewJeseke ceW 1 1/2 neLe, veJe DevegefoMe SJeb heeBe DevegejeW ceW 1 neLe eceeCe nesleer nw~
Glke= Deeeg-meewOece& egieue ceW Glke= Deeeg 2 meeiej, meevelkegceej egieue ceW 7 meeiej, yeeegieue ceW
10 meeiej, ueebleJe egieue ceW 14, Mege egieue ceW 16, Meleej egieue ceW 18, Deevele eggieue ceW 20, DeejCe egieue
ceW 22 meeiej nw~ Deeies veJe ewJeseke leke 1-1 meeiej ye{les ngS Debeflece ewJeseke ceW 31 meeiej, veJe DevegefoMe ceW
32 meeiej Deewj hebeDevegej ceW 33 meeiej eceeCe nw~
efJeefeee Deewj DeJeefOe%eeve-eLece mJeie& kes osJe Thej ceW Deheves efJeceeve kes OJepeob[ leke SJeb veeres
eLece he=LJeer leke DeJeefOe%eeve mes peeve uesles nQ~ Deeies ye{les-ye{les meJee&Le&efmeef kes osJe ueeskevee[er leke peeve uesles
nQ~ Fve osJeeW kees peneB leke DeJeefOe%eeve nw, JeneR leke efJeefeee kejves keer Meefe nw~ meesuen mJeie& leke kes osJe
efJeefeee mes e$e-le$e Deeles peeles nQ~ Deeies kes osJe peeves keer Meefe jKeles nQ efkevleg peeles veneR nQ~
eJeereej megKe-eJeereej kee veece keecemesJeve nw~ meewOece& egieue ceW keee eJeereej, Deeies oes mJeie& ceW
mheMe& eJeereej, Deeies eej mJeie& ceW he eJeereej, Deeies eej mJeie& ceW Meyo eJeereej Deewj Deeies Deevele Deeefo eej
ceW ceve: eJeereej nw~ Fve mJeieeX kes Deeies veJeewJeseke Deeefo ceW osJeebievee Yeer veneR nw Deewj Gvekes YeesieeW keer Fe
Yeer veneR nw~
osefJeeeW kes Glheefe mLeeve-meewOece&-F&Meeve mJeie& leke ner osefJeeeW keer Glheefe nesleer nw, Deeies veneR~ Deeies
kes osJe Deheveer-Deheveer osefJeeeW keer Glheefe kees DeJeefOe%eeve mes peevekej Deheves-Deheves mLeeve hej ues peeles nQ~
efJejn keeue-meye Fv, Gvekeer ceneosefJeeeB, ueeskeheeue Deewj eleerv, Fvekee Glke= efJejnkeeue n
ceeme nw~ Deve meYeer kee eb$e ceW osefKeS~
osJeeW kee Deenej keeue-pees osJe efpeleves meeiej leke peerefJele jnles nQ, Gleves ner npeej Je<eeX ceW ceeveefmeke
Deenej enCe kejles nQ~ heue eceeCe Deeeg Jeeues heeBe efove ceW Deenej enCe kejles nQ~
eemeesdJeeme enCekeeue-meewOece& egieue ceW Deeeg oes meeiej keer nw Dele: JeneB GdJeeme kee
Devlejeue oes he#e kee nw, Ssmes ner efpeleves meeiej keer Deeeg nw, Gleves he#e yeerleves hej eemeesdJeeme enCe kejles nQ~
ueewkeebeflekeosJe-yee mJeie& kes Dee Yeeie ceW Fvekes efveJeeme nesves mes es ueewkeeefvleke kenueeles nQ DeLeJee
es ueeske-mebmeej kee Devle kejves Jeeues Ske YeJeeJeleejer nQ FmeefueS ueewkeeefvleke kenueeles nQ~ Fvekes meejmJele,
Deeefole, Jeefvn, DeCe, ieo&leese, legef<ele, DeJeeyeeOe Deewj Deefj Ssmes cegKe Dee" Yeso nQ~ Fvekes Mejerj keer TBeeF&
heeBe neLe, Deeeg Dee" meeiej keer Deewj uesMee Megkeuee nesleer nw~ es YeieJeeve kes lehekeueeCeke ceW Jewjeie keer eMebmee
kejves kes efueS YeefeJeMe Deeles nQ, Deve keueeCekeeW ceW veneR Deeles nQ, es yeeueyeeeejer nQ leLee osJeef<e& kenueeles nQ~
Ske YeJeeJeleejer osJe-meewOece& Fv Deeefo oef#eCe Fv, Meeer FveCeer, oef#eCe FveW kes eejeW ueeskeheeue,

pewve Yeejleer

( 85 )

kejCeevegeesie

ueewkeeefvleke osJe Deewj meJee&Le&efmeef kes osJe, es meye efveece mes ceveg<e kee Ske YeJe eehle kej leheeee& kes yeue mes
keceeX kee veeMekej cees#e eehle kej uesles nQ~
osJeeW kee pevce-hegCe kes Goe mes osJeieefle ceW Gheheeo Meee mes pevce neslee nw~ pevce uesles ner Deevevo
Jeeefo$e yepeves ueieles nQ~ Devleceg&ntle& ceW ner osJe Deheveer neW heee&efhleeeW kees hetCe& kej veJeeewJeve meefnle nes peeles nQ
Deewj DeJeefOe%eeve mes meye peeve uesles nQ, Devevlej mejesJej ceW mveeve kejkes Jeeeuebkeej mes Yetef<ele neskej efpevecebefoj
ceW peekej YeieJeeve keer hetpee kejles nQ~ pees osJe efceLeeef nQ, Jes Deve osJeeW keer esjCee mes efpeveosJe kees kegue osJelee
ceevekej hetpeve kejles nQ~
meesuen mJeie& leke kes osJeieCe leerLekejeW kes keueeCeke Deeefo ceneslmeJe ceW Deeles nQ efkevleg Deeies kes Denefcev
osJe JeneR hej cemleke Pegkeekej vecemkeej kejles nQ~
vees-(heefjefMe ceW ee& veb. 13 osefKeS)~

peerJe kes hebe heefjJele&ve

peerJe kes oes Yeso nQ-mebmeejer Deewj cege~ elegie&leew mebmejCeb mebmeej: elegie&efle ceW mebmejCe kejveeheefjYeceCe kejvee Fmekee veece mebmeej nw~
mebmeej SMeeb meefvle les mebmeeefjCe: en mebmeej efpeve peerJeeW kes heeee peelee nw, Jes mebmeejer kenueeles nQ~
mebmeej kes 5 Yeso nQ-Je mebmeej, #es$e mebmeej, keeue mebmeej, YeJe mebmeej Deewj YeeJe mebmeej~ FvnW
heefjJele&ve Yeer kenles nQ~
Je mebmeej kes 2 Yeso nQ-kece& Je heefjJele&ve Deewj veeskece& Je heefjJele&ve~
kece& Je heefjJele&ve-kece&yebOe kes heeBe keejCe nQ-efceLeelJe, DeefJejefle, eceeo, ke<eee Deewj eesie~
FveceW efceLeelJe Deewj ke<eee eOeeve nQ keeeWefke es ceesnveere kece& kes oes Yeso nQ Deewj keceeX ceW ceesnveere kece& ner
eOeeve SJeb yeueJeeved nw~ ceesnveere kes DeYeeJe ceW mebmeej heefjYeceCe kee ee ner ke peelee nw~ Fve efceLeelJe Deewj
ke<eee kes DeeOeerve ngDee mebmeejer peerJe %eeveeJejCe Deeefo meele keceeX kes eesie hegodieue mkebOeeW kees eefle mecee enCe
kejlee nw~ ueeske ceW meJe&$e keece&Ce Jeie&CeeSB Yejer ngF& nQ, GveceW mes Deheves eesie kees ner enCe kejlee nw~ Deeegkece&
meoe veneR yeBOelee Dele: meele keceeX kes eesie hegodieue mkebOeeW kees ner eeflemecee enCe kejlee nw Deewj DeeyeeOee keeue
hetje nes peeves hej GvnW Yeesie kej es[ oslee nw~ efkemeer peerJe ves efJeJeef#ele mecee ceW %eeveeJejCe Deeefo meele keceeX kes
eesie hegodieue mkebOeeW kees enCe efkeee Deewj DeeyeeOee keeue yeerle peeves hej GvnW Yeesie kej es[ efoee~ Gmekes yeeo
Devevle yeej Deie=nerle kees enCe efkeee Deewj DeeyeeOee keeue yeerle peeves hej GvnW Yeesie kej es[ efoee~ Gmekes yeeo
Devevle yeej Deie=nerle kees enCe kejkes Devevle yeej efcee kees enCe kejkes Deewj Devevle yeej ie=nerle kees enCe
kejkes es[ efoee~ Gmekes yeeo peye Jes ner hegodieue Jewmes ner he, jme, iebOe, mheMe& Deeefo YeeJeeW kees ueskej, Gmeer kes
Jewmes ner heefjCeeceeW mes hegve: kece&he heefjCele nesles nQ, Gmes kece& Je heefjJele&ve kenles nQ~

kejCeevegeesie

( 86 )

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

Fme lejn efkemeer efJeJeef#ele mecee ceW Ske peerJe ves Deewoeefjke, Jewefeefeke Deewj Deenejke, Fve leerveeW MejerjeW
Deewj n heee&efhleeeW kes eesie veeskece& hegodieue mkebOe enCe efkeee Deewj Yeesie kej es[ efoee~ hetJeexe ece kes
Devegmeej peye Jes ner veeskece& hegodieue Gmeer he, jme Deeefo kees ueskej peerJe kes eje hegve: veeskece& he mes enCe
efkees peeles nQ, Gmes veeskece& Je heefjJele&ve kenles nQ~ kene Yeer nwmeJJes efJe hegiieuee Keueg kecemees YegegefpPeee e peerJesCe~
DemeFb DeCebleKegees hegiieueheefje mebmeejs~~
hegodieue heefjJele&vehe mebmeej ceW Fme peerJe ves meYeer hegodieueeW kees eceMe: Devevle yeej enCe efkeee Deewj
es[e~
#es$e heefjJele&ve-ueeskeekeeMe kes 343 jepegDeeW ceW meYeer peerJe Deveske yeej pevce ues egkes Deewj cej egkes nQ~
#es$e heefjJele&ve kes oes Yeso nQ-mJe#es$e heefjJele&ve, hej#es$e heefjJele&ve~
mJe#es$e heefjJele&ve-keesF& met#ce efveieesefoee peerJe, Deheveer peIeve DeJeieenvee kees ueskej GlheVe ngDee Deewj
Deeeg hetCe& kejkes cej ieee heeeled Deheves Mejerj keer DeJeieenvee ceW Ske-Ske eosMe ye{eles-ye{eles cenecelme keer
DeJeieenveehee&vle Deveske DeJeieenvee OeejCe kejlee nw~ Fme ekeej eser DeJeieenvee mes ueskej ye[er DeJeieenvee
hee&vle meye DeJeieenveeDeeW kees OeejCe kejves ceW efpelevee keeue ueielee nw, Gmes mJe#es$e heefjJele&ve kenles nQ~
hej#es$e heefjJele&ve-keesF& peIeve DeJeieenvee kee Ske Oeejke met#ce efveieesefoee ueyOeheee&hleke peerJe ueeske
kes Dee" ceOeeosMeeW kees Deheves Mejerj kes Dee" ceOeeosMe yeveekej GlheVe ngDee~ heers Jener peerJe Gmeer he mes
Gmeer mLeeve ceW otmejer leermejer yeej Yeer GlheVe ngDee~ Fmeer ekeej Ieveebiegue kes DemebKeeleJeW Yeeie eceeCe peIeve
DeJeieenvee kes efpeleves eosMe nQ, Gleveer yeej Gmeer mLeeve hej ece mes GlheVe ngDee Deewj eeme kes De"ejnJeW Yeeie
eceeCe #eg Deeeg kees Yeesiekej cejCe kees eehle ngDee~ heers Ske-Ske eosMe ye{eles-ye{eles mechetCe& ueeske kees
Dehevee pevce #es$e yevee ues, en hej#es$e heefjJele&ve nw~ kene nwmeJJeefe ueeseKeses kecemees leb CeeflLe peb Ce GhhehCeb~
DeesieenCeeS yengmees heefjYeefceoes Kesemebmeejs~~
mecemle ueeske ceW Ssmee keesF& #es$e veneR nw, peneB #es$ehe mebmeej ceW heefjYeceCe kejles ngS Deveske DeJeieenveeDeeW
kees ueskej en peerJe eceMe: GlheVe ve ngDee nes~
keeue heefjJele&ve-keesF& peerJe Glmeefhe&Ceer keeue kes eLece mecee ceW GlheVe ngDee Deewj Deeeg hetCe& kejkes cej
ieee, efhej YeceCe kejkes otmejer Glmeefhe&Ceer kes otmejs mecee ceW GlheVe ngDee Deewj Deeeg hetCe& kejkes cej ieee~ efhej
YeceCe kejkes leermejer Glmeefhe&Ceer kes leermejs mecee ceW GlheVe ngDee Deewj Deeeg hetCe& kejkes cej ieee~ ener ece
DeJemeefhe&Ceer keeue kes mebyebOe ceW Yeer mecePevee eeefnS~ Fme ece mes Glmeefhe&Ceer leLee DeJemeefhe&Ceer kes yeerme kees[ekees[er
meeiej kes efpeleves mecee nQ, GveceW GlheVe ngDee leLee Fmeer ece mes cejCe kees eehle ngDee DeLee&led Glmeefhe&Ceer Deewj
DeJemeefhe&Ceer kes eLece mecee ceW ceje, efhej otmejer Glmeefhe&Ceer Deewj DeJemeefhe&Ceer kes otmejs mecee ceW ceje, Fmes keeue
heefjJele&ve kenles nQ~ kene Yeer nw-

pewve Yeejleer

( 87 )

kejCeevegeesie

GmmeefhheefCe DeJemeefhheefCemeceeeJeefueeemeg efCejJemesmeemeg~

peeoes cegoes e yengmees YeceCesCe og keeuemebmeejs~~
Deveeefo keeue mes mebmeej ceW heefjYeceCe kejlee ngDee en peerJe Glmeefhe&Ceer Deewj DeJemeefhe&Ceer keeue kes meye
meceeeW ceW Deveske yeej pevcee Deewj ceje~
YeJe heefjJele&ve-vejke ieefle ceW peIeve Deeeg ome npeej Je<e& keer nw, Fme Deeeg kees ueskej keesF& peerJe
eLece vejke ceW GlheVe ngDee Deewj Deeeg hetCe& kejkes cej ieee hegve: Gmeer Deeeg kees ueskej JeneB GlheVe ngDee Deewj cej
ieee~ Fme ekeej ome npeej Je<e& kes efpeleves mecee nQ, Gleveer yeej ome npeej Je<e& keer Deeeg ueskej eLece vejke ceW
GlheVe ngDee~ heers Ske mecee DeefOeke ome npeej Je<e& keer Deeeg ueskej JeneB GlheVe ngDee, efhej oes mecee DeefOeke
ome npeej Je<e& keer Deeeg ueskej GlheVe ngDee~ Fme ekeej Ske-Ske mecee ye{eles-ye{eles vejke ieefle keer Glke=
Deeeg leQleerme meeiej hetCe& kejlee nw~
efhej efleee ieefle ceW Devleceg&ntle& keer peIeve Deeeg ueskej GlheVe ngDee Deewj henues keer lejn Devleceg&ntle& kes
efpeleves mecee nesles nQ, Gleveer yeej Devleceg&ntle& keer Deeeg ueskej JeneB GlheVe ngDee~ efhej Ske-Ske mecee ye{elesye{eles efleee ieefle keer Glke= Deeeg leerve heue meceehle kejlee nw~ efhej efleee ieefle keer ner lejn ceveg<e ieefle ceW
Yeer Devleceg&ntle& keer peIeve Deeeg mes ueskej leerve heue keer Glke= Deeeg meceehle kejlee nw~ heers vejke ieefle keer
lejn osJeieefle keer Deeeg kees Yeer meceehle kejlee nw efkevleg osJeieefle ceW Fleveer efJeMes<elee nw efke JeneB Fkeleerme meeiej keer
ner Glke= Deeeg kees hetCe& kejlee nw keeeWefke ewJeseke ceW Glke= Deeeg Fkeleerme meeiej keer ner nesleer nw Deewj
efceLeeefeeW keer Glheefe ewJeseke leke ner nesleer nw~ Fme ekeej eejeW ieefleeeW keer Deeeg hetCe& kejves kees YeJe
heefjJele&ve kenles nQ~ kene Yeer nwefCejeeefo penCCeeefomeg peeJe og GJeefjuueee og iesJeppee~
efceemebefmeosCe og yengmees efJe YeJeefoerYeefceoe~~
vejke keer peIeve Deeeg mes ueskej Thej kes ewJesekeheele kes meye YeJeeW ceW en peerJe efceLeelJe kes DeeOeerve
neskej Deveske yeej YeceCe kejlee nw~
YeeJe heefjJele&ve-eesiemLeeve, DevegYeeie yebOeeOeJemeee mLeeve, ke<eeeeOeJemeee mLeeve Deewj efmLeefle mLeeve,
Fve eej kes efveefcee mes YeeJe heefjJele&ve neslee nw~ eke=efle yebOe Deewj eosMe yebOe kes keejCe Deelcee kes eosMe
heefjmhevohe eesie kes leejlecehe mLeeveeW kees eesie mLeeve kenles nQ~ DevegYeeie yebOe kes keejCe ke<eee kes leejlece
mLeeveeW kees DevegYeeie yebOeeOeJemeee mLeeve kenles nQ~ efmLeefle yebOe kes keejCe ke<eee kes leejlece mLeeveeW kees ke<eee
mLeeve ee efmLeefle yebOeeOeJemeee mLeeve kenles nQ~ yebOeves Jeeues kece& keer efmLeefle kes YesoeW kees efmLeefle mLeeve kenles nQ~
eesie mLeeve esCeer kes DemebKeeleJeW Yeeie eceeCe nQ~ DevegYeeie yebOeeOeJemeee mLeeve DemebKeele ueeske eceeCe nQ~
ke<eee yebOeeOeJemeee mLeeve Yeer DemebKeele ueeske eceeCe nQ~
keesF& efceLeeef, mewveer, hebesefve heee&hleke peerJe %eeveeJejCe kece& keer Devle:kees[ekees[er meeiej eceeCe
peIeve efmLeefle kees yeeBOelee nw, Gme peerJe kes Gme efmLeefle kes eesie peIeve ke<eee mLeeve, peIeve DevegYeeie mLeeve

kejCeevegeesie

( 88 )

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

Deewj peIeve ner eesie mLeeve neslee nw~ efhej Gmeer efmLeefle, Gmeer ke<eee mLeeve Deewj DevegYeeie mLeeve kees eehle peerJe
kes otmeje eesie mLeeve neslee nw~ peye meye eesie mLeeveeW kees meceehle kej oslee nw, leye Gmeer efmLeefle Deewj Gmeer ke<eee.
mLeeve kees eehle peerJe kes otmeje DevegYeeie mLeeve neslee nw~ Gmekes eesiemLeeve Yeer hetJeexe peeveves eeefnS~ Fme ekeej
eleske DevegYeeie mLeeve kes mecee meye eesie mLeeveeW kees meceehle kejlee nw~ DevegYeeie 0 mLeeveeW kes meceehle nesves hej,
Gmeer efmLeefle kees eehle peerJe kes otmeje ke<eee 0 mLeeve neslee nw~ Fme ke<eee 0 mLeeve kes DevegYeeie 0 mLeeve leLee
eesie mLeeve hetJe&Jeled peeveves eeefnS~ Fme ekeej meye ke<eee 0 mLeeveeW keer meceeefhle leke DevegYeeie 0 mLeeve Deewj
eesie mLeeveeW keer meceeefhle kee ece peevevee eeefnS~
ke<eee 0 mLeeveeW kes Yeer meceehle nesves hej Jener peerJe Gmeer kece& keer Ske mecee DeefOeke Devle: kees[ekees[er
meeiej eceeCe efmLeefle yeeBOelee nw~ Gmekes Yeer ke<eee 0 mLeeve, DevegYeeie 0 mLeeve leLee eesie mLeeve hetJe&Jeled peeveves
eeefnS~ Fme ekeej Ske-Ske mecee ye{eles-ye{eles Glke= efmLeefle leerme kees[ekees[er meeiej hee&vle eleske efmLeefle
kes ke<eee 0 mLeeve, DevegYeeie 0 mLeeve Deewj eesiemLeeveeW kee ece peevevee eeefnS~ Fmeer ekeej meYeer cetue eke=efle
Deewj Gej eke=efleeeW ceW mecePevee eeefnS~ DeLee&led eleske cetue-eke=efle Deewj eleske Gej eke=efle keer peIeve
efmLeefle mes ueskej Glke= efmLeefle heele eleske efmLeefle kes meeLe hetJeexe meye ke<eee 0 mLeeveeW, DevegYeeie 0 mLeeveeW
Deewj eesie mLeeveeW kees henues keer ner lejn ueiee uesvee eeefnS~ Fme ekeej meye keceeX keer efmLeefleeeW kes Yeesieves kees
YeeJe heefjJele&ve kenles nQ Fve heefjJele&veeW kees hetCe& kejves ceW efpelevee keeue ueielee nw, Glevee keeue Yeer Gme-Gme
heefjJele&ve kes veece mes kenelee nw~ kene Yeer nwmeJJee heeef[efoerDees DeCegYeeieheosmeyebOe"eCeeefCe~
efcee mebefmeosCe e Yeefceoe hegCe YeeJemebmeejs~~
Fme peerJe ves efceLeelJe kes mebmeie& mes meye eke=efle, efmLeefle, DevegYeeie Deewj eosMe yebOe kes mLeeveeW kees eehle
kej YeeJe mebmeej ceW heefjYeceCe efkeee~
Fme ekeej Deveske ogKeeW keer Glheefe kes keejCe Fve heeBe ekeej kes mebmeej ceW en peerJe efceLeeheer oes<e
kes keejCe Deveeefokeeue leke YeceCe kejlee jnlee nw~ peye Fme peerJe kees mecekelJe eie nes peelee nw, leye hebe
hejeJele&ve meceehle nes peelee nw~ meceief peerJe eefo mecekelJe mes egle neskej DeefOeke mes DeefOeke mebmeej ceW
YeceCe kejs, lees Jen DeOe&hegodieue hejeJele&ve cee$e keeue leke YeceCe kejlee nw pees efke Je heefjJele&ve kes Devleie&le
veeskece& hegodieue hejeJele&ve keeue kes meceeve nw efkevleg en Yeer Devevlekeeue meMe nesves mes Devevle kenueelee nw~

JeJenej keeue kes Devleie&le keg efJeMes<e mebKeeSB

Deee&KeC[ ceW veevee YesoeW mes mebege pees keeue eJele&lee nw, Gmekes mJehe kee JeCe&ve kejles nQ~ keeueJe
DeveeefoefveOeve nw, Jele&vee Gmekee ue#eCe ceevee ieee nw-pees JeeW keer heee&eeW kees yeoueves ces meneeke nes, Gmes
Jele&vee kenles nQ~ en keeue Delevle met#ce hejceeCeg yejeyej nw Deewj DemebKeele nesves kes keejCe mecemle ueeskeekeeMe
mes Yeje ngDee nw DeLee&led keeue Je kee Ske-Ske hejceeCeg ueeskeekeeMe kes Ske-Ske eosMe hej efmLele nw~

pewve Yeejleer

( 89 )

kejCeevegeesie

Gme keeue ceW Devevle heoeLeeX kes heefjCeceve kejeves keer meeceLe& nw Dele: Jen mJeeb DemebKeele neskej Yeer
Devevle heoeLeeX kes heefjCeceve ceW menkeejer neslee nw~ efpeme ekeej kegcnej kes eeke kes Ietceves ceW Gmekes veeres ueieer
ngF& keerue keejCe nw Gmeer ekeej heoeLeeX kes heefjCeceve ceW keeue Je menkeejer keejCe nw~ mebmeej kes mecemle heoeLe&
Deheves-Deheves iegCe-heee&eeW eje mJeecesJe ner heefjCeceve kees kejles jnles nQ Deewj keeue Je Gvekes heefjCeceve ceW
cee$e menkeejer keejCe neslee nw~ peerJe, hegodieue, Oece&, DeOece& Deewj DeekeeMe es heeBe Je Deefmlekeee nQ Deewj keeue
Je yengeosMeer ve nesves mes Deefmlehe nw Deefmlekeee veneR nw~
keeue kes Yeso-keeue Je kes efveee Deewj JeJenej kes Yeso mes oes Yeso nQb~ FveceW mes efveee keeue kes
Deeee mes JeJenej keeue keer eJe=efe nesleer nw~ en JeJenej keeue Jele&vee ue#eCe he efveee keeue Je kes eje
ner eJeefle&le neslee nw Deewj Yetle, YeefJe<eled leLee Jele&ceevehe neskej mebmeej kee JeJenej eueeves kes efueS meceLe&
neslee nw~ Jen JeJenej keeue mecee, DeeJeueer, GdJeeme, vee[er Deeefo kes Yeso mes Deveske ekeej kee neslee nw~ en
peesefle<ee kes Ietceves mes ner eke neslee nw~ Ie[er, Iebe, efove Deeefo meye JeJenej keeue kenueeles nQ~
JeJenej keeue-Ske DeefJeYeeieer hegodieue hejceeCeg efpeleves keeue ceW Ske DeekeeMe eosMe kee GuuebIeve
kejs, Gme DeefJeYeeieer keeue kees mecee kenles nQ~
DemebKeele meceeeW keer Ske DeeJeueer Deewj mebKeele DeeJeefueeeW kee Ske GdJeeme neslee nw~ Fmes eeCe Yeer
kenles nQ~ meele GdJeeme kee Ske mleeske, meele mleeskeeW kee Ske ueJe, mee{s De[leerme ueJeeW keer Ske veeueerIe[er, oes Ie[er kee Ske cegntle& neslee nw~ Ske mecee kece Ske cegntle& kees efYeVe cegntle& ee Devleceg&ntle& kenles nQ~ leerme
cegntle& kee Ske efove, hevn efoveeW kee Ske he#e, oes he#eeW kee Ske ceeme, oes ceemeeW keer Ske $e+leg, leerve $e+legDeeW kee
Ske Deeve, oes DeeveeW kee Ske Je<e& Deewj heeBe Je<eeX kee Ske egie neslee nw~ oes egieeW kes ome Je<e& nesles nQ~ ome Je<eeX
kees ome mes iegCee kejves hej MeleJe<e&, MeleJe<e& kees ome mes iegCee kejves hej mene Je<e& neslee nw~ Fmes ome mes iegCee
kejves hej ome mene Je<e&, Fmekees Yeer ome mes iegCee kejves hej ue#e Je<e& neslee nw~
ue#e Je<e& kees 84 mes iegCee kejves hej Ske hetJee& Fme hetJee& kees 8400000 mes iegCee kejves hej Ske
hetJe& neslee nw~ hetJe& kees 84 mes iegCee kejves hej heJee& Fmekees 8400000 mes iegCee kejves hej heJe& neslee nw~ heJe&
kees 84 mes iegCee kejves hej veegleebie Fmekees 8400000 mes iegCee kejves hej veegle neslee nw~ veegle kees 84 mes
iegCee kejves hej kegcegoebie Deewj Fmekees 8400000 mes iegCee kejves hej Ske kegcego neslee nw~ kegcego kees 84 mes
iegCee kejves hej heeebie Deewj Fmekees 8400000 mes iegCee kejves hej Ske hee neslee nw~ hee kees 84 mes iegCee
kejves hej veefueveebie Deewj Fmekees 8400000 mes iegCee kejves hej Ske veefueve neslee nw~ veefueve kees 84 mes iegCee
kejves hej Ske keceueebie Deewj Fmekees 8400000 mes iegCee kejves hej Ske keceue neslee nw~ keceue kees 84 mes
iegCee kejves hej Ske $egefleebie Deewj Fmekees 8400000 mes iegCee kejves hej Ske $egefle neslee nw~ $egefle kees 84
mes iegCee kejves hej Deebie Fmekees 8400000 mes iegCee kejves hej De neslee nw~ De kees 84 mes iegCee
kejves hej Dececeebie, Fmekees 8400000 mes iegCee kejves hej Decece neslee nw~ Decece kees 84 mes iegCee kejves hej
nenebie Deewj Fmekees 8400000 mes iegCee kejves hej Ske nene eceeCe neslee nw~ nene kees 84 mes iegCee kejves hej

kejCeevegeesie

( 90 )

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

ntnebie Deewj ntnebie kees 8400000 mes iegCee kejves hej Ske ntnt veeceke keeue kee eceeCe neslee nw~ ntnt kees 84
mes iegCee kejves hej ueleebie Deewj Fmekees 8400000 mes iegCee kejves hej Ske uelee veeceke eceeCe neslee nw~ uelee
kees 84 mes iegCee kejves hej ceneueleebie Deewj Fmekees 8400000 mes iegCee kejves hej Ske ceneuelee kee eceeCe
neslee nw~ ceneuelee kees 8400000 mes iegCee kejves hej Ske eerkeuhe neslee nw Deewj Fmekees 8400000 mes iegCee
kejves hej Ske nmle ensefuele veeceke mebKee kee eceeCe efceuelee nw~ nmle ensefuele kees 84 ueeKe mes iegCee kejves
hej Ske Deeueelce veece kee keeue neslee nw~
Fkeleerme mLeeveeW ceW he=Leked-he=Leked eewjemeer kees jKekej hejmhej iegCee kejves mes Deeueelce veece kee eceeCe
eehle neslee nw, pees veyyes Metveebke he nw~ Fme ekeej en mebKeele keeue Je<eeX keer ieCevee eje Glke= mebKeele
peye leke eehle nes, leye leke ues peevee eeefnS~ pees Je<eeX keer mebKee mes jefnle nw, Jen DemebKes keeue ceevee peelee
nw~ Fmekes heue, meeiej, keuhe leLee Devevle Deeefo Deveske Yeso nQ~

heue-meeiej kee mJehe

keguekejeW keer, osJe-veejefkeeeW keer DeJeieenvee kes eceeCe ceW pees Oeveg<e Meyo Deeee nw Deewj Deeeg leLee
Devlejeue ceW heue Meyo kee eeesie Deeee nw, Deye Gvekees mecePeves kes efueS Oeveg<e Deewj heue kees yeveeves keer
eefeee kees yeleueeles nQDebiegue, Oeveg<e, heue Deeefo keer eefeee-hegodieue kes Ske DeefJeYeeieer gke[s kees hejceeCeg kenles nQ~
Devevleevevle hejceeCegDeeW mes Ske DeJemeVeemeVe yevelee nw DeLee&ledDebiegue kee eceeCe-Devevleevevle hejceeCegDeeW kee- 1 DeJemeVeemeVe
8 DeJemeVeemeVe kee
1 meVeemeVe
8 meVeemeVeeW kee
1 $e+gefjsCeg
8 $egefjsCegDeeW kee
1 $emejsCeg
8 $emejsCegDeeW kee
1 jLejsCeg
8 jLejsCegDeeW kee Gece YeesieYetefcepeeW kee
1 yeeueee
8 Fve yeeueeeeW kee ceOece YeesieYetefcepeeW kee
1 yeeueee
8 Fve yeeueeeeW kee peIeve YeesieYetefcepeeW kee
1 yeeueee
8 Fve yeeueeeeW kee
kece&YetefcepeeW kee 1 yeeueee
8 kece&Yetefcepe kes yeeueeeeW keer
1 efue#ee
8 efue#ee keer
1 etkee
8 etkee keer
1 peew
8 peew kee
1 Debiegue

pewve Yeejleer

( 91 )

kejCeevegeesie

Debiegue kes leerve Yeso-GlmesOeebiegue, eceeCeebiegue Deewj Deelceebiegue~ Gheeg&e heefjYee<ee mes efme ngDee Debiegue
GlmesOeeiebgue kenueelee nw~ heeBe meew GlmesOeebiegue kee Ske eceeCeebiegue neslee nw~ efpeme keeue ceW Yejle Deewj SsjeJele ceW peespees ceveg<e ngDee kejles nQ, Gme-Gme keeue ceW GvneR ceveg<eeW kes Debiegue kee veece Deelceebiegue neslee nw~
efkeme Debiegue mes efkemekee ceehe neslee nw?-GlmesOeebiegue mes osJe, ceveg<e, efleee Deewj veejefkeeeW kes
Mejerj keer TBeeF& kee eceeCe Deewj eejeW ekeej kes osJeeW kes efveJeeme mLeeve Je veiejeefo kee eceeCe peevee peelee nw~
eceeCeebiegue mes erhe, meceg, kegueeeue, Jesoer, veoer, kegb[ ee mejesJej, peieleer Deewj Yejle Deeefo #es$eeW kee
eceeCe peevee peelee nw~
Oeveg<e kee eceeCe-n DebiegueeW kee 1 heeo, 2 heeoeW keer 1 efJeleefmle, oes efJeleefmleeeW kee 1 neLe, 2 neLeeW kee
1 eEjkeg, oes eEjkeg kee 1 oC[ ee Oeveg<e DeLee&led 4 neLe kee 1 Oeveg<e Deewj oes npeej Oeveg<e kee Ske keesme neslee nw~
eespeve kee eceeCe-eej keesme kee Ske eespeve neslee nw, Fmes ueIeg eespeve kenles nQ~ Fmeer eespeve kees
heeBe meew mes iegCee kejves hej 1 ceneeespeve yevelee nw eLee-45002000, Fve 2000 keesme kee Ske
ceneeespeve neslee nw~
heue kee eceeCe-eej keesme kes eespeve efJemleej Jeeues ieesue ies kee ieefCele Meee mes Ieveheue efvekeeue
ueerefpeS DeLee&led Ske eespeve Jeeme Jeeues Ske eespeve ienjs ies kee Ieveheue kej ueerefpeS~
Ske eespeve Jeeues ieesue #es$e kee Ieveheue-111010,
1019/6 heefjefOe, 19/61/4#es$eheue, 19/24119/24 Ieveheue
Gece YeesieYetefce kes Ske efove mes ueskej meele efove leke kes GlheVe ngS ceW{s kes kejes[eW jesceeW kes DeefJeYeeieer
Keb[ kejkes Gve Kebef[le jesceeeeW mes Gme Ske eespeve efJemleej Jeeues eLece ies kees he=LJeer kes yejeyej Delevle meIeve
Yejvee eeefnS~
Fme ies kes jesceeW keer mebKee413452630308203177749512192000000000000000000~
JeJenej heue-meew-meew Je<eeX ceW Ske-Ske jesce KeC[ kes efvekeeueves hej efpeleves mecee ceW Jen iee
Keeueer nes, Gleves keeue kees JeJenej heue kenles nQ~
Gej heue-JeJenej heue keer jescejeefMe ceW mes eleske jesceKeC[ kees DemebKeele kejes[ Je<eeX kes
efpeleves mecee nes, Gleves KeC[ kejkes, Gvemes otmejs heue kees Yejkej hegve: Ske-Ske mecee ceW Ske-Ske jesce
KeC[ kees efvekeeues, Fme ekeej efpeleves mecee ceW Jen otmeje heue Keeueer nes peees, Gleves keeue kees Gej heue
mecePevee eeefnS~
Dee heue-Gej heue keer jesce jeefMe ceW mes eleske jesce KeC[ kes DemebKeele Je<eeX kes mecee eceeCe
KeC[ kejkes leermejs ies kes Yejves hej Deewj henues kes meceeve Ske-Ske mecee ceW Ske-Ske jesce KeC[ kees
efvekeeueves hej efpeleves mecee ceW Jen iee Keeueer nes peees, Gleves keeue kees Deeheue kenles nQ~

kejCeevegeesie

( 92 )

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

ceOe kes Gej heue mes erhe Deewj mecegeW kee eceeCe peevee peelee nw, Fme Deeheue mes veejkeer, efleee,
ceveg<e Deewj osJeeW keer Deeeg leLee keceeX keer efmLeefle kee eceeCe peevee peelee nw~
meeiej-ome kees[e-kees[er JeJenej heue kee Ske JeJenej meeiej, ome kees[ekees[er Gej heueeW kee
Ske Gej meeiej, ome kees[e-kees[er DeeheueeW kee Ske Deemeeiej neslee nw DeLee&led Ske kejes[ kees Ske kejes[
mes iegCee kejves hej kees[e-kees[er yevelee nw, Ssmes ome kees[e-kees[er heueeW kee Ske meeiej neslee nw~
keguekejeW keer, osJe-veejefkeeeW keer Deeeg ceW pees heue Deewj meeiej kee eceeCe Deeee nw Deewj TBeeF& ceW Oeveg<e
kee eceeCe Deeee nw, Gvekees mecePeves kes efueS Fve heefjYee<eeDeeW kees eeo jKevee eeefnS~

leerve ueeske ceW efme peerJe keneB nQ?

Dece Yetefce-leerve YegJeve kes cemleke hej F&<eleeiYeej veece keer Dee"JeeR he=LJeer nw~ en 1 jepeg eew[er,
7 jepeg uecyeer Deewj Dee" eespeve ceeser nw DeLee&led ueeske kes Devleheele nw~
efme efMeuee-Fme Dee"JeeR he=LJeer kes ceOe ceW jpeleceeer, esle $eekeej, ceveg<e-#es$e kes meceeve ieesue,
heQleeueerme ueeKe eespeve Jeeme Jeeueer efmeefMeuee nw~ Fmekeer ceeseF& ceOe ceW 8 eespeve nw~ Deve$e meJe&$e
Devleheele (efkeveejeW ceW) Ieleer-ye{leer nw~ Fmekee Thej leue lees meceeve he nw Deewj veeres Ieleer-ye{leer nw, Ssmee
mecePevee~ meJee&Le&efmeef efJeceeve mes 12 eespeve Devlejeue es[kej efme #es$e nw~
efmeeW kee efveJeeme-Dee"JeeR he=LJeer kes Thej meele npeej heeeme Oeveg<e peekej efmeeW kee DeeJeeme nw~
Fve efmeeW keer Glke= DeJeieenvee heeBe meew heeerme Oeveg<e Deewj peIeve mee{s leerve neLe nw~ levegJeeleJeuee keer
ceeseF& 1575 Oeveg<e nw, FmeceW 500 kee iegCee kejkes 1500 kee Yeeie osves mes efmeeW keer Glke= DeJeieenvee kee
eceeCe efvekeue peelee nw keeeWefke DeJeieenvee kee Oeveg<e 4 neLe kee nw Deewj Gmemes 500 iegCee DeefOeke en Oeveg<e nw
Dele: 15755001500525 Oeveg<e~
Fmeer ceW 500 kee iegCee kejkes 900000 kee Yeeie osves mes peIeve DeJeieenvee kee eceeCe Deelee nw~
eLee-15755009000007/8Oeveg<e31/2 neLe
Ske peerJe mes DeJeieeefnle #es$e kes Yeerlej peIeve, Glke= Deewj ceOece DeJeieenvee mes meefnle Devevle efme
peerJe nesles nQ~ ceveg<e ueeskeeceeCe efmLele levegJeele kes Gheefjce Yeeie ceW meye efmeeW kes efmej Ske meMe nesles nQ,
DeOemleve Yeeie ceW keesF& efJemeMe nesles nQ~ efpelevee ceeie& ceW peeves eesie nw, Glevee peekej ueeske efMeKej hej meye efme
he=Leked-he=Leked ceesce mes jefnle cet<e (meebee) kes DeYevlej DeekeeMe kes meMe efmLele nes peeles nQb~ Deveghece mJehe
mes mebege, ke=leke=le, efvele, efvejbpeve, veerjesie, efvece&ue yeesOe mes ege efme Ske ner mecee ceW mecemle heoeLeeX kees
meowJe peeveles nQ~
efmeeW kee megKe-eeJeleea kes megKe mes YeesieYetefceeeB kee megKe DevebleiegCee nw~ YeesieYetefcepeeW kes megKe mes
OejCesv kee megKe DevevleiegCee nw, Fmemes osJesv kee megKe DevevleiegCee nw, Fmemes DenefcebeW kee megKe DevevleiegCee

pewve Yeejleer

( 93 )

kejCeevegeesie

nw, Ssmes FveceW pees Devevle-DevevleiegCee megKe nw, Gve meyekes Deleerle, Deveeiele Deewj Jele&ceevekeeuemebbyebOeer meYeer megKeeW
kees Skeef$ele keefjes, Gmekeer Dehes#ee Yeer efmeeW kee #eCecee$e ceW GlheVe ngDee megKe DevevleiegCee nw, en GheosMe Yeer
keLevecee$e nw keeeWefke DeewjeW kee megKe Deekeguelee meefnle nw Deewj efmeeW kee megKe efvejekegue nw~ FmeefueS efmeeW kee
megKe Jeeve kes Deieesej nw, Ssmee peevevee~
eneB leke kejCeevegeesie ceW ueeske kee, hebeheefjJele&ve kee, heuemeeiej Deeefo kee Deewj efmeueeske kee mebef#ehle
mJehe kene nw~ efJeMes<e efpe%eemegDeeW kees efleueeseheCCeefe, ef$eueeskemeej, pecyeterheheCCeefe Deeefo ebLeeW kee mJeeOeee
kejvee eeefnS~

ces Jevovee
ces megoMe&ve ceneleerLe& kees, efvele eefle MeerMe Pegkeelee ntB~
leerLekej kes pevce vnJeve keer, meyekees eeo efoueelee ntB~~
YeMeeue Jeve megvoj nw, vevove Jeve Deefle cevenj nw~
meewceveme Jeve MeesYe jne, heeb[gke Jeve ceve ceesn jne~~
FveceW ewleeuee Yeemes, efpeveceW efpeve eeflecee jepes~
eej efoMee ceW eej kens, meye efceue meesuen Yeeme jns~~
eefle efvepeie=n ceW efpeveeeflecee, Fke meew Dee" Delegue ceefncee~
meyekees efvele veceve cesje, keesef-keesef Jevove cesje~~
heeb[gke Jeve keer efJeefoMee ceW, heeb[gke Deeefo efMeuee leeceW~
leerLekej efMeMeg kees ueekes, Fv vnJeve kejles Deekes~~
Ssmes heeJeve ceneces kees, Yeefe emetve e{elee ntB~
mecei%eeveceleer efJekeefmele nes, ener YeeJevee Yeelee ntB~~

R QR Q

ejCeevegeesie

( 94 )

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

le=leere KeC[

ejCeevegeesie

i e = n c e s O e v e i e e j e C e e b
eeefj$eeslheefeJe=efj#eeced~
ej Ceev eg ees iemeceeb
mecei% eeveb
e f J e p e e v e e e f l e ~ ~ 4 5 ~ ~
DeLe&-mecei%eeve ner ie=nmLe Deewj cegefveeeW kes eefj$e keer Glheefe, Je=ef Deewj j#ee kes DebieYetle ejCeevegeesie
Meee kees peevelee nw DeLee&led efpemeceW eeJeke Deewj cegefveOece& kee JeCe&ve efkeee peelee nw, Jen ejCeevegeesie nw~

pewve Yeejleer

( 95 )

ejCeevegeesie

Oece& kee ue#eCe

pees1 mebmeej kes ogKe mes eeefCeeeW kees efvekeeuekej Gece megKe ceW hengBeelee nw, Jen Oece& nw~ jlve$ee2
mJehe Oece& kes F&ej Ssmes eer efpevesv YeieJeeve meceioMe&ve, mecei%eeve Deewj mecekedeeefj$e kees Oece& kenles nQ~
Fvemes efJehejerle efceLeeoMe&ve, efceLee%eeve Deewj efceLeeeeefj$e mebmeej kes keejCe nesles nQ~

meceioMe&ve
mees3 osJe, Meee, ieg kee leerve cet{lee jefnle, Dee" ieJe& mes jefnle Deewj Dee" De meefnle eeve kejvee
meceioMe&ve nw~ DeLeJeeleJeeW4 kee eLeeLe& eeve kejvee meceioMe&ve nw~ DeLeJeeefpevekes5 Dee" ceo, leerve cet{lee, n Deveeeleve, Dee" Mebkeeefo oes<e, meele Jemeve, meele ekeej kes Yee
Deewj heeBe Deleereej es eJeeueerme oes<e veneR nQ, Jes meceief nQ~
eeJeke kes 70 iegCe-Dee"6 cetueiegCe Deewj yeejn GejiegCeeW (yeejn ele-5 DeCegele, 3 iegCeele,
4-efMe#eeele) kee eefleheeueve, meele Jemeve Deewj heeerme mecekelJe kes oes<eeW kee heefjleeie, yeejn ekeej keer
Jewjeie YeeJevee kee efevleJeve, meceioMe&ve kes heeBe DeefleeejeW kee heefjleeie Deewj Yeefe-YeeJevee Fme ekeej
meceief eeJeke kes 70 iegCe nQ~
mees osJe kee ue#eCe-pees #egOee, le=<eeefo oes<eeW mes jefnle, Jeerlejeie, meJe&%e Deewj efnleesheosMeer nQ, Jes
ner mees Deehle nQ~
De"ejn oes<e-#egOee, le=<ee, jesie, Meeske, pevce, cejCe, yeg{ehee, Yee, ieJe&, jeie, s<e, ceesn, efevlee,
Dejefle, efvee, efJemcee, hemeervee leLee Keso es 18 oes<e Dejnvle-mees osJe ceW veneR nesles nQ~
mees Meee kee ue#eCe-mees Deehle kee kene ngDee ele#e, Devegceeve Deeefo eceeCeeW mes efJejesOejefnle
peerJeeefo leJeeW kee eefleheeove kejves Jeeuee ner meee Meee nw~
1. mebmeejog:Kele: meJeeved eesOejlegeces megKes~-jlvekejC[eeJekeeeej
2. meodef%eeveJe=eeefve Oece Oecexeje efJeog:~
eoereeleveerkeeefve YeJeefvle YeJeheefle:~~3~~-jlvekejC[eeJekeeeej
3. eeveb hejceeLee&veeceehleeieceleheesYe=leeced~
ef$ecet{ehees{ceebieb meceioMe&vecemceeced ~~4~~-jlvekejC[eeJekeeeej
4. leJeeLe&eeveb meceioMe&veced~-leJeeLe&met$e
5. ceecet{ceCeeeoCeb mebkeeFJemeCeYeeceF&eejb~
pesefmeb eGoeuesos Ce mebefle les neWefle meefer~~7~~-jeCemeej
6. GYeeiegCeJemeCeYeeceueJesjiieeFeej YeefeefJeiIeb Jee~
Sosmeeeefjee obmeCemeeJeeiegCee YeefCeee~~-jeCemeej

ejCeevegeesie

( 96 )

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

mees ieg kee ue#eCe

pees efJe<eeeW keer DeeMee mes jefnle, DeejcYe-heefjen mes jefnle, efoiecyej Jes<eOeejer, %eeve, Oeeve Deewj lehe ceW
ueerve jnles nQ, Jes ner mees ieg nQ~
meceioMe&ve kes Dee" Debie-efve:Mebefkele, efve:keebef#ele, efveefJe&efeefkelmee, Decet{ef, Gheietnve, efmLeeflekejCe,
Jeelmeue Deewj eYeeJevee~
efve:Mebefkele-osJe, ieg Deewj MeeemJehe leJe ener nw, Fmeer ekeej ner nw, otmeje veneR nw Deewj otmejs
ekeej Yeer veneR nw, Fme ekeej { eeve kejvee~
efvekeebef#ele-kecee&Oeerve, ve nesves Jeeues, og:Keefceefele Deewj heehe kes cetue Ssmes efJe<eepeve ceW megKeeW keer
Fe veneR kejvee~
efveefJe&efeefkelmee-mJeYeeJe mes DeheefJe$e efkevleg jlve$ee mes heefJe$e cegefveeeW kes Mejerj ceW iueeefve veneR kejvee,
elegled iegCeeW ceW eerefle kejvee~
Decet{ef-ogKeeW kes keejCehe Keess efceLeeoMe&veeefo ceW leLee efceLeeef peerJeeW kes efJe<ee ceW ceve mes
Deewj Mejerj mes Deeoj veneR kejvee, Jeeve mes eMebmee veneR kejvee~
Gheietnve-mJeYeeJe mes Meg Ssmes jlve$eemJehe cees#eceeie& ceW eueves Jeeues De%eeveer, eceeoerpeveeW mes eefo
keesF& oes<e nes peeJes lees Gmes otj kejvee ({ke osvee, eie veneR nesves osvee) Gheietnve nw~
efmLeeflekejCe-meceioMe&ve Deewj mecekedeeefj$e mes eueeeceeve nesves Jeeues heg<eeW kees Oece&esce mes hegve:
Gmeer ceW efmLele kej osvee~
Jeelmeue-pewveOecee&JeueefcyeeeW kes eefle ceeeeeej jefnle leLee eesie ieesJelme kes meceeve Oece&esce jKevee~
eYeeJevee-De%eeveheer DebOekeej kes emeej kees otj kejkes eLeeMeefe efpeveOece& kes cenJe kees eie
kejvee~
eer Dece=leevmetefj kenles nQ efke1
jlve$eeheer lespe mes ncesMee mes ner Deelcee keer eYeeJevee kejvee Deewj oeve, lehe, efpevehetpee, efJeee Deewj
DeefleMee-ecelkeej Deeefo kes eje efpeveOece& keer eYeeJevee kejveer eeefnS~
Fve Dee" DebieeW ceW mes eefo Ske Debie Yeer kece nw, lees Jen meceioMe&ve mebmeej keer hejcheje kees ve kejves ceW
meceLe& veneR neslee nw~
ueeskecet{lee-veoer Deewj meceg ceW Fmemes keueeCe nesiee Fme yegef mes mveeve kejvee, yeeuet Deewj helLej
kes {sj ueieevee, hene[ kes Thej mes he[vee, Deefive ceW he[vee ueeskecet{lee nw~
1. Deelcee eYeeJeveerees jlve$eelespemee melelecesJe~
oeve-leheesefpevehetpee-efJeeeefleMeewe efpeveOece&:~~ (heg<eeLe&efmeegheee)

pewve Yeejleer

( 97 )

ejCeevegeesie

osJecet{lee-Ssefnke megKe keer Fe mes Deewj Jej keer DeeMee mes jeie-s<e mes ceefueve osJeeW keer Gheemevee
kejvee osJecet{lee nw~
heeKebef[cet{lee-heefjen, DeejbYe Deewj efnbmee mes meefnle Ssmes heeKeb[er meeOegDeeW kee melkeej kejvee iegcet{lee nw~
Dee" ceo-%eeve, hetpee, kegue, peeefle, yeue, $e+ef, lehe Deewj Mejerj Fve Dee" kee Deeee ueskej ceeve kejvee~
n Deveeeleve-kegosJe, kegosJe kees ceeveves Jeeues kegMeee, kegMeee kes Oeejke, Keeser lehemee, Keeser
lehemee kes kejves Jeeues es n Deveeeleve nQ~
heeerme oes<e-Thej kens ngS Dee" Debie mes efJehejerle Dee" oes<e, Dee" ceo, leerve cet{lee Deewj n
Deveeeleve es heeerme ceue oes<e mecekelJe kees ceefueve kejves Jeeues nQ FmeefueS Fvekee leeie kej osvee eeefnS~
meceioMe&ve kes Yeso-meceioMe&ve kes oes Yeso nQ-efvemeie&pe Deewj DeefOeiecepe~
pees mecekelJe ieg kes GheosMe, esjCee Deeefo efveefceeeW keer Dehes#ee veneR jKelee nw Jen efvemeie&pe nw~
pees mecekelJe ieg kes GheosMe Deeefo yeee efveefceeeW keer eOeevelee mes neslee nw Jen DeefOeiecepe nw~
Fve oesveeW mecekelJeeW ceW oMe&ve ceesnveere kee #ee, #eeesheMece ee GheMecehe Devlejbie keejCe meceeve nw~
meceioMe&ve kes leerve Yeso Yeer nQ-DeewheMeefceke, #eeefeke Deewj #eeeesheMeefceke~
meceioMe&ve kes 1ome Yeso Yeer ceeves nQ-Dee%ee, ceeie&, GheosMe, met$e, yeerpe, meb#eshe, efJemleej, DeLe& mes
GlheVe nesves Jeeues Dee" Yeso Deewj DeJeiee{ leLee hejceeJeiee{ es ome Yeso nQ~
Dee%ee mecegJe-oMe&ve ceesn kes GheMeevle nesves mes ebLe eJeCe kes efyevee kesJeue Jeerlejeie YeieJeeve keer
Dee%ee mes ner pees leJe eeve neslee nw, Jen Dee%ee mecekelJe nw~
ceeie& meceioMe&ve-jlve$eemJehe cees#eceeie& kees keueeCekeejer mecePekej eeve kejvee~
GheosMe meceioMe&ve-eflejsme" Meueekee heg<eeW kes hegjeCe kes GheosMe mes pees leJe eeve GlheVe neslee nw~
met$e mecekelJe-cegefve kes eefj$e kes Devegeve kejves Jeeues met$e kees megvekej eeve kejvee~
yeerpe mecekelJe-efpeve peerJeeefo heoeLeeX kes mecetn ee ieefCeleeefo efJe<eeeW kee %eeve ogue&Ye nw, Gvekee efkevneR
yeerpe heoeW kes eje %eeve eehle kejkes eeve kejvee~
meb#eshe mecekelJe-heoeLeeX kes mJehe kees meb#eshe mes ner peeve kejkes eeve kejvee~
efJemleej mecekelJe-yeejn DebieeW kees megvekej eeve kejvee~
DeLe& mecekelJe-Debie yeee DeeieceeW kees he{s efyevee GveceW eefleheeefole efkemeer heoeLe& kes efveefcee mes DeLe& kee
eeve kejvee~
DeJeiee{ mecekelJe-Debie yeee Deewj Debie eefJe oesveeW ner ekeej kes egle kees peevekej eeve kejvee~
en mecekelJe eglekesJeueer kes neslee nw~
1. DeelceevegMeemeve Mueeske 11~

ejCeevegeesie

( 98 )

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

hejceeJeiee{ mecekelJe-kesJeue%eeve kes eje osKes iees heoeLeeX kes efJe<ee ceW pees efe nesleer nw, Jen
hejceeJeiee{ mecekelJe nw DeLee&led kesJeueer YeieJeeve mechetCe& efJee kees ele#e osKeves Jeeues nQ, Gvekes mecekelJe kee
veece hejceeJeiee{ mecekelJe nw~
mecekelJe kes Dee" iegCemebJesie-Oece& ceW eerefle kejvee SJeb mebmeej mes Yeerefle jKevee~
efveJexo-mebmeej, Mejerj SJeb YeesieeW mes efJejefe~
efvevoe-Deheves oes<eeW kes efJe<ee ceW heeeeehe~
iene&-efkees iees oes<eeW kees ieg kes Deeies eke kejkes efvevoe kejvee~
GheMece-eesOeeefo efJekeejeW kees Meevle kejvee~
Yeefe-meceioMe&ve Deeefo kes efJe<eeeW ceW Devegjeie kejvee~
Jeelmeue-Oecee&lcee peve mes escehetCe& JeJenej kejvee~
Devegkechee-meYeer eeefCeeeW ceW oeeYeeJe jKevee~
en meceioMe&ve cees#e cenue hej e{ves kes efueS eLece meer{er nw~ Fmekes meceeve leerveeW keeueeW ceW Deewj leerveeW
peieled ceW mebmeejer eeefCeeeW kes efueS keesF& Yeer keueeCekeejer Gece Jemleg veneR nw Deewj efceLeelJe kes meceeve leerveeW
ueeskeeW ceW, leerveeW keeueeW ceW keesF& og:Keoeeer Jemleg veneR nw~ meceief peerJe cejkej Skesefve, efJekeue$ee, Demewveer
hebesefve peerJeeW ceW, vejke, efleee, ceveg<e ieefleeeW ceW, eer Jeso, vehegbmeke JesoeW ceW, veere kegue ceW pevce veneR ueslee
nw~ eefo henues Deeeg yeebOekej mecekelJe eehle efkeee nw, lees eLece vejke ceWs pee mekelee nw leLee efleee, ceveg<eeW
ceW YeesieYetefce kee efleee, ceveg<e nes peelee nw~

mecei%eeve
mebMee, efJehee&e Deewj DeveOeJemeee jefnle heoeLeeX kee peevevee mecei%eeve nw~ Fmekes ieejn Debie, eewon
hetJe& he mes Yeso ceeves iees nQ DeLeJee eLeceevegeesie, kejCeevegeesie, ejCeevegeesie Deewj Jeevegeesie kes Yeso mes eej
Yeso ceeves nQ~ Fve eejeW DevegeesieeW ceW mechetCe& eoMeebie kee meej Dee peelee nw~
eLeceevegeesie-efkemeer Ske ceneheg<e kes eefjle kee eefleheeove kejves Jeeuee, $esme" Meueekee heg<eeW kes
eefjle kee JeCe&ve kejves Jeeuee hegCe kes keejCeYetle, yeesefOe-meceeefOe kes mLeeveYetle eLeceevegeesie nw~
kejCeevegeesie-ueeske-Deueeske kes efJeYeeie kees, oesveeW keeueeW kes heefjJele&ve kees Deewj eejeW ieefleeeW kees ohe&Ce
kes meceeve yeleueeves Jeeuee kejCeevegeesie nw~
ejCeevegeesie-ie=nmLeeW Deewj cegefveeeW kes eeefj$e keer Glheefe, Je=ef Deewj j#ee kes keejCeeW kes eefleheeoke
Meee ejCeevegeesie kenueeles nQ~

pewve Yeejleer

( 99 )

ejCeevegeesie

Jeevegeesie-peerJe Deewj DepeerJe leJeeW kes, hegCe Deewj heehe kees leLee yebOe-cees#e kes eefleheeoke Meee
Jeevegeesie kenueeles nQ~
eer iegCeYemetefj kenles nQ efke1
pees eglemkebOehe Je=#e Deveske Oecee&lceke heoeLe&he hetue SJeb heueeW kes Yeej mes DeefleMee Pegkee ngDee nw,
JeeveeWhe heeeW mes Jeehle nw, efJemle=le veeeWhe mewke[eW MeeKeeDeeW mes ege nw, GVele nw leLee meceereerve SJeb efJemle=le
ceefle%eevehe pe[ mes efmLej nw, Gme eglemkebOehe Je=#e kes Thej yegefceeve meeOegDeeW kees Deheves ceveheer yeboj kees
eefleefove jceevee eeefnS DeLee&led ebeue ceve kees efJe<eeeW keer Deesj mes KeeRekej Fme egle kes DeYeeme ceW ueieeves mes jeies<e
keer eJe=efe ve nes peeleer nw~ Fmemes mebJejhetJe&ke keceeX keer efvepe&je neskej cees#emegKe keer eeefhle nesleer nw~
emlegle pewve Yeejleer ebLe ceW FvneR eejeW DevegeesieeW kes DebMe-DebMe kee JeCe&ve nw~

mecekeeeefj$e
oMe&veceesnheer DebOekeej kes veeMe (GheMece, #ee ee #eeesheMece) nesves hej meceioMe&ve keer eeefhle nes peeves
mes efpemekees mecei%eeve eie nes ieee nw, Ssmee YeJepeerJe jeies<e kees ve kejves kes efueS eeefj$e kees OeejCe kejlee
nw~ efpemekee2 DeeejCe efkeee peelee nw, Jen eeefj$e nw~
heeheeW keer veeueer kes meceeve efnbmee, Demele, eesjer, kegMeerue Deewj heefjen mes efJeje nesvee mecekedeeefj$e nw~
eeefj$e kes Yeso-Jen mecekedeeefj$e3 mekeue Deewj efJekeue kes Yeso mes oes ekeej kee nw~
mecemle heefjen mes jefnle cegefveeeW kes mekeue eeefj$e neslee nw~
heefjen meefnle ie=nmLeeW kes SkeosMe eeefj$e neslee nw~
eer Dece=leevmetefj kenles nQ efke-4meJe&Lee meJe&osMe leeie ceW ueJeueerve en cegefve meceemeejmJeheMegesheeesiehe mJehe ceW DeeejCe kejves Jeeuee neslee nw Deewj pees SkeosMe efJejefle ceW ueiee ngDee nw, Jen eeJeke
Gheemeke kenueelee nw~ Gheemeke kes ieejn eeflecee veece mes ieejn Yeso nQb~ Gvekee JeCe&ve Deeies kejWies~ heebeeW
heeheeW kee SkeosMe leeie kejvee efJekeue eeefj$e nw~
1.

2.
3.
4.

DeveskeevleelceeLe emeJeheueYeejeefleefJeveles~
Jee:heCee&keerCex efJehegueveeMeeKeeMeleegles~~
mecegegs meceked eleleceeflecetues eefleefoveb~
eglemkevOes Oeerceeved jceeleg ceveesceke&cecegced ~~ (DeelceevegMeemeve)
eled ee&les leeeefj$eb~
mekeueb efJekeueb ejCeb jlvekejC[eeJekeeeej~
efvejle: keelm&veefveJe=eew YeJeefle eefle: meceemeejYetleeseced~
ee lJeskeosMeefJejefleefve&jlemlemeecegheemekees YeJeefle~~41~~ (heg<eeLe&efmeegheee)

ejCeevegeesie

( 100 )

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

heebe DeCegeleeW kee JeCe&ve

DeefnbmeeCegele-pees ceve, Jeeve, keee mes Deewj ke=le, keeefjle, Devegceesoveehe mes mebkeuhehetJe&ke $emepeerJeeWs
kee Ieele veneR kejlee nw, Jen DeefnbmeeCegele nw~
meleeCegele-pees mLetue Demele mJeeb veneR yeesuelee nw Deewj Ssmee mele Yeer veneR yeesuelee pees efke Oece& keer
neefve ee hej keer efJeheefe (efnbmeeefo) kes efueS keejCe nes, Jen SkeosMe meleele nw~
Deeewee&Cegele-pees jKeer ngF&, Yetueer ngF& ee efiejer ngF& otmejs keer mecheefe kees efyevee efoes ngS enCe veneR
kejlee nw, Jen Deeewe& DeCegele nw~
yeeeee&Cegele-pees heehe kes Yee mes hejeer kee leeie kej oslee nw, Jen elegLe& DeCegeleer nw~
heefjen heefjceeCe DeCegele-Oeve, Oeeve Deeefo heefjen kee eceeCe kejkes Gmemes DeefOeke ceW Fe jefnle
nesvee heeBeJeeb heefjen heefjceeCeele nw~
es heeBe DeCegele efveece mes mJeie& kees eehle kejeves Jeeues nQ~ DeCegele1 Deewj ceneeleeW kees enCe kejves Jeeuee
peerJe osJeeeg kee ner yebOe kejlee nw, Mes<e leerve Deeeg kes yebOe nes peeves hej es ele nes veneR mekeles nQ~

leerve iegCeele
heebe DeCegeleeW keer j#ee kejves kes efueS ee Gvekeer Je=ef kes efueS leerve iegCeele nesles nQ-efoiele,
DeveLe&oC[ ele Deewj YeesieesheYeesie heefjceeCe ele~
efoiele-met#ce heehe kes efvejekejCe kes efueS cejCeheele oMeeW efoMeeDeeW keer ceee&oe kejkes Gmekes yeenj
veneR peevee efoiele nw~
DeveLe&oC[ele-efoMeeDeeW keer ceee&oe kes Yeerlej efve<heue heeheesheosMe Deeefo efeeeDeeW mes efJeje nesvee
DeveLe&oC[ele nw~ Gmekes heeBe Yeso nQheeheesheosMe, efnbmeeoeve, DeheOeeve, og:egefle Deewj eceeoeee&~
heeheesheosMe-efleeeeW kees keuesMe osvee, Jeeheej kejvee, efnbmee, DeejcYe Deewj ue-kehemebyebOeer keLee
kejvee~
eEnmeeoeve-kegune[er, leueJeej, kegoeueer Deeefo eEnmee kes GhekejCeeW kee oeve osvee~
DeheOeeve-jeies<e Deeefo mes otmejs kee DeMegYe efebleJeve kejvee~
og:egefle-DeejcYe, heefjen, efceLeelJe Deeefo JeOe&ke MeeeeW kee megvevee~
eceeoeee&-efve<eeespeve he=LJeer, peue Deeefo kees ve kejvee, Jevemheefle lees[vee Deeefo~
YeesieesheYeesie heefjceeCe ele-Yeesie Deewj GheYeesie mebbyebOeer JemlegDeeW kee leeie kejvee ee keg keeue kes
1. DeCegJeocenJJeoeFb Ce uenF osJeeGieb ceesegb~~ (ieesccemeejkece&keeb[)

pewve Yeejleer

( 101 )

ejCeevegeesie

efueS es[vee~
ece-efveece kee mJehe-eeJeppeerJeve leeie kees ece Deewj keg keeue leke leeie kees efveece kenles nQ~

eej efMe#eeele
osMeeJekeeefMeke, meeceeefeke, ees<eOeesheJeeme Deewj DeefleefLe mebefJeYeeie-ele~
osMeeJekeeefMeke-efoiele ceW eceeCe efkees ngS efJeMeeue eosMe ceW eece, ieueer, cegnuuee Deeefo keer meercee
kejkes eefleefove ee ceen, Deeefo mes Deeves-peeves kee leeie kejvee~
meeceeefeke-Jeve, ie=n DeLeJee ewleeuee Deeefo ceW efee keer Jeekeguelee jefnle Skeevle mLeeve ceW efvece&ue
yegef eeJeke kees meeceeefeke kejvee eeefnS~
ees<eOeesheJeeme ele-meJe&oe Deceer Deewj elego&Meer kes efove ele kejves keer Fe mes DeveMeve Deeefo
elegjenej kee leeie kejvee~
GheJeeme, ees<eOe Deewj ees<eOeesheJeeme ceW Yesoeej ekeej kes Deenej kee leeie kejvee GheJeeme nw~ efove ceW Ske yeej Yeespeve kejvee ees<eOe nw Deewj GheJeeme
kejkes OeejCee SJeb heejCee kes efove SkeeMeve kejvee ees<eOeesheJeeme nw~
DeefleefLe mebefJeYeeie-iegCeefveefOe, leheesOeve meeOegDeeW kees efJeefOe leLee eesie Jeeefo kes eje oeve osvee
DeefleefLemebefJeYeeie ele nw~
eer mecevleYe mJeeceer ves Fme DeefleefLe mebefJeYeeie ele ceW YeieJeled hetpee kejves kee GheosMe efoee nw~
Deeoj1 meefnle eeJeke kees efvele ner Jeebefle Jemlegoeeke, keeceefJeveeMeke osJeeefOeosJe Dejnble osJe keer hetpee
kejvee eeefnS~ en hetpee mechetCe& ogKeeW kee veeMe kejves Jeeueer nw~

meuuesKevee kee mJehe

eleerkeej jefnle Ghemeie& Deeves hej, og<keeue nesves hej, yeg{ehee DeLeJee jesie efJeMes<e kes Deeves hej, jlve$ee Oece&
keer DeejeOevee kejles ngS Mejerj kee leeie kejvee meuuesKevee nw~
eeJeke kes yeejn eleeW kes Deble ceW meuuesKevee kejves kee efJeOeeve nw~
cejCe2 kes mecee ceW nesves Jeeueer meuuesKevee kees escehetJe&ke mesJeve kejvee eeefnS~
JemegveefvoeeJekeeeej Deeefo keF& iebLeeW ceW efMe#eeele kes elegLe& Yeso ceW meuuesKevee ele kees ues efueee nw~ eLee1. osJeeefOeosJeejCes heefjejCeb meJe&og:Keefven&jCeced ~
keeceogefn keeceoeefnefve heefjefevegeeoelees efveleb~~119~~
2. ceejCeeefvlekeeR meuuesKeveeb peesef<elee~ (leJeeLe&met$e)
3. JemegveefvoeeJekeeeej~

ejCeevegeesie

( 102 )

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

Jeecee$e3 heefjen kees jKekej Deewj DeJeefMe mecemle heefjen kees es[kej Deheves ner Iej ceW DeLeJee
efpeveeuee ceW jnkej pees eeJeke ieg kes meceerhe ceW ef$ekejCeMegefhetJe&ke Deheveer Deeueesevee kejkes heerves eesie heoeLe&
kes efmeJeee Mes<e leerve ekeej kes Deenej kee leeie kej oslee nw, Gmes meuuesKevee efMe#eeele kenles nQ~
leelhee& en nw efke Deeeg kes Deble mecee ceW ece mes ke<eee Deewj keee kees ke=Me kejvee meuuesKevee nw~ FmeceW
ece-ece mes Deenej-heeveer kee leeie kejles ngS Ceceeskeej ceb$e kee peehe kejles ngS Mejerj kees es[vee meuuesKevee
nw~ Fmekee yengle ye[e cenlJe nw~ pees ceveg<e Ske yeej Yeer meuuesKevee efJeefOe mes cejCe kejlee nw, Jen kece mes kece
Ske ee oes YeJe Deewj DeefOeke mes DeefOeke meele-Dee" YeJe enCe kejlee nw, Devevlej cees#e kees eehle kej ueslee nw~
leJeeLe& met$e ceW eer GceemJeeceer Deeeee& ves kene nw efke eleer1 kees Meue jefnle nesvee eeefnS~
Meue kes leerve Yeso nQ-ceeee, efceLee Deewj efveoeve~
ceeee-Jebevee kees ceeee kenles nQ~
efceLee-leJeeW kee eeve ve kejvee efceLeelJe kenueelee nw~
efveoeve-efJe<ee YeesieeW keer Deekeeb#ee kejvee efveoeve kenueelee nw~
pees2 Meue jefnle neskej heeBe DeCegele, jeef$e Yeespeve leeie Deewj meele MeerueeW kees (leerve iegCeele, eej efMe#ee
eleeW kees) Deefleeej jefnle heeuelee nw, Jener eleer kenueelee nw~

Deefleeej efkeleves nQ?

leJeeLe& met$e keer meeleJeeR DeOeee ceW mecekelJe kes heeBe Deefleeej, yeejn eleeW kes heeBe-heeBe Deefleeej leLee
meuuesKevee kes heeBe Deefleeej Ssmes 5125570 Deefleeej nesles nQ~ Fve DeefleeejeW kee ekejCe JeneR mes osKe
uesvee eeefnS~

eeJeke keer ieejn eeflecee

eeJekeeW kes efueS ieejn eefleceeSB ceeveer ieF& nQ, Deheveer-Deheveer eefleceeDeeW kes iegCeOece& henues keer eefleceeDeeW
kes iegCeeW kes meeLe ece mes ye{les peeles nQ~
oMe&ve eeflecee-Deefleeej jefnle mecekelJe kees heeueves Jeeuee, mebmeej, Mejerj Deewj YeesieeW mes efJeje, hebe
hejcesefeeW keer ejCe MejCe kees eehle Deewj eleeW kes ceeie&he De cetueiegCeeW kees heeueves Jeeuee oeMe&efveke eeJeke neslee nw~
Deve$e henueer eefleceeOeejer oeMe&efveke eeJeke kes efueS mehleJemeveeW kees leeie kejves kee Yeer GheosMe nw~
1.
3.

efve:Meuees eleer~ 2. eeefj$emeej he=. 7~

pegeb ceppeb cebmeb Jesmee heejef eesj hejeejb~
ogiieFieceCemmesoeefCe nsGYetoeefCe heeJeeefCe~~59~~ JemegveefvoeeJekeeeej~
4. YeeJemeben ebLe ceW ele eeflecee kes ekejCe ceW meeceeefeke efJeefOe kee JeCe&ve kejles ngS osJe hetpee kees efueee nw leLee
DeefleefLe mebefJeYeeie ele ceW oeve kee efJeMeo JeCe&ve nw JeneR mes osKevee eeefnS~

pewve Yeejleer

( 103 )

ejCeevegeesie

pegDee3, Mejeye, ceebme, JesMee, efMekeej, eesjer Deewj hejoejemesJeve es meeleeW Jemeve ogie&efleieceve kes keejCeYetle heehe nQ~
ele eeflecee-pees Meue Deewj Deefleeej jefnle, heeBe DeCegele Deewj meele Meeruehe yeejn eleeW kees OeejCe
kejlee nw, Jen eefleke4 kenueelee nw~
meeceeefeke eeflecee-eej yeej leerve-leerve DeeJele& Deewj eej eCeece kejves Jeeuee, keeeeslmeie& mes efmLele,
eLeepeele-yeeeeYeblej heefjen mes jefnle, osJe Jebovee kes Deeefo Deewj Deble ceW yew"kej eCeece kejves Jeeuee, ceve,
Jeeve, keee mes Meg, Ssmee ef$ekeeue ceW Jebovee kejves Jeeuee eeJeke meeceeefeke eeflecee Jeeuee nw~
Deeies osJeJebovee efJeefOe kes ekejCe ceW Fme meeceeefeke efJeefOe kees mhe kejWies~
ees<eOeesheJeeme eeflecee-eleske cenerves kes oes Deceer, oes elego&Meer, Ssmes eejeW heJeeX ceW Deheveer Meefe kees
ve efheekej ees<eOeesheJeeme kejvee eeefnS~
meefee leeie eeflecee-pees eleer kees cetue, heue, Meeke, keeWheue, hetue Deeefo kees veneR Keelee nw, Jen
meefele leeieer nw~
jeef$eYegefe leeie eeflecee-pees ceveg<e jeef$e ceW eejeW ekeej kes Deenej kee leeie kej oslee nw, Jen "er
eefleceeOeejer nw~
yeeee& eeflecee-keece mesJeve mes efJeje neskej eercee$e kee leeie kej osvee yeeee& eeflecee nw~
DeejbYe leeie eeflecee-eeCeer efnbmee kes keejCehe veewkejer, Kesleer, Jeeheej Deeefo DeejbYe mes efJeje nesvee
DeejbYe leeie eeflecee nw~
heefjen leeie eeflecee-oMe ekeej kes heefjen ceW cecelJe yegef kees es[kej heefjen mes efJeje nesvee~
Devegceefle leeie eeflecee-pees DeejbYe, heefjen DeLeJee efJeJeen Deeefo Fme ueeske mebbyebOeer keeeeX ceW Devegceesovee
veneR kejlee nw, Jen Devegceefle efJejle eefleceeOeejer nw~
Gef leeie eeflecee-pees Iej kees es[ Jeve ceW peekej ieg kes heeme eleeW kees enCe kejkes lehe kejlee
ngDee efYe#eeJe=efe mes Yeespeve kejlee nw Deewj keewheerve leLee KeC[Jee kees OeejCe kejves Jeeuee nw, Jen Gef leeieer
eefleceeOeejer kenueelee nw~
Fme eefleceeOeejke kes oes Yeso nQ-#eguueke Deewj Ssueke~
#eguueke keewheerve Deewj KeC[ Jee (eser eeoj, efpememes meesles mecee efmej mes hewj leke meeje Mejerj ve {bke
mekes) jKelee nw leLee Ske keceC[ueg Deewj ceesj hebKeeW keer efheer Yeer jKelee nw~
Ssueke kesJeue uebieeser cee$e jKelee nw, Deve keesF& Jee Gmekes heeme veneR jnlee~ Ssueke kes efueS kesMeeW kee
ueese SJeb heeefCehee$e ceW Yeespeve kejvee DeeJeMeke nw~
efove1 ceW eefleceeeesie OeejCe kejvee-veive neskej efoveYej keeeeslmeie& kejvee, Jeerjeee&-cegefve kes
meceeve ieesejer kejvee, ef$ekeeueeesie-ieceea ceW heJe&le kes efMeKej hej, Je<ee& ceW Je=#e kes veeres, meoea ceW veoer kes
1. JemegveefvoeeJekeeeej he=. 112~

ejCeevegeesie

( 104 )

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

efkeveejs Oeeve kejvee, efmeevle ebLeeW kee-kesJeueer, eglekesJeueer keefLele, ieCeOej, eleske yeg Deewj DeefYeVeoMehetJeea
meeOegDeeW mes efveefce&le ebLeeW kee DeOeeve Deewj jnme-eeeefee Meee kee DeOeeve, Fleves keeeeX ceW Fve eeJekeeW kee
DeefOekeej veneR nw~

eeJeke kes leerve Yeso

eeJeke1 kes leerve Yeso nQ-heeef#eke, vewefke Deewj meeOeke~ he#e, eee& Deewj meeOeve kes eje es leerve Yeso
ngS nQ~ DeYeemehe mes DecetueiegCe Deeefo kee heeueve kejvee, osJe, Oece&, ieg kee he#e jKevee he#e nw~ ke=<eeefo
DeejbYepeve heeheeW kees otj kejves kes efueS heg$eeefo kes Thej Iej kee Yeej es[kej eefleceehe eleeW kee OeejCe kejvee
eee& nw Deewj ieejnJeeR eeflecee kee heeueve kejles ngS Devle mecee ceW meceeefOecejCe kejvee meeOeve nw~
heeef#eke-efpemekes efnbmeeefo heebeeW heeheeW kee leeiehe ele nw leLee pees DeYeemehe mes eeJeke Oece& kee
heeueve kejlee nw, Gmekees heeef#eke eeJeke ee eejbYe osMemebeceer kenles nQ~
meeOeke-efpemekee osMemebece hetCe& nes egkee nw Deewj pees DeelceOeeve ceW ueerve neskej meceeefOecejCe kejlee
nw, Gmekees meeOeke eeJeke ee efve<heVe osMemebeceer kenles nQ~

heeef#eke eeJeke kes DecetueiegCe

ie=nmLe Oece& ceW efpevesv YeieJeeve keer Dee%ee kee eeve kejlee ngDee, ie=nmLe efnbmee kees es[ves kes efueS meyemes
henues cee, ceebme leLee efhehheue, ietuej, ke"tcej, ye[ Deewj heekej Fve Dee" (leerve cekeej Deewj heebe Gogcyej
heueeW) kee leeie kej osJes~ pees ceveg<e efyevog eceeCe Yeer ceOeg kees Keelee nw, Jen meeleeeceeW kees peueeves kes heehe mes
DeefOeke heehe kees yeebOe ueslee nw~ ceefoje Deewj ceebme lees mhe ner peerJeJeOe kes mLeeve Deewj heehe keer Keeve nQ, Gogcyej
heueeW ceW Yeer ncesMee ner $eme peerJe heees peeles nQ, FmeefueS Fvekee leeie ner esemkej nw~
ekeejevlej mes DecetueiegCeeW kee JeCe&ve-cee2, ceebme, ceOeg kee leeie, jeef$e Yeespeve kee Deewj hebe
Gogcyej heueeW kee leeie es heebe leLee hebehejcesef kees vecemkeej (osJeoMe&ve), peerJe oee Deewj heeveer evekej
heervee, Fme ekeej mes Yeer efkevneR MeeeeW ceW De cetueiegCe ceeves iees nQ~
eer mecevleYemJeeceer eje eefleheeefole De cetueiegCe-cee3, ceebme, ceOeg kes leeie meefnle hebe
DeCegeleeW kee heeueve kejvee es eeJekeeW kes Dee" cetueiegCe nQ, Ssmee ieCeOej Deeefo cegefveeeW ves kene nw~
1.
2.
3.
4.

heeef#ekeeefoefYeoe $esOee eeJekemle$e heeef#eke:~

lece&ie=emleefVees vewefke: meeOeke: mJeegked~~20~~ (meeieejOecee&.)
ceeheueceOegefveMeeMeve hebeheueerefJejefle hebekeehlevegleer~
peerJeoee peueieeueveefceefle e keJeefeocetueiegCee:~~18~~ (meeieejOecee&.)
ceeceebmeceOegleeiew: meneCegelehebekeced~
Deew cetueiegCeeveengie=&efnCeeb eceCeesecee:~~ (jlvekejC[eeJekeeeej)
DeeJeefveogmlej-ogefjleeeleveevecetefve heefjJepe&~
efpeveOece&osMeveeee YeJeefvle hee$eeefCe MegefOee: ~~ (heg<eeLe&efmeegheee)

pewve Yeejleer

( 105 )

ejCeevegeesie

eer Dece=leevmetefj kenles nQ efke-og:Keoeeke Deewj heeheeW kes mLeeve cee, ceebme, ceOeg Deewj heebe Gogcyej
heue Fve Dee" heoeLeeX kee heefjleeie kejkes efvece&ue yegef Jeeues heg<e efpeveOece& kes GheosMe kees megveves kes hee$e nesles
nQ~4 Deeeee&keuhe DeeMeeOej peer ves Yeer Fmeer kees mhe efkeee nwFme ekeej mes ceeheeve Deeefo ceneheeheeW kees peerJeveheele kes efueS es[kej efJeMeg yegef Jeeuee eeJeke
Gheveeve mebmkeej (e%eesheJeerle) mes megmebmke=le neskej efpe (ieYe& Deewj ele mes pevce uesves Jeeuee) neslee ngDee
efpeveOece& megveves kes eesie neslee nw~1
meeieejOecee&ce=le ceW heeef#eke eeJeke kees osJe hetpee, oeve Deewj mJeeOeee kejves kee GheosMe efoee nw~
vewefke eeJeke keer ieejn eeflecee-vewefke eeJeke DeeleeKeeveeJejCe ke<eeeeW keer lejlecelee mes
oMe&veeeflecee Deeefo ieejn eefleceeDeeW kees OeejCe kejlee ngDee Gece uesMee Jeeuee neslee nw~2
meeOeke eeJeke keye neslee nw?-vewefke eeJeke, ieejn eeflecee Jeeuee Debeflece ieejnJeeR eeflecee ceW
meeOeke kenueelee nw~3

eeJekeeW keer $esheve efeeeSB

8 cetueiegCe, 12 ele, 12 lehe, 1 mecelee, 11 eeflecee, 4 ekeej kee oeve, 1 peueieeueve, 1 jeef$e Yeespeve leeie,
3 oMe&ve, %eeve Deewj eeefj$e Fme ekeej eeJeke keer $esheve efeeeSb nQ4- 81212111411353

eej Deeece
yeeee&, ie=nmLe, JeeveemLe Deewj efYe#egke pewveeW kes es eej Deeece nesles nQ, Ssmee mehlece GheemekeeOeeve
Debie ceW yeleeee ieee nw~
5

yeeee& Deeece
yeeeejer kes heeBe Yeso-Gheveeve, DeJeuecye, Deoer#ee, iet{ Deewj vewefke~
Gheveeve yeeeejer-pees ceeQpeer yebOeve efJeefOe kes Devegmeej ieCeOej met$e kees (e%eesheJeerle kees) OeejCe kej
GheemekeeOeeve Deeefo MeeeeW kee DeYeeme kejles nQ Deewj efhej ie=nmLe Oece& mJeerkeej kejles nQ, GvnW Gheveeve
1.
2.
3.
4.
5.

eeJeppeerJeefceefle lekelJee ceneheeheeefve MegOeer:~

efpeveOece&egleseexie: meelke=leesheveees efpew:~~19~~ (meeieejOecee&ce=le)
meeieejOecee&ce=le he=. 493~
meeieejOecee&ce=le he=. 493~
iegCeJeeleJemeceheef[cee, oeCeb peueieeueCeb e DeCelLeefceeb~
obmeCeCeeCeeefjeb efkeefjee lesJeCCe meeJeee YeefCeee~~137~~ (jeCemeej iee. 137)~
yeeeejer, ie=nmLee, JeeveemLee efYe#egke:~
Fleeeceemleg pewveeveeb, mehleceebieeefefve:me=lee:~~ (eeefj$emeej he=. 41)

ejCeevegeesie

( 106 )

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

yeeeejer kenles nQ~

DeJeuecye-#eguuekehe mes mecemle MeeeeW kee DeOeeve kejves Jeeues (yeeo ceW ie=nmLeeece ceW eJesMe
kejves Jeeues) DeJeuecye yeeeejer nQ~
Deoer#ee-pees yeeeejer kes JesMe kees OeejCe efkees efyevee ner MeeeeW kee DeYeeme kejles nQ, efhej ie=nmLe Oece&
mJeerkeej kejles nQ, GvnW Deoer#ee yeeeejer kenles nQ~
iet{ yeeeejer-pees yeeueeJemLee ceW ner ieg kes heeme jnkej MeeeeW kee DeOeeve kejles nQ, veive jnkej
ner mebece kee heeueve kejles nQ (efkevleg oer#ee veneR ueer nw) hegve: keg keejCeJeMe ie=nmLeeece ceW eJesMe kejles nQ,
Jes iet{ yeeeejer kenueeles nQ~
vewefke-pees ele kes efevn efMejesefuebie (eeser) Gjesefuebie (pevesT) keefefuebie (uebieeser, kejOeveer) kees
OeejCe kejles nQ, meoe efYe#eeJe=efe mes Yeespeve kejles nQ, pees mveeleke Je eleer nQ, meoe efpevehetpee Deeefo kes kejves ceW
lelhej nQ, Jes vewefke yeeeejer nQ~
efJeMes<e-Fve eej DeeeceeW ceW meyemes eLece yeeee& Deeece yeleueeee ieee nw, Fmekee DeefYeeee en nw
efke keesF& Yeer henues kegceejkeeue ceW yeeee& Deeece ceW eJesMe kej DeLee&led iegkegue Deeefo ceW jnkej e%eesheJeerle
mebmkeej mes megmebmke=le neskej MeeeeW kee DeYeeme kejlee nw hegve: eefo Gmekeer Fe nes, lees cegefve yeve peelee nw,
pewmes Yeyeeng eglekesJeueer Deewj efpevemesveeeee& Deeefo kes GoenjCe nQ~ keesF& ie=nmLeeece ceW eJesMe kejles nQ, pewmes
peerJebOej kegceej Deeefo~
Fmekes yeeo otmejs Deeece kee JeCe&ve kejles nQ~

ie=nmLe Deeece
ie=nmLeeW kes n Deee&kece& nesles nQ-Fpee, Jeelee&, oefe, mJeeOeee, mebece Deewj lehe~
Fpee-Dejnble YeieJeeved keer hetpee kees Fpee kenles nQ~
Fpee kes heeBe Yeso nQ-efvelecen, elegce&gKe, keuheJe=#e, Deeeefvnke Deewj SsvOJepe~
efvelecen-eefleefove Meefe kes Devegmeej Deheves Iej mes iebOe, heg<he, De#ele Deeefo ues peekej Denle keer hetpee
kejvee, efpeveYeJeve, efpeve eeflecee kee efvecee&Ce kejevee, cegefveeeW keer hetpee kejvee Deeefo~
elegceg&Ke-cegkegye jepeeDeeW kes eje pees hetpee keer peeleer nw, Gmes elegceg&Ke kenles nQ~ Fmeer kees ner
ceneYe Deewj meJe&leesYe Yeer kenles nQ~
keuheJe=#e-mecemle eeekeeW kees efkeefceefke-Fevegmeej oeve oskej eeJeleea eje pees hetpee keer
peeleer nw, Gmes keuheJe=#e kenles nQ~
Deeeefvnke-vevoerej heJe& kes efoveeW keer hetpee kees Deeeefvnke hetpee kenles nQ~
1. le$espee oMeefJeOee:~~ Meeemeej mecegee he=. 215~

pewve Yeejleer

( 107 )

ejCeevegeesie

SsvOJepe-Fv, eleerv Deeefo kes eje keer ieF& hetpee SsvOJepe kenueeleer nw~
1
Meeemeejmecegee ceW hetpee kes oMe Yeso Yeer ceeves nQ eLeeosJe-FveW eje keer peeves Jeeueer Denle keer hetpee ceneYe nw~
FveW eje keer peeves Jeeueer hetpee FvOJepe nw~
eejeW ekeej kes osJeeW eje keer peeves Jeeueer hetpee meJe&leesYe nw~
eeJeleea eje keer peeves Jeeueer hetpee elegceg&Ke nw~
efJeeeOejeW eje keer peeves Jeeueer hetpee jLeeJele&ve nw~
ceneceC[ueerke jepeeDeeW eje keer peeves Jeeueer hetpee Fvkesleg nw~
ceC[uesej jepeeDeeW eje keer peeves Jeeueer hetpee cenehetpee nw~
DeOe&ceC[uesej jepeeDeeW eje nesves Jeeueer hetpee ceneceefnce nw~
vevoerej erhe ceW peekej keeefle&ke, heeuiegve, Dee<ee{ ceW FveW eje nesves Jeeueer hetpee Deeeefvnke nw~
mveeve kejkes Meg Jee henvekej DeJe mes eefleefove cebefoj ceW efpevehetpee kejvee owefveke hetpee nw~
cebefoj efvecee&Ce, eeflee kejevee, peerCeexej, cebefoj kes efueS peceerve Deeefo kee oeve, hetpee kes GhekejCe Deeefo
osvee, meye owefveke hetpee ceW meefcceefuele nQ Deewj Yeer hetpeve kes yengle mes efJeMes<e Yeso nesles nQ~
Jeelee&-Deefme-leueJeej Deeefo Mee, ceefme-efueKeves kee keece, ke=ef<e-Kesleer, JeeefCepe-Jeeheej, efJeeehe{ekej DeepeerefJekee Deewj efMeuhe-keuee-keewMeue Deeefo mes DeepeerefJekee kejvee, Oeve Gheepe&ve kejvee Jeelee& nw~
oefe-oeve osves kees oefe kenles nQ~
oefe kes eej Yeso nQ-oeeoefe, hee$eoefe, meceoefe Deewj mekeueoefe~
oeeoefe-og:Keer eeefCeeeW kees oeehetJe&ke DeYeeoeve osvee~
hee$eoefe-jlve$eeOeejke cegefveeeW kees veJeOeeYeefehetJe&ke Deenej osvee, %eeve Je mebece kes GhekejCe Meee,
efheer, keceC[ueg Deeefo osvee leLee Deew<eOeoeve, Jemeeflekee oeve osvee~
meceoefe-Deheves meceeve DeeejCe Jeeues ie=nmLeeW kes efueS kevee, Yetefce, megJeCe& Deeefo osvee~
mekeueoefe-Deheveer efvepe keer mevleeve hejcheje kees keeece jKeves kes efueS Deheves heg$e kees ee oeke heg$e
kees Oeve Deewj Oece& mecehe&Ce kej osvee mekeueoefe nw, Fmes ner DevJeeoefe kenles nQ~
mJeeOeee-leJe%eeve kees he{vee, he{evee, mcejCe kejvee mJeeOeee nw~
mebece-heeBe DeCegeleeW ceW Deheveer eJe=efe kejvee mebece nw~
lehe-GheJeeme Deeefo yeejn ekeej kee leheejCe kejvee lehe nw~
DeeeeX kes Fve <edkece& ceW lelhej jnves Jeeues ie=nmLe kenueeles nQ Deewj Jes oes ekeej kes nesles nQ-peeefle

ejCeevegeesie

( 108 )

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

#eef$ee, leerLe& #eef$ee~

eej JeCeeX ceW mes #eef$ee JeCe& ceW pevce uesves Jeeues peeefle #eef$ee nQ Deewj leerLekej, veejeeCe, eeJeleea Deeefo
leerLe& #eef$ee kenueeles nQb~

JeeveemLe Deeece
pees efoiecyej he kees OeejCe ve kejkes Keb[Jee kees OeejCe kejles nQ DeLee&led #eguueke, Ssueke DeJemLee ceW
jnles nQ, Jes JeeveemLe kenueeles nQ~

efYe#egke Deeece
efYe#egke-YeieJeeve Dejnble osJe keer efoiecyej DeJemLee kees OeejCe kejves Jeeues efYe#eg kenueeles nQb~
efYe#eg kes eej Yeso nesles nQ-Deveieej, eefle, cegefve Deewj $e+ef<e~
meeOeejCe meeOegDeeW kees Deveieej kenles nQ~
pees GheMece esCeer Deewj #eheke esCeer ceW efJejepeceeve nQ, GvnW eefle kenles nQb~
DeJeefOe, ceve:hee&e Deewj kesJeue%eeefveeeW kees cegefve kenles nQ~
efpevnW $e+efeeB eehle nes egkeer nQ, GvnW $e+ef<e kenles nQ~
$e+ef<e kes eej Yeso nQ-jepeef<e&, yeeef<e&, osJeef<e& Deewj hejceef<e&~
efpevnW efJeefeee $e+ef Deewj De#eerCe $e+ef eehle nes egkeer nw, GvnW jepeef<e& kenles nQ~
yegef Deewj Deew<eefOe $e+ef kees OeejCe kejves Jeeues yeeef<e& nQ~
DeekeeMeieeefceveer $e+ef kees OeejCe kejves Jeeues osJeef<e& nQ~
kesJeue%eeveer hejceef<e& kenueeles nQ~
Fve eej DeeeceeW kee JeCe&ve eeefj$emeej ebLe kes DeeOeej mes efkeee ieee nw~

eeJeke kes eej Oece&

eeJeke Oece& eej ekeej kee nw-hetpeve, oeve, Meerue Deewj GheJeeme1~
osJe, Meee, ieg keer efJeefOeJeled DeJeeW mes Dee&vee hetpeve nw~
Deheves leLee Deve kes Ghekeej kes efueS pees Deenej Deeefo heoeLeeX kee leeie efkeee peelee nw, Jen oeve nw~
Deheves enCe efkees iees eleeW keer j#ee kejvee Meerue nw~
Deceer, elego&Meer, hebeceer Deeefo kees hebesefveeW kes efJe<ee, ke<eee leLee eejeW ekeej kes Deenej kee leeie
1. eeJekeOece&elegefJe&Oe:~~22~~ Meeemeej me. he=. 214~
2. osJehetpeeefo<edkece&efvejle: keguemeece~
Deee<edkece&efveceg&e: eeJeke: hejcees YeJesled~~ 94~~ GceemJeeceer eeJekee. he=. 35

pewve Yeejleer

( 109 )

ejCeevegeesie

kejvee GheJeeme nw~ kesJeue peue enCe kejvee DevegheJeeme nw Deewj Ske yeej Yeespeve kejvee SkeeMeve nw~

eeJeke keer <ed DeeJeMeke efeeeSB

pees heg<e2 osJehetpee, ieg keer Gheemevee, mJeeOeee, mebece, lehe Deewj oeve Fve <edkeceeX kes kejves ceW leuueerve
jnlee nw, efpemekee kegue Gece nw, Jen etueer, GKeueer, ekekeer, yegnejer Deeefo ie=nmLe keer efvele <ed DeejbYe efeeeDeeW
mes nesves Jeeues heehe mes cege nes peelee nw leLee Jener Gece eeJeke kenueelee nw~
pees YeJe efyebyeeheue kes meceeve Jesoer yeveJeekej GmeceW peew eceeCe eeflecee efJejepeceeve kejlee nw, Jen cegefe kees
meceerhe kej ueslee nw~
hetJe& ee Gej efoMee keer lejhe cegKe kejkes Deewj efleueke ueieekej efpevehetpeve kejvee eeefnS~
Meg1 peue, F#egjme, Ieer, otOe, oner, Deecejme, meJeez<eefOe Deewj keukeetCe& Deeefo mes YeeJe YeefehetJe&ke
YeieJeeve efpevesv kee DeefYe<eske kejvee eeefnS~
KeefC[le Jee, ieuee ngDee, hee Deewj cewuee Jee henvekej oeve-hetpeve, nesce Deewj mJeeOeee veneR kejvee
eeefnS keeeWefke Ssmes Kebef[le Deeefo JeeeW kees henvekej hetpeve kejves mes Gmekee heue veneR efceuelee nw~
eMve-heg<he, Oethe, oerhe, heue Deeefo meefee JeeW mes YeieJeeve keer hetpee kejves mes heehe mebYeJe nw?
Gej-pees efpevehetpee DemebKe YeJeeW kes heeheeW kees ve kejves ceW meceLe& nw, Gme hetpee mes keee eled efkebefeled
hetpeve kes efveefcee mes nesves Jeeues meeJee heehe ve veneR neWies? DeJeMe nes peeeWies~ neB! Flevee DeJeMe nw efke eleske
keeeeX ceW elveeeejhetJe&ke eJe=efe nesveer eeefnS~
keggcye hees<eCe Deewj YeesieesheYeesie kes efueS efkeee ieee DeejbYe heehe GlheVe kejves Jeeuee neslee nw hejvleg oeve,
hetpee Deeefo Oece& keeeeX ceW efkeee ieee DeejbYe heehe yebOe kes efueS veneR neslee nw~2
pees3 ceveg<e Oeefveee kes he$e yejeyej efpeveYeJeve yeveJeekej GmeceW mejmeeW kes yejeyej Yeer efpeve eeflecee keer
mLeehevee kejlee nw, Jen leerLekej heo heeves kes eesie hegCe kees eehle kejlee nw, leye pees keesF& Deefle GVele Deewj
heefjefOe, leesjCe Deeefo mes mebege efpevesv YeJeve yeveJeelee nw, Gmekee mecemle heue JeCe&ve kejves kes efueS keewve meceLe&
nes mekelee nw?
hetpeve kes mecee efpeve YeieJeeve kes Deeies peueOeeje kees es[ves mes heeheheer cewue kee #eeueve neslee nw~
evove kes ee&ve mes ceveg<e meewYeeie mes mecheVe neslee nw~
De#eleeW mes hetpee kejves Jeeuee ceveg<e De#ee veew efveefOe Deewj eewon jlveeW kee mJeeceer eeJeleea neslee nw~
1. Megleeses#egmeefhe&efYe&og&iOeoOeecepew: jmew:~
meJeez<eefOeefYeetCezYee&Jeeled mebmveeheesefppeveced~~134~~ Gcee. eeJe. he=. 53
2. GceemJeeceer eeJekeeeej, he=. 57~
3. JemegveefvoeeJekeeeej, he=. 145~

ejCeevegeesie

( 110 )

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

De#eerCe ueefyOe mes mecheVe neskej Deble ceW cees#e megKe kees heelee nw~
heg<heeW mes hetpee kejves Jeeuee ceveg<e keceue kes meceeve megvoj cegKe Jeeuee, heg<heeW keer megvoj ceeueeDeeW mes
meceefe&le osn Jeeuee keeceosJe neslee nw~
vewJese kes e{eves mes Meefeceeve, keeefvle Deewj lespe mes mecheVe, Deefle megvoj neslee nw~
oerheeW mes hetpee kejves Jeeuee ceveg<e, kesJeue%eeveheer eoerhe kes lespe mes mecemle peerJeeefo leJeeW kes jnme kees
ekeeefMele kejves Jeeuee kesJeueer neslee nw~
Oethe mes hetpee kejves Jeeuee ceveg<e $ewueeskeeJeeheer eMe Jeeuee neslee nw~
heueeW mes hetpee kejves Jeeuee hejce efveJee&Cehe heue kees eehle kej ueslee nw~
efpevecebefoj ceW IeCe mecehe&Ce kejves mes IeCeDeeW kes MeyoeW mes Jeehle es megjefJeceeveeW ceW pevce ueslee nw~
cebefoj ceW $e eoeve kejves mes he=LJeer kees Ske$e Yeesielee nw~
ecejeW kes eoeve mes Gme hej ecej {esjs peeles nQ~
efpeve YeieJeeve kee DeefYe<eske kejves mes ceveg<e megoMe&veces hej #eerjmeeiej kes peue mes FveW eje DeefYe<eske kees
eehle kejlee nw~
efpevecebefoj ceW efJepee heleekeeDeeW kes osves mes meJe&$e efJepeeer <edKeC[eefOeheefle eeJeleea neslee nw~
DeefOeke kenves mes keee? efpeve hetpeve kes heue mes mebmeej kes meYeer DeYegoe eehle nes peeles nQ Deewj hejcheje
mes cegefe kees Yeer eehle kej ueslee nw~
Fme ekeej mes meb#eshe ceW osJehetpee veece keer DeeJeMeke efeee kee JeCe&ve ngDee~

ieg keer Gheemevee

Deheves1 ceveesJeebefle heoeLe& efme kejves kes efueS leLee Fme ueeskemebyebOeer mecemle mebMeehe DebOekeej kee
veeMe kejves kes efueS SJeb hejueeske ceW megKe eehle kejves kes efueS ieg keer mesJee meoe kejles jnvee eeefnS~
Gece, ceOece, peIeve kewmes ner ceveg<e neW hejvleg efyevee ieg kes Jes ceveg<e veneR kenueeles, FmeefueS eleske
ceveg<e kees meJeexlke= ieg keer mesJee DeJeMe kejles jnvee eeefnS~
ieg2Yeefeheer mebece mes eeJeke Ieesj mebmeej meceg kees heej kej uesles nQ Deewj De keceeX kee sove kej
osles nQ hegve: pevce-cejCe kes ogKeeW mes t peeles nQ~
1. iegmesJee efJeOeeleJee ceveesJeebefleefmees~
mebMeeOJeebleveeMeeLe&efceneceg$e megKeee e~~183~~ Gcee.ee.he=. 71~
2. iegYeefemebpecesCe e lejbefle mebmeejmeeejb Ieesjb~
efCCebefle Dekecceb pecceCecejCeb Ce heeJeWefle~~

pewve Yeejleer

( 111 )

ejCeevegeesie

mJeeOeee
mJeeOeee YeJe peerJeeW kees %eeve osves Jeeuee nw, Gmekes heeBe Yeso nQ-Jeeevee-he{vee-he{evee~ he=veeeMve kejvee~ Deveges#ee-he{s ngS kee yeej-yeej efebleJeve kejvee~ Deecveee-Meg hee" jvee Deewj OeceexheosMeOece& kee GheosMe osvee~

mebece
Fefve Deewj ceve hej efveeb$eCe kejvee Deewj peerJeoee heeuevee mebece nw~ mebece kes oes Yeso nQ-Fefve
mebece Deewj eeefCemebece~
hebesefve kes efJe<eeeW kee leeie kejvee Deewj ceve kees JeMe ceW jKevee Fefve mebece nw~ heeBe mLeeJej Deewj
$emekeee Ssmes <edkeee kes peerJeeW keer oee heeuevee eeefCemebece nw~

lehe
kece& efvepe&je kes efueS efkeee ieee leheejCe lehe kenueelee nw~ lehe kes oes Yeso nQ-yeee Deewj DeeYevlej~
yeee lehe kes n Yeso nQ -DeveMeve-GheJeeme kejvee, DeJeceewoe&-YetKe mes kece Keevee,
eeheefjmebKeeve-Iej, ieueer DeLeJee Deve heoeLeeX kee efveece kejkes Deenej enCe kejvee, jmeheefjleeieIeer, otOe Deeefo jmeeW ceW Ske, oes ee meYeer jmeeW kee leeie kejvee~
efJeefJee Meeemeve-Skeevle mLeeve ceW ee ieg kes meeefveOe ceW Meeve Deemeve kejvee~
keeekeuesMe-kegkekeg Deemeve, heeemeve, Ke[dieemeve, eefleceeeesie Deeefo mes Oeeve kejvee~
DeYevlej lehe kes n Yeso nQeeeefee-ele Deeefo ceW oes<e ueie peeves mes ieg mes Gmekee oC[ uesvee~ efJevee-jlve$eeOeejkeeW keer
efJevee kejvee, JeweeJe=le-Deeeee&, GheeOeee, meeOeg Deeefo eleerpeveeW keer mesJee kejvee, mJeeOeee-MeeeeW
kee he"ve-hee"ve Deeefo kejvee, Jeglmeie&-heeheeW kes keejCehe GheefOe-heefjen kee leeie kejvee, OeeveefheC[mLe, heomLe, hemLe, heeleerle Deeefo ekeej mes Oeeve kejvee~
Fve yeejn ekeej kes leheeW kee SkeosMehe mes Meefe kes Devegmeej eeJekeeW kees Yeer Devegeve kejvee eeefnS~
cegKeleee Fmekee Devegeve cegefveeeW ceW ner neslee nw~

oeve
mJehej kes Devegen kes efueS Oeve kee leeie kejvee oeve nw~
oeve kes eej Yeso nQ-Deenejoeve, %eeveoeve, Deew<eefOeoeve, DeYeeoeve~

ejCeevegeesie

( 112 )

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

Gece Deeefo hee$eeW ceW Fve eejeW oeveeW kees osvee Gece oeve nw~
Fme ekeej mes pees ie=nmLe eeJeke efveleeefle <ed DeeJeMeke efeeeDeeW kees DeeojhetJe&ke kejlee nw, Jen
ekekeer, GKeueer, etuner, yegnejer Deewj peue Yejvee, ie=nejcYe kes Fve heeBe heeheeW mes Deewj Je keceevee Fme "s heehe
mes DeLee&led <ed DeejbYepeefvele heeheeW mes t peelee nw~
Fme lejn GceemJeeceer eeJekeeeej kes Devegmeej Fve d DeeJeMeke efeeeDeeW kee JeCe&ve efkeee nw~
eer kegvokegvo mJeeceer jeCemeej1 ceW kenles nwb efkemeghee$e kees eej ekeej kee oeve osvee Deewj eer osJeMeeeieg keer hetpee kejvee eeJekeOece& ceW eeJeke kes es oes
kee&Je ecegKe nQ, Fve oes kee&JeeW kes efyevee eeJeke veneR nes mekelee nw, Jeswmes ner cegefveeeW kes kee&JeeW ceW Oeeve Deewj
DeOeeve es oes kee&Je cegKe nQ, Fve oes keeeeX kes efyevee cegefve, cegefve veneR nes mekelee nw~
hetpee kes heue mes en ceveg<e leerveeW ueeskeeW ceW hetpe nes peelee nw Deewj meghee$e oeve kes heue mes leerveeW ueeskeeW ceW
meejYetle Gece megKeeW kees Yeesielee nw~
Yeespeve-Deenejoeve osves cee$e mes ner eeJeke Oeve kenueelee nw leLee hebeeee& kees eehle neslee ngDee
osJeleeDeeW mes hetpe neslee nw~2 Skecee$e efpeveefuebie kees osKekej Deenej oeve osvee eeefnS, Gme mecee hee$e-Dehee$e
keer hejer#ee kejves mes keee eeespeve?
pees YeJepeerJe cegveerejeW kes Deenejoeve kes heeeled DeJeMes<e DeVe kees emeeo mecePekej mesJeve kejlee nw, Jen
mebmeej kes meejYetle Gece megKeeW kees eehle neslee nw Deewj ece mes cees#e kees eehle kejlee nw, Ssmee eer efpevesv osJe ves
kene nw~3
Fme Yejle #es$e kes DeJemeefhe&Ceer kes hebece keeue ceW eer cegveerejeW kees eceeo jefnle Oece&Oeeve neslee nw, Ssmee
efpeveJeeve nw, pees veneR ceevelee nw, Jen efceLeeef nw~4
Deepe Yeer jlve$ee mes Meg meeOeg Deelcee kee Oeeve kejkes Fvheo kees Deewj ueewkeeefvleke heo kees eehle kej
1. oeCeb hetpee cegkeKeb meeJeeOecceess Ce meeJeee lesCe efJeCee~
PeeCepPeeCeb cegkeKeb peFOecceb Ce leb efyeCee lene meesefJe~~11~~
2. oeCeb YeeseCeceseb efoCCeF OeCCees nJesF meeeejes~
heeeheeefJemesmeb meobmeCes efkeb efJeeejsCe~~15~~ jeCemeej~
3. pees cegefCeYegeJemesmeb YegbpeF mees YegbpeS efpeCegJeefob~
mebmeejmeejmeeskeKeb kecemees efCeJJeeCeJejmeeskeKeb~~22~~
4. Yejns ogmmecekeeues OeccepPeeCeb nJesF meengmme~
leb DehhemeneJeef"os Ce ng ceCCeF mees efJe DeCCeeCeer~~76~~
5. DeppeefJe eflejeCemege Dehhee PeeSefJe uenF Fboeb~
ueesebefee osJeeb lelLe egoe efCeJJegefob pebefle~~77~~ cees#eheeng[ he=. 275~
6. osJes LegJeF efJeeeues heJJes megheesmenesJeemeb~
DeeflenerCeb mebefJeYeeies cejCebles kegCeF meefuuenCeb~~355~~ YeeJemeb. he=. 81~

pewve Yeejleer

( 113 )

ejCeevegeesie

uesles nQ hegve: JeneB mes egle neskej cees#e eues peeles nQ DeLee&led Ske YeJeeJeleejer nes peeles nQ~5
eerosJemesve efJejefele YeeJemeben ceW hebece iegCemLeeve kes ekejCe ceW efMe#eeeleeW kee JeCe&ve kejles ngS
meeceeefeke ele kee JeCe&ve efkeee nw efkeleerveeW6 keeueeW ceW Dejnvle YeieJeeve keer mlegefle kejvee, heJe& ceW ees<eOeesheJeeme kejvee, DeefleefLeeeW kees oeve osvee
Deewj cejCe kes Deble ceW meuuesKevee enCe kejvee~
eer JeeceosJe efJejefele YeeJemeben ceW hebece iegCemLeeve kee JeCe&ve kejles ngS ele eeflecee kes ue#eCe ceW
efMe#eeele ceW eLece meeceeefeke efJeefOe kee JeCe&ve efvecve ekeej mes efkeee nweefleefove1 leerveeW keeueeW ceW eeJeke efpevehetpeehetJe&ke meeceeefeke kejW keeeWefkeefpevehetpee2 kes efyevee meYeer meeceeefeke efeeeSB otj ner nQ DeLee&led veneR nes mekeleer nQ~ Gmeer kee mebef#ehle JeCe&veeele:keeue G"kej Meewe, DeeecevehetJe&ke eYeeefleke efJeefOe kejW~ Meg peue mes mveeve kej ceb$e-mveeve
(ceb$ehetJe&ke mebOee-Jebove efJeefOe) Deewj ele mveeve Ssmes leerve mveeve kejW, Oegues ngS Jee henvekej efpevecebefoj ceW
peekej efve:meefn ceb$e kee GeejCe kejles ngS eJesMe kejW Deewj F&ee&heLe Megef kejkes efpevesv YeieJeeve kee mleJeve
kejW hegve: yew"kej mekeueerkejCe efJeefOe kejW~
hetpee-hee$e, hetpee-Je Deeefo kees Meg kejkes hebeece=le DeefYe<eske hee" ceW kener ieF& efJeefOe kes Devegmeej
efpevesv YeieJeeve kee efJeefOeJeled hebeece=le DeefYe<eske kejW hegve: DeJe mes hetpee kejkes DeIe& eoeve kejkes
MeebefleOeeje kejW Deewj heg<heebpeefue #esheCe kejW~ hetpeve ceW DeJe mes Dee&ve Deewj DeIe& kes yeeo MeebefleOeeje,
heg<heebpeefue kejvee3 eeefnS pees efke Meeeese nwhegve: Deheveer efehetJe&ke Ske-oes ee keF& hetpeve kejkes hebevecemkeej ceb$e eje 108 heg<heeW mes ee ueJebieeW mes
peehe kejW~ efmeee eb$e Deeefo eb$eeW keer hetpee, peehe Deeefo kejkes ewleYeefe Deewj hebeiegYeefe yeesuekej Meeefvle
Yeefe, meceeefOe Yeefe kejW Deewj efJemepe&ve efJeefOe kejW~ Devevlej Devleceg&ntle&hee&vle ee efpelevee DeJekeeMe nw, Gleves
keeue leke mJemLeefee mes Deheveer Meg Deelcee kee Oeeve kejW~
Devevlej eglehetpee, ieghetpee kejkes Deeefe&kee Deewj Ssueke Deeefo keer efJeefOeJeled hetpee kejW~
Fme ekeej mes eeJeke keer meeceeefeke efJeefOe nw~ efJeMes<e-mebefnlee-MeeeeW ceW Deewj eefleeMeeeeW ceWW Yeer ener
efJeefOe efvele hetpeveefJeefOe ceW kener ieF& nw~ celeueye en nw efke eefo eeJeke Fme efJeefOe kes Devegmeej hetpeve kejlee nw
lees meeceeefeke efJeefOe Gmeer ceW meefcceefuele nesves mes Gmekeer meeceeefeke efJeefOe Yeer Jener kenueeleer nw~ meeceeefeke4 veece
keer hegmleke ceW hetpeecegKeefJeefOe Deewj hetpeeDevleefJeefOe ceW efJeefOe kejves kee mheerkejCe nw~ eeJeke keer hetpeveefJeefOe
1. meeceeefekeb ekegJeeale keeue$ees efpeveb eefle~
eeJekees efn efpevesvme efpevehetpee hegj:mejced ~~463~~ YeeJemeb. JeeceosJeefJe. he=. 195~
2. efpevehetpeeb efyevee meJee& otje meeceeefekeer efeee~ YeeJemeben, JeeceosJeke=le he=. 195~
3. DeIe& kes yeeo MeebefleOeeje Deewj heg<heebpeefue kejves keer eLee oef#eCe ceW meJe&$e nw, Gej ceW eee: kece nw~
4. Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee mes ekeeefMele meeceeefeke hegmleke cebieekej osKevee eeefnS~

ejCeevegeesie

( 114 )

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

ceW eejbYe ceW F&ee&heLe Megef Deewj efmeYeefe kejvee eeefnS~ Devevlej efJeefOeJeled hebeece=le DeefYe<eske Deewj DeJe mes
hetpeve kejkes ewleYeefe, hebeiegYeefe Deewj MeeefvleYeefe kejvee eeefnS ener efJeefOe eer hetpeheeo mJeeceerke=le
hebeece=leeefYe<eske hee" ceW Yeer heeF& peeleer nw~
le=leere DeefleefLemebefJeYeeie ele ceW oeve kee JeCe&vehee$e, oeleej, oeveefJeefOe, oeleJe-osves eesie heoeLe& Deewj oeve kee heue es heeBe DeefOekeej nesles nQ~
hee$e kes leerve Yeso nQ-Gece, ceOece Deewj peIeve~ jlve$eeOeejer efveeLe efoiecyej meeOeg Gece hee$e nQ,
ieejn eeflecee ceW mes keesF& Yeer eefleceeOeejer eeJeke ceOece hee$e nQ SJeb DeefJejle meceief peIeve hee$e nQ~
pehe, lehe Deeefo mes meefnle efkevleg mecekelJe mes jefnle keghee$e nQ SJeb mecekelJe, Meerue leLee eleeW mes jefnle
peerJe Dehee$e nQ~
oeleejeW kes iegCe-ee, Yeefe, meblees<e, efJe%eeve, DeuegyOelee, #ecee Deewj Meefe, es meele iegCe nQ~
oeveefJeefOe-eefleen-he[ieenve kejvee, Ge mLeeve osvee, heeo-e#eeueve kejvee, hetpee kejvee, eCeece
kejvee, ceve:Megef, Jeeve Megef, keeeMegef Deewj Yeespeve keer Megef kenvee, es veJeOee Yeefe kenueeleer nw~ Fme
veJeOeeYeefe kes ngS efyevee Gece meeOeg Deenej veneR kejles nQ~
oeleJe Jemleg-Deenej, Deew<eefOe, Meee Deewj DeYeeoeve es oesveeW eesie nQ~
oeve kee heue-meceief1 kes eje hee$eeW ceW efoee ieee oeve mJeie&, cees#e heue kees eoeve kejlee nw~
keghee$e ceW efoee ieee oeve heue jefnle nw SJeb Dehee$e ceW efoee ieee oeve Delevle og:Ke kees osves Jeeuee nw~
ie=nmLe Oece& kees OeejCe kejves Jeeues heg<e kee ue#eCe-veeehetJe&ke2 Oeve keceeves Jeeuee, iegCeeW mes
ieg-ceelee-efhelee kee mecceeve SJeb iegDeeW keer, cegefveeeW keer hetpee kejves Jeeuee, mele Jeeve yeesueves Jeeuee,
hejmhej efJejesOe jefnle Oece&, DeLe& Deewj keece, Fve leerve JeieeX kees mesJeve kejves Jeeuee, leerve heg<eeLe& kes eesie, eer, eece
Deewj Iej efpemekes nQ, Ssmee ueppeeMeerue, Meeeese eesie Deenej leLee efJenej kejves Jeeuee, Deee& heg<eeW keer mebieefle kejves
Jeeuee, yegefceeve, otmejeW eje efkees ngS Ghekeej kees ceeveves Jeeuee, FefveeW kees JeMe ceW jKeves Jeeuee, Oece&efJeefOe kees megveves
Jeeuee, oeeueg Deewj heeheeW mes YeeYeerle heg<e ner ie=nmLe Oece& kees OeejCe kejves kes efueS eesie nw~

metleke-heeleke JeCe&ve
yeeueke kee pevce nesves hej pees IejJeeueeW kees Deewj keggefcyeeeW kees keg keeueeJeefOe kes efueS osJehetpee,
1. Jemegveefvo eeJekeeeej~
2. veeeesheeeOevees epeved iegCeiegved meodieerefeJeie Yepeved,
DeveesveevegiegCeb leon&ie=efnCeer mLeeveeueees ercee:~
egeenejefJenej Deee&meefceefle: ee%e: ke=le%ees JeMeer,
e=CJeved Oece&efJeefOeb oeeuegjIeYeer: meeieejOece ejsled~~11~~ meeieejOecee&ce=le, he=. 20~

pewve Yeejleer

( 115 )

ejCeevegeesie

Deenejoeve Deeefo kee keee& Jeefpe&le efkeee peelee nw, Gmeer kee veece metleke nw SJeb efkemeer kes cejCe kes yeeo pees
DeMeewe neslee nw, Gmes heeleke meb%ee nw~ en meteke-heeleke Dee<e&ebLeeW mes ceeve nw~ JeJenej ceW pevce-cejCe oesveeW
kes DeMeewe kees metleke Meyo mes peevee peelee nw~
peeleere yevOegDeeW ceW eleemeVe Deewj DeeleemeVe Ssmes oes Yeso nesles nQ~ eej heer{er leke kes yebOegJeie& eleemeVe
ee meceerhemLe kenueeles nQ, Fmekes Deeies DeeleemeVe kenueeles nQ~
pevce kee metleke eej heer{er JeeueeW leke kes efueS 10 efove kee nw~ heeBeJeer heer{er JeeueeW kees 6 efove kee, "er
heer{er JeeueeW kees 4 efove kee Deewj meeleJeeR heer{er JeeueeW kees 3 efove kee nw~ Fmemes Deeies Jeeueer heer{er JeeueeW kes efueS
metleke veneR nw, Ssmes ner cejCe kee metleke eej heer{er JeeueeW leke kes efueS 10 efove kee, heeBeJeer heer{er kes efueS
6 efove kee Deeefo nw~
pevce kee metleke eue jne nw, Fmeer yeere heefjJeej ceW cejCe kee metleke Dee peeves hej Jen pevce kes metleke kes
meeLe meceehle nes peelee nw, Ssmes ner cejCe kes metleke ceW pevce kee metleke Dee peeves hej Gmeer henues Jeeues cejCe kes metleke
kes meeLe meceehle nes peelee nw, Ssmes ner pevce kee metleke eefo 5-6 efove kee nes egkee nw hegve: heefjJeej ceW efkemeer kee pevce
nes peees, lees Jen metleke henues kes meeLe ner efvekeue peelee nw~ eefo henues metleke kes Debeflece efove hegve: efkemeer kee pevce
Deeefo nesJes, lees oes efove metleke Deewj ceevevee eeefnS~ eefo otmejs efove nesJes lees leerve efove kee Deewj ceevevee eeefnS~
leheefmJeeeW kees pevce Deewj cejCe kee metleke veneR ueielee nw Deewj leheefmJeeeW kee cejCe nesves hej Gvekes heefjJeej
JeeueeW kees Yeer metleke veneR ueielee nw~ jepee kes Iej ceW heg$e pevce nesves hej Gvekeer Megef mveevecee$e mes nes peeleer nw~
jepeeDeeW kees metleke veneR ueielee nw~
ceb$eer, mesveeheefle, jepee, oeme Deewj ogefYe&#e Deeefo Deeheefe mes heeref[le ueesie Fvekes cejves hej Yeer metleke veneR
ueielee nw~ eg ceW cejves hej Yeer metleke veneR ueielee nw~
ieYe&Jeleer kee leerve cenerves kes Deboj ner eefo ieYe&eeJe nes peeJes lees Gmes ner leerve efove kee DeMeewe nw~ leerve
cenerves mes ueskej n cenerves leke kee eefo ieYe&heele nes peelee nw lees efpeleves cenerves kee nes, Gleves efove kee DeMeewe
nw~ n cenerves kes yeeo Deewj Dee" cenerves leke ceW eefo ieYe&heele neskej ve nes peelee nw lees ceelee kees hetjs 10 efove
kee DeMeewe nw, efhelee kees mveevecee$e mes Megef nw~
veeefYe sove mes henues eefo yeeueke cej peees lees ceelee kees hetCe& 10 efove kee DeMeewe nw, efhelee Je yebOegDeeW kees
leerve efove kee nw~ 10 efove kes henues eefo cej peeJes lees efhelee Je meyekees 10 efove kee nw~ ome efove hetCe& nesves hej
Debeflece efove eefo yeeueke cej peees lees oes efove kee DeMeewe Deewj heeuevee eeefnS~ otmejs efove eele:cejCe nesves hej
leerve efove DeMeewe Deewj heeuevee eeefnS~ 10 efove yeeo cejCe nesves hej ceelee-efhelee Je menesojeW kees ome efove kee
DeMeewe nw~ Flej yeebOeJeeW kees mveevecee$e mes Megef nw~ oeble Deeves kes yeeo cejCe nesves hej efhelee, Yeelee kees ome efove
kee leLee Mes<e peveeW kees mveevecee$e mes Megef nw~ eewue kece& kes yeeo yeeueke kes cejves hej efhelee-Yeelee kees 10 efove
kee, eej heer{er JeeueeW leke 5 efove kee, Deeies keer heer{er JeeueeW kees Ske efove kee nw~ Gheveeve kes yeeo cejCe nesves
hej eej heer{er JeeueeW leke 10 efove kee DeMeewe nw~

ejCeevegeesie

( 116 )

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

heg$eer kee cejCe eefo eewuekece& mes henues nes peeJes lees yebOegDeeW kees mveevecee$e mes Megef nw~ elemebmkeej mes
henues cejCe nesves hej Ske efove kee DeMeewe nw~ efJeJeen mes henues cejves hej leerve efove kee DeMeewe nw~ efJeJeeefnle heg$eer
kee heefleie=n ceW cejCe nesves hej ceelee-efhelee kees oes efove kee DeMeewe nw~ Mes<e peeefle yeebOeJeeW kees mveevecee$e mes Megef
nw~ heeflehe#e JeeueeW kees hetCe& 10 efove kee metleke nw~ eefo Jen eer efhelee kes Iej ceW cejCe heeJes ee emetle nes lees
ceelee-efhelee kees leerve efove kee DeMeewe nw Deewj Gme he#e JeeueeW kees Ske efove kee DeMeewe nw~
otj osMe kes Deheves heefjJeej kes efkemeer Jeefe kes cejCe kee meceeeej efceueves hej DeJeefMe efove kee metleke
heeuevee eeefnS~ pevceeefo neskej 10 efove yeeo meceeeej efceueves hej leerve efove kee DeMeewe ceevevee eeefnS~ Deiej
Ske Je<e& yeeo cejCe meceeeej %eele nes lees mveevecee$e kejvee eeefnS~ Fme ekeej en mebef#ehle metleke-heeleke
efJeefOe1 kener ieF& nw~

jpemJeuee eer kee DeMeewe

cenerves-cenerves ceW pees jpe:eeJe neslee nw, Gme mecee Jees efeeeB jpemJeuee kenueeleer nQ ~ Gve efoveeW ceW GvnW
efkemeer Yeer Jemleg kee mheMe& veneR kejvee eeefnS~ osJelee Deewj ieg kee oMe&ve Yeer veneR kejvee eeefnS~ DeOe&jeef$e kes
Devevlej jpemJeuee nesves hej eele:keeue mes DeMeewe efievevee eeefnS~ Fme lejn jpemJeuee eer leerve efove leke mveeve,
Deuebkeej Deeefo ve kejs, yeeee& kee heeueve kejs~ elegLe& efoJeme mveeve kej Meg neskej Iej kes keece-keepe kej
mekeleer nw, osJehetpee, iegheeefmle Deeefo keeeeX kees heeBeJeW efove kej mekeleer nw~
Ske yeej jpemJeuee nesves kes yeeo yeejn efove kes Deboj ner eefo jpeesoMe&ve nes peees lees Jen mveeve mes Meg
nes peeleer nw~ eefo De"ejn efove kes henues jpe:eeJe nes peelee nw, lees Yeer mveevecee$e mes Meg nes peeleer nw~ eefo
De"ejnJeW efove neslee nw lees oes efove kee DeMeewe ceevevee eeefnS~ De"ejn efove kes yeeo nesves hej leerve efove leke
DeMegef ceeveer ieF& nw~ jpemJeuee efeeeB eefo Deeheme ceW Ske-otmejs kees mheMe& kej uesleer nQ lees GvnW elegLe& efoJeme
Meg neskej iegJee&veer kes heeme eeeefele uesves kee efJeOeeve nw~
pees efeeeB jpemJeuee kes efoveeW ceW DeMeewe kee heeueve veneR kejleer nQ, meYeer kees tleer jnleer nQ ee Yeespeve
yeveekej meYeer kees efKeuee osleer nQ, Jes Fme ueeske ceW mJeemLe neefve kes meeLe-meeLe Oeeefce&ke hejcheje keer neefve kejleer
nQ leLee heehe kee mebee kejkes Deieues YeJe keer Yeer neefve kej uesleer nQ Dele: ceefnueeDeeW kees Fve leerve efoveeW ceW
efJeJeskehetJe&ke DeMeewe kee heeueve kejvee eeefnS~

efeeeSB
eeJekeeOeee meben ceW efeeeSB leerve ekeej keer kener nQ~ meceief heg<eeW kees Jes efeeeSB DeJeMe ner kejveer
1. en metleke-heeleke efJeefOe eer iegCeYeeeee& ke=le $ewJeefCe&keeeej kes DeeOeej mes nw~
2. ieYee&vJeeefeeeewJe leLee oer#eevJeeefeee:~
ke$e&vJeeefeeeesefle leeefeOewJeb yegOewce&lee:~~51-Deeefo heg. heJe& 38 he=. 244~

pewve Yeejleer

( 117 )

ejCeevegeesie

eeefnS keeeWefke Jes meye efeeeSB Gece heue osves Jeeueer nQ~
2
ieYee&vJee efeee, oer#eevJee efeee, ke$e&vJee efeee Fme lejn efJeeved ueesieeW ves leerve ekeej keer efeeeSB ceeveer nQ~
ieYee&vJee efeee DeeOeej (ieYee&Oeeve) Deeefo $esheve peevevee leLee oer#eevJee De[leeueerme mecePevee SJeb
ke$e&vJee efeeeSB meele nQ~ cenemeeiej mes Yeer Delevle Deheej Ssmee pees egle%eeve kes yeejn DebieeW ceW GheemekeeOeeve
veece kee meeleJeeb Debie nw, Gmemes pees keg cegPes %eeve keer Ske yetbo eehle ngF& nw, Gmeer kes Devegmeej ceQ kenlee nttB~

eflejsheve ieYee&vJee efeeeSB

1. mveeve1 keer ngF& eer kees cegKe kej ieYee&Oeeve kes henues Dejnvle osJe keer hetpee Deewj ceb$ehetJe&ke pees
mebmkeej efkeee peelee nw, Gmes DeeOeeve efeee kenles nQ~ Gmekeer efJeefOe-efpeve eeflecee kes oeF lejhe leerve ee,
yeeF lejhe leerve $e Deewj leerve ekeej keer hegCeeefive mLeeefhele kejW~ oesveeW ocheefe Dejnvle YeieJeeve keer hetpee kejkes
Deefive kegC[eW ceW nesce efJeefOe kejkes hetpeve efJeefOe hetCe& kejW~
2. ieYee&Oeeve kes leermejs cenerves ceW eerefle veece keer efeee nesleer nw~ Fme efeee ceW Yeer hetJeexe efJeefOe mes Dejnble
hetpeve kejvee eeefnS~ ojJeepes hej leesjCe yeebOevee SJeb oes hetCe& kegbYe mLeehevee kejvee eeefnS~ Gme efove mes eefleefove
veiee[s Deeefo yeepes yepeJeeves eeefnS~
eLece jpemJeuee ngF& elegLe& efoJeme mveeve kejkes Meg ngF&, Ssmeer eer keer efJeJe#ee nw~ Fme eer kees heefle kes
meeLe hetJeexe efJeefOe mes hetpeve Deewj nesce kejeJeW Devevlej Gve ocheefe kees efJe<eeevegjeie kes efyevee kesJeue mevleeve kes
efueS meceeiece kejvee eeefnS, en ieYee&Oeeve efeee kenueeleer nw~
3. ieYee&Oeeve kes heeBeJes cenerves ceW megeerefle efeee keer peeleer nw, FmeceW Yeer hetJeexe hetpeve efJeefOe nw~
4. meeleJeW cenerves ceW hetJeessxe efJeefOe mes Oe=efle efeee keer peeleer nw~
5. ieYe& mes veewJeW cenerves ceW ceeso veece keer efeee keer peeleer nw~ Fme efeee ceW efpe efJeeved ieefYe&Ceer kes Mejerj
hej ieeef$ekee ceb$ehetJe&ke yeerpee#ej efueKeles nQ Deewj cebieueeeej kejkes, DeeYet<eCe henveekej Gmekeer j#ee kes efueS Gmes
kebkeCe met$e yeebOeles nQb~
6. heg$e kes GlheVe nesves mes efeeesJe ee peele kece& efeee nesleer nw~
7. pevce mes yeejnJeW efove MegYe ve#e$e Deeefo ceW veecekece& efeee keer peeleer nw~ FmeceW Yeer Dejnvle osJe,
$e+ef<eieCeeW keer hetpeve ceevee nw~
8. otmejs, leermejs cenerves ceW cebieue efeee, cebieue JeeehetJe&ke yeeueke kees emetefleie=n mes yeenj efvekeeuevee
yeefnee&ve efeee nw~
9. Gme yeeueke kees Meee hej efye"ekej efve<eee efeee keer peeleer nw~
1. DeeOeeveb veece ieYee&oew mebmkeejes ceb$ehetJe&ke:~
helveeR $e+legceleeR mveeleeb hegjmke=leen&efopeee~~70~~-Deeefo heg. he=. 38 he=. 245~

ejCeevegeesie

( 118 )

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

10. pevce mes meele-Dee" cenerves yeerle peeves hej YeieJeeve keer hetpevehetJe&ke yeeueke kees DeVe efKeueevee
DeVeeeMeve efeee nw~
11. Ske Je<e& hetCe& nesves hej Je<e&JeOe&ve ee Je<e&ieeb" ceveeves kees Jegef efeee kenles nQ~
12. efkemeer MegYe efove hetpeve kes yeeo yeeueke kee cegb[ve kejvee kesMeJeehe ee eewue efeee nw~
13. yeeueke kees heeBeJes Je<e& De#ejeW kee oMe&ve kejeves kes efueS efueefhe mebKeeve meben efeee keer peeleer nw~
14. ieYe& mes Dee"JeW Je<e& ceW yeeueke keer Gheveerefle efeee e%eesheJeerle mebmkeej efeee nesleer nw~
15. Deeies keef efevn-kejOeveer, pebIee kee efevn-esle Oeesleer, Gjesefuebie-pevesT Deewj efMejesefuebieeeser, Fve yeeee& ele kes eesie efevn kees OeejCe kejvee eleeee& efeee nw~ FmeceW heuebie hej meesvee, Gyeve
ueieevee Deeefo leepe nw~ heeBe DeCegele Deeefo ele nQ~ efJeee kee DeYeeme kejves leke yeeee&hetJe&ke iegcegKe mes
Gheemekeeeej he{kej DeOeelce Meee, JeekejCe, veee, peesefle<e, vo, Deuebkeej, kees<e, ieefCele Meee Deeefo
he{ves eeefnS~
16. efJeeeYeeme meceehle nesves hej e%eesheJeerle, heebe DeCegele, De cetueiegCe Deeefo eleeW kes efmeJeee he=LJeer
hej Meeve, DeeYet<eCe leeie Deeefo eleeW kees yeejn Je<e& ee meesuen Je<e& yeeo leeie kej osvee eleeJejCe efeee nw~
Fme efeee kes yeeo ieg keer Dee%eevegmeej Jee, ceeuee, DeeYet<eCe Deeefo enCe efkees peeles nQ~
17. Devevlej iegDee%eehetJe&ke megkegue ceWs GlheVe kevee kes meeLe efJeefOeJeled efJeJeen nesvee efJeJeen efeee nw~
18. efhelee keer Dee%eevegmeej, Oeve, Oeeve mecheoe ueskej Deueie jnvee JeCe&ueeYe efeee nw~
19. efhelee kes eje mJeleb$elee eehle kej efJeMeg jerefle mes peerefJekee kejvee Deewj osJehetpee Deeefo <edkece&
kejvee kegueeee& efeee nw~
20. kegueeee& kes yeeo ie=nmLeeeee& yeveves eesie efeeeSB kejeles ngS ie=nerefMelee efeee eehle kejvee eeefnS~
21. Devevlej Deheves heg$e hej meye ie=nYeej es[kej mJeeOeee Deewj GheJeeme Deeefo kejles ngS Delevle
Meeefvle eehle kejvee eMeeefvle efeee nw~
22. Jen eeJeke peye ie=n es[ves kees Gele neslee nw, leye ie=nleeie efeee nesleer nw~
23. ieg kes heeme peekej #eguueke oer#ee uesvee oer#eee efeee nw~
24. pewvesejer oer#ee enCe kejvee efpevehelee efeee nw~
25. Jen meeOeg Meee%eeve keer meceeefhle nesves heele ceewvehetJe&ke DeOeeve kejlee nw, en ceewveeOeeveJe=efelJe
efeee nw~
26. leerLekej heo kes keejCeYetle meesuenkeejCe YeeJeveeDeeW kee efevleJeve kejvee leerLe&ke=odYeeJevee veece keer
efeee nw~
27. ieg kes Deeeee&heo kes eehle kejves eesie neskej Deeeee&heo eehle kejvee ieg mLeeveeYegheiece efeee nw~

pewve Yeejleer

( 119 )

ejCeevegeesie

28. elegefJe&Oe mebIe kes heeueve kejves ceW lelhej nesvee ieCeesheenCe veece keer efeee nw~
29. Deheves eesie efMe<e kees Deeeee& heo Yeej mecehe&Ce kejvee mJeiegmLeeveeJeeefhle efeee nw~
30. efMe<e, hegmleke Deeefo mes cecelJe es[kej efve:mebie nesvee, Deelce YeeJevee ceW levcee nesvee efve:mebielJeelceYeeJevee
efeee nw~
31. cees#e ceW Deheveer yegef mLeeheve kej Oeeve ceW lelhej nesvee eesie efveJee&Ce meceeefhle efeee nw~
32. elegjenej leeiekej Mejerj kes es[ves ceW Gege nesvee eesieefveJee&CemeeOevee efeee nw~
33. ceve, Jeeve, keee kes eesieeW keer meceeefOe ueieekej eeCeeW kee leeiekej Fvheo ceW GlheVe nesvee
Fvesheheeo efeee nw~
34. JeneB pevce nesves kes yeeo osJeieCe efceuekej Fv kee DeefYe<eske kejles nQ, Jen FveefYe<eske efeee nw~
35. Devevlej vecemkeej kejles ngS osJeeW kees Gve-Gvekes heo hej efveege kejvee efJeefOeoeve efeee nw~
36. osJeeW mes Jesefle Fv yengle keeue leke mJeie& megKe kee DevegYeJe kejlee nw, Jen megKeesoe veece keer
efeee nw~
37. Fv kee Deheveer Deeeg Deuhe mecePekej meyekees mecePeekej Fv heo kee leeie kejvee Fvheo leeie
efeee nw~
38. ieYe& ceW Deeves kes n cenerves henues ceelee kees meesuen mJehve, jlve Je<ee& Deeefo kee nesvee hegve: JeneB mes
egle neskej ceelee kes ieYe& ceW Deevee FveJeleej efeee nw~
39. efnjCeieYe& YeieJeeve efnjCeeslke= pevceOeejCe kejles nQ, Fme ekeej ieYe& ceW ner ceefle, egle, DeJeefOe%eeve
kes Oeejke YeieJeeve keer efnjCeeslke= pevcelee efeee nw~
40. YeieJeeve kee pevce nesves hej FvieCe Deekej megces hej ues peekej DeefYe<eske kejles nQ, en cebojeefYe<eske
efeee nw~
41. efyevee efkemeer kes efMe<e yeves ner YeieJeeve meyekes ieg nQ Dele: Fv Deekej meJe& peieled kes ieg kee hetpeve
kejlee nw, Jen ieghetpeve efeee nw~
42. kegceejkeeue eehle nesves hej YeieJeeve kees egJejepeheo kee he yebOe efkeee peelee nw, Jen eewJejepe
efeee nw~
43. meceed heo hej DeefYeef<ee nesvee mJejepe efeee nw~
44. eejlve keer eeefhle nesves hej eeueeYe efeee nesleer nw~
45. eejlve kees Deeies kej efoMeeDeeW kees peerlevee efoMeebpee efeee nw~
46. efoefiJepee hetCe& kej Deheves veiej ceW eJesMe kejves hej eeeefYe<eske veece keer efeee nesleer nw~

ejCeevegeesie

( 120 )

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

47. meeceepeheo hej DeefYeef<ee neskej YeieJeeve Deveske jepeeDeeW kees eesie efMe#ee oskej veee veerefle
yeleueeles nQ, en meeceepe efeee nw~
48. jepe mes efJeje nesves hej ueewkeebefleke osJeeW eje mlegle YeieJeeve mJe-heg$e kees jepe oskej oer#ee kes
efueS peeles nQ, Jen efve<eeefvle efeee nw~
49. Jes YeieJeeve yeeeeYevlej heefjen kees es[kej Oeeve ceW ueerve nesles nQ, leye kesJeue%eeve lespe eke nes
peelee nw, Jen eesie meccen efeee nw~
50. kesJeue%eeve GlheVe nesves hej meceJemejCe keer jevee nesleer nw, Jen Deenle efeee nw~
51. Oece&ee kees Deeies kej YeieJeeve kee efJenej neslee nw, Jen efJenej efeee nw~
52. efJenej meceehle neskej meceJemejCe efJeIeefle nes peeves hej YeieJeeve kes eesie-efvejesOe neslee nw, Jen
eesieefvejesOe efeee nw~
53. DeIeeefleee keceeX kee veeMe nes peeves mes cees#e kes mLeeve ceW hengBe peeves hej DeeefveJe=&efe efeee nesleer nw~
Fme ekeej ieYee&Oeeve mes ueskej efveJee&Cehee&vle meye efceueekej eflejsheve efeeeSB nesleer nQ~ YeJe peerJeeW kees
Gvekee meoe Devegeve kejvee eeefnS~

De[leeueerme oer#eevJee efeeeSB

Fve Gheeg&e $esheve efeeeDeeW ceW mes eejbYe keer lesjn efeeeSB efvekeeue oerefpeS leLee DeJeleej Deeefo Dee" efeeeSB
efceuee oerefpeS, leye De[leeueerme nes peeleer nQ, eLee 53-1340, 40848~
Gve Dee" efeeeDeeW kes veece-DeJeleej, Je=eueeYe, mLeeveueeYe, ieCeen, hetpeejeOe, hegCee%e, {eee&
Deewj Gheeesefielee~
1. DeJeleej efeee-efceLeelJe mes otef<ele ngDee keesF& YeJeheg<e peye meceereerve ceeie& kees enCe kejves kes
meccegKe neslee nw, leye en efeee keer peeleer nw~ Jen YeJe ieg kes heeme peekej Oece& kees megvekej efceLeeceeie& mes esce
es[lee ngDee meceereerve ceeie& ceW Deheveer yegef ueieelee nw~ Gme mecee ieg ner Gmekee efhelee Deewj leJe%eeve ner
mebmkeej efkeee ngDee ieYe& nw~ Jen YeJe heg<e Oece&he pevce kes eje Gme leJe%eeve he ieYe& ceW DeJeleerCe& neslee
nw~ Fmekeer en efeee ieYee&Oeeve efeee kes meceeve ceeveer peeleer nw keeeWefke pevce keer eeefhle oesveeW ner efeeeDeeW ceW veneR
nw~ Fme ekeej en henueer DeJeleej efeee nw~
2. Je=eueeYe-Gmeer mecee ieg kes ejCekeceueeW kees vecemkeej kejles ngS Deewj efJeefOehetJe&ke eleeW kes
mecetn kees eehle ngS Gme YeJe kes Je=eueeYe veece keer otmejer efeee nesleer nw~
3. mLeeveueeYe-lelheeeled efpemeves GheJeeme efkeee nw, Ssmes Gme YeJe kes hetpee keer efJeefOehetJe&ke mLeeveueeYe
veece keer leermejer efeee nesleer nw~ Fme efeee ceW ieg efJeefOehetJe&ke efMe<e kees pewveOece& keer oer#ee osles nQ~1
4. ieCeen-mLeeveueeYe efeee kes yeeo Jen YeJeheg<e efceLee osJeleeDeeW kees Iej mes yeenj efvekeeuelee nw,
1. DeeefohegjeCe efleere Yeeie heJe& 30, he=. 272 hej Fme mLeeveueeYe efeee ceW oer#eeefJeefOe yeleeF& ieF& nw~

pewve Yeejleer

( 121 )

ejCeevegeesie

leye Gmekes ieCeen efeee nesleer nw~ Gme mecee Gve osJeleeDeeW mes kenlee nw efke ceQves De%eeveJeMe Fleves efove
Deehekeer hetpee keer, Deye Deheves ner pewvecele kes osJeleeDeeW keer hetpeve keBiee FmeefueS eesOe kejvee JeLe& nw, Deehe
Deheveer Fevegmeej efkemeer Deve peien jefnS~ Fme ekeej GvnW Deve mLeeve hej es[kej Deheves cele kes Meevle
osJeleeDeeW kee hetpeve kejles ngS en ieCeen efeee nesleer nw~
5. hetpeejeOe-efpevesvosJe keer hetpee leLee GheJeeme Deeefo kejles ngS eoMeebie kee DeLe& megvevee hetpeejeOe
efeee nw~
6. hegCee%e-Devevlej meeOeceea heg<eeW kes meeLe-meeLe eewon hetJe& efJeeeDeeW kee DeLe& megveves Jeeues Gme
YeJe kes hegCe kees ye{eves Jeeueer hegCee%ee veece keer efeee nesleer nw~
7. {eee&-Deheves cele kes Meee meceehle kej Deve cele kes ebLeeW DeLeJee Deve efkevneR otmejs efJe<eeeW
kees megveves Jeeues Gme YeJe kes {eee& efeee nesleer nw~
8. Gheeesefielee-heJe& kes efove GheJeeme ceW jeef$e ceW eefleceeeesie OeejCe kejvee Gheeesefielee efeee nw~
hetJe& ceW pees ieYee&Oeeve mes ueskej efveJee&Cehee&vle eflejsheve efeeeSB yeleueeF& nQ, GveceW mes eejbYe keer ieYee&Oeeve mes
ueskej efueefhe mebKeeve leke lesjn efeeeDeeW kes efvekeeue osves mes leLee Fve DeJeleej Deeefo Dee" efeeeDeeW kes efceuee osves
mes Gheeg&e Jes ner De[leeueerme efeeeSB oer#eevJee efeee kenueeleer nQ~1

ke$e&vJee efeeeDeeW kee JeCe&ve

Fmekes meele Yeso nQ-meppeeefle, meodie=efnlJe, heeefjeepe, megjsvlee, meeceepe, Deen&vle Deewj heefjefveJee&Ce~
es efeeeSB Deuhe mebmeejer YeJe eeCeer kes ner nes mekeleer nQ~ FmeceW pees meyemes henueer efeee meppeeefle nw, Jen efkemeer
efveke YeJe kees ceveg<e pevce keer eeefhle nesves hej nesleer nw~
1. meppeeefle-peye Jen oer#ee OeejCe kejves eesie Gece JebMe ceW efJeMeg pevce OeejCe kejlee nw, leye
Gmekes meppeeefle efeee nesleer nw~ efhelee kes JebMe keer Megef kees kegue Deewj ceelee kes JebMe keer Megef kees meppeeefle kenles
nQ, Fme meppeeefle kes eehle nesves hej menpe ner eehle ngS iegCeeW mes jlve$ee keer eeefhle megueYe nes peeleer nw~ en2
meppeeefle Gece Mejerj kes pevce mes ner yeleueeF& ieF& nw keeeWefke heg<eeW kes mecemle F heoeLeeX keer efmeef kee
cetuekeejCe ener Ske meppeeefle nw~ efpeme ekeej efJeMeg Keeve mes GlheVe ngDee jlve mebmkeej kes eesie mes Glke<e&lee
kees eehle neslee nw, Gmeer ekeej efJeMeg kegue ceW pevcee ngDee ceveg<e megmebmkeej mes efpe kenueelee nw~ meJe&%eosJe keer
Dee%ee eOeeve ceevelee ngDee Jen ceb$ehetJe&ke met$e (e%eesheJeerle) OeejCe kejlee nw~ leerve uej kee e%eesheJeerle Jemet$e
nw Deewj meceioMe&ve Deeefo Gme eeJeke kes YeeJemet$e kenueeles nQ~ mebmkeejeW mes mebmke=le Gme eeJeke kes en
meppeeefle veece keer henueer efeee nw~
1. Fve oer#eevJee efeeeDeeW kee efJeMes<e mheerkejCe DeeefohegjeCe heJe& 39, he=. 272 mes osefKeS~
2. Mejerjpevcevee mew<ee meppeeefleheJeefCe&lee~
Slevcetuee ele: meJee&: hegbmeeefceeLe&efmee:~~Deeefoheg. he=. 39~~

ejCeevegeesie

( 122 )

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

2. meodie=efnlJe-meppeeleerelJe mes meefnle Jen YeJe meodie=nmLe neslee ngDee Deee& heg<eeW kes kejves eesie
n keceeX kee heeueve kejlee nw~ ie=nmLe DeJemLee ceW heeueve kejves eesie pees-pees efJeMeg DeeejCe Dejnvle
YeieJeeved kes eje kens iees nQ, Gve meyekees heeueve kejves Jeeuee meodie=ner kenueelee nw~
Jen ie=nmLe Deefme, ceef<e Deeefo <ed efeeeDeeW mes GlheVe ngS oes<e kees he#e, meeOeve Deewj eee& kes eje otj
kejlee nw, Gmekes meodie=efnlJe efeee kenueeleer nw~
3. heeefjeepe-Iej kes efveJeeme mes efJeje nessles ngS heg<e kee pees oer#ee enCe kejvee nw, Jen heeefjeepe
efeee nw~ Fme heeefjeepe efeee ceW cecelJe YeeJe es[kej efoiecyej he OeejCe kejvee he[lee nw~ efpemekee1 kegue
Deewj iees$e efJeMeg nw, eefj$e Gece nw, cegKe megvoj nw Deewj eefleYee Deer nw, Ssmee heg<e ner oer#ee enCe kejves
eesie ceevee ieee nw~ ieg kes eje pewvesejer oer#ee enCe kejvee leermejer heeefjeepe efeee nw~
4. megjsvlee-heeefjeepe kes heue kee Goe nesves mes pees megjsv heo keer eeefhle nesleer nw, Jener en
megjsvlee veece keer efeee nw~
5. meeceepe-efpemeceW eejlve kes meeLe-meeLe efveefOeeeW Deewj jlveeW mes GlheVe ngS YeesieesheYeesieheer
mecheoeDeeW keer hejcheje eehle nesleer nw, Ssmee eeJeleea kee meeJe&Yeewce jepe eehle kejvee meeceepe efeee nw~
6. Deen&vle-mJeie& mes DeJeleerCe& ngS Den&vle hejceser kees pees hebekeueeCekehe mecheoeDeeW keer eeefhle
nesleer nw, Gmes Deen&vle efeee kenles nQ, en Deen&vle efeee leerveeW ueeskeeW ceW #eesYe GlheVe kejves Jeeueer nw~
7. heefjefveJee&Ce-mebmeej kes yebOeve mes cege ngS hejceelcee keer pees DeJemLee nesleer nw, Gmes heefjefveJe=efe
kenles nQ~ en meeleJeeR heefjefveJee&Ce efeee nw~
en YeJeheg<e eLece ner eesie peeefle kees heekej meodie=nmLe neslee nw, efhej ieg keer Dee%ee mes Glke=
heeefjeepe kees eehle kej mJeie& peelee nw, JeneB Gmes Fv keer ue#ceer eehle nesleer nw, leovevlej JeneB mes egle neskej
Glke= ceefncee kee Oeejke Den&vle neslee nw Deewj Fmekes yeeo efveJee&Ce kees eehle nes peelee nw~

yeejn Deveges#ee
pees eeJeke ie=nmLeeece ceW ner jnles ngS hebe DeCegele Deeefo eleeW kees heeueve kejles nQ, Gvekes Jewjeie peeie=le
kejves kes efueS efevleJeve kejves eesie yeejn Deveghes#eeSb nQ DeLeJee Jewjeie GlheVe nesves kes Devevlej leerLekejeW ves Yeer
Fve Deveghes#eeDeeW kee efevleJeve efkeee nw Dele: Jewjeie kees pevce osves kes efueS Deewj Gvekees Je=efbiele kejves kes efueS
es ceelee kes meceeve nQ~
Deefvele Deveges#ee-ieeBJe, veiej, mLeeve, eeJeleea, Fv, OejCesv, Mejerj, ceelee, efhelee, heg$e, eer Deeefo
meebmeeefjke heoeLe& Fme peerJe kes efueS Deefvele nQ~ Meg DeefJeveeMeer Deelce efevleJeve kejves eesie nQ keeeWefke Deelcee
ner efvele nw~
1. efJeMegkegueiees$eme meodJe=eme Jeheg<cele:~
oer#eeeesielJeceecveeleb megcegKeme megcesOeme:~~158~~Deeefoheg. heb. 39, he=. 283~

pewve Yeejleer

( 123 )

ejCeevegeesie

DeMejCe Deveges#ee-ns peerJeelceved! elegie&efle mebmeej ceW pevce uesves Jeeues peerJe kees meoe megKe-ogKe Yeesieles
mecee ee cejles mecee osJe, ceb$e, Deew<eefOe, jLe, mesvee Deeefo keesF& Yeer j#eke-yeeeves Jeeuee veneR nw, kesJeue
hebehejceser eje eefleheeefole pewveOece& leLee ewleve ecelkeejhe Deheveer Deelcee ner MejCe nw~
mebmeej Deveges#ee-en peerJe Je, #es$e, keeue, YeJe Deewj YeeJe Fve hebehejeJele&vehe mebmeej Jeve ceW
Deveeefokeeueerve efceLeelJe keer Jeemevee mes Jeeefmele neskej og:Ke G"e jne nw~ kece&heer eb$e keer esjCee mes keYeer
mJeie& ceW peelee nw, keYeer vejke ceW peelee nw Deewj keYeer efveieeso Deeefo keer ceneog:Kecee eesefve ceW pee he[lee nw~ meJe&$e
YeceCe kejles ngS mebmeej ceW keneR hej keesF& Yeer megKeer veneR nw, Ssmee yeej-yeej efJeeej kejvee mebmeej Deveges#ee nw~
SkelJeeveges#ee-en peerJe meoe Dekesuee nw, hejceeLe& ef mes Fmekee efce$e keesF& veneR nw, Dekesuee Deeee
nw, Dekesuee ner otmejer eesefve ceW euee peeesiee, yevOegJeiee&efo keesF& Yeer MceMeeve Yetefce mes Deeies kes meeLeer veneR nQ, Ske
Oece& ner meeLe peeves Jeeuee nw~
DevelJeeveges#ee-eeefhe Fme Mejerj mes cesje Deveeefokeeue mes mebyebOe nw hejvleg en Deve nw Deewj ceQ Deve
ner ntB, Mejerj Deewj ceQ meJe&Lee efYeVe nttB~ peye Delevle meceerhemLe Mejerj Yeer Dehevee veneR nw, lees efhej eer, keggcyeeefo
Deheves efkeme ekeej nes mekeles nQ? es lees ele#e ner otmejs nQ~
DeMegefe Deveges#ee-en Mejerj Delevle DeheefJe$e nw~ ceelee-efhelee kes ceuehe jpe Deewj Jeere& mes Fmekeer
Glheefe ngF& nw~ Fmekes mebmeie& mes Deve heefJe$e megiebefOele heoeLe& Yeer DeheefJe$e Deewj efIeveeJeves nes peeles nQ~ Fme DeMegefe
Mejerj mes ner jlve$eehe heefJe$e efveefOe kees eehle efkeee pee mekelee nw, Fme jlve$ee mes ner Deelcee kees hetCe& heefJe$ehetpe yeveeee pee mekelee nw~
DeeeJe Deveges#ee-efceLeelJe, DeefJejefle, ke<eee Deewj eesie Fve keejCehe ejeW mes peerJe kes MegYe Deewj
DeMegYe keceeX kee Deeieceve neslee nw, Fmes ner DeeeJe kenles nQ~ Fve DeeeJe mes yebOe neslee nw pees efke mebmeej kee cetue
keejCe nw~ DeeeJe kes keejCeeW mes efJecegKe neskej Deelcee kes mJehe kee efevleJeve kejvee eeefnS~
mebJej Deveges#ee-keceeX kes DeeeJe jeskeves kees mebJej kenles nQ~ Fme mebJej kes keejCeYetle heeBe ceneele,
heeBe meefceefle, leerve iegefhle, oMeOece&, eoMeeveges#ee Deewj yeeF&me hejer<eneW kes efevleJeve kejves kees mebJej Deveges#ee
kenles nQ~
efvepe&je Deveges#ee-hetJe& mebefele kece& mecetn kes Goe ceW Deekej Pe[ peeves kees efvepe&je kenles nQ~ Fmekes oes
Yeso nQ-meefJeheeke efvepe&je Deewj DeefJeheeke efvepe&je~ hetJe& mebefele keceeX keer efmLeefle hetCe& neskej Gvekes heue oskej
Pe[ peeves kees meefJeheeke efvepe&je SJeb leheeee&, hejer<en Deeefo kes eje keceeX keer efmLeefle hetjer efkees efyevee Pe[ peeves
kees DeefJeheeke efvepe&je kenles nQ~ eLece efvepe&je mechetCe& mebmeejer peerJeeW kes nesleer nw~ efleere efvepe&je meceief Deewj
eleOeeefjeeW kes ner nesleer nw~
ueeske Deveges#ee-Devevle DeueeskeekeeMe kes ceOe ceW heg<eekeej ueeskeekeeMe nw~ en DeveeefoefveOeve, mJeebefme
nw~ Fme ekeej ueeske ceW mJeie&, vejke Deeefo keneB nQ? efveieeso Deewj cees#e mLeeve keneB nQ? en peerJe keneB mes Deeee nw?
Deewj keneB Fmes peevee nw? Fleeefo ueeske kes mJehe kee yeejcyeej efJeeej kejvee ueeske Deveges#ee nw~

ejCeevegeesie

( 124 )

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

yeesefOeogue&Ye Deveges#ee-Fme Ieesj og:Kehe mebmeej ceW efveieeso jeefMe mes efvekeue kej $eme pevce kees heevee
ogue&Ye nw~ $eme ceW Yeer hebesefve nesvee meceg ceW efiejer ngF& Jee keefCekee kes meMe Delevle ogue&Ye nw~ hebesefve ceW
Yeer ceveg<e nesvee meye iegCeeW ceW ke=le%elee kes meMe Delevle ogue&Ye nw~ ceveg<e pevce ceW Yeer Gece kegue, osMe, FefveeW
keer hetCe&lee, Deejesielee Deeefo Gejesej ogue&Ye nQ~ Deble ceW Deefnbmeeceeer Oece& heevee, cegefveOece& kee OeejCe kejvee leLee
meceeefOecejCe heevee DeefleMee ogue&Ye nQ~ Fve meyekees heekej eceeojefnle nesles ngS Deheves mJehe kees eehle kej uesvee
ner Gece nw keeeWefke hejJemleg keer eeefhle lees kecee&Oeerve nw efkevleg Dehevee %eeve, oMe&ve mJeYeeJe lees Deheves heeme ner nw,
lees Gmekeer eeefhle kees ogue&Ye keeeW ceevevee? DeLee&led Deheves mJeYeeJe keer eeefhle Deheves heeme ner nesves mes megueYe nw,
cee$e heg<eeLe& keer DeeJeMekelee nw, Ssmee yeej-yeej efJeeej kejkes Gece heg<eeLe& kejvee eeefnS~
Oece& Deveges#ee-en meJe&%e eCeerle pewveOece& DeeEnmee ue#eCe ege nw~ mele, Meewe, yeeee& Deeefo Fmekes
Debie nQ~ Fvekeer Deeeefhle mes peerJe Deveeefo mebmeej ceW YeceCe kejlee nw, heehe kes Goe mes og:Keer neslee nw hejvleg
Fmekeer eeefhle mes Deveske meebmeeefjke mecheoeDeeW kees Yeesie kejkes cegefe eeefhle mes megKeer neslee nw, Fme ekeej
efevleJeve kejvee Oecee&veges#ee nw~
efkemeer Yeer eeJeke kees Fve yeejn Deveges#eeDeeW kee efevleJeve kejkes hetCe&leee efJeje neskej1 hegve: ceelee-efhelee
Deeefo keggcyeerpeveeW mes Dee%ee ueskej efoiecyej cegefvejepeeW kes mebIe ceW peekej ieg kes heeme oer#ee keer eeevee kejveer
eeefnS DeLeJee pees #eguueke ee Ssueke nQ, Jes Yeer Deeeee& kes heeme peekej cegefve oer#ee keer eeevee kejles nQ, leye
Deeeee&eJej GveceW oer#ee keer eesielee osKekej GvnW efJeefOeJeled pewvesejer oer#ee eoeve kejles nQ~ oer#eeLeea kees
kesMeueeWe kejvee neslee nw~ Jen mechetCe& ekeej kes Jee, DeeYejCe, heefjen Deeefo kee leeie kej oslee nw~ iegosJe
Gmes mebece kes GhekejCehe ceetj hebKe keer efheefkee, %eeve kes GhekejCehe Meee Deewj Meewe kee GhekejCe
keceC[ueg eoeve kejles nQ leLee DeeF&me cetueiegCeeW kee ue#eCe mecePeekej Gme efMe<e kees hebehejceser keer
mee#eerhetJe&ke oer#ee osles nQ~ Gmekes cemleke hej efJeefOeJeled ceb$eeW kee veeme kejkes yeerpee#ejeW kee veeme kejles nQ~ ieg
mes oer#ee kees enCe kej Jen efMe<e Yeer ke=leke=le neslee ngDee ieg kees Deelcemecehe&Ce kej oslee nw~

cegefveOece&
DeeF&me cetueiegCe-cetueiegCe2 Deewj GejiegCe peerJe kes heefjCeece nQ~ ceneeleeefoke cetueiegCe DeeF&me nQ~
yeejn leheejCe Deewj yeeF&me hejer<en Fvekees GejiegCe kenles nQ, es eeQleerme nQ~ Fve GejiegCeeW kee JeCe&ve Deeies kejWies~
DeeF&me cetueiegCeeW kes veece-hebe ceneele, hebe meefceefle, hebe FefveeW kees JeMe kejvee, n DeeJeMeke
efeee, ueese, Deeesuekee, mveeve kee leeie, ef#eefleMeeve, oble OeeJeve ve kejvee, Ke[s neskej Deenej kejvee, efove ceW
Ske yeej Deenej kejvee, es 28 cetueiegCe nQ~
1. Dee%ee ueskej oer#ee uesvee eeefnS~ keggcyeerpeveeW keer Dee%ee ve efceueves hej Yeer oer#ee ues mekeles nQ DeLeJee Glke= Jewjeie
nesves mes efyevee hets Yeer ues mekeles nQ~ Ssmes DeveskeeW GoenjCe eefme nQ~ meJe&Lee Skeevle veneR nw~
2. les cetuegejmeCCee cetueiegCee cenJJeoeefoDe[Jeermee~ leJehejermeneefoYesoe eeseermee GejiegCekeKee~~3~~
(cetueeeej eer kegbokegbo ke=le~ )

pewve Yeejleer

( 125 )

ejCeevegeesie

heebe ceneele-cegKe eleeW kees ceneele kenles nQ~ cees#e eeefhle kes efueS keejCeYetle efnbmeeefo kes leeie kees
ele kenles nQ~ efpevekees leerLekej Deeefo ceneheg<e enCe kejles nQ DeLeJee pees heeueve kejves Jeeues kees ceneved yevee osles
nQ, Jes ceneele kenueeles nQ~ Fmekes heeBe Yeso nQDeefnbmee ceneele-ke<eeeege ceve, Jeeve, keee keer eJe=efe kees ecee eesie kenles nQ, ecee eesie mes
oMe eeCeeW kee efJeeesie kejvee efnbmee nw, Ssmeer efnbmee mes efJejle nesvee, meJe& eeefCeeeW hej hetCe& oee kee heeueve kejvee
Deefnbmee ceneele nw~
mele ceneele-eeefCeeeW kees efpememes heer[e nesieer Ssmee Yee<eCe, eens efJeeceeve heoeLe& efJe<eeke nes DeLeJee
ve nes, Gmekee leeie kejvee~
Deeewe& ceneele-DeoeJemleg kees enCe veneR kejvee~
yeeee& ceneele-hetCe&leee cewLegve kee-eercee$e kee leeie kej osvee~
heefjen leeie ceneele-yeee-DeYeblej heefjeneW kee leeie kejvee, cegefveeeW kes Deeesie mecemle JemlegDeeW
kee leeie kejvee~
es heeBe ceneele meJe& meeJee-heeheeW kes leeie kes keejCe nQ~
heebe meefceefle-meceked ekeej mes eJe=efe kejvee meefceefle nw~ Gmekes heeBe Yeso nQF&ee& meefceefle-Deer lejn osKekej ceve kees efmLej kej ieceve-Deeieceve kejvee~
Yee<ee meefceefle-Deeiece mes DeefJe, hetJee&hej mecyevOe mes jefnle, efvegjlee, keke&Me, cece&soke Deeefo
oes<eeW mes jefnle Yee<eCe kejvee~
S<eCee meefceefle-ueeskeefvebe Deeefo kegueeW kees es[kej Deewj metleke, heeleke, peeefle mebbkej Deeefo oes<eeW mes
jefnle IejeW ceW eeueerme oes<e Deewj yeeerme Deblejee euekej Deenej enCe kejvee~
Deeoeveefve#esheCe meefceefle-DeeBKeeW mes osKekej Deewj efheefkee mes MeesOeve kej elvehetJe&ke Jemleg kees
jKevee Deewj G"evee~
eefleeheve meefceefle-pevleg jefnle eosMe ceW "erke mes osKekej ceuecet$eeefo kee leeie kejvee~
Fme ekeej es heeBe meefceefleeeB nQ~
hebe Fefve efvejesOe-mheMe&ve, jmevee, IeeCe, e#eg Deewj keCe& Fve hebe FefveeW kes efJe<eeeW mes FefveeW kees
nevee-efveeb$eCe kejvee Fefve efvejesOe nw~
n DeeJeMeke efeeeSB-DeJeMe kejves eesie efeeeSB DeeJeMeke efeeeSB kenueeleer nQ~
mecelee-jeie-s<e, ceesn mes jefnle nesvee DeLeJee ef$ekeeue hebehejceser kees vecemkeej kejvee~
mleJe-$e+<eYeeefo eewyeerme leerLekejeW keer mlegefle kejvee~
Jevovee-Ske leerLekej kee oMe&ve ee Jebove kejvee DeLeJee hebeiegYeefehee&vle oMe&ve, Jebovee kejvee~

ejCeevegeesie

( 126 )

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

eefleeceCe-DeMegYe ceve, Jeeve Deewj keee kes eje pees eJe=efe ngF& Leer, Gmemes hejJe=e nesvee DeLeJee
efkees ngS oes<eeW kee MeesOeve kejvee~ Fme eefleeceCe kes owJeefmeke, jeef$eke, Ssee&heefLeke, heeef#eke, eelegcee&efmeke,
Jeeef<e&ke Deewj GeceeLe& Ssmes meele Yeso nQ~
eleeKeeve-Deeesie Je kee leeie kejvee DeLeJee eesie Jemleg kee Yeer leeie kejvee~
Jeglmeie&-osn mes cecelJejefnle neskej efpeveiegCe efevleveege keeeeslmeie& kejvee, Ssmes n DeeJeMeke nQ~
Fefve, ke<eee, jeie-s<eeefo kes JeMe ceW pees veneR nQ Jes DeJeMe nQ, Gvekeer efeeeSB DeeJeMeke efeeeSB nQ, es
n DeeJeMeke efeeeSB cegefveeeW kees efvele ner kejveer eeefnS~
ueese-Deheves neLeeW mes cemleke Deewj oe{er-cetb kes kesMeeW kees GKee[ kej heWke osvee~ en kesMeueese
Glke= oes cenerves ceW, ceOece leerve Deewj peIeve eej cenerves ceW neslee nw~
Deeesuekee-esue-Jee, cegefveheves mes Deeesie meJe& heefjeneW kee leeie kej osvee~
Demveeve-mveeve kee leeie~
ef#eefleMeeve-Ieeme, ueke[er kee heueke, efMeuee Fleeefo hej meesvee~
Deoble OeeJeve-oebleewve kes efueS ovle cebpeve, keeeefo kee Gheeesie veneR kejvee~
efmLeefle Yeespeve-Ke[s neskej hewjeW kees eej Debiegue Devlej mes jKekej Yeespeve kejvee~
SkeYee-efove ceW Ske yeej Deenej uesvee~
Fme ekeej es DeeF&me cetueiegCe kenueeles nQ~

efheb[Megef ekejCe
efheb[ DeLee&led Deenej keer Megef kees efheb[Megef kenles nQ~ Godieceoes<e, Glheeove oes<e, S<eCee oes<e, mebeespeveeoes<e,
eceeCeoes<e, Fbieeueoes<e, Oetceoes<e Deewj keejCeoes<e Ssmes efheb[Megef kes Dee" oes<e nQ~ Fve oes<eeW mes jefnle ner efheb[Megef
nesleer nw~ Fve oes<eeW kes Dee" Yeso kes Gej Yeso eeueerme nesles nQ~ S<eCee meefceefle ceW Yeer kene nw efke meeOeg eeueerme
oes<e Deewj yeeerme DevlejeeeW kees euekej efove ceW Ske yeej Ke[s neskej Debpeefueheg ceW eeJekeeW eje efJeefOeJeled efoes
iees Deenej kees enCe kejlee nw~
DeOe:kece& oes<e-en oes<e ie=nmLeeefele nw, FmeceW hebemetvee nesleer nw Dele: <edpeerJe efvekeee keer efJejeOevee
nesves mes en ceneoes<e kenueelee nw DeLee&led mJeeb DeejcYe Deeefo kes eje Yeespeve kees yevee uesvee DeOe:kece& oes<e nw~
en oes<e Fve eeueerme oes<eeW mes Deueie ner nesves mes cegefveeeW eje meJe&Lee leepe nw~
eeueerme Yeso-Godiece kes 16, Glheeove kes 16, S<eCeeoes<e kes 10, mebeespevee, Debieej, eceeCe, Oetce~
Godieceoes<e kes 16 YesoeW kes veece-DeewsefMeke, DeOeefOe, hetefle, efcee, mLeeefhele, yeefue, eeJeefle&le, eeefJe<kejCe,
eerle, eece=<e, heefjJele&, DeefYeIe, GodefYeVe, ceeueejesnCe, Deeso Deewj DeveerMeeLe&~

pewve Yeejleer

( 127 )

ejCeevegeesie

DeewsefMekeoes<e-heeKeC[er, eceCe Deeefo kes GsMe mes yeveeee ngDee Deenej uesvee~
DeOeefOe-hekeles ngS DeVeeefo ceW mebele kees osKekej lebogue Deeefo DeefOeke [eue osvee~
hetefle-eemegke ceW Deeemegke efcee DeLeJee eemegke mes ner efcee, pewmes-veee etune, yele&ve Deeefo ceW Yeespeve
yeveekej mebkeuhe efkeee efke henues meeOeg kees oskej ner ceQ eeesie ceW uetBiee, en hetefle oes<e nw~
efcee-DeVe eemegke nw efhej Yeer heeKebef[eeW kes meeLe ee ie=nmLeeW kes meeLe cegefveeeW kees osvee~
mLeeefhele-hee$e mes Yeespeve efvekeeuekej mJeie=n DeLeJee Deveie=n ceW mLeeefhele efkeee ngDee Deenej~
yeefueoes<e-e#e, veeie, kegueosJelee Deeefo kes e{eves kes efueS yeveees ngS Yeespeve kees Deenej ceW osvee~
eeYe=le-Deenej keeue mes Deefleefje keeue ceW neefve ee Je=ef kejkes efoee ngDee Deenej~
eeog<keej-Deenej kes Gheege hee$e kees Yemceeefo mes ceebpevee, Yeespeve ee hee$e kees Ske mLeeve mes otmejs
mLeeve hej ues peevee Deeefo~
eerlelej oes<e-cegefve kes Iej ceW Deeves hej eeJeke Deheves meefee ee Deefee Jemleg kees ues peekej Deve
eeJeke kees oskej Deenej ueekej meeOeg kees osJes Jen eerle oes<e nw~
$e+Ce (eece=<e)-cegefve kes Iej ceW Deeves hej eeJeke Deve efkemeer mes GOeej ceW ueekej pees Deenej osJes
Gmes $e+Ce oes<e kenles nQ~
hejeJele&-Deve eeJekeeW kees Dehevee eeJeue Deeefo oskej Des eeJeue Deeefo ueekej cegefve kees osvee~
DeefYeIe-mejue hebefe mes leerve DeLeJee meele IejeW mes Deees ngS Yeele, ue Deeefo meeOeg kes enCe kejves
eesie nQ efkevleg Fme hebefeece mes efJe ueees ngS Deenej kee uesvee DeefYeIe oes<e nw~
GefVe-{kekeve mes yebo DeLeJee ueeKe Deeefo cegefle Ssmes hee$eeW ceW jKes ngS pees Deew<eefOe, Ieer, ue Deeefo
heoeLe& nQ, GvnW Gmeer mecee Keesuekej osvee~
ceeueejesnCe-vemewveer (meer{er) mes e{kej otmejs cebefpeue Deeefo keer Jemleg kees ueekej Gmeer mecee osvee~
Dese-eefo eefleeeW kees Deenej veneR oesies lees legcneje Oeve Deeefo uet ueWies, Ssmee jepeeefo eje [j
efoKeees peeves hej Deenej osvee~
DeveerMeeLe&-efpeme DeVe ue Deeefo kee DeeOeeve DeLe& keejCe nw, Gvekee Deenej osvee DeLeJee oeveheefle kes
eje efpemekee efve<esOe efkeee ieee nw, Ssmee Deenej enCe kejvee~
es oes<e eeJekeeW kes efveefcee mes meeOeg kees ueieles nQ FmeefueS Godiece kens peeles nQ~
Glheeove oes<e kes 16 YesoeW kes veece-Oee$eer oes<e, otle, efveefcee, DeepeerJe, Jeveerheke, efeefkelmee, eesOeer,
ceeveer, ceeeeJeer, ueesYeer, hetJe&mlegefle, heeeled mlegefle, efJeee, ceb$e, etCe&eesie Deewj cetuekece&~
Oee$eer oes<e-Oeee kes meMe yeeueke kee hees<eCe mebj#eCe Deeefo kejkes Deenej uesvee~
otle-Deve eece Deeefo peeles mecee efkemeer kee mebosMe kenkej Deenej uesvee~

ejCeevegeesie

( 128 )

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

efveefcee-mJej, Jebpeve Deeefo efveefceeeW mes MegYe-DeMegYe heue yeleekej Deenej uesvee~
DeepeerJe-peeefle, kegue, efMeuhe Deeefo kees yeleekej oelee kees emeVe kej Deenej uesvee~
Jeveerheke-oelee kes Devegketue Jeeve yeesuekej Deenej uesvee DeLee&led eefo oelee ves hete efke yeeeCe, efYe#egke
Deeefo kees Yeespeve osvee oeve hegCe nw ee veneR? leye Gmekes DeefYeeee kees osKekej hegCe Ssmee ken osvee~
efeefkelmee-Deew<eefOe Deeefo mes oelee kees KegMe kejkes Deenej uesvee~
eesOeeefo ke<eee-eesOe, ceeve, ceeee ee ueesYe Fve ke<eeeeW kees kejkes Deenej Glheeove kejvee, es Fve
eej ke<eeeeW kes efveefcee mes eej oes<e nesles nw~
hetJe& mebmlegefle-let oeveer nw, keerefle&ceeve nw Fleeefo he mes oelee keer eMebmee kejkes Deenej uesvee~
heeeled mlegefle-Deenej uesves kes yeeo oelee keer eMebmee kejvee~
efJeee-efJeee Deeefo kee eueesYeve oskej Deenej enCe kejvee~
ceb$e-ceb$e kee eueesYeve oskej Deenej enCe kejvee~
etCe&oes<e-Debpeve etCe& Deeefo oskej Yeespeve enCe kejvee~
cetuekece& oes<e-DeJeMe kees JeMe kejves kee Gheee yeleekej Deenej enCe kejvee~
es Glheeove Deeefo meesuen oes<e meeOeg kes eje efkees peeves mes Glheeove kenueeles nQ~
S<eCee oes<e kes ome YesoeW kes veece Deewj ue#eCe
Mebefkele-en Yeespeve DeOe:kece& mes GlheVe ngDee nw ee veneR? Fleeefo Mebkee kejkes Deenej uesvee~
ceef#ele-Ieer, lesue Deeefo efuehle neLe mes ee efuehle keueer mes efoee ngDee Deenej uesvee~
efveef#ehle-meefee he=LJeer, peue Deeefo hej jKee ngDee Deenej uesvee~
efheefnle-Deeemegke DeLeJee eemegke Ssmes ye[s Deeeove nekej Deenej uesvee~
mebJeJenjCe-Deeoj mes ee [j mes Deenej osles mecee Jee Deeefo kees KeeRekej Deenej osJes mees ues uesvee~
oeeke-DeMeg oelee mes, metleke-heeleke oes<eeW mes otef<ele peve mes, otOe Deeefo efheueeleer ngF& eer mes ee
vehegbmeke mes Deenej uesvee~
Gefvcee-Deeemegke Je mes efcee Deenej uesvee~
DeheefjCele-Deiveeefo mes DehekeJe Deenej ee ueJebie Deeefo mes heefjCele veneR ngS peueeefo kee Deenej
uesvee~
efuehle-ies Deeefo mes efuehle hee$e mes ee neLe mes efoes ngS Deenej kees uesvee ee Deeemegke peueeefo mes ieerues
neLe Deewj hee$e mes Deenej uesvee~
esefle-neLe mes yengle mee otOe Deeefo efiejeles ngS ee Deefekej Jemleg kees neLe mes efiejeles ngS Deenej uesvee~

pewve Yeejleer

( 129 )

ejCeevegeesie

es DeMeve kes ome oes<e nQ, pees neLe ceW Deees ngS Yeespeve mes mebyebOe jKeles nQ FmeefueS DeMeve oes<e kenueeles nQ~
mebeespevee oes<e-Deenej Deewj oeve kes heoeLe& efceefele kej osvee DeLeJee "b[e Deenej G<Ce heeve Deeefo mes
efceefele kejvee~
Deeflecee$e (DeeceeCe) oes<e-Goj kes oes Yeeie heoeLe& mes SJeb Ske Yeeie hese heoeLe& mes hetefjle kejvee
eeefnS leLee Ske Yeeie Keeueer jKevee eeefnS leYeer Deeueme kes efyevee mJeeOeee Deeefo efeeeSB efveefJe&Ive nesleer nQ~
Fmekee GuuebIeve kejkes Deeflecee$e ceW Yeespeve kejvee es oes<e nw~
Debieej oes<e-Deefle uechelee mes Yeespeve kejvee Debieej oes<e nw~
Oetce oes<e-Deheves kees F veneR Ssmes heoeLeeX keer ceve ceW efvevoe kejlee ngDee Deenej enCe kejvee Oetceoes<e nw~
Fme ekeej mes 16 Godiece kes, 16 Glheeove kes, 10 S<eCee kes Deewj mebeespevee, DeeceeCe, Deej Deewj Oetce
es 46 oes<e efheb[Megef kes kenueeles nQ~ meeOegDeeW kees Fve oes<eeW mes jefnle Deenej enCe kejvee eeefnS~
Devlejee kes 32 Yeso
1. keeke veeceke Devlejee-cegefve Deenej kes efueS pee jns neW ee Ke[s neW, Ssmes mecee eefo keeke yeke,
Mesve Deeefo he#eer Mejerj hej ceuecet$e kej oW lees en keeke Devlejee neslee nw~
2. DecesOe-DeheefJe$e efJeeefoke mes heeoeefoke kee efuehle nes peevee~
3. efo-Deenej kes efueS Ke[s ngS cegefvejepe kees Jeceve nes peevee~
4. jesOeve-Deenej kes efueS legce veneR pee mekeles Ssmee kenvee~
5. efOej-Yeespeve kes mecee Deheves DeLeJee Deve kes eej Debiegue eceeCe je yenlee ngDee osKevee~
6. Deegheele-og:Ke mes Deheves DeLeJee hej kes DeeBKeeW mes Deeg kee yenvee~
7. peevJeOe: hejeceMe&-Iegves kes veeres eefo neLe mes mheMe& nes peeJes~
8. peevetheefjJeefleece-Iegves kes Thej kes mLeeve kees GuuebIeve kejkes peevee~
9. veeYeOeesefveie&ceve-veeefYe kes Thej kes mLeeve kees GuuebIeve kejkes peevee~
10. eleeKeele mesJevee-leeie keer ngF& Jemleg kee Deenej ceW enCe kej uesvee~
11. pevlegJeOe-Deheves meeceves ceepee&jeefo kes eje etne Jeiewjn kee JeOe nes peevee~
12. keekeeefo efheb[njCe-keewJes Deeefo he#eer kes eje cegefve kes neLe kee eeme njCe nes peevee~
13. eemeheleve-Yeespeve kejles mecee meeOeg kes neLe mes eeme efiej peevee~
14. heeefCepevlegJeOe-nmlehee$e ceW eefo keesF& efebJeer Deeefo eeCeer Deekej mJeeb cej peees~
15. ceebmeeefooMe&ve-ceebme, cee Deewj cejs ngS hebesefveeW kee Mejerj efoKe peevee~
16. heeoevlej eeefCeefveie&ceve-Deenej uesles mecee oesveeW heeJeeW kes yeere mes hebesefve peerJe etne Deeefo

ejCeevegeesie

( 130 )

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

kee efvekeuevee~
17. osJeeeghemeie&-osJeeW, eflee&eeW Deeefo eje Ghemeie& kee nesvee~
18. Yeepevemecheele-osves Jeeues kes neLe mes hee$e kee efiej peevee~
19. Geej-Deenej kes mecee Deheves Goj mes efJee Deeefo kee efvekeuevee~
20. eeJeCe-Deenej kes mecee cet$e Deeefo kee efvekeuevee~
21. DeYeespeie=neJesMe-Deenej kes efueS efvekeueves hej eeC[eueeefo kes ie=n ceW eJesMe nes peevee DeLeJee
metlekeheeleke Deeefo mes meefnle eeJekeeW kes eneB Deenej kes efueS peevee~
22. heleve-Yece, cete&, LekeeJe Deeefo mes efiej peevee~
23. GheJesMeve-Deenej kes mecee meeOeg eefo yew" peeJes~
24. meobMe-kegee, efyeuueer Jeiewjn kes eje kee peevee~
25. YetefcemheMe&-efme Yeefe nes peeves kes yeeo Yetefce kee neLe mes mheMe& nes peevee~
26. efveerJeve-kehe, Letke Deeefo kee cegefve eje peceerve hej efkeee peevee~
27. kejsCeefkebefeledenCe-Deenej kes mecee cegefve Yetefce mes keg G"e ues~
28. Gojke=efceefveie&ceve-hes mes ke=efce kee efvekeuevee~
29. DeoeenCe-veneR oer ngF& Jemleg kee enCe kejvee~
30. enej-Deheves Thej DeLeJee Deve kes Thej enej kejvee~
31. eeceoen-eefo ieeBJe ceW Deeie ueie peeJes Gme mecee Devlejee nw~
32. heeosve efkebefeled enCe-Yetefce hej mes efkemeer Jemleg kees hewj mes G"e uesvee~
es 32 Devlejee yeleueees iees, Fvekes Deefleefje eeC[eueeefo mheMe&, keuen, FcejCe, meeOeefce&ke mebveeme
heleve, eOeeve cejCe Deeefo Fve DevlejeeeW kee Yeer heeueve kejvee eeefnS~
Fve DevlejeeeW kes Deefleefje 14 ceue oes<e ceeves iees nQ, Gvekee mheerkejCeveKe, jesce, pevleg (efJekeue$ee kee ce=le keuesJej), DeefmLej keCe (peew, iesntb, Deeefo kee DeJeeJe), kegC[ke
(Meeefue Deeefo kes Devoj kee DeJeeJe), hete (heerJe), je, ece&, ceebme, yeerpe, heue, kebo, cetue es eewon ceue
ceeves iees nQ~ FveceW keesF& ceneceue nw Deewj keesF& Deuheceue nw~ je, ceebme, DeefmLe, ece&, heerJe es ceneoes<e nQ~
Deenej ceW Fvekes oMe&ve mes meJe& Deenej leeie kejkes eeeefee Yeer kej uesvee eeefnS~ erefve Deeefo efJekeue$ee kee
Mejerj Deewj yeeue eefo Deenej ceW oerKe he[s lees Deenej leeie kej osvee eeefnS~ veKe oerKe he[s lees Deenej leeie kes
meeLe Deuhe eeeefee kej uesvee eeefnS~ DebkegjeslheVe Oeeve, keCe, kegC[, yeerpe, kebo, heue Deewj cetue, Fvekees DeVe
mes Deueie kej Deenej enCe kej mekeles nQ~

pewve Yeejleer

( 131 )

ejCeevegeesie

cegefvepeve n nslegDeeW mes Deenej enCe kejles nQ-Jesovee-#egOee keer Jesovee efceeves kes efueS~ JeweeJe=leDeheveer Deewj Deve keer JeweeJe=efe kejves kes efueS~ efeeeLe&-meeceeefeke Deeefo DeeJeMeke efeeeDeeW kee efveefJe&Ive heeueve
kejves kes efueS~ mebeceeLe&-lesjn ekeej kes mebece kee heeueve kejves kes efueS~ eeCeefevlee-eeCeeW keer j#ee Deenej
efyevee DemebYeJe nw Deewj eeCeeW kes efyevee-Deeeg kes efyevee jlve$ee efmeef veneR nes mekeleer~ Oece&efevlee-Deenej kes efyevee
oMeOecee&efo kee heeueve kewmes nesiee? Ssmee meesekej Gheeg&e n keejCeeW mes cegefve Deenej enCe kejles nQ~
Deenej leeie kes keejCe-Deekeefmceke JeeefOe ee heer[e nes peeves mes, Ghemeie& Dee peeves mes Deenej kee
leeie kej osles nQ~ yeeee& keer j#ee nsleg, eeefCe oee nsleg, DeveMeve leheejCe nsleg Deewj mebveeme kes keeue ceW cegefve
efve:mhe=n neskej Deenej kee leeie kej ossles nQ~
JeemleJe ceW yeue, Deeeg kes efueS meeOeg Deenej veneR uesles nQ efkevleg mJeeOeee, mebece Deewj Oeeve keer efmeef kes
efueS ner meeOeg Deenej enCe kejles nQ~ veJekeesef mes efJeMeg, eeJekeeW eje veJeOeeYeefe mes efoes iees Deenej kees
Devlejee Deeefo eue kej uesles nQ~

meceeeej kee JeCe&ve

meceeeej Meyo kes eej DeLe& nQ-jeies<e jefnle eJe=efe kees meceeeej kenles nQ DeLeJee efvejefleeej
cetueiegCeeW kee DeeejCe meceeeej nw DeLeJee eceemebele Deeefo cegefveeeW kee Deefnbmeeefohe Deeeej meceeeej nw
DeLeJee meye #es$eeW ceW keeeeslmeie& Deeefo DeeeejeW kee heeueve kejvee meceeeej nw~
meceeeej kes oes Yeso nQ-DeewefIeke Deewj heoefJeYeeefieke~
meeceeve Deeeej kees DeewefIeke kenles nQ-Fmekes oMe Yeso nQ~ meteexoe mes eejbYe kej Denesje$e leke
cegefveeeW kee efpelevee Deeeej nw, Jen meye heoefJeYeeefieke nw~ Gmekes Deveske Yeso nQ~
DeewefIeke kes oMe Yeso-Fekeej, efceLeekeej, leLeekeej, Deeefmekee, efve<esefOekee, Deehe=e, eeflehe=e,
bove, meefveceb$eCe Deewj Ghemehebled~
Fekeej-meceioMe&ve Deeefo F kees n<e& mes mJeerkeej kejvee~ FmeceW mJese mes eJe=efe kejvee~
efceLeekeej-DeefleeejeW kes nesves hej en DehejeOe efceLee nes Ssmee ceQ efhej veneR keBiee~ Ssmee kenvee~
leLeekeej-ieg Deeefo mes met$e kee DeLe& megvekej en mele nw Ssmee kenvee~
Deeefmekee-jnves kes mLeeve, cebefoj-ieghee Deeefo mes efvekeueles mecee JeneB kes Jeblej Deeefo osJeeW mes
hetkej peevee~
efve<esefOekee-efpeve cebefoj, efveJeeme mLeeve ceW eJesMe kejles mecee efve:mener yeesueles ngS JeneB kes Jeblej Deeefo
mes hetkej eJesMe kejvee~
Deehe=e-ieg DeeefokeeW mes JeboveehetJe&ke eMve kejvee~ Deenej Deeefo kes efueS peeles mecee hetvee~

ejCeevegeesie

( 132 )

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

eeflehe=e-efkemeer ye[s keee& kes mecee ieg Deeefo mes yeej-yeej hetvee~
vove-GhekejCe Deeefo kes enCe kejves ceW ee Jevovee Deeefo efeee ceW Deeeee& kes Devegketue eJe=efe kejvee~
meefveceb$eCe-iegJee&efo mes efJeveehetJe&ke hegmlekeeefo keer eeevee kejvee~
Ghemebheled-iegpeveeW kes efueS ceQ Deehekee ner ntB Ssmee Deelcemecehe&Ce kejvee~

heoefJeYeeefieke meceeeej
keesF& Oewe&, Jeere&, Glmeen Deeefo iegCeeW mes meefnle cegefve Deheves ieg kes heeme meYeer egle he{kej Deve Deeeee&
kes heeme he{ves kes efueS eefo peevee eenlee nw, lees Jen ieg kes heeme efJevee mes Deve$e peeves keer Dee%ee nsleg yeejyeej eMve kejlee nw~ DeJemej osKekej efMe<e leerve, heeBe DeLeJee n yeej eMve kejlee nw~ oer#eeieg, efMe#eeieg mes Dee%ee
ueskej Deheves meeLe Ske, oes ee leerve cegefve ueskej peelee nw keeeWefke Skeekeer efJenej kee DeeeeeeX ves efve<esOe efkeee nw~1
eneB cegefveeeW kes Deeeej kee efo*dcee$e JeCe&ve efkeee nw, efJeMes<e cetueeeej Deeefo ebLeeW mes osKevee eeefnS~

Deeefe&keeDeeW kee meceeeej

Deeefe&keeSB hejmhej ceW Devegketue jnW, F&<ee& Deeefo mes otj jnW~ Gheeg&e cetueiegCeeW kee Deewj oMe ekeej kes
meceeeej iegCeeW kee heeueve kejW~ Deeefe&keeDeeW kes efueS Je=#ecetue, Deeleeheve Deeefo eesie kee efve<esOe nw, yeekeer meYeer
efeeeSB cegefveeeW kes meceeve ner nQ~
Deeefe&keeSB eece mes ve DeefOeke otj, ve efveke, Ssmeer Jemeeflekee ceW efceuekej Jeelmeue mes jnleer nQ~ eefleeeW kes
mLeeve mes otj jnW~ es ieefCeveer keer Dee%ee ueskej ner Deenej Deeefo kes efueS ieceve kejW~ iegDeeW kes oMe&veeLe& ee
eeeefee Deeefo uesves kes efueS ieefCeveer kees meeLe ueskej ner peeJeW~ meeOegheo kes Deeesie jesvee, ieevee, meesvee, DeejbYe
Deeefohe keesF& Yeer efeeeSB ve kejW~
efJeMes<e-Deeefe&keeSB oes mee[er jKeleer nQ Deewj yew"kej ner kejhee$e ceW Deenej enCe kejleer nQ~ Flevee ner
cegefveeeW mes FveceW Deblej nw~ Fvekes hebe ceneele Gheeej mes kens peeles nQ FmeefueS Fvekes mebecehe "e iegCemLeeve
veneR neslee nw~ efhej Yeer Ssueke keer Dehes#ee es nQ~ Ske uebieesercee$e Ssueke2 eje Yeer Jeboveere nQ~
kene Yeer nw-ieejnJeeR eefleceeOeejer Ssueke uebieeser ceW cecelJe meefnle nesves mes Gheeej ceneele kes eesie
Yeer veneR nw efkevleg Deeefe&kee Ske mee[er cee$e OeejCe kejves hej Yeer cecelJe jefnle nesves mes Gheeej ceneele kes eesie nQ~
mebIe kes heeBe DeeOeej3-efpeme mebIe ceW Deeeee&, GheeOeee, eJele&ke, mLeefJej Deewj ieCeOej es heeBe
1. mebo ieoeieoer meeCe efCemeeCeeoeCeefYekeKe JeesmejCes~
mebopehebjesefe e cee Yet ces meet efJe Sieeieer~~29~~-cetueeeej eer kegvokegvo ke=le~
2. keewheervesefhe mecet&lJeeVeen&leeeex ceneeleced~
Deefhe Yeeececet&lJeeled meeefkesheeefe&keen&efle~~36~~-meeieej Oecee&ce=le he=. 518
3. lelLe Ce kehheF Jeemees pelLe Fces CeeflLe hebe DeeOeeje~
DeeFefje-GJepPeeee, heJeeLesje ieCeOeje e~~34~~-cetueeeej

pewve Yeejleer

( 133 )

ejCeevegeesie

DeeOeej jnles nQ, Gme mebIe ceW ner efJeeeOeeve Deeefo megee jnles nQ~
Deeeee&-efMe<eeW kes Thej Devegen ceW kegMeue, hebeeeej kee mJeeb heeueve kejves Deewj efMe<eeW kees kejeves
Jeeues, eeeefee Deeefo osves Jeeues Deeeee& nesles nQ~
GheeOeee-pees efMe<eeW kees egle he{eles nQ~
mebIe eJele&ke-pees eej ekeej kes cegefveeeW kees eee&efo ceW eJe=efe kejeles nQ~
mLeefJej (ceee&oesheosMeke)-pees yeeue, Je= cegefveeeW kees GheosMe oskej mevceeie& kee heeueve kejles nQ~
Deepe Fme hebecekeeue ceW efceLeeefeeW keer yenguelee nesves mes SJeb nerve mebnveve Deeefo nesves mes cegefveeeW kees
mebIe ceW ner jnvee eeefnS, SkeueefJenejer veneR yevevee eeefnS~

Deeeee&, GheeOeee Deewj meeOeghejceser kee ue#eCe

Deeeee&-pees oMe&veeeej, %eeveeeej, eeefj$eeeej, leheeeej Deewj Jeeree&eej Fve heebe DeeeejeW kee mJeeb
DeeejCe kejles nQ Deewj DeveeW kees kejeles nQ leLee eerme iegCeeW mes jefnle nesles nQ, Jes Deeeee& hejceser kenueeles nQ~
eerme iegCeeW kes veece-yeejn lehe, oMeOece&, heeBe Deeeej, n DeeJeMeke efeeeSB, ceveesiegefhle,
Jeeveiegefhle leLee keeeiegefhle Ssmes es eerme iegCe Deeeee& hejceser kes nesles nQ~
es Deeeee& efMe<eeW kees efMe#ee, oer#ee Deewj eeeefee Deeefo osles nQ Deewj mebIe kes veeeke kenueeles nQ~
GheeOeee-pees eewon Je<e& kes JeeKeelee nQ DeLeJee 1lelkeeueerve hejceeiece kes JeeKeeve kejves Jeeues nQ~
es efMe<eeW kees he{eles nQ efkevleg meben kejvee, oer#ee osvee Deeefo keee& veneR kejles nQ~ Fvekes heeerme iegCe kens iees
nQ~ eLee-Deeeejebie, met$eke=leebie, mLeeveebie, meceJeeeebie, JeeKeee%eefhle, %eele=keLeebie, GheemekeeOeeveebie,
Devleke=Meebie, DevegejesheheeefokeoMeebie, eMveJeekejCeebie Deewj efJeheekemet$eebie es ieejn Debie nQ~
GlheeohetJe&, DeeeeCeere, Jeeree&vegeJeeo, DeefmleveeefmleeJeeo, %eeveeJeeo, kece&eJeeo, meleeJeeo, DeelceeJeeo,
eleeKeeveeJeeo, efJeeevegJeeo, keueeCeJeeo, eeCeevegJeeo, efeeeefJeMeeue Deewj ueeskeefyevogmeej es eewon hetJe&
kenueeles nQ~ es GheeOeee hejceser Fve Debie-hetJeeX kee he"ve-hee"ve kejves mes heeerme iegCeOeejer kens peeles nQ
DeLeJee lelkeeueerve mechetCe& MeeeeW kes %eelee, he{eves Jeeues nesves mes Yeer GheeOeee kenueeles nQ~
meeOeg-pees DeeF&me cetueiegCeeW kee heeueve kejles nQ DeLeJee lesjn ekeej kee eeefj$e Deewj lesjn ekeej keer
efeeeDeeW ceW kegMeue nQ~ eceeo jefnle DeeJeMeke efeeeDeeW kees kejves Jeeues nQ DeLeJee eerme ekeej kes Gej iegCeeW
kees heeueve kejles nQ~ De"ejn npeej Meerue kes YesoeW kes Oeejke, eewjemeer ueeKe GejiegCeeW kes heeueke meeOeg hejceser
nesles nQ~
Deeeee&, GheeOeee, meeOeg Fve leerveeW ceW meJe&eLece DeeF&me cetueiegCe nesvee hejce DeeJeMeke nw~ pewmes cetue kes
efyevee Je=#e veneR nes mekelee, Jewmes ner cetueiegCeeW kes efyevee cegefve veneR nes mekeles~
1. lelkeeefueke eJeeve JeeKeeleejes Jee~-OeJeuee e. heg. he=. 51~

ejCeevegeesie

( 134 )

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

cegefve kes eej Yeso nQ-eefle, cegefve, Deveieej Deewj $e+ef<e~ GheMece esCeer Deewj #eheke esCeer hej e{ves Jeeues
eefle kenueeles nQ~ DeJeefOe%eeveer, ceve:hee&e%eeveer Deewj kesJeue%eeveer cegefve kenueeles nQ~ $e+ef kees eehle ngS cenemeeOeg
$e+ef<e kenueeles nQ~ DeeF&me cetueiegCeeW kee heeueve kejves Jeeues ie=nleeieer, Jeve, ce", cebefoj Deeefo ceW jnves Jeeues
cegefve Deveieej kenueeles nQ~ Deepekeue kes meYeer meeOeg Deveieej ue#eCe Jeeues nQ~
cegefveeeW kes eerme Gej iegCeeW kee JeCe&ve-yeejn lehe Deewj yeeF&me hejer<eneW kees Gej iegCe kenles nQ~
Fvekee mebef#ehle ue#eCe Fme ekeej nwyeejn lehe-DeveMeve, DeJeceewoe&, Je=efeheefjmebKeeve, jmeheefjleeie, efJeefJeeMeeemeve Deewj keeekeuesMe es
n yeee lehe nQ~ eeeefee, efJevee, JeweeJe=le, mJeeOeee, Jeglmeie& Deewj Oeeve es n DeYevlej lehe nQ~
DeveMeve-eej ekeej kes Deenej kee leeie kejvee~
DeJeceewoe&-YetKe mes keg kece Keevee~
Je=efeheefjmebKeeve-Deenej kes mecee Deheer eefle%ee ues uesvee~
jmeheefjleeie-ceOegj Deeefo jmeeW kee leeie kejvee~
efJeefJeeMeeemeve-efJe<eeerpeveeW kes mebeej jefnle mLeeve ceW meesvee, yew"vee~
keeekeuesMe-Mejerj mes Deemeve Deeefo kes mecee ke menve kejvee~
eeeefee-eleeefo ceW oes<e ueie peeves hej ieg mes eeeefee enCe kejkes MeesOeve kejvee~
efJevee-oMe&ve, %eeveeefo kee Deewj Gvekes OeejkeeW kee Deeoj kejvee~
JeweeJe=efe-Deeeee&, GheeOeee Deeefo keer Gvekes Devegketue mesJee Meget<ee kejvee~
mJeeOeee-Jeeevee, he=vee Deeefo heeBe ekeej kee mJeeOeee kejvee~
Jeglmeie&-Deblejbie, yeefnjbie GheeefOe kee leeie kejvee~
Oeeve-mecemle efevleeDeeW kee leeie kej Oece& ceW leLee DeelceefevleJeve ceW Skeee nesvee~
yeeF&me hejer<eneW kes veece-#egOee, le=<ee, Meerle, G<Ce, obMeceMeke, veivelee, Dejefle, eer, eee&, efve<eee,
Meee, DeeeesMe, JeOe, eeevee, DeueeYe, jesie, le=CemheMe&, ceue, melkeej-hegjmkeej, e%ee, De%eeve Deewj DeoMe&ve~
cees#eeLeea heg<e FvnW MeebleYeeJe mes menve kejles nQ, leye FvnW efYe#ee (Deenej) veneR efceueves hej ee Deuhe efceueves hej
hejer<enpee kenles nQ~
Keso kees eehle veneR nesvee #egOee hejer<enpee nw~
heeme keer yeeOee kees meceeefOeheer peue mes Meeble kejvee le=<eehejer<enpee nw~
DeeJejCe (Jee) Deeefo mes jefnle Kegues mLeeve hej yehe& Deeefo keer "C[er kees menve kejvee Meerle hejer<enpee nw~
eer<cekeeueerve mete& mes meblehle he=LJeer hej G<Celee kees menve kejvee G<Ce hejer<enpee nw~

pewve Yeejleer

( 135 )

ejCeevegeesie

obMe, ceMeke, efyet, mehe& Deeefo mes kees peeves hej Gvekeer heer[e kees menve kejvee obMeceMeke hejer<enpee nw~
yeeuekeJeled efveefJe&keej jnvee veive hejer<enpee nw~
Metve mLeeve, ieghee Deeefo ceW Deefe ve kejkes Oeeve, DeOeeve kejvee Dejefle hejer<enpee nw~
eer eje efJeYece YeeJe mes yeeOee hengBeeves hej Yeer efveeue ceve jnvee eer hejer<enpee nw~
kebkejerueer me[keeW hej eueles mecee KesoefKeVe veneR nesvee eee&hejer<enpee nw~
efveelekeeue leke yew"ves hej ke neslee nw, Gmes Meebefle mes menve kejvee efve<eee hejer<enpee nw~
mJeeOeee Deeefo mes Lekekej Ske kejJe, Meeve kejles mecee kebkejerueer Deeefo he=LJeer kes efveefcee mes ngS
ke kees menve kejvee Meee hejer<enpee nw~
De%eeefveeeW eje ke"esj, DemeYe, efveve Jeeve megvekej Yeer eesOe veneR kejvee DeeeesMe hejer<enpee nw~
De%eeveer eje leer#Ce cegodiej Deeefo mes leeef[le efkees peeves hej Yeer og:Keer veneR nesvee JeOe hejer<enpee nw~
Mejerj kes Meg<ke nes peeves hej Yeer Deenej, Deew<eefOe Deeefo veneR ceebievee eeevee hejer<enpee nw~
yengle keeue leke Deenej kee ueeYe ve efceueves hej Yeer ueeYeeoueeYees Jejb ces ueeYe keer Dehes#ee DeueeYe ner
Dee nw, Ssmee ceevevee DeueeYe hejer<enpee nw~
Deveske jesieeW kes nes peeves hej Yeer Deew<eefOe Gheeej Deeefo keer Dehes#ee veneR kejvee jesie hejer<enpee nw~
le=Ce, kebkej, keebs Deeefo keer yeeOee kees menve kejles ngS eeCeer heer[e kees heefjnej kejves keer YeeJevee jKevee
le=CemheMe& hejer<enpee nw~
mveeve leeie ele nesves mes ceue mes efuehle Mejerj nesles ngS Keepe Deeefo jesie mes GlheVe heer[e keer Ghes#ee kej
osvee, ceefueve Mejerj mes ceve ceW iueeefve veneR ueevee ceuehejer<enpee nw~
cenelehemJeer, efmeevleJesee, kegMeue meeOeg nesves hej Yeer efkemeer eje melkeej hegjmkeej kees eehle veneR nesves hej
ceve ceW efKeVe veneR nesvee melkeej hegjmkeej hejer<enpee nw~
ceQ yengle %eeveer ntB Fleeefo he mes efJeee-yegef kee ceo veneR kejvee e%ee hejer<enpee nw~
en cetKe& nw Fleeefo MeyoeW eje otmejeW mes Deheceeefvele nesves hej Yeer Deewj ceQves Ieesj leheejCe Deeefo efkeee
nw, efhej Yeer cegPeceW %eeve kee DeefleMee veneR neslee nw Fleeefo he mes efKeVe veneR nesvee De%eeve hejer<enpee nw~
ceQ Meg heefjCeeceer efejoeref#ele ntB efhej Yeer cesjer osJeeefokeeW eje keesF& hetpee Deeefo veneR nesleer nw~ cenesheJeemeeefo
mes osJeeW eje DeefleMee efkeee peelee Lee, en meye Demele efoKelee nw, Ssmee ceve ceW veneR meesevee DeoMe&ve
hejer<enpee nw~
meeOeg, mebJej Deewj efvepe&je kes efueS Fve GejiegCeeW kee heeueve Yeer kejles nQ efkevleg eefo Fve GejiegCeeW kee
heeueve ve nes mekes lees Jes cegefve veneR jns, Ssmeer yeele veneR nw~
eeefj$e kes lesjn Yeso-heeBe ceneele, heeBe meefceefle Deewj leerve iegefhle es lesjn ekeej kes eeefj$e nQ~ Fmes

ejCeevegeesie

( 136 )

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

ejCe Yeer kenles nQ~

kejCe kes lesjn Yeso-<ed DeeJeMeke efeee, hebehejceser kees vecemkeej, De:mener Deewj efve:mener es lesjn
ekeej keer efeee nQ~ FvnW ner kejCe kenles nQ~ <ed DeeJeMeke efeeeDeeW kee JeCe&ve DeeF&me cetueiegCeeW ceW Dee egkee nw~
hebehejceser-Dejnvle, efme, Deeeee&, GheeOeee Deewj meeOeg Fve heeBeeW hejcesefeeW kees veceve kejvee~
efkemeer cebefoj, efveJeeme mLeeve Deeefo mes efvekeueles mecee Demener Deewj eJesMe kes mecee efvemener kejvee eeefnS~
eefleeceCe-eleeW ceW ueies ngS oes<eeW kee efvejekejCe kejvee eefleeceCe nw~ Gmekes meele Yeso nQF&ee&heefLeke, jeef$eke, owJeefmeke, heeef#eke, eelegcee&efmeke, Jeeef<e&ke Deewj GeceeLe&~
ieceve kejves, cebefoj Deeefo ceW hengBeves hej F&ee&heLe Megefhee" F&ee&heLe ceW eefleeceCe neslee nw~ jeef$e kes Deble
ceW jeef$eke, efoJeme kes Deble ceW-meeebkeeue ceW owJeefmeke, hevn efove yeeo-elego&Meer, DeceeJemee ee hetefCe&cee
kees efkeee peeves Jeeuee eefleeceCe heeef#eke, keeefle&ke Deewj heeuiegve keer Deeefvnkee kes Deble ceW nesves Jeeuee
eelegcee&efmeke, Je<e& kes Deble ceW DeLee&led Dee<ee{1 megoer elego&Meer ee hetefCe&cee kees efkeee peeves Jeeuee eefleeceCe Jeeef<e&ke
Deewj cejCekeeue ceW meJe& oes<eeW kee eefleeceCe GeceeLe& eefleeceCe kenueelee nw~
keeeeslmeie& kes Yeso-Mejerj mes cecelJe kee leeie kejvee-Ceceeskeej ceb$e kee mcejCe kejvee keeeeslmeie&
nw~ Fmekee ueIeg keeue Devleceg&ntle& nw Deewj Glke= keeue Ske Je<e& hee&vle nw~ Ceceeskeej ceb$e keer ieeLee yeesueves ceW leerve
eemeesdJeeme ueievee eeefnS~ Fme lejn veew yeej Ceceeskeej ceb$e peheves ceW meeeF&me eemeesdJeeme nes peeles nQ~ ceue,
cet$e efJemepe&ve kes Devevlej, F&ee&heLe Megef ceW, meeOegDeeW kes efve<eee #es$e keer Jebovee ceW Deewj Deenej kes Devevlej FveceW
heeerme eemeesdJeeme ceW, veJe yeej Ceceeskeej ceb$e he{vee eeefnS Deewj mJeeOeee, osJeJevovee Deeefo kes keeeeslmeie&
ceW meeeF&me eemeesdJeeme nesves eeefnS~ owJeefmeke eefleeceCe ceW 108 eemeesdJeeme, jeef$eke ceW 56, heeef#eke ceW
300, eelegcee&efmeke ceW 400, Jeeef<e&ke ceW 500 eemeesdJeeme ceW keeeeslmeie& nesles nQ~
meeOegDeeW kes Denefve&Me 28 keeeeslmeie&-ef$ekeeue osJeJebovee ceW ewleYeefe Deewj hebeiegYeefemebyebOeer
oes-oes 236, owJeefmeke, jeef$eke eefleeceCe ceW efme, eefleeceCe, Jeerj Deewj elegefJeMeefleYeefemebyebOeer eej-eej
428, hetJee&, Deheje, hetJe&jeef$eke, Dehejjeef$eke Ssmes eej keeefueke mJeeOeee ceW-mJeeOeee kes eejbYe ceW
egleYeefe, Deeeee&Yeefe SJeb meceeefhle ceW egleYeefe Ssmes leerve-leerve YeefemebbyebOeer 4312, jeef$eeesie eefleeheve ceW
eesieYeefemebyebOeer Ske Deewj efveehevemebyebOeer Ske Ssmes oes Fme lejn meye efceuekej 6812228 keeeeslmeie&
meeOegDeeW kees efvele ner kejves eesie nQ~
efJeMes<e-meeebkeeue ceW eefleeceCe kes Devevlej ceQ Deepe jeef$e ceW Fmeer Jemeeflekee ceW efveJeeme keBiee Ssmeer
eefle%ee kees jeef$eeesie eefleeheve kenles nQ~ Fmekes Devegeve ceW eesieYeefe keer peeleer nw, Ssmes ner eele: eefleeceCe kes
Devevlej Gme jeef$eeesie kee efveeheve eesieYeefehetJe&ke kej efoee peelee nw~ owJeefmeke, jeef$eke eefleeceCe ceW
eefleeceCe efJeefOe mhe nw pees efke efeeekeueehe, cegefveeee& Deeefo hegmlekeeW ceW cegefle nw~ mete& Goekeeue, metee&mle
1. Dee<ee{evlemeebJelmejer,-Deveieej Oe., he=. 579~ 2. Deeeejmeej he=. 234 mes~ eeefj$emeej~ Deveieej he=. 68~
3. OeJeuee heg......he=. 9~

pewve Yeejleer

( 137 )

ejCeevegeesie

keeue, ceOeevn Deewj ceOejeef$eke Fve eejeW mecee ceW eej-eej Ie[er kee keeue es[kej yeekeer keeue eejeW mecee
kes mJeeOeee kee keeue nw~
osJeJevovee (meeceeefeke)-meeceeefeke-osJeJevovee kejves kee Fgke cegefve efpeveewleeuee ceW peekej
cebefoj keer leerve eoef#eCee osJes~2
meeceeefeke keer ener efJeefOe efmeevlemeej ceW kener ieF& nwDeeoenerCeb3, heoenerCeb, efleKegeb, efleTCeob, eogefmmejb JeejmeeJeeb esefo~
mJeeOeervelee, hejerefle-leerve eoef#eCee, $eeer efve<eee-leerve yeej yew"kej Deeueesevee kejvee, ef$eyeej keeeeslmeie&
kejvee, eej efMejesveefle, yeejn DeeJele&, Fme ekeej n ke=eflekece& osJeJevovee ceW ceeves iees nQ~
osJe Jevovee kejves Jeeuee cegefve mJeeOeerve neskej osJeJevovee kejs~ cebefoj keer leerve eoef#eCee osJes~ leerve yeej
Deeueesevee kejles mecee yew"kej kejs~ leerve yeej ke=le efJe%eehevee kejs~ Ske keeeeslmeie& ceW yeejn DeeJele& kejs Deewj
eej efMejesveefle kejs DeLee&led meyemes eLece efpevecebefoj kes heeme hengBekej Deheves hewj Oeeskej cebefoj keer leerve eoef#eCee
osJes~ Devoj eJesMe kejkes efpevesv YeieJeeve kes cegKekeceue kee oMe&ve kejles ngS henues heef[kekeceeefce Yebes
FefjeeJeefnee Fleeefo F&ee&heLe Deeueesevee he{s~ Devevlej YeieJeved! osJeJevoveeb keefj<eeefce Fleeefo eefle%ee
kejkes efmeb mechetCe& YeJeeLe mes ueskej mecelee meJe&Yetles<eg Deeefoheele hee" he{s hegve: veJe yeej peehe kejkes
Leesmmeeefce Fleeefo elegefJeMeefle mleJe he{s~ FveceW meeceeefeke oC[ke Deewj Leesmmeeefce kes Deeefo Deewj Devle ceW
leerve-leerve DeeJele& kejvee eeefnS~ Ssmes Ske keeeeslmeie&mebyebOeer eej yeej leerve-leerve DeeJele& nesves mes yeejn DeeJele& nes
peeles nQ hegve: Jebovee cege mes peeefle YeieJeeve mes eejbYe kej ewleYeefe he{s Deewj yew"kej Feefce Yebles
esFeYeefe Fleeefo Deeueesevee kejW, Ssmes ner hebeiegYeefe kee ece nw Deewj Deble ceW meceeefOe Yeefe ceW Yeer ener ece
nw~1 meYeer efeeeDeeW kes Deble ceW meceeefOeYeefe meJe& oes<e Megef kes efueS keer peeleer nw~ Ssmes ef$ekeeue2 osJeJevovee ceW
ewleYeefe Deewj hebeiegYeefe Fve oes Yeefe mebyebOeer oes-oes keeeeslmeie& ecegKe nesles nQ~

meeOeg keer efoveeee&

mebeceer meeOeg Meg mJeelceesheueefyOe kes eOeeve keejCeYetle meceeefOe keer efmeef kes efueS Denefve&Me mJeeOeee
Deeefo heefjkece&3 kees efJeefOeJeled kejW~
4
DeOe&jeef$e kes Devevlej oes Ie[er Jeleerle nes peeves hej meeOeg efvee kee leeie kejkes Dehejjeef$ekemJeeOeeeeefleeheveefeeeeeb hetJee&........egleYeefekeeeeslmeie kejescenb veJe yeej Ceceeskeej ceb$e kee peehe kejkes Den&ke$eemetleb
Fleeefo ueIegegleYeefe he{s~
1.
2.
3.
4.
5.

hetCe&leee meeceeefeke efJeefOe kees mecePeves kes efueS cegefveeee&, meeceeefeke Yee<e ee meeceeefeke veeceke hegmlekeW osKeW~
ef$ekeeue osJe Jebovee Deewj ef$ekeeue meeceeefeke Ske ner nQ Dele: Deeieceese efJeefOeJeled meeceeefeke kejvee eeefnS~
MegmJeelceesheuecYeeemeeOeveee meceeOees~ heefjkece& cegefve: kegee&led mJeeOeeeeefokecevJenced ~~ Deveieej Oe. he=. 629~
meeOeg keer Fme efoveeee& kee ekejCe DeveieejOecee&ce=le kes DeeOeej mes nw~
cegefveeee&, efeeekeueehe, Oece&Oeeveoerheke Deeefo hegmlekeeW ceW eefleeceCe cegefle nw~

ejCeevegeesie

( 138 )

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

DeLe Dehejjeef$ekemJeeOeeeeefleeheveefeeeeeb.......Deeeee&Yeefekeeeeslmeie kejescenb

Fme ekeej eefle%ee kejkes keeeeslmeie& kejkes eglepeueefOeheejiesYe: Fleeefo ueIeg Deeeee&Yeefe he{W
Devevlej YeefehetJe&ke ebLe kees vecemkeej kejkes mJeeOeee eejbYe kejW~ meteexoe kes oes Ie[er DeJeMes<e jnves hej
DeLe Dehejjeef$ekemJeeOeeeefveeheveefeeeeeb egleYeefekeeeeslmeie kejescenb eefle%ee kejkes, keeeeslmeie& kejkes
ueIeg egleYeefe kejW~ Fme ekeej Dehejjeef$eke mJeeOeee kes eejbYe Deewj meceeefhle ceW leerve keeeeslmeie& nes peeles nQ~
Devevlej jeef$eke eefleeceCe kejkes jeef$e-mebyebOeer oes<eeW kee efJeMeesOeve kejW~ Fme eefleeceCe ceW efme,
eefleeceCe, Jeerj Deewj elegefJeMeefle leerLekej Yeefe Ssmes eej YeefeeeB ecegKe nesleer nQ~5
eefleeceCe kes Devevlej jeef$eeesieefveehevee kejW DeLee&led meeebkeeue ceW eefleeceCe kes Devevlej pees jeef$eeesie
enCe efkeee Lee, Gmekee leeie kejW~ Gmekeer efJeefOeDeLe jeef$eeesieefve<"eheveefeeeeeb.......eesefieYeefekeeeeslmeie kejescenb~ eefle%ee kejkes 9 yeej peehe
kejkes eeJe=dkeeues Fleeefo ueIegeesefieYeefe kee hee" kejW~ Fmekee DeLe& en nw efke pees ceQves jeef$e ceW Fmeer Jemeefle
ceW efveJeeme kee efveece efkeee Lee, Gmekees meceehle kejlee ntB hegve: ueIeg Deeeee&Yeefe eje Deeeee& Jevovee kejW~
Devevlej meteexoe mes ueskej oes Ie[er leke efJeefOeJeled osJe Jevovee kejW~ FmeceW F&ee&heLe Megef kejkes
meeceeefeke mJeerkeej kejkes Je=nled ewleYeefe Deewj hebeceneiegYeefe kejves kee efJeOeeve nw, Devle ceW meceeefOe Yeefe
keer peeleer nw, Fmekes yeeo DeJeefMe mecee ceW eLeeeesie DeelceOeeve kejW~ Fme ekeej en meeceeefeke efJeefOe nesleer
nw hegve: ueIeg efmeYeefe Deewj ueIeg Deeeee&YeefehetJe&ke heewJee&efke Deeeee& Jebovee kejW~
Devevlej meteexoe mes oes Ie[er yeerle peeves hej heewJee&efke mJeeOeee keer eefleehevee kejkes efJeefOeJeled
mJeeOeee kejkes ceOeevn keeue kes oes Ie[er hetJe& mJeeOeee efJemepe&ve kej osJes~
ceOee kes oes Ie[er hetJe& mes ceeOeeefvnke osJeJevovee hetJeexe efJeefOe mes kejW~ ueIegegle Deewj Deeeee&YeefehetJe&ke
Deeeee& keer Jebovee kejW~ Devevlej eefo GheJeeme nw lees Oeeve, DeejeOevee, peehe Deeefo ceW oes Ie[er Jeleerle kejW DeveLee
eefo Deenej kes efueS peevee nw lees iegJevovee kejkes ieesejer Je=efe mes Deenej kees peeJes~1 JeneB he[ieenve Deeefo nesves kes
yeeo veJeOeeYeefe kes Devevlej DeLe eleeKeeveefveeheveefeeeeeb efmeYeefekeeeeslmeie kejescenb Ssmeer eefle%ee kejkes
9 yeej peehe kejkes ueIeg efmeYeefe yeesuekej henues efove Deenej kes Devevlej enCe efkees iees eleeKeeve keer
meceeefhle kejkes Deenej eejbYe kejs~ Deenej kes yeeo DeLe eleeKeeveeefleeheveefeeeeeb efmeYeefe keeeeslmeie&
kejescenb Ssmeer eefle%ee kejkes 9 yeej peehe kejkes ueIeg efmeYeefe yeesuekej lelkeeue ner eleeKeeve enCe kej
uesJes DeLee&led Deieues efove Deenej enCe kejves leke Deenej kee leeie kej osJes hegve: ieg kes heeme Deekej ueIeg efmeYeefe
1. Deeeej ebLeeW ceW ceOeevn meeceeefeke kes Devevlej ner meeOegDeeW kees Deenej kes efueS peeves kee efJeOeeve Deelee nw efkevleg Jele&ceeve
ceW ceOeevn meeceeefeke mes hetJe& 9, 10, 11 yepes kes keeue ceW Deenej keer eLee nw~ meYeJele: eeJekeeW keer Deenej yesuee ceW ner
meeOegDeeW kees DeenejeLe& peevee Gefele nesves mes Ssmeer eLee nw~ MeeeeW ceW Ssmee efJeOeeve nw efke eeJekeeW kes eneB Yeespeve kee mecee
nesves hej meeOegeee& kes efueS efvekeueW~ DeleSJe Jele&ceeve ceW meeceeefeke kes hetJe& ner eee&Le& peevee megIeefle nes peelee nw~
2. en eej Ie[er cee$e kee Meeve Glke= ceeie& nw eefo Fleves Meevecee$e mes Mejerj mJeemLe keece veneR kej mekelee nw lees Mejerj
kee Oeeve kejles ngS efeee kejW DeveLee mJeemLe keer neefve mes mJeeOeee Oeeve keer efmeef veneR nes mekesieer~

pewve Yeejleer

( 139 )

ejCeevegeesie

SJeb eesefieYeefe yeesuekej ieg mes eleeKeeve enCe kejkes ueIeg Deeeee&Yeefe eje Deeeee& keer Jevovee kejW Deewj
ieesejer mebyebOeer oes<eeW kee eefleeceCe kejW~
hegve: efJeefOeJeled Dehejeefke mJeeOeee eefleeheve kejkes metee&mle mes oes Ie[er etJe& efJemeefpe&le kej osJeW~
Devevlej owJeefmeke eefleeceCe eje efoJeme mebyebOeer oes<eeW kee efvejekejCe kejkes jeef$eeesie enCe kej uesJeW~
DeLee&led DeLe jeef$eeesieeefleeheveefeeeeeb eesefieYeefekeeeeslmeie kejescenb eefle%ee kejkes ueIeg eesefieYeefe yeesuekej
ceQ Deepe jeef$e ceW Fmeer Jemeefle ceW jntBiee Ssmee efveece enCe kej uesJeW hegve: ueIegefmeegle Deeeee&Yeefe eje
Dehejeefke Deeeee& Jevovee kejkes efJeefOeJeled Dehejeefke osJeJevovee kejW~
hegve: metee&mle mes oes Ie[er yeerle peeves hej hetJe&jeef$eke mJeeOeee kees efJeefOeJeled eejbYe kejkes DeOe&jeef$e kes oes
Ie[er hetJe& leke mJeeOeee kejkes efveeheve kej osJes~ Devevlej ece kee heefjnej kejves kes efueS eej2 Ie[er hee&vle
Meeve kejW~ meeOegDeeW keer en Denefve&Me eee& meb#eshe mes kener ieF& nw~ efJemleej mes Deveieej Oecee&ce=le, cetueeeej,
Deeeejmeej Deeefo mes mecePevee eeefnS~
Fme ekeej Fme owefvekeeee& ceW eej yeej mJeeOeee kes 12, leerve yeej osJeJevovee kes 6, oes yeej eefleeceCe
kes 8 Deewj oes yeej eesieYeefe kes 2, Ssmes 28 keeeeslmeie& nes peeles nQ~

vewefceefeke efeee
elego&Meer kes efove osJeJevovee ceW efme, ewle, egle, hebeieg Deewj Meebefle Fme lejn heeBe YeefeeeB kejveer
eeefnS DeLeJee ewle, hebeieg kes ceOe ceW egleYeefe kejkes leerve YeefeeeB ner kejvee eeefnS~
Deceer kes efove efmeYeefe, egleYeefe, Deeueesevee meefnle eeefj$eYeefe DeLee&led eeefj$eYeefe kejkes Feefce
Yebles Deefceeefcn Fleeefo Deeueesevee yeesuekej MeeefvleYeefe kejkes meceeefOe Yeefe kejW~
Deeeefvnke heJe& ceW heewJee&efke mJeeOeee kes Devevlej meYeer meeOeg efceuekej efme, vevoerej, hebeieg Deewj
Meeefvle Yeefe kee hee" kejW~ Ssmes ner eglehebeceer Deeefo keer efeeeDeeW kees ebLeeW mes osKevee eeefnS~
Je<ee&eesie-Dee<ee{ Megkeuee $eeesoMeer kes efove cebieueieesej ceOeevn Jevovee kejkes Deenej kes Devevlej
ye=nled efmeYeefe, eesieYeefehetJe&ke GheJeeme enCe kejkes ye=nled Deeeee&Yeefe, ye=nleMeeefvleYeefe kejW~ Devevlej
Dee<ee{ Megkeuee elego&Meer kees hetJe&jeef$e ceW Je<ee&eesieeefleehevee ceW efeee-keueehe kes DeeOeej mes efmeYeefe, eesieYeefe,
ewleYeefe Deeefo efeeeSB kejkes Je<ee&eesie enCe kej uesJeW~
Devevlej GheJeemehetJe&ke keeefle&ke ke=<Cee elego&Meer keer heefece jeef$e ceW Deeieceese Yeefehee"hetJe&ke
Je<ee&eesieefveehevee kejkes jeef$ekeeefleeceCe kejW hegve: JeerjefveJee&Ce efeee kejW~ FmeceW efmeYeefe, efveJee&CeYeefe,
hebeiegYeefe Deewj MeeefvleYeefe keer peeleer nw~ yeeo ceW osJeJevovee kejW~
leerLekejeW kes keueeCeke mLeeveeW keer Jebovee ceW, cegefveeeW, DeeeeeeX keer efve<eee Jevovee ceW Yeer Meeeese YeefeeeW
kee hee" kejkes ke=eflekece&hetJe&ke Jebovee keer peeleer nw~ Fme ekeej eneB meb#eshe ceW cegefveeeW keer efvele-vewefceefeke
efeeeDeeW kees yeleeee nw~

ejCeevegeesie

( 140 )

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

Fme ekeej meeOeg Deheveer efvele-vewefceefeke efeeeDeeW kees kejles ngS Meefe kes Devegmeej kece&onve, eeefj$e
Megef, efmebnefve<eeref[le Deeefo eleeW kee Devegeve Yeer kejles nQ~ Fve eleeW kes eje Deheves keceeX keer efvepe&je kejles ngS
leLee meeefleMee hegCe yebOe kejles ngS Deheves mebmeej kees yengle ner ueIeg kej uesles nQ DeLee&led oes-eej YeJeeW ceW peuoer
ner cees#e kees eehle kej uesles nQ~
es cegefve oMe OeceeX kee heeueve kejles nQ~ <ees[MekeejCe YeeJeveeDeeW kes efevleJeve mes leerLekej eke=efle kee yebOe
kejkes leerve ueeskeeW kes YeJe peerJeeW kee Devegen kejves ceW meceLe& nes peeles nQ~

cegefveeeW kes oMe Oece&

meefceefle ceW lelhej cegefve eceeo kee heefjnej kejves kes efueS oMe Oece& kee heeueve kejles nQ~ Gvekes veeceGece#ecee, ceeo&Je, Deepe&Je, Meewe, mele, mebece, lehe, leeie, Deeefkebeve Deewj yeeee& es oMe Oece& nQ~
Gece#ecee-Mejerj keer efmLeefle kes keejCe Deenej kes efueS peeles ngS cegefve kees ogpeve ieeueer osJeW, Gheneme
kejW, eflejmkeej kejW, ceejW-heerW Deeefo lees Yeer cegefve kes ceve ceW keueg<elee kee ve Deevee Gece #ecee nw~
Gece ceeo&Je-peeefle Deeefo ceoeW kes DeeJesMeJeMe DeefYeceeve ve kejvee~
Gece Deepe&Je-ceve, Jeeve, keee keer kegefuelee kees ve kejvee~
Gece Meewe-eke<e& eehle ueesYe kee leeie kejvee~
Gece mele-meeOeg heg<eeW kes meeLe meeOeg Jeeve yeesuevee~
Gece mebece-eeCeer keer efnbmee Deewj FefveeW kes efJe<eeeW kee heefjnej kejvee~
Gece lehe-kece&#ee kes efueS yeejn ekeej kee lehe kejvee~
Gece leeie-mebece kes eesie %eeveeefo kee oeve kejvee~
Gece Deeefkebeve-pees Mejerj Deeefo nw GveceW Yeer en cesje nw Ssmes DeefYeeee kee leeie kejvee~
Gece yeeee&-eercee$e kee leeie kej osvee DeLeJee mJeleb$e Je=efe kee leeie kejves kes efueS iegkegue ceW
efveJeeme kejvee1 es oMe Oece& mebJej kes keejCe ceeves iees nQ~

meesuenkeejCe YeeJeveeSB
1. oMe&veefJeMegef-heeerme ceueoes<ejefnle efJeMeg meceioMe&ve kees OeejCe kejvee~
2. efJeveemecheVelee-osJe, Meee, ieg leLee jlve$ee kee efJevee kejvee~
3. MeerueeleeW ceW Deveefleeej-eleeW Deewj MeerueeW ceW Deefleeej veneR ueieevee~
4. DeYeer#Ce%eeveesheeesie-meoe %eeve kes DeYeeme ceW ueies jnvee~
5. mebJesie-Oece& Deewj Oece& kes heue ceW Devegjeie nesvee~
1.

meJee&Le&efmeef he=. 314~

( 141 )

pewve Yeejleer

ejCeevegeesie

6. Meefelemleeie-Deheveer Meefe kes Devegmeej Deenej, Deew<eefOe, DeYee Deewj Meee oeve osvee~
7. Meefelemlehe-Deheveer Meefe kees ve efheekej Devlejbie-yeefnjbie lehe kejvee~
8. meeOegmeceeefOe-meeOegDeeW kee Ghemeie& Deeefo otj kejvee ee meceeefOe meefnle JeerjcejCe kejvee~
9. JeweeJe=lekejCe-eleer, leeieer meeOeceea keer mesJee kejvee, JeweeJe=efe kejvee~
10. Den&vleYeefe-Dejnble YeieJeeve keer Yeefe kejvee~
11. Deeeee&Yeefe-Deeeee& keer Yeefe kejvee~
12. yengegleYeefe-GheeOeee hejceser keer Yeefe kejvee~
13. eJeeve Yeefe-efpeveJeeCeer keer Yeefe kejvee~
14. DeeJeMeke DeheefjneefCe-n DeeJeMeke efeeeDeeW kee meeJeOeeveer mes heeueve kejvee~
15. ceeie&eYeeJevee-pewveOece& kee eYeeJe hewueevee~
16. eJeeveJelmeuelJe-meeOeceea peveeW ceW DeieeOe esce kejvee~
Fme meesuen YeeJeveeDeeW ceW oMe&veefJeMegef kee nesvee yengle pejer nw, efhej Gmekes meeLe oes-leerve Deeefo efkeleveer
Yeer YeeJeveeSB neW ee meYeer neW, lees leerLekej eke=efle kee yebOe nes mekelee nw~

$e+efeeW kee JeCe&ve

leheeee& kees kejves Jeeues cegefve Deveske ekeej keer $e+efeeW kes mJeeceer nes peeles nQ~
$e+efeeW kes Dee"1 Yeso nQ-yegef$e+ef, efJeefeee$e+ef, efeee$e+ef, lehe$e+ef, yeue$e+ef, Deew<eefOe$e+ef,
jme$e+ef Deewj #es$e$e+ef~
yegef$e+ef kes 18, efJeefeee kes 11, efeee kes 2, lehe kes 7, yeue kes 3, Deew<eefOe kes 8, jme kes 6 Deewj #es$e
$e+ef kes 2 Ssmes DeJeevlej Yeso 57 nesles nQ~
yegef$e+ef kes 18 Yeso-DeJeefOe%eeve, ceve:hee&e%eeve, kesJeue%eeve, yeerpeyegef, keesyegef, heoevegmeeefjyegef,
mebefYeVeeesle=lJe, otjemJeeovelJe, otjmheMe&, otjIeeCe, otjeJeCe, otjoMe&ve, oMehetefJe&lJe, eewonhetefJe&lJe, efveefcee$e+ef,
e%eeeceCe, eleskeyegeflJe Deewj JeeefolJe~
1. DeJeefOe%eeve-en ele#e%eeve DeefvlecemkebOehee&vle hejceeCeg Deeefo cetle& JeeW kees peevelee nw~
2. ceve:hee&e%eeve-en %eeve efeefvlele, Deefeefvlele ee DeOe&efeefvlele kes efJe<eeYetle Deveske Yesohe
heoeLeeX kees vejueeske kes Yeerlej peevelee nw~
3. kesJeue%eeve-en %eeve mechetCe& heoeLeeX kees, ueeske Deewj Deueeske kees efJe<ee kej ueslee nw leLee
Fefveeefo keer meneelee mes jefnle DeKeC[ nw~
1.

efleueeseheCCeefe he=. 271 mes 286 kes DeeOeej mes nw~

ejCeevegeesie

( 142 )

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

4. yeerpeyegef-veesFefveeJejCe, egle%eeveeJejCe Deewj Jeeree&vlejee Fve eke=efleeeW kes Glke= #eeesheMece

mes efJeMeg ngS efkemeer cenef<e& keer yegef, mebKeelemJehe MeyoeW kes yeere ceW mes efuebie meefnle Ske ner yeerpeYetle heo kees
hej kes GheosMe mes eehle kejkes Gme heo kes Deeee mes mechetCe& egle kees efJeeej kej enCe kejleer nw, en yeerpeyegef
nw~
5. keesyegef-Glke= OeejCee mes ege keesF& cegefve Deveske ebLeeW kes Meyohe yeerpeeW kees yegef mes enCe
kejkes efceeCe jefnle yegefheer kees"s ceW OeejCe kejlee nw~
6. heoevegmeejer-en yegef Deeefo, ceOe DeLeJee Deble ceW ieg kes GheosMe mes Ske heo kees enCe kejkes
meejs ebLe kees enCe kej uesleer nw~ Fvekes DevegmeeefjCeer, eeflemeeefjCeer Deewj GYeemeeefjCeer Ssmes leerve Yeso nesles nQ~
7. mebefYeVeeesle=lJe-Fme $e+ef Jeeuee cegefve ees$esefve kes Glke= efJe<ee #es$e kes yeenj oMeeW efoMeeDeeW ceW
mebKeele eespeve eceeCe #es$e ceW efmLele ceveg<e-efleeeeW kes De#ejeve#ejelceke yengle ekeej kes nesves Jeeues MeyoeW kees
megvekej elegej os mekelee nw~
8. otjemJeeefolJe-efpee Fefve kes Glke= efJe<ee #es$e mes yeenj mebKeele eespeve eceeCe #es$e ceW efmLele
efJeefJeOe jmeeW kes mJeeo kees peeve uesvee~
9. otjmheMe&lJe-mheMe&vesefve kes Glke= efJe<ee #es$e mes yeenj mebKeele eespeve eceeCe #es$e ceW efmLele
Dee" ekeej kes mheMeeX kees peeve uesvee~
10. otjIeeCelJe-IeeCe Fefve kes Glke= efJe<ee #es$e kes yeenj mebKeele eespeveeW leke yengle ekeej kes
iebOeeW kees enCe kej uesvee~
11. otjeJeCelJe-ees$esefve kes Glke= efJe<ee #es$e kes yeenj mebKeele eespeveeWhee&vle ceW efmLej jnves
Jeeues yengle ekeej kes ceveg<e Deewj efleeeeW kes De#ejeve#ejelceke MeyoeW kees eJeCe kej uesvee~
12. otjoefMe&lJe-e#eg Fefve kes Glke= efJe<ee #es$e kes yeenj mebKeele eespeveeW ceW efmLele yengle ekeej
kes JeeW kees osKevee en otjoefMe&lJe nw~
13. oMehetefJe&lJe-cegefveeeW kes oMehetJe& kes he{ves ceW heeBe meew ceneefJeee Deewj meele meew ueIeg efJeeeDeeW kes
osJelee Deekej cegefve mes Dee%ee ceebieles nQ~ Gme mecee pees cenef<e& efpelesefve nesves kes keejCe Gve efJeeeDeeW keer Fe
veneR kejles, Jes oMehetJeea nQ~
14. eewonhetefJe&lJe-pees cenef<e& mechetCe& egle kes heejbiele eglekesJeueer nesles nQ, Jes eewon hetJeea nQ~
15. Deebieceneefveefcee-en $e+ef veYe, Yeewce, Debie, mJej, Jebpeve, ue#eCe, efevn Deewj mJehve Fve
Dee" YesoeW mes ege efveefcee%eeve ceW kegMeue nw~
16. e%eeeceCelJe-Fme $e+ef mes ege cenecegefve DeOeeve kes efyevee ner eewon hetJeeX ceW mes Deefle met#ce
efJe<ee kee efveheCe kejves ceW kegMeue nesles nQ~ Fmekes Deewlheefekeer, heeefjCeeefcekeer, Jewveefekeer Deewj kece&pee Ssmes eej
Yeso nes peeles nQ~

pewve Yeejleer

( 143 )

ejCeevegeesie

17. eleskeyegef-efpemekes eje ieg kes GheosMe kes efyevee ner keceeX kes GheMece mes mecei%eeve Deewj lehe
kes efJe<ee ceW eieefle nesleer nw,
18. JeeefolJe-$e+ef kes eje Meeeefo kes he#e kees Yeer yengle Jeeo mes efveej kej efoee peelee nw, Jen
JeeefolJe $e+ef nw~
efJeefeee $e+ef kes ieejn Yeso-DeefCecee, ceefncee, ueefIecee, ieefjcee, eeefhle, eekeece, F&MelJe, JeefMelJe,
DeeefleIeele, DevleOee&ve Deewj keecehe~
1. DeefCecee-DeCeg kes yejeyej Mejerj kees kejvee~ Fmekes eje cenef<e& DeCegeceeCe ef ceW eefJe neskej
eeJeleea kes keke Deewj efveJesMe keer jevee kej uesles nQ~
2. ceefncee-ces kes yejeyej Mejerj kees kej uesvee~
3. ueefIecee-Jeeeg mes Yeer ueIeg Mejerj kees kejvee~
4. ieefjcee-Jee mes Yeer DeefOeke iegleeege Mejerj kees kejvee~
5. eeefhle-Yetefce hej efmLele jnkej Debiegefue kes DeeYeeie mes mete&, ev, cesefMeKej Deeefo kees eehle
kejvee-t uesvee~
6. eekeece-Fme $e+ef mes peue kes meceeve he=LJeer hej Gvceppeve-efveceppeve kejvee Deewj he=LJeer kes
meceeve peue ceW ieceve kejvee~
7. F&efMelJe-meye peieled hej eYeglee kee nesvee~
8. JeefMelJe-meYeer peerJemecetn kee JeMe ceW nesvee~
9. DeeefleIeele-Fme $e+ef kes yeue mes Mewue, efMeuee Deewj Je=#eeefo kes ceOe ceW neskej DeekeeMe kes meceeve
ieceve kejvee~
10. DebleOee&ve-efpememes DeMelee eehle nesleer nw, Jen DebleOee&ve veeceke $e+ef nw~
11. keeceefhelJe-efpememes egieheled yengle mes heeW kees jelee nw, Jen keecehe $e+ef nw~
efeee $e+ef kes Yeso-DeekeeMeieeefcelJe Deewj eejCelJe es oes Yeso nQ~
1. DeekeeMeieeefcelJe-FveceW mes efpeme $e+ef kes eje keeeeslmeie& Deemeve DeLeJee Deve ekeej mes TOJe&
efmLele neskej ee yew"kej peelee nw, Jen DeekeeMeieeefcelJe $e+ef nw~
2. eejCe$e+ef-Fme $e+ef kees peueeejCe, pebIeeeejCe, heueeejCe, heg<heeejCe, he$eeejCe,
DeefiveefMeKeeeejCe, OetceeejCe, cesIeeejCe, OeejeeejCe, ceke&leblegeejCe, peesefleeejCe Deewj ceeejCe Ssmes
DeveskeeW Yeso nesles nQ~
eej DebiegueeceeCe he=LJeer kees es[kej DeekeeMe ceW IegveeW kees cees[s efyevee pees yengle eespeveeW leke ieceve kejvee
nw, Jen pebIeeeejCe $e+ef nw~ Ssmes ner meYeer kes ue#eCe mecePevee~

ejCeevegeesie

( 144 )

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

lehe $e+ef kes Yeso-Gelehe, oerhlelehe, lehlelehe, cenelehe, Ieesjlehe, Ieesjhejeece, DeIeesjyeeeeefjlJe es
lehe $e+ef kes meele Yeso nQ~
1. Gelehe $e+ef kes oes Yeso nQ-Geeselehe, DeJeefmLele Gelehe~ oer#eesheJeeme kees Deeefo kejkes
DeecejCeeble Ske-Ske DeefOeke GheJeeme kees ye{ekej efveJee&n kejvee Geeselehe nw~
oer#eeLe& Ske GheJeeme kejkes heejCee kejs Deewj hegve: Ske-Ske efove kee Devlej oskej GheJeeme kejlee peees
hegve: keg efveefcee heekej Jesuee, lesuee Deeefo kes ece mes veeres ve efiejkej Gejesej DeecejCeeble GheJeemeeW kees ye{eles
peevee DeJeefmLele Gelehe $e+ef nw~
2. oerhle lehe-efpemekes eYeeJe mes ceve, Jeeve, keee mes yeefue $e+ef<e keer yengle GheJeemeeW eje Mejerj
keeefvle mete&Jeled owoerheceeve nesleer peees~
3. lehle lehe-lehle ke[ener ceW efiejs ngS peuekeCeJeled Keeee ngDee DeVe OeelegDeeW meefnle #eerCe nes peees,
ceuecet$e Deeefo ve yeves~
4. cenelehe-efpemekes yeue mes cegefve eej ekeej kes mecei%eeveeW kes yeue mes cebojhebefe ecegKe meye ner
ceneved GheJeemeeW kees kej uesJeW~
5. Ieesjlehe-efpemekes yeue mes pJej, Metueeefo jesieeW mes Mejerj kes Delevle heeref[le nesves hej Yeer og&j
leheejCe nes peees~
6. Ieesjhejeece-efpemekes eYeeJe mes leerveeW ueeskeeW kes mebnej kejves keer Meefe mes ege DeveskeeW DeodYegle
keeeeX kees kejves keer Meefe mes meefnle nes peeles nQ~
7. DeIeesjyeeeeefjlJe-efpemekes eYeeJe mes cegefve kes #es$e ceW eewjeefo keer yeeOeeSB, keeueceneceejer,
ceneegeefo veneR nesles nQ~
yeue$e+ef kes Yeso-ceve, Jeeve, keee kes Yeso mes en $e+ef leerve ekeej keer nw~
1. ceveyeue $e+ef-Fme $e+ef kes yeue mes cegefve Devleceg&ntle& cee$e keeue ceW mechetCe& egle kee efebleJeve kej
uesles nQ~
2. Jeeveyeue-Fme $e+ef kes eie nesves mes cegefve ecejefnle Deewj Denervekeb" nesles ngS cegntle& cee$e kes
Yeerlej mechetCe& eoMeebie egle kee GeejCe kej uesles nQ~
3. keeeyeue-Fme $e+ef mes cegefve ceeme, eej ceeme Deeefo heele keeeeslmeie& kejles ngS Yeer ece mes jefnle
jnles nQ leLee leerveeW ueeskeeW kees Yeer keefvee Debiegueer kes Thej G"ekej Deve$e mLeeefhele kejves ceW meceLe& nes peeles nQ~
Deew<eefOe $e+ef kes Dee" Yeso-Deece<eez<eefOe, #Jesueew<eefOe, peuueew<eefOe, ceueew<eefOe, efJeeg<eew<eefOe, meJeez<eefOe,
cegKeefveefJe&<e Deewj efefveefJe&<e~
1. Deece<eez<eefOe-efpemekes eYeeJe mes peerJe $e+ef<e kes neLe, hewjeefo kes mheMe&cee$e mes veerjesie nes peeJeW~

pewve Yeejleer

( 145 )

ejCeevegeesie

2. #Jesueew<eefOe-Fme $e+ef mes cegefveeeW kes ueej, kehe, Deef#eceue Deeefo peerJeeW kes jesieeW kees ve kej osles nQ~
3. peuueew<eefOe-cegefve kes Mejerj kee hemeervee meJe& jesieeW kees ve kej oslee nw~
4. ceueew<eefOe-cegefve kes oeble, veeefmekee Deeefo kee ceue Yeer jesieeW kees veeMe kej osJes~
5. efJeeg<eew<eefOe-cegefveeeW kes cet$e, efJee Yeer peerJeeW kes Yeeeveke jesieeW kee veeMe kej osJes~
6. meJeez<eefOe-og<kej lehe mes ege cegefveeeW kee mheMe& efkeee ngDee peue, Jeeeg Deeefo mechetCe& JeeefOeeeW kee
veeMe kej osJes~
7. JeeveefveefJe&<e (cegKeefveefJe&<e)-eflee jme Je efJe<e mes ege efJeefJeOe ekeej kee DeVe efpeve-cegefve kes
Jeeve mes efveefJe&<elee kees eehle nes peelee nw~
8. ef<efveefJe&<e-jesie Deewj efJe<e mes ege peerJe efpeme $e+ef kes eYeeJe mes cegefve kes eje osKeves cee$e mes
ner veerjesielee kees eehle kej uesles nQ~
jme $e+ef kes n Yeso-DeeMeerefJe<e, efefJe<e, #eerjeJeer (#eerjeeJeer), ceOegeJeer (ceOegeeJeer), Dece=leeJeer
(Dece=leeeJeer), meefhe&eJeer (meefhe&eeJeer)~
1. DeeMeerefJe<e-efpeme Meefe mes og<kej lehe mes ege cegefve kes eje cej peeJees Fme ekeej kenves hej peerJe
menmee cej peeJes~
2. efefJe<e-efpememes jes<e ege cegefve eje osKeves cee$e mes peerJe menmee cej peeJes~1
3. #eerjeJeer-cegefve kes nmleleue hej jKes ngS Kes Deenejeefo lelkeeue ner ogiOe heefjCeece kees eehle nes
peees DeLeJee efpevekes Jeeve ogiOeJeled hegefkeejke nesJeW~
4. ceOegeJeer-cegefve kes neLe kee Deenej ceOegjme ege nes peeJes ee Gvekes Jeeve ceveg<e, efleeeeW kes
og:KeveeMeke nesJeW~
5. Dece=leeJeer-cegefveeeW kes neLe kee #e Deenej Dece=leJeled nes peeJes ee Gvekes Jeeve Dece=leJeled legefeo nesJeW~
6. meefhe&eJeer-cegefveeeW kes neLe kee #e Deenej #eCecee$e ceW Ie=lehe kees eehle kej ues ee efpevekes Jeeve
og:Keeefo kees Meeble kej osles nQ~
#es$e$e+ef kes oes Yeso-De#eerCeceneveefmeke Deewj De#eerCeceneuee~
De#eerCe ceneveefmeke-efpeme $e+ef kes eYeeJe mes cegefve kes Deenej kes yeeo Mes<e YeespeveMeeuee ceW jKes ngS
DeVe ceW mes efpeme efkemeer Yeer efeeJemleg kees eefo Gme efove eeJeleea kee mechetCe& keke Yeer KeeJes, lees Yeer Jen
uesMecee$e #eerCe veneR nesleer nw~
1. Fme ekeej cegefve Fve $e+efeeW kes eeesie mes efkemeer kee Ieele veneR kejles nQ, DeveLee Jes cegefve veneR jnWies~ eneB lees $e+ef keer
Meefe-eYeeJe yeleueeee ieee nw~ 2. cetueejeOevee ieeLee 26 he=. 104~

ejCeevegeesie

( 146 )

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

De#eerCeceneuee-efpeme $e+ef kes eYeeJe mes meceeleg<keesCe eej Oeveg<eeceeCe #es$e ceW DemebKeele
ceveg<e-efleee mecee peeles nQ, Jen De#eerCeceneuee $e+ef nw~
IeesjeIeesj leheejCe kejves Jeeues cegefveeeW kes es $e+efeeB eie nes peeee kejleer nQ~ ieCeOej osJe kes es
$e+efeeB lel#eCe ner GlheVe nes peeee kejleer nQ~ es $e+efeeB YeeJeefuebieer cegefveeeW kes ner eie nesleer nQ, DeveeW kes
veneR nes mekeleer nQ~

meuuesKevee
ceveg<eeefo YeJe kes heee&e kee veeMe nesvee cejCe nw~
Gme cejCe kes heeBe Yeso nQ-2heefC[le-heefC[le cejCe, heefC[le cejCe, yeeue heefC[le cejCe, yeeuecejCe,
yeeue-yeeue cejCe~
heefC[le-heefC[le cejCe-#eerCeke<eee kesJeueer YeieJeeve heefC[le-heefC[le cejCe mes cejles nQ DeLee&led
kesJeueer cejCe kee heefC[le-heefC[le cejCe veece nw~
heefC[le cejCe-"s iegCemLeeve mes ueskej ieejnJeW iegCemLeeve leke ceW nesves Jeeuee cejCe heefC[le cejCe nw~
yeeue heefC[le cejCe-efJejleeefJejle-osMe mebele kes cejCe kees yeeue heefC[le cejCe kenles nQ~
yeeuecejCe-DeefJejle meceief kee cejCe yeeue cejCe nw~
yeeue-yeeue cejCe-efceLeeef peerJeeW kee cejCe, DeheIeele Deeefo kejkes cejCe kejvee, en meye yeeueyeeue cejCe nw keeeWefke es peerJe yeej-yeej cejCe kejles ner jnles nQ~

heefC[le cejCe
heefC[le cejCe kes leerve Yeso nesles nQ-heeoesheieceve, Yee eefle%ee Deewj FbefieveercejCe~
heeoesheieceve-Deheves heeJeeW eje mebIe mes efvekeuekej Deewj eesie eosMe ceW peekej pees cejCe efkeee peelee
nw, Jen heeoesheieceve cejCe nw~ FmeceW cegefvejepe Deheves Mejerj keer JeweeJe=le mJeeb Yeer veneR kejles nQ Deewj Flej
cegefveeeW eje Yeer veneR kejeles nQ~ efJeefMe mebnveve Jeeues cegefve ner Fme cejCe kees mJeerkeej kejles nQ~
Yee eefle%ee cejCe-Yee-Deenej keer eefle%ee-leeie kejvee Yee eefle%ee nw~ Fme cejCe ceW mJehej JeweeJe=le keer Dehes#ee jnleer nw~
Fbefieveer cejCe-mJeeefYeeee kees Fbefieveer kenles nQ, Deheves DeefYeeee mes ege neskej mJeeb ner mJe keer Meget<ee
kejles ngS pees cejCe efkeee peelee nw, Jen FbefieveercejCe nw, FmeceW cegefve otmejs cegefveeeW mes Meget<ee veneR kejeles nQ~
Fme keeue ceW heeoesheieceve Deewj FbefieveercejCe kejves eesie mebnveve kee DeYeeJe nw Dele: Yee eefle%eecejCe kee
eneB mheerkejCe kejles nQ~
YeeeleeKeeve cejCe kes oes Yeso nQ-meefJeeej Yee-eleeKeeve Deewj DeefJeeej Yee-eleeKeeve~
1. Deeeejmeej he=. 257~ 2. YeieJeleer DeejeOevee he=. 135~

pewve Yeejleer

( 147 )

ejCeevegeesie

pees ie=nmLe DeLeJee cegefve Glmeen Deewj yeueege nQ, efpevekee keg keeue kes Devevlej cejCe nesiee, Gvekes
meefJeeej Yee-eleeKeeve cejCe neslee nw, Fmemes efJehejerle Dekemceeled cejCe kes Dee peeves hej hejeece jefnle meeOeg
kee cejCe DeefJeeej Yee-eleeKeeve nw~
Yee-eleeKeeve kee peIeve keeue Devleceg&ntle& nw Deewj Glke=keeue eoMe Je<e& eceeCe nw, DeLee&led keesF& Yeer
cegefve efveefcee%eeveeefo1 kes eje peye Deheveer Deeeg kees yeejn Je<e& kes Yeerlej efveCeeale kej uesles nQ, leye Jes Glke=
meuuesKevee kees enCe kej uesles nQ~
Jes2 cegefvejepe yeejn Je<e& kees efkeme ekeej efyeleeJeW, meess kenles nQ~ Fve yeejn Je<eeX ceW eejbYe kes eej Je<e& lees
veevee ekeej kes DeveMeve, DeJeceewoe&, meJe&leesYe, SkeeJeueer, efkeeJeueer, jlveeJeueer, efmebneJeueeskeve Deeefo leheeW kee
Devegeve kejles ngS hetCe& kejW~ Deeies kes eej Je<e& jmeheefjleeie veeceke lehe mes hetCe& kejW hegve: oes Je<e& leke keYeer
Deuhe Yeespeve, keYeer veerjme Yeespeve kejles ngS efyeleeJeW hegve: Ske Je<e& leke keYeer Deuhe Deenej kejles ngS hetCe& kejW~
Deeies n cenerves leke Deveglke= lehe kejW hegve: Deeies n ceemeheele meJees&lke= lehe kejles ngS hetje kejW~ Fme
ekeej efJeefOe yeleueeF& ieF& nw DeLee&led Yee eleeKeeve meuuesKevee ke<eeeeW kees ke=Me kejles ngS efJeefOeJeled keee kees
Yeer ke=Me kejlee peeJes, Fmeer kee veece meuuesKevee nw~
Deeeee& Deheveer meuuesKevee kejves kes efueS Deheves eesie efMe<e kees Dehevee Deeeee&heo oskej mJeeb mebIe kee
leeie kej Deve mebIe ceW peekej meuuesKevee enCe kejles nQ DeLeJee keoeefeled Deheves mebIe ceW Yeer meuuesKevee uesles nQ~
pees meuuesKevee enCe kejles nQ Jes #eheke kenueeles nQ Deewj pees Deeeee& Gvekeer meuuesKevee kejeles nQ, Jes
efveee&hekeeeee& kenueeles nQ~
DeeeeeeX ves Ske cegefve keer meuuesKevee kes mecee De[leeueerme cegefveeeW keer DeeJeMekelee yeleueeF& nw~ eesie
Jemeefle ceW #eheke kees meuuesKevee enCe kejekej Jes cegefve keee-keee kejles nQ? Gmekees yeleeles nQ~
eej cegefve #eheke kees G"eles, efye"eles Deeefo mesJee kee keece kejles nQ, efpememes mebece ceW yeeOee ve DeeJes~
eej cegefve #eheke kees Oece&eJeCe kejeles nQ~
eej cegefve Deeeejebie kes Devegketue #eheke kees Deenej kejeles nQ~
eej cegefve #eheke kees heeve (heerves eesie heoeLe&) keer JeJemLee kejles nQ~
eej cegefve #eheke keer j#ee kejles nQ~
eej cegefve #eheke kes Mejerj kes ceue kees otj kejles nQ~
eej cegefve #eheke keer Jemeeflekee kes ej kes DeefOekeejer nQ~
eej cegefve Deve oMe&veeefLe&eeW kees mecyeesOeve kejles nQ~
eej cegefve jeef$e ceW peeiejCe kejles ngS #eheke kees mebYeeueles nQ~
eej cegefve osMe keer eJe=efe osKeles nQ~
eej cegefve yeenj mes Deees peveeW kees keLeeefo megveeles nQ~
1. meJee&Le&efmeef he=. 353~

ejCeevegeesie

( 148 )

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

eej cegefve Jeeo kejkes Deve celeeW kee efvejekejCe kejles nQ~
Ssmes es De[leeueerme efveee&heke cegefve elvehetJe&ke #eheke keer meceeefOe efme kejles ngS mebmeej meceg mes heej
kejeles nQ~ eefo DeefOeke he ceW meceeefOe kes mecee Fleves cegefveeeW kee eesie ve efceues, lees efpeleves neW Gleves ceW ner
Gheeg&e JeJemLee yevee osvee eeefnS~ kece-mes-kece oes cegefve nesvee Delevle DeeJeMeke ner nw~
Fme ekeej meuuesKevee mes cejCe kejves Jeeues YeJe peerJe DeefOeke mes DeefOeke meele-Dee" YeJe Deewj kece mes
kece oes leerve YeJe ner enCe kejles nQ, Devevlej cees#e megKe kees eehle kej uesles nQ~

heeBe ekeej kes cegefve

hegueeke1, JekegMe, kegMeerue, efvee&vLe Deewj mveeleke es heeBe Yeso efvee&vLe cegefveeeW kes nesles nQ~
hegueeke-pees GejiegCeeW keer YeeJevee mes jefnle nQ, keneR hej Deewj keoeefeled eleeW ceW heefjhetCe&lee kees eehle
veneR nesles nQ, Jes hegueeke cegefve kenueeles nQb~ es cegefve YeeJemebeceer ner nQ, Jeefuebieer veneR nQ~
JekegMe-pees efveeLe nessles nQ, eleeW kees DeKeb[he mes heeueve kejles nQ, Mejerj Deewj GhekejCeeW keer MeesYee
ye{eves ceW ueies jnles nQ, heefjJeej DeLee&led efMe<eeW mes efIejs jnles nQ Deewj efJeefJeOe ekeej kes ceesn mes ege nesles nQ, Jes
JekegMe kenueeles nQ~
kegMeerue kes oes Yeso nQ-eeflemesJevee kegMeerue Deewj ke<eee kegMeerue~
pees heefjen mes efIejs ngS nQ, pees cetue Deewj Gej iegCeeW ceW heefjhetCe& nQb uesefkeve keYeer-keYeer GejiegCeeW keer
efJejeOevee kejles nQ, Jes eeflemesJevee kegMeerue nQ~
efpevneWves Deve ke<eeeeW kes Goe kees peerle efueee nw, pees kesJeue mebpJeueve ke<eee kes DeeOeerve nQ, Jes ke<eee
kegMeerue nQ~
efveie&vLe-efpeme ekeej peue ceW keer ieF& ueke[er keer jsKee Deeie jnleer nw Gmeer ekeej efpevekes keceeX kee
Goe Deeie nes Deewj pees Devleceg&ntle& kes yeeo nesves Jeeues kesJeue%eeve, kesJeueoMe&ve kees eehle kejles nQ, Jes efveie&vLe
kenueeles nQ~
mveeleke-efpevneWves Ieeefleee keceeX kee veeMe kej efoee nw, Ssmes oesveeW ekeej kes kesJeueer mveeleke kenueeles
nQ~ es heeBeeW ner efveeLe kenueeles nQ~ FveceW eeefj$e heefjCeeceeW keer vetveeefOekelee nesves kes keejCe Yeso nesves hej Yeer
vewiece, meben Deeefo veeeW keer Dehes#ee meYeer efveeLe nQ DeLee&led YeeJeefuebieer cegefve nQ~
mebeefceeeW keer mebKee-eceemebele iegCemLeeve Jeeues cegefve 5398206, Deecee cegefve 29699103,
GheMece esCeer Jeeues eejeW iegCemLeeveJeleea 1196, #eheke esCeer Jeeues eejeW iegCemLeeveJeleea 2393, meeesieerefpeve
898502, Deeesieerefpeve 598 Ssmes meYeer mebeefceeeW keer mebKee efceuekej yejeyej 89999997 nw DeLee&led "s
iegCemLeeve mes ueskej eewonJeW iegCemLeeve leke meYeer mebeefceeeW kee eceeCe leerve kece veJe kejes[ nw~ Gvekees ceQ neLe
1. pees meejes meJJemeejsmeg mees meejes Sme ieesece~
meejb PeeCebefle CeecesCe meJJeb yegsefnb osefmeob~~-heeef#eke eefleeceCe~
2. Gece mebnvevemewkeeeefebleeefvejesOees Oeeveceebleceg&ntlee&led~~27~~-leJeeLe&met$e veJe. De.~

pewve Yeejleer

( 149 )

ejCeevegeesie

pees[kej efMej veceekej vecemkeej kejlee ntB~

Oeeve
yeejn ekeej kes lehe kes Debleie&le DeYevlej lehe kes n YesoeW ceW Debeflece Yeso Oeeve nw~ Fme Oeeve kes yeue
mes ner cegefve keceeX kee veeMe kejles nQ~ kene Yeer nwmeYeer1 meejeW ceW Yeer meejYetle Jemleg keee nw? ns ieewlece! Jen meej Oeeve ner nw, Ssmee meJe&oefMe&eeW ves kene nw~
Oeeve kee ue#eCe-Ske2 efJe<ee ceW efeeJe=efe kees jeskevee Oeeve nw~ en Gece mebnveve Jeeues kees Ske
Devleceg&ntle& leke nes mekelee nw~
Oeeve kes eej Yeso nQ-Deele&, jew, Oece& Deewj Megkeue~
FveceW mes Deele&, jewOeeve mebmeej kes nsleg nQ Deewj Oece&, MegkeueOeeve cees#e kes nsleg nQ~

Deele&Oeeve
heer[e mes GlheVe ngS Oeeve kees Deele&Oeeve kenles nQ~
Fmekes eej Yeso nQ-efJe<e, kebke, Me$eg Deeefo Deefee heoeLeeX kee mebeesie nes peeves hej Jes kewmes otj neW
Fme ekeej efevlee kejvee eLece Deefve-mebeesiepe Deele&Oeeve nw~
Deheves F-heg$e, eer Deewj Oeveeefoke kes efJeeesie nes peeves hej Gmekeer eeefhle kes efueS efvejvlej efevlee kejvee
efleere FefJeeesiepe Deele&Oeeve nw~
Jesovee kes nesves hej Gmes otj kejves kes efueS melele efevlee kejvee leermeje Jesoveepeve Deele&Oeeve nw~
Deeieeceer keeue ceW efJe<eeeW keer eeefhle kes efueS efvejvlej efevlee kejvee eewLee efveoevepe Deele&Oeeve nw~
en Deele&Oeeve "s iegCemLeeve leke nes mekelee nw~ "s ceW efveoeve veece kee Deele&Oeeve veneR nes mekelee nw~

jew Oeeve
etj heefjCeeceeW mes GlheVe ngS Oeeve kees jewOeeve kenles nQ~ Gmekes eej Yeso nQefnbmee ceW Deevevo ceevevee efnbmeevevo jewOeeve nw~
Pet" yeesueves ceW Deevevo ceevevee ce=<eevevo jewOeeve nw~
eesjer ceW Deevevo ceevevee eewee&vevo jewOeeve nw~
efJe<eeeW kes mebj#eCe mes Deevevo ceevevee heefjenevevo jewOeeve nw~
en Oeeve heeBeJeW iegCemLeeve leke nes mekelee nw efkevleg osMeefJejleeW kee jewOeeve vejke Deeefo ogie&efleeeW kee
keejCe veneR nes mekelee nw~

Oece&Oeeve
1. eefleeceCe evLe$eeer~

ejCeevegeesie

( 150 )

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

mebmeej, Mejerj Deewj YeesieeW mes efJeje nesves kes efueS ee efJeje nesves hej Gme YeeJe keer efmLejlee kes efueS pees
eefCeOeeve neslee nw, Gmes Oece&Oeeve kenles nQ~
Gmekes eej Yeso nQ-Dee%ee, Deheee, efJeheeke Deewj mebmLeeve~ Fvekeer efJeeejCee kes efveefcee ceve kees Skeee
kejvee Oece&Oeeve nw~
meJe&%e eCeerle Deeiece kees eceeCe ceeve kejkes en Fmeer ekeej nw keeeWefke efpevesv YeieJeeve DeveLeeJeeoer
veneR nw~ Fme ekeej met#ceheoeLeeX kee Yeer eeve kej uesvee Dee%eeefJeee Oece&Oeeve nw~
efceLeeef eeCeer Gvceeie& mes kewmes otj neWies? Fme ekeej efvejvlej efevleJeve kejvee DeheeeefJeee Oece&Oeeve nw~
%eeveeJejCeeefo keceeX kes Je, #es$e, keeue, YeJe Deewj YeeJe efveefceeke heue kes DevegYeJe kes eefle Gheeesie kee
nesvee efJeheeke efJeee Oece&Oeeve nw~
ueeske kes Deekeej Deewj mJeYeeJe kee efvejvlej efevleJeve kejvee mebmLeeveefJeee Oece&Oeeve nw~
Deve$e Oece&Oeeve1 kes oMe Yeso Yeer ceeves nQ~ eLeeDeheeeefJeee, GheeeefJeee, efJeheekeefJeee, efJejeieefJeee, ueeskeefJeee, YeJeefJeee, peerJeefJeee, Dee%eeefJeee,
mebmLeeve efJeee Deewj mebmeej efJeee-es Oece&Oeeve kes oMe Yeso nQ~
cegKehe mes mebmLeeveefJeee Deeefo Oece&Oeeve kes mJeeceer1 cegefve ner nQ efkevleg ieewCehe mes Demebele
meceief Deewj osMeefJejle Yeer ceeves iees nQ DeLee&led eLeeMeefe eeJekeeW kees Yeer Oeeve kee DeYeeme kejvee eeefnS~
Deeies mebmLeeve Oece&Oeeve kes efJeMes<e YesoeW kee JeCe&ve kejles nQ~

mebmLeeve efJeee Oece&Oeeve

mebmLeeve efJeee2 Oece&Oeeve kes eej Yeso nQ-efheC[mLe, heomLe, hemLe Deewj heeleerle~
efheC[mLe Oeeve-efheC[mLe Oeeve ceW eer JeOe&ceeve mJeeceer ves heeBe OeejCeeSB yeleeF& nQ~ Gvekes yeue mes
mebeceer cegefve %eeveer neskej mebmeejheer heeMe kees kee [euelee nw~
Gvekes-heeefLe&Jeer, Deeiveseer, emevee, JeeCeer Deewj leJeheJeleer es veece nQ~
heeefLe&Jeer OeejCee-eLece ner eesieer, ceOeueeske ceW mJeebYetjceCe meceghee&vle pees eflee&kedueeske nw, Gmekes
meceeve keuueesue jefnle, #eerj meceg kee Oeeve kejW~ Fme meceg kes ceOeYeeie ceW megvoj megJeCe& pewmeer eYee Jeeues
Deewj pecyeterhe meMe Ske ueeKe eespeve efJemle=le Ske meneoue keceue kee efevleJeve kejW~ Gme keceue kes ceOe
ceW ces meMe Deewj heerle jbie Jeeueer keefCe&kee nw~ Gme hej esle JeCe& kee efmebnemeve nw, Gme hej eesieer Deheveer Deelcee
1. efkeb e kewefeeOece&mLe elJeej: mJeeefceve: mce=lee:~
meeeeeceeevlee eLeeeesiesve nslegvee~~-%eeveeCe&Je he=. 282~
2. mebmLeeve efJeee Oece&Oeeve Deewj MegkeueOeeve kee JeCe&ve %eeveeCe&Je kes DeeOeej mes nw~

pewve Yeejleer

( 151 )

ejCeevegeesie

kees Meeble mJehe efevleJeve kejW~

hegve: Gme efmebnemeve hej yew"s ngS efevleJeve kejW efke-cesjer Deelcee keceeX kee veeMe kejves ceW GeceMeerue nw~
Deeiveseer OeejCee-lelheeeled Jen eesieer Oeeve kejlee nw efke-Deheves veeefYeceC[ue ceW meesuen TBesTBes heeeW Jeeuee Ske keceue nw~ Gve heeeW hej ece mes De Dee F F& G T $e+ ue S Ss Dees Deew Deb De: es meesuen
De#ej efueKes nQ~ keceue keer keefCe&kee hej n ceneceb$e efJejepeceeve nw hegve: meeseW efke-oe ceW efmLele Ske keceue
DeOeescegKe nw, Dee" heebKeg[er Jeeuee nw, Gve Dee" heeeW hej ece mes Dee" kece& efmLele nQ~ veeefYe ceW efmLele keceue kes n
mes Deefive keer ueew efvekeueleer ngF& Thej ye{les-ye{les Dee" oue keceue kees peuee jner nw~ keceue kees oiOe kejles ngS
(Deefive yeenj) Jeehle neskej heeeled ef$ekeesCe Deefive yeve peeleer nw pees efke pJeeuee mecetn peueles ngS ye[Jeeveue kes
meceeve nw~ yeee ef$ekeesCe Deefive yeerpee#ej jb mes Jeehle Deewj Devle ceW meeefLeee kes efevn mes efeefvnle nw SJeb TOJe&
Jeeeg ceC[ue mes GlheVe Oetce jefnle keebeve keer meer eYee Jeeuee nw~ en Deefive ceC[ue Gme veeefYemLe keceue Deewj
Mejerj kees Yemce kejkes peueeves eesie heoeLe& kee DeYeeJe nesves mes Oeerjs-Oeerjs mJeeb Meevle nes peelee nw~
emevee (JeeeJeer) OeejCee-hegve: Jen Oeeveer meeselee nw efke DeekeeMe ceW efJeejCe kejlee ngDee
ceneJesieJeeved JeeegceC[ue nw DeLee&led heJe&leeW kees keefchele kejleer ngF& ceneJesieMeeueer Jeeeg eue jner nw Deewj pees
Mejerjeefo keer Yemce nw, Gmekees Fmeves lelkeeue G[e efoee, efhej Meevle nes ieF&~
JeeCeer OeejCee-hegve: efyepeueer, FvOeveg<e Deeefo meefnle cesIeceC[ue eejeW lejhe mes cetmeueeOeej Je<ee& kej
jne nw~ en peue Mejerj kes peueves mes GlheVe ngS mecemle Yemce kees e#eeefuele kej oslee nw~
leJeheJeleer OeejCee-lelheeeled ceQ mehleOeelegjefnle hetCe&evJeled efvece&ue meJe&%e meMe nes ieee ntB,
efmebnemeve hej Dee{ ntB, osJe-Demegj Deeefo mes hetefpele ntB Ssmee efevleJeve kejlee ngDee eesieer Deheves kees Dee"eW keceeX
mes jefnle heg<eekeej efevleJeve kejW~
Fme ekeej efheC[mLe mLeeve ceW efveeue DeYeeme kejlee ngDee Oeeveer cegefve cees#emegKe kees MeerIe ner eehle kej
ueslee nw~

heomLe Oeeve
efpemekees eesieerej Deveske heefJe$e ceb$eeW kes De#ejmJehe heoesW kee DeJeuecyeve kejkes efevleJeve kejles nQ, Gmes
heomLe Oeeve kenles nQ~
JeCe&ceele=kee Oeeve-Deveeefo efmeevle ceW eefme JeCe&ceele=kee kee Oeeve kejvee eeefnS~ Gmekeer efJeefOeOeeveer ceveg<e veeefYe ceW efmLele meesuen oue Jeeues keceue kes heeeW hej ece mes De Dee F F& G T $e+ ue S
Ss Dees Deew Deb De: Fve De#ejeW kee efevleJeve kejW hegve: oe mLeeve hej keefCe&kee meefnle eewyeerme he$eeW kes keceue hej
ece mes heeerme De#ejeW kee Oeeve kejW DeLee&led keefCe&kee hej ke mes ueskej ece mes eleske oue hej Ke ie Ie *,
e pe Pe _e, " [ { Ce, le Le o Oe ve, he he ye Ye ce es heeerme De#ej nQ lelheeeled Dee" he$eeWs mes efJeYetef<ele
cegKekeceue kes eleske oue hej YeceCe kejles ngS e j ue Je Me <e me n Fve Dee" JeCeeX kee Oeeve kejW~ Fme

ejCeevegeesie

( 152 )

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

ekeej mes JeCe&ceele=kee kee Oeeve kejves Jeeuee ceveg<e mecemle egle heejbiele-eglekesJeueer nes peelee nw~ Fmekes
peehe mes #eejesie, Deefehevee, Deefivecevolee, keg, Goj jesie, eeme-keeme Deeefo jesieeW kees Yeer peerlelee nw Deewj
Gmekes Jeeveefmeef Deeefo Yeer eehle nes peeleer nQ~
Ssmes ner oekeceue, ueuee Deeefo ceW eR Deeefo ceb$eeW kee Oeeve kejvee eeefnS~
oe ceW Dee" heebKeg[er kee keceue mLeeefhele kejkes Gmekeer keefCe&kee hej Cecees DejnbleeCeb Gme keefCe&kee mes
yeenj Dee" heeeW ceW mes eej efoMeeDeeW kes eej oueesW hej ece mes Cecees efmeeCeb, Cecees DeeFefjeeCeb, Cecees
GJepPeeeeCeb, Cecees ueesS meJJemeentCeb, Fve ceb$eeW kee Oeeve kejW SJeb eej efJeefoMeeDeeW kes eej heeeW hej
meceioMe&veee vece:, mecei%eeveee vece:, mecekedeeefj$eee vece:, mecekedlehemes vece:, Fve eej ceb$eeW kee
efevleJeve kejW~
Deewj Yeer Deveske ceb$eeW kes Oeeve kee DeYeeme kejvee eeefnS efpememes efke ceve keer ebeuelee kee DeYeeJe neslee
nw Deewj meeefleMee hegCe kee Yeer yebOe nesles ngS leceece heehe keceeX keer efvepe&je nes peeleer nw~

hemLe Deewj heeleerle Oeeve

Fme hemLe Oeeve ceW meceJemejCe ceW efmLele Den&vle hejceser kee Oeeve efkeee peelee nw~
Deeiece mes meceJemejCe kee efJemle=le JeCe&ve mecePe kejkes Gmekee Oeeve kejW~
heeleerle Oeeve ceW Decetle&, Depevcee, FefveeW kes Deieesej Ssmes hejceelcee-efmehejceser kee Oeeve kejlee
nw hegve: Jen eesieer Deheveer Deelcee kees ner Meg, yeg, efvejbpeve, efveefJe&keej hejceelcemJehe efevleJeve kejlee nw~ ceQ
ner meJe&%e ntB, meJe&Jeeheke ntB, efme ntB Fleeefohe mes Deheveer Meg Deelcee kee Oeeve kejlee nw~
Fme ekeej mes Oeeveer, heeleerle Oeeve ceW efme hejces<"er kes Oeeve kee DeYeeme kejkes Meefe keer Dehes#ee mes
Deheves Deehekees Yeer Gvekes meceeve peevekej Deewj Deheves Deehekees Gvekes meceeve Jee kejves kes efueS GmeceW (Deheves
Deehe ceW) ueerve nes peelee nw, leye Deehe ner keceeX kee veeMe kejkes Jeehe efme hejceser nes peelee nw~

MegkeueOeeve
efpeme ekeej Deeue oerheke meIeve DebOekeej kees MeerIe ner ve kej oslee nw, Gmeer ekeej cegefve kee megefveeue
Oece&Oeeve Yeer kece&keuebke kes mecetn kees MeerIe ner ve kej oslee nw~
efpevekes Deeefo kee mebnveve nw Deewj pees JewjeieheoJeer kees eehle ngS nQ, Ssmes heg<e ner Deheves efee kees MegkeueOeeve kejves ceW meceLe& Ssmee efveeue kej mekeles nQ DeLee&led Gece mebnveve Jeeuee ner cegefve Mejerj kes soves, Yesoves,
ceejves Deewj peueeves hej Yeer Deheveer Deelcee mes Gme Mejerj kees Delevle efYeVe osKelee ngDee eueeeceeve veneR neslee nw~
efe$eece keer lejn cetefle&Jeled efveeue jnlee nw~ Jener MegkeueOeeve kee hee$e nes mekelee nw~
efpemekes eLece JeeJe=<eYeveejeemebnveve nw, pees ieejn Debie Deewj eewon hetJe& kee peeveves Jeeuee nw, Meg
eeefj$eJeeved nw, Jener cegefve eejeW ekeej kes MegkeueOeeveeW kees OeejCe kejves kes eesie neslee nw~

pewve Yeejleer

( 153 )

ejCeevegeesie

MegkeueOeeve kee ue#eCe-pees efveef<ee nw, Fefveeleerle nw Deewj ceQ Fmekee Oeeve keB Fme ekeej kes
efJekeuhe mes jefnle nw, efpemeceW efee Deheves mJehe kes ner mevcegKe nw, Ssmee Deelcee kes MegefeiegCe kes mebyebOe mes en
MegkeueOeeve kenueelee nw~
MegkeueOeeve kes eej Yeso nQ-he=LekelJeefJeleke&, SkelJeefJeleke&, met#ceefeeeeefleheeefle Deewj JeghejleefeeeefveJe=efe~ FveceW mes henues kes oes Oeeve lees emLe eesieer-yeejnJeW iegCemLeeveheele eglekesJeefueeeW kes nesles nQ
Deewj Deble kes oes Oeeve kesJeue%eeefveeeW kes ner nesles nQ~
he=LekelJe efJeleke&-efpemeceW he=Leked-he=Leked he mes egle%eeve yeouelee jnlee nw DeLee&led DeLe&, Jebpeve Deewj
eesieeW kee mebeceCe neslee jnlee nw, Jen eLece MegkeueOeeve nw~
SkelJeefJeleke&-efpemeceW DeLe&, Jebpeve Deeefo kee mebeceCe ve nes, pees Ske he mes ner efmLele nes, Gmes
SkelJe efJeleke& kenles nQ~
eLece MegkeueOeeve mes ceesnveere kece& kee GheMece DeLeJee #ee nes peelee nw Deewj efleere MegkeueOeeve mes
yeejnJeW iegCemLeeve ceW Mes<e leerve Ieeefleee keceeX kee DeYeeJe nes peelee nw~
Jes eesieer efleere MegkeueOeeve mes Ieeefleee keceeX kee veeMe kejkes ueeskeeueeske ekeeMeer kesJeue%eeve kees eehle
kej uesles nQ Deewj veJekesJeueueefyOeeeW kes mJeeceer hejceelcee nes peeles nQ~ meceJemejCe ceW efJejepeceeve ngS Jes YeieJeeve
yengle keeue leke YeJeeW kees OeceexheosMe osles ngS Devle ceW eesie efvejesOe kejles nQ~
pees efpeveosJe Glke= Deeeg n cenerves keer DeJeMes<e jnles ngS kesJeueer ngS nQ, Gvekes DeJeMe ner mecegodIeele
neslee nw Deewj pees n cenerves mes DeefOeke Deeeg Mes<e jKeles ngS kesJeueer ngS nQ, Gvekes mecegodIeele ceW efJekeuhe nw
DeLee&led nes ee ve Yeer nes~
peye kesJeueer YeieJeeve keer Deeeg Devleceg&ntle&cee$e DeJeMes<e jn peeleer nw, leye Gvekes yeeoj ceveesJeeve eesie
met#ce neskej yeeojkeee eesie Yeer met#ce nes peelee nw leLee met#ce Jeeve ceveeseesie kee efveen kejkes met#ce Ske
keeeeesie ceW efmLele nes peeles nQ, Gvekee Jen Oeeve met#ceefeeeeefleheeefle kenueelee nw~ Devevlej met#ce keeeeesie mes
jefnle nesles ngS kesJeueer eewonJeW iegCemLeeve ceW Deeesieer kenueeles nQ~ Gvekes Gheevle mecee ceW eewLee JeghejleefeeeefveJe=efe veece kee MegkeueOeeve eie neslee nw, efpememes yenej eke=efleeeW kee veeMe neskej Debeflece mecee ceW Mes<e lesjn
eke=efleeeW kee efJeuee nes peelee nw~ Fme eewonJeW iegCemLeeve kee keeue ueIeg mJeekeej De F G $e+ kes
GeejCekeeue eceeCe nw~ Fmekes Devevlej Jes Deeesieer YeieJeeve keceeX kes yebOeve mes jefnle nesles ngS Ske mecee ceW ner
TOJe&ieceve mJeYeeJeer nesves mes ueeske kes DeeYeeie ceW efJejepeceeve nes peeles nQ~ ueeskeee Yeeie mes Deeies Oecee&efmlekeee
kee DeYeeJe nesves mes Fvekee Deeies ieceve veneR neslee nw Dele: JeneR meoe-meoe kes efueS efJejepeceeve nes peeles nQ~
eesieerejeW kes heefle eer efme YeieJeeve kes %eeveheer mete& ceW Yetle, YeefJe<eled, Jele&ceeve leerveeW keeuemebyebOeer
mecemle Je heee&eeW mes Jeehle pees en peiele nw, mees Ske ner mecee ceW mhe eefleYeeef<ele neslee nw, Ssmes efme
YeieJeeve nce ueesieeW kees Yeer efmeefmegKe eoeve kejW~
Fme Devegeesie ceW eeJekeOece& Deewj cegefveOece& kee efkeefeled JeCe&ve efkeee nw~ efJeMes<e efpe%eemegDeeW kees
jlvekejC[eeJekeeeej, heg<eeLe&efmeegheee, meeieejOecee&ce=le, cetueeeej, YeieJeleer DeejeOevee, eeefj$emeej, Deeeejmeej,
DeveieejOecee&ce=le Deeefo ebLeeW kee mJeeOeee kejvee eeefnS~

Jeerj %eeveesoe evLeceeuee kee heg<he veb. 48

ISBN 978-93-80353-98-2

pewve Yeejleer
-jeefe$eerhejcehetpe ieefCeveerecegKe Deeefe&keeefMejesceefCe

eer %eeveceleer ceeleepeer

MejohetefCe&cee ceneslmeJe, 11 Deketyej 2011 kees pecyeterhe-nefmleveehegj ceW hetpe ieefCeveerecegKe
eer %eeveceleer ceeleepeer eje Ieesef<ele eLece heeeee& eer Jeerjmeeiej Je<e& kes Devleie&le ekeeefMele

-ekeeMeke-

efoiecyej pewve ef$eueeske MeesOe mebmLeeve

pecyeterhe-nefmleveehegj (cesj") G.e.-250404, Heesve veb.- (01233) 280184, 280994
Website : www.jambudweep.org
E-mail : jambudweeptirth@gmail.com

veJece mebmkejCe
2200 eefleeeB

Jeerj efve. meb. 2538, ceeIe ke=. 14

22 peveJejer 2012

cetue
100/-.

efoiecyej pewve ef$eueeske MeesOe mebmLeeve eje mebeeefuele

Jeerj %eeveesoe evLeceeuee

Fme evLeceeuee ceW efoiecyej pewve Dee<e&ceeie& kee hees<eCe kejves Jeeues efnvoer,
mebmke=le, eeke=le, keVe[, Debespeer, iegpejeleer, ceje"er Deeefo Yee<eeDeeW
kes veee, efmeevle, DeOeelce, Yetieesue-Keieesue, JeekejCe Deeefo
efJe<eeeW hej ueIeg SJeb Je=nod ebLeeW kee cetue SJeb DevegJeeo meefnle
ekeeMeve neslee nw~ mecee-mecee hej Oeeefce&ke
ueeskeesheeesieer ueIeg hegefmlekeeSb Yeer
ekeeefMele nesleer jnleer nQ~

-: mebmLeeefhekee SJeb esjCeeeesle :hejcehetpe ieefCeveerecegKe Deeefe&keeefMejesceefCe eer %eeveceleer ceeleepeer

-: ceeie&oMe&ve :e%eeeceCeer Deeefe&kee eer evoveeceleer ceeleepeer
-: efveoxMeke SJeb mecheeoke :mJeefmleeer kece&eesieer heer"eOeerMe jJeervkeerefle& mJeeceer peer
-: eyebOe mecheeoke :peerJeve ekeeMe pewve
meJee&efOekeej ekeeMekeeOeerve
eLece mebmkejCe 1981-1100 eefleeeB, efleere mebmkejCe 1982-2200 eefleeeB,
le=leere mebmkejCe 1990-2200 eefleeeB, elegLe& mebmkejCe 1996-2200 eefleeeB,
hebece mebmkejCe 1997-2200 eefleeeB, <ece mebmkejCe 2000-1100 eefleeeB,
mehlece mebmkejCe 2005-2200 eefleeeB, Dece mebmkejCe 2008-2200 eefleeeB ekeeefMele

kecheesefpebie-%eeveceleer vesJeke&, pecyeterhe-nefmleveehegj

(3)

mecheeokeer e..........
-mJeefmle eer kece&eesieer heer"eOeerMe jJeervkeerefle& mJeeceer peer
pewveOece& kees mecePeves mecePeeves keer ef mes DeveskeeW eser-ye[er hegmlekeW ekeeefMele ngF& nQ leLee nes jner nQ efhej
Yeer Ske Ssmeer hegmleke ee ebLe keer DeeJeMekelee Leer efpemeceW pewveOece& kees mechetCe&he mes meb#eshe ceW Ske ner mLeeve
hej mecePee pee mekes~ pewve SJeb pewveslej e$e-e$eeSb Yeer pewvelJe kees mejuelee mes oebiece kej mekeW~
pewveOece& kees meJeeieerCe mecePeves kes efueS eej DevegeesieeW kee ceeOece Deefle DeeJeMeke nw~ efkemeer Yeer keee& kees
kejves ceW ee efkemeer Yeer keee& kes nesves ceW Deveske yeeleW meeseer peeleer nQ~ pewmes Decegke keee& efkemeves efkeee, keeeW efkeee,
kewmes efkeee, keye efkeee, Gmemes keee ueeYe ee neefve ngF& Fleeefo~ Fmeer ekeej mes Deveske vej-veeefjeeW keer en
efpe%eemee menpe he mes nes mekeleer nw efke pewveOece& keee nw? keye mes nw? efkemeves heeueve efkeee? kewmes heeueve
efkeee? Fmekees OeejCe kejvee keeeW DeeJeMeke nw? Fmekee heeueve kejves mes keee ueeYe nw? Fleeefo~
Ghejese mecemle eMveeW kee meceeOeeve Fme ebLe ceW he{ves mes efveefele he mes nes peeJesiee~ hejce hetpe ceeleepeer
ves DeveskeeW ebLeeW kee cebLeve kejkes en veJeveerlehe meej emlegle efkeee nw~ Fme ebLe kee mechetCe& efJe<ee hetJee&eeeeX
keer hejcheje mes Devegye nw, hetCe&leee eceeCeYetle nw~
mejue Yee<ee ceW efueKee ieee en ebLe hejer#eeueeeW kes hee"eece ceW jKeves eesie yeve ieee nw~ eleske efpeve
cebefojeW SJeb IejeW ceW jKeves eesie nw~ eleske eer-heg<eeW kees kece mes kece Ske yeej lees Fmekee iebYeerjlee mes
mJeeOeee DeJeMe kejvee eeefnS~ hetJee&eeeeX kes eje eefleheeefole keef"ve SJeb ienve efJe<eeeW kees mejue SJeb meb#eshe
ceW efueKe osvee, en hetpe ceeleepeer keer Deveghece Mewueer nw~
Deveske efJeeveeW ceW Deveske ekeej keer efJeMes<eleeSb osKeer peeleer nQ-keesF& veee kes efJeMes<e %eelee osKes peeles nQ,
lees keesF& DeOeelce kes, keesF& eLeceevegeesie hej efJeMes<e DeefOekeej jKelee nw, lees keesF& kece& efmeevle kee ienjeF& mes
eefleheeove kejves keer #ecelee jKelee nw, keesF& iee uesKeve kee DeefOekeejer neslee nw, lees efkemeer keer hee uesKeve ceW
DeefYeefe nesleer nw, keesF& uesKeve kee DeefOekeejer neslee nw, lees keesF& Jeee neslee nw efkevleg hetpe ceeleepeer ceW mechetCe&
efJeMes<eleeDeeW kee mebiece nw~ Deehekees eejeW DevegeesieeW kee leuemheMeea %eeve nw~ keefJeleeSb SJeb mlegefleeeB eens efnvoer ceW
neW ee mebmke=le ceW meYeer Ske mes ye{kej Ske YeeJehetCe& nQ~ pewmeer Deehekeer meMee uesKeveer nw, Jewmes ner Deehekeer JeeCeer
Yeer DeespehetCe& nw~ Deehekes OeejeJeeefnke eJeeve npeejeW vej-veejer ye[er levceelee mes eJeCe kejles nQ~
efpeveeiece kes efJeefYeVe efJe<eeeW hej Deehe hetCe& DeefOekeej jKeleer nQ Deve oMe&veeW kee Yeer Deeheves met#celee mes
DeOeeve efkeee nw~ Demeneer pewmes ogn mes ogn ebLeeW kee DeOeeve Yeer Deeheves Deheves efMe<e Jeie& kees Delevle
megiecelee mes kejekej efve<Ceele yevee efoee nw~ Fmeer ekeej mes pewveOece& mebyebOeer Yeewieesefueke %eeve Yeer Deehekee yengle
efJeMeo nw, Ssmes veerjme efJe<eeeW kees Yeer Deeheves Deheveer eKej yegef mes mejme yeveekej Deeyeeue ieesheeue kes efueS Ske
vetleve efoMee efveoxMe efoee nw~
en ebLe mJeeOeee esefceeeW kes efueS Delevle Gheeesieer leLee ueeskeefee jne nw FmeefueS Fme ebLe kees
ekeeefMele kejles ngS mebmLeeve ieewjJe kee DevegYeJe kejleer nw~

(4)

ebLe kee eefleheee efJe<ee

Meyo yee DeveeefoefveOeve nw~ Jen meelkeej heo mes efeefle nesves mes eoMeebiehe nw~ eeefhe en
Deveeefokeeue mes eJeenhe mes euee Dee jne nw Deewj Devevlekeeue leke efJeeceeve jnsiee, ve Fmekee Deeefo nw ve
Devle, efhej Yeer leerLekejeW keer efoJe osMevee keer Dehes#ee mes en meeefo meevle Yeer nw~ leerLekej osJe keer efoJeOJeefve
eefleefove hetJee&, ceOee, Deheje Deewj DeOe&jeef$e ceW Ssmes eej yeej n-n Ie[erhee&vle efKejleer jnleer nw~ en
efoJeOJeefve meele meew ueIeg Yee<ee Deewj De"ejn ceneYee<ee ceW efKejleer nw DeLeJee Jen meJe&Yee<ee he nw keeeWefke
meceJemejCe ceW GheefmLele meYeer osJe, ceveg<e Deewj efleee Deheveer-Deheveer Yee<ee ceW Fmes mecePe uesles nQ~
leerve ueeske ceW Yeer ej-Deej JemlegSB nQ~ Fve meYeer kes meJe& Deleerle keeue kees, Jele&ceeve keeue kees Deewj
YeefJe<eled ceW nesves Jeeues Devevlekeeue kees kesJeueer YeieJeeve Ske mecee ceW Ske meeLe ner osKe uesles nQ Deewj peeve uesles
nQ FmeerefueS Gvekee Jen %eeve efoJe%eeve DeLeJee kesJeue%eeve kenueelee nw~ kesJeueer YeieJeeve meye keg peeve jns nQ
efkevleg Gvekeer efoJeOJeefve ceW Glevee eefleheeefole veneR nes mekelee nw, efpelevee Jes peeveles nQ~ ieCeOej osJe Gleves meyekees
Deheves #eeesheMece %eeve mes enCe veneR kej mekeles nQs Deewj efpelevee Jes mecePe mekeles nQ, Glevee Jes ken veneR mekeles
nQ, efpelevee ken mekeles nQ, Glevee Jes eglehe mes efveye veneR kej mekeles nQ Deewj efpelevee Jes efveye kej mekeles nQ,
Jen meye eoMeebiehe mes pewveJee*dcee ceW eefme nw~
YeieJeeve ceneJeerj kes Meemeve ceW eoMeebie kes hetCe&Jesee Debeflece eglekesJeueer eerYeyeeng Deeeee& ngS nQ~ Gvekes
Devevlej Debie-hetJe& kee %eeve Ielee ieee nw~ eerOejmesveeeee& kees yeejnJeW efJeeo Debie kes Debleie&le hetJe&iele Yeso kes
DeeeeCeere veeceke efleere hetJe& kee keg %eeve Lee, GvneWves egleefJeso kes Yee mes Dehevee Jen %eeve heg<heovleYetleyeueer veece kes oes cegefveeeW kees efoee Lee~ FvneR oesveeW cenecegefveeeW ves <edKeC[eiece met$e keer jevee keer nw, Ssmes ner
eer iegCeOej Deeeee& kees heeBeJeW %eeve eJeeohetJe& keer oMeJeeR Jemleg kee %eeve eehle Lee, GvneWves Yeer ke<eeeheeng[
mege veece mes ebLe jevee keer nw~ FvneR efmeevle met$eeW hej OeJeuee-peeOeJeuee veece mes erkeeSB ngF& nQ pees efke Deepe
efnvoer DevegJeeo neskej he egkeer nQ~
Fmeer hejcheje ceW eerkegvokegvoeeee& ngS nQ efpevneWves meceemeej Deeefo ebLeeW keer jevee kejkes DeOeelce iebiee
kees eJeeefnle efkeee nw~ es Fleves ceneved Deewj eefme ngS nQ efke efkemeer Yeer eMeefmle ceW kegvokegvoecveee,
mejmJeleerie Deewj yeueelkeejieCe osKekej menpe ner Gmekeer eeceeefCekelee Peueke peeleer nw~ Fmeer hejcheje ceW
eer GceemJeeceer, mecevleYe, hetpeheeo, DekeuebkeosJe Deeefo Deeeee& ngS nQ efpevneWves YeieJeeve ceneJeerj keer
efoJeOJeefve kees hejchejeiele DeeeeeeX mes eehle kej leJeeLe&met$e, jlvekejC[eeJekeeeej, Deehleceerceebmee, meJee&Le&efmeef,
jepeJeeefle&ke Deeefo ebLeeW keer jevee keer nw~ Fve meYeer DeeeeeeX keer JeeCeer eceeCeYetle nw~ eer DevevleJeere& Deeeee& ves
ecesejlveceeuee kes eejbYe ceW Fmeer yeele kees kene nw-pewmes iebieeveoer kee peue ess mes Ie[s ceW Yej uesves hej Yeer Jen
iebiee kee ner peue nw, Jewmes ner eeceeefCeke DeeeeeeX keer JeeCeer YeieJeeve keer JeeCeer kee DebMe nw~
YeieJeeve efpevesvosJe keer JeeCeer yeejn DebieeW ceW efJeYeeefpele nw~ Fmes ner hetJee&eeeeX ves eej DevegeesieeW ceW Devegye
efkeee nw Deewj Fve DevegeesieeW kees Jeso meb%ee Yeer oer nw~

(5)

pees vetvelee-DeefOekelee mes jefnle nQ, efJehejerle Yeer veneR nQ, cee$e pewmes kes lewmes nQ Deewj mebosn jefnle nQ Ssmes
JeeveeWs kees pewveeeeeeX ves Jeso kene nw~ Fme Jeso kes eLeceevegeesie, kejCeevegeesie, ejCeevegeesie Deewj Jeevegeesie
Ssmes eej Yeso ceeves nQ~
Jele&ceeve kee GheueyOe pewve Jee*dcee Fve eej DevegeseieeW ceW ner efJeYee nw~ Fme pewve-Yeejleer ebLe ceW Yeer
Fve eejeW DevegeesieeW kees ner Deefle meb#eshe ceW efueee ieee nw~
Fme ebLe ceW meJe&eLece me=ef kee ece yeleueeee ieee nw~ GmeceW Glmeefhe&Ceer, DeJemeefhe&Ceer kes <edkeeue
heefjJele&ve kees efoKeeee nw~ DeJemeefhe&Ceer kes meg<eceemeg<ecee, meg<ecee Deeefo n Yeso nesles nQ~ FveceW mes eLece kes leerve
keeueeW ceWs Gece, ceOece Deewj peIeve YeesieYetefce keer JeJemLee jnleer nw~ le=leere keeue kes Devle ceW eewon keguekej
GlheVe nesles nQ Deewj elegLe&keeue kes eejbYe ceW Debeflece keguekej mes eLece leerLekej pevce uesles nQ~ Fme yeej eneB hej
Fme Yejle #es$e kes Deee&KeC[ ceW ngC[eJemeefhe&Ceer keeue eue jne nw pees efke DemebKe Glmeefhe&Ceer-DeJemeefhe&Ceer kes
yeerle peeves hej Ske yeej Deelee nw~ Fme keeue ceW keg DeIeefle IeveeSB nes peeee kejleer nQ, pewmes-eLece leerLekej
kee le=leere keeue ceW ner cees#eieceve, eLece eeJeleea keer hejepee, veevee heeKeC[celeeW keer Glheefe Deeefo~
Fme ebLe ceW <edkeeue kes heefjJele&ve ceW YeesieYetefce keer JeJemLee kees yeleeee nw~ Gmeer ceW eewon keguekejeW keer
Glheefe, Gvekes keee&keueeheeW kee JeCe&ve nw~ Debeflece keguekej cenejepee veeefYejepe Deewj ceosJeer egieefueee veneR Les~
Gme mecee Fv ves veeefYejepe keguekej kee efJeJeen ceosJeer veece keer kevee mes mecheVe kejeee Lee~ FvneR kes
Skecee$e heg$e leerLekej YeieJeeve $e+<eYeosJe GlheVe ngS nQ~ $e+<eYeosJe kee efJeJeen eMemJeleer Deewj megveboe veece keer
oes keveeDeeW kes meeLe ngDee Lee~ $e+<eYeosJe ves epee kees Deefme, ceefme Deeefo kee GheosMe efoee Lee Deewj efJeosn #es$e
efmLele Meeele kece&Yetefce keer JeJemLee kes Devegmeej ner eneB hej JeCe& JeJemLee, efJeJeen JeJemLee Deeefo yeveeF& Leer~
Fmekes Devevlej DeefpeleveeLe mes ueskej ceneJeerjhee&vle ie=nmLe Oece& Deewj cegefveOece& Fve oes YeeieeW ceW yeBe ngDee
cees#eceeie& euelee jne nw~ ngC[eJemeefhe&Ceer kes keeueoes<e mes ceOe kes leerLekejeW kes leerLe&keeue ceW Oece&leerLe& kee
Jegso Yeer ngDee nw~ Fme eLece Devegeesie ceW Fve meYeer yeeleeW kee GuuesKe nw~ eLece leerLekej kee peerJeve-eefj$e
oskej Debeflece leerLekej kee peerJeve-eefj$e efoee ieee nw keeeWefke meYeer leerLekejeW kee peerJeveJe=e uesves mes ebLe yengle
ye[e nes peelee~ Fmeer ekeej mes YejleeeJeleea kee peerJeve heefjee nw hegve: jece-ue#ceCe Deewj jeJeCe pewmes eefme
yeueYe, veejeeCe Deewj eefleveejeeCe kee mebef#ehle Fefleneme JeefCe&le nw~ Fve meYeer Meueekeeheg<eeW kes peerJeve heefjee
kees peeveves kes Fgke peveeW kees DeeefohegjeCe Deewj GejhegjeCe kee mJeeOeee kejvee eeefnS~
Fme ekeej mes Fme eLece Devegeesie ceW elegLe& keeue kes yeeo hebece keeue Deewj "s keeue kee JeCe&ve nw~
Devevlej Glmeefhe&Ceer kes og:<eceeog:<ecee, og:<ecee Deeefo kees ueskej neW keeueeW kee GuuesKe nw~ pewve efmeevle kes
Devegmeej ener me=ef kee ece nw pees efke Deveeefokeeue mes euee Dee jne nw, ve Fmekee keesF& keee&-F&ej efJeMes<e nw
Deewj ve keesF& Fmekee nlee&-mebnejke efJeMes<e nw~ mJeeb ner mJeYeeJe mes "s keeue kes Deble ceW ceneeuee neskej
Fme me=ef kee mebnej nes peelee nw~ Fmeer ceW mes keg egieue pees[s yeeles nQ efpevemes hegve: Deeies keer me=ef eueleer nw~ en
keeue heefjJele&ve cee$e ceOeueeske kes {eF& erhe mebyebOeer heeBe Yejle Deewj heeBe SsjeJele #es$eeW kes Deee&KeC[eW ceW ner
neslee nw, Deve$e veneR~ efJeosn #es$e keer Ske meew Dee" veieefjeeW ceW, cues KeC[eW ceW, efJepeeeOe& heJe&le keer esefCeeeW

(6)

keer efJeeeOej veieefjeeW ceW, {eF& erhe mes Deeies kes DemebKeele erhe-mecetneW ceW, mJeieeX ceW Deewj vejkeeW ceW en <edkeeue
heefjJele&ve veneR neslee nw Deewj ve JeneB ceneeuee ner neslee nw~ peneB pees JeJemLee nw, JeneB Jener meoekeeue jnleer nw~
efJeosn #es$eeW ceW eneB kes elegLe&keeue kes eejbYe kes meMe kece&Yetefce keer JeJemLee ner jnleer nw~ cues KeC[eW ceW
Deewj efJepeeeOe& heJe&le keer esefCeeeW kes efJeeeOejeW ceW elegLe&keeue kes Deeefo mes Deble leke heefjJele&ve neslee jnlee nw~ pees
YeesieYetefce nQ JeneB Meeele Jener JeJemLee nw~ mJeieeX keer Deewj vejkeeW keer Yeer pees JeJemLee nw, mees ner nw keeeWefke JeneB
hej n keeue kee heefjJele&ve ee veneR nw~ Fme Devegeesie ceW ceneheg<eeW kes peerJeve eefj$e ceW Oece&, DeLe&, keece Deewj
cees#e Fve eejeW heg<eeLeeX kee JeCe&ve Deelee nw~ eermecevleYemJeeceer kes Jeeveevegmeej eejeW heg<eeLeeX kee, ceneheg<eeW
kes eefj$e Deewj hegjeCeeW kee efpemeceW JeCe&ve nes, Jen eLeceevegeesie kenueelee nw~
kejCeevegeesie kes ekejCe ceW Fme ebLe ceW meJe&eLece leerve ueeske kee JeCe&ve efkeee ieee nw~ Fme leerve ueeske kes
JeCe&ve ceW ner DeOeesueeske ceW nesves Jeeues meele vejkeeW kee GuuesKe nw hegve: henueer he=LJeer kes Thej kes oes YeeieeW ceW jnves
Jeeues YeJeveJeemeer Je JeblejJeemeer osJeeW kee JeCe&ve efkeee ieee nw~ Devevlej ceOeueeske kes DemebKeele erhe-mecegeW
kee JeCe&ve kejles ngS eLece ner pecyeterhe kee JeCe&ve efkeee ieee nw~ Fme ceOeueeske kes Devleie&le ner peesefleJee&meer
osJeeW kee JeCe&ve efkeee nw~ Devevlej TOJe&ueeske kes JeCe&ve ceW mJeieeX kee, GveceW jnves Jeeues osJeeW kee JeCe&ve nw~ Fme
lejn leerve ueeske kes Deeefele eej ieefleeeW kee Deewj eej ekeej kes osJeeWb kee JeCe&ve efkeee ieee nw hegve: peerJe kes
Je, #es$e, keeue, YeJe Deewj YeeJe Fve heeBe heefjJele&veeW kee mJehe yeleeee ieee nw~ Fme ekeej eer mJeeceer
mecevleYeeeee& kes kens Devegmeej Fme Devegeesie ceW ueeske-Deueeske kee efJeYeeie Deewj eejeW ieefleeeW kee mJehe
yeleueeee ieee nw~ egie-heefjJele&ve kee JeCe&ve eneB veneR efkeee ieee nw keeeWefke Fmekee JeCe&ve eLeceevegeesie kes eejbYe
ceW me=ef kee ece yeleueeles ngS meb#eshe ceW egieheefjJele&ve efoKee efoee ieee nw~
ejCeevegeesie ceW meJe&eLece mecekelJe kee JeCe&ve nw hegve: Oece& kes meeieej Oece& Deewj Deveieej Oece& Ssmes oes Yeso
efJeJeef#ele kejkes henues meeieejOece& kee JeCe&ve efkeee ieee nw~ Fme Oece& kes JeCe&ve ceW eeJeke kes heeef#eke, vewefke
Deewj meeOeke YesoeW kee GuuesKe nw~ eej ekeej kes DeeeceeW kee keLeve nw, eeJekeeW keer <ed DeeJeMeke efeeeDeeW kee
efJeJejCe nw hegve: ieejn eefleceeDeeW kee Yeer mebef#ehle efoMeeefveoxMe nw~ meuuesKevee keer efJeefOe kees yeleueekej metlekeheeleke efJeefOe kee Yeer efJeOeeve oMee&ee ieee nw~
Deeies euekej yeejn YeeJeveeDeeW kees Jewjeie keer peveveer ceevekej Gvekee JeCe&ve nw hegve: cegefveOece& kes Devleie&le
efoiecyej cegefveeeW kes DeeF&me cetueiegCeeW kee leLee Gvekes GejiegCeeW kee efJeJeseve efkeee ieee nw~ oMeOece&,
meesuenkeejCe YeeJeveeSB Fmeer Devegeesie ceW JeefCe&le nQ~ Fme ejCeevegeesie ceW JeefCe&le Oece& Deheves veece kes Deveghe cees#e
cenue ceW e{ves kes efueS ejCe-hewjeW kees jKeves kes meceeve nQ~ pewmes keesF& Yeer Jeefe Ske-Ske ejCe kees
G"ekej Deeies-Deeies keer meeref{eeW ceW jKeles ngS ner Thej keer cebefpeue ceW hengBelee nw, Ssmes ner Fme Devegeesie ceW kens
iees OeceesX kee DeeejCe kejves Jeeuee Jeefe Yeer ece-ece mes eeefj$e kees ye{elee ngDee Deeies-Deeies ye{lee ngDee cees#e
veiej ceW hengBe peelee nw Dele: Fmeer Devegeesie kes Debleie&le Oeeve kee Yeer JeCe&ve efkeee ieee nw~ etBefke Oeeve eeefj$e
kes Devleie&le leheejCe kee ner Debeflece Yeso nw~ eer mecebleYe mJeeceer kes kens Devegmeej Fme ejCeevegeesie ceW ie=nmLe
Deewj cegefveeeW kes eeefj$e keer Glheefe kee, Gmekeer Je=ef kee, eeefj$e keer j#ee kes GheeeesW kee JeCe&ve efkeee ieee nw~

(7)

Jeevegeesie ceW meJe&eLece neW JeeW kee veece efveoxMe nw hegve: peerJe Je kee JeCe&ve kejles ngS henues peerJe
kees veJe ekeej mes kene ieee nw Devevlej iegCemLeeve, meceeme, heee&efhle, eeCe, meb%ee, ceeie&Cee Deewj Gheeesie Fve
meyekes eje peerJe kee mebef#ehle JeCe&ve efkeee ieee nw hegve: hegodieue, Oece&, DeOece&, DeekeeMe Deewj keeue kee
Deeflemebef#ehle keLeve kejkes Deeies eceeCe kee keLeve efkeee ieee nw~ Fme eceeCe kes Yeso-eYesoeW kee henues efmeevle
ebLeeW keer Dehes#ee JeCe&ve efkeee ieee nw hegve: veee ebLeeW kes DeeOeej mes Yeer mebef#ehle efJeJeseve efkeee ieee nw~ veeeW kee
JeCe&ve kejles ngS JeeefLe&ke, heee&eeefLe&ke, vewiece, meben, JeJenej, $e+pegmet$e, Meyo, meceefYe{ Deewj SJebYetle
Ssmes veJe ekeej kes veeeW kee Deewj Fvekes Deveske YesoeW kee SJeb GheveeeW kee Yeer JeCe&ve nw hegve: DeOeelce keer Dehes#ee
mes efveee-JeJenej meodYetle-DemeodYetle veeeW kee efJeJeseve nw~ meeeo keer efmeef kejles ngS mehleYebieer kee megvoj
Deewj mejue efJeJeseve nw hegve: Deveskeevle kee JeCe&ve kejkes efve#eshe kee veece efveoxMe nw~ peerJe kes mJeleJe heeBe
nQ- DeewheMeefceke, #eeefeke Deeefo Deveske YesoeW kee JeCe&ve efkeee ieee nw~ Fve meyekes Devevlej <edoMe&ve kee
JeCe&ve kejles ngS eeJee&ke, yeew, meebKe, veweeefeke, ceerceebmeke Deewj JesoebefleeeW kes oMe&ve kee GuuesKe nw~ Fve
SkeevleceleeW kee efvejmeve kejkes pewve oMe&ve kee mebef#ehle keLeve nw Deewj meJe&%e keer efmeef keer ieF& nw~
Devevlej Deelcee kes yeefnjelcee, Devlejelcee Deewj hejceelcee Yeso kejkes Fve leerveeW kee efJeJeseve efkeee ieee nw
hegve: cees#eceeie& kes efJeJeseve ceW JeJenejjlve$ee Deewj efveeejlve$ee kee mejue JeCe&ve nw~ Deeies efveee cees#eceeie&
kes Devleie&le mebmeej kes veeMe kejves Jeeues eej keejCeeW kee efJeJeseve nw~ efvepe&je kes mLeeveeW kee Deewj veJe
kesJeueueefyOeeeW kee DeefOeke JeCe&ve nw hegve: kece&efmeeble kes ekejCe ceW keceeX kes Yeso-eYeso, ue#eCe, keceeX kes
keejCe kee keLeve nw~ yebOe, Goe Deewj meee keer eke=efleeeW kee mebef#ehle efJeJeseve nw hegve: keceeX kes DeeeJe kee
efJeJeseve nw~ Devevlej kece&yebOe kes keejCe kee efJeJeseve kejles ngS Gmekes efceLeelJe, DeefJejefle Deeefo heeBe YesoeW kee
SJeb Gvekes DevleYet&le Deveske eYesoeW kee efJeJeseve efkeee ieee nw~ Fmemes Devevlej cees#e kes keejCeeW ceW mecekelJe keer
eeefhle nsleg heeBe ueefyOeeeW kee JeCe&ve nw~ leerve ekeej kes mecekelJe kee ue#eCe yeleueekej eeefj$e keer eeefhle kes
keejCeeW kees yeleueeee nw~ mejeie eeefj$e kee veece efveoxMe kejkes GheMece Deewj #eeefeke eeefj$e kees efueee nw~ keceeX
kes veeMe kee ece oMee&les ngS kesJeueer YeieJeeve kes keJeueenej kee efve<esOe efkeee nw hegve: cege ngS peerJeeW kee mLeeve,
Gvekeer DeJeieenvee, mebKee Deewj Gve efme YeieJeeve kes iegCeeW kee efveheCe efkeee ieee nw~
Fme Devegeesie kes JeCe& efJe<ee ceW keoeefeled en Mebkee nes mekeleer nw efke FmeceW iegCemLeeve, ceeie&Cee, kece&
eke=efleeeW kes yebOe, Goe Deeefo kee efJeJeseve keeeW nw? en lees kejCeevegeesie kee efJe<ee nw, Fmekee meceeOeeve ener
nw efke eer mecevleYemJeeceer ves Jeevegeesie kee pees ue#eCe efkeee nw, Gmekes DeeOeej mes Fve efJe<eeeW kees Fme
Devegeesie ceW efueee ieee nw eLeepeerJeepeerJemegleJes hegCeehegCes e yebOecees#eew e~
Jeevegeesieoerhe: egleefJeeeueeskeceelevegles~~
DeLee&led efpemeceW peerJe-DepeerJe leJeeW kee, hegCe-heehe kee Deewj yebOe-cees#e kee JeCe&ve nw, Jen Jeevegeesie nw~
Fmeer keLeve kes Devegmeej peerJe leJe kes JeCe&ve ceW iegCemLeeve, meceeme, heee&efhle, eeCe, meb%ee, ceeie&Cee Deeefo
kee JeCe&ve uesvee ner nesiee~ hegCe-heehe kes ekejCe ceW keceeX kes DeeeJe-yebOe kee keLeve nes peeJesiee Deewj yebOe kes

(8)

keLeve ceW lees kece&yebOe kes keejCeeW kee, kece&eke=efleeeW kee yebOe, Goe Deewj meee eesie eke=efleeeW kee JeCe&ve kejvee
ner nesiee~
eer mecevleYeeeee& kes keLeveevegmeej kejCeevegeesie ceW yebOe-cees#e kes efJe<ee veneR nQ cee$e ueeske-Deueeske kee
efJeYeeie, TOJe&, ceOe, DeOeesueeske kee efJemleej ner Dehesef#ele nw~ GmeceW iegCemLeeve, ceeie&Cee, kece&yebOe, Goe, meJe
Deeefo kes JeCe&ve kee mebkesle Yeer veneR nw~ eLeeueeskeeueeskeefJeYeeseg&ieheefjJe=eselegie&leerveeb e~
DeeoMe&efceJe leLeeceeflejJewefle kejCeevegeesieb e~~
DeLee&led efpemeceW ueeskeekeeMe, DeueeskeekeeMe kee JeCe&ve nw, egie kes heefjJele&ve kee keLeve nw Deewj eejeW ieefleeeW
kee efJeJeseve nw, Jen kejCeevegeesie nw~
Gheeg&e Jeevegeesie ceW iegCemLeeve Deeefo kee efJeJeseve Gheege ner nw~ Fme ekeej mes eejeW DevegeesieeW kes meej
kees ueskej en ebLe mJeeOeee kes efueS Deefle Gheeesieer yeve ieee nw~
emlegle ebLe peve-peve kes efueS keueeCekeejer nes, ener nceejer ceveeskeecevee nw~
Deiemle 1990

#eguueke ceesleermeeiej

RQRQ
DeeYeej
eejeW DevegeesieeW kes %eeve mes meceefvJele Fme pewve Yeejleer ebLe kes
ekeeMeve ceW eerceleer ueeruece metjpeceue pewve ceelesejer eer ekeeMe
metjpeceue pewve, yeesjerJeueer Jesm, cegcyeF& (cene.) ves %eeveoevemJehe
Dehevee DeeefLe&ke meneesie eoeve efkeee, SleoLe& mebmLeeve Gvekes eefle
neefo&ke OeveJeeo SJeb DeeYeej %eeefhele kejlee nw~ Deeies Yeer Jes Deheveer
ebeuee ue#ceer kee meogheeesie Fmeer ekeej Oece& keee& ceW kejles ngS
ceeveJe peerJeve kees meeLe&ke kejW, ener cebieue YeeJevee nw~
-mecheeoke

(9)

je^ieewjJe hejce hetpe ieefCeveerecegKe

eer %eeveceleer ceeleepeer kee heefjee

-e%eeeceCeer Deeefe&kee eer eboveeceleer ceeleepeer
kegvokegvoevJeees peereeled, peereeled eer Meebeflemeeiej:~
peereeled heeefOehemleme, metefj: eer Jeerjmeeiej:~~
eer yeeeer ieefCeveer peereeled, peereeoefvleceevovee~
peereeled %eeveceleer ceelee, ieefCeveeb ecegKee keueew~~
pewveMeemeve kes Jele&ceeve Jeesce hej efkes ve#e$eeW ceW owoerheceeve mete& keer YeeBefle Deheveer ekeeMe-jefMceeeW kees ekeerefCe&le
kej jneR hetpe ieefCeveerecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer kes JeefelJe SJeb ke=eflelJe hej G"er uesKeveer keer DehetCe&lee eeefhe
DeJeMebYeeJeer nw, leLeeefhe DeelcekeueeCe keer YeeJevee mes hetpe ceeleepeer kes eerejCeeW ceW Gvekes oerIe&keeueerve leeieceeer peerJeve
kes eefle efJevece efJeveeebpeefuehe cesje en efJeveerle eeeme nw~
1. pevce, Jewjeie Deewj oer#ee-22 Deketyej meved 1934, MejohetefCe&cee kes efove efkewleveiej eece (efpe. yeejeyebkeer,
G.e.) kes eser eer essueeue pewve keer Oece&helveer eerceleer ceesefnveer osJeer kes oebhele peerJeve kes eLece heg<he kes he ceW cewvee
kee pevce heefjJeej ceW veJeerve KegefMeeeB ueskej Deeee Lee~ ceeB kees onspe ceWs eehle heevebefohebeefJebMeeflekee evLe kes efveeefcele
mJeeOeee SJeb hetJe&pevce mes eehle { Jewjeie mebmkeejeW kes yeue hej cee$e 18 Je<e& keer Deuhe Deeeg ceW ner Mejo hetefCe&cee kes
efove cewvee ves Deeeee&jlve eer osMeYet<eCe peer cenejepe mes meved 1952 ceW Deepevce yeeee& elehe mehlece eeflecee SJeb
ie=nleeie kes efveeceeW kees OeejCe kej efueee~ Gmeer efove mes Fme kevee kes peerJeve ceW 24 Iebs ceW Ske yeej Yeespeve kejves kes
efveece kee Yeer eejbYeerkejCe nes ieee~
veejer peerJeve keer ejceeslke<e& DeJemLee Deeefe&kee oer#ee keer keecevee kees Deheveer nj meeBme ceW mebpeeses ye. cewvee meved
1953 ceW Deeeee& eer osMeYet<eCe peer mes ner ew$e ke=<Cee Skeced kees eer ceneJeerjpeer DeefleMee #es$e ceW #egefuuekee Jeerjceleer
kes he ceW oeref#ele nes ieF~ meved 1955 ceW eeefj$e eeJeleea Deeeee& eer Meebeflemeeiej peer cenejepe keer meceeefOe kes mecee
kegbLeueefiejer hej Ske ceen leke eehle Gvekes meeefVeOe SJeb Dee%ee eje #egefuuekee Jeerjceleerr ves Deeeee& eer kes eLece heeeee&
efMe<e-Jeerjmeeiej peer cenejepe mes meved 1956 ceW JewMeeKe ke=<Cee otpe kees ceeOeesjepehegje (peehegj-jepe.) ceW Deeefe&kee
oer#ee OeejCe kejkes Deeefe&kee %eeveceleer veece eehle efkeee~
2. DeOeeve Deewj DeOeeheve-%eeveeeefhle keer efheheemee ceelee %eeveceleer peer kes jesce-jesce ceW eejbYe mes ner ket-ket
kej Yejer Leer~ oer#ee uesles ner mJeeOeee-ceveve-efebleve keer Oeeje ceW ner GvneWves mJeeb kees efveye kej efueee~ %eeve eeefhle kee
meJe&es eesle yevee-mebIemLe cegefveeeW, Deeefe&keeDeeW SJeb mebIemLe efMe<e-efMe<eeDeeW kees pewveeiece kee leuemheMeea DeOeeheve~
keeleb$e heceeuee heer yeerpe mes hetpe ceeleepeer keer %eevemeeOevee he Je=#e emhegefle ngDee, efpeme hej pees hees, hetue-heue
Fleeefo ueies, GvneWves mecemle mebmeej kees megJeeefmele kej efoee~ ieesccemeej, hejer#eecegKe, veeeoerefhekee, ecesekeceueceele&C[,
Demeneer, leJeeLe&jepeJeeefle&ke, meJee&Le&efmeef, DeveieejOecee&ce=le, cetueeeej, ef$eueeskemeej Deeefo Deveske ebLeeW kees Deheveer
efMe<eeDeeW Deewj mebIemLe meeOegDeeW kees he{e-he{ekej Deeheves Deuhe mecee ceW ner efJemle=l e %eeveepe&ve kej efueee~ efnvoer,
mebmke=le, eeke=le, keVe[, ceje"er Fleeefo Yee<eeDeeW hej Deehekee hetCe& DeefOekeej nes ieee~

( 10 )

3. uesKeveer kee eejbYeerkejCe mebmke=le Yee<ee mes-YeieJeeve ceneJeerj kes heeeled 2600 Je<e& kes efpeme Fefleneme ceW
pewve meeefOJeeeW kes eje Meee uesKeve keer keesF& efcemeeue efieesej veneR nesleer Leer, Jen Fefleneme peeie=le nes G"e peye
#egefuuekee Jeerjceleer peer ves meved 1954 ceW meneveece kes 1008 ceb$eeW mes Deheveer uesKeveer kee eejbYe efkeee~ ener ceb$e
mejmJeleer ceelee kee Jejonmle yevekej hetpe ceeleepeer keer uesKeveer kees TBeeFeeW keer meercee leke ues iees~ meved 1969-70
ceW veee kes meJeexe ebLe Demeneer kes efnvoer DevegJeeo ves Gvekeer Deefleere efJeee kees mebmeej kes meeceves Gpeeiej kej
efoee~ efkeleves ner ebLeeW keer mebbmke=le erkee, efkeleveer ner erkeeDeeW kes efnboer DevegJeeo, mebmke=le SJeb efnvoer ceW Deveske ceewefueke
ebLeeW keer jevee efceuekej Deepe ueieYeie 250 mes Yeer DeefOeke mebKee nes egkeer nw~ hetpe ceeleepeer eje efueefKele meceemeej,
efveecemeej Fleeefo keer efnvoer-mebmke=le erkeeSB, pewveYeejleer, %eeveece=le, keeleb$e JeekejCe, ef$eueeske Yeemkej, eJeeve
efveoxefMekee Fleeefo mJeeOeee ebLe, eefle%ee, mebmkeej, Yeefe, Deeefoyeee, Dees kee cegiee&, peerJeveoeve Fleeefo pewve Gheveeme,
Jemeben-jlvekejC[eeJekeeeej Fleeefo kes efnvoer heeevegJeeo Je DeLe&, yeeue efJekeeme, yeeueYeejleer, veejer Deeueeske Deeefo
kee DeOeeve efkemeer kees Yeer Jele&ceeve cesW GheueyOe pewve Jeecee keer efJeefJeOe efJeOeeDeeW kee efJemle=le %eeve kejeves ceW me#ece nw~
DeOeelce, JeekejCe, veee, efmeeble, yeeue meeefnle, Gheveeme, eejeW DevegeesieeWhe efJeefJeOe efJeOeeDeeW kes Deefleefje
hetpe ceeleepeer keer uesKeveer mes efJehegue Yeefe meeefnle Gtle ngDee nw~ FvOJepe, keuheog ce, meJe&leesYe, leerve ueeske,
efmeee, efJeeMeebefle ceneJeerj efJeOeeve Fleeefo Deveskeeveske Yeefe efJeOeeveeW ves osMe kes keesves-keesves ceW efpevesv Yeefe keer pees
Oeeje eJeeefnle keer nw, Jen Delegueveere nw~ hetpe ceeleepeer kee efebleve SJeb uesKeve hetCe&leee pewve Deeiece mes mebye nw, en
Gvekeer ceneve efJeMes<elee nw~
Oeve nQ Ssmeer ceneve eefleYeeJeeved mejmJeleer ceelee!
4. efmeeble eesejer-hetpe ceeleepeer ves pewveMeemeve kes meJe&eLece efmeeble ebLe <edKeC[eiece keer meesueneW hegmlekeeW
kes met$eeW keer mebmke=le erkee efmeeble efebleeceefCe kee uesKeve kejkes ceneve keerefle&ceeve mLeeefhele efkeee nw~ ece-ece mes efnvoer
erkee meefnle Fve hegmlekeeW kes ekeeMeve kee keee& eue jne nw~ Deepe mes ueieYeie 1000 Je<e& hetJe& Deeeee& eer vesefceeb
efmeebleeeJeleea ves efpeme ekeej n KeC[he eoMeebiehe efpeveJeeCeer kees heefjhetCe& Deelcemeele kejkes meejhe ceW Je
meben, ieesccemeej, ueefyOemeej Fleeefo ebLe Deheveer uesKeveer mes emeefJele efkees Les, Gmeer ekeej Fme yeermeJeeR meoer keer ceelee
%eeveceleer peer ves mecemle GheueyOe pewveeiece kee ienve DeOeeve-ceveve-efebleve kejkes Fme efmeebleefebleeceefCehe mebmke=le
erkee uesKeve kes cenece keee& mes efmeeble eesejer kes heo kees meekeej kej efoee nw~ Deeeee& eer Jeerjmesve mJeeceer eje
1000 Je<e& hetJe& efueefKele OeJeueeerkee kes heeeled Fme ceneve ebLe keer mejue erkee uesKeve kee keee& eLece yeej ngDee nw~
5. efMe#eCe-eefMe#eCe efMeefJej-pewve efmeebleeW kee cece& efJeled Jeie& mecePe mekes, Fme YeeJevee mes efkeleves ner efMe#eCeeefMe#eCe efMeefJejeW kee Deeeespeve hetpe ceeleepeer keer esjCeemJehe efkeee ieee~ meved 1969 ceW peehegj eelegcee&me kes ceOe
pewve peesefleueesxke hej eefMe#eCe efMeefJej Deeeesefpele efkeee ieee, efpemeceW hetpe ceeleepeer eje pewve Yetieesue SJeb Keieesue kee
efJeMes<e %eeve efJeledJeie& kees kejeee ieee~ Deketyej meved 1978 ceW nefmleveehegj ceW heb. cekeKeveueeue peer Meeeer, heb. ceesleerebo
peer kees"ejer, [e. ueeue yeneogj Meeeer meefnle pewve meceepe kes Gekeesef kes ueieYeie 100 efJeeveeW kee efJeled eefMe#eCe
efMeefJej Deeeesefpele efkeee ieee, efpemeceW hetpe ceeleepeer ves efJelmecegoee kees eLes ceeie&oMe&ve eoeve efkeee~ mecee-mecee hej
Deepe leke en eb=Keuee eue jner nw~
6. je^ere-Debleje&^ere mesefceveej-meved 1985 ceW pewve ieefCele SJeb ef$eueeske efJe%eeve hej Debleje&^ere mesefceveej
pecyeterhe-nefmleveehegj ceW mecheVe ngDee, hegve: Deveske mebieesefeeB mecheVe nesleer jneR Deewj meved 1998 ceW YeieJeeve $e+<eYeosJe

( 11 )

je^ere kegueheefle meccesueve kes YeJe Deeeespeve eje osMeYej kes efJeeefJeeeueeeW mes heOeejs kegueheefleeeW kees YeieJeeve
$e+<eYeosJe kees Yeejleere mebmke=efle SJeb pewveOece& kes Jele&ceeveegieerve eCeslee heg<e kes he ceW peeveves kee DeJemej eehle ngDee~
11 petve 2000 kees pewveOece& keer eeeervelee efJe<ee hej Deeeesefpele FeflenemekeejeW kes meccesueve eje hee"e hegmlekeeW ceW
pewveOece& mebyebOeer YeebefleeeW kes megOeej kes efueS efJeMes<e efoMee-efveoxMe je^ere Mew#eefCeke DevegmebOeeve SJeb eefMe#eCe heefj<eo
(NCERT) leke hengBeees iees~ Fvekes Deefleefje Deveske Deve mesefceveej Yeer mecee-mecee hej mecheVe ngS nQ, efpevekes
eefleheue ceW osMe kes mece#e mecee-mecee hej meeefnefleke ke=efleeeB (Proceedings) emlegle nes egkeer nQ~
7. efoiecyej meceepe keer meeOJeer kees eLece yeej [er.efued. keer GheeefOe eoeve kej efJeeefJeeeuee Yeer ieewjJeeefvJele
ngDee-efkemeer ceneefJeeeuee, efJeeefJeeeuee Deeefo ceW heejcheefjke ef[efeeeW kees eehle efkees efyevee cee$e mJeeb kes Oeeefce&ke DeOeeve
kes yeue hej efJeog<eer ceeleepeer ves DeOeeve, DeOeeheve, meeefnle efvecee&Ce keer efpeve TBeeFeeW kees mheMe& efkeee, Gme DeieeOe efJeee
kes mecceeve nsleg [e@. jece ceveesnj ueesefnee DeJeOe efJeeefJeeeuee, hewpeeyeeo eje 5 hejJejer 1995 kees [er.efued. keer ceeveod
GheeefOe mes hetpe ceeleepeer kees mecceeefvele kejkes mJeeb kees ieewjJeeefvJele DevegYeJe efkeee ieee leLee efoiecyej pewve meeOeg-meeOJeer
hejcheje ceW hetpe ceeleepeer en GheeefOe eehle kejves Jeeueer eLece JeefkelelJe yeve ieF~
Fmeer ekeej mes mecee-mecee hej efJeefYeVe DeeeeeeX SJeb meeceeefpeke mebmLeeDeeW eje hetpe ceeleepeer kees veee eYeekej,
Deeefe&keejlve, Deeefe&keeefMejesceefCe, ieefCeveerecegKe, Jeelmeuecetefle&, leerLeexeefjkee, egieeJeefle&kee, eeefj$eeefvkee, je^ieewjJe,
JeeiosJeer Fleeefo Deveske GheeefOeeeW mes Deuebke=le efkeee ieee nw, efkevleg hetpe ceeleepeer Fve meYeer GheeefOeeeW mes efvemhe=n neskej
Deheveer DeelcemeeOevee kees ecegKelee osles ngS efveoex<e Deeefe&kee eee& ceW efveceive jnves kee ner Dehevee cegKe ue#e jKeleer nQ~
8. hetpe ceeleepeer keer esjCee mes leeie ceW ye{s keoce-leeieceeie& ceW Deemej meceier peerJe keer en efJeMes<elee
jnleer nw efke Jen mebmeej heefjYeceCe mes Deeeevle Deve YeJepeerJeeW kees Yeer cees#eceeie& kee heefLeke yeveeves nsleg efJeMes<ehe mes
eeemejle jnlee nw~ Fmeer YeeJevee keer heefjheger kejles ngS hetpe ceeleepeer ves Deveskeeveske efMe<e-efMe<eeDeeW kee me=peve efkeee~
mebIemLe meeOegDeeW-cegefvepeveeW SJeb Deeefe&keeDeeW kees DeOeeve kejeles ngS meved 1956-57 ceW ye. jepeceue peer kees
jepeJeeefle&ke Deeefo Deveske ebLeeW kee DeOeeve kejekej hetpe ceeleepeer ves GvnW cegefveoer#ee uesves keer esjCee eoeve keer~ hegvee ye.
jepeceue peer keeueeblej ceW Deeeee& Deefpelemeeiej peer cenejepe kes he ceW eeefj$eeeJeleea Deeeee&eer Meebeflemeeiej peer cenejepe
keer hejcheje ceW elegLe& heeeee& kes he ceW eefleefle ngS~
meved 1967 ceW meveeJeo eelegcee&me kes ceOe hetpe ceeleepeer ves ye. ceesleerebo SJeb egJeke eMeJebble kegceej kees Iej mes
efvekeeuee, GvnW Ketye efJeeeOeeve kejeee leLee eMeJeble kegceej kees cegefveoer#ee efoueJeeeer, pees Jele&ceeve ceW Deeeee&eer
JeOe&ceevemeeiej kes veece mes eefmeef kees eehle nQ~ ye. ceesleerebo peer Yeer #eguueke ceesleermeeiej yevekej pecyeterhe-nefmleveehegj kes
heer"eOeerMe kes he ceW eefleefle nQ leLee efvejblej Oece&eYeeJevee ceW mebueive nQ~
Jele&ceeve heeeee&eer DeefYevebovemeeiej peer cenejepe ves Yeer hetpe ceeleepeer mes jepeJeeefle&ke, ieesccemeej Deeefo ebLeeW kee
DeOeeve efkeee Lee~ cegefve eer YeJemeeiej peer cenejepe, cegefve eer mebYeJemeeiej peer cenejepe Fleeefo ves Yeer hetpe ceeleepeer mes
efJeeeOeeve efkeee leLee Gvekeer esjCee mes ner cegefve oer#ee eehle keer~ Jele&ceeve ceW hetpe ceeleepeer kes Deveve efMe<e kece&eesieer
ye.jJeerv kegceej pewve Deleble kece&" JeefelJe kes he ceW mecemle meceepe ceW eefmeef kees eehle nQ~
Deeefe&kee ceeleeDeeW keer e=BKeuee cesW Deeefe&kee eer heeeJeleer ceeleepeer, Deeefe&kee eer efpeveceleer ceeleepeer, Deeefe&kee eer
Deeefoceleer ceeleepeer, Deeefe&kee eer esceleer ceeleepeer, Deeefe&kee eer DeYeeceleer ceeleepeer, Deeefe&kee eer egleceleer ceeleepeer, ceQ
mJeeb (Deeefe&kee evoveeceleer) leLee Deeefe&kee eer meccesoefMeKejceleer ceeleepeer, Deeefe&kee eer kewueeMeceleer ceeleepeer Deeefo

( 12 )

Deve keF& ceeleepeer hetpe ceeleepeer mes eehle Jewjeieceeer mebmkeejeW SJeb DeOeeheve kee ner eefleheue nQ~ hetpe ceeleepeer mes
meJeeieerCe ebLeeW kee DeOeeve kejkes hetpe efpeveceleer ceeleepeer ves ecesekeceueceele&C[, hetpe Deeefoceleer ceeleepeer ves ieesccemeej
kece&keeC[ kee efnvoer DevegJeeo efkeee nw~ cegPes Yeer <edKeC[eiece SJeb Deve ceneve ebLeeW keer efnvoer erkee efueKeves kee
megDeJemej hetpe ceeleepeer keer Devegkechee mes eehle nes jne nw~
59 Je<eeX keer megoerIe& DeJeefOe ceW efkeleves ner YeJe peerJeeW ves hetpe ceeleepeer mes Deepevce yeeee& ele, hebe DeCegele,
Meefe Devegmeej eefleceeSB Fleeefo enCe kejkes mebece kes ceeie& kees Deelcemeele efkeee nw~ Jele&ceeve ceW hetpe ceeleepeer kes mee#eeled
meeefveOe ceW jnkej Deveske yeeeeefjCeer yenveW leeieceeie& ceW mebueive nQ~
9. leerLe& efJekeeme keer YeeJevee-leerLekej YeieJevleeW keer keueeCeke YetefceeeW SJeb efJeMes<e he mes pevceYetefceeeW kes
efJekeeme keer Deesj hetpe ceeleepeer keer efJeMes<e Deebleefjke efe meoe mes jner nw~ hetpe ceeleepeer kee kenvee nw efke nceejer mebmke=efle
kee heefjee eoeve kejves Jeeueer es keueeCeke YetefceeeB nceejer mebmke=efle keer ceneve Oejesnj nQ Dele: Fvekee mebj#eCe-mebJeOe&veefJekeeme Deleble DeeJeMeke nw~
meJe&eLece YeieJeeve MeebefleveeLe, kegvLegveeLe, DejnveeLe keer pevceYetefce nefmleveehegj ceW hetpe ceeleepeer keer esjCee mes
efveefce&le pewve Yetieesue keer Deefleere jevee pecyeterhe Deepe efJee kes ceeveme heue hej Debefkele nes ieeer nw, G.e. mejkeej kes
hee&ve efJeYeeie ves pecyeterhe mes nefmleveehegj keer heneeve yeleeles ngS Gmes Ske Delegueveere ceeveJe efveefce&le mJeie& (A Man
Made Heaven of Unparallel Superlatives And Natural Wonders) keer meb%ee eoeve keer nw~ meved 1993
mes 1995 leke Meeele pevceYetefce DeeesOee ceW meceJemejCe cebefoj Deewj ef$ekeeue eewyeermeer cebefoj kee efvecee&Ce kejJeekej
Gmekee efJeeJeeheer eeej, Dekeuetpe (ceneje^) ceW veJeosJelee cebefoj efvecee&Ce keer esjCee, meveeJeo (ce.e.) ceW Ceceeskeej
Oeece, eerle efJenej-efouueer ceW keceuecebefoj, ceebieerlegbieer (ceneje^) ceW meneket keceue cebefoj, Deefn$e ceW ieejn efMeKej
Jeeuee leerme eewyeermeer cebefoj Deewj YeieJeeve $e+<eYeosJe keer oer#ee SJeb kesJeue%eeve keueeCeke Yetefce-eeeie (Fueeneyeeo) ceW
leerLekej $e+<eYeosJe lehemLeueer leerLe& kee YeJe efvecee&Ce hetpe ceeleepeer keer ner esjCee kes eefleheue nQ~
efkeleves ner Deve mLeeveeW hej Yeer pewmes-KewjJee[e ceW kewueeMeheJe&le efvecee&Ce keer esjCee, efhe[eJee ceW meceJemejCe jevee keer
esjCee, meesueehegj (cene.) ceW YeieJeeve $e+<eYeosJe keer efJeMeeue eeflecee keer mLeehevee, eer ceneJeerj peer kes MeebefleJeerj veiej ceW
ceboejJe=#e keer mLeehevee, DeefleMee#es$e eer ef$eueeskehegj ceW heeefjpeeleJe=#e keer mLeehevee, keske[er (jepe.) ceW meccesoefMeKej keer
jevee Deeefo Deveskeeveske efvecee&Ce hetpe ceeleepeer kes efveoxMeve eje mecheVe ngS Deewj nes jns nQ~ YeieJeeve ceneJeerj mJeeceer keer
pevceYetefce kegC[uehegj (veeueboe-efyenej) kes efJekeeme nsleg YeieJeeve ceneJeerj mJeeceer keerefle&mlebYe, YeieJeeve ceneJeerj keer
efJeMeeue Ke[dieemeve eeflecee meefnle efJeeMeebefle ceneJeerj cebefoj, veJeien Meebefle efpevecebefoj, ef$ekeeue eewyeermeer cebefoj SJeb vebeeJele&
cenue Deeefo Deveske efvecee&Ce Deehekeer esjCee mes Fme #es$e hej ngS nQ leLee kegC[uehegj leer Le& efJeeYej kes efueS Deeke<e&Ce kee
kesv yeve ieee nw~
YeieJeeve cegefvemegeleveeLe keer pevceYetefce jepeie=ner ceW cegefvemegeleveeLe efpevecebefoj SJeb efJehegueeeue heJe&le keer leuener
ceW ceevemlebYe jevee, YeieJeeve ceneJeerj keer efveJee&CemLeueer heeJeehegjer ceW peuecebefoj kes mece#e heeC[gkeefMeuee heefjmej ceW YeieJeeve
keer Ke[dieemeve eeflecee meefnle YeieJeeve ceneJeerj efpevecebefoj, ieewlece ieCeOej mJeeceer keer efveJee&CemLeueer iegCeeJeeb peer ceW ieewlece
mJeeceer keer Ke[dieemeve eeflecee meefnle efpevecebefoj, eer meccesoefMeKej peer ceW YeieJeeve $e+<eYeosJe cebefoj Fleeefo mecemle efvecee&Ce
Yeer hetpe ceeleepeer keer mebesjCee mes ner mecheVe ngS nQ~
Jele&ceeve ceW leerLekej pevceYetefce efJekeeme keer e=BKeuee ceW YeieJeeve heg<heobleveeLe keer pevceYetefce keekeboer ceW

( 13 )

eer heg<heobleveeLe efpevecebefoj kee efvecee&Cekeee& hetCe& neskej GmeceW YeieJeeve heg<heob leveeLe keer efJeMeeue meJee 9 heg Gegbie
heeemeve eeflecee efJejepeceeve nes egkeer nQ, efpemekeer hebekeueeCeke eeflee petve 2010 ceW mecheVe ngF& Deewj Deye Fme Ghesef#ele
pevceYetefce kee heefjee meYeer YeeeW kees eehle nes jne nw~
leerLekejeW keer Meeele pevceYetefce DeeesOee ceW Jele&ceevekeeueerve JeneB pevceW heeBe leerLekejeW keer pevceYetefce keer eskeeW hej
efpevecebefoj efvecee&Ce keer esjCee eoeve kej Deeheves mebmke=efle kees peerJevle kejves kee DeYetlehetJe& eeeme efkeee nw~ Gme e=BKeuee ceW
eLece leerLekej YeieJeeve $e+<eYeosJe keer eWke hej megvoj keueelceke cebefoj yevekej GmeceW meJee eej heg heeemeve esle eeflecee
efJejepeceeve ngF& nQ leLee mejet veoer kes le hej YeieJeeve DevevleveeLe kes cebefoj kee efMeueeveeme neskej efvecee&Cekeee& eue jne
nw~ Fmeer ekeej eceMe: Deve eskeeW hej Yeer cebefojeW kes efvecee&Ce keer eespevee Yeer eue jner nw~
GuuesKeveere nw efke hetpe ceeleepeer kes Deeefe&kee oer#eemLeue-ceeOeesjepehegje (jepe.) ceW Yeer ieefCeveerecegKe Deeefe&kee eer
%eeveceleer oer#ee leerLe& kes efJekeeme kee keee& mecheVe efkeee pee egkee nw~ eneB megvoj ke=ef$ece heJe&le kee efvecee&Ce kejkes 15
heg Gegbie keeues hee<eeCe Jeeueer YeieJeeve heee&veeLe keer Ke[dieemeve eeflecee SJeb eewyeermeer efJejepeceeve keer ieF& nQ~ Fme leerLe& keer
hebekeueeCeke eeflee 21 veJecyej mes 26 veJecyej 2010 leke heer"eOeerMe #eguueke eer ceesleermeeiej peer cenejepe kes
meeefVeOe ceW SJeb kece&eesieer ye.jJeerv kegceej pewve kes efveoxMeve ceW efJeMes<e ceneslmeJehetJe&ke mecheve ngF& nw~
efJeMes<e : lesjnerhe jevee, leerLekej$ee eeflecee SJeb leerveueeske jeveepecyeterhe-nefmleveehegj leerLe& kes efJekeeme keer Deefleerelee kees Decejlee eoeve kejves Jeeueer Fve jeveeDeeW kee efvecee&Ce
hetpe ceeleepeer keer esjCee mes Fefleneme ceW eLece yeej ngDee~ Deewue meved 2007 ceW mJeefCe& ce lesjnerhe jevee keer
hebekeueeCeke eeflee ngF&~ efJee ceW eLece yeej efveefce&le Fme jevee ceW efJejepeceeve 2127 efpeveeefleceeDeeW kes oMe&ve kejkes
ueesie Fefle heue keer eeefhle kejles nQ~ Fmekes Deefleefje nefmleveehegj ceW pevces YeieJeeve MeebefleveeLe-kegbLegveeLe-DejnveeLe keer
31-31 heg Gegbie Ke[dieemeve eefleceeDeeW SJeb 56 heg Gegbie efveefce&le leerveueeske jevee keer efpeveeefleceeDeeW keer hebekeueeCeke
eeflee hejJejer meved 2010 ceW ngF& pees nefmleveehegj kes DeefleMee ceW eej eeBo ueiee jner nQ~
10. efJee ceW DeveesKeer 108 heg cetefle& efvecee&Ce keer esjCee-efJee kes Deeeflece Deeee& kes he ceW 108 heg
Gegbie YeieJeeve $e+<eYeosJe keer Ke[dieemeve eeflecee kes efvecee&Ce kee keee& ceebieerlegbieer (cene.) kes heJe&le hej hetpe ceeleepeer keer
esjCee mes gleieefle mes eue jne nw~ egieeW-egieeW leke efpeveMeemeve keer ceefncee kees efJ ekeefmele kejves Jeeueer en eeflecee pewve
mebmke=efle kes efJeMeeue JeefelJe kee heefjee Yeer peveceeveme kees eoeve kejsieer~
11. efMej[er (ceneje^) ceW %eeveleerLe&-efMej[er (ceneje^) kees pewve mebmke=efle kesv kes he ceW mLeeefhele kejves nsleg
JeneB hej %eeveleerLe& kes efvecee&Ce keer eespevee cetle& he ues jner nw, efpemeceW hetpe ceeleepeer kes efveoxMeevegmeej YeieJeeve heee&veeLe
keer efJeMeeue eeflecee efJejepeceeve kejkes efJeMes<e efvecee&Ce mecheVe efkeee pee jne nw~
12. pe=efcYekee leerLe& efJekeeme keer esjCee-YeieJeeve ceneJeerj mJeeceer keer kewJeue Yetefce pe=befYekee pees Deepe efyenej
eevle ceW pecegF& kes veece mes eefme nw, JeneB Ske vetleve Yetefce hej pe=efcYekee leerLe& kee efvecee&Ce emleeefJele nw, pees MeerIe ner YeeeW
kes leerLe&ee$ee keer esCeer ceW DeeSiee~
13. Oece&eYeeJevee kes efJeefJeOe Deeeece-pecyeterhe jevee kes efvecee&Ce kee ecegKe ue#e ueskej efoiecyej pewve
ef$eueeske MeesOe mebmLeeve veeceke mebmLee kee jepeOeeveer efouueer ceW hetpe ceeleepeer keer esjCee mes meved 1972 ceW ie"ve efkeee
ieee~ Fmeer mebmLeeve ves efJeefJeOe Oece&eYeeJevee kes keeeeX kee efve<heeove efkeee nw~ mebmLeeve efmLele Jeerj %eeveesoe evLeceeuee
eje ueeKeeW keer mebKee ceW ebLe ekeeMeve, eejeW DevegeesieeW kes %eeve mes meceefvJele mecei%eeve ceeefmeke heef$ekee kee ekeeMeve,

( 14 )

Ceceeskeej ceneceb$e yeQke Fleeefo efkeleveer ner keee&eespeveeSB efpeveMeemeve keer keerefle& kees efvejblej emeeefjle kej jner nQ~
hetpe ceeleepeer keer esjCee mes meved 1982 ceW lelkeeueerve eOeeveceb$eer eerceleer Fbefoje ieebOeer eje jepeOeeveer efouueer mes
GodIeeefle pecyeterhe %eeve peesefle ves leerve Je<e& leke mechetCe& YeejleJe<e& ceW pewveOece& kes efmeebleeW kee eeej-emeej efkeee Deewj
Deble ceW en peesefle DeKeC[he mes lelkeeueerve kesvere j#eeceb$eer-eer heer.Jeer. vejefmebnejeJe eje pecyeterhe mLeue hej mLeeefhele
kej oer ieeer~ Fmeer ekeej Deewue meved 1998 ceW lelkeeueerve eOeeveceb$eer eer Deue efyenejer Jeepeheseer ves YeieJeeve $e+<eYeosJe
meceJemejCe eerefJenej kee jepeOeeveer efouueer mes eJele&ve efkeee, pees mecemle eebleeW ceW eJele&ve kes heeeled YeieJeeve $e+<eYeosJe
keer oer#eemLeueer-eeeie leerLe& hej efveefce&le meceJemejCe cebefoj ceW mLeeefhele neskej eg ieeW-egieeW leke kes efueS YeieJeeve
$e+<eYeosJe kes JeemleefJeke meceJemejCe keer eeo efouee jne nw~ YeieJeeve ceneJeerj pevceYetefce-kegC[uehegj (veeueboe) mes meved
2003 ceW YeieJeeve ceneJeerj peesefle jLe kee efJeefJeOe eebleeW ceW meheue eJele&ve Yeer Fmeer e=BKeuee keer efJeefMe ke[er nw~
pewveOece& keer eeeervelee leLee YeieJeeve $e+<eYeosJe kes veece SJeb efmeebleeW kees peve-peve leke hengBeeves kes efueS hetpe
ceeleepeer ves meved 1997 ceW jepeOeeveer efouueer ceW efJeMeeue eewyeerme keuheogce ceneceC[ue efJeOeeve Deeeesefpele kejeee,
efpemekee PeC[ejesnCe hetJe& je^heefle [e@. Mebkejoeeue Mecee& ves efkeee SJeb efouueer kes cegKeceb$eer eer meeefnye efmebn Jecee&,
ceOeeosMe kes cegKeceb$eer eer efoefiJepee efmebn leLee eerceleer meg<ecee mJejepe Deeefo Deveske kewefyeves cebef$eeeW ves GheefmLele neskej
Oece&ueeYe efueee~ meeLe ner YeieJeeve $e+<eYeosJe pevcepeebleer Je<e& (meved 1997-1998 ceW) leLee YeieJeeve $e+<eYeosJe
Debleje&^ere efveJee&Ce ceneceneslmeJe Je<e& (meved 2000 ceW lelkeeueerve eOeeveceb$eer eer Deue efyenejer Jeepeheseer eje GodIeeefle)
Yeer hetpe ceeleepeer keer esjCee eje efJeefJeOe Oece&eYeeJevee kes keee&eceeW meefnle mecheVe ngS~ efJeefYeVe er.Jeer. ewveueeW eje hetpe
ceeleepeer kes leerLekej peerJeve oMe&ve (meefe$e) SJeb Deve efJe<eeeW hej eYeeJeke eJeeve uecyes mecee leke emeeefjle ngS SJeb
nes jns nQ~ hetpe ceeleepeer keer esjCee mes mLeeefhele DeefKeue YeejleJe<eeae efoiecyej pewve ceefnuee mebie"ve Deheveer mewke[eW
F&keeFeeW eje efoiecyej pewve meceepe keer veejer Meefe kees me=peveelceke keeeeX nsleg mebieef"le kej jns nw~
Fmekes Deefleefje efkeleves ner Deve Oece&eYeeJevee kes keee& hetpe ceeleepeer ves mecheVe efkees nQ efpevekee eneB uesKeve lees mebYeJe
veneR nw, efkevleg Deepe hetje meceepe Gvekes keee&keueeheeW mes heefjefele neskej GvnW kece&"lee keer cetefle& kes he ceW heneevelee nw~
14. mebIe<e& efJepes$eer-hetpe ceeleepeer ves eejbYe mes Dehevee ecegKe ue#e yeveeee- eleske keee& Deeieceevegketue ner
kejvee~ hegve: Gve keeeeX kes efve<heeove ceW pees Yeer efJeIve Deeles nQ, GvnW yengle ner MeebeflehetJe&ke Pesuekej hetjer levceelee kes meeLe
Gme keee& kees heefjhetCe& kejvee Gvekeer efJeMes<elee jner nw~ Gvekee hetje peerJeve Dee<e& hejcheje kee mebj#eCe kejles ngS Deheves
cetueiegCeeW ceW yeeOee ve Deeves oskej efpeveOece& keer DeefOekeeefOeke eYeeJevee kes meeLe Jeleerle ngDee nw~
15. YeieJeeve heee&veeLe pevcekeueeCeke le=leere meneeefyo ceneslmeJe kee Deeeespeve-23JeW leerLekej
YeieJeeve heee&veeLe keer pevceYetefce JeejeCemeer ceW 6 peveJejer 2005 kees hetpe ceeleepeer keer esjCee SJeb memebIe meeefveOe ceW
YeieJeeve heee&veeLe pevcekeueeCeke le=leere meneeefyo ceneslmeJe kee GodIeeve efkeee ieee~ YeieJeeve keer kesJeue%eeve
keueeCeke Yetefce Deefn$e, efveJee&CeYetefce eer meccesoefMeKej peer Fleeefo Deveskeeves ke leerLeeX hej efJeefJeOe DeeeespeveeW kes
meeLe en Je<e& ceveeee ieee~ Je<e& 2006 kees meccesoefMeKej Je<e& kes he ceW ceveeves keer esjCee hetpe ceeleepeer ves eoeve
keer, leeefke leve-ceve-Oeve mes efoiecyej pewve meceepe Deheves ceneve leerLe&jepe eer meccesoefMeKej peer kes eefle meceefhe&le nes mekes~
hegve: efomecyej 2007 ceW Deefn$e ceW Deeeesefpele meneeefyo cenecemlekeeefYe<eske kes meeLe Fme ef$eJe<eeae ceneslmeJe kee
meceeheve efkeee ieee~
16. Meleeyoer kee DeYetlehetJe& DeJemej : oer#ee mJeCe& peebleer -JewMeeKe ke=<Cee otpe, Jeer.efve.meb. 2532 DeLee&led
15 Deewue 2006 kees Deheveer Deeefe&kee oer#ee kes 50 Je<e& hetCe& kejves Jeeueer hetpe ceeleepeer Jele&ceeve efoiecyej pewve meeOeg

( 15 )

hejcheje ceW meJee&efOeke eeeerve oeref#ele nesves kes ieewjJe mes ege neskej nce meYeer kes efueS DeefleMeekeejer eeeerve eeflecee kes
meMe yeve ieF~ pecyeterhe-nefmleveehegj ceW 14 mes 16 Deewue 2006 leke ieefCeveerecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer
Deeefe&kee oer#ee mJeCe& peebleer ceneslmeJe kee YeJe Deeeespeve kejkes mecemle meceepe ves hetpe ceeleepeer kes eerejCeeW ceW
Deheveer efJevece efJeveeebpeefue Deefhe&le keer~
17. Dece=lecee neW Je<e& legcnejs : nerjke peebleer ceneslmeJe-efpevekeer oerIe&keeefueke lehemee kes Je<eeX keer efieveleer
peevekej Deveske Deeeee&, cegefve, Deeefe&keeSB Fleeefo Yeer Fme yeele kees kenles ngS ieew jJe kee DevegYeJe kejles nQ efke Deepe
efpeleveer cesjer Gce Yeer veneR nw Gmemes DeefOeke lees hetpe ceeleepeer keer oer#ee Deeeg nw, DeLee&led 18 Je<e& keer Gce mes leeie ceeie&
hej efpevneWves keoce jKee, GvneWves Deheveer pevceefleefLe-MejohetefCe&cee kees Yeer leeie mes meeLe&ke kej Gme leeieceeer peerJeve kes
59 Je<e& Yeer GvneWves efveefJe&IveleehetJe&ke hetCe& efkees nQ~ FmeerefueS Fvekes 75JeW pevceefoJeme hej 12 mes 14 Deketyej 2008 kees
je^ere mlej hej nerjke peebleer ceneslmeJe ceveeee ieee~
18. efJeeMeebefle Deefnbmee meccesueve kee GodIeeve efkeee je^heefle peer ves-21 efomecyej 2008 kees pecyeterhenefmleveehegj ceW hetpe ceeleepeer keer esjCee mes Deeeesefpele efJeeMeebefle DeeEnmee meccesueve kee GodIeeve Yeejle keer eLece ceefnuee
je^heefle eerceleer eefleYee osJeerefmebn heeerue kes kejkeceueeW mes ngDee~ hegve: meved 2009 Meebefle Je<e& ceW hetjs osMe ceW efJee keer
Meebefle kes efueS Oeeefce&ke Devegeve SJeb mebieesefeeW kes keee&ece Deeeesefpele efkeS ieS~
19. eLeceeeee& eer Meebeflemeeiej Je<e& ceveeves keer esjCee-yeermeJeeR meoer kes eLece efoiecyej pewveeeee&
eeefj$eeeJeleea eer Meebeflemeeiej peer cenejepe kes ceneve GhekeejeW mes peve-peve kees heefjefele kejeves kes GsMe mes hetpe ceeleepeer
ves Je<e& 2010 kees eLeceeeee& eer Meebeflemeeiej Je<e& kes he ceW ceveeves keer esjCee mecemle meceepe kees eoeve keer~ Fme Je<e&
kee GodIeeve pes ke=. elego&Meer, 11 petve 2010 kees pecyeterhe-nefmleveehegj ceW YeieJeeve MeebefleveeLe pevce-oer#ee SJeb
efveJee&CekeueeCeke kes MegYe efoJeme efkeee ieee leLee pes ke=. elego&Meer, 31 ceF& 2011 leke en Je<e& hetjs osMe kes efJeefYeVe
DebeueeW ceW Deveske Oece&eYeeJeveelceke keee&eceeW kes meeLe efJeefYeVe DeeeespeveeWhetJe&ke ceveeee ieee nw~
Ssmeer ceneve elegceg&Keer eefleYee keer Oeveer hetpe ceeleepeer kes ejCeeW ceW YeeJeYeervee keesefMe: veceve nw leLee YeieJeeve efpevesv
mes ener eeLe&vee nw efke Gvekes Fme heefJe$e leeieceeer peerJeve kee nceW Meleeyoer ceneslmeJe Yeer ceveeves kee ueeYe eehle nes leLee
Deehekes eje veee-veee meeefnle pevelee kees eehle neslee jns, ener cebieuekeecevee nw~

RQRQ

( 16 )

eeeerve SJeb DeJee&eerve nefmleveehegj

-heer"eOeerMe #eguueke ceesleermeeiej
YeieJeeve DeeefoveeLe kee heLece Deenejneqmleveehegj leerLe& leerLeexb kee jepee nw~ en Oece& heeej kee Deee kesvo jne nw~ eneR mes Oece& keer hejcheje kee
MegYeejbYe ngDee~ en Jen ceneleerLe& nw peneB mes oeve keer hesjCee mebmeej ves heehle keer~
YeieJeeve DeeefoveeLe ves peye oer#ee OeejCe keer Gme mecee Gvekes osKee-osKeer eej npeej jepeeDeeW ves Yeer oer#ee
OeejCe keer~ YeieJeeve ves kesMe}eWe efkeee, Gve meyeves Yeer kesMe}eWe efkeee, YeieJeeve ves Jem$eeW kee leeie efkeee, Gmeer
hekeej mes Gve jepeeDeeW ves Yeer veive efoiecyej DeJemLee OeejCe kej }er~ YeieJeeve neLe }keekej Oeeve cegoe ceW Ke[s
nes iees, Jes meYeer jepeeieCe Yeer Gmeer hekeej mes Oeeve kejves }ies efkevleg leerve efove kes yeeo Gve meYeer kees YetKe-heeme
keer yeeOee meleeves }ieer~ Jes yeej-yeej YeieJeeve keer lejHe osKeles efkevleg YeieJeeve lees ceewve OeejCe kejkes veemeeie o=ef
efkees ngS Dee} Ke[s Les, Ske-oes efove kes ef}S veneR hetjs n ceen kes ef}S Dele Gve jepeeDeeW (cegefveeeW) ves
yesewve neskej pebie} kes He} Keevee SJeb PejveeW kee heeveer heervee heejbYe kej efoee~
Gmeer mecee Jeve osJelee ves heie neskej GvnW jeskee efke-cegefve JesMe ceW Fme hekeej mes Deveie&} heJe=efe cele
kejes~ eefo YetKe-heeme kee ke menve veneR nes heelee nw, lees Fme peiele hetpe cegefve heo kees es[ oes~ leye meYeer
jepeeDeeW ves cegefve heo kees es[kej Deve JesMe OeejCe kej ef}es~ efkemeer ves pee ye{e }er, efkemeer ves yeuke} OeejCe
kej }er, efkemeer ves Yemce }hes }er, keesF& keger yeveekej jnves }ies Fleeefo~
YeieJeeve $e+<eYeosJe kee n ceen kes heMeeled Oeeve efJemee|pele ngDee, Jewmes lees YeieJeeve kee efyevee Deenej
efkees Yeer keece e} mekelee Lee efkevleg YeefJe<e ceW Yeer cegefve yeveles jnW, cees#eceeie& e}lee jns, Fmekes ef}S Deenej
kes ef}S efveke}s efkevleg Gvekees keneR hej Yeer efJeefOehetJe&ke SJeb Meg heemegke Deenej veneR efce} hee jne Lee~ meYeer
heosMeeW ceW YeceCe nes jne Lee efkevleg keneR Yeer oeleej veneR efce} jne Lee~ keejCe en Lee efke Gvemes hetJe& ceW YeesieYetefce
keer JeJemLee Leer~ }esieeW kees peerJeveeeheve keer meeceieer-Yeespeve, cekeeve, Jem$e, DeeYet<eCe Deeefo meye keuheJe=#eeW
mes heehle nes peeles Les~ peye YeesieYetefce keer JeJemLee meceehle ngF&, leye kece&Yetefce ceW kece& kejkes peerJeveesheeesieer meeceieer
heehle kejves keer ke}e YeieJeeve kes efhelee veeefYejee ves SJeb mJeeb YeieJeeve $e+<eYeosJe ves efmeKeeF&~
Deefme, ceefme, ke=ef<e, mesJee, efMeuhe SJeb JeeefCepe kejkes peerJeve peerves kee ceeie& yele}eee~ meye keg yele}eee
efkevleg efoiecyej cegefveeeW kees efkeme efJeefOe mes Deenej efoee peeJes, Fme efJeefOe kees veneR yele}eee~ efpeme Fvo ves
YeieJeeve $e+<eYeosJe kes ieYe& ceW Deeves mes n ceen hen}s mes jlveJe=ef heejbYe kej oer Leer, heeBeeW keueeCekeeW ceW mJeeb
Fvo heefle#eCe GheeqmLele jnlee Lee efkevleg peye YeieJeeve heemegke Deenej heehle kejves kes ef}S YeceCe kej jns Les, leye
Jen Yeer veneR Dee heeee~
mechetCe& heosMeeW ceW YeceCe kejves kes heMeeled neqmleveehegj Deeieceve mes hetJe& jeef$e kes efhe}s henj ceW eneB kes
jepee eseebme kees meele mJehve efoKeeF& efoes, efpemeceW heLece mJehve ceW megoMe&ve ces heJe&le efoKeeF& efoee~ heelekee}
ceW GvneWves peesefle<eer kees yeg}ekej Gve mJehveeW kee He} hete, leye peesefle<eer ves yeleeee efke efpevekee ces heJe&le hej

( 17 )

DeefYe<eske ngDee nw, pees megces kes meceeve ceneved nQ, Ssmes leerLekej YeieJeeve kes oMe&veeW kee }eYe heehle nesiee~
keg ner osj yeeo YeieJeeve $e+<eYeosJe kee neqmleveehegj veiejer ceW cebie} heoehe&Ce ngDee~ YeieJeeve kee oMe&ve
kejles ner jepee eseebme kees peeeflemcejCe nes ieee, GvnWs Dee" YeJehetJe& kee mecejCe nes Deeee~ peye YeieJeeve
$e+<eYeosJe jepee JepepebIe keer DeJemLee ceW Je mJeeb jepee eseebme JepepebIe keer helveer jeveer eerceleer keer DeJemLee ceW
Les Deewj GvneWves eejCe $e+efOeejer cegefveeeW kees veJeOee YeefehetJe&ke Deenejoeve efoee Lee, leYeer jepee eseebme mecePe
iees efke YeieJeeve Deenej kes ef}S efveke}s nQ~
en %eeve nesles ner Jes Deheves jepecen} kes ojJeepes hej Ke[s neskej cebie} JemlegDeeW kees neLe ceW }skej
YeieJeeve kee he[ieenve kejves }ies~
ns mJeeceer! veceesmleg veceesmleg veceesmleg De$e efle efle........efJeefOe efce}les ner YeieJeeve jepee eseebme kes Deeies
Ke[s nes iees~ jepee eseebme ves hegve efveJesove efkeee-ceve Megef, Jeeve Megef, keee Megef, Deenej pe} Meg nw,
YeespeveMee}e ceW heJesMe keerefpees~ eewkes ceW }s peekej heeo he#ee} kejkes hetpeve keer SJeb F#egjme kee Deenej efoee~ Deenej
nesles ner osJeeW ves hebeeMee& keer Je=ef keer~ eej hekeej kes oeveeW ceW mes kesJe} Deenej oeve kes DeJemej hej ner hebeeMee&
Je=ef nesleer nw~ YeieJeeve pewmes hee$e kee }eYe efce}ves hej Gme jepee eseebme keer YeespeveMee}e ceW Gme efove Yeespeve De#ee
nes ieee~ Menj kes meejs vej-veejer Yeespeve kej iees, leye Yeer Yeespeve efpelevee Lee Glevee ner yevee jne~
Ske Je<e& kes GheJeeme kes yeeo neqmleveehegj ceW peye YeieJeeve kee heLece Deenej ngDee lees mecemle he=LJeer ceb[}
hej neqmleveehegj kes veece keer Oetce cee ieF&, meJe&$e jepee eseebme keer heMebmee nesves }ieer~ DeeesOee mes Yejle eeJeleea
ves Deekej jepee eseebme kee YeJe meceejesnhetJe&ke mecceeve efkeee leLee heLece Deenej keer mce=efle ceW eneB Ske
efJeMee} mlethe kee efvecee&Ce kejeee~
oeve kes keejCe ner YeieJeeve DeeefoveeLe kes meeLe jepee eseebme kees Yeer eeo kejles nQ~ efpeme efove eneB heLece
Deenej oeve ngDee, Jen efove JewMeeKe megoer leerpe kee Lee~ leye mes Deepe leke Jen efove heefleJe<e& heJe& kes he ceW
ceveeee peelee nw~ Deye Gmes DeeKee leerpe ee De#ee le=leeree kenles nQ~
Fme hekeej oeve keer hejcheje neqmleveehegj mes heejbYe ngF&~ oeve kes keejCe ner Oece& keer hejcheje Yeer leye mes Deye
leke yejeyej e}er Dee jner nw keeeWefke cebefojeW kee efvecee&Ce, cete|leeeW kee efvecee&Ce, Meem$eeW kee hekeeMeve, cegefve mebIeeW kee
efJenej, oeve mes ner mebYeJe nw Deewj en oeve eeJekeeW kes eje ner neslee nw~ eJeCeyes}iees} ceW Ske npeej mee} mes
Ke[er YeieJeeve yeengye}er keer efJeMee} heeflecee Yeer eecegC[jee kes oeve kee ner heefleHe} nw, pees efke DemebKe YeJe
peerJeeW kees efoiecyejlJe kee, DeelceMeebefle kee heeJeve mebosMe efyevee yees}s ner os jner nw~
eneB yeveer en pecyeterhe keer jevee Yeer mebhetCe& YeejleJe<e& kes }eKeeW vej-veeefjeeW kes eje Goej YeeJeeW mes
heolle oeve kes keejCe cee$e ome Je<e& ceW yevekej leweej nes ieF&, pees efke mechetCe& mebmeej kes ef}S Deeke<e&Ce kee kesvo
yeve ieF& nw~ pecyeterhe keer jevee meejer ogefveee ceW DeYeer kesJe} eneB neqmleveehegj ceW ner osKeves kees efce} mekeleer nw~
veboerMJej erhe keer jevee, meceJemejCe keer jevee lees Deveske mLe}eW hej yeveer nw Deewj yeve jner nw~ en nceeje Je
Deehe meyekee hejce meewYeeie nw efke nceejs peerJevekee} ceW Ssmeer YeJe jevee yevekej leweej nes ieF& Deewj Gmekes
oMe&veeW kee }eYe meYeer kees heehle nes jne nw~

( 18 )

YeieJeeve DeeefoveeLe kes heLece Deenej kes Ghe}#e ceW Jen efleefLe heJe& kes he ceW ceveeF& peeves }ieer, Jen efove
Flevee ceneve nes ieee efke keesF& Yeer MegYe keee& Gme efove efyevee efkemeer peesefle<eer mes hets kej ef}ee peelee nw~ efpeleves
efJeJeen De#ee le=leeree kes efove nesles nQ Gleves Meeeo ner Deve efkemeer efove nesles neW Deewj lees Deewj peye mes YeieJeeve
kee heLece Deenej F#egjme kee ngDee, leye mes Fme #es$e ceW ievvee Yeer De#ee nes ieee, efpeOej osKeeW GOej ievvee ner
ievvee vepej Deelee nw~ me[ke hej iee[er ceW Deeles-peeles efyevee Keees cegBn ceer"e nes peelee nw~ keoce-keoce hej ieg[,
Mekekej yevelee efoKeeF& oslee nw~ neqmleveehegj ceW Deeves Jee}s heleske ee$eer kees pecyeterhe heJesMe ej hej YeieJeeve kes
Deenej kes hemeeo he ceW eneB }ieYeie yeejn cenerves F#egjme heerves kees efce}lee nw~
YeieJeeve MeebefleveeLe, kegbLegveeLe, DejnveeLe kes eej-eej keueeCekeYeieJeeve DeeefoveeLe kes heMeeled Deveske ceneheg<eeW kee Fme hegCe Oeje hej Deeieceve neslee jne nw~ YeieJeeve
MeebefleveeLe, kegbLegveeLe SJeb DejnveeLe kes eej-eej keueeCeke eneB ngS nQ~ leerveeW leerLekej eeJeleea SJeb keeceosJe heo kes
Oeejer Les~ leerveeW leerLe&kejeW ves eneB mes mecemle n KeC[ he=LJeer hej jepe efkeee efkevleg GvnW Meebefle keer heeefhle veneR ngF&~
efeeveJes npeej jeefveeeB Yeer GvnW megKe heoeve veneR kej mekeeR DeleSJe GvneWves mechetCe& DeejbYe heefjien kee leeie kej
veive efoiecyej DeJemLee OeejCe keer, cegefve yeve iees~ pewmee efke Deepe Yeer JewjeieYeeJevee ceW he{e peelee nwes[s eewon jlve veJeeW efveefOe, De es[s mebie meeLeer~
keesef De"ejn Iees[s es[s, eewjemeer }Ke neLeer~~
Fleeefoke mebheefle yenglesjer peerjCe le=Ce mece leeieer~
veerefle efJeeej efveeesieer megle kees, jepe efoees ye[Yeeieer~~
YeieJeeve MeebefleveeLe, kegbLegveeLe, DejnveeLe ves ceneve leheMeee& kejkes efoJe kesJe}%eeve keer heeefhle keer~
Gvekeer %eeve peesefle kes hekeeMe mes DeveskeeWs YeJe peerJeeW kee cees#eceeie& heMemle ngDee~ Deble ceW GvneWves meccesoefMeKej
mes efveJee&Ce heehle efkeee~ Deepe heefleceen npeejeW }esie Gve leerLekejeW keer ejCe jpe mes heefJe$e Gme hegCeOeje keer
Jebovee kejves Deeles nQ~ Gme hegveerle ceeer kees cemleke hej e{eles nQ~ Gve leerveeW leerLekej YeieJevleeW keer 31-31 heg
efJeMeeue Ke[dieemeve eefleceeSB pecyeterhe-nefmleveehegj ceW efJejepeceeve nes peeves mes leerLe& kee eeeerve Fefleneme peerJevle
nes ieee nw~
keewjJe-heeb[Je keer jepeOeeveer-ceneYeejle keer efJeMJe efJeKeele Ievee YeieJeeve vesceerveeLe kes mecee ceW
eneB Ieefle ngF&~ en Jener neqmleveehegj nw, peneB keewjJe heeb[Je ves jepe efkeee~ meew keewjJe Yeer heeBJe heeb[JeeW kees nje
veneR mekes~ keee keejCe Lee? keewjJe DeveerefleJeeve Les, Deveeeer Les, Deleeeejer Les, F&<ee&}g Les, s<eer Les~ GveceW
DeefYeceeve yeeuekee} mes ner ket-ket kej Yeje ngDee Lee~ heeb[Je heejbYe mes Oeerj-Jeerj-iebYeerj Les~ mele DeeejCe
kejves Jee}s Les~ veee-veerefle mes e}les Les~ meefn<Ceg Les~ Fmeef}S heeb[JeeW ves efJepee heehle keer~ eneB leke efke heeb[Je
Yeer meleer meerlee keer lejn Deefive hejer#ee ceW meHe} ngS~ keewjJeeW kes eje yeveees iees pe}les ngS }e#eeie=n mes Yeer
Ceceeskeej ceneceb$e kee mcejCe kejles ngS Ske megjbie kes jemles mes yee efveke}s~
Jes otmejer yeej hegve Deefive hejer#ee ceW meHe} ngS, peye Me$egbpee ceW veive efoiecyej cegefve DeJemLee ceW Oeeve ceW
}erve Les, Gme mecee ogeexOeve kes Yeevepes kege&gOej ves }esns kes DeeYet<eCe yeveJeekej iejce kejkes henvee efoes~ efpemekes

( 19 )

He}mJehe yeenj mes Gvekee Mejerj pe} jne Lee Deewj Yeerlej mes kece& pe} jns Les~ Gmeer mecee mechetCe& kece&
pe}kej Yemce nes iees Deewj Debleke=le kesJe}er yevekej leerve heeb[JeeW ves efveJee&Ce heehle efkeee Deewj vekeg}, menosJe
GheMece esCeer kee DeejesnjCe kejkes ieejnJeW iegCemLeeve ceW cejCe kees heehle kejkes meJee&Le&efmeef iees~
keewjJe-heeb[Je lees Deepe Yeer Iej-Iej ceW osKeves kees efce}les nQ~ eefo efJepee heehle kejvee nw, lees heeb[JeeW kes
ceeie& kee DevegmejCe kejvee eeefnS~ meowJe veee-veerefle mes e}vee eeefnS~ leYeer heeb[JeeW keer lejn eMe keer heeefhle
nesieer~ Oece& keer meoe pee nesleer nw~
j#eeyebOeve heJe&-Ske mecee neqmleveehegj ceW Dekebheveeeee& Deeefo meele meew cegefveeeW kee mebIe Deeee ngDee
Lee~ Gme mecee eneB ceneheodce eeJeleea kes heg$e jepee heodce jepe kejles Les~ Gvemes keejCeJeMe ye}er ceb$eer ves
Jejoeve kes he ceW meele efove kee jepe ceeBie ef}ee~ jepe }skej ye}er ves Deheves hetJe& Deheceeve kee yeo}e }sves kes
ef}S peneB meele meew cegefve efJejepeceeve Les, JeneB Gvekes eejeW Deesj e%e kes yeneves Deefive hepJeef}le kej oer~ Ghemeie&
mecePekej meYeer cegefvejepe Meeble heefjCeece mes Oeeve ceW }erve nes iees~
otmejer lejHe Gppewveer ceW efJejepeceeve efJe<Cegkegceej cegefvejepe kees efceefLe}e veiejer ceW eelegcee&me kej jns cegefveeer
eglemeeiej peer kes eje Yespes iees #eguueke eer heg<heoble mes metevee heehle ngF& efke neqmleveehegj ceW cegefveeeW hej Ieesj
Ghemeie& nes jne nw Deewj Gmes Deehe ner otj kej mekeles nQ~
en meceeeej megvekej hejce keCeecete|le efJe<Cegkegceej cegefvejepe kes ceve ceW meeOeceea cegefveeeW kes heefle leerJe
Jeelmeue keer YeeJevee peeie=le ngF&~ lehemee mes GvnW efJeefeee $e+ef Glhevve nes ieF& Leer~ Jes Jeelmeue YeeJevee mes
Deesleheesle neskej Gppewveer mes eelegcee&me kee} ceW neqmleveehegj Deeles nQ~ Deheveer hetJe& DeJemLee kes YeeF& JeneB kes jepee
heodce kees [ebles nQ~ jepee Gvemes efveJesove kejles nQ-ns cegefvejepe! Deehe ner Fme Ghemeie& kees otj kejves ceW meceLe&
nQ, leye cegefve efJe<Cegkegceej ves Jeeceve kee Jes<e yeveekej yeef} mes leerve keoce peceerve oeve ceW ceebieer~ yeef} ves osves kee
mebkeuhe efkeee~ cegefvejepe ves efJeefeee $e+ef mes efJeMee} Mejerj yeveekej oes keoce ceW meeje De{eF& erhe veehe ef}ee,
leermeje hewj jKeves keer peien veneR efce}er~ eejeW lejHe $eeefnceeced nesves }iee~ j#ee kejes, #ecee kejes keer OJeefve ietbpeves }ieer~
yeef} ves Yeer #ecee ceebieer~ cegefvejepe lees #ecee kes Yeb[ej nesles ner nQ, GvneWves yeef} kees #ecee heoevekej keer~ Ghemeie& otj nesves
hej efJe<Cegkegceej ves hegve oer#ee OeejCe keer~ meYeer ves efce}kej efJe<Cegkegceej keer yengle Yeejer hetpee keer~
Deie}s efove eeJekeeW ves Yeefe mes cegefveeeW kees efmeJeF keer Keerj kee Deenej efoee Deewj Deeheme ceW Ske-otmejs
kees j#ee met$e yeeBOes~ en efveMee efkeee efke efJe<Cegkegceej cegefvejepe keer lejn Jeelmeue YeeJeveehetJe&ke Oece& SJeb
Oecee&eleveeW keer j#ee kejWies~ leYeer mes Jen efove heefleJe<e& j#eeyebOeve heJe& kes he ceW eeJeCe megoer hete|Cecee kees ceveeee
peeves }iee~ Fmeer efove yenveW YeeFeeW kes neLe ceW jeKeer yeeBOeleer nQ~ Deye Deeies mes j#eeyebOeve kes efove neqmleveehegj kee
mcejCe kejW~ ossJe-Meem$e-ieg kes heefle leve-ceve-Oeve veeseJej kej oW~ meeOeceea kes heefle Jeelmeue keer YeeJevee
jKeW~ leYeer j#eeyebOeve heJe& ceveevee meeLe&ke nes mekelee nw~
oMe&ve heefle%ee ceW heefme ceveesJeleer-iepeceesleer e{ekej YeieJeeve kes oMe&ve kej Yeespeve kejves kee De}
efveece efveYeeves Jee}er Fefleneme heefme ceefn}e ceveesJeleer Yeer Fmeer neqmleveehegj keer Leer~ en efveece Gmeves efJeJeen kes
hetJe& ef}ee Lee~ efJeJeen kes heMeeled peye memegje} ieF&, lees JeneB mebkeeseJeMe ken veneR heeF&~ leerve efove leke GheJeeme

( 20 )

nes ieee~ peye Gmekes heernj ceW metevee hengBeer, lees YeeF& Deeee, Gmes Skeeble ceW ceveesJeleer ves meye yeele yelee oer~ Gmekes
YeeF& ves ceveesJeleer kes mJemegj kees yeleeee, lees Gmekes mJemegj ves kene efke nceejs eneB lees iepeceesleer kee kees"ej Yeje
nw~ leYeer ceveesJeleer ves iepeceesleer e{ekej YeieJeeve kes oMe&ve kejkes Yeespeve efkeee~
Fmekes yeeo ceveesJeleer kees lees Gmekee YeeF& Deheves Iej ef}Jee }s ieee~ FOej Gve ceesefleeeW kes e{eves mes Fme
heefjJeej hej jepekeere Deeheefe Dee ieF&, efpemekes keejCe ceveesJeleer kes heefle yegOemesve kes neW YeeFeeW ves efce}kej Gve
oesveeW kees Iej mes efvekee} efoee~ Iej mes efveke}ves kes yeeo ceveesJeleer ves leye leke Yeespeve veneR efkeee, peye leke
iepeceesleer e{ekej YeieJeeve kes oMe&veeW kee }eYe veneR efce}e~ peye e}les-e}les Leke iees, lees jemles ceW mees iees,
efhe}s jeef$e ceW GvnW mJehve neslee nw efke legcnejs efveke ner cebefoj nw efMe}e nekej oMe&ve kejes~ G"kej mebkesle kes
Devegmeej efMe}e neles ner YeieJeeve kes oMe&ve ngS~ JeneR hej e{eves kes ef}S iepeceesleer efce} iees~ oMe&ve kejkes
Yeespeve efkeee~ Deeies e}kej hegCeeesie mes yegOemesve jepee kes peceeF& yeve iees~
FOej Jes neW YeeF& Delevle oefjo DeJemLee kees heehle nes peeles nQ~ ieeBJe es[kej keee& keer le}eMe ceW
Ietceles-Ietceles neW YeeF&, Gvekeer heeflveeeB Je ceelee-efhelee meYeer JeneB hengBeles nQ, peneB yegOemesve efpevecebefoj kee
efvecee&Ce keje jns Les~ }esieeW ves GvnW yeleeee efke Deehe yegOemesve kes eneB peeDees Deehekees Jes keece hej }iee }Wies~ Jes
meYeer JeneB hengBes, Gvekees keece hej }ieeee, yegOemesve ceveesJeleer GvnW heneeve iees Devle ceW meyekee efce}ve ngDee~
meYeer YeeFeeW-YeewpeeFeesW leLee ceelee-efhelee ves #eceeeeevee keer~ Oece& keer pee ngF&~ Fme Ievee mes ener efMe#ee
efce}leer nw efke Deeheme ceW meyekees efce}kej jnvee eeefnS~ ve cee}tce efkemekes hegCeeesie mes Iej ceW megKe-Meebefle Deewj
mece=ef nesleer nw~
meg}esevee peekegceej-cenejepe meesce kes heg$e peekegceej Yejle eeJeleea kes heOeeve mesveeheefle ngS~
Gvekeer Oece& hejeeCeMeer} efMejesceefCe Oece&helveer meg}esevee keer Yeefe kes keejCe iebiee veoer kes ceOe Deeee ngDee
Ghemeie& otj ngDee~
jesefnCeer Jele keer keLee kee IeveemLe} Yeer ener neqmleveehegj leerLe& nw~
pecyeterhe mes heneeve yeve ieF& nw Fme leerLe& keer-Deveske IeveeDeesb keer e=bKe}e kes ece ceW Ske Deewj
cepeyetle ke[er kes he ceW peg[ ieF& pecyeterhe keer jevee~ Fme jevee ves efJemce=le neqmleveehegj kees hegve mebmeej kes
mce=efle he} hej Debefkele kej efoee~ ve kesJe} Yeejle kes keesves-keesves ceW Deefheleg efJeMJeYej ceW pecyeterhe jevee kes
oMe&ve keer eee& jnleer nw~ pewve peiele ceW ner veneR helege Jele&ceeve ogefveee ceW hen}er yeej neqmleveehegj ceW pecyeterhe
jevee kee efJeMee} Keg}s cewoeve hej YeJe efvecee&Ce ngDee nw, pees efke ieefCeveer Deee|ekee %eeveceleer ceeleepeer kes %eeve Je
Gvekeer hesjCee kee heefleHe} nw~
Deveske efvecee&Ceelceke SJeb meeefnefleke, Ssefleneefmeke ke=efleeeW mes meceefvJele Ssmes oeveleerLe& neqmleveehegj #es$e kee
oMe&ve ceneved hegCe He} kees osves Jee}e nw~ en leerLe&#es$e egieeW-egieeW leke he=LJeer le} hej Oece& keer Je<ee& kejlee jns,
ener cebie} YeeJevee nw~
pecyeterhe-nefmleveehegj
meved 2000

RQRQ

( 21 )

Ske Deefleere pewve kesv

efoiecyej pewve ef$eueeske MeesOe mebmLeeve

-mJeefmleeer kece&eesieer heer"eOeerMe jJeervkeerefle& mJeeceer (DeOe#e)
efheues leerve oMekeeW mes jepeOeeveer efouueer keer Gej efoMee ceW GejeosMe kes efpeuee cesj" eqmLele heewjeefCeke leerLe& neqmleveehegj
ceW pecyeterhe veece mes Ske je^ere Deewj Debleje&^ere Deeke<e&Ce kee kesv DeJeefmLele nw~ 200 Heg kes Jeeme ceW efvee|cele pewve Yetieesue
keer Deefleere jevee pecyeterhe kes Devoj nukes iegueeyeer mebiecejcej mes efvee|cele 101 Heg TBes megces heJe&le keer MeesYee Deepe
efkemekes ceve kees Deekee|<ele veneR kejleer nw?
eeeerve pewve meeefnle SJeb Yetieesue kes heefjeeeke, Jew%eeefvekeeW kes efueS MeesOe kesv, DeeOeeeqlceke GVeeve kes efueS heefJe$e
mLeeve, ceeveefmeke Meebefle SJeb efpevesv YeieJeeve keer hetpeve-Yeefe kes mechetCe& meeOeveeW leLee mecemle DeeOegefveke megefJeOeeDeeW keer
GheueyOelee meefnle Fme Deveghece leerLe& keer peveke mebmLee kee veece nw-efoiecyej pewve ef$eueeske MeesOe mebmLeeve (jefpe.)~ pewve
meceepe keer meJeexe meeOJeer hetpe ieefCeveerecegKe Deee|ekeeefMejesceefCe eer %eeveceleer ceeleepeer keer heeJeve esjCee mes 1972 ceW Fme
mebmLeeve kee met$eheele efkeee ieee~ efoiecyej pewve Fbmeret Dee@He kee@mceesieeefHeke efjmee& (Digambar Jain Institute
of Cosmographic Research) kes veece mes eefme Fme mebmLeeve kee DeeOeejYetle ue#e Lee-pecyeterhe kee efvecee&Ce
Deewj en pecyeterhe ner Deblele: mebmLeeve kee cegKe keeee&uee yeve ieee~
pebyeterhe keer 30 Ske[ heefJe$e Yetefce hej mebmLeeve kes eje mebeeefuele efJeefYeVe eespeveeDeeW/jeveeDeeW kee mebef#ehle efJeJejCe
efvecveebefkele nw1. pebyeterhe jevee-efpevesv YeieJeeve keer 207 eefleceeDeeW mes heeJeve Yeejleere efMeuhe Deewj pewve Yetieesue kee Deefleere
GoenjCe, DeeOegefveke Deeke<e&CeeW-efyepeueer kes HeewJJeejs, veewkee-efJenej Fleeefo meefnle~
2. keceue cebefoj-YeieJeeve ceneJeerj keer DeefleMeekeejer Ke[dieemeve eeflecee Fme cebefoj ceW efJejepeceeve nQ~
3. Oeeve cebefoj-24 leerLekej YeieJevleeW keer eefleceeDeeW meefnle eR jevee Fme cebefoj ceW efJejepeceeve nQ, pees efke Oeeve
(Meditation) kejves nsleg Geceesece ceeOece nQ~
4. ef$ecete|le cebefoj-YeieJeeve DeeefoveeLe, Yejle SJeb yeengyeueer keer Ke[dieemeve eefleceeDeeW mes Fme cebefoj kee veece meeLe&ke nw~
keceue hej efJejepeceeve YeieJeeve vesefceveeLe SJeb heee&veeLe mes Fme cebefoj keer MeesYee efiegefCele nes ieeer nw~
5. Jeemeghetpe cebefoj-Fme cebefoj ceW 12JeW leerLekej-Jeemeghetpe mJeeceer keer Ke[dieemeve eeflecee efJejepeceeve nQ~
6. MeebefleveeLe cebefoj-efpeve YeieJevleeW kes ieYe&, pevce, lehe Deewj %eeve keueeCekeeW mes neqmleveehegj keer Yetefce hejce-heeJeve ngF&
nw, Gve Meebefle-kegbLeg Deewj DejnveeLe YeieJebleeW keer Ke[dieemeve eefleceeSB Fme cebefoj ceW efJejepeceeve nQ~
7. cebefoj-Deefjnble, efme, Deeeee&, GheeOeee Deewj meeOeg hejcesefeeW keer eefleceeDeeW meefnle (Deesce) jevee Fme
cebefoj ceW efJejeefpele nw~
8. efJeeceeve yeerme leerLekej cebefoj-Fme cebefoj ceW efJeosn #es$e kes efJeeceeve 20 leerLekejeW keer eefleceeSB yeerme keceueeW hej
efJejepeceeve nQ~
9. meneket cebefoj-efpevesv YeieJeeve keer 1008 eefleceeDeeW meefnle~
10. YeieJeeve $e+<eYeosJe cebefoj-Oeeleg efvee|cele YeieJeeve $e+<eYeosJe keer cetueveeeke eeflecee SJeb Deve efpeve eefleceeDeeW
meefnle~
11. YeieJeeve $e+<eYeosJe keere|lemlebYe-YeieJeeve $e+<eYeosJe Devleje&<^ere efveJee&Ce ceneceneslmeJe Je<e& ceW efvee|cele, YeieJeeve
kes peerJeve eefj$e kees eoe|Mele kejves Jeeuee, 8 eefleceeDeeW mes meceeqvJele 31 Heg TBee keere|lemlebYe~

( 22 )

12. lesjnerhe efpeveeuee-Fme cebefoj kes Deboj ceOeueeske kes lesjnerheeW keer Deke=ef$ece jevee kee Deefle megvojlee kes meeLe
efoioMe&ve kejeee ieee nw, efpemeceW hebeces heJe&leeW kes meeLe-meeLe kegue 2127 eefleceeSB efJejepeceeve nQ~
13. Deeheo efoiecyej pewve cebefoj-Fme cebefoj kes Deboj eLece pewve leerLekej YeieJeeve $e+<eYeosJe keer efveJee&CeYetefce
Deeheo-kewueeMeheJe&le keer Deeke<e&ke eefleke=efle efJejepeceeve nw~ kewueeMeheJe&le kee ner otmeje veece Deeheo nw~ 4 HejJejer 2000
kees ueeue efkeuee cewoeve, efouueer ceW lelkeeueerve eOeeveceb$eer eer Deue efyenejer Jeepeheseer eje Fme eefleke=efle kes mece#e efveJee&Ceuee[t
e{ekej Fmekee GodIeeve efkeee ieee~
14. veJeen Meeefvle efpevecebefoj-hetpe ceeleepeer keer heeJeve esjCee mes Gej Yeejle ceW eLece yeej efveefce&le Fme veJeenMeebefle
efpevecebefoj ceW veJeen Deefj efveJeejke veJe leerLekejeW keer Oeeleg efveefce&le megvoj eefleceeSB efJejepeceeve nQ, efpevekes oMe&ve-hetpeve kejkes
YeeieCe Deheves eneW keer Meebefle kejles ngS osKes peeles nQ~
15. leerLekej$ee keer efJeMeeue eefleceeSB-nefmleveehegj ceW pevces leerLekej eer MeebefleveeLe-kegbLegveeLe-DejnveeLe YeieJeeve
keer 31-31 heg keer Ke[dieemeve eefleceeSB hetpe ceeleepeer keer esjCee mes pecyeterhe mLeue hej efJejepeceeve ngF& nQ, efpevekee efJeMeeue
cebefoj Yeer emleeefJele nw~
16. leerveueeske keer YeJe jevee-ef$eueeskemeej, efleueeseheCCeefe Deeefo kejCeevegeesie ebLeeW kes Devegmeej leerve ueeske keer
megvoj jevee kee efvecee&Ce Yeer hetpe ceeleepeer keer esjCee kee ner megheue nw~ FmeceW DeleeOegefveke megefJeOee kes efueS efuehe ueieeF& ieF&
nw, efpememes meYeer YeeieCe efmeefMeuee leke kes oMe&ve eehle kej mekeles nQ~
17. pecyeterhe hegmlekeeuee-eeeerve nmleefueefKele SJeb ekeeefMele ueieYeie 15000 iebLeeW SJeb hegmlekeeW kes mebien meefnle~
18. pecyeterhe Deew<eOeeuee
19. %eeveceleer keuee cebefojced-neqmleveehegj kes heewjeefCeke Fefleneme kees eoe|Mele kejves Jeeueer PeebefkeeeW meefnle~
20. %eeveceleer nerjke peebleer Skemeesme-efJeMes<e ke=ef$ece jsue, efpemeceW eewyeermeeW leerLekejeW keer 16 pevceYetefceeeW kee
efJeefJeOe PeeBefkeeeW SJeb efe$eeJeueer kes ceeOece mes ceveceesnke emlegleerkejCe efkeee ieee nw~
21. Jeerj %eeveesoe iebLeceeuee-1972 ceW mebmLeeefhele Fme iebLeceeuee eje Deye leke ueeKeeW keer mebKee ceW ueieYeie 300
ebLeeW SJeb hegmlekeeW kes mebmkejCeeW kee ekeeMeve nes egkee nw~
22. mecei%eeve ceeefmeke heef$ekee-en heef$ekee meved 1974 mes ueieeleej ekeeefMele nes jner nw, efpemeceW pewve MeeeeW kes
meejhe uesKeeW SJeb Deve cenlJehetCe& keee&eceeW kee mebkeueve Ske mLeeve hej eehle neslee nw~
23. jepee eseebme YeespeveMeeuee-Deeves Jeeues oMe&veee|LeeeW kees eefleefove Meg (pewveeee& kes Deveghe) Yeespeve GheueyOe
kejeves Jeeuee en efoiecyej pewve meceepe kee eLece Yeespeveeuee nw, peneB Ske meeLe 500 ueesie yew"kej Yeespeve kej mekeles nQ~
24. Oece&MeeueeSB-200 mes DeefOeke heuew, yebieues Fleeefo, efpeveceW "njves mebyebOeer meYeer DeeOegefveke megeJf eOeeSB GheueyOe nQ~
25. ceveesjbpeve kes meeOeve-lejn-lejn kes Petues, yeeeW keer jsue, nBmeer kes ieesueiehhes, veewkee efJenej, HeewJJeejs, njs-Yejs
uee@ve, hetjs kewcheme ceW Ietceves kes efueS SsjeJele neLeer (ceesj mes mebeeefuele), efyepeueer keer Deeke<e&ke JeJemLee, megvoj eeke=efleke
Me Fleeefo yejyeme ner oMe&veee|LeeeW kees Fme YeJe jevee keer leguevee mJeie& mes kejves kes efueS esefjle kejles nQ~

efoiecyej pewve ef$eueeske MeesOe mebmLeeve eje Deeeesefpele meeceeefpeke SJeb Mew#eefCeke keee&ece
Deketyej 1981-pecyeterhe (neqmleveehegj) mLeue hej pecyeterhe %eevepeesefle mesefceveej~
31 Deketyej 1982-efHekekeer Dee@ef[esefjece-efouueer ceW pecyeterhe mesefceveej efpemekee GodIeeve eer jepeerJe ieebOeer,
lelkeeueerve mebmeo meome eje efkeee ieee~
Deewue 1985-pecyeterhe (neqmleveehegj) mLeue hej pewve ieefCele Deewj ef$eueeske efJe%eeve efJe<ee hej Debleje&^ere
mesefceveej, efpemekee GodIeeve G.e. kes lelkeeueerve ceb$eer eesHesmej JeemegosJe eEmen eje efkeee ieee~
petve 1982 mes Deewue 1985-ueeueefkeuee cewoeve, efouueer mes lelkeeueerve eOeeveceb$eer eerceleer FbefojeieebOeer eje 4 petve,

( 23 )

1982 kees hetjs osMe ceW YeceCe kejves nsleg pecyeterhe %eevepeesefle jLe kee GodIeeve efkeee ieee~ pevemeeOeejCe ceW DeeEnmee,
eeefj$e-efvecee&Ce leLee efJee yevOeglJe kes mebosMe kee eeej-emeej kejles ngS 1045 efove leke osMe Yej ceW YeceCe kejves kes heeeled
en %eeve peesefle lelkeeueerve j#eeceb$eer eer heer.Jeer. vejefmecne jeJe (YetlehetJe& eOeeveceb$eer) eje pecyeterhe kes cegKe ej kes mece#e
meowJe kes efueS mLeeefhele kej oer ieF&~
1992-Debleje&peere eefj$e efvecee&Ce mebieeser kee pebyeterhe mLeue hej eer vesceerebo pewve, efJeOeeeke (ceOeeosMe) keer
DeOe#elee ceW Deeeespeve efkeee ieee~
pewve ieefCele SJeb eeefj$e efvecee&Ce Deeefo efJe<eeeW hej ngF& mebieesefeeB cesj" efJeeefJeeeuee SJeb efoiecyej pewve
ef$eueeske MeesOe mebmLeeve kes mebege lelJeeJeOeeve ceW Deeeesefpele keer ieF~
1993-DeeesOee ceW DeJeOe efJeMJeefJeeeuee-Hewpeeyeeo kes mebege lelJeeJeOeeve ceW Yeejleere mebmke=efle kes Deee
eCeslee YeieJeeve $e+<eYeosJe efJe<ee hej mebiees<"er~
Deketyej 1995-cesj" efJeMJeefJeeeuee kes mebege lelJeeJeOeeve ceW hebeefoJemeere ieefCeveer Deee|ekee eer %eeveceleer
meeefnle mebieeser-95~
ceee&-Deewue 1998-lelkeeueerve eOeeveceb$eer eer Deue efyenejer Jeepeheseer eje 9 Deewue 1998 kees leeuekeesje msef[ece,
efouueer mes osMe Yej ceW YeceCe kejves nsleg YeieJeeve $e+<eYeosJe meceJemejCe eerefJenej jLe kee GodIeeve~ 3 Je<e& leke osMeYej
ceW leerLekej YeieJevleeW kes meJeexoeer efmeebleeW SJeb pewveOece& keer eeeervelee kee eeej-emeej kejves kes heMeeled en meceJemejCe
Fueeneyeeo Ge veeeeuee kes lelkeeueerve cegKe veeeeOeerMe eje leerLekej $e+<eYeosJe lehemLeueer eeeie leerLe& (Fueeneyeeo) ceW
mLeeefhele kej efoee ieee~
Deketyej 1998-pecyeterhe mLeue hej je^ere kegueheefle meccesueve, efpemekee GodIeeve efkeee ieee-mJeieeae eer
jepesMe heeeue (lelkeeueerve mebmeo meome eje)~
HejJejer 2000-lelkeeueerve eOeeveceb$eer eer Deue efyenejer Jeepeheseer eje 4 HejJejer 2000 kees ueeue efkeuee cewoeve, efouueer
ceW Ske Je<e& leke eueves Jeeues YeieJeeve $e+<eYeosJe Debleje&^ere efveJee&Ce ceneceneslmeJe Je<e& kee GodIeeve efkeee ieee~
Fme egie ceW pewveOece& kes eLece leerLekej YeieJeeve $e+<eYeosJe hej 1008 mebieesefeeW keer e=bKeuee, YeieJeeve $e+<eYeosJe
keere|lemlebYeeW kee efvecee&Ce leLee Deve Deveske meeceeefpeke SJeb Mew#eefCeke keee&ece je^ere SJeb Debleje&^ere mlej hej Fme Je<e& kes
Debleie&le Deeeesefpele efkees iees~
esjCes, kevee[e, vetpemeea Deeefo efJeosMe keer YetefceeeW hej Yeer FvneR esjCeeDeeW kes ceeOece mes 4 HejJejer 2000 kees efveJee&Ce
ceneceneslmeJe ceveeee ieee~
petve 2000-pecyeterhe mLeue hej 11 petve 2000 kees pewveOece& keer eeeervelee efJe<ee hej je^ere mesefceveej Deeeesefpele
efkeee ieee~
HejJejer 2001-YeieJeeve $e+<eYeosJe keer oer#eeYetefce-eeeie (Fueeneyeeo) ceW leerLekej $e+<eYeosJe lehemLeueer leerLe&
kee veJeefvecee&Ce~ Fme leerLe& hej YeieJeeve kes oer#ee keueeCeke kes eleerkemJehe Oeeleg kes JeJe=#e kes veeres Oeeve ceW ueerve ceneeesieer
$e+<eYeosJe keer meJee heebe Heg Gegbie efheer-keceC[ueg meefnle Ke[dieemeve eeflecee, kesJeue%eeve keueeCeke kes eleerkemJehe
YeieJeeve keer elegceg&Keer eeflecee meefnle efoJe meceJemejCe jevee leLee efveJee&Ce keueeCeke kes eleerke mJehe 51 Heg Gegbie
kewueeMeheJe&le keer YeJe jevee hej YeieJeeve $e+<eYeosJe keer 14 Heg Gegbie Deleble ceveesnejer ueeueJeCeea heeemeve eeflecee leLee leerve
eewyeermeer kes eleerke mJehe 72 efpeve eefleceeSB efJejepeceeve nQ~ $e+<eYeosJe keere|lemlebYe Yeer mLeeefhele nw~ 4 mes 8 HejJejer 2001
leke YeieJeeve $e+<eYeosJe hebekeueeCeke eeflee SJeb 1008 cenekegbYeeW mes kewueeMeheJe&le hej eefleefle YeieJeeve $e+<eYeosJe kee
cenekegbYecemlekeeefYe<eske keee&ece~
meved 2003-2004-YeieJeeve ceneJeerj keer pevceYetefce kegC[uehegj (veeueboe) ceW vebeeJele& cenue leerLe& kee efvecee&Ce~

( 24 )

YeieJeeve ceneJeerj cebefoj, YeieJeeve $e+<eYeosJe cebefoj, veJeienMeebefle efpevecebefoj, ef$ekeeue eewyeermeer cebefoj Deewj vebeeJele& cenue
(YeieJeeve ceneJeerj kee pevce cenue) SJeb GmeceW mLeeefhele YeieJeeve MeebefleveeLe efpeveeuee Fme leerLe& kes cegKe Deeke<e&Ce nQ~ ceneJeerj
keer pevceYetefce kes eeej-emeej nsleg YeieJeeve ceneJeerj peesefle jLe mechetCe& YeejleJe<e& ceW eJele&ve kej egkee nw~
meved 2005-2007-YeieJeeve heee&veeLe pevcekeueeCeke le=leere meneeefyo ceneslmeJe-6 peveJejer 2005 kees
pevceYetefce JeejeCemeer mes Fmekee YeJe GodIeeve neskej hetjs Ske Je<e& leke (27 efomecyej 2005 leke) Fmes efJeefYeVe DeeeespeveeW kes
meeLe ceveeee ieee~
hegve: meved 2006 ceW hetpe ceeleepeer ves YeieJeeve heee&veeLe efveJee&CeYetefce meccesoefMeKej Je<e& Ieesef<ele efkeee leLee efomecyej
2007 ceW kesJeue%eeve Yetefce Deefn$e leerLe& hej YeieJeeve heee&veeLe meneeefyo ceneslmeJe kee je^ere keee&ece Deeeesefpele kejkes
4 peveJejer 2008 kees YeieJeeve heee&veeLe pevcekeueeCeke le=leere meneeefyo ceneslmeJe kee meceeheve efkeee~
efJeMes<ehe mes Fme mebmLeeve eje 21 efomecyej 2008 kees pecyeterhe-nefmleveehegj ceW efJeeMeebefle Deefnbmee
meccesueve kee Deeeespeve efkeee ieee, efpemekee GodIeeve hetpe ieefCeveer eer %eeveceleer ceeleepeer memebIe kes meeefveOe ceW
Yeejle ieCeleb$e keer je^heefle ceneceefnce eerceleer eefleYee osJeerefmebn heeerue kes kejkeceueeW eje mecheVe ngDee~ Fme
DeJemej hej je^heefle peer Deheves heefle [e@. osJeerefmebn MesKeeJele kes meeLe meccesueve ceW heOeejeR~ keee&ece ceW GejeosMe kes
jepeheeue eer er.Jeer. jepesej leLee mJeemLe ceb$eer eer Deveble kegceej efceee Yeer heOeejs~ Fmeer DeJemej hej hetpe ceeleepeer
eje Je<e& 2009 kees Meebefle Je<e& kes he ceW ceveeves keer Iees<eCee keer ieF&~ en Meebefle Je<e&-2009 Jele&ceeve ceW
mecemle pewve meceepe eje Yeejle kes efJeefYeVe eevleeW ceW Deveske keee&eceeW kes ceeOece mes ceveeee ieee~
Fme mebmLeeve kes eje mecee-mecee hej efJeefJeOe hebekeueeCeke eefle<"eSb SJeb Oeee|ceke keee&ece mecheVe nesles jnles nQ~
mebmLeeve kes DeodYegle keee&keueehe keer esCeer ceW nw-Ceceeskeej ceneceb$e yeQke, peneB eefleJe<e& eeueg YeeeW eje ueeKeeW keer mebKee
ceW Ceceeskeej ceb$e efueKekej pecee kejeS peeles nQ, legceketj (kevee&ke) mes Ske kejes[ ceb$e SJeb Goehegj (jepe.) mes Ske kejes[
ceb$e meved 2006 ceW Fme yeQke ceW pecee ngS Dele: GvnW efJeMes<e he mes mecceeefvele efkeee ieee~ kejes[eW ceneceb$e efJeMJeMeebefle keer
efkejCeW emeeefjle kejves ceW DeefleMee OejesnjmJehe nQ~

mebmLeeve eje efoes peeves Jeeues hegjmkeej

ieefCeveer %eeveceleer hegjmkeej-meved 1995 mes eleske heeBe Je<e& ceW en hegjmkeej pewve Oece& hej Gemlejere MeesOe leLee
mebmLeeve keer Mew#eefCeke ieefleefJeefOeeeW ceW meneesie nsleg efkemeer Yeer pewve efJeeve ee meceefhe&le keee&kelee& kees 1,00,000/-(Ske
ueeKe) hees keer veieo jeefMe, eMeeqmle-he$e Fleeefo kes meeLe eoeve efkeee peelee Lee~ Deewue 2006 ceW ieefCeveerecegKe eer
%eeveceleer ceeleepeer Deeefe&kee oer#ee mJeCe& peebleer ceneslmeJe kes DeJemej hej mebmLeeve eje eefleJe<e& Fme hegjmkeej kees osves kee
efveCe&e efueee ieee Dele: Deye en hegjmkeej eefleJe<e& efkemeer Jeefj efJeeve DeLeJee efJeefMe meceepemesJeer kees eoeve efkeee peelee nw~
Deee|ekee jlveceleer hegjmkeej-meved 1999 ceW mLeeefhele 11,000/- hees keer veieo jeefMe meefnle eefleJe<e& eoeve efkeee
peeves Jeeuee hegjmkeej~
pecyeterhe hegjmkeej-meved 2000 ceW mLeeefhele 25,000/- hees keer veieo jeefMe meefnle eefleJe<e& eoeve efkeee peeves Jeeuee
hegjmkeej~
eer essueeue pewve hegjmkeej-meved 2003 ceW mLeeefhele 11,000/-hees keer veieo jeefMe meefnle eefleJe<e& eoeve efkeee
peeves Jeeuee hegjmkeej~
vebeeJele& cenue hegjmkeej-meved 2004 mes eejbYe 25000/-hees keer veieo jeefMe meefnle eefleJe<e& eoeve efkeee peeves
Jeeuee hegjmkeej~
pecyeterhe yeeue eefleYee hegjmkeej-meved 2010 mes eejbYe 11000/-hees keer veieo jeefMe meefnle eefleJe<e& eoeve efkeee
peeves Jeeuee hegjmkeej~

( 25 )

Ghejese hegjmkeejeW kes Deefleefje YeieJeeve $e+<eYeosJe Debleje&<^ere efveJee&Ce ceneslmeJe Je<e& kes DeJemej hej Ieesef<ele YeieJeeve
$e+<eYeosJe vesMeveue DeJee[&, yeeeer hegjmkeej, YeieJeeve ceneJeerj pevceYetefce kegC[uehegj hegjmkeej, ieefCeveer %eeveceleer
oer#ee mJeCe& peebleer hegjmkeej SJeb nerjke peebleer hegjmkeej Yeer mebmLeeve eje eoeve efkees pee egkes nQ~

Fueeneyeeo-G.e. ceW leerLekej $e+<eYeosJe lehemLeueer eeeie leerLe& kee efvecee&Ce

meved 2001 ceW mebmLeeve kes Devleie&le YeieJeeve $e+<eYeosJe oer#ee SJeb kesJeue%eevekeueeCeke Yetefce eeeie (G.e.) ceW Fme
leerLe& kee efvecee&Ce Fueeneyeeo-yeveejme neFJes hej efkeee ieee nw~ Fme leerLe& heefjmej ceW $e+<eYeosJe oer#eekeueeCeke leheesJeve SJeb
meceJemejCe jevee cebefoj kes meeLe-meeLe YeieJeeve keer efveJee&CeYetefce kes eleerke ceW efJeMeeue kewueeMeheJe&le kee Yeer efvecee&Ce ngDee~
FmeceW 72 ewleeuee nQ leLee heJe&le kes veeres ieghee cebefoj ceW YeieJeeve $e+<eYeosJe keer DeefleMeekeejer Oeeleg eeflecee (meJee leerve heg
heeemeve) efJejepeceeve nw~ heJe&le kes F&Meeve keesCe ceW efveefce&le 31 heg TBes keerefle&mlebYe ceW $e+<eYeosJe-ceneJeerj mJeeceer keer 8
eefleceeSB nQ~ #es$e hej eeef$eeeW kes DeeJeeme-Yeespeve Deeefo keer mechetCe& DeeOegefveke JeJemLee GheueyOe nw~ Fme leerLe& kee mebeeueve
mebmLeeve kes Debleie&le ieef"le Ghemeefceefle kes eje efkeee pee jne nw~

YeieJeeve ceneJeerj pevceYetefce kegC[uehegj leerLe& kee efJekeeme

YeieJeeve ceneJeerj pevceYetefce kegC[uehegj (veeueboe-efyenej) kee efJekeeme kejves nsleg mebmLeeve kes Devleie&le YeieJeeve ceneJeerj
pevceYetefce kegC[uehegj efoiecyej pewve meefceefle veece mes Ske Ghemeefceefle yeveeF& ieF&, efpemekes ceeOece mes JeneB vebeeJele& cenue leerLe&
heefjmej kee efvecee&Ce efkeee ieee~ JeneB vebeeJele& cenue leerLe& heefjmej ceW YeieJeeve MeebefleveeLe ewleeuee kes Deefleefje efJeeMeebefle
ceneJeerj cebefoj, YeieJeeve $e+<eYeosJe cebefoj, veJeenMeebefle cebefoj leLee leerve cebefpeue kee ef$ekeeue eewyeermeer cebefoj nw~ JeneB eeef$eeeW kes
efueS DeeOegefveke megefJeOeeege DeeJeeme SJeb Yeespeve keer mecegefele JeJemLee nw~
Ghejese meYeer efvecee&Ce eespeveeSb, meeceeefpeke, Oeee|ceke leLee Mew#eefCeke keee&ece hetpe ieefCeveerecegKe eer %eeveceleer
ceeleepeer keer heeJeve esjCee mes Gvekes memebIe meeefveOe ceW Fme mebmLeeve eje Deeeesefpele efkees iees nQ~ mebIemLe e%eeeceCeer
Deee|ekee eer eboveeceleer ceeleepeer kee ceeie&oMe&ve SJeb heer"eOeerMe #eguuekejlve eer ceesleermeeiej peer cenejepe kee efveoxMeve
Fve mecemle keeeeX ceW Delevle cenlJehetCe& jnlee nw~

YeieJeeve heg<heobleveeLe pevceYetefce keekeboer leerLe& kee efJekeeme

hetpe ceeleepeer keer esjCee mes ieef"le DeefKeue YeejleJe<eeae efoiecyej pewve leerLekej pevceYetefce efJekeeme keceser eje YeieJeeve
heg<heobleveeLe keer pevceYetefce keekevoer (efveke ieesjKehegj-G.e.) kee efJekeemekeee& mecheVe efkeee ieee nw~ leerLe& hej YeieJeeve
heg<heobleveeLe keer meJee 9 heg heeemeve eeflecee megvoj efpevecebefoj ceW efJejepeceeve neskej hebekeueeCeke eeflee mes eefleefle nes
egkeer nQ leLee YeieJeeve heg<heobleveeLe keerefle&mlebYe leerLe& keer keerefle& kees efoied efoievleJeeheer Keeefle eehle kejeves ceW efveefceeYetle nw~
Fme ekeej en mebmLeeve Deheveer efJeefYeVe mecee|hele keee& eespeveeDeeW eje meceepe keer mesJee ceW eefle#eCe mebueive nw~ ceeveefmeke
Meebefle, DeeOeeeqlceke efJekeeme, eeke=efleke meewvoe& SJeb Deve Deveske ueeYe Ske meeLe eehle kejves nsleg en mebmLeeve pebyeterhe oMe&ve
kes efueS Deehekees meeoj Deecebef$ele kejlee nw~

RQRQ

( 26 )

Jeerj %eeveesoe ievLecee}e kes meneesieer

efoiecyej pewve ef$e}eske MeesOe mebmLeeve kes Devleie&le Jeerj %eeveesoe ievLecee}e keer mLeehevee meved 1972 ceW ngF&~ leye mes Deye
leke }eKeeW keer mebKee ceW ievLeeW kee hekeeMeve nes egkee nw Deewj efvejvlej nes jne nw~ iebLecee}e mes hee"keeW kees ievLe kece keercele ceW heehle
nes mekeW, Fme o=eq< mes ievLecee}e ceW Ske mebj#eke eespevee Deiemle meved 1990 mes heejbYe keer ieF& nw~ Fme eespevee kes Devleie&le efvecve
cenevegYeeJe Deye leke mebj#eke yevekej Dehevee meneesie heoeve kej egkes nQ~

efMejesceefCe mebj#eke
1. eerceleer efvece&}e pewve Oe.he. mJe. eer hesceevo pewve, lelheg$e heoerhe kegceej pewve, Keejer yeeJe}er, efouueer-6~
2. eerceleer megceve pewve Oe.he. eer efoeqiJepee eEmen pewve, Fboewj~
3. eer ceneJeerj hemeeo pewve mebIeheefle, peer-19, meeTLe SkemesvMeve, veF& efouueer~
4. eer censv heeue njsv kegceej pewve, metjpece} efJenej, efouueer~
5. eerceleer ceesnveer pewve Oe.he. eer megveer} pewve, heerle efJenej, efouueer~
6. eer osJesvo kegceej pewve (Oeens[e Jee}s) ieg[ieeBJe (nefj.)~
7. eerceleer Meejoe jeveer pewve Oe.he. mJe. efjKeyeebo pewve, yeengyeueer SvkeuesJe, efouueer-92~
8. [e@. osJesv kegceej pewve, Yeesheeue (ce.e.)~
9. eerceleer mebieerlee pewve Oe.he. eer mebpeerJe kegceej pewve, Mesjkees (efyepeveewj) G.e.~
10. eer Deefveue kegceej pewve, oefjeeiebpe, efouueer~
11. eer yeer.[er. ceoveeFke, cegcyeF&~
12. eer Oevekegceej pewve, yeengyeueer SvkeuesJe, efouueer~
13. eer efpelesv kegceej pewve SJeb eerceleer megveerlee pewve keesef[ee, heueesefj[e, et.Sme.S.~
14. eerceleer efJeceuee osJeer pewve Oe.he. eer DeesceekeeMe pewve, mJeeefueke veiej, nefjej (GejeKeb[)~
15. eer Deefcele pewve SJeb mebYeJe pewve megheg$e eerceleer Deveerlee pewve Oe.he. eer cetueebo vepewheeveer, efomehegj (keecehe) Deemeece~
16. eerceleer Deefpele kegceejer pewve Oe.he. eer censv kegceej pewve, Deesyesoguueeiebpe (jeemesve) ce.e.~
17. eer veeefYekegceej pewve, pewve yegke ef[hees, meer-4, heer.Jeer.Deej. hueepee kes heers, kevee@ huesme, veF& efouueer~

hejce mebj#eke
1. eer ceeBieer}e} yeeyet}e} hene[s, nwojeyeeo (DeevOe heosMe)~
2. [e@. hekeeMeevo pewve, 792 efJeJeskeevebohegjer, efmeefJe} }eFve, meerleehegj (G.he.)~
3. eer megcele hekeeMe pewve, ieppet keje, Meenoje, efouueer~
4. eer megveer} kegceej pewve, eje-megveer} wkemeeF&ume, mejOevee (cesj") G.he.~
5. mJe. eer hekeeMe ebo Decees}ke ebo pewve meje&He, meveeJeo (ce.he.)~
6. eer heegcve kegceej peJesjer, jeskeef[ee}sve, yeesjerJe}er (Jesm) cegbyeF&~
7. eerceleer Ge|ce}e osJeer Oe.he. eer keevleer hemeeo pewve, $e+<eYe efJenej, efouueer~
8. eerceleer G<ee pewve Oe.he. eer efJece} hemeeo pewve, $e+<eYe efJenej, efouueer~
9. eer Deevevo hekeeMe pewve (meewjce Jee}s) , ieebOeerveiej, efouueer~
10. eerceleer meefjlee pewve Oe.he. eer jepekegceej pewve, efkeoJeF& veiej, keevehegj~
11. mJe. eerceleer kew}eMeJeleer Oe.he. eer kew}eMe ev pewve , leesheKeevee yeepeej, cesj"~
12. eer Yeevesv kegceej pewve, eje-eer efJeee pewve, Yeiele eEmen ceeie&, peehegj~
13. eer heoerhe kegceej Meeeqvle}e} efye}e}e, Devetheveiej, Fboewj, (ce.he.)~
14. eer megjsMeebo heJeve kegceej pewve, yeejeyebkeer (G.e.)~

( 27 )

15. eer veLeceue heejmeceue pewve, keuekeee-7~

16. eerceleer mJe. MeebleeyeeF& Oe.he. eer keceueebo pewve, meveeJeo (ce.e.)~
17. eer heebo pewve keeefjee, efouueer~
18. eer DeeMeg pewve, keeuekee peer, veF& efouueer
19. eer efpelesv kegceej megveerlee keesef[ee, heueesefj[e (et.Sme.S.)
20. eer eegcve kegceej pewve eser mee., eer Decej ebo pewve meje&he, ueKeveT (G.e.)

mebj#eke
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.

mJe. eer DevevleJeere& pewve SJeb mJe. eerceleer DeeoMe& pewve kes megheg$e eer ceveespe kegceej pewve, cesj"~
eerceleer jepetyeeF& ceelesMJejer eer efMeKej evo YeeF& osJesvo kegceej }Keceer evo pewve, meveeJeo (ce.he.)~
eer efeceve}e} egvveer}e} oesMeer, keerkee m^er, cegcyeF&~
eerceleer DeCeeyesve cevvetYeeF& keesef[ee, meer. heer. Qke jes[, cegcyeF&~
eerceleer leejeyesve evot}e} oesMeer, Hesve efyepe, cegcyeF&~
eer jefle}e} egvveer}e} oesMeer, cegcyeF&~
mJe. eerceleer ceLegjeyeeF& KegMee} evo pewve, eje-eer jleve evo KegMee} evo ieeBOeer kes megheg$e eer Oeve kegceej, DeMeeske kegceej,
efMejerMe kegceej, Oece&jepe ieeBOeer He}ve (cene.)~
8. eer Meebefle}e} KegMee} evo ieeBOeer, He}ve (meeleeje) cene.~
9. eer Devevle }e} Het}evo He[s, Deke}tpe (mees}ehegj) cene.~
10. eer nerje}e} ceeefCeke}e} ieeBOeer, Deke}tpe (mees}ehegj) cene.~
11. eer peekegceej KegMee}ebo ieeBOeer, Deke}tpe (mees}ehegj) cene.~
12. eerceleer yeoeceer osJeer ceelesMJejer eer heoce kegceej pewve iebieJee}, keevehegj (G.he.)~
13. eerceleer kece}eosJeer Oe.he. mJe. eer censvo kegceej pewve, IeCs Jee}s n}JeeF&, oefjeeiebpe, veF& efouueer~
14. eerceleer G<eeosJeer Oe.he. eer eJeCe kegceej pewve, eeJe[er yeepeej, efouueer~
15. eer cegkesMe kegceej pewve, keje MenbMeener, eeBoveer eewke, efouueer~
16. eer ngkeceerebo ceebieer}e} Meen, Oeeveceb[er, Goehegj (jepe.)
17. eer efkejCe evo pewve, keje Oetef}eeve, eeBoveer eewke, efouueer~
18. eerceleer efJece}eosJeer Oe.he. eer ceneJeerj hemeeo pewve Fbpeer. efJeJeske efJenej, efouueer
19. eerceleer G<eeosJeer Oe.he. eer DeMeeske kegceej pewve (Keske[e efveJeemeer), yenjeFe (G.he.)~
20. eerceleer }er}eJeleer Oe.he. eer njerMe evo pewve, Mekejhegj, efouueer~
21. eer og}erevo pewve, yeengye}er SvkeuesJe, efouueer~
22. eer jefle}e} kesJe}evo ieeBOeer keer hegCe mce=efle ceW, heeheg}j heefjJeej, metjle (iegpe.)~
23. eerceleer YebJejerosJeer Oe.he. eer meoemegKe pewve heeb[dee keer mece=efle ceW Fvoj evo megcesjce} pewve heeb[dee efMe}ebie (cesIee}e)~
24. eerceleer meesnveerosJeer Oe.he. eer levemegKejee mes"er, Hewvmeer yeepeej, ieewneer (Deemeece)~
25. eerceleer OeehetyeeF& Oe.he. eer kemletj evo pewve, jeceiebpe ceC[er (jepe.)~
26. eer efced"ve}e} evYeeve pewve, keefJeveiej ieeefpeeeyeeo (G.he.)~
27. eerceleer Mekegvle}eosJeer Oe.he. eer megjsMeebo pewve (yele&ve Jee}s), Keg[yeg[e ceesnuuekee, osnjeotve (G.he.)~
28. eer osJesvo kegceej iegCeJevle kegceej eWiee, ye[veiej (ce.he.)~
29. eer efoiecyej pewve meceepe, lenmeer} Helesnhegj (yeejeyebkeer) G.he.~
30. eer cevvee}e} jece}e} pewve [tbiejJee}e, Yeevehegje (cevomeewj) ce.he.~
31. eer Fvoj evo kew}eMe ebo eewOejer, meveeJeo (ce.he.)~
32. mJe eer hekeeMe evo Decees}ke evo pewve meje&He, meveeJeo (ce.he.)~

( 28 )

33. mJe. eer efJece} evo pewve, jKeyeevo omejLe mee, meveeJeo (ce.he.)~
34. eer Deepeeo kegceej pewve Meen (meveeJeo Jee}s), Fvoewj (ce.he.)~
35. eerceleer meg<ecee osJeer Oe.he. eer jekesMe kegceej pewve, ceJeevee (cesj") G.he.~
36. eerceleer kegmegce pewve Oe.he. eer jcesMeevo pewve, efkeMevehegjer, yeeiehele jes[, cesj"~
37. eerceleer efkejCe pewve Oe.he. eer heoce hemeeo pewve S[Jeeskes, cesj" (G.he.)~
38. eerceleer efJece}eosJeer Oe.he. eer efpevesvohemeeo pewve "sskesoej, es[jce} jes[, veF& efouueer~
39. eerceleer #eceeosJeer pewve, ceOegyeve, efouueer~
40. eerceleer kece}eosJeer Oe.he. eer jepesvo kegceej pewve es[jkee, "eCes (cene.)~
41. eer Deefpele hemeeo pewve yeyyespeer, eer jepekegceej eJeCe kegceej pewve, }KeveT~
42. eer heYee evo ieesOee, 45 Yeiele Jeeefkee, efmeefJe} }eFve, peehegj-6 (jepe.)~
43. eer ieesheerevo efJeefheve kegceej pewve, mejOevee wv neGme, iebpeceb[er, mejOevee~
44. eerceleer jlevemegvojer osJeer Oe.he. eer Jeerjevo pewve (efekeve Jee}s), et[erJee}er ie}er, eewke yeepeej, }KeveT~
45. [e@. megYee<eevo pewve, jeleevee[e keueerefveke, jeleevee[e yeepeej, peesOehegj (jepe.)~
46. eer heceeso kegceej pewve (cegpeHeHejveiej Jee}s) 35 Se.Jeer.jes[, vet ceekex, Lejhekevee, jebeer (efyenej)~
47. eer efJepesvo kegceej pewve, kes.-1/20 cee@[} eGve, efouueer~
48. eer kew}eMe ebo pewve, 45 Yeiele Jeeefkee, efmeefJe} }eFve, peehegj (jepe.)~
49. eer megYee<eebo pewve, eer efo. pewve heeMJe&veeLe ewlee}e, 405 [e@. cegKepeea veiej, efouueer~
50. eer megYee<e evo pewve meje&He, efkewleveiej (yeejeyebkeer) G.he.~
51. eer evomesve pewve, eje-megcesjevo, evomesve pewve, meypeer ceC[er, venewj (efyepeveewj)~
52. eer megOeerj kegceej pewve pes.F&., vevo efkeMeesj pewve, Meejoe venj KeC[, MeenpeneBhegj~
53. eer megkegcee}ebo pewve, ceesleer ^seE[ie kecheveer, er.Deej. Hegkeve jes[, Hewvmeer yeepeej, ieewneer~
54. eer Deefve} hegueefkele mes"er, yeer 1/122, hespe-2, DeMeeske efJenej, efouueer-110052~
55. eer evoceesnve yebme}, 11, hetmee jes[, kejes}yeeie, veF& efouueer-5~
56. eer efiejOej hemeeo Deeceeso hemeeo pewve, pewve Jem$ee}e, kee}er ceekex, efmeJeeve (efyenej)~
57. eer meleerMe evo pewve, 31 efmeefJe} }eFve, ce.veb.-10, meskej-2, eFhe-5 Peebmeer~
58. eer mJehe evo keeme}erJee}, veee yeepeej, Depecesj (jepe.)~
59. eer ng}eme evo mes"er, DeeesOee Megiej efceume, jepee kee menmehegj, efye}ejer (G.he.)~
60. eerceleer efkejCe osJeer pewve Oe.he. eer vejsvo kegceej pewve, efmeefJe} }eFve,meerleehegj (G.he.)b~
61. eerceleer meblees<e pewve Oe.he. eer heJeerCe kegceej pewve, yeejeyebkeer (G.he.)~
62. eer metjpece} heg$e eer efJeveerle kegceej pewve, ceesnuuee iebpekeje hetjCeje hetjCepee, pewve efJe}e, cegjeoeyeeo (G.he.)~
63. mJe. eer efMeKej evo pewve, efcyej keceerMeve Spesv, Mebkejiebpe, neheg[ (G.he.)~
64. eerceleer jepesMJejer pewve ceelesMJejer eer jekesMe pewve 31, efmeefJe} }eF&ve, meerleehegj~
65. eer jepekegceej pewve, cewmeme& jefJeolle hesceevo pewve yeejoeves Jee}s, Meeceiebpe, yejs}er~
66. eer ye}Jeerj pewve, eje-peevekeer SkemeWMeve efjHeeFvejer, ieeBOeeriebpe, MeenpeneBhegj~
67. eer hevvee}e} mes"er, [erceehegj (veeiee}Q[)~
68. eer Jeerjsvo kegceej pewve, F&oieen kee}esveer, Deeieje (G.he.)~
69. eer heesKehee} pewve, eje-veeJesuer cessue Fbef[ee, ceeveeEmen ies, De}erie{ (G.he.)~
70. eerceleer jeqMce pewve Oe.he. eer efJepee kegceej pewve, oefjeeiebpe, veF& efouueer~
71. eerceleer efJece}e osJeer Oe.he. eer heceeso kegceej pewve Fbpeer., MeenpeneBhegj (G.he.)~
72. mJe. eerceleer kew}eMeJeleer pewve Oe.he. eer kew}eMe evo pewve Fbpeer., leesheKeevee yeepeej, cesj"~
73. eerceleer DeCe kegceej veeboskej Oe.he. YeeT meensye veeboskej, ceg}gv[ (Jesm) cegcyeF&~

( 29 )

74. eer Yeeieevo ceveer<e kegceej "esef}ee, eje-efkejve SpeWmeer, heess. yegjnevehegj, (ce.he.)~
75. eer kew}eMeevo jepekegceej pewve jeJebkee, hees. efyemeJeeb (meerleehegj) G.he.~
76. eerceleer efJeeeJeleer pewve, jepeewjer iee[&ve, veF& efouueer~
77. eer Deevevo hekeeMe pewve (meewjce Jee}s) SJeb megheg$e eer ceove kegceej, heoerhe kegceej SJe
b heJeerCe kegceej pewve, Oece&hegje, ieeBOeerveiej, efouueer~
78. eerceleer DeCee pewve, Oe.he. heJeervo kegceej pewve, heerlecehegje, efouueer~
79. eerceleer heg<heeosJeer, Oe.he. censvo kegceej pewve, heg<heebpe}er SvkeuesJe, efouueer~
80. eer yeeyet}e} leesleejece pewve, YegmeeJe} (cene.)~
81. [e@. Deveghece pewve, megoecee veiej, Fboewj (ce.he.)~
82. eer efJevee kegceej pewve, pJew}me&, ojeryeeke}eb, efouueer~
83. mJe. eer Deevevo hekeeMe pewve Meeeqvleefhee, pecyeterhe-neqmleveehegj (cesj") G.he.~
84. eerceleer jepeg}yeeF& Oe.he. eer vesceerevo pewve }esne[s, hees. keeshejieeBJe (cene.)~
85. eer Oevvee}e} ieesOee, ceunejiebpe, Fboewj (ce.he.)~
86. eer megveer} kegceej ceveespe kegceej pewve, efPe}efce} kee}esveer, efouueer~
87. eerceleer DeeMee pewve Oe.he. eer jepesMe kegceej pewve yeDee meeiej (G.he.)~
88. eer heejmece} [tbiejce} peer heeveer hees. ces[leeefmeer, veeieewj (jepemLeeve)~
89. eer Deefve} kegceej pewve (ieg[ieebJe Jee}s) efheeoMe&veer efJenej, efouueer-92~
90. eerceleer ke=<Cee yeeF& vesceerveeLe pewve, heer. Jee}s, nwojeyeeo (DeevOe heosMe)~
91. eerceleer cebpet}lee pewve Oe.he. eer heYeele evo ieesOee, veee yeepeej, Depecesj (jepe.)~
92. eer heceeso kegceej pewve, heejme efhevme&, Meenoje-efouueer~
93. eer eeboce} Deefve} kegceej mejeJeieer, efkeMeveiebpe (efyenej)~
94. kegceejer Deefoleer megheg$eer eer Dehees}es peer pewve meewieeveer, Fboewj~
95. eerceleer cebpet}lee Oe.he. heYeeevo ieesOee-veee yeepeej, Depecesj~
96. eer meges kegceej Mewuesv kegceej pewve, [euveiebpe (PeejKeb[)~
97. eerceleer peleveosJeer ue#ceerebo pewve, esVeF& (leefceuevee[g)~
98. eerceleer meKeeF& pewve Oe.he. eer peerleceue pewve, ce[evee (keese) jepe.~
99. eer ceesefnle pewve heg$e cegkesMe pewve, peieVeeLe pewve heneef[ee, helesnhegj (MesKeeJeer) jepe.~
100. eer vejsMe pewve yebmeue, ieg[ieeBJee (nefj.)~
101. eerceleer jleveyeeF& Oe.he. jepesv ekeeMe keesef"ee, keese (jepe.)~
102. eerceleer meblees<e pewve Oe.he. eer Depeerle kegceej pewve, efYeJee[er (jepe.)~
103. eerceleer esceuelee pewve Oe.he. eer megMeerue kegceej pewve, ceuee[ (cegcyeF&)~
104. eer jepesv kegceej heeewefueee, Fboewj (ce.e.)~
105. mJe. eer ceesnveueeue nsceebo ieebOeer, meleeje (cene.)~
106. eerceleer Deejleer pewve Oe.he. eer ekeeMeebo pewve MeerMes Jeeues, Fueeneyeeo (G.e.)
107. [e@. efJeceuee pewve efJeceue Oe.he. eer ekeeMeebo pewve, efhejespeeyeeo (G.e.)

RQRQ

( 30 )

efJe<ee-ece
KeC[ 1 : eLeceevegeesie
efJe<ee
1.
2.

3.

4.
5.

he= mebKee

cebieueeejCe
me=ef kee ece
1. <edkeeue heefjJele&ve
2. keguekejeW keer Glheefe
3. eLece leerLekej le=leere keeue ceW
4. Oece&leerLe& hejcheje
5. <edkeeue heefjJele&ve keneB-keneB nw ?
6. veJe-veejo
leerLekej
1. eLece leerLekej
2. Debeflece leerLekej
yeejn eeJeleea
1. Yejle eeJeleea
yeueYe, veejeeCe, eefleveejeeCe
1. ceee&oe heg<eesece eerjeceev

2
3
3
6
11
13
20
20
21
23
48
53
55
59
60

KeC[ 2 : kejCeevegeesie
6.

meeceeve ueeske
1. DeOeesueeske
2. ceOeueeske
3. pecyeterhe
4. megces heJe&le
5. ueJeCe meceg
6. pecyeterhe kes Deke=ef$ece ewleeuee
7. ceOeueeske kes Deke=ef$ece ewleeuee

67
68
70
71
73
74
76
76

( 31 )

7.

osJeeW kes Yeso

1. YeJeveJeemeer osJe
2. Jeblej osJe
3. peesefleJee&meer osJe
4. keuheJeemeer osJe
8. peerJe kes hebe heefjJele&ve
9. JeJenej keeue kes Debleie&le keg efJeMes<e mebKeeSB
10. heue-meeiej kee mJehe
11. leerve ueeske ceW efme peerJe keneB nQ ?

76
76
78
79
81
85
88
90
92

KeC[ 3 : ejCeevegeesie
12. Oece& kee ue#eCe
1. meceioMe&ve
2. mees ieg kee ue#eCe
3. mecei%eeve
4. mecekedeeefj$e
5. heeBe DeCegele
6. leerve iegCeele
7. eej efMe#eeele
8. meuuesKevee kee mJehe
9. Deefleeej efkeleves nQ?
13. eeJeke keer ieejn eeflecee
14. eeJeke kes leerve Yeso
1. heeef#eke eeJeke kes DecetueiegCe
2. vewefke eeJeke
3. meeOeke eeJeke
15. eeJekeeW keer $esheve efeeeSB
16. eej Deeece
1. yeeee& Deeece
2. ie=nmLe Deeece
3. JeeveemLe Deeece
4. efYe#egke Deeece
17. eeJeke kes eej Oece&

95
95
96
98
99
99
100
101
101
102
102
104
104
105
105
105
105
105
106
108
108
108

( 32 )

18. eeJeke keer <ed DeeJeMeke efeeeSB

1. osJehetpee
2. ieg keer Gheemevee
3. mJeeOeee
4. mebece
5. lehe
6. oeve
19. metleke-heeleke JeCe&ve
1. pevce metleke
2. cejCe metleke
3. jpemJeuee eer kee DeMeewe
20. efeeeSB
1. $esheve ieYee&vJee efeeeSB
2. De[leeueerme oer#eevJee efeeeSB
3. ke$e&vJee efeeeDeeW kee JeCe&ve
21. yeejn Deveges#ee
22. cegefveOece&
1. DeeF&me cetueiegCe
23. efheb[Megef ekejCe
1. deeueerme Yeso
2. Godiece kes meesuen Yeso
3. Glheeove kes meesuen Yeso
4. S<eCee oes<e kes ome Yeso
5. mebeespeveeefo eej Yeso
6. Deblejee kes 32 Yeso
24. meceeeej kee JeCe&ve
1. DeewefIeke kes ome Yeso
2. heoefJeYeeefieke meceeeej
3. Deeefe&keeDeeW kee meceeeej
4. mebIe kes heeBe DeeOeej
5. cegefveeeW kes 34 GejiegCe
6. eefleeceCe

108
108
110
110
111
111
111
114
114
115
116
116
117
120
121
122
124
124
126
126
126
127
128
128
129
131
131
131
132
132
133
135

( 33 )

25.

26.

27.

28.
29.

7. keeeeslmeie&
8. osJeJebovee
meeOeg keer efoveeee&
1. vewefceefeke efeee
2. cegefveeeW kes ome Oece&
3. meesuenkeejCe YeeJeveeSB
$e+efeeW kee JeCe&ve
1. yegef $e+ef kes Deejn Yeso
2. efJeefeee $e+ef kes ieejn Yeso
3. efeee $e+ef kes oes Yeso
4. lehe $e+ef kes meele Yeso
5. yeue$e+ef kes leerve Yeso
6. Deew<eefOe $e+ef kes Dee" Yeso
7. jme $e+ef kes : Yeso
8. #es$e $e+ef kes oes Yeso
meuuesKevee
1. cejCe kes Yeso
2. heefC[le cejCe
heeBe ekeej kes cegefve
Oeeve
1. Deele&Oeeve
2. jewOeeve
3. Oece&Oeeve
4. mebmLeeve efJeee Oece&Oeeve
5. MegkeueOeeve

136
136
137
139
139
140
141
141
142
143
143
144
144
145
145
145
145
146
147
148
148
149
149
150
152

Keb[ 4 : Jeevegeesie
30. n JeeW kee JeCe&ve
1. peerJe kee ue#eCe
2. iegCemLeeve
3. peerJemeceeme
4. heee&efhle

155
155
156
158
158

( 34 )

31.

32.
33.
34.
35.
36.

37.
38.

39.

40.

41.
42.

5. eeCe
6. meb%ee
7. ceeie&Cee
8. Gheeesie
eceeCe kee JeCe&ve
1. hejes#e eceeCe
2. ele#e eceeCe
veeeW kee JeCe&ve
1. DeOeelce keer Dehes#ee veeeW kee JeCe&ve
meeeoefmeef
1. mehleYebieer
efve#eshe
peerJe kes mJeleJe
oMe&ve-meceer#ee
1. eeJee&keeefo oMe&ve
2. meJe&%eefmeef
Deelcee kes leerve Yeso
cees#eceeie&
1. JeJenej jlve$ee
2. efveee jlve$ee
efvepe&je kes mLeeve
1. kesJeue%eeveeslheefe
2. veJekesJeueueefyOe
3. cees#eeeefhle
kece&efmeevle
1. Dee"eW keceeX kee mJeYeeJe
2. keceeX kes Ske meew De[leeueerme Yeso-ue#eCe
3. kece& kes oMe keejCe
Dee"eW keceeX kes DeeeJe
1. leerLekej eke=efle kes DeeeJe
kece&yebOe kes keejCe
1. leerve meew $esme" heeKeC[cele

158
158
158
163
164
164
170
172
174
175
175
178
178
179
180
183
183
185
185
185
191
192
193
193
194
195
195
202
203
205
206
206

( 35 )

43. cegefe kes keejCe

1. mecekelJe
2. heeBe ueefyOe
3. leerveeW kejCeeW kee mJehe
4. eeefj$e ueefyOe
5. keceeX kes veeMe kee ece
6. kesJeueer kes keJeueenej kee efvejekejCe
7. cege peerJe DeueeskeekeeMe kes yeenj keeeW veneR peeles?
44. efme hejceser kes Dee" iegCe
45. eMeefmle
46. ee& veb. 1-eewon keguekej
47. ee& veb. 2-eewyeerme leerLekej
48. ee& veb. 3-eoMe eeJeleea
49. ee& veb. 4-veew yeueosJe
50. ee& veb. 5-veew veejeeCe
51. ee& veb. 6-veew eefleMe$eg
52. ee& veb. 7-SkeeoMe
53. ee& veb. 8-veejke peerJe
54. ee& veb. 9-#es$e leLee kegueeeue
55. ee& veb. 10-heeeefo mejesJej
56. ee& veb. 11-YeJeveJeemeer osJe
57. ee& veb. 12-peesefleJee&meer osJe
58. ee& veb. 13-yeejn keuhe
59. YeieJeeve heee&veeLe peerJe oMe&ve
60. Yepeve

RQRQ

209
209
210
210
211
212
212
213
214
215
216
218
228
229
229
230
230
231
231
232
232
233
234
235
236

( 36 )

Meee mJeeOeee kee eejbefYeke

cebi eueeejCe
vece: efmesYe:, vece: efmesYe, vece: efmesYe:
DeeWkeejb efJevogmebegeb, efveleb Oeeeefvle eesefieve:~
keeceob cees#eob ewJe, DeeWkeejee vecees vece:~~1~~
DeefJejueMeyoIeveewIe-e#eeefuelemekeueYetleueceuekeuebkee~
cegefveefYeheeefmeleleerLee&-mejmJeleer njleg vees ogefjleeved~~2~~
De%eeveefleefcejevOeeveeb,
%eeveebpeveMeueekeee~
e#egvceerefueleb esve, lemcew eeriegjJes vece:~~3~~
eer hejceiegjJes vece:, hejchejeeee&iegjJes vece:~ mekeuekeueg<eefJeOJebmekeb, esemeeb heefjJeOe&keb,
Oece&mecyevOekeb, heeheeCeeMekeb, hegCeekeeMekeb YeJepeerJeceve: eefleyeesOekeejkeb Fob Meeeb eer pewve
Yeejleer1 veeceOeseb, Deme cetueebLekelee&j: eer meJe&%e osJee:, leogejevLekelee&j: eer ieCeOejosJee:
eefleieCeOejosJee: les<eeb Jeeesvegmeejceemeee ieefCeveer Deeefe&keeeer %eeveceleercee$ee efJjefe eleb2~ eesleej:
meeJeOeeveleee e=CJevleg~
cebieueb YeieJeeved Jeerjes, cebieueb ieewlecees ieCeer~
cebieueb kegvokegvoeees, pewveOeceexmleg cebieueced~~4~~

RQRQ

1. efpeme ebLe kee mJeeOeee kejvee nes Gmekee veece uesvee eeefnS~
2. Gme ebLe kes pees jeefelee neW Gvekee veece uesvee eeefnS~

pewve Yeejleer

(1)

eLeceevegeesie

G
pewve Yeejleer
eLece KeC[

eLeceevegeesie
eLeceevegeesieceLee&Keeveb eefjleb hegjeCeceefhe hegCeced~
yeesefOemeceeefOeefveOeeveb yeesOeefle yeesOe meceereerve~~1~~
DeLe&-pees Meee hejceeLe& kes efJe<eeYetle Oece&, DeLe&, keece Deewj cees#e heg<eeLe& kee keLeve kejves Jeeuee nw,
Ske heg<e kes Deeefele keLee kees, $esme" Meueekee heg<eeW kes eefj$e kees leLee hegCe kes DeeeJe kejves Jeeueer keLeeDeeW
kees kenlee nw Deewj yeesefOe-jlve$ee, meceeefOe-Oeeve kee efveOeeve-kees<e nw, Ssmes eLeceevegeesiehe MeeeeW kees
mecei%eeve peevelee nw DeLee&led efpemeceW eej heg<eeLe& Deewj ceneheg<eeW kes eefj$e kee JeCe&ve nes, Jen eLeceevegeesie nw~
Fmekes he{ves mes hegCeeeJe-jlve$ee keer eeefhle Deewj meceeefOe keer efmeef nesleer nw~

eLeceevegeesie

(2)

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

cebieueeejCe
Cecees DeefjnbleeCeb Cecees efmeeCeb Cecees DeeFefjeeCeb~
Cecees GJepPeeeeCeb Cecees ueesS meJJemeentCeb~~
eeeefj cebieueb-Deefjnble cebieueb, efme cebieueb, meent cebieueb, kesJeefueheCCeees Oeccees cebieueb~ eeeefj ueesiegeceeDeefjnble ueesiegecee, efme ueesiegecee, meent ueesiegecee, kesJeefue heCCeees Oeccees ueesiegecee~ eeeefjmejCeb heJJeppeeefceDeefjnble mejCeb heJJeppeeefce, efme mejCeb heJJeppeeefce, meent mejCeb heJJeppeeefce, kesJeefueheCCeees Oeccees mejCeb heJJeppeeefce~
DeLe&-DeefjnbleeW kees vecemkeej nes, efmeeW kees vecemkeej nes, DeeeeeeX kees vecemkeej nes, GheeOeeeeW kees
vecemkeej nes Deewj ueeske ceW meJe& meeOegDeeW kees vecemkeej nes~
cebieue eej nQ-Deefjnble cebieue nQ, efme cebieue nQ, meeOeg cebieue nQ Deewj kesJeueer eje eCeerle Oece& cebieue nw~
ueeske ceW Gece eej nQ-Deefjnble ueeske ceW Gece nQ, efme ueeske ceW Gece nQ, meeOeg ueeske ceW Gece nQ Deewj
kesJeueer eje eCeerle Oece& ueeske ceW Gece nw~ eej keer ceQ MejCe ueslee ntB-Deefjnble keer ceQ MejCe ueslee ntB, efme keer
ceQ MejCe ueslee ntB, meeOeg keer ceQ MejCe ueslee ntB Deewj kesJeueer eje eCeerle Oece& keer ceQ MejCe ueslee ntB~
pewveJee*dcee DeveeefoefveOeve nw~ egie heefjJele&ve keer Dehes#ee mes en meeefo-meefveOeve Yeer ceevee peelee nw~
kecee&jeleerved peeleerefle efpeve Fme Jeglheefe kes Devegmeej pees kece& Me$egDeeW kees peerleves Jeeues nQ Jes efpeve kenueeles nQ~
FvnW ner efpeveosJe, efpevesv YeieJeeve, efpevejepe Deeefo meneeW veeceeW mes hegkeeje peelee nw~ Fvekes eje yeleeee ngDee
ceeie& efpeveOece&, pewveOece&, Deen&leOece& Deeefo veeceeW mes eefme nw~ Fve efpevejepe keer efoJeOJeefve kees ner Deeiece,
efpeveeiece, efpeveJeeCeer, mejmJeleer, Meejoe, pewve Jee*dcee, pewve Yeejleer Deeefo meb%eeSb JeJele nQ~
efpevesvosJe kes cegKe keceue mes efvekeueer ngF& JeeCeer eoMeebie he nw~ hetJee&eeeeX ves Gmes eej Devegeesie he mes
efJeYeeefpele efkeee nw~ eLeceevegeesie, kejCeevegeesie, ejCeevegeesie Deewj Jeevegeesie~ FvnW eej Jeso Yeer kenles nQ~ Fve
eej DevegeesieeW ceW eoMeebie kee meejYetle mecemle pewve Jee*dcee meceeee ngDee nw~ Fme pewve Yeejleer ebLe ceW Yeer
Jele&ceeve kes GheueyOe pewve Jee*dcee kes meej kees Deefle meb#eshe ceW efoKeueeves keer Fe nw Dele: Fmes eej DevegeesieeW
ceW efJeYee efkeee nw~
efpeme ekeej mes pewveOece& Deveeefo efveOeve nw, Gmeer ekeej mes en mechetCe& ejeej efJee Yeer Deveeefo efveOeve nw~
keg ueesie Fme peiele kees hejceheg<e hejceelcee kes eje yeveeee ngDee ceeveles nQ efkevleg pewveeeeeeX ves Fme meejer me=ef
kees mJeeb efme ceevee nw~ Fmekee mheerkejCe eLeemLeeve Jeevegeesie ceW meJe&oMe&veeW keer meceer#ee kejles ngS efkeee
peeesiee~ eneB pewve efmeevle kes Devegmeej me=ef kee ece efoKeeee peelee nw~
en leerveueeskehe mechetCe& efJee Meeele nw~ ceOeueeske kes Devleie&le meJe&eLece pecyeterhe nw~ Fme erhe ceW
Yejle #es$e kes Deee&KeC[ ceW ncesMee ner <edkeeue heefjJele&ve neslee jnlee nw~ Fmes egie heefjJele&ve Yeer kenles nQ~ Fme
keeue heefjJele&ve kees Deer lejn mecePe uesves mes ner me=ef kee ece mecePe ceW Dee peelee nw Dele keg ueesieeW keer pees
ceevelee nw efke yeee mes ner me=ef keer Glheefe nesleer nw, efJe<Ceg mes Gmekee heeueve neslee nw SJeb ceneosJe mes Gmekee
euee neslee nw, Fme keeue heefjJele&ve kes mecePe uesves mes Fve meye ceeveleeDeeW kee efvejmeve menpe ner nes peelee nw~
hegve: Fme Devegeesie ceW $e+<eYeosJe Deeefo ceneheg<eeW kee Fefleneme kene peeJesiee~

pewve Yeejleer

(3)

eLeceevegeesie

me=ef kee ece

Yejle #es$e kes Deee&KeC[ ceW DeJemeefhe&Ceer-Glmeefhe&Ceer keeue kes oes efJeYeeie nesles nQ~ efpemeceW ceveg<eeW SJeb
efleeeeW keer Deeeg, Mejerj keer TBeeF&, JewYeJe Deeefo Ieles jnles nQ Jen DeJemeefhe&Ceer SJeb efpemeceW ye{les jnles nQ Jen
Glmeefhe&Ceer kenueelee nw~ DeeheueeW mes efveefce&le ome kees[e-kees[er meeiej1 eceeCe DeJemeefhe&Ceer Deewj Flevee ner
Glmeefhe&Ceer keeue Yeer nw, Fve oesveeW kees efceueekej yeerme kees[e-kees[er meeiej kee Ske keuhekeeue neslee nw~
DeJemeefhe&Ceer Deewj Glmeefhe&Ceer ceW mes eleske kes n-n Yeso nQ~

DeJemeefhe&Ceer keeue kes n Yeso

meg<eceemeg<ecee, meg<ecee, meg<ecee-og<ecee, og<ecee-meg<ecee, og<ecee Deewj Deefleog<ecee~ Glmeefhe&Ceer keeue kes Yeer
n Yeso nesles nQ pees efke Fvemes efJehejerle nesles nQ-og<ecee-og<ecee, og<ecee, og<ecee-meg<ecee, meg<ecee-og<ecee,
meg<ecee Deewj meg<ecee-meg<ecee~ mecee keeue kes efJeYeeie kees kenles nQ leLee meg Deewj ogjd Ghemeie& ece mes Desyegjs DeLe& ceW nesves mes JeekejCe mes efve<heVe es meg<ecee og<ecee Meyo Des Deewj yegjs keeue kes Jeeeke nes peeles nQ~
es oesveeW ner Yeso keeueee kes heefjYeceCe mes meleled ke=<Cehe#e Deewj Megkeuehe#e keer lejn Ietceles jnles nQ~ DeJemeefhe&Ceer
kes yeeo Glmeefhe&Ceer Deewj Glmeefhe&Ceer kes yeeo DeJemeefhe&Ceer, Ssmes ece mes yeoueles jnles nQ~
FveceW mes eLece meg<ecee-meg<ecee keeue eej kees[e-kees[er meeiej, efleere meg<eceekeeue leerve kees[e-kees[er
meeiej, le=leere keeue oes kees[e-kees[er meeiej, elegLe& keeue yeeeueerme npeej Je<e& kece Ske kees[e-kees[er meeiej,
hebece keeue Fkekeerme npeej Je<e& eceeCe Deewj "e keeue Yeer Fkekeerme npeej Je<e& eceeCe nw~

<edkeeue heefjJele&ve
eLece keeue-meg<ecee-meg<ecee keeue ceW Yetefce jpe, Oetce, Deefive, efnce, keCke Deeefo mes jefnle SJeb MebKe,
efyet, eeRer, cekeKeer Deeefo efJekeue$ee peerJeeW mes jefnle nesleer nw~ efoJe yeeuet, ceOegj iebOe mes ege efceer Deewj
hebeJeCe& Jeeues eej Debiegue TBes le=Ce nesles nQ~ JeneB Je=#e mecetn, keceue Deeefo mes ege efvece&ue peue mes heefjhetCe&
JeeefheeeB, GVele heJe&le, Gece-Gece eemeeo, FvveerueceefCe Deeefo mes meefnle he=LJeer SJeb ceefCecee yeeuet mes MeesefYele
Gece-Gece veefoeeB nesleer nQ~ Fme keeue ceW Demeb%eer peerJe, peele efJejesOeer peerJe Yeer veneR nesles nQ~ ieceea, meoea,
DebOekeej Deewj jele-efove kee Yeso Yeer veneR neslee nw SJeb hejeerjceCe, hejOevenjCe Deeefo Jemeve Yeer veneR nesles nQ~
Fme keeue ceW egieue he mes GlheVe ngS ceveg<e Gece efleue, ceMee Deeefo Jebpeve SJeb MebKe, ee Deeefo efevneW mes
meefnle leLee mJeeceer Deewj Ye=le kes YesoeW mes jefnle nesles nQ~ Fvekes Mejerj keer TBeeF& n npeej Oeveg<e DeLee&led leerve
keesme leLee Deeeg leerve heue eceeCe nesleer nw, eneB kes eleske eer-heg<eeW kes he= Yeeie ceW oes meew hheve nefeeB
nesleer nQ~ Fvekes Mejerj ceuecet$e-hemeerves mes jefnle, megiebOe efveeeme mes meefnle, lehes ngS mJeCe& meMe JeCe& Jeeues,
meceelegje mebmLeeve Deewj JeeJe=<eYeveejee mebnveve mes ege nesles nQ, eleske ceveg<e kee yeue veew npeej neefLeeeW
meMe jnlee nw~ Fme keeue ceW vej-veejer mes Deefleefje Deve heefjJeej veneR neslee nw~ Fme mecee JeneB hej eece, veiej
1. heue Deewj meeiej kee mJehe kejCeevegeesie ceW yeleeee peeesiee~

eLeceevegeesie

(4)

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

Deeefo veneR nesles nQ, ome ekeej kes keuheJe=#e nesles nQ pees egieueeW kees Deheves-Deheves ceve keer keefuhele JemlegDeeW kees
efoee kejles nQ~
keuheJe=#eeW kes veece-heeveebie, leteeie, Yet<eCeebie, Jeeebie, Yeespeveebie, Deeueeebie, oerheebie, Yeepeveebie, ceeueebie
Deewj peeseflejbie es ome ekeej kes keuheJe=#e nesles nQb-heeveebie peeefle kes keuheJe=#e YeesieYetefcepe ceveg<eeW kees ceOegj,
megmJeeog, n jmeeW mes ege hegefkeejke yeeerme ekeej kes hese Je kees osles nQ~ leteeie keuheJe=#e Gece JeerCee,
heg, hen, ce=obie Deeefo Jeeefo$eeW kees osles nQ~ Yet<eCeebie keuheJe=#e kebkeCe, keefmet$e, nej Deeefo DeeYet<eCeeW kees,
Jeeebie keuheJe=#e eervehe, #eewceeefo JeeeW kees, Yeespeveebie keuheJe=#e meesuen ekeej kes Deenej, Fleves ner ekeej kes
Jebpeve, eewon ekeej keer oeue, Ske meew Dee" ekeej kes Keee heoeLe&, leerve meew $esme" ekeej kes mJeee heoeLe&
SJeb $esme" ekeej kes jmeeW kees efoee kejles nQ~ Deeueeebie keuheJe=#e mJeefmleke, vebeeJele& Deeefo meesuen ekeej kes
efoJe YeJeveeW kees, oerheebie keuheJe=#e MeeKee, eJeeue, heue, hetue Deewj Debkegjeefo kes eje peueles ngS oerhekeeW kes
meceeve ekeeMe kees osles nQb, Yeepeveebie keuheJe=#e megJeCe& Deeefo mes efveefce&le Peejer, keueMe, ieeiej, eecej Deewj Deemeve
Deeefo osles nQ, ceeueebie peeefle kes keuheJe=#e yesue, le, ieg Deewj ueleeDeebW mes GlheVe ngS meesuen npeej Yesohe
heg<heeW keer ceeueeDeeW kees osles nQ Deewj peeseflejbie peeefle kes keuheJe=#e ceOe efove kes kejes[eW meteeX keer efkejCeeW kes
meceeve nesles ngS ve#e$e, mete& Deewj ev Deeefo keer keeefvle kee mebnjCe kejles nQ es meye keuheJe=#e ve Jevemheeflekeeefeke
nQ ve keesF& Jevlej osJe nQ efkevleg efJeMes<elee en nw efke es meye he=LJeerhe nesles ngS peerJeeW kees Gvekes hegCe kece& kee
heue osles nQ~
YeesieYetefcepeeW kes Yeesie Deeefo-es ceveg<e keuheJe=#eeW mes oer ieF& JemlegDeeW kees enCe kejkes Deewj efJeefeee
mes yengle ekeej kes MejerjeW kees yeveekej Deveske ekeej kes YeesieeW kees Yeesieles nQ Deewj eewLes efove yesj kes yejeyej Deenej
enCe kejles nQ~ es egieue keoueerIeele cejCe mes jefnle nesles ngS mebhetCe& Deeeghee&vle eeJeleea kes YeesieeW keer Dehes#ee
DevevleiegCes Yeesie kees Yeesieles nQ~ JeneB kes heg<e Fv mes Yeer DeefOeke megvoj Deewj efeeeB DehmejeDeeW kes meMe megvoj
nesleer nQ~
YeesieYetefce kes DeeYet<eCe-YeesieYetefce ceW kegC[ue, nej, cesKeuee, cegkeg, kesetj, Yeeuehe, keke, eeuecye,
met$e (yeemet$e), vethegj, oes cegefkeeSB, Debieo, Deefme, gjer, ewJeseke Deewj keCe&hetj es meesuen DeeYejCe heg<eeW kes
SJeb gjer Deewj Deefme mes jefnle eewon DeeYejCe efeeeW kes nesles nQ~
YeesieYetefce ceW Glheefe kes keejCe-YeesieYetefce ceW ceveg<e Deewj eflee&e peerJe GlheVe nesles nQ, efceLeelJeYeeJe
mes ege nesles ngS Yeer cevoke<eeeer, ceOegceebmeeefo kes leeieer, iegefCeeeW kes iegCeeW ceW Devegje, GheJeeme mes Mejerj kees
ke=Me kejves Jeeues, efvee&vLe meeOegDeeW kees Deenejoeve osves Jeeues peerJe ee Devegceesovee Deeefo kejves Jeeues heMeg Deeefo Yeer
eneB GlheVe nesles nQ~ efpeveves hetJe&YeJe ceW ceveg<e Deeeg kees yeeBOe efueee nw Deewj heeeled leerLekej kes heeocetue ceW
#eeefeke meceioMe&ve kees eehle efkeee nw Ssmes efkeleves ner meceief heg<e Yeer YeesieYetefce ceW GlheVe nesles nQ~
keesF& De%eeveer efpeveefuebie kees enCe kejkes es[ osles nQ, ceeeeeej ceW eJe=e neskej kegefuebefieeeW kees Deveske
ekeej kes oeve osles nQ, Jes Yeer YeesieYetefce ceW eflee&e nesles nQ~

pewve Yeejleer

(5)

eLeceevegeesie

YeesieYetefce kes ceveg<e Deewj eflee&eeW keer veJe ceeme Deeeg Mes<e jnves hej efeeeW kees ieYe& jnlee nw Deewj oesveeWegieue kes ce=leg kee mecee efveke Deeves hej egieue/yeeueke-yeeefuekee kee pevce neslee nw DeLee&led mevleeve kes pevce
uesles ner ceelee-efhelee cejCe kees eehle nes peeles nQ~ heg<e kees eRke Deewj eer kees pebYeeF& Deeles ner Jes ce=leg kees eehle
nes peeles nQ Deewj Gvekes Mejerj Mejledkeeueerve cesIe kes meMe lel#eCe Deecetue efJeueerve nes peeles nQ~
YeesieYetefce kes Glheefe mLeeve-ce=leg kes yeeo YeesieYetefcepe ceveg<e ee eflee&e eefo efceLeeef nQ lees
YeJeveef$eke-YeJeveJeemeer, Jevlej ee peesefle<ke osJeeW ceW pevce uesles nQ~ eefo meceief nQ lees meewOece& egieue ceW
pevce uesles nQ~
YeesieYetefcepe egieue keer Je=ef-JeneB kes yeeue egieue Meee hej meeskej Debiet"e etmeles ngS leerve efove
efvekeeue osles nQ, heeeled yew"vee, DeefmLej ieceve, efmLej ieceve, keueeiegCeeW keer eeefhle, leeCe Deewj meceioMe&ve keer
eesielee, FveceW mes eceMe eleske DeJemLee ceW Gve yeeuekeeW kes leerve-leerve efove Jeleerle nesles nQ DeLee&led Fkekeerme
efove ceW es egieue meele ekeej keer eesielee kees eehle kejkes hetCe& eewJeve meefnle meJe&keueekegMeue nes peeles nQ~
mecekelJe kes keejCe-JeneB hej keesF& peerJe peeeflemcejCe mes, keesF& osJeeW kes mecyeesOeve kejves mes, keesF&
$e+efOeejer cegefve Deeefo kes GheosMe megveves mes mecekelJe kees enCe kej mekeles nQ efkevleg Fvekes eeJeke kes ele Deewj
mebece veneR nes mekelee nw~
YeesieYetefcepe eflee&e-YeesieYetefce ceW ieee, efmebn, neLeer, cekej, Metkej, nefjCe, YeQme, yevoj, lesvogDee,
JeeIe, e=ieeue, jer, cegiee&, leeslee, keyetlej, jepenbme Deeefo eflee&e egieue Yeer GlheVe nesles nQ pees hejmhej kes JewjYeeJe
mes jefnle, etjlee jefnle, cevoke<eeeer nesles nQ~ JeneB kes JeeIe Deeefo Leueej SJeb keyetlej Deeefo veYeej eflee&e
ceebmeenej kes efyevee efoJe le=CeeW kee Ye#eCe kejles nQ~ eej kees[e-kees[er meeiej eceeCe Fme eLece keeue ceW Mejerj keer
TBeeF&, Deeeg, yeue, $e+ef Deewj lespe Deeefo nerve-nerve nesles peeles nQ~
efleere keeue-Fme ekeej mes DeJeieenvee Deeefo kes Ieles-Ieles meg<ecee veeceke efleere keeue eefJe
neslee nw~ Fme keeue kes Deeefo ceW ceveg<eeW kes Mejerj keer TBeeF& eej npeej Oeveg<e-oes keesme, Deeeg oes heue
eceeCe Deewj Mejerj kee JeCe& evcee meMe OeJeue neslee nw~ Fvekes he= Yeeie ceW Ske meew DeeF&me nefeeB nesleer nQ~
DeleerJe megvoj meceelegje mebmLeeve mes ege es YeesieYetefcepe leermejs efove yens[e kes yejeyej Deenej enCe kejles nQ~
Fme keeue ceW GlheVe ngS yeeueke egieue Meee hej meesles ngS Deheves Debiet"s kes etmeves ceW heeBe efove Jeleerle kejles
nQ heeeled GheJesMeve, DeefmLej ieceve, efmLej ieceve, keueeiegCe eeefhle, leeCe Deewj mecekelJe enCe keer eesielee,
FveceW mes eleske DeJemLee ceW Gve yeeuekeeW kes heeBe-heeBe efove Jeleerle nes peeles nQ~ Fleveer cee$e efJeMes<elee kees
es[kej Mes<e JeCe&ve pees meg<ecee-og<ecee keeue ceW kens iees nQ, GvnW eneB hej Yeer mecePevee eeefnS~ leerve kees[ekees[er
meeiej eceeCe Fme meg<ecee veeceke keeue ceW henues mes ner TBeeF&, yeue, $e+ef, Deeeg Deewj lespe Deeefo Gejesej
nerve-nerve nesles peeles nQ~
le=leere keeue-leerve kees[ekees[er meeiej keeue kes Jeleerle nesves hej ece mes meg<eceeog<ecee veeceke le=leere
keeue eJesMe kejlee nw, Fme keeue kee eceeCe oes kees[ekees[er meeiej nw~ eejbYe ceW ceveg<eeW keer TBeeF& oes npeej

eLeceevegeesie

(6)

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

Oeveg<e-Ske keesme, Deeeg Ske heue eceeCe Deewj JeCe& efeebiegheue kes meceeve neslee nw~ Fme keeue ceW eer-heg<eeW
kes he=Yeeie keer nefeeB eeQme" nesleer nQ~ meYeer ceveg<e meceelegje mebmLeeve mes ege, Ske efove kes Deblejeue mes
DeebJeues kes yejeyej Yeespeve enCe kejves Jeeues nesles nQ~ Fme keeue cebW GlheVe ngS yeeuekeeW kes Meee hej meesles ngS
Deheves Debiet"s kes etmeves ceW meele efove Jeleerle nesles nQ~ Fmekes heeeled GheJesMeve, DeefmLej ieceve, efmLej ieceve,
keueeiegCe eeefhle, leeCe Deewj mecekelJe enCe keer eesielee~ FveceW mes eleske DeJemLee cesW eceMe meele-meele
efove peeles nQ~ Fleveer cee$e efJeMes<elee kees es[kej Mes<e JeCe&ve pees meg<ecee-meg<ecee veeceke keeue ceW ken egkes nQ mees
ner eneB hej mecePevee eeefnS~
Fve leerveeW ner YeesieYetefceeeW ceW eesj, Me$eg Deeefo keer yeeOeeSB, Deefme, ceefme Deeefo n kece&, Meerle, Deelehe,
eeb[Jeeeg SJeb Je<ee& Deeefo veneR nesleer nQ~ FvnW ece mes Gece, ceOece Deewj peIeve YeesieYetefce Yeer kenles nQ~
keguekejeW keer Glheefe-Fme Yejle#es$e kes ceOeJeleea Deee&KeC[ ceW DeJemeefhe&Ceer kee le=leere keeue eue
jne Lee~ FveceW Deeeg, DeJeieenvee, $e+ef, yeue Deewj lespe Ieles-Ieles peye Fme le=leere keeue ceW heueeshece kes
Dee"JeW Yeeie cee$e keeue Mes<e jn peelee nw leye keguekejeW keer Glheefe eejbYe nesleer nw~
eLece keguekej kee veece eefleegefle Deewj Gvekeer osJeer kee veece mJeebeYee Lee~ Gvekes Mejerj keer TBeeF& Ske
npeej Dee" meew Oeveg<e Deewj Deeeg heue kes omeJeW Yeeie eceeCe Leer~ Gme mecee Dee<ee{ Megkeuee hetefCe&cee kes efove
meeebkeeue ceW YeesieYetefceeeW kees hetJe& efoMee ceW Gefole neslee ngDee ev Deewj heefece efoMee ceW Demle neslee ngDee mete&
efoKeueeF& he[e~ en keesF& Deekeefmceke Glheele nw Ssmee mecePekej Jes ueesie Yee mes Jeekegue nes iees~ Gme mecee
JeneB hej eefleegefle keguekej meyeceW DeefOeke lespemJeer Deewj epeepeveeW kes efnlekeejer leLee pevceeblej kes mebmkeej mes
DeJeefOe%eeve kees OeejCe efkees ngS meYeer ceW Glke= yegefceeve efieves peeles Les~ GvneWves kene-ns Ye heg<eeW! legcnW pees
es efoKe jns nQ Jes mete&-ev veece kes en nQ, keeueJeMe Deye peeseflejbie peeefle kes keuheJe=#eeW keer efkejCe mecetn cebo
he[ ieF& nQ Dele Fme mecee es efoKeves ueies nQ, es ncesMee ner DeekeeMe ceW heefjYeceCe kejles jnles nQ, DeYeer leke
peeseflejbie keuheJe=#e mes Fvekeer eYee eflejesefnle nesves mes es veneR efoKeles Les Dele legce Fvemes YeeYeerle cele nesJees~
eefleegefle kes JeeveeW mes Gve ueesieeW kees Deeeemeve eehle ngDee Deewj Gve ueesieeW ves Gvekes ejCe keceueeW keer hetpee leLee
mlegefle keer~
eefleegefle keguekej kes mJeie& peeves kes heeeled heue kes DemmeerJeW Yeeie Deblejeue kes Jeleerle nes peeves hej megJeCe&
meMe keeefvle Jeeues mevceefle veeceke efleere keguekej GlheVe ngS~ Fvekes Mejerj keer TBeeF& Ske npeej leerve meew
Oeveg<e SJeb Deeeg Decece kes yejeyej mebKeele Je<eeX keer Leer~ Gme mecee peeseflejbie keuheJe=#e veeee nes iees Deewj
mete& kes Demle nesves hej DebOekeej leLee leejeieCeeW kees osKekej es Delevle Yeeeveke/DehetJe& Glheele eke ngS
nQ Fme ekeej meYeer ceveg<e Jeekegue neskej keguekej kes efveke Deees~ leye mevceefle keguekej ves kene efke keeueJeMe
peeseflejbie keuheJe=#eeW keer efkejCeW meJe&Lee eCe nes peeves mes Fme mecee DeekeeMe ceW DebOekeej Deewj leejeDeeW kee
mecetn efoKe jne nw~ legce ueesieeW kees Fvekeer Deesj mes Yee kee keesF& keejCe veneR nw~ es lees meoe ner jnles Les efkevleg
keuheJe=#eeW keer efkejCeeW mes eke veneR efoKeles Les~ es en, leeje Deewj ve#e$e leLee mete&-evcee pecyeterhe ceW efvele

pewve Yeejleer

(7)

eLeceevegeesie

ner megces heJe&le keer eoef#eCee efkeee kejles nQ~ leye keguekej kes JeeveeW mes Jes meye efveYe&e nes iees Deewj Gvekeer hetpee
kejkes mlegefle kejves ueies~
Fve keguekej kes mJeie& peeves kes yeeo DemebKeele kejes[ Je<eeX kee Devlejeue yeerle peeves hej Fme Yejle #es$e ceW leermejs
keguekej GlheVe ngS~ Fvekee veece #escebkej Lee, Mejerj keer TBeeF& Dee" meew Oeveg<e Deewj Deeeg De eceeCe Je<eeX
yejeyej Leer, JeCe& megJeCe& meMe Deewj megveboe veeceke ceneosJeer Leer~ Gme mecee JeeIe Deeefo efleee peerJe etjlee kees eehle
nes iees Les, leye YeesieYetefcepe ceveg<e Gvemes YeeYeerle neskej #escebkej ceveg kes heeme hengBes Deewj yeesues-ns osJe! es efmebn,
JeeIeeefo heMeg yengle Meevle Les, efpevnW nce ueesie Deheveer ieeso ceW efye"ekej Deheves neLe mes efKeueeles Les, Jes heMeg Deepe nce
ueesieeW kees efyevee efkemeer keejCe ner meeRieeW mes ceejvee eenles nQ, cegKe hee[kej [je jns nQ nce keee kejW? leye keguekej
yeesues-ns Ye heg<eeW! Deye legcnW Fve hej efJeeeme veneR kejvee eeefnS, Fvekeer mebieefle es[ osvee eeefnS, es keeueoes<e
mes efJekeej kees eehle ngS nQ~ Fme ekeej mes #escebkej keguekej kes JeeveeW mes Gve ueesieeW ves meeRie Deewj oe{ Jeeues heMegDeeW
kee mebmeie& es[ efoee, kesJeue efveheJeer ieee, YeQme Deeefo mes mebmeie& jKeves ueiess~
Fvekeer Deeeg hetCe& nesves kes heeeled DemebKeele kejes[ Je<eeX kee Devlejeue yeerle peeves hej meppeveeW ceW Deemej
Ssmes #escebOej veeceke eewLes keguekej GlheVe ngS~ Fvekeer Deeeg legefke eceeCe Je<eeX keer Leer Deewj Mejerj keer TBeeF&
meele meew heenej Oeveg<e keer Leer, Fvekee JeCe& mJeCe& kes meMe Deewj Fvekeer osJeer kee veece efJeceuee Lee~ Gme mecee
etjlee kees eehle ngS efmebneefo ceveg<eeW kes ceebme kees Keeves ueies, leye efmebneefo kes Yee mes YeeYeerle ngS YeesieYetefcepeeW
kees #escebOej ceveg ves Gvemes megjef#ele kejves kes efueS oC[eefo jKeves kee GheosMe efoee~
Fvekes Deveblej DemebKeele kejes[ Je<eeX kes yeerle peeves hej epee kes hegCeesoe mes meercebkej veece kes heebeJeW
keguekej ngS~ Fvekeer Deeeg keceue eceeCe Je<eeX keer SJeb Mejerj keer TBeeF& meele meew heeeme Oeveg<e keer Leer, JeCe&
mJeCe& kes meMe SJeb ceveesnjer veece keer eefme osJeer Leer~ Fvekes mecee keuheJe=#e Deuhe nes iees Deewj heue Yeer
Deuhe osves ueies Les, Fme keejCe ceveg<eeW ceW Delevle #eesYe nesves ueiee Lee~ hejmhej ceW Fve YeesieYetefcepeeW kes efJemebJeeo
kees osKekej meercebkej ceveg ves keuheJe=#eeW keer meercee efveele kejkes hejmhej mebIe<e& kees jeske efoee~
YeesieYetefce keer oC[ JeJemLee-Gheeg&e eefleegefle Deeefo heeBe keguekejeW ves Gve YeesieYetefcepeeW kes DehejeOe
ceW ne/nee! yegje keee& efkeee, Ssmeer oC[ keer JeJemLee keer Leer, yeme! Flevee kenves cee$e mes ner epee Deeies
DehejeOe veneR kejleer Leer~
heeBeJeW keguekej kes mJeie& ieceve kes heeeled DemebKeele kejes[ Je<eeX kee Devlejeue Jeleerle nes peeves hej
meercebOej veeceke "s keguekej GlheVe ngS~ es veefueve eceeCe Je<eeX keer Deeeg kes Oeejke Deewj meele meew heeerme
Oeveg<e TBes Les, Fvekeer osJeer kee veece eMeesOeje Lee~ Fvekes mecee ceW keuheJe=#e Delevle Lees[s jn iees Deewj heue
Yeer yengle kece osves ueies FmeerefueS ceveg<eeW kes yeere efvele ner keuen nesves ueiee, leye Fve keguekej ves keuheJe=#eeW keer
meerceeDeeW kees Deve Deveske Je=#e leLee eser-eser Peeef[eeW mes efeefvnle kej ef@oee~
Fvekes yeeo efhej DemebKeele kejes[ Je<eeX kee Devlejeue yeerle peeves hej efJeceueJeenve veeceke meeleJeW keguekej
GlheVe ngS~ Fvekeer Deeeg hee eceeCe Je<eeX keer Leer Deewj Mejerj keer TBeeF& meele meew Oeveg<e eceeCe Leer, JeCe& mJeCe&

eLeceevegeesie

(8)

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

kes meMe Deewj megceefle veece keer ceneosJeer Leer~ Fme mecee ieceveeieceve mes heer[e kees eehle ngS YeesieYetefcepe ceveg<e
Fve keguekej kes GheosMe mes neLeer, Iees[s Deeefo hej meJeejer kejves ueies Deewj DebkegMe, heueeve Deeefo mes Gve hej
efveeb$eCe kejves ueies~
meeleJeW keguekej kes mJeie& peeves kes yeeo DemebKeele kejes[ Je<eeX kee Devlejeue yeerle peeves hej e#eg<ceeved
veeceke Dee"JeW keguekej GlheVe ngS~ Fvekeer Deeeg heeebie eceeCe Deewj TBeeF& n meew heenej Oeveg<e keer Leer,
Fvekeer osJeer kee veece OeeefjCeer Lee~ Fvekes mecee mes henues kes ceveg<e Deheveer mebleeve kee cegKe veneR osKe heeles Les,
GlheVe nesles ner ceelee-efhelee keer ce=leg nes peeleer Leer hejvleg Deye Jes #eCeYej heg$e kee ceggKe osKekej cejves ueies, Gvekes
efueS en veF& yeele Leer DeleSJe YeeYeerle ngS e#eg<ceeved keguekej kes heeme Deees, leye FvneWves GheosMe efoee efke es
legcnejs heg$e-heg$eer nQ, Fvekes hetCe& ev kes meceeve megvoj cegKe kees osKees~ Fme ekeej ceveg kes GheosMe mes mhehe
mes Deheves yeeuekeeW kes cegKe kees osKekej Jes YeesieYetefcepe lelkeeue ner Deeeg mes jefnle neskej efJeueerve nes peeles Les~
Dee"JeW keguekej kes mJeie&ieceve kes heeeled kejes[eW Je<eeX kee Devlejeue Jeleerle nesves hej eMemJeeved veece kes
veewJeW keguekej GlheVe ngS~ Fvekeer Deeeg kegcego eceeCe Je<eeX keer Leer Deewj Mejerj keer TBeeF& n meew heeeme Oeveg<e
keer Leer, Fvekes keebefleceeuee veece keer osJeer Leer~ Gme mecee es keguekej epee kees Deheveer mebleeve kes veecekejCe kes
GlmeJe kee GheosMe osles Les~ leye YeesieYetefcepe veecekejCe kejkes DeeMeerJee&o oskej Lees[s mecee jnkej Deeeg kes #eerCe
nesves hej efJeueerve nes peeles Les~
veJece keguekej kes mJeie&mLe nesves hej kejes[eW Je<eeX kee Devlejeue Jeleerle kej oMeJeW DeefYeev veece kes
keguekej ngS~ Fvekeer Deeeg kegcegoebie eceeCe Leer Deewj Mejerj keer TBeeF& n meew heeerme Oeveg<e keer Leer~ Fvekeer
osJeer kee veece eerceleer Lee~ es yeeuekeeW kes ove kees jeskeves kes efveefcee GheosMe osles Les efke legce ueesie FvnW jeef$e ceW
evcee kees efoKeekej eer[e kejeJees Deewj yeesuevee efmeKeeDees, elvehetJe&ke Fvekeer j#ee kejes~ Fvekes GheosMe mes
YeesieYetefcepe Deheveer mevleeveeW kes meeLe Jewmee ner JeJenej kejkes Deeeg kes Devle ceW efJeueerve nesles Les~
Fve keguekejeW keer oC[-JeJemLee-meercebkej Deeefo heeBe keguekej #eesYe mes Deeeeble Gve egieueeW kes
efMe#eCe kes efveefcee oC[ kes efueS ne/nee! yegje efkeee~ cee/Deye Ssmee cele kejvee, Ssmes Keso ekeeMeke Deewj
efve<esOemeteke oes MeyoeW kee Gheeesie kejles nQ Deewj Fleves cee$e mes ner epee DehejeOe es[ osleer nw~
DeefYeev keguekej kes mJeiee&jesnCe kes heeeled Glevee ner Devlejeue Jeleerle nesves kes yeeo eveYe veece kes
ieejnJeW keguekej GlheVe ngS~ Fvekeer Deeeg veegle eceeCe Je<eeX keer Deewj Mejerj keer DeJeieenvee n meew Oeveg<e
eceeCe Leer~ Fvekeer osJeer kee veece eYeeJeleer Lee~ Fvekes mecee ceW DeefleMeerle, leg<eej Deewj DeefleJeeeg eueves ueieer Leer,
Meerle Jeeeg mes Delevle ogKe heekej Jes YeesieYetefcepe ceveg<e leg<eej mes {kes ngS ev Deeefo peesefle mecetn kees veneR
osKe heeles Les~ Fme keejCe Fvekes Yee kees otj kejles ngS eveYe keguekej ves GheosMe efoee efke YeesieYetefce keer neefve
nesves hej Deye kece&Yetefce efveke Dee ieF& nw~ keeue kes efJekeej mes en mJeYeeJe eJe=e ngDee nw, Deye en leg<eej mete&
keer efkejCeeW mes ve nesiee, en megvekej epeepeve mete& keer efkejCeeW mes Mewue kees ve kejles ngS keg efoveeW leke
Deheveer mevleeve kes meeLe peerefJele jnves ueies~

pewve Yeejleer

(9)

eLeceevegeesie

eveYe keguekej kes mJeie& peeves kes yeeo Deheves eesie Devlej kees Jeleerle kej ceosJe veeceke yeejnJeW
keguekej GlheVe ngS~ Fvekeer Deeeg veegleebie Je<e& eceeCe Deewj Mejerj keer TBeeF& heeBe meew heenej Oeveg<e keer Leer~
Fvekeer osJeer kee veece melee Lee~ Fvekes mecee ceW efyepeueer ege cesIe iejpeles ngS yejmeves ueies~ Gme mecee hetJe& ceW
keYeer veneR osKeer ieF& keere[ ege peueeJeen Jeeueer veefoeeW kees osKekej Delevle YeeYeerle ngS YeesieYetefcepe ceveg<eeW
kees ceosJe keguekej keeue kes efJeYeeie kees yeleueeles nQ DeLee&led keeue kes efJekeej mes Deye kece&Yetefce legcnejs efveke nw~
Deye legce ueesie veefoeeW ceW veewkee [euekej FvnW heej kejes, hene[eW hej meeref{eeW kees yeveekej e{es Deewj Je<ee& keeue
ceW $eeefo kees OeejCe kejes~ Gve keguekej kes GheosMe mes meYeer peve veefoeeW kees heejkej, hene[eW hej e{kej Deewj
Je<ee& kee efveJeejCe kejles ngS heg$e-keue$e kes meeLe peerefJele jnves ueies~
(1henues eneB egieue mebleeve GlheVe nesleer Leer hejvleg Fmekes Deeies mevleeve keer Glheefe kees otj kejves keer
Fe mes ner ceeveeW ceosJe ves emesveefpeled veece kes heg$e kees GlheVe efkeee Lee~ Fmekes hetJe& YeesieYetefcepe ceveg<eeW kes
Mejerj ceW hemeervee veneR Deelee Lee hejvleg emesveefpeled kee Mejerj hemeerves kes keCeeW mes megMeesefYele nes G"lee Lee~ Jeerj
ceosJe keguekej ves Deheves heg$e emesveefpeled kee efJeJeen-efJeefOe kes eje efkemeer eOeeve kegue keer kevee mes efJeJeen
kejeee Lee~ Devle ceW ceosJe heue kes kejes[JeW Yeeie leke peerefJele jnkej mJeie& eues iees~ leovevlej es
emesveefpeled lesjnJeW keguekej kenueees Deewj FvneWves Ske kejes[ hetJe& keer Deeeg Jeeues, pevce keeue ceW yeeuekeeW kes
veeue keeves keer JeJemLee kejves Jeeues veeefYejepe veeceke eewonJeW keguekej kees GlheVe efkeee Lee Deewj mJeeb heue
kes ome ueeKe kejes[JeW Yeeie peerefJele jnkej mJeie&mLe nes iees Les~)
Fve yeejnJeW keguekej kes mJeie&mLe nesves kes yeeo mecee Jeleerle nesves hej peye kece&Yetefce keer efmLeefle Oeerjs-Oeerjs
meceerhe Dee jner Leer, leye emesveefpeled veece kes lesjnJeW keguekej GlheVe ngS~ Fvekeer Deeeg Ske hetJe& eceeCe Leer Deewj
Mejerj keer TBeeF& heeBe meew heeeme Oeveg<e keer Leer~ Fvekes DeefYeceleer veece keer osJeer Leer~ Fvekes mecee ceW yeeuekeeW kee
pevce pejeeg heue ceW Jesefle nesves ueiee Lee~ en keee nw Fme ekeej kes Yee mes mebege ceveg<eeW kees Fve keguekej
ves pejeeg heue kees otj kejves kee GheosMe efoee Lee~ Gvekes GheosMe mes meYeer YeesieYetefcepe eelvehetJe&ke Gve efMeMegDeeW
keer j#ee kejves ueies Les~
Fvekes yeeo ner veeefYejepe veece kes eewonJeW keguekej GlheVe ngS Les~ Fvekeer Deeeg Ske kejes[ hetJe& Je<e& keer
Leer Deewj Mejerj keer TBeeF& heeBe meew heeerme Oeveg<e keer Leer, Fvekeer ceosJeer veece keer helveer Leer~ Fvekes mecee
yeeuekeeW kee veeefYeveeue Delevle uecyee nesves ueiee Lee, FmeefueS veeefYejee keguekej Gmekes keeves kee GheosMe osles nQ
Deewj Jes YeesieYetefcepe ceveg<e Jewmee ner kejles nQ~ Gme mecee keuheJe=#e ve nes iees, yeeoue iejpeves ueies, cesIe yejmeves
ueies, he=LJeer hej mJeYeeJe mes ner GlheVe ngS DeveskeeW JevemheefleeeB-Jevemheeflekeeefeke, Oeeve Deeefo efoKeueeF& osves
ueies~ Oeerjs-Oeerjs efyevee yeeses ner Oeeve meye Deesj hewoe nes iees~ Gvekes Gheeesie kees ve mecePeleer ngF& epee keuheJe=#eeW
kes ve nes peeves mes Delevle #egOee Jesovee mes Jeekegue ngF& veeefYejepe keguekej keer MejCe ceW Deekej yeesueer-ns osJe!
ceve-Jeebefle heue kees osves Jeeues keuheJe=#eeW kes efyevee nce hegCenerve DeveeLe ueesie efkeme ekeej mes peerefJele jnW? pees
1. nefjJebMe hegjeCe he= 144~

eLeceevegeesie

( 10 )

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

es Je=#e, MeeKee, Debkegj, heue Deeefo GlheVe ngS nQ, FveceW keewve lees Keeves eesie nQ Deewj keewve veneR nw? Fvekee keee
Gheeesie nw, en meye nceW yeleueeFes~ Fme ekeej kes oerve JeeveeW kees megvekej veeefYejepe yeesues-ns Ye heg<eeW! es
Je=#e legcnejs eesie nQ Deewj es efJe<eJe=#e es[ves eesie nQ~ legce ueesie Fve OeeveeW kees KeeDees, ieee kee otOe efvekeeuekej
heerees~ es F#eg kes hes[ nQ, FvnW oeBleeW mes ee eb$eeW mes hesue kej Fvekee jme efheees~ Fme ekeej mes cenejepee veeefYejepe
ves ceveg<eeW keer DeepeerefJekee kes DeveskeeW GheeeeW kees yeleekej GvnW megKeer efkeee Deewj neLeer kes ieb[mLeue hej efceer keer
Leeueer Deeefo Deveske ekeej kes yele&ve yeveekej Gve heg<eeW kees efoes Deewj yeveeves kee GheosMe Yeer efoee~ Gme mecee
JeneB keuheJe=#eeW keer meceeefhle nes egkeer Leer, epee kee efnle kejves Jeeues kesJeue veeefYejepe ner GlheVe ngS Les FmeefueS
Jes keuheJe=#e kes meceeve epee kee efnle kejles Les~1
vees-(keguekejeW kee efJeJejCe heefjefMe ee& veb. 1 ceW osKeW)
eewon keguekej keneB mes Deees Les-eefleegefle Deeefo kees ueskej veeefYejepeheele es meye eewon keguekej
Deheves hetJe& YeJe ceW efJeosn #es$e ceW cenekegue ceW jepekegceej Les, GvneWves Gme YeJe ceW hegCe ye{eves Jeeues hee$eoeve leLee
eLeeeesie eleeejCeheer DevegeveeW kes eje meceioMe&ve eehle nesves mes henues ner YeesieYetefce keer ceveg<e Deeeg yeeBOe
ueer Leer, yeeo cesW eer efpevesv osJe kes meceerhe jnves mes #eeefeke meceioMe&ve leLee egle%eeve keer eeefhle ngF& Leer efpemekes
heuemJehe Deeeg kes Deble ceW cejkej Jes Fme Yejle#es$e ceW GlheVe ngS Les~ Fve eewon keguekejeW ceW mes efkeleves ner
keguekejeW kees peeeflemcejCe Lee Deewj efkeleves ner DeJeefOe%eeveheer ves$e kes Oeejke Les FmeefueS GvneWves efJeeej kej epee
kes efueS Thej kens ngS keeeeX kee GheosMe efoee Lee~ es epee kes peerJeve kees peeveves mes ceveg leLee Deee& heg<eeW kees
kegue keer lejn Fkes jnves kee GheosMe osves mes keguekej, DeveskeeW JebMeeW kees mLeeefhele kejves mes keguebOej leLee egie
keer Deeefo ceW nesves mes egieeefo heg<e Yeer kens iees Les~
Meueekee heg<e-Deye eneB mes Deeies veeefYejepe keguekej kes heeeled hegCeesoe mes Fme Yejle #es$e ceW ceveg<eeW
ceW es Deewj mechetCe& ueeske ceW eefme eflejsme" Meueekee heg<e GlheVe nesves ueieles nQ~ es Meueekee heg<e 24 leerLekej,
12 eeJeleea, 9 yeueYe, 9 veejeeCe Deewj 9 eefleveejeeCe Fve veeceeW mes eefme nQ~
24 leerLekej-GveceW mes $e+<eYe, Deefpele, mebYeJe, DeefYevevove, megceefle, heeeYe, megheee&, eveYe,
heg<heoble, Meerleue, eseebme, Jeemeghetpe, efJeceue, Devevle, Oece&, Meeefvle, kegbLeg, Dej, ceefuue, cegefvemegele, veefce, vesefce,
heee& Deewj JeOe&ceeve~ Fme Yejle #es$e ceW GlheVe ngS eewyeerme leerLekejeW kees cesje vecemkeej nesJes~ es %eeveheer hejmes
mes YeJe peerJeeW kes mebmeejheer Je=#e kees soles nQ~
12 eeJeleea-Yejle, meiej, ceIeJee, mevelkegceej, Meeefvle, kegbLeg, Dej, megYeewce, hee, nefj<esCe, peemesve
Deewj yeeoe es n Keb[he he=LJeerceC[ue kees efme kejves Jeeues keerefle& mes YegJeveleue kees Jeehle kejves Jeeues
1. efleueeseheCCeefe evLe ceW keguekejeW keer Deeeg heue kes omeJeW YeeJe, heue kes meeQJes Yeeie Fleeefo yeleueeF& ieF& nw Deewj
Fvekee Devlejeue Yeer heue kes DemmeerJeW Yeeie, heue kes Dee"meewJeW Yeeie Fleeefo yeleueeee ieee nw~ cenehegjeCe ceW keguekejeW keer
Deeeg ceW henues keguekej keer Deeeg heue kes omeJeW Yeeie nw~ Deeies kes keguekejeW keer Deeeg Decece De Deeefo eceeCe yeleueeF&
nw Deewj Devlejeue DemebKeele kejes[ Je<eeX kee, mebKeele Je<eeX kee Deeefo yeleueeee ieee nw~ Fve oesveeW celeeW kees Deeies ee& ceW mhe
efkeee ieee nw leLee Decece, De Deeefo kee mJehe kejCeevegeesie ceW yeleeee ieee nw~

pewve Yeejleer

( 11 )

eLeceevegeesie

12 eeJeleea Yejle #es$e ceW GlheVe ngS nQ~

9 yeueYe-efJepee, Deeue, megOece&, megeYe, megoMe&ve, veboer, vebefoefce$e, jeceeb Deewj hee (yeueosJe)
Yejle #es$e ceW es veew yeueYe ngS nQ~
9 veejeeCe-ef$ehe=, efhe=, mJeebYet, heg<eesece, heg<eefmebn, hegC[jerke, oe, veejeeCe (ue#ceCe) Deewj
eerke=<Ce es veJe efJe<Cegheo Oeejke veejeeCe ngS nQ~
9 eefleveejeeCe-DeeeerJe, leejke, cesjke, ceOegkewYe, efveMegbYe, yeefue, enjCe, jeJeCe Deewj pejemebOe es
veJe eefleveejeeCe ngS nQ~
es $esme" Meueekee heg<e kenueeles nQ~
Debeflece keguekej cenejepee veeefYejepe keer cenejeveer ceosJeer mes YeieJeeved Je=<eYeosJe kee pevce ngDee Lee~ es
$e+<eYeosJe eLece leerLekej Yeer Les Deewj hevnJeWs keguekej Yeer ceeves iees Les~ Fmeer ekeej $e+<eYeosJe keer jeveer
eMemJeleer ves Yejle kees pevce efoee Lee~ es Yejle cenejepe eeJeleea Yeer Les Deewj meesuenJeW keguekej Yeer kenueeles Les~
Fme lejn es meesuen keguekej Yeer ceeves peeles Les~
Fve keguekejeW keer oC[ JeJemLee-ieejnJeW mes ueskej Mes<e keguekejeW ves ne cee Deewj efOeked Fve
leerve oC[eW keer JeJemLee keer Leer DeLee&led Keso nw, Deye Ssmee veneR kejvee, legcnW efOekekeej nw pees jeskeves hej Yeer
DehejeOe kejles neW~
Yejleeeer kee oC[-Yejle eeJeleea kes mecee ueesie DeefOeke oes<e ee DehejeOe kejves ueies Les FmeefueS
GvneWves JeOe, yevOeve Deeefo Meejerefjke oC[ osves keer jerefle Yeer eueeF& Leer~

eLece leerLekej le=leere keeue ceW

peye le=leere keeue ceW eewjemeer ueeKe Je<e& hetJe&, leerve Je<e& mee{s Dee" ceeme eceeCe keeue Mes<e jn ieee Lee leye
Debeflece keguekej cenejepee veeefYejee keer cenejeveer ceosJeer ves eLece leerLekej YeieJeeve $e+<eYeosJe kees pevce efoee~
peye $e+<eYeosJe egJeeJemLee kees eehle nes iees, leye Gvekes efhelee ves Fv keer Devegceefle mes $e+<eYeosJe kee efJeJeen
eMemJeleer Deewj megvevoe veece keer keveeDeeW kes meeLe kej efoee~ YeieJeeve $e+<eYeosJe kes Yejle, yeengyeueer Deeefo Ske
meew Ske heg$e Deewj yeeeer-megvojer veece mes oes keveeSB ngF~ YeieJeeve ves meJe&eLece yeeeer kees De Dee Deeefo efueefhe
Deewj megvojer kees FkeeF&, oneF& Deeefo ieefCele efJeee efmeKeeF&~ Devevlej meYeer heg$eeW kees Yeer mechetCe& efJeeeDeeW ceW,
MeeeeW ceW Deewj Mee keueeDeeW ceW efve<Ceele kej efoee~
epee kees Deefme, ceefme, ke=ef<e, efJeee, JeeefCepe SJeb efMeuhe Fve <ed efeeeDeeW mes DeepeerefJekee kee Gheee
yeleueeves mes YeieJeeve epeeheefle kenueees~ Gme mecee pewmeer JeJemLee efJeosn #es$e ceW Leer, Jewmeer ner JeJemLee
YeieJeeve ves eneB hej mLeeefhele keer, #eef$ee, JewMe, Met veece mes leerve JeCeeX keer mLeehevee keer, efJeJeen-efJeefOe Deeefo
eeefuele keer~ Dekecheve Deeefo eej ceneheg<eeW kees jepeJeJemLee yeleekej cenejepe heo hej GvnW efveege
efkeee, FmeerefueS YeieJeeve $e+<eYeosJe Deeefoyeee, egieeefoheg<e, efJeOeelee Deeefo kenueeves ueies~

eLeceevegeesie

( 12 )

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

Devevlej cees#eceeie& keer efmLeefle eie kejves kes efueS Jes efoiecyej cegefve nes iees~ Gme mecee eej npeej jepee
Gvekeer osKee-osKeer cegefve nes iees Deewj YetKe-heeme keer yeeOee ve menve kej mekeves mes Jes meye kes meye Ye nes iees~
leye Gve meYeer ves efceuekej Deveske heeKeC[ celeeW keer mLeehevee keer~ keg efove yeeo mecee Yejle ves yeeeCe JeCe& veece
mes Ske JeCe& Deewj mLeeefhele kej efoee~
YeieJeeve $e+<eYeosJe kes Devevlej DeefpeleveeLe Deeefo ceneJeerjheele eewyeerme leerLekej ngS nQ~
Fme ngC[eJemeefhe&Ceer keeue kes oes<e mes YeieJeeve $e+<eYeosJe le=leere keeue ceW ngS nQ, Mes<e leerLekej elegLe&keeue
ceW ngS nQ~
elegLe&keeue eejbYe-YeieJeeve $e+<eYeosJe kes cees#e peeves kes yeeo leerve Je<e&, mee{s Dee" ceen Jeleerle nesves
hej og<eceemeg<ecee veeceke elegLe& keeue eefJe neslee nw~ Gme keeue kes eLece eJesMe ceW Glke= Deeeg Ske hetJe&keesef,
he= Yeeie keer nefeeB De[leeueerme Deewj Mejerj keer TBeeF& heeBe meew heeerme Oeveg<e eceeCe Leer~ en elegLe&keeue
yeeueerme npeej Je<e& kece Ske kees[e-kees[er meeiej eceeCe nw~
YeieJeeve $e+<eYeosJe kes cege nes peeves kes heeeled heeeme ueeKe kejes[ meeiejeW kes Jeleerle nes peeves hej
DeefpeleveeLe leerLekej ves cees#eheo eehle efkeee~
DeefpeleveeLe kes cege nesves kes yeeo leerme ueeKe kejes[ meeiejeW kes Jeleerle nes peeves hej mebYeJeveeLe leerLekej
efme ngS~
Fmekes yeeo ome ueeKe kejes[ meeiej Jeleerle nes peeves hej DeefYeveboveveeLe leerLekej efme ngS~
Fmekes yeeo veew ueeKe kejes[ meeiejeW kes eues peeves hej megceefleveeLe YeieJeeve efmeef kees eehle ngS~
Fmekes heeeled veyyes npeej kejes[ meeiejeW kes yeerle peeves hej heeeYe efpeve efmeef kees eehle ngS~
Fmekes Devevlej veew npeej kejes[ meeiejeW kes eues peeves hej megheee&veeLe YeieJeeve cees#e kees eehle ngS~
Fmekes yeeo veew meew kejes[ meeiejeW kes eues peeves hej eveYe osJe cees#e kees eehle ngS~
Fmekes yeeo veyyes kejes[ meeiejeW kes yeerle peeves hej heg<heovleveeLe efpeve efmeef kees eehle ngS~
Fmekes Devevlej veew kejes[ meeiejeW kes eues peeves hej MeerleueveeLe YeieJeeve efme ngS~
Fmekes yeeo eeme" ueeKe yyeerme npeej meew meeiej kece Ske kejes[ meeiej DeLee&led leQleerme ueeKe lesnej
npeej veew meew meeiej kes Jeleerle nes peeves hej eseebmeveeLe YeieJeeve cees#e kees eehle ngS~
Fmekes Devevlej eewJeve meeiej kes yeerle peeves hej Jeemeghetpe YeieJeeve cees#e kees eehle ngS~
Fmekes yeeo leerme meeiej Jeleerle nes peeves hej efJeceueveeLe YeieJeeve efme ngS~
Fmekes yeeo veew meeiej Jeleerle nes peeves hej DevebleveeLe cege ngS~
Fmekes yeeo eej meeiej eues peeves hej Oece&veeLe leerLekej efme ngS~
Fmekes yeeo heewve heue kece leerve meeiej kes yeerle peeves hej MeebefleveeLe YeieJeeve efme ngS~

pewve Yeejleer

( 13 )

eLeceevegeesie

Fmekes Devevlej De&heue keeue kes yeerle peeves hej kegbLegveeLe leerLekej efme ngS~
Fmekes yeeo Ske kejes[ Je<e& kece heeJe heue kes yeerle peeves hej DejnveeLe YeieJeeve efme ngS~
Fmekes yeeo Ske npeej kejes[ Je<eeX kes yeeo ceefuueveeLe efpeve efme ngS~
Fmekes heeeled eewJeve ueeKe Je<eeX kes yeerle peeves hej cegefvemegeleveeLe efme ngS~
Fmekes heeeled ueeKe Je<e& yeerle peeves hej veefceveeLe leerLekej efme ngS~
Fmekes yeeo heeBe ueeKe Je<eeX kes yeerle peeves hej vesefceveeLe YeieJeeve efme ngS~
Fmekes heeeled lesjemeer npeej meele meew heeeme Je<eeX kes yeerle peeves hej heee&veeLe leerLekej efme ngS~
Fmekes heeeled oes meew heeeme Je<eeX kes yeerle peeves hej Jeerj YeieJeeve efme ngS~ Gme mecee hebece keeue kes
eJesMe nesves ceW leerve Je<e& mee{s Dee" ceen Mes<e Les~
Oece&leerLe& Jegefefe kee keeue-heg<heoble kees Deeefo ueskej Oece&veeLeheele meele leerLekejeW kes leerLeeX ceW
Oece& keer Jegefefe (DeYeeJe) ngF& Leer Deewj Mes<e me$en leerLekejeW kes leerLeeX ceW Oece& keer hejcheje efvejvlej
De#egCCehe mes eueleer jner nw~
heg<heoble kes leerLe& ceW heeJe heue leke Oece& kee DeYeeJe jne nw DeLee&led Gme mecee oer#ee kes DeefYecegKe nesves
JeeueeW kee DeYeeJe nesves hej Oece&heer mete&osJe Demleefcele nes ieee Lee~ Fmeer ekeej MeerleueveeLe kes leerLe& ceW De&
heue leke, eseebmeveeLe kes leerLe& ceW heewve heue leke, JeemeghetpeosJe kes leerLe& ceW Ske heue leke, efJeceueveeLe kes leerLe&
ceW heewve heue leke, DevevleveeLe kes leerLe& ceW De& heue leke Deewj Oece&veeLe kes leerLe& ceW heeJe heue leke Oece&leerLe& kee
Gso jne Lee~
ngb[eJemeefhe&Ceer kes oes<e mes eneB meele yeej Oece& kes efJeso ngS nQ~
hebece keeue-Jeerj YeieJeeve kes cees#e peeves kes yeeo leerve Je<e&, Dee" ceen Deewj Ske he#e keeue Jeleerle nes
peeves kes yeeo og<ecee veeceke hebece keeue eJesMe kejlee nw~ Fme hebece keeue kes eLece eJesMe ceW ceveg<eeW keer
Glke= Deeeg Ske meew yeerme Je<e&, TBeeF& meele neLe Deewj he= Yeeie keer nefeeB eewyeerme nesleer nQ~

Oece&leerLe& hejcheje
kesJeueer-efpeme efove Jeerj YeieJeeve efme ngS Gmeer efove ieewlece ieCeOej kesJeue%eeve kees eehle ngS hegve
ieewlece mJeeceer kes efme nes peeves hej Gmeer efove eer megOecee&mJeeceer kesJeueer ngS~ megOecee&mJeeceer kes cege nesves hej
pebyetmJeeceer kesJeueer ngS~ heeeled pebyetmJeeceer kes efme nes peeves hej efhej keesF& Devegye kesJeueer veneR jns~
ieewlece mJeeceer kes kesJeue%eeve mes ueskej pebyetmJeeceer kes cees#eieceve leke kee keeue 62 Je<e& eceeCe nw~
kesJeue%eeefveeeW ceW Debeflece eerOej kesJeueer kegC[ueefieefj mes efme ngS~ eejCe $e+ef<eeeW ceW Debeflece megheee&ev
veeceke $e+ef<e ngS~ e%eeeceCeeW ceW Debeflece JeeeMe Deewj DeJeefOe%eeefveeeW ceW Debeflece eer veece kes $e+ef<e ngS nQ~
cegkegOejeW ceW Debeflece ebieghle ves efpeveoer#ee OeejCe keer, Fvekes heeeled cegkegOeejer jepeeDeeW ves efpeveoer#ee veneR ueer nw~

eLeceevegeesie

( 14 )

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

eglekesJeueer-pebyetmJeeceer kes Devevlej veefvo, veefvoefce$e, Dehejeefpele, ieesJe&ve Deewj Yeyeeng cegefve es heeBeeW
ner eewon hetJeea Fve veece mes efJeKeele eoMe DebieeW kes Oeejke hetCe& egle%eeveer eglekesJeueer JeOe&ceeve mJeeceer kes
leerLe& ceW ngS nQ~ Fve heeBeeW kee keeue efceueekej meew Je<e& eceeCe nw~
oMe hetJe&Oeejer-efJeMeeKeeeee&, eesefue, #eef$ee, pee, veeiemesve, efmeeLe&, Oe=efle<esCe, efJepee, yegefue,
iebieosJe Deewj Oece&mesve es ieejn cegefve Devegece mes ieejn Debie Deewj oMehetJe& kes Oeejke oMe hetJeea kenueees nQ~
hejcheje mes eehle Fve meyekee keeue Ske meew lesjemeer Je<e& nw~ Fvekes yeeo keeueoes<e mes efhej oMehetJe&Oej cegefveheer
mete& veneR ngS~
ieejn DebieOeejer-ve#e$ecegefve, peeheeue, heeb[g, OegJemesve Deewj kebmeee& es heeBe cegefve ieejn Debie kes Oeejke
ngS nQ~ Fve meyekee keeue oes meew yeerme Je<e& eceeCe nw~ Fvekes yeeo efhej keesF& cegefve ieejn Debie Oeejke veneR ngS~
DeeeejebieOeejer-megYe, eMeesYe, eMeesyeeng Deewj ueesnee& es eej Deeeee& Deeeejebie kes Oeejke ngS nQ~
Fvekes keeue kee eceeCe Ske meew De"ejn Je<e& nw~ Fvekes mJeie&mLe nesves hej Yejle#es$e ceW efhej keesF& Debie Deewj hetJe&
egle kes Oeejke veneR ngS~ ieewlece mJeeceer mes ueskej eneB leke kee keeue meew lesjemeer Je<e& neslee nw~
62100183220118683~
Fve Gheeg&e DeeeeeeX kes yeeo Mes<e Deeeee& ieejn Debie Deewj eewon hetJeeX kes SkeosMe kes Oeejke ngS nQ~
hebecekeeue kes Deble leke Oece&leerLe&-pees egleleerLe& Oece& eJele&ve kee keejCe nw, Jen yeerme npeej leerve meew
me$en Je<eeX leke euelee jnsiee, Deveblej keeueoes<e mes Jegso kees eehle nes peeesiee DeLee&led hebecekeeue
Fkekeerme npeej Je<e& eceeCe nw , GmeceW mes Gheeg&e meew lesjemeer Je<e& kece kejves mes yees ngS eceeCe keeue
leke pewveOece& euelee jnsiee-21000-68320317
Fleves cee$e yees ngS Mes<e mecee ceW eelegJe&Ce& mebIe pevce ueslee jnsiee~ Gme mecee kes ueesie eee DeefJeveerle,
ogyeg&ef, Demeteke, meeleYee Je Dee" ceoeW mes mebege, Meue SJeb ieejJeeW mes meefnle, keuenefee, jeefie, etj Deewj
eesOeer neWies~
jepe hejcheje-efpeme mecee Jeerj YeieJeeve cegefe kees eehle ngS Gmeer mecee heeueke veeceke DeJevleermegle
kee jepeeefYe<eske ngDee~ mee" Je<e& leke heeueke kee jepe jne hegve Ske meew heeheve Je<e& leke efJepeeJebefMeeeW kee,
eeueerme Je<e& leke ceb[JebefMeeeW kee, leerme Je<e& leke heg<eefce$e kee, Fmekes yeeo mee" Je<e& leke Jemegefce$e-Deefiveefce$e
kee, Ske meew Je<e& leke iebOeJe& kee, eeueerme Je<e& leke vejJeenve kee, oes meew yeeueerme Je<e& leke Ye=le-DeebOeeW kee
hegve oes meew Fkeleerme Je<e& leke ieghleJebefMeeeW kee jepe jne nw~
keukeer kee pevce Deewj keee&-Fmekes yeeo Fv veeceke jepee kee heg$e keukeer GlheVe ngDee, Fmekee veece
elegceg&Ke, Deeeg meej Je<e& Deewj jepekeeue yeeueerme Je<e& eceeCe jne nw~ ceneJeerj kes efveJee&Ce mes Fme keukeer leke
kee keeue Ske npeej Je<e& nes peelee nw-6015540306010040242231421000 Je<e&~
DeeeejebieOej DeeeeeeX kes heeeled oes meew heenej Je<eeX kes Jeleerle nes peeves hej keukeer jepee kees he yeeBOee

pewve Yeejleer

( 15 )

eLeceevegeesie

ieee Lee-683275421000 Je<e&~

eer 1JeerjeYeg kes efveJee&Ce peeves kes yeeo meew heeBe Je<e& Deewj heeBe ceen Jeleerle nes peeves hej efJeece
veeceke Meke jepee ngS nQ~ Gmekes yeeo leerve meew eewjeveJes Je<e&, meele ceen yeerle peeves hej eLece keukeer GlheVe
ngDee Lee~
Devevlej Jen keukeer eelvehetJe&ke Deheves eesie peveheoeW kees efme kejkes ueesYe Deewj Deveee kees eehle
neslee ngDee cegefveeeW kes Deenej ceW mes eLece eeme kees Megukehe ceW ceeBieves ueiee, leye eceCe cegefve Dee eeme kees
oskej Deewj en DevlejeeeW kee keeue nw Ssmee mecePekej efvejenej eues peeles nQ~ Gme mecee GveceW mes efkemeer Ske
cegefve kees DeJeefOe%eeve GlheVe nes peelee nw~ Fmekes yeeo keesF& DemegjosJe DeJeefOe%eeve mes cegefveieCeeW kes Ghemeie& kees
peevekej Deewj Oece& kee esner ceevekej Gme keukeer kees ceej [eueles nQ~ leye Deefpelebpee veeceke Gme keukeer kee
heg$e j#ee kejes Fme ekeej kenkej Gme osJe kes ejCeeW ceW vecemkeej kejlee nw, leye Jen osJe Oece&hetJe&ke jepe
kejes Ssmee kenkej Gmekeer j#ee kejlee nw~ Fmekes heeeled oes Je<eeX leke mees Oece& keer eJe=efe jnleer nw hegve
eceMe keeue kes ceenelce mes Jen eefleefove nerve nesleer eueer peeleer nw~
Fme ekeej Ske npeej Je<eesX kes heeeled he=Leked-he=Leked Ske-Ske keukeer leLee heeBe meew Je<eeX kes heeeled SkeSke Ghekeukeer neslee nw~ eleske keukeer kes mecee Ske-Ske og<eceekeeueJeleea meeOeg kees DeJeefOe%eeve eehle neslee
nw Deewj Gmekes mecee ceW eelegJe&Ce& mebIe Yeer Deuhe nes peeles nQ~ Gme mecee hetJe& ceW yeeBOes ngS heeheeW kes Goe mes
eeb[eue, Meyej, ehee, efkejele Deeefo leLee oerve, DeveeLe, etj, veevee ekeej keer JeeefOe-Jesovee mes ege, neLeeW ceW
Kehhej leLee efYe#eehee$eOeejer Deewj osMeevlej ieceve mes heeref[le Ssmes yengle mes ceveg<e efoKeles nQ~
Debeflece keukeer kee pevce Deewj keee&-Fme ekeej mes og<ecee keeue ceW Oece&, Deeeg Deewj TBeeF& kece
nesleer peeleer nw efhej Devle ceW efJe<ece mJeYeeJe Jeeuee FkekeermeJeeB keukeer GlheVe neslee nw, Gmekes mecee ceW Jeerjebiepe
veeceke Ske cegefve, meJe&eer veece keer Deeefe&kee leLee Deefiveoe Deewj hebiegeer veeceke eeJeke-eeefJekee neWies~ Jen
keukeer Deheveer Dee%ee mes Deheves eesie peveheoeW kees efme kejkes cebef$eJejeW mes kensiee efke Ssmee keesF& heg<e lees veneR
nw pees cesjs JeMe ceW ve nes? leye ceb$eer efveJesove kejWies efke ns mJeeefceved! Ske cegefve Deehekes JeMe ceW veneR nw, leye keukeer
kensiee efke kenes! Jen DeefJeveerle cegefve keewve nw? Fmekes Gej ceW meefeJe kenWies efke ns mJeeefceved! mekeue DeeEnmee
eleeW kee DeeOeejYetle Jen cegefve meJe& heefjen mes jefnle neslee ngDee Mejerj keer efmLeefle kes efveefcee otmejeW kes IejeW hej
ceOeevn keeue ceW Deheves nmleheg ceW efJeIvejefnle eemegke Deenej kees enCe kejlee nw~ Fme ekeej kes Jeeve megvekej
Jen keukeer kensiee efke Jen DeefnbmeeeleOeejer heeheer keneB peelee nw? legce mJeeb Gmekee helee ueieeDees Deewj Gmekes
eLece eeme kees Megukehe ceW enCe kejes~
lelheeeled eLece eeme kes ceeBies peeves hej Jes cegefvejepe legjble Gmes oskej Deewj Devlejee kejkes Jeeheme eues
peeJeWies leLee DeJeefOe%eeve kees Yeer eehle kej ueWies~ Gme mecee Jes cegefve, meJe&eer Deee|ekee, Deefiveoe eeJeke Deewj
hebiegeer eeefJekee kees yegueekej emeVeefee nesles ngS kenWies efke Deye og<eceekeeue kee Deble Dee egkee nw, legcnejer Deewj
1. ef$eueeskemeej ieeLee 851~

eLeceevegeesie

( 16 )

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

nceejer leerve efove keer Deeeg Mes<e nw Deewj en Debeflece keukeer nw~ leye es eejeW peve eej ekeej kes Deenej Deewj
heefjeneefo kees peerJeveheele es[kej meveeme kees enCe kejWies~ Jes meye keeefle&ke ceeme kes ke=<Cehe#e keer DeceeJemee
kes efove mete& kes mJeeefle ve#e$e hej Gefole jnves hej meveeme kees enCe kejkes meceeefOecejCe kees eehle kejWies~
meceeefOecejCe kes heeeled Jeerjebiepe cegefve Ske meeiej Deeeg mes ege nesles ngS meewOece& mJeie& ceW GlheVe neWies Deewj
Jes leerveeW peve Yeer Skeheue mes keg DeefOeke Deeeg kees ueskej JeneB hej ner GlheVe neWies~
Gmeer efove ceOeevn ceW eesOe kees eehle ngDee keesF& Demegjkegceej peeefle kee GeceosJe keukeer jepee kees ceej
[euesiee Deewj metee&mle kes mecee ceW Deefive ve nes peeJesieer~
Fme ekeej Fkekeerme keukeer Deewj Fleves ner Ghekeukeer Oece& kes esn mes Ske meeiej Deeeg mes ege neskej
Ieccee he=LJeer ceW pevce uesles nQ~
Deefleog<ecee veeceke "e keeue-Ghee&ge Ievee kes heeeled leerve Je<e&, Dee" ceen Deewj Ske he#e kes
yeerle peeves hej ceneefJe<ece og<eceeog<ecee veeceke "e keeue eefJe neslee nw~ Gmekes eLece eJesMe ceW Mejerj keer
TBeeF& leerve DeLeJee mee{s leerve neLe, he= Yeeie keer nefeeB yeejn Deewj Glke= Deeeg yeerme Je<e& eceeCe nesleer nw~ Gme
keeue ceW meye ceveg<eeW kee Deenej cetue, heue Deewj celme Deeefo nesles nQ, Gme mecee ceveg<eeW kees Jee, Je=#e Deewj
cekeeve Deeefo efoKeeF& veneR osles nQ, FmeefueS meye ceveg<e vebies Deewj YeJeveeW mes jefnle nesles ngS JeveeW ceW Ietceles nQ, Jes
ceveg<e meJeeie Oetce JeCe& Jeeues, heMegDeeW pewmee DeeejCe kejves Jeeues, etj, yenjs, DebOes, keeves, ietBies, oefj, eesOeer,
oerve, keghe, Deeflecues, ngC[ke mebmLeeve mes ege, kegye[s, yeewves, veevee ekeej keer JeeefOe Deewj Jesovee mes efJekeue,
eegj ke<eeeeW mes ege, ceesner, #eesYe ege mJeYeeJe mes heeefhe, mJepeve-heefjpeve Deeefo mes jefnle, efce$eeW mes jefnle, heg$eefeeeW mes jefnle, ogie&vOe ege Mejerj meefnle, pet-B ueerKe Deeefo ege kesMeeW kees OeejCe kejves Jeeues cenecetKe& nesles nQ~
Fme keeue ceW vejke Deewj eflee&e ieefle mes Deeves Jeeues peerJe ner eneB pevce uesles nQ leLee eneB mes cejkej Jes
Deleble Ieesj vejke Je efleee ieefle ceW ner GlheVe nesles nQ~ efove-eefleefove Gve peerJeeW keer TBeeF&, Deeeg Deewj Meefe
Deeefo nerve nesles peeles nQ~ Fvekes ogKeeW kees Ske efpee mes kenves kes efueS Yeuee keewve meceLe& nes mekelee nw?
eueekeee-Fme "s keeue ceW Gvebeeme efove kece Fkekeerme npeej Je<e& kes yeerle peeves hej peerJeeW kee
Yeeoeeke Ieesj eueekeeue eJe=e neslee nw~ Gme mecee ceneiebYeerj SJeb Yeer<eCe mebJele&ke Jeeeg eueleer nw pees efke
meele efove leke Je=#e, heJe&le, efMeuee Deeefo kees etCe& kej osleer nw~ Je=#e SJeb heJe&leeW kes Yebie nesves mes ceveg<e SJeb eflee&e
ceneogKe kees eehle kejles nQ leLee Jee Deewj mLeeve keer DeefYeuee<ee kejles ngS Delevle keCe efJeueehe kejles nQ~
Fme mecee he=Leked-he=Leked mebKeele Je mechetCe& yenej egieue iebiee-efmebOeg veefoeeW keer Jesoer Deewj efJepeee&
Jeve kes ceOe ceW eJesMe kejles nQ~ Fmekes Deefleefje osJe Deewj efJeeeOej oee& neskej ceveg<e Deewj eflee&eeW ceW mes
mebKeeleeW peerJeeW kees Gve eosMeeW ceW ues peekej megjef#ele jKeles nQ~
meele ekeej keer Je=ef-"s keeue kes Devle ceW cesIeeW kes mecetn meele ekeej keer efveke= JemlegDeeW keer Je<ee&
meele-meele efove leke kejles nQ efpevekes veece-1. Delevle Meerleue peue 2. #eej peue 3. efJe<e 4. OegDeeB 5. Oetefue
6. Jee SJeb 7. peueleer ngF& og<es#e Deefive pJeeuee~ Fve meelehe heefjCele ngS hegodieueeW keer Je<ee& meele-meele efove

pewve Yeejleer

( 17 )

eLeceevegeesie

leke nesves mes ueieeleej Gvebeeme efove leke eueleer nw~

Fme Je=ef kes efveefcee mes DeJeMes<e yees ceveg<e Deeefo Yeer ve nes peeles nQ leLee efJe<e Deewj Deefive keer Je=ef mes
oiOe ngF& he=LJeer Ske eespeve Yeeie veeres leke keeue kes JeMe mes Yemce nes peeleer nw~1
Fme ece mes Yejle #es$e kes Yeerlej Deee&KeC[ ceW efe$ee he=LJeer kes Thej efmLele Je=efbiele Ske eespeve keer Yetefce
peuekej ve nes peeleer nw~ Jee Deewj ceneDeefive kes yeue mes Deee& KeC[ keer ye{er ngF& Yetefce Deheves hetJe&Jeleea mkevOe
mJehe kees es[kej ueeskeevle leke hengBe peeleer nw~
Gme mecee Deee&KeC[ Mes<e YetefceeeW kes meceeve ohe&Celeue kes meMe keeefvle mes efmLele, Oetefue SJeb keere[ keer
keueg<elee mes jefnle nes peelee nw~ JeneB hej GheefmLele (Mes<e yees ngS efJepeee& keer ieghee Deeefo ceW megjef#ele) ceveg<eeW
keer TBeeF& Ske neLe, Deeeg meesuen DeLeJee hevn Je<e& eceeCe Deewj Jeere& Deeefo Yeer leovegmeej ner nesles nQ~
eneB leke DeJemeefhe&Ceer keeue kes neW keeueeW kee JeCe&ve neslee nw~
Jele&ceeve keeue-eneB hej Fme Yejle#es$e kes Deee&KeC[ ceW Fme mecee heecekeeue eue jne nw~ Debeflece
leerLekej YeieJeeve ceneJeerj mJeeceer kees cees#e iees {eF& npeej Je<e& mes Yeer keg DeefOeke Jeleerle nes egkes nQ~ DeYeer
mee{s De"ejn npeej Je<e& Deewj Jeleerle neWies~ Devevlej "e keeue Deeesiee, Ssmee mecePevee~
Glmeefhe&Ceer keeue ceW <edkeeueeW kee heefjJele&ve-Fmekes heeeled Glmeefhe&Ceer Fme veece mes jceCeere keeue
eJesMe kejlee nw~ Fmekes n YesoeW ceW mes eLece Deefleog<ecee, efleere og<ecee, le=leere og<ecee meg<ecee, elegLe&
meg<ecee-og<ecee, hebece meg<ecee Deewj "e meJe& peveefee Deeflemeg<ecee, Ssmes n keeue nesles nQ~ en keeue Yeer
DeJemeefhe&Ceer kes meMe ome kees[ekees[er meeiej kee nw~ Fme keeue ceW peerJeeW keer TBeeF&, Deeeg, Jeere& Deeefo efoveeefleefove ye{les ner peeles nQ~
og<eceeog<ecee keeue-Glmeefhe&Ceer keeue kes eejbYe ceW heg<kej cesIe meele efove leke megKeeslheeoke peue kees
yejmeeles nQ efpememes Jee, Deefive mes peueer ngF& mechetCe& he=LJeer Meerleue nes peeleer nw~ #eerjcesIe meele efove leke #eerj peue
keer Je<ee& kejles nQ efpememes en he=LJeer #eerj peue mes Yejer ngF& Gece keeefvle ege nes peeleer nw~ Fmekes heeeled meele
efove leke Dece=lecesIe Dece=le keer Je<ee& kejles nQ efpememes DeefYeef<ee Yetefce hej uelee, ieguce Deeefo Gieves ueieles nQ~
Fmekes yeeo jmecesIe meele efove leke efoJe jme keer Je<ee& kejles nQ, Fme efoJe jme mes heefjhetCe& Jes uelee Deeefo meJe&
jme Jeeues nes peeles nQ~ Gme mecee efJeefJeOe jme hetCe& Deew<eefOeeeW mes Yejer ngF& Yetefce megmJeeo heefjCele nes peeleer nw~
heeeled Meerleue iebOe kees eehle kej Jes ceveg<e Deewj eflee&e iegheeDeeW mes yeenj efvekeue Deeles nQ~ Gme mecee Jes
ceveg<e Deewj eflee&e veive jnkej heMegDeeW pewmee DeeejCe kejles ngS, #egefYele neskej Jeve eosMeeW ceW Je=#eeW kes heue,
cetue, hees Deeefo kees Keeles nQ~ Gme keeue kes eLece Yeeie ceW Deeeg hevn DeLeJee meesuen Je<e&, TBeeF& Ske neLe
eceeCe nesleer nw, Fmekes Deeies Jen Deeeg ye{leer ner peeleer nw~ Deeeg, lespe, yegef, yeengyeue, osn keer TBeeF&, #ecee leLee
Oewe& Fleeefo es meye keeue kes eYeeJe mes Gejesej ye{les peeles nQ~ Fme ekeej Fkekeerme npeej Je<eeX kes yeerle peeves
1. efleueeseheCCeefe De.4, ieeLee 1551~

eLeceevegeesie

( 18 )

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

hej Fme Yejle #es$e ceW Deefleog<ecee veeceke keeue hetCe& nes peelee nw~
og<eceekeeue-leye og<ecee veece kee efleere keeue eJesMe kejlee nw~ Fme keeue ceW ceveg<e, efleeeeW kee
Deenej yeerme npeej Je<e& hee&vle, henues kes meceeve ner jnlee nw~ Fme keeue kes eLece eJesMe ceW Glke= Deeeg yeerme
Je<e& Deewj TBeeF& leerve neLe ee mee{s leerve neLe eceeCe nesleer nw~
keguekejeW keer Glheefe-Fme keeue ceW Ske npeej Je<eeX kes Mes<e jnves hej Yejle #es$e ceW eewon keguekejeW
keer Glheefe nesves ueiesieer~ ece mes Gve keguekejeWs kes veece-keveke, kevekeeYe, kevekejepe, kevekeOJepe,
kevekehegbieJe, veefueve, veefueveeYe, veefuevejepe, veefueveOJepe, veefuevehegbieJe, heeeYe, heejepe, heeOJepe Deewj
heehegbieJe es eewon keguekej nesJeWies~ FveceW mes eLece keguekej keer TBeeF& eej neLe Deewj Deefvlece keguekej
keer TBeeF& meele neLe keer nesieer~
Gme mecee efJeefJeOe Deew<eefOeeeW kes nesles ngS Yeer es Deefive veneR jnleer, leye efJevee mes ege ceveg<eeW kees Jes
keguekej GheosMe osles nQ-ceLe kejkes Deefive GlheVe kejes Deewj Devve kees hekeeDees leLee efJeJeen kejkes yeevOeJe
Deeefo kes meeLe Fevegmeej megKe kee GheYeesie kejes~ efpevekees Jes keguekej Fme ekeej keer efMe#ee osles nQ Jes Delevle
cues meMe nesles nQ~ eneB efJeMes<e en nw efke Debeflece keguekej heehegbieJe kes mecee mes efJeJeen efJeefOeeeB eeefuele nes
peeleer nQ~
og<ecee-meg<ecee keeue-Fmekes heeeled og<eceemeg<ecee veece kee le=leere keeue eJesMe kejlee nw~ Fmekes eejbYe
ceW TBeeF& meele neLe Deewj Deeeg Ske meew yeerme Je<e& eceeCe nesleer nw~ Fme mecee he= Yeeie keer nefeeB eewyeerme nesleer
nQ leLee ceveg<e heeBe JeCe& Jeeues Mejerj mes ege, ceee&oe, efJevee SJeb ueppee mes meefnle, mevleg Deewj mecheVe nesles nQ~
Fme keeue ceW eewyeerme leerLekej nesles nQ~ GveceW mes eLece leerLekej Debeflece keguekej kee heg$e neslee nw~ Gme
mecee mes JeneB efJeosn #es$e pewmeer Je=efe DeLeJee DeJemeefhe&Ceer kes elegLe& keeue pewmeer Je=efe nesves ueieleer nw~
YeefJe<eled keeue kes eewyeerme leerLekej-cenehee, megjosJe, megheee&, mJeebeYe, meJe&eYe, osJemegle,
keguemegle, Gobke, eesefue, peekeerefle&, cegefvemegele, Dej, Deheehe, efve<ke<eee, efJehegue, efvece&ue, efe$eieghle, meceeefOeieghle,
mJeebYet, DeefveJe=efe, pee, efJeceue, osJeheeue Deewj DevevleJeere& es eewyeerme leerLekej neWies~ FveceW mes eLece leerLekej keer
TBeeF& meele neLe Deewj Deeeg Ske meew meesuen Je<e& leLee Debeflece leerLekej keer TBeeF& heeBe meew Oeveg<e SJeb Deeeg Ske
hetJe& keesef Je<e& eceeCe nesieer~
YeefJe<eledkeeueerve leerLekejeW kes hetJe& kes le=leere YeJe kes veece-es leerLekejefpeve le=leere YeJe ceW leerveeW
ueeskeeW kees MeesefYele kejves Jeeues leerLekej veecekece& kee yebOe kejles nQ Gvekes Gme mecee kes es veece nQ-esefCeke,
megheee&, Gobke, eesefue, ke=lemete, #eef$ee, heeefJeue, MebKe, vevo, megvevo, MeMeebke, mesJeke, esceke, DeleesjCe, jwJele,
ke=<Ce, yeuejece, Yeieefue, efJeieefue, erheeeve, ceeCeJeke, veejo, megheoe Deewj Deefvlece meeleefkeheg$e () es meye
jepeJebMe ceW GlheVe ngS Les~
YeefJe<eled keeue kes yeejn eeJeleea-YeefJe<eled keeue ceW leerLekejeW kes mecee pees yeejn eeJeleea neWies
Gvekes veece-Yejle, oerIe&ovle, cegeovle, iet{ovle, eer<esCe, eerYetefle, eerkeevle, hee, cenehee, efe$eJeenve,

pewve Yeejleer

( 19 )

eLeceevegeesie

efJeceueJeenve Deewj Deefjmesve~

YeefJe<eled keeue kes veJe yeueYe-ev, ceneev, evOej, Jejev, efmebnev, nefjev, eerev,
hetCe&ev Deewj megev es hetJe& YeJe ceW efveoeve kees ve kejkes hegCe kes Goe mes veew yeueosJe nesles nQ~
YeefJe<eled keeue kes veJe veejeeCe-vevoer, veefvoefce$e, veefvoYetefle, veefvo<esCe, yeue, ceneyeue, Deefleyeue,
ef$ehe= Deewj efhe= es veJe veejeeCe yeueosJeeW kes Devegpe neWies~
YeefJe<eled keeue kes veJe eefleveejeeCe-eerkeb", nefjkeb", veeruekeb", Deekeb", megkeb", efMeefKekeb",
DeeeerJe, neeerJe Deewj ceetjeerJe es veJe eefleveejeeCe, veejeeCeeW kes eefleMe$eg neWies~
es $esme" Meueekee heg<e yeeeueerme npeej Je<e& kece kees[e-kees[er meeiej eceeCe Fme le=leerekeeue ceW ece mes
GlheVe neWies~ Fme keeue kes Devle ceW ceveg<eeW keer Deeeg Ske hetJe&keesef eceeCe, TBeeF& heeBe meew heeerme Oeveg<e Deewj
he= Yeeie keer nefeeB eeQme" neWieer~ Fme mecee kes vej-veejer osJe SJeb DehmejeDeeW kes meMe neWies~
meg<eceeog<ecee keeue-Fmekes heeeled meg<eceeog<ecee veeceke elegLe&keeue eefJe neslee nw~ Fmekes eejbYe ceW
ceveg<eeW keer Deeeg Ske hetJe& keesef Je<e& eceeCe nesleer nw, ceveg<eeW keer TBeeF& heeBe meew Oeveg<e eceeCe nesleer nw hegve
ece mes Deeeg, TBeeF& Deewj yeue ye{les ner peeles nQ~ FmeceW keuheJe=#eeW keer Glheefe nes peeleer nw~
Gme mecee en he=LJeer peIeve YeesieYetefce kener peeleer nw, Fmekes Devle ceW ceveg<eeW keer Deeeg Ske heue eceeCe
nesleer nw, TBeeF& Ske keesme Deewj ceveg<eeW kee JeCe& efeebieg pewmes JeCe& kee neslee nw~ keuheJe=#eeW mes Yeesie meeceeer eehle
nesleer nw~ Fve YeesieYetefceeeW kee JeCe&ve DeJemeefhe&Ceer keeue kes keLeve ceW efkeee pee egkee nw~ en keeue oes kees[ekees[er meeiej eceeCe neslee nw~
meg<ecee keeue-Fmekes yeeo meg<ecee veeceke heeBeJeeB keeue eefJe neslee nw~ Fmekes eLece eJesMe ceW ceveg<eeflee&eeW keer Deeeg Deeefo ceOece YeesieYetefce kes meMe nesles nQ DeLee&led Ske heue mes ueskej Devle ceW oes heue keer
Deeeg nes peeleer nw SJeb Ske keesme mes ueskej ece mes Devle ceW oes keesme leke Mejerj keer TBeeF& nes peeleer nw~ es vejveejer hetCe& ev meMe cegKe Jeeues, yengle efJeveeer, Meerue mes mecheVe, Ske meew DeeF&me he= Yeeie keer nefeeW mes
meefnle nesles nQ~ en keeue leerve kees[ekees[er meeiej eceeCe neslee nw~
meg<eceemeg<ecee keeue-leoveblej meg<ecee-meg<ecee veeceke "e keeue eefJe neslee nw~ Gmekes eLece eJesMe
ceW Deeeg Deeefo henues kes meceeve nesles nQ~ keeue kes mJeYeeJe mes ceveg<e Deewj efleeeeW keer Deeeg ye{les-ye{les Deble ceW
leerve heue keer Deeeg Deewj TBeeF& leerve keesme eceeCe nesleer nw, ceveg<eeW kes JeCe& Gefole nesles ngS mete& kes meMe nesles
nQ, he= Yeeie keer nefeeB oes meew hheve nesleer nQ~ Gme mecee en he=LJeer Gece YeesieYetefce veece mes eefme nes peeleer
nw~ Jes YeesieYetefcepe yengle heefjJeej keer efJeefeee kejves ceW meceLe& Ssmeer MeefeeeW mes mebege nesles nQ~ en keeue eej
kees[ekees[er meeiej eceeCe neslee nw~
Fme ekeej mes Glmeefhe&Ceer kes <edkeeueeW kee heefjJele&ve hetCe& neslee nw~ Fmekes heeeled efhej efveece mes Jen
DeJemeefhe&Ceer keeue eJesMe kejlee nw~

eLeceevegeesie

( 20 )

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

<edkeeue heefjJele&ve keneB-keneB nw?

Yejle Deewj SsjeJele #es$e kes Deee&KeC[eW ceW DejnIeefkee kes veee mes DeJemeefhe&Ceer Deewj Glmeefhe&Ceer keeue
Devevleevevle nesles nQ~
ngb[eJemeefhe&Ceer-DemebKeele DeJemeefhe&Ceer-Glmeefhe&Ceer keeue keer MeueekeeDeeW kes yeerle peeves hej eefme Ske
ngb[eJemeefhe&Ceer Deeleer nw~ Fmekes efevn es nQFme keeue kes Yeerlej meg<eceeog<ecee veeceke le=leere keeue keer efmLeefle ceW keg keeue DeJeefMe jnves hej Yeer Je<ee&
Deeefo he[ves ueieleer nw Deewj efJekeuesefve peerJeeW keer Glheefe nesves ueieleer nw~ Fmeer le=leere keeue ceW keuheJe=#eeW kee
Devle Deewj kece&Yetefce kee Jeeheej eejbYe nes peelee nw~ Gmeer keeue ceW eLece leerLekej Deewj eLece eeJeleea Yeer GlheVe
nes peeles nQ~ Fme ngB[eJemeefhe&Ceer kes oes<e mes eeJeleea kee efJepeeYebie, Gmeer kes eje keer ieF& yeeeCe JeCe& keer Glheefe
Yeer nes peeleer nw~ Fme keeue ceW DeeJeve ner Meueekee heg<e nesles nQ Deewj veeQJes mes ueskej meesuenJeW leerLekej leke meele
leerLeeX ceW Oece& kee efJeso nes peelee nw~ ieejn Deewj keuen efee veJe veejo GlheVe nesles nQ~ Fmekes Deefleefje
meeleJeW, lesF&meJeW Deewj Debeflece leerLekej kes Thej Ghemeie& Yeer neslee nw~ le=leere, elegLe& Je hebecekeeue ceW Gece Oece&
kees ve kejves Jeeues efJeefJeOe ekeej kes og, heeefhe, kegosJe Deewj kegefuebieer Yeer efoKeves ueieles nQ~ eeC[eue, Meyej,
ehee leLee efkejele Deeefo efveke= peeefleeeB leLee yeeeueerme keukeer Je Ghekeukeer Yeer nesles nQ~ DeefleJe=ef, DeveeJe=ef,
Yetkeche, Jeeeefive Deeefo kee efiejvee, Fleeefo efJeefe$e YesoeW kees efueS ngS veevee ekeej kes oes<e Fme ngb[eJemeefhe&Ceer
keeue ceW ngDee kejles nQ~
ieejn -YeerceeJeueer, efpeleMe$eg, , Jeweevej, megeefle, Deeue, hegC[jerke, DeefpelebOej, DeefpeleveeefYe,
heer" Deewj meeleefkeheg$e es ieejn DebieOej nesles ngS leerLe&kelee&DeeW kes meceeeW ceW ngS nQ~ FveceW mes eLece
$e+<eYeveeLe kes keeue ceW Deewj efpeleMe$eg DeefpeleveeLe kes keeue ceW ngDee nw, Fmekes Deeies meele ece mes megefJeefOeveeLe
mes ueskej meele leerLekejeW kes mecee ceW ngS nQ~ omeJeeB MeeefvleveeLe kes mecee ceW Deewj meeleefkeheg$e Jeerj YeieJeeve
kes leerLe& ceW ngDee nw~ meye omeJeW hetJe& kee DeOeeve kejles mecee efJe<eeeW kes efveefcee mes lehe mes Ye neskej
mecekelJeheer jlve mes jefnle nesles ngS Ieesj vejkeeW ceW [tye iees~1
veJe veejo-Yeerce, ceneYeerce, , cene, keeue, cenekeeue, ogceg&Ke, vejkecegKe Deewj DeOeescegKe es veew
veejo ngS nQ~ es meye veejo Deefle nesles ngS otmejeW kees ueeee kejles nQ Deewj heehe kes efveOeeve nesles nQ~ meye ner
veejo keuen SJeb ceneeg efee nesves mes JeemegosJeeW kes meceeve vejke kees eehle ngS nQ~
eewyeerme keeceosJe-YeieJeeve yeengyeueer, Deefcelelespe, eerOej, eMeesYe, emesveefpele, evJeCe&, Deefivecegefe,
mevelkegceej (eeJeleea), Jelmejepe, kevekeeYe, efmeJeCe&, MeeefvleveeLe (ee.), kegbLegveeLe (ee.), DejveeLe
(eeer), efJepeejepe, eerev, jepee veue, nvegceeve, yeueiepe, JemegosJe, eegcve, veeiekegceej, eerheeue Deewj
pecyetmJeeceer~
1. Fvekeer Deeeg, DeJeieenvee, lehekeeue, Yekeeue Deeefo ee& veb. 7 ceW osefKees~

pewve Yeejleer

( 21 )

eLeceevegeesie

eewyeerme leerLekejeW kes meceeeW ceW Deveghece Deeke=efle kes Oeejke es yeengyeueer Deeefo eewyeerme keeceosJe nesles nQ~
leerLekej, Gvekes ceelee-efhelee, eeJeleea, yeueosJe, veejeeCe, , veejo, keeceosJe Deewj keguekej heg<e, es
meye YeJe nesles ngS efveece mes efme nesles nQ~ leerLekej lees Gmeer YeJe mes efveece mes efme nesles nQ~ DeveeW kes efueS
Gmeer YeJe kee efveece veneR nw~ eneB leke me=ef kee ece kene ieee nw~ egie heefjJele&ve keer Dehes#ee mes en
kejCeevegeesie kee efJe<ee nw~ ece kees mecePeves kes efueS Fmes eLeceevegeesie ceW Yeer efueee peelee nw~

leerLekej
leerLekej YeieJeeve kes ieYe& ceW Deeves kes n cenerves henues ner Fv keer Dee%ee mes kegyesj ceelee kes DeeBieve ceW
ef$ekeeue ceW mee{s leerve kejes[ jlveeW keer Je<ee& eefleefove kejlee nw~ Fme ekeej n cenerves henues mes ueskej veew cenerves
heele hevn cenerves leke jlve Deewj megJeCe& keer Je<ee& nesleer jnleer nw~ Devevlej ieYee&JelejCe kes emebie ceW jeef$e kes
efheues henj ceW ceelee kees meesuen mJehve efoKeles nQ~ Jen ceelee eelekeeue jepemeYee ceW Deekej Deheves heefleosJe mes
Gve mJehveeW kee heue hetleer nQ Deewj Jes jepee Gve mJehveeW kee heue Deheves DeJeefOe%eeve mes yeleueeles nQ~
meesuen mJehve-Jes kenles nQ efke ns osefJe! meyemes eLece SsjeJele neLeer kes osKeves mes legcnW Gece heg$e eehle
nesiee~ OeJeue, Gece yewue kees osKeves mes Jen mecemle ueeske ceW pes nesiee~ efmebn kes osKeves mes Devevle yeue mes ege
nesiee~ ceeueeDeeW kes osKeves mes meceereerve Oece&leerLe& kee eueeves Jeeuee nesiee~ ue#ceer kes osKeves mes Jen megces heJe&le kes
cemleke hej osJeeW kes eje DeefYe<eske kees eehle nesiee~ evcee kes osKeves mes mecemle ueesieeW kees Deevevo osves Jeeuee
nesiee~ mete& kes osKeves mes owoerheceeve eYee kee Oeejke nesiee~ oes keueMe osKeves mes Deveske efveefOeeeW kees eehle nesiee~
ceefueeeW kee egieue osKeves mes megKeer nesiee~ mejesJej kes osKeves mes Deveske ue#eCeeW mes MeesefYele nesiee~ meceg kes osKeves
mes kesJeueer nesiee~ efmebnemeve kes osKeves mes peieled kee ieg neskej meeceepe kees eehle kejsiee~ osJeeW kee efJeceeve osKeves
mes Jen mJeie& mes DeJeleerCe& nesiee~ veeiesv kee YeJeve osKeves mes Jen DeJeefOe%eeve ueeseve mes meefnle nesiee~ ecekeles
ngS jlveeW keer jeefMe osKeves mes iegCeeW keer Keeve nesiee Deewj efveOet&ce Deefive kes osKeves mes kece&heer FOeve kees peueeves
Jeeuee nesiee leLee legcnejs cegKe ceW pees Je=<eYe ves eJesMe efkeee nw Gmekee heue en nw efke legcnejs ieYe& ceW leerLekej
YeieJeeve Dehevee Mejerj OeejCe kejWies~
Fme ekeej heefleosJe kes Jeeve megvekej jeveer n<e& mes jesceebefele nes peeleer nQ~ Gme mecee YeieJeeve mJeie& mes
DeJeleerCe& neskej ceelee kes ieYe& ceW meerhe kes mecheg ceW ceesleer keer lejn meye yeeOeeDeeW mes efveceg&e neskej efmLele nes peeles
nQ~ Gme mecee mecemle Fv Deheves-Deheves eneB nesves Jeeues efevneW mes YeieJeeve kes ieYee&Jeleej kee mecee peevekej
JeneB Deeles nQ Deewj veiej keer eoef#eCee oskej YeieJeeve kes ceelee-efhelee kees vecemkeej kejkes mebieerle, ve=le, ceneslmeJe
Deeefo mes DeveskeeW GlmeJe ceveekej Deheves-Deheves mLeeveeW hej Jeeheme eues peeles nQ, Gmeer mecee mes ueskej Fv keer
Dee%ee mes eer, er, Oe=efle, keerefle&, yegef Deewj ue#ceer es <edkegceeefjeeB Deewj efokekegceeefjeeB ceelee kes meceerhe jnkej
ceelee keer mesJee, mlegefle Deewj leJe ieesefeeW mes ceelee kee ceve Devegjbefpele kejves ueieleer nQ~
leerLekej kee pevce nessles ner FveW kes Deemeve keefchele nes peeles nQ, osJeeW kes cegkeg mJeeb Pegke peeles nQ,
keuheJe=#eeW mes heg<heJe=ef nesves ueieleer nw~ Gme mecee keuheJeemeer, peesefle<eer, Jevlej Deewj YeJeveJeemeer osJeeW kes

eLeceevegeesie

( 22 )

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

YeJeveeW ceW ece mes Deheves Deehe ner Iebe, efmebnveeo, Yesjer Deewj MebKeeW kes Meyo nesves ueieles nQ~ Fve efevn efJeMes<eeW mes
osJeieCe YeieJeeve kes pevce kees mecePe uesles nQ~ leerve ueeske kes veeLe kee pevce nesles ner meJe&$e megKe keer uenj oew[
peeleer nw~
Fv keer Dee%ee heekej meYeer elegefve&keee kes osJeieCe Deewj osJeeW keer mesveeSB mJeie& mes efvekeueleer nQ~ meewOece&
Fv FveCeer meefnle Ske ueeKe eespeve efJemle=le SsjeJele neLeer hej e{kej Deekej veiejer keer ef$eeoef#eCee oskej
DeeesOee veiejer ceW hengBe peelee nw~ FveCeer eje emetefle ie=n mes ueees iees efpeve yeeueke kee oMe&ve kej meewOece& Fv
Gmes ieeso ceW ueskej neLeer hej yew"kej megcesheJe&le keer Deesj emLeeve kej oslee nw~ Gme mecee kejes[eW yeepeeW keer
OJeefve mes, ve=leieerle ceneslmeJe mes meJe&$e Deevebo cebieue nes peelee nw~ megces heJe&le hej F&Meeve keesCe keer heeb[gke efMeuee
hej efmebnemeve hej YeieJeeve kees efJejepeceeve kejkes Fv Deheveer npeejeW YegpeeDeeW kes eje npeejeW keueMeeW kees Ske
meeLe ueskej efpeve yeeueke kee DeefYe<eske kejlee nw~ meYeer Fv-osJeieCe DeefYe<eske, hetpee, mlegefle Deeefo mes ceneved
meeefleMee hegCe kee yebOe kej uesles nQ~
Devevlej FveefCeeeB Yeer YeieJeeve kee DeefYe<eske kej YeieJeeve kees JeeeYejCeeW mes Deuebke=le kejleer nQ~ Fv
JeneR hej leerLekej kee veecekejCe kej osles nQ hegve Jeeheme ueekej ceelee-efhelee kees meeQhekej leeb[Je ve=le Deeefo
kejkes ceelee-efhelee keer hetpee kejkes YeieJeeve keer mesJee kes efueS meceeve DeJemLee Deewj meceeve Jes<e Jeeues osJekegceejeW
kees efveefele kej Deheves-Deheves mJeie& kees eues peeles nQ~ YeieJeeve ceelee kee otOe veneR heerles nQ efkevleg Fv kes eje
neLe kes DeBiet"s ceW mLeeefhele Dece=le kees heerles ngS-DeBiet"s kees etmeles ngS Je=ef kees eehle nesles nQ~
YeieJeeve Deheveer henueer DeJemLee ceW cevo-cevo nBmeles ngS, osJe yeeuekeeW kes meeLe jlveOetefue ceW eer[e kejles
ngS ceelee-efhelee kes Deevevo kees ye{eles jnles nQ~ ceefle-egle-DeJeefOe leerve %eeve kes Oeejer nesves mes mecemle Jee*dcee
kees ele#e kejves Jeeues mejmJeleer kes Skecee$e mJeeceer YeieJeeve mecemle ueeske kes mJeeb ieg kenueeles nQ Dele Jes
efkemeer kees ieg veneR yeveeles nQ~ YeieJeeve kes pevce mes ner oMe DeefleMee efJeMes<e nesles nQ~ YeieJeeve kes efueS mJeie& kes
jlve efheejeW mes ueeF& ieF& YeesieesheYeesie meeceeer kee ie=nmLeeece ceW YeieJeeve GheYeesie kejles nQ~
efkemeer efveefcee mes ee mJeYeeJe mes ner leerLekej kees peye Jewjeie neslee nw leye ueewkeebefleke osJe Deekej YeieJeeve
kes Jewjeie keer mlegefle kejles ngS Deheveer Yeefe eie kejles nQ~ osJeeW eje ueeF& ieF& heeuekeer hej YeieJeeve Dee{
nesles nQ Deewj henues jepeeieCe Devevlej efJeeeOej ceveg<e Gme heeuekeer kees ues peeles nQ heeeled osJeieCe heeuekeer kees
oer#eeJeve leke ues peeles nQ~ JeneB Meg efMeuee hej YeieJeeve efJejepeceeve neskej hebecegef kesMeueeWe kejkes meJe&heefjen
leeie kejkes vece efmesYe kenles ngS oer#ee enCe kej uesles nQ~ YeieJeeve kes kesMeeW kees FvieCe jlveefheejs
ceW jKekej ye[s Deeoj mes #eerjmeceg ceW #esheCe kejles nQ~ YeieJeeve kesJeue%eeve eke nesves leke emLe DeJemLee ceW
ceewve jKeles nQ~
peye YeieJeeve kes Oeeve kes eYeeJe mes Ieeefleee keceeX kee veeMe nes peelee nw, leye GvnW leerveueeske Deewj Deueeske
kees mhe Ske mecee ceW ele#e efoKeueeves Jeeuee Ssmee kesJeue%eeve-hetCe&%eeve eke nes peelee nw~ Gme mecee
YeieJeeve kee DeekeeMe ceW heeBe npeej Oeveg<e Thej ieceve nes peelee nw~ Fv keer Dee%ee mes kegyesj meceJemejCe keer

pewve Yeejleer

( 23 )

eLeceevegeesie

jevee kejlee nw~ Fme Yetefce mes Ske neLe TBeeF& mes meceJemejCe keer meeref{eeB eejbYe nes peeleer nQ pees efke Ske-Ske
neLe eceeCe keer yeerme npeej jnleer nQ~ Fve meeref{eeW kees meYeer DebOes, uebie[s, yeeueke, Je=, jesieer Ske Devleceg&ntle& ceW
heej kej uesles nQ~ meb#eshe ceW meceJemejCe keer jevee Fme ekeej nwmeyemes henues Oetefuemeeue kees nw, Gmekes yeeo eejeW efoMeeDeeW ceW eej ceevemlebYe nQ, ceevemlebYeeW kes eejeW Deesj
mejesJej nQ, efhej efvece&ue peue mes Yejer ngF& heefjKee nw, efhej heg<heJeeefkee-ueleeJeve nw, Gmekes Deeies henuee kees
nw, Gmekes Deeies Deewj oesveeW Deesj oes-oes veeeMeeueeSb nQ, Gmekes Deeies otmeje DeMeeske Deeefo kee Jeve nw, Gmekes
Deeies Jesefokee nw, leoveblej OJepeeDeeW keer hebefeeeB nQ, efhej otmeje kees nw, Gmekes Deeies Jesefokee meefnle keuheJe=#eeW
kee Jeve nw, Gmekes Deeies mlethe Deewj mletheeW kes yeeo cekeeveeW keer hebefeeeB nQ, efhej mheefke ceefCecee leermeje kees
nw, Gmekes Yeerlej ceveg<e, osJe Deewj cegefveeeW keer yeejn meYeeSb nQ, leovevlej heeref"kee nw Deewj heeref"kee kes DeeYeeie
hej mJeebYet YeieJeeve Dejnble osJe efJejepeceeve jnles nQ~ Dejnble osJe mJeYeeJe mes ner hetJe& DeLeJee Gej keer Deesj
cegKekej efpeme meceJemejCe Yetefce ceW efJejepeceeve nesles nQ, Gmekes eejeW Deesj eoef#eCeehe mes ecehetJe&ke yeejn1 ieCeeW
kes yew"ves eesie yeejn meYeeSB nesleer nQ~
kesJeue%eeve eke nesves hej leerLekej YeieJeeve kees oMe DeefleMee Deewj eke nes peeles nQ leLee osJeeW eje efkees
iees 14 DeefleMee eke nes peeles nQ~ YeieJeeve kes Dee" eeeflenee& nesles nQ leLee eej Devevle elege Yeer eke nes
peeles nQ~ Fme ekeej YeieJeeve yengle keeue leke OeceexheosMe osles ngS efJenej kejles nQ~
Devevlej eesie efvejesOe kej Mes<e DeIeeefleee keceeX kee Yeer veeMe kej cegefe kees eehle nes peeles nQ~ JeneB
Devevleevevlekeeue leke mJeelcepeve megKe kee DevegYeJe kejles jnles nQ~
vees-(eewyeerme leerLekejeW keer mecemle peevekeejer heefjefMe ee& veb. 2 ceW osefKeS)~

eLece leerLekej
YeieJeeve $e+<eYeosJe kewmes yeves?
Fmeer pecyeterhe ceW ces heJe&le mes heefece keer Deesj efJeosn #es$e ceW Ske iebefOeue veece kee osMe nw pees efke mJeie&
kes meceeve MeesYeeeceeve nw~ Gme osMe ceW ncesMee eer efpevesvheer mete& kee Goe jnlee nw FmeefueS JeneB efceLeeefeeW
kee Goe keYeer veneR neslee~ Fme osMe kes ceOe Yeeie ceW jpelecee Ske efJepeeeOe& veece kee ye[e Yeejer heJe&le nw~ Gme
efJepeeeOe& heJe&le keer Gej esCeer ceW Ske Deuekee veece keer eshegjer nw~ Gme Deuekeehegjer kee jepee Deefleyeue veece kee
efJeeeOej Lee, efpemekeer ceveesnje veece keer heefleelee jeveer Leer~ Gve oesveeW kes DeefleMee YeeieMeeueer ceneyeue veece kee
heg$e GlheVe ngDee~ efkemeer mecee YeesieeW mes efJeje ngS cenejepe Deefleyeue ves jepeeefYe<eskehetJe&ke Dehevee mecemle jepe
ceneyeue heg$e kees meeQhe efoee Deewj Deehe Deveske efJeeeOejeW kes meeLe Jeve ceW peekej oer#ee ues ueer~ ceneyeue jepee kes
eej ceb$eer Les pees ceneyegefceeve, mvesner Deewj oerIe&oMeea Les, Gvekes veece-ceneceefle, mebefYeVeceefle, Meleceefle Deewj
mJeebyeg Les~ FveceW mJeebyeg meceief Je Mes<e leerveeW efceLeeef Les~
1. Fvekee JeCe&ve Dee egkee nw~

eLeceevegeesie

( 24 )

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

efkemeer mecee Deheveer pevce ieeB" kes GlmeJe ceW jepee ceneyeue efmebnemeve hej efJejepeceeve Les~ Gme mecee
DeveskeeW GlmeJe, ve=le, ieeve Deewj efJeodieesefeeB nes jner LeeR~ Gme mecee DeJemej heekej mJeebyeg ceb$eer ves
mJeeceer kes efnle keer Fe mes pewveOece& kee ceeefce&ke GheosMe efoee~ Gmekes JeeveeW kees megveves kes efueS DemeceLe&
YetleJeeoer ceneceefle ceb$eer ves veeefmleke cele kees efme kejles ngS peerJe leJe kee DeYeeJe efme kej efoee~ mebefYeVeceefle
ceb$eer ves efJe%eeveJeeo kee Deeee ueskej peerJe kee DeYeeJe kejvee eene, Gmeves kene %eevecee$e ner leJe nw Deewj meye
Yececee$e nw~ Fmekes yeeo Meleceefle ceb$eer ves MetveJeeo kee DeJeuecyeve ueskej mekeue peieled kees Metvecee$e efme kej
efoee~ Jele&ceeve ceW es oesveeW yeewcele mes peeves peeles nQ~
Fve leerveeW keer yeelesW megvekej mJeebyeg ceb$eer ves leerveeW kes Skeevle ogjeen kee veee Deewj Deeiece kes eje
Keb[ve kejkes mees meeeocee Deefnbmee Oece& keer efmeef kejkes GvnW efveej kej efoee Deewj jepee kees emeVe kej
efueee~ Fmekes yeeo efkemeer Ske efove mJeebyeg ceb$eer Deke=ef$ece ewleeuee keer Jevovee kes efueS megces heJe&le hej
ieee, JeneB hengBekej Gmeves henues eoef#eCee oer efhej YeefehetJe&ke yeej-yeej vecemkeej efkeee Deewj hetpee keer,
eLeeece mes Yemeeue Jeve Deeefo kes mecemle Deke=ef$ece eefleceeDeeW keer Jebovee keer Deewj meewcevemeJeve kes ewleeuee ceW
yew" ieee~ Fleves ceW ner efJeosn #es$e mes Deees ngS, DeekeeMe ceW eueves Jeeues Deeefoleieefle Deewj Deefjbpee veece kes oes
eejCe cegefve Dekemceeled osKes~ Jes oesveeW ner cegefve egiecebOej YeieJeeve kes meceJemejCeheer mejesJej kes cegKe nbme Les~
ceb$eer ves G"kej GvnW eoef#eCeehetJe&ke eCeece kejkes hetpee Deewj mlegefle keer~ Devevlej eMve efkeee-ns mJeeefceved!
efJeeeOej kee jepee ceneyeue nceeje mJeeceer nw, Jen YeJe nw ee DeYeJe? cesjs eje mevceeie& eoMe&ke pewveOece& kes
GheosMe kees pewmee eceeCe ceevelee nw Jewmes eeve Yeer kejsiee ee veneR? Fme eMve kes yeeo Deeefoleieefle veeceke
DeJeefOe%eeveer cegefve kenves ueies-ns YeJe! legcneje mJeeceer YeJe ner nw, Jen legcnejs JeeveeW hej efJeeeme kejsiee
Deewj Deepe mes oMeJeW YeJe ceW pecyeterhe kes Yejle#es$e ceW eLece leerLekej nesiee, Fmekes hetJe&YeJe kees legce megvees~
pecyeterhe kes cesheJe&le mes heefece keer Deesj efJeosn #es$e ceW iebefOeuee osMe ceW efmebnhegj veiej nw~ JeneB kes eer<esCe
jepee keer megvojer jeveer mes peeJecee& Deewj eerJecee& Ssmes oes heg$e ngS Les~ efhelee ves eesielee Deewj mvesn kes efveefcee mes
ess heg$e eerJecee& kees jepe os efoee leye peeJecee& efJeje neskej mJeebeYe ieg mes oer#ee ueskej leheejCe kejves
ueiee Deewj efkemeer mecee DeekeeMeceeie& ceW peeles ngS cenerOej efJeeeOej kees osKekej efJeeeOej nesves kee efveoeve kej
efueee, Fleves ceW ner mehe& kes [meves mes cejkej eneB hej legcneje mJeeceer ceneyeue ngDee nw~ Deepe jeef$e ceW Gmeves oes
mJehve osKes nQ legce peekej Gvekee heue kenkej Gmekes hetJe&YeJe megveeDees, Gmekee keueeCe nesves Jeeuee nw~
ieg kes Jeeve mes ceb$eer JeneB MeerIe ner Deekej yeesues-jepeved! Deeheves pees mJehve osKee nw efke leerveeW cebef$eeeW
ves Deehekees keere[ ceW [eue efoee Deewj ceQves G"ekej efmebnemeve hej yew"eee, mees en efceLeelJe kes kegheue mes Deehe
efvekeuekej efpeveOece& ceW Dee iees nQ~ otmejs mJehve ceW pees Deeheves Deefive keer pJeeuee #eerCe nesles osKeer Gmekee heue
Deehekeer Deeeg Ske ceen keer Mes<e jner nw~ Deehe Fme YeJe mes omeJeW YeJe ceW eLece leerLekej neWies, Fleeefo meejer yeeleW
ceb$eer kees megvee oeR~ jepee ceneyeue ves Yeer Deheves heg$e Deefleyeue kees jepeYeej meeQhekej efmeket ewleeuee ceW peekej
efme eefleceeDeeW keer hetpee kejkes ieg keer mee#eerhetJe&ke peerJevehee&vle kes efueS elegjenej leeie kej meuuesKevee

pewve Yeejleer

( 25 )

eLeceevegeesie

OeejCe kej ueer Deewj Oece&OeevehetJe&ke cejCe kejkes SsMeeve mJeie& kes eereYe efJeceeve ceW ueefueleebie veece kee Gece osJe
nes ieee~ peye Gmekeer Deeeg he=LekelJe heue kes yejeyej jn ieF& leye Gmes mJeebeYee veece keer Ske Deewj osJeer eehle
ngF&~ Deve osefJeeeW keer Dehes#ee ueefueleebie osJe kees en osJeer efJeMes<e heejer Leer~ peye Fme osJe keer ceeuee Deeefo
cegjPeeF& leye ce=leg efveke peevekej Meeske kejles ngS Fmekees DeveskeeW osJeeW ves mecyeesOeve eoeve efkeee efpemekes
heuemJehe Fme osJe ves hevn efove leke efpeve ewleeueeeW keer hetpee keer Deewj Deegle mJeie& keer efpeve eefleceeDeeW keer
hetpee kejkes JeneR hej ewleJe=#e kes veeres yew"kej GemJej mes ceneceb$e kee GeejCe kejles ngS meuuesKevee mes
cejCe kees eehle nes ieee~
pecyeterhe kes ceneces mes hetJe& keer Deesj efJeosn #es$e ceW heg<keueeJeleer osMe nw, Gmekes GlheueKeske veiej kes
jepee Jeeyeeng Deewj jeveer JemegvOeje mes Jen ueefueleebie osJe JeepebIe veece kee heg$e GlheVe nes ieee~ GOej Deheves
heefle kes DeYeeJe ceW Jen heefleelee mJeebeYee n cenerves leke yejeyej efpeve hetpee ceW lelhej jner heeeled meewcevemeJeve
mebyebOeer hetJe& efoMee kes efpeve cebefoj ceW ewleJe=#e kes veeres hebehejceser kee mcejCe kejles ngS meceeefOehetJe&ke eeCe leeie
efkees Deewj efJeosn #es$e keer hegb[jerefkeCeer veiejer kes jepee Jeeoble keer cenejeveer ue#ceerceleer mes eerceleer veece keer
kevee nes ieF&~ keeueeblej ceW efveefceeJeMe Fve JeepebIe Deewj eerceleer kee efJeJeen nes ieee, Fvekes Gvebeeme egieue heg$e
DeLee&led DeeveJes heg$e GlheVe ngS~ efkemeer mecee Jes meYeer Deheves yeeyee kes meeLe oeref#ele nes iees~
Ske mecee eerceleer kes efhelee eeJeleea Jeeovle ves ess mes heesles hegb[jerke kee jepeeefYe<eske kej efoee Deewj
efJeje neskej heg$e kes meeLe oer#ee ues ueer~
Gme mecee ue#ceerceleer ceelee ves Deheveer heg$eer Deewj peceeF& kees yegueeee~ es oesveeW JewYeJe kes meeLe hegb[jerefkeCeer
veiejer keer Deesj Dee jns Les, ceeie& ceW efkemeer Jeve ceW he[eJe [euee~ JeneB hej DeekeeMe ceW ieceve kejves Jeeues eerceeved
oceOej Deewj meeiejmesve cegefveegieue JeepebIe kes he[eJe ceW heOeejs~ Gve oesveeW cegefveeeW ves Jeve ceW ner Deenej uesves keer
eefle%ee keer Leer~ JeneB JeepebIe ves eerceleer meefnle Yeefe mes veJeOeeYeefe meefnle efJeefOeJeled Deenej oeve efoee Deewj
hebeeee& kees eehle ngS~ Devevlej GvnW kebegkeer mes efJeefole ngDee efke es oesveeW cegefve nceejs ner Debeflece heg$eegieue nQ~
jepee JeepebIe Deewj eerceleer ves Gvemes Deheves hetJe&YeJe megves Deewj Oece& kes cece& kees Yeer mecePee~ Devevlej heeme ceW yew"s
ngS vekegue, efmebn, Jeevej Deewj metkej kes hetJe&YeJe megves~ Gve cegefveeeW ves en Yeer yeleeee efke Deehe Dee"JeW YeJe ceW
$e+<eYe leerLekej nesJeesies Deewj eerceleer kee peerJe jepee eseebmekegceej nesiee~
efkemeer mecee JeepebIe cenejepe jeveer meefnle Deheves Meeveeieej ceW meeses ngS Les~ GmeceW veewkejeW ves ke=<Ce,
Deieg Deeefo mes efveefce&le Oethe KesF& Leer, Jes veewkej jele ceW efKe[efkeeeB Keesuevee Yetue iees, efpemekes efveefcee mes OegSB mes
keC" bOekej Jes heefle-helveer oesveeW ner ce=leg kees eehle nes iees~ Deeee& nw efke Yeesie meeceeer eeCeIeeleke yeve ieF&
Leer~ Jes oesveeW oeve kes eYeeJe mes cejkej Gejkeg veeceke Gece YeesieYetefce ceW YeesieYetefceeeB nes iees~ Jes vekegue Deeefo
Yeer oeve keer Devegceesovee mes YeesieYetefce kees eehle nes iees~
efkemeer mecee oes eejCe cegefve DeekeeMeceeie& mes JeneB YeesieYetefce ceW Glejs Deewj Fve JeepebIe Deee& Deewj eerceleer
Deeee& kees meceioMe&ve kee GheosMe osves ueies~ pes cegefve yeesues-ns Deee&! legce cegPes mJeebyeg ceb$eer kee peerJe

eLeceevegeesie

( 26 )

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

mecePees, ceQves legcnW ceneyeue heee&e ceW pewveOece& enCe kejeee Lee~ Gve oesveeW ocheefeeeW ves cegefveeeW kes emeeo mes
meceioMe&ve enCe efkeee Deewj Deeeg kes Deble ceW egle neskej SsMeeve mJeie& ceW eerOej osJe Deewj mJeebeYe
veece kes osJe ngS DeLee&led eerceleer kee peerJe mecekelJe kes eYeeJe mes eerheee&e kees es[kej osJe heo kees eehle nes
ieee~ Ske efove eerOej osJe ves Deheves ieg (mJeebyeg ceb$eer kes peerJe) eereflebkej cegefvejepe kes meceJemejCe ceW peekej
hete-YeieJeved! cesjs ceneyeue kes YeJe ceW pees leerve Deewj ceb$eer Les, Jes Fme mecee keneB nQ? YeieJeeve ves yeleeee efke
Gve leerveeW ceW mes ceneceefle Deewj mebefYeVeceefle es oes lees efveieeso mLeeve kees eehle ngS nQ Deewj Meleceefle vejke ieee nw~
leye eerOej osJe ves vejke ceW peekej Meleceefle kes peerJe kees mecyeesefOele efkeee Lee leLee efveieeso kes peerJeeW kees mecyeesOeve
kee meJeeue ner veneR nw~
pecyeterhe kes hetJe&efJeosn ceW ceneJelme osMe nw, Gmekeer megmeercee veiejer kes megef jepee keer megvojvevoe jeveer mes
Jen eerOej osJe mJeie& mes egle neskej megefJeefOe veece kee heg$e ngDee Lee~ keeueevlej ceW megefJeefOe keer jeveer ceveesjcee
mes mJeebeYeosJe (eerceleer kee peerJe) mJeie& mes egle neskej kesMeJe veece kee heg$e nes ieee DeLee&led JeepebIe kee peerJe
megefJeefOe jepee ngDee Deewj eerceleer kee peerJe Gmekee heg$e ngDee nw~
keoeefeled megefJeefOe cenejepe owiecyejer oer#ee ueskej Devle ceW cejkej Deeglesv ngS, kesMeJe ves Yeer efveie&vLe
oer#ee ueskej Deegle mJeie& ceW eleerv heo eehle efkeee~
en Deeglesv, pecyeterhe kes hetJe&efJeosn ceW heg<keueeJeleer osMe keer hegb[jerefkeCeer veiejer ceW Jeemesve jepee Deewj
eerkeevlee jeveer mes JeeveeefYe veece kee eeJeleea heg$e GlheVe ngDee~ eerceleers kee peerJe kesMeJe, pees efke Deegle mJeie&
ceW eleerv ngDee Lee, Jen Yeer JeneB mes egle neskej Fmeer veiejer ceW kegyesjoe JeefCeked keer Devevleceleer helveer mes OeveosJe
veece kee heg$e ngDee~ JeeveeefYe kes efhelee leerLekej Les Deewj Jen mJeeb eeJeleea Lee~ eejlve mes <edKeC[ JemegOee kees
peerlekej efejkeeue leke meeceepe megKe kee DevegYeJe efkeee~ efkemeer mecee efhelee mes ogue&Ye jlve$ee kes mJehe kees
mecePekej Deheves heg$e Jeeovle kees jepe mecehe&Ce kej meesuen npeej cegkegye jepeeDeeW, Ske npeej heg$eeW, Dee"
YeeF&eeW Deewj OeveosJe kes meeLe-meeLe efhelee Jeemesve leerLekej kes meceJemejCe ceW efpeve oer#ee OeejCe kej ueer Deewj
keg efove yeeo leerLekej kes ner efveke meesuen keejCe YeeJeveeDeeW kee efebleJeve kejles ngS leerLekej eke=efle kee yebOe
kej efueee~ Oeeve keer efJeMegef mes ieejnJeW iegCemLeeve ceW hengBe iees Deewj JeneB kee Devleceg&ntle&keeue hetCe& kej veeres
Glejs, hegvejefhe keoeefeled GheMece esCeer ceW e{ iees Deewj JeneB keer Deeeg meceehle nesles ner cejCe kej meJee&Le&efmeef
ceW Denefcev nes iees~ es Denefcev ner Deheveer Deeeg hetCe& kej YeieJeeve $e+<eYeosJe veece kes eLece leerLekej nesJeWies~

YeieJeeve $e+<eYeosJe
eer cenejepe veeefYejepe keer ceosJeer veece keer jeveer Leer pees efke Deheves he, meeQoe&, keebefle, MeesYee, egefle Deewj
efJeYetefle Deeefo iegCeeW mes FveCeer kes meceeve Leer~ Gme ceosJeer kes efJeJeen kes mecee Fv kes eje esefjle ngS Gece
osJeeW ves ye[er efJeYetefle kes meeLe Gvekee efJeJeeneslmeJe ceveeee Lee~ Gme mecee mebmeej ceW cenejepe veeefYejepe ner meyemes
DeefOeke hegCeJeeved Les Deewj ceosJeer ner meyemes DeefOeke hegCeJeleer Leer keeeWefke efpevekes mJeebYet YeieJeeve $e+<eYeosJe
heg$e neWies Gvekes meceeve hegCeMeeueer Deewj keewve nes mekelee nw? Gme mecee Gece YeesieeW kee DevegYeJe kejles ngS Jes

pewve Yeejleer

( 27 )

eLeceevegeesie

oesveeW ocheefe Ssmes peeve he[les Les ceeveeW YeesieYetefce keer ve ngF& ue#ceer kees ner mee#eeled efoKeuee jns neW~
DeeesOee keer jevee-peye meJe&$e keuheJe=#eeW kee DeYeeJe nes ieee leye veeefYejepe Deewj ceosJeer mes
Deuebke=le mLeeve ceW Gvekes hegCe kes eje yegueees ngS Fv ves DeeesOee veiejer keer jevee keer~ Gme mecee pees ceveg<e
peneB-leneB efyeKejs ngS jnles Les, osJeeW ves Gve meyekees ueekej Gme veiejer ceW yemeeee Deewj meyekeer megefJeOee kes efueS
Deveske ekeej kes Gheeesieer mLeeveeW keer jevee keer~ Gme veiejer kes ceOe ceW osJeeW ves jepecenue yeveeee Lee~ Jen
jepecenue Fvhegjer kes meeLe mheOee& kejves Jeeuee Lee Deewj yengcetue Deveske efJeYetefleeeW mes meefnle Lee~
Fme YeJeve kes efJe<ee ceW Deve$e Yeer efueKee nwGme1 mecee oef#eCe Yejle#es$e ceW keuheJe=#ehe eemeeo Lee, Jener he=LJeerefveefce&le eemeeo yeve ieee Lee~ jepee
veeefYejepe kes Gme eemeeo kee veece meJe&leesYe Lee, Gmekes KecYes mJeCe&cee Les, oerJeeueW veevee ekeej keer ceefCeeeW
mes efveefce&le LeeR~ Jen hegKejepe, cetBiee leLee ceesleer Deeefo keer ceeueeDeeW mes megMeesefYele Lee, Fkeeemeer KeC[ mes ege Lee
Deewj kees, Jeeefhekee leLee yeeie-yeieereeW mes Deuebke=le Lee~ Jen DeefOeelee eer veeefYejepe kes eYeeJe mes Dekesuee ner
Deveske keuheJe=#eeW mes DeeJe=e Lee leLee he=LJeer kes ceOe Deheves mLeeve hej DeefOeefle Lee~
jepee veeefYejepe keer ceosJeer veece keer hejeveer Leer~ Jen Meg kegue ceW GlheVe ngF& Leer leLee efpeme ekeej Fv
kees FveCeer efee nesleer nw, Gmeer ekeej jepee veeefYejepe kees ceosJeer efee LeeR~
Jen DeeesOee veiejer megkeewMeue osMe ceW Leer FmeefueS osMe kes veece mes megkeewMeue Fme eefmeef kees Yeer eehle
ngF& Leer leLee Jen veiejer Deveske efJeveerle, efMeef#ele-he{s-efueKes efJeveeJeeved ee meYe ceveg<eeW mes Jeehle Leer FmeefueS
Jen efJeveerlee Yeer ceeveer ieF& Leer~ Jen DeeesOee veece keer jepeOeeveer Delevle eefme Leer Deewj nesves Jeeues ye[s Yeejer
osMe keer veeefYe-ceOeYeeie keer MeesYee OeejCe kejleer ngF& megMeesefYele nesleer Leer~ jepeYeJeve, Jee, kees Deewj KeeF& mes
meefnle Jen veiejer Ssmeer peeve he[leer Leer ceevees Deeies kece&Yetefce kes mecee ceW nesves Jeeues veiejeW keer jevee eejbYe kejves
kes efueS Ske eefleefyebye-vekeMee ner yeveeee ieee nes~
Devevlej Gme DeeesOee veiejer ceW meye osJeeW ves efceuekej efkemeer MegYe efove, MegYe cegntle&, MegYeeesie Deewj MegYe
ueive ceW nef<e&le neskej hegCeenJeeeve efkeee~ efpevnW Deveske mebheoeDeeW keer hejcheje eehle ngF& Leer, Ssmes cenejepe
veeefYejepe ves ceosJeer kes meeLe Deeveefvole neskej hegCeenJeeeve kes mecee ner Gme DeefleMee $e+efege DeeesOee
veiejer ceW efveJeeme kejvee eejbYe efkeee Lee~ Fve oesveeW kes meJe&%e $e+<eYeosJe heg$e pevce ueWies en mecePekej Fv ves
DeefYe<eskehetJe&ke Gve oesveeW keer ye[er hetpee keer Leer~
YeieJeeve $e+<eYeosJe kee ieYee&Jeleej-n cenerves yeeo ner YeieJeeve $e+<eYeosJe eneB mJeie& mes DeJeleej
ueWsies, Ssmee peevekej osJeeW ves ye[s Deeoj kes meeLe DeekeeMe mes jlveeW keer Je<ee& keer Leer~ Fv keer Dee%ee mes efveege ngS
kegyesj ves nefjvceefCe, Fvveerue ceefCe, heejeie ceefCe Deeefo Gece-Gece jlveeW keer Oeeje kees veeefYejepe kes Deebieve ceW
Je<ee&ee Lee~ Fme ekeej mJeeceer $e+<eYeosJe kes mJeiee&JelejCe mes n cenerves henues mes ueskej heers Yeer veew cenerves leke
DeLee&led hevn cenerves leke jlve leLee megJeCe& keer Je<ee& nesleer jner Leer~
1. nefjJebMehegjeCe he=. 146~

eLeceevegeesie

( 28 )

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

ceelee kes meesuen mJehve-efkemeer efove cenejeveer ceosJeer ves jepecenue ceW meesles mecee jeef$e kes efheues
enj ceW efpevesvosJe kes pevcemeteke meesuen mJehve osKes~ (1) SsjeJele neLeer (2) MegYeyewue (3) efmebn
(4) neLeer kes eje mJeCe&cee keueMeeW mes DeefYeef<ee nesleer ngF& keceueemeve hej yew"er ue#ceer (5) oes heg<heceeueeSB
(6) hetCe& ev ceb[ue (7) Gefole neslee ngDee mete& (8) keceue he$e mes DeeJe=le mJeCe& kes oes keueMe
(9) mejesJej ceW eer[e kejleer ngF& oes ceefueeeB (10) keceueege megvoj leeueeye (11) uenjeW mes ege iebYeerj
meceg (12) jlve efveefce&le Glke= efmebnemeve (13) jlveeW mes owoerheceeve mJeie& kee efJeceeve (14) veeiesv YeJeve
(15) efkejCeeW mes MeesefYele jlveeW keer jeefMe (16) efveOet&ce Deefive~ Fme ekeej meesuen mJehveeW kees osKeves kes yeeo
ceosJeer ves osKee efke mJeCe& kes meceeve heerueer keebefle kee Oeejke, GVele kebOeeW Jeeuee yewue nceejs cegKe keceue ceW eJesMe
kej jne nw~
Deveblej cebieueJeeeeW keer OJeefve Deewj megeYeele Deeefo cebieue mlees$eeW mes eyeesOe kees eehle ngF& Jen jeveer G"kej
yew" ieF&~ eeefhe Jen mJehve osKeves kes keejCe cebieueJeee Deeefo kes henues ner peeie=le nes egkeer Leer, lees Yeer Gve
yeboerpeveeW ves DeveskeeW mlegefleeeW mes ceelee kees peieeles ngS kes meceeve ner Deevebefole efkeee Lee~ Deveblej nef<e&le ngF& Jen
ceosJeer cebieue mveeve kej JeeeYet<eCeeW mes Deuebke=le nes Deheves heefle kes heeme hengBeer Deewj efJevee mes cenejepe
veeefYejepe kes oMe&ve kej DeOee&meve hej megKehetJe&ke yew"kej, jepe efmebnemeve hej efJejepeceeve cenejepe veeefYejepe mes
Fme ekeej efveJesove efkeee-ns osJe! Deepe jeef$e kes efheues enj ceW ceQves meesuen mJehve osKes nQ Deewj Gve mJehveeW
kees eceMe megveekej kene efke ns osJe! Deehe Fve mJehveeW kee heue keefnes~ cenejepe veeefYejepe Yeer DeJeefOe%eeve mes
Fve mJehveeW kee heue peevekej kenves ueies-ns osefJe! megvees, SsjeJele neLeer kes osKeves mes legcnejs Gece heg$e nesiee,
Gece yewue osKeves mes Jen mecemle ueeske ceW pes nesiee, efmebn kes osKeves mes Devevle yeue mes ege nesiee, ceeueeDeeW kes
osKeves mes meceereerve Oece& kes leerLe& kee eueeves Jeeuee nesiee, ue#ceer kes osKeves mes megces heJe&le kes cemleke hej osJeeW
eje DeefYe<eske kees eehle nesiee, hetCe& evcee kes osKeves mes mecemle ueesieeW kees Deevevo osves Jeeuee nesiee, mete& kes
osKeves mes osoerheceeve eYee kee Oeejke nesiee, oes keueMe osKeves mes Deveske efveefOeeeW kees eehle nesiee, ceefueeeW kee
egieue osKeves mes megKeer nesiee, mejesJej kes osKeves mes Deveske ue#eCeeW mes MeesefYele nesiee, meceg kees osKeves mes kesJeueer
nesiee, efmebnemeve kes osKeves mes peieled kee ieg neskej meeceepe kees eehle kejsiee, osJeeW kee efJeceeve osKeves mes Jen
mJeie& mes DeJeleerCe& nesiee, veeiesvo kee YeJeve osKeves mes Jen DeJeefOe%eeveheer ueeseveeW mes meefnle nesiee, ecekeles ngS
jlveeW keer jeefMe osKeves mes iegCeeW keer Keeve nesiee Deewj efveOet&ce Deefive kes osKeves mes kece&heer FOeve kees peueeves Jeeuee
nesiee leLee legcnejs cegKe ceW pees Je=<eYe ves eJesMe efkeee nw Gmekee heue en nw efke legcnejs efvece&ue ieYe& ceW leerLekej
YeieJeeve $e+<eYeosJe Dehevee Mejerj OeejCe kejWWies~ Fme ekeej cenejepee veeefYejepe kes JeeveeW kees megvekej jeveer
ceosJeer hejceevevo mes jesceebe kees eehle nes ieF& Leer~
peye DeJemeefhe&Ceer kes leermejs meg<eceeog<ecee veeceke keeue ceW eewjemeer ueeKe hetJe& leerve Je<e& Dee" ceeme Deewj Ske
he#e yeekeer jn ieee Lee, leye Dee<ee{ ke=<Cee efleeree kes efove Geje<ee{ ve#e$e ceW JeeveeefYe veece kes Denefceb osJeosJeeeg kee Devle nesves hej meJee&Le&efmeef efJeceeve mes egle neskej ceosJeer kes ieYe& ceW DeJeleerCe& ngS Deewj JeneB meerhe

pewve Yeejleer

( 29 )

eLeceevegeesie

kes mebheg ceW ceesleer keer lejn meye yeeOeeDeeW mes jefnle neskej efmLele nes iees~ Gme mecee mecemle Fv Deheves-Deheves
eneB nesves Jeeues efevneW mes YeieJeeve kes ieYee&Jeleej kee mecee peevekej JeneB Deees Deewj meYeer ves veiejer keer leerve
eoef#eCee oskej YeieJeeve kes ceelee-efhelee kees vecemkeej efkeee~ cenejepe veeefYejepe kee Deebieve osJeeW mes KeeeKee
Yej ieee~ meewOece& Fv osJeebW kes meeLe mebieerle, ve=le Deeefo DeveskeeW GlmeJeeW mes ieYe&keueeCeke GlmeJe ceveekej
ceelee-efhelee keer hetpee kej Deheves-Deheves mLeeveeW hej eues iees~ Gmeer mecee mes ueskej Fv keer Dee%ee mes efokekegceejer
osefJeeeB Gme mecee nesves eesie keeeeX kes eje oeefmeeeW kes meceeve ceelee ceosJeer keer mesJee kejves ueieeR~ heefjeee&
kejles mecee meyemes henues osefJeeeW ves mJeie& mes ueees ngS heefJe$e heoeLeeX kes eje ceelee kee ieYe& MeesOeve efkeee Lee~
eeefhe Jen ceelee mJeYeeJe mes ner efvece&ue Leer, jpemJeuee Deewj ceue, cet$e Deeefo oes<eeW mes jefnle Leer, efhej Yeer osefJeeeW
ves Gmes efJeMeg efkeee Lee~ Gve osefJeeeW ceW keesF& lees ceelee kes Deeies Decebieue Je OeejCe kejleer Leer, keesF& leecyetue
osleer Leer, keesF& mveeve kejeleer Leer, keesF& DeeYet<eCeeW mes Deuebke=le kejleer Leer, keesF& eew ke hetjleeR, keesF& evove mes
he=LJeer kee efmebeve kejleer, keesF& Deejleer Gleejleer Deewj efkeleveer ner osefJeeeB cev$ee#ejeW kes eje Gmekee j#ee
yevOeve kejleer LeeR~ Jes osefJeeeB efJeefMe-efJeefMe keeJe ieesefeeW mes, leJe ieesefeeW mes ye[s Deeoj kes meeLe
ieYe&Jeleer ceosJeer kees emeVe kejves ueieer LeeR Deewj DeveskeeW iet{ eMve, hensefuekeeSb Yeer kejleer jnleer LeeR~ ceelee
ceosJeer Yeer YeieJeeve kes emeeo mes ner keef"ve mes keef"ve heoeW kee, hensefueeeW kee DeLe& Yeer efveefce<ecee$e ceW kejkes
osefJeeeW kees Deeee&eefkele kej osleer LeeR~ Jes YeieJeeve $e+<eYeosJe ceelee kes Goj ceW efmLele neskej Yeer Gmes efkemeer
ekeej kee ke GlheVe veneR kejles Les~ eeefhe ceelee ceosJeer kee ke=Me Goj henues kes meceeve ner ef$eJeefueeesb mes
megMeesefYele yevee jne leLeeefhe ieYe& Je=ef kees eehle neslee ieee mees en YeieJeeve kes les pe kee ner eYeeJe Lee~ ve lees
ceelee kes Goj ceW keesF& efJekeej ngDee Lee, ve Gvekes mleveeW kes DeeYeeie ner keeues ngS Les, ve Gvekee cegKe ner
meheso ngDee Lee en Ske Deeee& keer yeele nw~
ceosJeer kes efvece&ue ieYe& ceW efmLele leLee ceefle, egle Deewj DeJeefOe Fve leerveeW %eeveeW mes efJeMeg DevlekejCe kees
OeejCe kejves Jeeues YeieJeeve $e+<eYeosJe Ssmes megMeesefYele nesles Les pewmes efke mheefkeceefCe kes yeves ngS Iej kes yeere ceW
jKee ngDee efveeue oerheke megMeesefYele neslee nw~ Deheves mecemle heeheeW kee veeMe kejves kes efueS Fv kes eje Yespeer ieF&
FveCeer Yeer DehmejeDeeW kes meeLe-meeLe ieghlehe mes cenemeleer ceosJeer keer mesJee efkeee kejleer LeeR~ efpeme ekeej
DeefleMee MeesYeeeceeve evcee keer keuee Deewj mejmJeleer osJeer efkemeer kees vecemkeej veneR kejleeR efkevleg meye ueesie
GvnW vecemkeej kejles nQ, Gmeer ekeej Jen ceosJeer Yeer efkemeer kees vecemkeej veneR kejleer LeeR efkevleg mebmeej kes Deve
mecemle ueesie mJeeb Gmes ner vecemkeej kejles Les~ Fme efJe<ee ceW DeefOeke kenves mes keee eeespeve nw? Flevee ner
kenvee yeme nw efke Jen peieled kes ee DeLee&led YeesieYetefce kes yeeo kece&Yetefce keer JeJemLee kejves Jeeues eer $e+<eYeosJe
keer peveveer LeeR FmeefueS kenvee eeefnS efke Jen mecemle ueeske keer peveveer LeeR~
YeieJeeve $e+<eYeosJe kee pevce-veJe cenerves Jeleerle nesves hej eer, er Deeefo osefJeeeW mes mesefJele ceelee
ceosJeer ves ew$e ke=<Cee veJeceer kes efove meteexoe kes mecee Geje<ee{ ve#e$e Deewj yee veeceke ceneeesie ceW ceefle,
egle Deewj DeJeefOe Fve leerve %eeveeW mes MeesYeeeceeve, yeeueke nesves hej Yeer iegCeeW mes Je= leLee leerveeW ueesieeW kes Skecee$e
mJeeceer owoerheceeve heg$e eer $e+<eYeosJe kees GlheVe efkeee~ Gme mecee mecemle efoMeeSB efvece&ue nes ieF, epee kee n<e&

eLeceevegeesie

( 30 )

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

ye{ ieee, keuheJe=#eeW mes mJeeb ner heg<he yejmeves ueies, osJeeW kes mLeeveeW ceW efyevee yepeees mJeeb ner ogvogefYe Deeefo yeepes
yepeves ueies SJeb Meerleue leLee megieefvOele Jeeeg cevo-cevo yenves ueieer, Dekemceeled meYeer osJeeW kes Deemeve keefchele
nesves ueies SJeb osJeeW kes cemleke ceW ueies ngS cegkeg mJeecesJe veceerYetle nes iees~ keuheJeemeer osJeeW kes IejeW ceW Iebe,
peesefle<eer osJeeW kes eneB efmebnveeo, Jevlej osJeeW kes eneB Yesjer Meyo SJeb YeJeveJeemeer osJeeW kes eneB MebKeOJeefve nesves
ueieer~ Deemeve kes keefchele nesves mes Fv ves Yeer Deheves DeJeefOe%eeve mes leerLekej mete& kes Goe kees peevekej Deemeve mes
Glej kej YeefeYeeJe mes hejes#e ceW ner YeieJeeve kees vecemkeej efkeee~
Fv kee Deeieceve-leovevlej meewOece& mJeie& kes meewOece& Fv ves FveCeer meefnle Ske ueeKe eespeve efJemle=le
SsjeJele neLeer hej e{kej Deveske osJeeW mes heefjJe=le nes emLeeve efkeee~ Fv keer Dee%ee heekej mJeieeX mes neLeer, Iees[s
Deeefo keer meele ekeej keer mesveeSB, meeceeefveke, $eeeefebMe, heeefj<eo Deeefo meYeer ekeej kes osJe, Fv kees eejeW Deesj
mes Iesj kej eueves ueies~ meYeer osJe-osJesv Deheves-Deheves efJeceeveeW Deewj he=Leked-he=Leked JeenveeW hej e{kej peepee MeyoeseejCe kejles ngS mecemle DeekeeMeheer Deebieve kees Jeehle kej Dee jns Les~ osJeeW mes efIejs ngS meewOece&
Fv DeeesOee veiejer keer eoef#eCee oskej DeeesOeehegjer ceW hengBe iees~
emetefleie=n mes efpeveyeeueke kee ueevee-FveCeer ves ye[s ner GlmeJe mes emetefleie=n ceW eJesMe efkeee Deewj
JeneR efpeve yeeueke kes meeLe-meeLe ceelee ceosJeer kes oMe&ve efkees~ henues keF& yeej eoef#eCee oskej peieodieg
efpevesvosJe kees vecemkeej efkeee Deewj Deheves kees ieghle jKeles ngS ner Deveske ekeej mes efpeveceelee keer mlegefle keer Deewj
Gmes ceeeeceeer veeRo mes ege kej efoee~ Gmekes Deeies ceeeeceeer otmeje yeeueke jKekej lespehegbpe peieodieg YeieJeeve
kees oesveeW neLeeW mes G"ekej Jen hejce Deevevo kees eehle ngF& Deewj YeieJeeve kes Mejerj kee yeej-yeej mheMe& kejles ngS
ceneved hegCeyebOe kejkes Deheveer eerheee&e kee so kej efoee~ efpeveyeeuekeheer mete& kees ueskej peeleer ngF& Gme
FveCeer kes Deeies-Deeies De cebieue Je OeejCe kejves Jeeueer efokekegceejer osefJeeeB eue jner LeeR Deewj Jes Ssmeer ceeuetce
he[leer LeeR efke ceeveeW YeieJeeve keer $e+efeeB ner neW~ Deheves kees ke=leke=le ceeveleer ngF& FveCeer ves Deeoj meefnle efpeve
mete& kees Fv kes neLeeW ceW efJejepeceeve kej efoee~
Fv kee YeieJeeve kees ieeso ceW ueskej ces heJe&le hej ieceve-YeieJeeve kees ieeso ceW ueskej meewOece& Fv
n<e& mes ves$eeW kees ehegefuuele kejles ngS YeieJeeve kes megvoj he kees osKeles ngS Deewj Deveske ekeej mes mlegefle kejles
ngS Yeer le=hle veneR ngDee, leye Gmeves Deheves Ske npeej ves$e Deewj yevee efuees hegve MeerIelee mes ces heJe&le hej eueves
kee FMeeje kejves kes efueS Fv ves Dehevee neLe TBee G"eee~ Gme mecee ns F&Me! Deehekeer pee nes! Deehe
mece=efceeve nes! Fleeefo cebieue MeyoeW kees peesj-peesj mes kenles ngS osJeeW ves Flevee DeefOeke keesueenue efkeee Lee efke
mecemle efoMeeSB yenjer nes ieF& LeeR~ DeekeeMe ceeie& mes peeles ngS osJeieCe mlegefle, ve=le, mebieerle Deeefo mes ceeie& ceW
kejes[eW GlmeJe cevee jns Les~ YeieJeeve meewOece& Fv keer ieeso ceW yew"s ngS Les~ SsMeeve Fv meheso $e ueieekej Gvekeer
mesJee kej jne Lee Deewj meevelkegceej leLee ceensv mJeie& kes Fv eYeg kes oesveeW Deesj #eerjmeeiej keer uenjeW kes meceeve
meheso ecej {esj jns Les~ Gme mecee keer efJeYetefle osKekej Deve efceLeeef osJe Fv kees eceeCe ceevekej
meceereerve pewveceeie& ceW ee kejves ueies Les~ cesheJe&lehee&vle veerueceefCeeeW mes yeveeF& ieF& meeref{eeB Ssmeer MeesYeeeceeve
nes jner LeeR ceevees DeekeeMe ner Yeefe mes meer{erhe heee&e kees eehle nes ieee nes~ ece-ece mes Jes FvieCe peesefle<e

pewve Yeejleer

( 31 )

eLeceevegeesie

heue kees GuuebIeve kej efveveeveJes npeej eespeve TBes Gme megces heJe&le hej pee hengBes~
heeb[gkeefMeuee hej efpeve yeeueke kee pevce ceneslmeJe-Fv ves ye[s esce mes osJeeW kes meeLe-meeLe Gme
efieefjjepe megces heJe&le keer eoef#eCee oer Deewj heeb[gke Jeve ceW SsMeeve efoMee ceW efmLele heeb[gke veeceke efMeuee hej
efpevesv YeieJeeveheer mete& kees efJejepeceeve efkeee~ Jen efMeuee Delevle heefJe$e nw, meew eespeve uecyeer heeeme eespeve
eew[er, Dee" eespeve TBeer nw Deewj DeOe& evekeej nw~ Fme efMeuee kes ceOe ceW efpevesv YeieJeeve kees efJejepeceeve
kejves kes efueS es efmebnemeve nw Deewj Deepet-yeepet ceW meewOece&-F&Meeve Fv kes efueS oes Yeemeve nQ~ efpevesv YeieJeeve
kes pevce keueeCeke keer efJeYetefle kees osKeves kes efueS osJeieCe Gme heeb[gke efMeuee kees Iesjkej meYeer efoMeeDeeW ceW
ece-ece mes eLee eesie he ceW yew" iees Deewj osJeeW keer mesvee Yeer Gme heeb[gke Jeve ceW DeekeeMeheer Deebieve kees
jeskekej ces heJe&le kes Thejer Yeeie ceW Jeehle neskej pee "njer~
meewOece& Fv YeieJeeve kees hetJe& efoMee keer Deesj cegBn kejkes heeb[gkeefMeuee hej jKes ngS efmebnemeve hej efJejepeceeve
kej Gvekee DeefYe<eske kejves kes efueS lelhej ngDee~ Gme mecee mecemle DeekeeMe kees Jeehle kej osJeeWs kes oggbogefYe
yeepes yepeves ueies, DehmejeeW ve=le kejveer ueieeR~ FveW ves JeneR hej Ske Ssmes ye[s Yeejer ceC[he keer jevee keer Leer
efpemeceW leerveeW ueeskeeW kes mecemle eeCeer hejmhej ceW yeeOee ve osles ngS yew" mekeles Les, Gme ceC[he ceW keuheJe=#e kes
heg<heeW mes efveefce&le Deveske ekeej keer ceeueeSB ueke jner LeeR~
meewOece& Fv ves Gme DeJemej keer emleeJeveeefJeefOehe mecemle efJeefOe kejkes YeieJeeve kes DeefYe<eske kes efueS
evove mes eefe&le eLece keueMe G"eee Deewj keueMe kees G"eves kes ceb$e kees peeveves Jeeues SsMeeve Fv ves otmeje
keueMe G"eee~ es keueMe Dee" eespeve ienjs, cegKe hej Ske eespeve eew[s Deewj Goj ceW eej eespeve eew[s,
megJeCe&cee nesles nQ~ osJeeW kes eje neLeeW-neLe #eerjmeceg mes ueees iees #eerj peue mes hetCe& Yejs ngS nQ~ Fvekes keC"eW
ceW ceesefleeeW keer ceeueeSb ueke jner nQ Deewj evove mes eefe&le DeMeeske heuueJe Deeefo mes megMeesefYele nes iees nQ~ Gve
meYeer keueMeeW kees Ske meeLe G"eves kes efueS Fv ves efJeefeee mes Ske npeej YegpeeSB yevee ueeR Deewj meYeer keueMeeW mes
Ske meeLe DeefYe<eske eejbYe kej efoee~ peye meewOecexv ves pee-pee Meyo kejles ngS henueer peueOeeje YeieJeeve kes
cemleke hej es[er, Gmeer mecee pee-pee yeesueles ngS Deve kejes[eW osJeeW ves Yeer ye[e Yeejer keesueenue efkeee Lee~
Deve meYeer FveW ves Yeer yengle mes peue mes Yejs ngS megJeCe& keueMeeW mes Ske meeLe DeefYe<eske efkeee~ Jen DeefYe<eske Gme
mecee Ssmee eleerle neslee Lee efke ceeveeW Ske meeLe yengle meer iebiee-efmebOJeeefo veefoeeB ner YeieJeeve kes cemleke hej he[
jner neW~ eeefhe YeieJeeve lelkeeue pevces yeeueke Les, efhej Yeer Jes ces kes meceeve Deeue, Dekeche Les~ YeieJeeve kes
DeefYe<eske mes Guee ngDee peueeJeen mes cesheJe&le mes veeres Yetefce leke he[lee ngDee Ssmee ceeuetce he[lee efke ceeveeW
en #eerjmeeiej kee peueeJeen ces heJe&le kees Ke[s veehe mes ner veehe jne nes~ Thej mes ueskej veeres he=LJeerleue leke
meYeer Deesj mes peueeJeen mes lej nes jne en cesheJe&le en mheefke ceefCe kee heJe&le nw? en Dece=le keer jeefMe ner
nw? Fleeefo keuheveeDeeW kees GlheVe kej jne Lee~
peye Meg peue mes DeefYe<eske meceehle nes ieee Lee, leye Fv ves MegYe megiebefOele JeeW kes peue mes YeieJeeve kee
DeefYe<eske kejvee eejbYe efkeee Lee lelheeeled Fv megiebefOele peue mes YeieJeeve kee DeefYe<eske kej peiele keer Meebefle kes

eLeceevegeesie

( 32 )

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

efueS Ge mJej mes Meebefle ceb$e he{ves ueies~ osJeeW ves Gme iebOeesoke kees henues Deheves cemlekeeW hej ueieeee, efhej meejs
Mejerj ceW ueieeee Deewj efhej yeekeer yees ngS kees mJeie& ues peeves kes efueS jKe efueee~ DeefYe<eske meceehle nesves hej osJeeW
ves ef$eueeskehetpe Glke= peeseflemJehe YeieJeeve keer eoef#eCee oskej ceb$eeW mes heefJe$e ngS peue, iebOe, De#ele, heg<he,
vewJese, oerhe, Oethe, heue Deewj DeIe& kes eje hetpee keer~ efpevekee DeefYe<eske kejeves Jeeuee mJeeb Fv Lee, ces heJe&le
hej mveeve kejves kee efmebnemeve Lee, osefJeeeB ve=le kejves Jeeueer LeeR, osJe efkebkej Les Deewj #eerj-meceg mveeve kejves kee
keen Lee, Fme ekeej DeefleMee eMebmeveere cesheJe&le hej efpevekee mveheve ceneslmeJe meceehle ngDee Lee, Jes heefJe$e
Deelcee Jeeues YeieJeeve mecemle peieled kees heefJe$e kejW~
Devevlej FveCeer ves ye[s YeefeYeeJe mes YeieJeeve kees Deuebkeej henveevee eejbYe efkeee, YeieJeeve kes peue keCeeW
kees Jee mes heeWkej ueuee hej efleueke ueieeee leLee ceeuee, cegkeg, cegefkee, yeepetyebo, kebkeCe, kejOeveer Deeefo mes
Deewj efoJe JeeeW mes efJeYetef<ele efkeee Lee~ Gme mecee kes YeieJeeve kes he kees osKeles ngS Fv le=hle veneR ngDee, leye
Gmeves Ske npeej ves$e yevee efuees Les~ meYeer osJeeW ves, DemegjeW ves Yeer YeieJeeve kes he kees efcekeej jefnle ves$eeW mes
Skeke osKeles ngS Deheveer osJeheee&e kees meheue ceevee Lee hegve Fv ves Deewj meYeer osJeeW ves Yeer Deveske ekeej mes
YeieJeeve keer mlegefle keer Leer~
lelheeeled Fv ves YeieJeeve $e+<eYeosJe kees ueskej osJeeW kes meeLe Glke= ue#ceer mes megMeesefYele cenejepe
veeefYejepe kes Iej ceW eJesMe efkeee Deewj osJeeW eje jefele eerie=n kes Deebieve ceW yeeuekeheOeejer YeieJeeve kees eEmenemeve
hej efJejepeceeve efkeee leLee ceelee-efhelee kees emeVe kejles ngS Fv ves DeeYet<eCe, ceeuee Deewj yengcetue JeeeW mes Fve
peielhetpe ceelee-efhelee keer hetpee keer hegve veevee ekeej kes mlees$eeW mes Gvekeer mlegefle kejves ueies~ ns hetpe! Deepe
Deehekee en Iej nce ueesieeW kes efueS efpeveeuee kes meceeve hetpe nw Deewj leerve ueeske kes veeLe eLece leerLekej kes Deehe
ceelee-efhelee nQ, FmeefueS leerve peieled kes ner ceelee-efhelee nQ, Fme ekeej Fv ves Deveske ekeej mes mlegefle kejkes Gvekes
neLeeW ceW YeieJeeve kees meeQhe efoee~ ceelee-efhelee ves Deveske GlmeJe kejves Jeeues hegjJeeefmeeeW kes meeLe-meeLe ye[er
efJeYetefle mes hegvejefhe pevce ceneslmeJe efkeee~ meejs mebmeej kees Deeveefvole kejves Jeeuee en ceneslmeJe pewmee cesheJe&le
hej ngDee Lee, Jewmee ner Devlehegj meefnle Fme DeeesOee veiej ceW ngDee~
Gve veiejJeeefmeeeW kee Deevevo osKekej Deheves Deevevo kees ekeeefMele kejles ngS Fv ves Deevevo veece
veeke eejbYe efkeee~ leerveeW ueeskeeW ceW hewueer ngF& kegueeeueeW meefnle he=LJeer ner Gmekeer jbieYetefce Leer~ mJeeb Fv eOeeve
ve=le kejves Jeeues Les, veeefYejepe Deeefo Gece-Gece heg<e Gme ve=le kes oMe&ke Les, peieodieg YeieJeeve $e+<eYeosJe
Gmekes DeejeOe (emeVe kejves eesie) osJe Les Deewj Oece&, DeLe&, keece Fve leerve heg<eeLeeX keer efmeef leLee hejceevevo
he cees#e keer eeefhle nesvee ner Gmekee heue Lee~ Gme mecee Fv ves henues ef$eJeie&-Oece&, DeLe&, keecehe heue kees
efme kejves Jeeuee ieYee&Jeleej meyebOeer veeke efkeee Deewj efhej pevceeefYe<eske mebyebOeer veeke eejbYe efkeee~ Devevlej
YeieJeeve kes ceneyeue Deeefo oMeeJeleej mebyebOeer Je=eeble kees ueskej Deveske he efoKeueeves Jeeues Deve DeveskeeW veeke
efkees~ hetJe& ceW cebieueeejCe kejkes Fv ves heg<heebpeefue #esheCe kej leeb[Je ve=le kejvee eejbYe efkeee, leye Gmekeer
Yeefe mes emeVe ngS osJeeW ves DeekeeMe mes heg<heJe<ee& keer, kejes[eW yeepes Ske meeLe yepeves ueies, efkeVej osefJeeeB cebieue

pewve Yeejleer

( 33 )

eLeceevegeesie

ieerle ieeves ueieeR~ cenejepe veeefYejepe ceosJeer kes meeLe-meeLe Jen Deeee&keejer ve=le osKekej yengle ner eefkele ngS
Deewj FveW eje keer ngF& eMebmee kees eehle ngS~
veecekejCe-es YeieJeeve peiele Yej ceW pes nQ Deewj peieled kee efnle kejves Jeeues Oece&heer Dece=le keer Je<ee&
kejWies, FmeefueS ner FveW ves Gvekee $e+<eYeosJe en meeLe&ke veece jKee Lee leLee hegosJe, DeeefoveeLe $e+<eYeosJe
Deeefo veece Yeer eefme efkees~
Devevlej YeieJeeve keer mesJee kes efueS meceeve DeJemLee, meceeve he Deewj meceeve Jes<e Jeeues osJekegceejeW kees
YeieJeeve kes meeLe eer[e kejves kes efueS es[ efoee leLee mveeve kejeves, JeeeYet<eCe henveeves, Mejerj mebmkeej kejves
Deewj eer[e kejeves kes efueS Deveske osefJeeeW kees Oeee yeveekej efveege kejkes Jes Fveefo Deheves-Deheves mLeeve kees
eues iees~
YeieJeeve $e+<eYeosJe keer yeeueeJemLee-YeieJeeve $e+<eYeosJe Deheveer henueer MewMeJe DeJemLee ceW keYeer
cevo-cevo nBmeles Les, keYeer ceefCeceeer he=LJeer hej Oeerjs-Oeerjs efiejles he[les hewjeW mes eueles ngS osJe yeeuekeeW kes meeLemeeLe jlveeW keer Oetefue ceW eer[e kejles ngS ceelee-efhelee kee n<e& ye{e jns Les~ pevce mes ner ceefle, egle Deewj DeJeefOe Fve
leerve %eeveeW kes Oeejer nesves mes Jes mebmeej keer efmLeefle kees mecePeves Jeeues Deewj mecemle Jee*dcee kees ele#e kejves Jeeues,
mejmJeleer kes Skecee$e mJeeceer Les, FmeefueS mecemle ueeske kes ieg nes iees Les~ Gvekee Mejerj DemeeOeejCe, ceue, cet$e,
hemeervee mes jefnle, leheees ngS megJeCe& kes meMe Lee, Gvekes Mejerj ceW otOe kes meceeve efOej, meceelegje veeceke
Gece mebmLeeve, JeeJe=<eYeveejee veeceke Gece mebnveve Lee, megvojlee Deewj megiebefOe keer hejce meercee kees hengBe egkee
Lee, Ske npeej Dee" ue#eCeeW mes Deuebke=le, Deecese ceneMeefeMeeueer Lee, Jes YeieJeeve efee leLee efnlekeejer Jeeve
yeesueves Jeeues Les, Jes ceelee kee otOe veneR heerles Les efkevleg Fv kes eje neLe kes DeBiet"s ceW mLeeefhele Dece=le kees heerles Les
DeLee&led DeBiet"s kees etmeles ngS Je=ef kees eehle nesles Les~
ejce Mejerj kees OeejCe kejves Jeeues YeieJeeve keer Deeeg eewjemeer ueeKe hetJe& Je<e& keer Leer~ eer Je=#e, MebKe,
keceue, mJeefmleke Deeefo Ske meew Dee" ue#eCe Deewj cemetefjkee Deeefo veew meew Jebpeve YeieJeeve kes Mejerj ceW efJeeceeve
Les DeLee&led Ske meew Dee" ue#eCe Deewj veew meew Jebpeve Fme ekeej Ske npeej Dee" MegYe ue#eCe YeieJeeve kes Mejerj
keer MeesYee ye{e jns Les~ Fme ekeej osJeeW eje ueees iees Geceesece YeesieeW kee GheYeesie kejles ngS megKe mes YeieJeeve
kee MewMeJe keeue Jeleerle nes ieee Lee~
YeieJeeve kes efueS osJeesheveerle Yeespeve-Jee Deeefo-YeieJeeve kee keesceue efyemlej, keesceue Deemeve,
Jee, DeeYet<eCe, Deveguesheve, Yeespeve, Jeenve leLee eeve Deeefo meYeer JemlegSB osJeefveefce&le LeeR~ meewOece&1 mJeie& ceW Fv
kes jnves kes YeJeve keer F&Meeve efoMee ceW megOecee& veeceke meYeeceb[he nw, Fmekes ceOe Fv kee efmebnemeve nw, Fme
DeemLeeve ceC[he kes Deeies ceevemlebYe nQ, es ceevemlebYe Ske eespeve eew[s, eerme eespeve TBes heer"kej meefnle
Jeeceeer Ske-Ske keesMe efJemleej Jeeues nQ Deewj yeejn Oeeje-henuet meefnle ieesue nQ~ Fve ceevemlebYeeW ceW jlveeW keer
meebkeue mes uekeles kejb[ke nQ~ FveceW leerLekejeW kes henveves Deeefo kes Jee, DeeYejCe Deeefo nQ~ YeieJeeve kes efueS
1. ef$eueeskemeej ieeLee 521, 551, he= 446~

eLeceevegeesie

( 34 )

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

Yeesie-GheYeesie eesie JemlegDeeW kees Fveefo osJeieCe, FvneR efheejs mes ueeles nQ~
YeieJeeve $e+<eYeosJe kee efJeJeen-ceneslmeJe-YeieJeeve keer eewJeve DeJemLee kee eejbYe osKekej cenejepe
veeefYejepe ceve ceW efJeeej kejves ueies efke etBefke Fvekee Oece&leerLe& keer eJe=efe kejves ceW Yeejer Geesie nw, es efveece mes
meye heefjen es[kej Jeve ceW peekej oer#ee enCe kejWies leLeeefhe lehemee kejves kes efueS peye leke Fvekeer keeueueefyOe
Deeleer nw, leye leke Fvekes efueS ueeske-JeJenej kes DevegjesOe mes eesie helveer kee efJeeej kejvee eeefnS~ en efveefele
kej cenejepe veeefYejepe ye[s ner Deeoj kes meeLe YeieJeeve kes heeme peekej YeieJeeve mes kenves ueies efke ns osJe! ceQ
Deehemes keg kenvee eenlee ntB mees Deehe meeJeOeeve neskej megefvees~ Deehe peieled kes DeefOeheefle nQ, FmeefueS Deehekees
peieled kee Ghekeej kejvee eeefnS~ Deehe peieled keer me=ef kejves Jeeues yeee nQ leLee mJeebYet nQ-Deheves Deehe
GlheVe ngS nQ~ Deehekeer Glheefe ceW nce ceelee-efhelee kesJeue efveefceecee$e nQ~ en epee ceneheg<eeW kee ner Devegieceve
kejleer nw FmeefueS ns %eeefveeeW ceW es! efkemeer F kevee kes meeLe efJeJeen kejves kes efueS ceve keerefpeS keeeWefke Ssmee
kejves mes epee keer mevleefle kee Gso veneR nesiee Deewj Gmeer mes Oece& keer mevleefle ye{sieer, FmeefueS ns osJe! ceveg<eeW
kes DeefJeveeMeerke Fme efJeJeenheer Oece& kees DeJeMe ner mJeerkeej keerefpeS~ eefo Deehe cegPes efkemeer Yeer lejn ieg
ceeveles nQ lees Deehekees cesjs JeeveeW kee GuuebIeve veneR kejvee eeefnS~ Fme ekeej Oeerj-Jeerj cenejepe veeefYejepe kes
Jeeve megvekej YeieJeeve ves nBmeles ngS Deesced kenkej Gvekes Jeeve mJeerkeej kej efuees~ FefveeW kees JeMe ceW kejves
Jeeues YeieJeeve ves pees efJeJeen kejeves keer mJeerke=efle oer Leer mees keee efhelee kes JeeveeW keer elegjeF& Leer DeLeJee epee kes
Ghekeej keer Fe Leer ee Jewmee keesF& keceeX kee ner efveeesie Lee~
YeieJeeve keer Devegceefle peevekej jepee veeefYejepe ves Fv keer Devegceefle mes megMeerue, megvoj ue#eCeeW Jeeueer, meleer
eMemJeleer Deewj megvevoe veece keer oes keveeDeeW kes meeLe YeieJeeve kee heeefCeenCe efkeee Lee~ es oesveeW keveeeW jepee
ke Deewj ceneke keer yenveW LeeR~ YeieJeeve kes efJeJeen kes mecee Fv ves osJeeWs meefnle DeveskeeW GlmeJe ceveees Les~
YeieJeeve $e+<eYeosJe kees heg$e-hegef$eeeW keer eeefhle-efkemeer mecee eMemJeleer ceneosJeer jepecenue ceW mees
jner LeeR, Gme mecee jeef$e kes efheues Yeeie ceW GvneWves mJehve ceW emeer ngF& he=LJeer, megces heJe&le, evcee meefnle mete&,
nbme meefnle mejesJej leLee ebbeue uenjeW Jeeuee meceg osKee~ Devevlej cebieue Jeee ieerleeW kes meeLe eyeesOe kees eehle
ngF& jeveer ves Deheves heefleosJe YeieJeeve $e+<eYeosJe kes cegKe mes osefJe! legcnW eeJeleea heg$e nesiee Fme heue kees megvekej
Delevle n<e& kees eehle nes ieF~ eceMe veew cenerves Jeleerle nesves hej Gve eMemJeleer ceneosJeer ves cenehegCeMeeueer heg$e
kees pevce efoee~ Gme mecee Gece MegYe ve#e$e Deeefo Les Deewj ew$e ke=<Cee veJeceer kee efove Lee~ es ner heg$e eLece
eeJeleea Yejle cenejepe ngS Les~
Devevlej eMemJeleer ceneosJeer mes Yejle kes heers pevce uesves Jeeues $e+<eYemesve, DevevleJeere& Deeefo efveveeveJes
heg$e ngS~ Jes meYeer ejce Mejerjer, ceneeleeheer Les leLee yeeeer veece keer Ske kevee GlheVe ngF& Leer~ YeieJeeve
$e+<eYeosJe keer otmejer helveer megvevoe mes YeieJeeve yeengyeueer heg$e ngS Deewj megvojer veece keer heg$eer ngF& Leer~ es
yeengyeueer mJeeceer eewyeerme keeceosJeeW ceW mes henues keeceosJe ngS Les~ Fve Ske meew Ske heg$e Deewj oes hegef$eeeW meefnle
YeieJeeve $e+<eYeosJe DeefleMee MeesYeeeceeve nes jns Les Deewj cenejepe veeefYejepe leLee cenejeveer ceosJeer Delevle

pewve Yeejleer

( 35 )

eLeceevegeesie

emeVe Les~ peye es heg$e-hegef$eeeB eesie DeJemLee kees eehle nes iees, leye YeieJeeve $e+<eYeosJe ves FvnW mechetCe& iegCeeW mes
Deewj mebmkeejeW mes mebmkeeefjle kej efoee~ kece&egie kes eejbYe ceW YeieJeeve ves Deheves heg$eeW kes keb", Je#emLeue Deeefo kees
efJeYetef<ele kejves Jeeues Ssmes nej, kebkeCe, cegefkee Deeefo DeveskeeW DeeYet<eCe yeveJeekej heg$eeW kees efJeYetef<ele efkeee Lee~
yeeeer-megvojer kee efJeeeOeeve-efkemeer mecee YeieJeeve $e+<eYeosJe efmebnemeve hej megKe mes yew"s ngS Les
efke GvneWves Dehevee efee keuee Deewj efJeeeDeeW kes GheosMe ceW ueieeee~ Gmeer mecee Gvekeer yeeeer Deewj megvojer oesveeW
hegef$eeeB ceebieefueke Jes<eYet<ee OeejCe kej efhelee kes heeme hengBeer Deewj efJevee mes YeieJeeve kees eCeece efkeee~ YeieJeeve ves
Yeer Gve oesveeW keveeDeeW kees DeeMeerJee&o oskej ye[s esce mes GvnW Deheveer ieeso ceW efye"e efueee, Gvekes cemleke hej neLe
hesje Deewj hegef$eeeW kes meeLe keg efJeveeso kejves ueies, Devevlej yeesues-ns hegef$eeeW! legce oesveeW efJeee enCe kejves ceW
eelve kejes keeeWefke efJeee enCe kejves kee ener keeue nw~ Ssmee kenkej yejeyej GvnW DeeMeerJee&o oskej YeieJeeve ves
Deheves efee ceW efmLele egleosJelee kees DeeojhetJe&ke megJeCe& kes efJemle=le hes hej mLeeefhele efkeee, efhej YeieJeeve ves
efmeb vece: cebieueeejCehetJe&ke Deheves oeefnves neLe mes De Dee Deeefo JeCe&ceeuee efueKekej yeeeer kees Meg
De#ejeJeueer efueKeves kee GheosMe efoee, efpemekee veece efmeceele=kee nw, pees mJej-Jebpeve kes Yeso mes oes Yesohe nw
Deewj mecemle efJeeeDeeW ceW heeF& peeleer nw leLee YeieJeeve ves Deheves yeeeW neLe mes FkeeF& oneF& Deeefo mebKee kees
efueKeles ngS megvojer kees DebkeieefCele efueKeves kee GheosMe efoee~ Jee*dcee kes efyevee ve keesF& Meee nw Deewj ve keesF&
keuee nw, FmeefueS YeieJeeve ves meyemes henues Gve hegef$eeeW kees Jee*dcee kee GheosMe efoee Lee~ JeekejCeMeee,
boMeee Deewj DeuebkeejMeee Fve leerveeW kes mecetn kees Jee*dcee kenles nQ~ YeieJeeve kes eje yeveeee ieee
JeekejCeMeee yengle efJemle=le Lee, efpemeceW meew mes DeefOeke DeOeee Les~ YeieJeeve ves meyemes eLece yeeeer kevee kees
JeCe&ceeueeSb he{eF& LeeR, ener keejCe nw efke Deepe Yeer Fmes yeeeer efueefhe kenles nQ~ efhelee kes Devegen mes es oesveeW
keveeeW mecemle efJeeeDeeW kees he{kej mejmJeleer osJeer kes DeJeleej uesves kes efueS hee$elee kees eehle nes ieF& LeeR~
Yejle Deeefo heg$eeW kee efJeeeOeeve-peieodieg YeieJeeve $e+<eYeosJe ves Fmeer ekeej Deheves Yejle Deeefo
heg$eeW kees Yeer efJeveeer yeveekej ece mes Deecveee kes Devegmeej Deveske Meee he{ees~ ye[s-ye[s DeOeeeeW meefnle
DeLe&Meee, ve=leMeee, efe$ekeuee mebbyebOeer Meee, JeemlegMeee, efMeuheMeee, keeceMeee, DeeegJexo, leb$e hejer#ee, jlve
hejer#ee Deeefo DeveskeeW efJe<eeeW kees he{eee Deewj DeefOeke kenves mes keee? ueeske kee Ghekeej kejves Jeeues pees Meee Les,
YeieJeeve ves Gve meYeer kees Deheves heg$eeW kees he{eee Lee~ Fme ekeej Deheves F-eer heg$e Deewj hegef$eeeW mes efIejs ngS
megKeeW kee DevegYeJe kejles ngS YeieJeeve kee ie=nmLeeece ceW yengle keg keeue Jeleerle nes egkee Lee DeLee&led yeerme
ueeKe hetJe& Je<eeX kee kegceej keeue hetCe& nes ieee Lee~
Fmeer yeere ceW keeue eYeeJe mes cenew<eefOe, oerhleew<eefOe, keuheJe=#e leLee meye ekeej keer Deew<eefOeeeB Meefenerve nes
ieeer LeeR~ ceveg<eeW kes efveJee&n kes efueS pees efyevee yeesS GlheVe nesves Jeeues Oeeve Les, Jes Yeer keeue kes eYeeJe mes eee
efJejuelee kees eehle nes iees Les~ keuheJe=#eeW kes jme, Jeere& Deeefo kes ve nesves mes Jeekegue nggF& epee peerefJele jnves keer
Fe mes cenejepe veeefYejepe kes meceerhe ieeer hegve veeefYejepe keer Dee%ee mes epee YeieJeeve $e+<eYeosJe kes meceerhe ieeer
Deewj GvnW vecemkeej kejkes efveJesove kejves ueieer efke ns leerve ueeske kes mJeeceer! nce ueesie peerefJekee eehle kejves keer

eLeceevegeesie

( 36 )

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

Fe mes Deehekeer MejCe ceW Deees nQ Dele Gheee kees yeleueekej nce ueesieeW keer j#ee keerefpeS~
Fme ekeej epeepeveeW kes oerve Jeeve megvekej oe oee mes esefjle nes jne nw, Ssmes YeieJeeve DeeefoveeLe Deheves
ceve ceW efJeeej kejves ueieshetJe&1 Deewj heefece efJeosn #es$e ceW pees efmLeefle Jele&ceeve ceW nw, Jener efmLeefle Deepe eneB eJe=e kejves eesie nw, Gmeer
mes en epee peerefJele jn mekeleer nw~ JeneB efpeme ekeej Deefme, ceef<e Deeefo n kece& nQ, pewmeer #eef$ee Deeefo JeCeeX keer
efmLeefle nw Deewj pewmeer eece, Iej Deeefo keer he=Leked-he=Leked jevee nw, Gmeer ekeej eneB hej Yeer nesvee eeefnS, FvneR GheeeeW
mes eeefCeeeW keer DeepeerefJekee eue mekeleer nw~ keuheJe=#eeW kes ve nes peeves hej Deye en kece&Yetefce eke ngF& nw, FmeefueS
eneB epee kees Deefme, ceef<e Deeefo n keceeX kes eje ner DeepeerefJekee kejvee Gefele nw~
Devevlej YeieJeeve kes mcejCe kejves cee$e mes osJeeW kes meeLe Fv Deeee Deewj Gmeves veeres efueKes Devegmeej
efJeYeeie kej epee keer peerefJekee kes Gheee efkees~ MegYe efove, MegYe ve#e$e, MegYe cegntle& Deewj MegYe ueive kes mecee leLee
mete& Deeefo eneW kes Dehevess-Deheves Ge mLeeveeW ceW efmLele jnves Deewj peieodieg YeieJeeve kes nj ekeej keer
Devegketuelee nesves hej Fv ves eLece ner ceebieefueke keece efkeee Deewj efhej Gmeer DeeesOeehegjer kes yeere ceW efpevecebefoj
keer jevee keer, Fmekes yeeo hetJe&, oef#eCe, heefece leLee Gej Fme ekeej eejeW efoMeeDeeW ceW Yeer eLeeece mes
efpevecebefojeW keer jevee keer~ leovevlej keewMeue Deeefo ceneosMe, DeeesOee Deeefo veiej, Jeve Deewj meercee meefnle eece
leLee Kes[eW Deeefo keer jevee keer Leer~ osMeeW kes ceOe Yeeie ceW kees, eekeej, heefjKee, ieeshegj Deewj Deejer Deeefo mes
MeesYeeeceeve jepeOeeveer megMeesefYele nes jner Leer~ Gme mecee Fv ye[s Des {bie mes veiej, ieeBJeeW Deeefo kee efJeYeeie
kej hegjvoj Fme meeLe&ke veece kees eehle ngDee Lee, Devevlej YeieJeeve keer Dee%ee mes veiej, ieeBJe Deeefo ceW epee kees
yemeekej ke=leke=le neslee ngDee Jen Fv eYeg keer Dee%ee ueskej mJeie& kees euee ieee~
YeieJeeve eje epee kees <edkece& kee GheosMe-2Deefme, ceef<e, ke=ef<e, efJeee, JeeefCepe Deewj efMeuhe es
n keee& epee keer DeepeerefJekee kes keejCe nQ~ YeieJeeve $e+<eYeosJe ves Deheveer yegefkegMeuelee mes epee kes efueS FvneR
n keceeX eje DeepeerefJekee kejves kee GheosMe efoee Lee, mees "erke ner nw keeeWefke Gme mecee peieodieg YeieJeeve
mejeieer ner Les, Jeerlejeieer veneR Les DeLee&led meebmeeefjke keeeeX kee GheosMe mejeie DeJemLee ceW efoee pee mekelee nw~ Gve
n keceeX ceW leueJeej Deeefo Mee OeejCe kej mesJee kejvee Deefmekece& kenueelee nw, efueKekej DeepeerefJekee kejvee
ceefmekece& nw, peceerve kees peeslevee, yeesvee ke=ef<e kece& nw, Meee he{ekej ee ve=le, ieeve Deeefo eje DeepeerefJekee kejvee
efJeee kece& nw, Jeeheej kejvee JeeefCepe nw Deewj nmle keer kegMeuelee mes efe$e KeeRevee Deeefo kejvee efMeuhekece& nw~
Gmeer mecee Deeefoyeee YeieJeeve $e+<eYeosJe ves leerve JeCeeX keer mLeehevee keer Leer pees efke efJeheefe mes j#ee kejvee
1. hetJee&hejefJeosns<eg ee efmLele: meceJeefmLelee:~ meee eJele&veeree$e elees peerJevlecet: epee~~143~~
<edkecee&efCe eLee le$e eLee JeCee&eceefmLeefle:~ eLee eeceie=neoerveeb mebmleee he=LeefiJeOee:~~144~~
(DeeefohegjeCe heJe& 16, he=. 350~)
2. Deefmece&ef<e: ke=ef<eefJe&ee JeeefCepeb efMeuhecesJe e~ kecee&Ceerceeefve <ees{e meg: epeepeerJeve nsleJe:~~179~~
(DeeefohegjeCe heJe& 16, he=. 362~)

pewve Yeejleer

( 37 )

eLeceevegeesie

Deeefo iegCeeW kes eje ece mes #eef$ee, JewMe leLee Met kenueeles nQ~ $ewJeefCe&keeW kes efJeJeen, peeeflemebbyebOe leLee JeJenej
Deeefo meYeer keee& YeieJeeve keer Dee%eevegmeej ner nesles Les~ Gme mecee mebmeej ceW efpeleves Yeer heehe jefnle DeepeerefJekee kes
Gheee Les, Jes meye YeieJeeve keer mecceefle mes eJe=e ngS Les~ Fme ekeej mes YeieJeeve $e+<eYeosJe kece&egie kee eejbYe
kejves mes ke=leegie kenueees Deewj Dee<ee{ ke=<Cee eefleheoe kes efove ke=leegie kees eejbYe kejves mes epeeheefle
kenueees Les~ YeieJeeve ves ceveg<eeW kees F#egjme meben kejves kee GheosMe efoee Lee FmeefueS peieled kes ueesie GvnW
F#Jeekeg kenves ueies~ keeMe-lespe kes j#eke nesves mes keeMehe kenueees~ epee keer DeepeerefJekee kes GheeeeW kee
Yeer ceveve kejves mes ceveg Deewj kegueeW keer JeJemLee kejves mes keguekej Deewj kegueOej Yeer kenueees~ Gme mecee
epee leerveeW peieled kes mJeeceer YeieJeeve $e+<eYeosJe kees efJeOeelee, efJeekecee& Deewj ee Deeefo Deveske veeceeW mes
hegkeejleer Leer~
YeieJeeve kee mecee heeefYe<eske ceneslmeJe-megKehetJe&ke epee kee Devegheeueve kejles ngS efkelevee ner
mecee Jeleerle nes peeves hej osJeeW ves Deekej YeieJeeve kee mecee heo hej DeefYe<eske kejkes ceneved GlmeJe ceveeee~
DeefYe<eske kes efueS Meg heefJe$e iebiee-efmebOeg Deeefo veefoeeW kee, vevoe-vevoeseje Deeefo JeeefheeeW kee SJeb #eerjmeceg,
vevoerej meceg, mJeebYetjceCe meceg Deeefo kee Yeer peue ueeee ieee Lee Deewj megJeCe& IeeW mes ieerle, ve=le, Jeee
Deeefo ceneslmeJehetJe&ke DeefYe<eske eejbYe efkeee ieee Lee~ veeefYejepe kees Deeefo ueskej pees ye[s-ye[s jepee Les, Gve meYeer
ves meye jepeeDeeW ceW es es $e+<eYeosJe JeemleJe ceW jepee kes eesie nQ Ssmee ceevekej Gvekee Ske meeLe DeefYe<eske
eejbYe efkeee~ veiej-efveJeemeerpeveeW ves Yeer, efkemeer ves keceuehe$e kes oesves mes, efkemeer ves efceer kes Ie[s mes mejet veoer kee
peue ueskej YeieJeeve kes ejCeeW kee DeefYe<eske efkeee~
leovevlej YeieJeeve keer Deejleer Gleejkej mJeie& mes ueees iees Jee-DeeYet<eCe Deeefo mes YeieJeeve kees Deuebke=le
efkeee~ cenecegkegye jepeeDeeW kes DeefOeheefle YeieJeeve $e+<eYeosJe ner nQ Ssmee kenles ngS cenejepe veeefYejepe ves
Deheves cemleke kee cegkeg Deheves neLe mes Gleejkej YeieJeeve kes cemleke hej OeejCe kejeee Lee leovevlej FvieCe
hetJe&Jeled Deevevo veeceke veeke kees kejkes osJeeW kes meeLe Deheves mLeeve kees eues iees~ YeieJeeve kee en jepekeeue
eflejsme" ueeKe hetJe& Je<eeX kee Lee pees efke heg$e-heew$eeW kes meeLe megKehetJe&ke Jeleerle nes jne Lee~
YeieJeeve $e+<eYeosJe kee Jewjeie-efkemeer mecee YeieJeeve $e+<eYeosJe meYee-ceb[he kes ceOe Yeeie ceW
efmLele efmebnemeve hej efJejepeceeve Les, Gme mecee YeieJeeve keer mesJee kejves kes efueS meewOece& Fv osJeeW Deewj
DehmejeDeeW kes meeLe hetpee keer meeceeer ueskej YeieJeeve kes eneB Deeee Deewj YeieJeeve keer DeejeOevee kejves keer Fe
mes DehmejeDeeW Deewj ievOeJeeX kee ve=le kejevee eejbYe kej efoee~ YeieJeeve jepe Deewj YeesieeW mes efkeme ekeej efJeje
neWies? en efJeeej kej Fv ves Gme mecee ve=le kejves kes efueS Ske Ssmes hee$e kees efveege efkeee, efpemekeer Deeeg
Delevle #eerCe nes ieF& Leer~ Jen Delevle megvojer veerueebpevee veece keer osJevele&keer jme, YeeJe Deewj uee meefnle
efhejkeer ueieeleer ngF& ve=le kej jner Leer efke Fleves ceW ner Deeegheer oerheke kes #ee nesves mes Jen efyepeueer kes meceeve
#eCeYej ceW DeMe nes ieF&~ Gmekes ve nesles ner Fv ves jmeYebie kes Yee mes Gme mLeeve hej Gmeer kes meceeve Mejerj
Jeeueer otmejer osJeer Ke[er kej oer efpememes ve=le peeW kee leeW euelee jne~ eeefhe otmejer osJeer Ke[er kej osves kes yeeo

eLeceevegeesie

( 38 )

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

Yeer Jener ve=le kee heefjece Lee leLeeefhe YeieJeeve ves Gmeer mecee Gmekes mJehe kee Devlej peeve efueee Lee~ lel#eCe
ner YeesieeW mes efJeje Deewj Delevle mebJesie leLee Jewjeie YeeJevee kees eehle ngS YeieJeeve ceve ceW efevleJeve kejves ueies
efke ye[s Deeee& keer yeele nw efke en peieled efJeveej nw, ue#ceer efyepeueerheer uelee kes meceeve ebeue nw, eewJeve,
Mejerj, Deejesie Deewj Ssee& Deeefo meYeer eueeeue nQ~ Gme mecee efJeMegefeeW ves YeieJeeve kes oe ceW Dehevee mLeeve
pecee efueee Lee Deewj Jes Ssmeer ceeuetce nesleer LeeR efke ceeveeW cegefeue#ceer kes eje esefjle ngF& Gmekeer meefKeeeB ner eoMe
Deveges#eehe mes meeceves Deekej GheefmLele ngF& neW~ peieodieg YeieJeeve kes Devle:kejCe keer mecemle eseSb Fv ves
Deheves DeJeefOe%eeve mes peeve ueer LeeR~ Gmeer mecee YeieJeeve kes Jewjeie keer eMebmee kejves kes efueS Deewj Gvekes lehe
keueeCeke keer hetpee kejves kes efueS ueewkeebefleke osJe yeeueeske mes Glejs~ es ueewkeebefleke osJe meejmJele, Deeefole,
Jeef, DeCe, ieo&leese, legef<ele, DeJeeyeeOe Deewj Deefj Fme lejn Dee" ekeej kes nQ~ es meYeer osJeeW ceW Gece osJeef<e&
kenueeles nQ~ hetJe& YeJe ceW mechetCe& egle%eeve kes DeYeeme mes ieejn Debie, eewon hetJe& kes heejbiele, efJeje Deewj
yeeueyeeeejer nesles nQ, heeBeJes mJeie& kes DevleYeeie ceW efveJeeme kejves Jeeues nQ Deewj efveece mes Ske YeJeeJeleejer nesles
nQ~ Gve osJeeW ves eLece ner keuheJe=#e kes heg<heeW mes YeieJeeved kes ejCeeW keer hetpee keer Deewj efhej DeveskeeW DeLeeX mes Yejs
ngS mlees$eeW mes YeieJeeve keer mlegefle kejves ueies~ Jes osJe Deheves Fleves ner efveeesie mes ke=leeLe& neskej Deheves mJeie& kees
eues iees~
Fleves ceW ner DeemeveeW kes kecheeeceeve nesves mes mecemle Fv Deheves JeenveeWs Deewj Deheves-Deheves efvekeee kes osJeeW
kes meeLe Deees Deewj DeeesOeehegjer kees eejeW Deesj mes Iesjkej DeekeeMe ceW ner Deheves-Deheves efvekeee kes Devegmeej "nj
iees~ Devevlej FveW ves #eerjmeeiej kes peue mes Gvekee ceneefYe<eske efkeee Deewj efoJe DeeYet<eCe-Jee Deeefo mes GvnW
Deuebke=le efkeee~ YeieJeeve $e+<eYeosJe ves meeceepeheo hej Deheves ye[s heg$e Yejle kee DeefYe<eske kej Fme YeejleJe<e& kees
Gvemes meveeLe efkeee Deewj egJejepe heo hej yeengyeueer kees mLeeefhele efkeee~ Gme mecee YeieJeeve $e+<eYeosJe kee lehe
keueeCeke ceneslmeJe Deewj Yejle kee jepeeefYe<eske nes jne Lee, Fve oesveeW ekeej kes GlmeJeeW kes mecee mJeie&ueeske
Deewj he=LJeerueeske oesveeW ner n<e& mes efJeYeesj nes jns Les~ YeieJeeve ves oesveeW ner heg$eeW kees jepe meceefhe&le kejkes Deheves Mes<e
heg$eeW kes efueS en he=LJeer efJeYee kej yeeB oer Leer~
YeieJeeve kee oer#ee kes efueS Jeveieceve-YeieJeeve $e+<eYeosJe, cenejepe veeefYejepe Deeefo heefjJeej kes
ueesieeW mes hetkej Fv kes eje yeveeF& ieF& megoMe&ve veeceke heeuekeer hej Dee{ ngS~ Gme mecee YeieJeeve keer Gme
heeuekeer kees eLece ner jepee ueesie meele heQ[ leke ues eues Deewj efhej efJeeeOej ueesie DeekeeMe ceW meele heQ[ leke ues
eues Devevlej Jewceeefveke Deewj YeJeveef$eke osJeeW ves Delevle nef<e&le neskej Jen heeuekeer Deheveer kebOeeW hej jKeer Deewj
MeerIe ner Gmes DeekeeMe ceW ues iees~ YeieJeeve $e+<eYeosJe kes ceenelce keer eMebmee kejvee Flevee ner heee&hle nw efke Gme
mecee osJeeW kes DeefOeheefle Fv Yeer mJeeb Gvekeer heeuekeer {es jns Les~ e#e peeefle kes osJe megiebefOele heg<heeW keer Je<ee& kej
jns Les, Meerleue heJeve eue jner Leer Deewj kejes[eW cebieue Jeee yepe jns Les~ YeieJeeve kes emLeeve kejves hej eMemJeleer
Deeefo jeefveeeB cebef$eeeW meefnle YeieJeeve kes heers-heers eueves ueieeR, Gme mecee Meeske mes Gvekes ves$eeW ceW DeeBmet Yej jns
Les~ eMemJeleer Deewj megvevoe ceneosefJeeeB Devle:hegj keer cegKe-cegKe efeeeW mes heefjJe=e neskej hetpee keer meeceeer

pewve Yeejleer

( 39 )

eLeceevegeesie

ueskej YeieJeeve kes heers-heers pee jner LeeR~ Gme mecee cenejepe veeefYejepe Yeer ceosJeer leLee mewke[eW jepeeDeeW mes
heefjJe=e neskej YeieJeeve kes lehe keueeCeke kee GlmeJe osKeves kes efueS Gvekes heers-heers pee jns Les~ meceed Yejle
Yeer veiejefveJeemeer, ceb$eer, GeJebMe ceW GlheVe ngS jepee Deewj Deheves ess-ess YeeFeeW kes meeLe-meeLe ye[er Yeejer
efJeYetefle ueskej YeieJeeve kes heers-heers eue jns Les~ Fme ekeej peieodieg YeieJeeve $e+<eYeosJe Delevle efJemle=le
efmeeLe&ke veeceke Jeve ceW pee hengBes~ Jen Jeve DeeesOeehegjer mes ve lees yengle otj Lee Deewj ve yengle efveke Lee~ FveW
keer mesvee Yeer DeekeeMe Deewj he=LJeer kees Jeehle kejleer ngF& Gme efmeeLe&ke Jeve ceW pee hengBeer~ en Jeve DeMeeske,
ebheke, mehleheCe&, Deece Deewj JeJe=#eeW mes Jeehle Deveske heef#eeeW kes keuekeue jJeeW mes ceveesnj Lee~ Gme Jeve cesW
osJeeW ves henues mes ner evkeevleceefCe mes efveefce&le, efIemes ngS evove eje efoes iees ceebieefueke eReW mes eefe&le
efJemle=le Ske efMeuee mLeeefhele kej jKeer Leer~ Gme hej FveefCeeeW ves Deheves neLeeW mes jlveeW kes etCe& kes eewke yeveees
Les~ Gme efMeuee hej ye[s-ye[s JeeeW mes Deeee&keejer ceC[he yeveeee ieee pees efke OetheIe, cebieue Je Deewj
OJepeeDeeW mes ceveesnj Lee~ heeuekeer mes Glejkej Gme efMeuee hej efJejepeceeve neskej YeieJeeve ves osJesveW, ceveg<eeW mes
Yejer ngF& Gme meYee kees GheosMe efoee Deewj Meeskeelegj epee kees mecePeeee efke ns epeepeveeW! legce ueesie Meeske es[es
keeeWefke peye eeefCeeeW kee Mejerj mes efJeeesie efveefele nw, leye Deve JemlegDeeW kes efJeeesie keer yeele ner keee? DeefleMee
elegj Yejle kees ceQves Deehe ueesieeW keer j#ee kejves ceW efveege efkeee nw, Deehe ueesie efvejvlej Oece& ceW efmLej jnles ngS
Gvekeer mesJee kejW~ YeieJeeve kes Ssmee kenves kes yeeo epee ves Gvekeer hetpee keer~ epee ves efpeme mLeeve hej YeieJeeve keer
hetpee keer, Jen mLeeve Deeies euekej hetpee kes keejCe 1eeeie veece kees eehle ngDee~
eYeg ves keggcye kes ueesieeW leLee veceerYetle jepeeDeeW mes hetkej Devlej-yeefnjbie heefjen kee leeie kej efoee~
YeieJeeve hetJe& efoMee keer Deesj cegBn kej heeemeve mes efJejepeceeve ngS Deewj vece: efmesYe: Fme ceb$e kes eje
efme hejceser kees vecemkeej kej hebecegefeeW mes kesMeueeWe efkeee~ ew$e ke=<Cee veJeceer kes efove MegYecegntle&, MegYeueive
Deewj Geje<ee{ ve#e$e ceW meeebkeeue kes mecee YeieJeeve ves oer#ee OeejCe keer Leer~ YeieJeeve kes cemleke hej efveJeeme
kejves mes heefJe$e ngS kesMeeW kees Fv ves jlve kes efheejs ceW jKekej DeeojhetJe&ke GvnW #eerj meceg ceW #esheCe efkeee~
Gmeer mecee F#Jeekeg, keg, Ge leLee Yeespe Deeefo JebMeeW kes eej npeej jepeeDeeW ves Yeer mJeeefceYeefeJeMe veive
oer#ee OeejCe kej ueer~ pees nceejs mJeeceer kees Dee ueielee nw, Jener nce ueesieeW kees Yeer efJeMes<ehe mes Dee ueievee
eeefnS yeme ener meesekej Jes jepee JeeEueieer meeOeg nes iees Les, YeeJeeW mes veneR~ Gve jepeeDeeW ceW efkeleves ner mvesn
mes, efkeleves ner ceesn mes Deewj efkeleves ner Yee mes YeieJeeve kees oeref#ele ngDee osKekej oeref#ele nes iees Les~ oer#ee uesves
kes heeeled Fv YeieJeeve kes he kees Ske npeej ves$eeW mes osKekej Yeer le=hle veneR ngDee Deewj yengle osj leke DeveskeeW
mlees$eeW mes mlegefle kejlee jne lelheeeled Yejle cenejepe ves ye[er Yeejer Meefe mes megiebeOf ele peue, evove, De#ele, heg<he,
vewJese, oerhe, Oethe, heue Deewj DeIe& efJeMes<e mes efpevesv YeieJeeve kes ejCe keceueeW keer hetpee keer~ Deece, peecegve,
Deveej, megheejer kes iegs Deewj veeefjeue Deeefo heueeW mes YeieJeeve kes ejCeeW keer hetpee keer Deewj yeejcyeej vecemkeej
kejves ueies~
1. SJecegkelJee epee e$e epeeheeflecehetpeeled ~ eosMe: me epeeieeKees ele: hetpeeLe& eesiele:~~96~~ nefjJebMehegjeCe meie& 9, he=. 174~

eLeceevegeesie

( 40 )

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

efceLeelJe keer eJe=efe-YeieJeeve kees oer#ee uesles ner ceve:hee&e %eeve GlheVe nes egkee Lee~ mecemle ueeske
kes DeefOeheefle $e+<eYeosJe Mejerj mes cecelJe es[kej n cenerves kes GheJeeme keer eefle%ee ueskej ceewve mes efveeue Oeeve
ceW ueerve nes iees Les~ YeieJeeve $e+<eYeosJe peye hejce efvemhe=n neskej efJejepeceeve Les, leye efyevee efJeeejs oeref#ele ngS
ke, ceneke Deeefo jepeeDeeW kee Oewe& tves ueiee, oer#ee OeejCe efkees ngS oes-leerve ceen Yeer veneR ngS Les efke
Deheves kees cegefve ceeveves Jeeues Jeefuebieer meeOegDeeW ves hejer<eneW mes, #egOee, le=<ee Deeefo yeeOeeDeeW mes Ieyejekej Oewe& es[
efoee Deewj YeieJeeve mes eeLe&vee kejves ueies efke ns YeieJeved! nceW keee kejvee eeefnS? YeieJeeve eee: eeCeeW mes efJeje
neskej Mejerj kees es[ves keer ese kej jns nQ hejvleg nce ueesie eeCenjCe kejves Jeeues Fme lehe mes ner efKeVe nes iees,
FmeefueS peye leke YeieJeeve kee Oeeve meceehle veneR neslee, leye leke nce ueesie Jeve ceW GlheVe ngS kevocetue, heue
Deeefo eje ner Dehevee peerJeve efveJee&n kejWies~ Fme ekeej efkeleves ner keelej heg<e lehemee mes Goemeerve neskej
Delevle oerve Jeeve kenles ngS oerveJe=efe OeejCe kejves kes efueS leweej nes iees Deewj heue ueeves keer Fe mes
JeveKeC[eW ceW hewueves ueies Deewj heeme mes heeref[le neskej leeueeyeeW hej peeves ueies~ Gve ueesieeW kees Deheves neLe mes heue
enCe kejles Deewj heeveer heerles osKekej Jeve osJeleeDeeW ves GvnW cevee efkeee Deewj kene efke Ssmee cele kejes~ Dejs cetKeeX!
en efoiecyejhe meJe&es Deefjnble leLee eeJeleea Deeefo kes eje Yeer OeejCe kejves eesie nw, Fmes legce ueesie keelejlee
kee mLeeve cele yeveeDees DeLee&led Fme Glke= JesMe kees OeejCe kej oerveeW keer lejn Deheves neLe mes heue cele lees[es Deewj
ve leeueeye Deeefo kee Deeemegke heeveer ner heerJees~ Jeve osJeleeDeeW kes Ssmes Jeeve megvekej Jes ueesie efoiecyej JesMe ceW Jewmee
kejves mes [j iees, FmeefueS Gve oerve ese Jeeues Ye leheefmJeeeW ves DeveskeeW Jes<e OeejCe kej efueS~
GveceW mes efkeleves ner ueesie Je=#eeW kes Jeukeue OeejCe kej heue Keeves ueies Deewj heeveer heerves ueies, efkeleves ner
peerCe&-MeerCe& uebieeser ueieekej Deheveer Fevegmeej keee& kejves ueies, efkeleves ner ueesie Mejerj kees Yemce mes ueheskej
peeOeejer nes iees, efkeleves ner Ske oC[ kees OeejCe kejves Jeeues Deewj efkeleves ner leerve oC[ kees OeejCe kejves Jeeues
meeOeg yeve iees~ Jes ueesie Yejle cenejepe kes [j mes Deheves-Deheves veiejeW ceW veneR iees efkevleg PeeWhe[s yeveekej Gmeer Jeve
ceW jnves ueies Les, GveceW efkeleves ner heeefjeepeke nes iees Les~ ceesnesoe mes otef<ele neskej heeKeefC[eeW ceW ecegKe nes iees
Les~ Jes ueesie peue Deewj hetueeW kes Ghenej mes YeieJeeve $e+<eYeosJe kes ejCeeW keer hetpee kejles Les~ mJeebYet $e+<eYeosJe
YeieJeeve kees es[kej Gvekes Deve keesF& osJelee veneR Lee~ YeieJeeve $e+<eYeosJe kee heew$e, Yejle kee heg$e cejerefe
kegceej Yeer heeefjeepeke neskej Gve heeKeefC[eeW ceW DeeCeer nes ieee Lee~ eesieMeee Deewj meebKeMeee eejbYe ceW Gmeer
kes eje kens iees Les~
YeieJeeve keer leheeee&-YeieJeeve $e+<eYeosJe cesheJe&le kes meceeve efve<keche Oeeve ceW ueerve Les~ Gme
mecee YeieJeeve kes kesMe mebmkeej jefnle nesves kes keejCe peeDeeW kes meceeve nes iees Les~ Jes peeSB Jeeeg mes G[kej
cenecegefve YeieJeeve $e+<eYeosJe kes cemleke hej otj leke hewue ieF& LeeR, mees Ssmeer peeve he[leer LeeR ceeveeW Oeeveheer
Deefive mes leheees ngS peerJeheer mJeCe& mes efvekeueer ngF& keeefuecee ner nes~ YeieJeeve kes leheejCe kes DeefleMee mes JeneB
Jeve ceW efove-jele kes efJeYeeie mes jefnle lespe Jeehle nes ieee Lee, meYeer $e+leg kes heue, heg<he Deeefo Jeve keer MeesYee
ye{e jns Les~ pevcepeele JewjYeeJe kees es[kej efmebn, nefjCe Deeefo Ske meeLe YeieJeeve kes ejCeeW keer Gheemevee kej
jns Les~

pewve Yeejleer

( 41 )

eLeceevegeesie

Fmeer yeere ceW cenejepe ke, ceneke kes oes heg$e YeieJeeve kes meceerhe Deees~ Fvekee veece veefce Deewj
efJeveefce Lee~ es oesveeW Yeefe mes efJeYeesj neskej YeieJeeve kes ejCeeW ceW vecemkeej kejkes yeesues-ns YeieJeved! Deehe nce
hej emeVe nesFes~ Deeheves Dehevee en meeceepe heg$e leLee heew$eeW kes efueS yeeb efoee nw Deewj yeeBles mecee nce oesveeW
kees Yeguee ner efoee, FmeefueS Deye nceW Yeer keg Yeesie meeceeer oerefpeS~ Oeeve jns efke es veefce-efJeveefce YeieJeeve kes
Yeleerpes ueieles Les DeLee&led ke-ceneke jepeeDeeW keer yenveW eMemJeleer Deewj megvevoe YeieJeeve keer helveer LeeR Deewj
es ke ceneke jepeeDeeW kes heg$e Les~
Gme mecee Fve oesveeW kes eje YeieJeeve kes Oeeve ceW efJeIve nesves kes efveefcee mes OejCesv osJe kee Deemeve
keefchele ngDee Deewj Jen Deekej Fve oesveeW kees mecePeeves ueiee efke Deehe ueesie Yejle kes heeme peeFes~ es YeieJeeve lees
meJe&Lee YeesieeW mes efvemhe=n nes egkes nQ, YeesieeW keer Fe kejves Jeeues legce oesveeW kees Yeesie kewmes os mekeles nQ? es kesJeue
cees#e kee Geesie kej jns nQ, legcnW Fvekes heeme Oejvee osvee JeLe& nw~ OejCesv kes Jeeve megvekej Jes oesveeW YeeF& yeesues
efke nceejs yeere ceW Deehekees DeveefOekeejer ese kejvee ieuele nw, nce $ewueeskeeveeLe YeieJeeve kees es[kej Yejle kes
heeme veneR peeeWies~
OejCesv Fvekee n"Jeeo, mJeeefYeceeve Deewj YeieJeeve kes eefle Yeefe osKekej emeVe nes ieee~ leye Gmeves kene
efke ceQ heeleeue ueeske kee Fv OejCejepe nttB, YeieJeeve legcnejer Yeefe mes emeVe nQ~ GvneWves legcnW YeesieesheYeesie meeceeer
osves kes efueS cegPes eneB Yespee nw~ legce cesjs meeLe MeerIe ner euees~ Ssmee megvekej Jes oesveeW YeieJeeve keer emeVelee leLee
Dee%ee mecePekej MeerIe ner OejCesv kes meeLe eues he[s~ OejCesv osJe oesveeW kegceejeW kees efJeceeve ceW yew"ekej
DeekeeMeceeie& mes MeerIe ner efJepeeeOe& heJe&le hej hengBee~ en efJepeeeOe& heJe&le heeeme eespeve eew[e, heeerme eespeve
TBee, hetJee&hej ueJeCe meceg kees mheMe& kejles ngS uecyee nw~ en Yejle #es$e kes yeere ceW nw~ Fmekeer henueer esCeer ceW
oef#eCe ceW heeeme SJeb Gej efoMee ceW mee" veieefjeeB nQ~ FveceW efJeeeOej ceveg<e efveJeeme kejles nQb~ eneB hej
Deee&KeC[eW keer lejn <edkeeue kee heefjJele&ve veneR neslee nw efkevleg elegLe& keeue kes Deeefo-Deble kes meceeve heefjJele&ve
neslee nw~ eneB F&efle, Yeerefle, DeefleJe=ef, DeveeJe=ef Deeefo veneR nesles nQ~
TBeer-TBeer OJepeeDeeW mes megMeesefYele jLevethegjeeJeeue veece kes veiej ceW OejCesv ves Fve oesveeW kees ueskej
eJesMe efkeee Deewj JeneB oesveeW kees efmebnemeve hej yew"ekej efJeeeOejeW mes kene efke es legcnejs mJeeceer nQ Deewj efhej Gme
OejCesv ves efJeeeOeefjeeW kes neLeeW mes G"ees ngS megJeCe& kes ye[s-ye[s keueMeeW mes Fve oesveeW kee jepeeefYe<eske kej
efoee~ yeeo ceW OejCesv ves efJeeeOejeW mes kene efke efpeme ekeej Fv mJeie& kee DeefOeheefle nw, Gmeer lejn es veefce
cenejepe Deye oef#eCe esCeer kes DeefOeheefle nQ Deewj es efJeveefce cenejepe Gej esCeer kes DeefOeheefle nQ~ kece&Yetefceheer
peieled kees GlheVe kejves Jeeues peieodieg YeieJeeve $e+<eYeosJe ves Deheveer mecceefle mes Fve oesveeW kees eneB Yespee nw~
FmeefueS meye efJeeeOej jepee esce mes cemleke Pegkeekej Fvekeer Dee%ee OeejCe kejW~ OejCesv kes GheosMe mes mecemle
efJeeeOejeW ves GvnW Dehevee jepee mJeerke=le kej efueee~
YeieJeeve $e+<eYeosJe kee Deenej-peieodieg YeieJeeve $e+<eYeosJe kees eesie OeejCe efkees ngS peye n
ceen hetCe& nes iees, leye eefleeeW keer eee&-Deenej uesves keer efJeefOe yeleueeves kes GsMe mes Mejerj keer efmLeefle kes DeLe&

eLeceevegeesie

( 42 )

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

efveoex<e Deenej {tb{ves kes efueS Jes Ssmee efJeeej kejves ueies efke ye[s og:Ke keer yeele nw efke ye[s-ye[s JebMeeW ceW GlheVe
ngS es veJe-oeref#ele meeOeg meceereerve ceeie& kee heefj%eeve ve nesves kes keejCe Fve #egOee, le=<ee Deeefo hejer<eneW mes MeerIe ner
Ye nes iees, FmeefueS Deye cees#eceeie& yeleueeves kes efueS megKehetJe&ke cees#e keer efmeef kes efueS Deenej uesves keer efJeefOe
yeleueelee ntB~ cees#eeefYeuee<eer cegefveeeW kees en Mejerj ve lees kesJeue ke=Me ner kejvee eeefnS Deewj ve jmeerues ceveeens
leLee ceOegj YeespeveeW mes Fmes heg ner kejvee eeefnS~
efpeme ekeej es FefveeB Deheves JeMe ceW jnW Deewj kegceeie& keer Deesj ve oew[W, Gme ekeej ceOeceJe=efe kee
Deeee ueskej eelve kejvee eeefnS1~
Fme ekeej efveee kejkes Oeerj-Jeerj YeieJeeve eesie meceehle kej Deheves ejCe efve#esheeW mes Fme he=LJeer leue hej efJenej
kejves ueies~ F&ee&heLe mes eueles ngS YeieJeeve efpeme Deesj peeles Les, JeneR-JeneR kes ueesie emeVe neskej ye[s mebYece mes Deekej
GvnW eCeece kejles Les~ Gme mecee meYeer ueesie Deenejoeve keer efJeefOe mes DeveefYe%e Les~ YeieJeeve keeeW efJenej kej jns nQ?
es Yeer veneR mecePeles Les~ efkeleves ner ueesie YeieJeeve kes heers-heers eueves ueieles Les, lees efkeleves ner ueesie ceneved DeveIe& jlveeW
kees YeW ceW ueekej eeLe&vee kejles efke ns osJe! emeVe nesFes Deewj nceejer leg hetpee mJeerkeej keerefpeS, efkeleves ner ueesie
kejes[eW heoeLe&, kejes[eW Jeenve meceerhe ceW ues Deeles efkevleg YeieJeeve kees Gvemes keg eeespeve ve nesves mes Jes egheeehe Deeies
eues peeles~ efkeleves ner ievOe, Jee, DeeYejCe Deeefo ues Deeles Deewj efkeleves ner De%eeveer veJeeewJeve keveeDeeW kees ues Deeles
Deewj Gvemes efJeJeen kejves keer eeLe&vee kejves ueieles efkeleves ner Yeespeve meeceeer ues Deeles Les~
Fme ekeej peieled kees Deeee& kejves Jeeueer iet{eee&& mes Glke= eee& OeejCe kejves Jeeues YeieJeeve kes n
cenerves Deewj Yeer Jeleerle nes iees~ Fme lejn Ske Je<e& hetCe& nesves hej YeieJeeve $e+<eYeosJe kegpeebieue osMe kes
DeeYet<eCe kes meceeve megMeesefYele nefmleveehegj veiej ceW hengBes~ JeneB kes mJeeceer jepee meesceeYe kegJebMe kes efMeKeeceefCe
Les Deewj Gvekes ess YeeF& jepee eseebme kegceej Les~ Gve eseebme kegceej kees jeef$e kes efheues enj ceW keg GeceGece mJehve ngS efpemekee heue hegjesefnle kes JeeveeW mes megvekej oesveeW YeeF& YeieJeeve keer keLee kejles ngS yew"er ner Les
efke Fleves ceW YeieJeeve $e+<eYeosJe Dekesues ner efJenej kejles ngS nefmleveehegj ceW Dee iees~ efmeeLe& veeceke ejheeue mes
eYeg kes Deeieceve kee meceeeej megvekej oesveeW YeeF& jepecenue kes DeeBieve leke yeenj Deewj otj mes ner veceerYetle neskej
YeieJeeve kes ejCeeW kees Yeefe mes vecemkeej efkeee, eoef#eCeeSB oeR Deewj peue mes ejCeeW kee e#eeueve kej hetpee
kejkes DeIe& mecehe&Ce kejves ueies~
YeieJeeved kes he kees osKekej jepee eseebme kegceej kees peeeflemcejCe nes ieee, efpememes GvnW Deheves hetJe& YeJe
mebyebOeer eerceleer Deewj JeepebIe kee mecemle Je=eeble eeo nes Deeee DeLee&led Fmemes hetJe& Dee"JeW YeJe ceW YeieJeeve
DeeefoveeLe kee peerJe jepee JeepebIe Lee Deewj jepee eseebme kegceej kee peerJe jeveer eerceleer Lee~ Fve egieue ocheefeeeW
ves ye[er Yeefe mes eejCe $e+efOeejer egieue cegefveeeW kees Deenej oeve efoee Lee~ Gmekee jepee eseebme kees Fme mecee
mcejCe nes ieee~ Fmemes cegefveeeW kes Deenejoeve keer meejer efJeefOe kees mecePekej jepee eseebme MeerIe ner YeieJeeve kees
Deenejoeve osves ceW lelhej nes iees Les~ cegefvejepe kee he[ieenve kejvee, GvnW TBes mLeeve hej efJejepeceeve kejvee,
1. JeMes eLee metj#eeefCe veesle OeeJeblevetlheLece~ leLee eeefleleJeb meeod Je=efeceeefele ceOeceeced ~~6~~ cene.heg. he=. 20~

pewve Yeejleer

( 43 )

eLeceevegeesie

Gvekes ejCe Oeesvee, Gvekeer hetpee kejvee, GvnW vecemkeej kejvee, Deheves ceve, Jeeve, keee keer Megef Deewj Deenej
keer Megef kee efveJesove kejvee, es oeve osves Jeeues keer veJeOee Yeefe kenueeleer nw~ Fme ekeej veJeOee Yeefe hetJe&ke
jepee meesceeYe, Gvekeer jeveer ue#ceerceleer Deewj eseebme kegceej DeeojhetJe&ke YeieJeeve kes neLe keer Debpeefue ceW F#egjme kee
Deenej os jns Les~ Gme mecee Fme ceneoeve kes eYeeJe mes DeekeeMe mes osJeeW kes eje hebeeee& Je=ef keer ieF& Leer~ Jen
efove JewMeeKe Megkeuee le=leeree kee Lee~ ener keejCe nw efke Deepe Yeer Gme efove kees De#ee le=leeree kenles nQ~
leovevlej osJeeW mes meceereerve oeve Deewj Gmekes heue keer Iees<eCee megvekej cenejepe Yejle Yeer JeneB Deekej
eseebme kees oeveleerLe& eJele&ke ceevekej Gvekeer Yetefj-Yetefj eMebmee kejves ueies~ eej %eeve kes Oeejke YeieJeeve Fme
ekeej mes Ske npeej Je<e& leke leheejCe kejles jns~
YeieJeeve $e+<eYeosJe kees kesJeue%eeve kee Goe-efkemeer mecee efJeeej kejles ngS YeieJeeve hegefjceleeuehegj
veeceke veiej kes Mekeeme veeceke Geeve ceW JeJe=#e kes veeres Ske efMeuee hej heekeemeve mes efJejepeceeve nes iees~
Fme veiej kes jepee Je=<eYemesve YeieJeeve kes heg$e Deewj Yejle kes ess YeeF& Les~ Gme mecee YeieJeeve ves Oeeveheer
Deefive kes eje Ieeefleee kece&heer FOeve kees peuee efoee Deewj GvnW ueeske-hejueeske ekeeMeer kesJeue%eeve GlheVe nes
ieee~ heeuiegve ceeme kes ke=<Ce he#e keer SkeeoMeer kes efove Geje<ee{ ve#e$e ceW YeieJeeve kees kesJeue%eeve eie nesles
ner leerveeW ueeskeeW ceW Ske ekeej kee #eesYe GlheVe nes ieee Lee~ Gme mecee Deheves Deehe keuheJeemeer osJeeW kes eneB
IeCe yepeves ueiee, peesefle<eer osJeeW kes eneB ye[e Yeejer efmebnveeo nesves ueiee, Jevlej osJeeW kes eneB veiee[eW keer OJeefve
nesves ueieer Deewj YeJeveJeemeer osJeeW kes YeJeveeW ceW MebKeveeo Meg nes ieee~ mecemle FveW kes Deemeve Ske meeLe keefchele
nes G"s Deewj keuheJe=#eeW mes heg<heJe=ef nesves ueieer~ DeJeefOe%eeveer Fv ves Fve meye efevneW mes YeieJeeve kes kesJeue%eeveheer
JewYeJe kees peeve efueee Deewj Yeefe mes cemleke Pegkeekej vecemkeej efkeee~
Fv keer Dee%ee mes kegyesj ves lel#eCe ner osJe keejeriejeW kes meeLe megvoj meceJemejCe yevee efoee~ FvveerueceefCe
mes efveefce&le ieesue en meceJemejCe yeejn eespeve efJemle=le keceue kes Deekeej kee neslee nw~ Fmekes ceOe ceW iebOekeger
keefCe&kee kes Deekeej keer TBeer G"er ngF& nesleer nw~ meceJemejCe keer efoJeYetefce mJeeYeeefJeke Yetefce mes Ske neLe TBeer
jnleer nw Deewj Gmemes Ske neLe Thej keuheYetefce nesleer nw~ kesJeue%eeve nesves kes yeeo YeieJeeve Fme he=LJeer leue mes
heeBe npeej Oeveg<e eceeCe Thej eues peeles nQ~ Ske Oeveg<e eej neLe kee neslee nw~ meceJemejCe ceW yeerme npeej
meeref{eeB nesleer nQ pees efke Ske neLe eceeCe TBeer jnleer nQ~ meceJemejCe ceW eej kees, heeBe JesefoeeB, Fvekes yeere ceW
Dee" YetefceeeB Deewj meJe&Lee eleske Devlej Yeeie ceW leerve heer" nesles nQ~ meceJemejCe keer eej ceneJeerefLeeeW ceW eej
ceevemlebYe nesles nQ, efpevekes oMe&ve mes ner efceLeeef YeJeeW kes ceeveieefuele nes peeles nQ~
meceJemejCe ceW yeenjer Yeeie ceW meyemes henues jlveeW kes etCe& mes efveefce&le Oetefuemeeue veece kee kees (hejkees)
nw Devevlej ceevemlebYe, heefjKeeYetefce Deewj uelee Yetefce nQ~ Deeies megJeCe&cee kees nw efpemekes eejeW ieeshegj ejeW hej
Jeblej osJe ieoe Deeefo neLe ceW ueskej henjsoej yeves ngS nQ~ Devevlej DeMeeske, ebheke Deeefo Jeve Yetefce, Jeve
Jesefokee, OJepe Yetefce nQb~ Fvekes yeeo jpelecee efleere kees nw efpeme hej YeJeveJeemeer osJe henje osles nQ~ Fmekes yeeo
keuheJe=#e Yetefce, JeveJesefokee mlethe Deeefo nQ Devevlej mheefke ceefCe mes efveefce&le le=leere kees nw~ Fvekes ieeshej ejeW

eLeceevegeesie

( 44 )

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

hej keuheJeemeer osJe ieoe Deeefo neLe ceW ueskej henjsoej yeves ngS nQ~ Fme mheefke ceefCe kes kees kees ueskej heer"
heele uecyeer Deewj ceneJeerefLeeeW kes Deeefele meesuen oerJeeuebs nQ~ es oerJeeueW mheefke kees mes ueskej heer" heele
uecyeer nQ Deewj yeejn meYeeDeeW kee efJeYeeie kej jner nQ~ Gve oerJeeueeW kes Thej jlvecee KecYeeW mes Ke[e ngDee Deewj
DeekeeMe mheefke ceefCe kee yevee ngDee yengle ye[e DeefleMee MeesYeeege eerceC[he yevee ngDee nw, Gme eerceC[he
kee Ssmee DeefleMee nw efke Jen Deheves ceW Ske meeLe leerveeW ueeskeeW kes mecemle peerJeeW kees mLeeve os mekelee nw~ Jen
ceneved TBee leLee mJe nw Deewj efleere DeekeeMe kes meceeve ceeuetce he[lee nw~
Gme eerceC[he mes efIejs #es$e kes ceOe Yeeie ceW henues heeref"kee efmLele nw, pees Jew[te&ceefCe efveefce&le nw~ Fme
heeref"kee hej megJeCe& efveefce&le otmejer heeref"kee nw leLee Fmekes Thej meJe&jlveeW mes efveefce&le le=leere heeref"kee nw~ en heer"
leerve keefveeeW mes ege nw, Oece& eeeW mes megMeesefYele nw~ le=leere heer" kes efmebnemeve hej eej Debiegue DeOej YeieJeeve eer
$e+<eYeosJe efJejepeceeve nes jns nQ~ meceJemejCe ceW yeejn meYeeSB nesleer nQ, GveceW YeieJeeve kes oeefnveeB Deesj mes ueskej
(1) cegefve (2) keuheJeeefmeveer osefJeeeB (3) Deeefe&keeSb (4) peesefle<eer osJeeW keer osefJeeeB (5) Jeblej osJeeW keer
osefJeeeB (6) YeJeveJeemeer osJeeW keer osefJeeeB (7) YeJeveJeemeer osJe (8) Jeblej osJe (9) peesefle<eer osJe
(10) keuheJeemeer osJe (11) ceveg<e Deewj (12) efleee es yeejn ieCe he=Leked-he=Leked Deheves-Deheves efJemle=le
mLeeveeW hej yew"les nQ~
meb#eshe ceW meceJemejCe keer jevee-meyemes henues Oetefuemeeue kes yeeo eej efoMeeDeeW ceW eej ceevemlebYe nQ,
ceevemlebYeeW kes eejeW Deesj mejesJej nQ, efhej efvece&ue peue mes Yejer ngF& heefjKee nQ, efhej heg<heJeeefkee (ueleeJeve) nQ,
Gmekes Deeies henuee kees nw, Gmekes Deeies oesveeW Deesj oes-oes veeeMeeueeSb nQ, Gmekes Deeies otmeje DeMeeske, Deece
Deeefo kee Jeve nw, Gmekes Deeies Jesefokee nw, leovevlej OJepeeDeeW keer hebefeeeB nQ, efhej otmeje kees nw, Gmekes Deeies
Jesefokee meefnle keuheJe=#eeW kee Jeve nw, Gmekes yeeo mlethe Deewj mletheeW kes yeeo cekeeveeW keer hebefeeeB nQ, efhej mheefke
ceefCecee leermeje kees nw, Gmekes Yeerlej ceveg<e, efleee, osJe Deewj cegefveeeW keer yeenj meYeeSB nQ, leovevlej heeref"kee
nw Deewj heeref"kee kes DeeYeeie hej mJeebYet YeieJeeve Deefjnvle osJe efJejepeceeve nQ~
YeieJeeve kes Dee" eeeflenee&-DeMeeske Je=#e, jlvecee efmebnemeve, $e$ee, Yeeceb[ue, efoJeOJeefve (JeeCeer)
heg<heJe=ef, eeQme" eBJejeW kee {gjvee Deewj ogbogefYe yeepes yepevee es Dee" ceneeeeflenee& nesles nQ~
leerLekej DenleeW kes Dee" eeeflenee&, eeQleerme DeefleMee Deewj eej Devevle elege es 46 iegCe ceeves iees nQ~
pevce kes ome DeefleMee-mJesojefnlelee, efvece&ue Mejerjlee, otOe kes meceeve OeJeue efOej Deeefo kee nesvee,
JeeJe=<eYeveejee mebnveve, meceelegjemebmLeeve, Deveghece he, ebheke heg<he keer Gece iebOe kes meceeve megiebefOe OeejCe
kejvee, Devevle yeueJeere& Deewj efnle-efcele SJeb ceOegj Yee<eCe leLee 1008 ue#eCeeW kee nesvee es oMe DeefleMee
leerLekej kes pevcekeeue mes ner nesles nQ~
kesJeue%eeve kes oMe DeefleMee-Deheves heeme keer eejeW efoMeeDeeW ceW meew-meew eespeve leke megefYe#elee,
DeekeeMeieceve, efnbmee kee DeYeeJe, Yeespeve kee DeYeeJe, Ghemeie& kee DeYeeJe, eejeW lejhe cegKe kee efoKevee,
eeejefnlelee, efveefve&ces<eef, meye efJeeeDeeW keer F&ejlee, veKe Deewj kesMeeW kee ve ye{vee, es oMe DeefleMee Ieeeflekece&

pewve Yeejleer

( 45 )

eLeceevegeesie

kes #ee mes GlheVe nesles nQ~

efJeMes<e eewon DeefleMee ee osJeke=le eewon DeefleMee-(1) De"ejn ceneYee<ee, meele meew
#egYee<ee leLee Deewj Yeer pees meb%eer peerJeeW keer De#ejelceke Deve#ejelceke Yee<eeSB nQ GveceW leeueg, oble, Dees Deewj
keb" kes Jeeheej mes jefnle neskej Ske meeLe YeJe peveeW kees efoJe GheosMe osvee~ YeieJeeve keer mJeYeeJele:
DemKeefuele Deewj Deveghece efoJeOJeefve leerveeW mebOee keeueeW ceW veJe cegntleeX leke efKejleer nw Deewj Ske eespeve
heele peeleer nw~ Fmekes Deefleefje ieCeOej osJe, Fv DeLeJee eeJeleea kes eMveeveghe Jen efoJeOJeefve Mes<e
meceeeW ceW Yeer efvekeueleer nw~ en efoJeOJeefve 1 n Je, veew heoeLe&, heeBe Deefmlekeee Deewj meele leJeeW kee
veevee ekeej kes nslegDeeW eje efveheCe kejleer nw~ (2) leerLekejeW kes ceenelce mes Demecee ceW mebKeele eespeveeW
leke <ed$e+leg kes heue-hetueeW kee heuevee (3) kebke, Oetefue Deeefo kees otj kejles ng S cebo megiebOe Jeeeg kee
euevee (4) meYeer peerJeeW kee hejmhej ceW cew$eerYeeJe (5) ohe&Celeue meMe Yetefce kee mJe jlvecee nesvee
(6) Fv keer Dee%ee mes cesIekegceej eje megiebefOele peue keer Je<ee& kee nesvee (7) heueeW kes Yeej mes veceerYetle
Meeefue Deeefo Kesleer kee nesvee (8) meye peerJeeW kees efvele Deevevo kee GlheVe nesvee (9) Jeeegkegceej eje
Meerleue heJeve kee euevee (10) kethe Deewj leeueeye Deeefo kee Meerleue peue mes hetCe& nesvee (11) DeekeeMe kee
mJe nesvee (12) mechetCe& peerJeeW kees jesieeefo yeeOeeDeeW kee veneR nesvee (13) Oece&eeeW kee Deeies-Deeies
euevee (14) leerLekejeW kes efJenej ceW ejCe keceueeW kes leues efoJemegJeCe& keceueeW keer jevee kee nesvee es
eewon DeefleMee osJeke=le ceeves iees nQ , Ssmes eeQleerme DeefleMee YeieJeeve kes nesles nQ~
Devevleelege-Devevle%eeve, DevevleoMe&ve, DevevlemegKe Deewj DevevleJeere& es eej Devevleelege kenueeles nQ~
eLece ieCeOejosJe-Gmeer mecee Deveske jepeeDeeW mes heefjJe=e jepee $e+<eYemesve YeieJeeve kes heeme Deees
Deewj mebece OeejCe kejles ner ceve:hee&e%eeve leLee mehle$e+efeeW mes meefnle neskej YeieJeeve kes eLece ieCeOej nes
iees~ jepee eseebme kegceej Deewj meesceeYe ves Yeer oer#ee ues ueer Deewj ieCeOej nes iees~ yeeeer Deewj megvojer veeceke oesveeW
keveeSb Yeer Deveske efeeeW kes meeLe Deeefe&kee oer#ee ueskej Deeefe&keeDeeW keer mJeeefceveer yeve ieF~
Yejle kee Deeieceve-Gmeer mecee Yejle cenejepe kees heg$eeslheefe, eejlve eeefhle Deewj YeieJeeve kees
kesJeue%eeve kee ueeYe es leerveeW meceeeej Ske meeLe efceues~ leye Yejle cenejepe ves Oece& kes ceenelce kees mecePekej
meJe&eLece meceJemejCe ceW efpevesv YeieJeeve keer hetpee keer Deewj Devle ceW heg$e pevceeslmeJe ceveeee~
YeieJeeve kes heg$e DevevleJeere& kee eLece ner cees#eieceve-Yejle kes YeeF& DevevleJeere& ves Yeer mebyeesOeve
heekej YeieJeeve mes oer#ee eehle keer Leer, osJeeW ves Gvekeer Yeer hetpee keer~ Jen Fme DeJemeefhe&Ceer egie ceW cees#e eehle kejves
kes efueS meyeceW Deeieeceer ngS DeLee&led Fme egie cesW DevevleJeere& ves meyemes henues cees#e eehle efkeee Lee~ pees lehemJeer
henues Ye nes iees Les, GveceW mes cejerefekegceej kees es[kej yeekeer meye lehemJeer ueesie YeieJeeve kes meceerhe mebyeesOeve
heekej leJeeW kee eLeeLe&mJehe mecePekej efhej mes oeref#ele nes lehemee kejves ueies Deewj Deheves-Deheves heefjCeeceeW kes
Devegmeej Geceieefle kees eehle nes iees~
1. DeefleMee kees efleueeseheCCeefekeej ves leerLekejesW kes kesJeue%eeve kes DeefleMee ceW ues kejkes Gmekes 11 Yeso kej efoS nQ~

eLeceevegeesie

( 46 )

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

YeieJeeve ves Ske npeej Je<e& yeeo ceewve Keesuee Lee DeLee&led oer#ee uesves kes yeeo YeieJeeve ves ceewve jKee Lee Deewj
Ske npeej Je<e& yeeo kesJeue%eeve nesves hej Gvekeer efoJeOJeefve efKejer Leer, FmeefueS Ssmee keLeve nw~
elegefJe&OemebIe-YeieJeeve $e+<eYeosJe kes meceJemejCe ceW 84 ieCeOej, 84000 $e+ef<eieCe, 350000
Deeefe&keeSB, 300000 eeJeke Deewj 500000 eeefJekeeSB LeeR~ eleske leerLekejeW kes leerLe& ceW DemebKeele osJeosefJeeeB, DemebKeele ceveg<e SJeb DemebKeele efleee peerJe GheosMe kee ueeYe uesles nQ~
leerLe& eJele&ve keeue-YeieJeeve $e+<eYeosJe kee leerLe& eJele&ve keeue Ske hetJeeie DeefOeke heeeme ueeKe
kejes[ meeiej eceeCe kene ieee nw~
YeieJeeve kee GheosMe-meewOece& Fv ves elegefve&keee osJeeW kes meeLe meceJemejCe ceW Deekej YeieJeeve keer
leerve eoef#eCeeSB oeR, mewke[eW mlegefleeeW mes mlegefle keer Deewj GheosMe megveves kes Fgke nesles ngS Deheveer meYee ceW yew"
iees, Jewmes ner cenejepe Yejle Yeer YeieJeeve keer efoJe JemlegDeeW mes hetpee Deewj mlegefle kejkes ceveg<eeW kes kees"s ceW yew"
iees~ YeieJeeve keer Deve#ejer efoJeOJeefve efKejer~ Fme efoJeOJeefve ceW Deeeejebie Deeefo yeejn DebieeW kee GheosMe ngDee
Deewj eLeceevegeesie, kejCeevegeesie, ejCeevegeesie Deewj Jeevegeesie Ssmes eej DevegeesieeW kee Yeer GheosMe ngDee nw~
yeeeCe JeCe& keer Glheefe-en henues yeleeee pee egkee nw efke YeieJeeve $e+<eYeosJe peye ie=nmLeeece ceW Les,
leye Deheves DeJeefOe%eeve mes efJeosn #es$e keer efmLeefle kees mecePekej #eef$ee, JewMe Deewj Met JeCe& mLeeefhele efkees Les~
efkemeer mecee Yejle eeJeleea Deveske jepeeDeeW kes meeLe YeejleJe<e& kees peerlekej mee" npeej Je<e& ceW efoefiJepee
mes Jeeheme ueews~ leye Gvekes ceve ceW Ske efJeeej GlheVe ngDee efke nce YeieJeeve keer hetpee kees eens efpeleves efJeMes<e
he mes kej mekeles nQ efkevleg oeve uesves ceW efvemhe=n jnves Jeeues efoiecyej cegefve nce ueesieeW mes Oeve uesles veneR nQ hejvleg
Ssmee ie=nmLe keewve nw pees Oeve-Oeeve Deeefo mecheefe kes eje hetpee kejves eesie nw~ eeJeleea ves Ssmes DeCegele Oeejer
eeJekeeW keer hejer#ee kejkes GvnW oeve-ceeve Deeefo melkeej mes mecceeefvele efkeee, hee veece keer efveefOe mes yeemet$e
ueskej Fve eeflekeeW kees e%eesheJeerle eoeve efkees, GheemekeeOeeve Debie mes GvnW Fpee, Jeelee&, oefe, mJeeOeee,
mebece Deewj lehe kee GheosMe efoee~
eleeW kes mebmkeej mes yeeeCe, Meee OeejCe kejves mes #eef$ee, veeehetJe&ke Oeve keceeves mes JewMe Deewj mesJee
kece& kejves mes Met kenueeles nQ~
pees Ske yeej ieYe& mes, otmejer yeej efeee mes Ssmes oes yeej pevce uesles nQ Jes efpevcee ee efpe kenueeles nQ~
cenejepe Yejle ves FvnW ieYee&vJee efeee, oer#eevJee efeee Deewj ke$e&vJee efeee kee Yeer GheosMe efoee Lee~
efkemeer mecee Yejle cenejepe ves hete efke ns YeieJeved! ceQves en yeeeCe JeCe& keer Glheefe keer nw mees FmeceW iegCe
nQ ee oes<e? ke=hee kej keefnS~ YeieJeeve ves kene efke ns Yejle! pees legceves Oecee&&lcee efpeeW keer hetpee keer nw mees Dee
efkeee nw efkevleg FmeceW keg oes<e nQ Gmes legce megvees~ peye leke elegLe& keeue keer efmLeefle jnsieer, leye leke lees eee: es
Gefele Deeeej kee heeueve kejles jnWies hejvleg peye keefueegie efveke Dee peeesiee, leye es peeefleJeeo kes DeefYeceeve mes
meoeeej mes Ye neskej meceereerve cees#eceeie& kes efJejesOeer yeve peeeWies~ eeefhe en yeeeCeeW keer me=ef keeueevlej ceW

pewve Yeejleer

( 47 )

eLeceevegeesie

oes<e kee yeerpehe nw leLeeefhe Oece& me=ef kee GuuebIeve ve nes , FmeefueS Fme mecee Fmekee heefjnej kejvee Yeer
Dee veneR nw~ JeCee&ece keer j#ee kejves Jeeues Yejle ves iegosJe kes Jeeve megvekej mebosn otj kej Dehevee efee
efvece&ue efkeee~
YeieJeeve $e+<eYeosJe kee efveJee&Ce ieceve-Fme ekeej meppeveeW kees cees#eheer Gece heue keer eeefhle kejeves kes
efueS YeieJeeve ves Deheves ieCeOejeW kes meeLe-meeLe Ske npeej Je<e& Deewj eewon efove kece Ske ueeKe hetJe& Je<eeX leke efJenej
efkeee Deewj peye Deeeg kes eewon efove yeekeer jn iees, leye eesieeW kee efvejesOe kej heew<eceeme keer hetCe&ceemeer kes efove eerefMeKej
Deewj efmeefMeKej kes yeere ceW kewueeMeheJe&le hej peekej efJejepeceeve nes iees~ Gmeer jeef$e ceW Yejle cenejepe ves mJehve ceW
osKee efke cenecesheJe&le Deheveer uecyeeF& mes efme#es$e leke hengBe ieee nw~ Deke&keerefle&, ie=nheefle, eOeeveceb$eer Deeefo ves Yeer
keg-keg mJehve osKes~ meYeer ves eele: efveCe&e efkeee efke YeieJeeve $e+<eYeosJe kee cees#e nesves Jeeuee nw~ Yejle cenejepe
Gmeer efove JeneB kewueeMeheJe&le hej Dee iees Deewj eewon efove yejeyej DeKeb[ hetpee kejles jns~
ceeIe ke=<Ce elego&Meer kes efove meteexoe kes MegYe cegntle& Deewj DeefYeefpeled ve#e$e ceW YeieJeeve $e+<eYeosJe hetJe&
efoMee keer Deesj cegBn kejkes Deveske cegefveeeW kes meeLe heekeemeve mes efJejepeceeve Les, GvneWves leermejs met#ceefeeeeefleheeefle
veece kes MegkeueOeeve mes leerveeW eesieeW kee efvejesOe efkeee Deewj efhej Debeflece iegCemLeeve ceW "njkej heeBe ueIeg
De#ejeW kes GeejCe eceeCe keeue ceW elegLe& JeghejleefeeeefveJe=efe veece kes MegkeueOeeve mes DeIeeefleee keceeX kee
veeMe efkeee~ Deewoeefjke, lewpeme Deewj keecee&Ce Fve leerveeW MejerjeW kes veeMe mes efmelJe heee&e eehlekej Jes
mecekelJe Deeefo efvepe kes Dee" iegCeeW mes ege nes #eCeYej ceW ner levegJeeleJeuee ceW pee hengBes leLee JeneB hej
efvele, efvejbpeve Deheves Debeflece Mejerj mes keg vetve, Decetle&, DeelcemegKe ceW leuueerve Deewj efvejvlej mebmeej kees
osKeles ngS efJejepeceeve nes iees~
Gmeer mecee cees#ekeueeCeke keer hetpee kejves keer Fe mes meye osJeieCeeW ves en YeieJeeve kee Mejerj heefJe$e,
Glke=, cees#e kee meeOeve, mJe Deewj efvece&ue nw en efJeeej kej Gmes yengcetue heeuekeer ceW efJejepeceeve efkeee~
leovevlej pees Deefivekegceej osJeeW kes Fv kes jlveeW keer keeefvle mes owoerheceeve GVele cegkeg mes GlheVe ngF& nw leLee
evove, Deieg, kehetj, kesMej Deeefo megiebefOele heoeLeeX Deewj Ieer, otOe Deeefo mes ye{eF& ieF& nw, Ssmeer Deefive mes peieled
keer DeYetlehetJe& megiebefOe eie kej Gmekee Jele&ceeve Deekeej ve kej efoee Deewj Fme ekeej Gmes otmejer heee&e eehle
keje oer~ leovevlej GvneR FveW ves hebekeueeCeke kees eehle nesves Jeeueer eer $e+<eYeosJe kes Mejerj keer Yemce G"eF&
Deewj nce ueesie Yeer Ssmes ner neW, ener meesekej ye[er Yeefe mes Deheves ueuee hej, oesveeW YegpeeDeeW ceW, ieues ceW Deewj
Je#emLeue ceW ueieeF&~
GOej Yejle cenejepe efhelee kes efJeeesie mes efJeue ngS Meeskeheer Deefive mes heeref[le nes iees, leye eer Je=<eYemesve
ieCeOej ves GvnW yengle mecePeeee Deewj Gvekes meblehle efee kees Oecee&ce=le JeeveeW mes Meevle efkeee~
peye elegLe&keeue kes eejbYe nesves ceW leerve Je<e&, Dee" ceen Deewj hevn efove Mes<e Les, leye YeieJeeve $e+<eYeosJe
ves cees#eheo eehle efkeee Lee~ Devevlej elegLe&keeue ceW DeefpeleveeLe mes ueskej heee&veeLe heele 22 leerLekej Deewj ngS
nQ lelheeele YeieJeeve ceneJeerj ngS nQ~

eLeceevegeesie

( 48 )

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

Debeflece leerLekej
YeieJeeve ceneJeerj kewmes yeves-meye erheeW kes ceOe ceW jnves Jeeues Fme pecyeterhe kes hetJe& efJeosn #es$e
ceW meerlee veoer kes Gej efkeveejs hej heg<keueeJeleer veece kee osMe nw, Gmekeer hegC[jerefk eCeer veiejer ceW Ske ceOeg
veece kee Jeve nw~ GmeceW hegjJee veece kee Ske YeerueeW kee jepee jnlee Lee~ Gmekeer keeefuekee veece keer eer Leer~
efkemeer Ske efove efoiYece nes peeves kes keejCe meeiejmesve veece kes cegefvejepe Gme Jeve ceW FOej-GOej YeceCe kej
jns Les~ GvnW osKe hegjJee ce=ie mecePekej GvnW ceejves kees Gele ngDee hejvleg Gmekeer eer ves en kenkej cevee
kej efoee efke es Jeve kes osJelee Ietce jns nQ, FvnW cele ceejes~ Gme hegjJee Yeerue ves Gmeer mecee emeVeefee
neskej cegefvejepe kes heeme peekej vecemkeej efkeee Deewj ieg kes GheosMe mes cee, ceebme, ceOeg Fve leerveeW kee
leeie kej peerJeveheele ele kee heeueve kej Deeeg kes Deble ceW meewOece& mJeie& ceW Ske meeiej keer Deeeg Jeeuee osJe
nes ieee~
Fmeer Yejle #es$e keer DeeesOee veiejer kes eLece eeJeleea jepee Yejle keer Devevleceleer jeveer mes hegjJee
Yeerue kee peerJe cejerefe veece kee pes heg$e GlheVe ngDee~ Deheves yeeyee $e+<eYeosJe keer oer#ee kes mecee mJeeb ner
iegYeefe mes esefjle nes cejerefekegceej ves ke Deeefo eej npeej jepeeDeeW kes meeLe oer# ee OeejCe kej ueer~
YeieJeeve kes n cenerves kes eesie kes mecee Deenej keer efJeefOe mes DeveefYe%e es meYeer meeOeg #egOee, le=<ee Deeefo
heefj<eneW mes Ye neskej mJeeb leeueeye kee peue, Jeve kes heue-hetue enCe kejkes Keeves ueies~ en osKe JeveosJeleeDeeW ves kene efke efveeLe JesMe OeejCe kejves Jeeues cegefveeeW kee en ece veneR nw~ Fme JesMe ceW legce Ssmeer
eJe=efe veneR kej mekeles~ leye efceLeelJe mes esefjle cejerefe ves Fve JeeveeW kees megvekej meyemes henues heefjeepeke
oer#ee OeejCe kej ueer~
peye $e+<eYeosJe kees kesJeue%eeve eehle nes ieee, leye meceJemejCe ceW meYeer Ye ngS meeOegDeeW ves oer#ee OeejCe
kejkes DeelcekeueeCe kej efueee efkevleg Fme Dekesues cejerefe ves leerLekej keer efoJeOJeefve kees megvekej Yeer meee Oece&
enCe veneR efkeee~ Jen meeselee Lee efke pewmes YeieJeeve $e+<eYeosJe ves mecemle heefjen kee leeie kej leerve ueeske ceW
#eesYe GlheVe kejves Jeeueer meeceLe& eehle keer nw, Gmeer ekeej ceQ Yeer Deheves eje eueees iees otmejs cele keer JeJemLee
kejkes Fv eje keer ieF& hetpee kees eehle keBiee~ Fme ekeej ceeve ke<eee mes keefuhele leJe kee GheosMe kejles ngS
Deeeg kes Deble ceW cejkej yeemJeie& ceW osJe nes ieee~ JeneB mes egle nes DeeesOee veiejer kes keefheue yeeeCe keer keeueer
eer mes peefue veece kee heg$e GlheVe ngDee~ JeneB Yeer mebmkeejJeMe heefjeepeke yevekej eke=efle heg<e Deeefo heeerme
leJeeW kee GheosMe oskej Deeeg kes Deble ceW cejkej meewOece& mJeie& ceW Ske meeiej Deeeg Jeeuee osJe ngDee~ JeneB mes
Deekej Fmeer Yejle #es$e kes meteflekee veeceke ieeBJe ceW DeefiveYetle yeeeCe keer ieewlece eer mes Deefivemen veece kee heg$e
ngDee~ JeneB Yeer efceLee-heeKeC[er meeOeg neskej cejkej mJeie& eehle efkeee~ JeneB mes Deekej Fmeer Yejle #es$e kes cebefoj
veeceke eece ceW ieewlece yeeeCe keer keewefMekeer yeeeCeer mes Deefiveefce$e veece kee heg$e ngDee~ JeneB Yeer Gmeves Jener
heefjeepeke oer#ee OeejCe kej ceensv mJeie& kees eehle efkeee~ JeneB mes egle neskej cebefoj veeceke veiej ceW
Meeuebkeeeve yeeeCe keer ceefvoje veece keer eer mes Yeejepe veece kee heg$e ngDee~ JeneB Jen ef$eoC[ mes megMeesefYele meeOeg

pewve Yeejleer

( 49 )

eLeceevegeesie

yevee, leovevlej ceensv mJeie& kees eehle efkeee~

efhej JeneB mes egle neskej kegceeie& kes eie kejves kes heuemJehe efceLeelJe kes efveefcee mes mecemle
DeOeesieefleeeW ceW pevce ueskej Gmeves Yeejer ogKe Yeesies~ Fme ekeej $eme-mLeeJej eesefveeeW ceW DemebKeele Je<eeX leke
YeceCe kejlee ngDee yengle ner eevle nes ieee~
Deve$e efueKee nw efke Yeejepe yeeeCe ef$eoC[er meeOeg neskej ceensv mJeie& kees eehle ngDee heeeled JeneB mes
egle neskej efceLeelJe kes eYeeJe mes Flejefveieeso ceW euee ieee, JeneB meeiejeshece keeue Jeleerle nes ieee~ Devevlej
DeveskeeW YeJeOeejCe efkees~
Fme ekeej DeveskeeW YeJe OeejCe kejles ngS keYeer meghee$e oeve kes eYeeJe mes en peerJe YeesieYetefce ceW ieee~
Demmeer ueeKe yeej osJeheo kees eehle ngDee FmeefueS Deeeee& kenles nQ efke en efceLeelJe yengle ner yegje nw, leerve
ueeske Deewj leerve keeue ceW Fmemes ye{kej Deewj keesF& Yeer Fme peerJe kee Me$eg veneR nw~ yegefceeve heg<eeW kee keLeve nw
efke eefo efceLeelJe Deewj efnbmeeefo heeheeW keer leguevee keer peeJes, lees ces Deewj jeF& kes meceeve Devlej ceeuetce nesiee~
Fmekes yeeo keoeefeled ener peerJe keg heehe kes cebo nesves mes jepeie=n veiej ceW mLeeJej veece kee yeeeCe nes ieee~
leovevlej ceieOe osMe kes Fmeer jepeie=n veiej ceW Jeso heejbiele Meebef[ue veeceke yeeeCe keer heejMejer yeeeCeer mes
mLeeJej veece kee heg$e ngDee, Jen Yeer Jeso heejbiele, mecekelJe mes Metve hegvejefhe heefjeepeke kes cele kees OeejCe kej
Devle ceW cejkej ceensv mJeie& ceW meele meeiej Deeeg Jeeuee osJe nes ieee~ JeneB mes egle neskej Fmeer jepeie=n veiej
ceW efJeeYetefle jepee kes pewveer veeceke jeveer mes efJeeveboer veece kee heg$e nes ieee~ Fmeer efJeeYetefle jepee kee ese YeeF&
efJeMeeKeYetefle Lee, Gmekee heg$e efJeMeeKevevoer veece kee Lee~ Ske efove efJeeYetefle jepee efJeje nes Deheves ess YeeF& kees
jepeheo Deewj heg$e efJeeveboer kees egJejepe heo oskej pewvesejer oer#ee ueskej keef"ve lehe kejves ueies~
efkemeer efove efJeevevoer egJejepe kes ceveesnj veeceke yeieeres kees osKekej eeee kes heg$e efJeMeeKevevoer ves Deheves
efhelee mes Gmekeer eeevee keer~ efJeMeeKeYetefle jepee ves Yeer ceeeeeejer mes efJeevevoer kees Me$egDeeW hej DeeeceCe kes efueS
Yespekej Jen Geeve Deheves heg$e kees os efoee~ efJeevevoer kees Fme Ievee kee helee ueieles ner Gmeves Jeeefheme Deekej
efJeMeeKevevoer kees hejeefpele kej efoee Deewj Gmekees YeeYeerle osKe efJeje neskej Gmekees Geeve meeQhe kej Deehe
mJeeb owiecyejer oer#ee ueskej lehe kejves ueiee~
Ieesj leheejCe kejles ngS Delevle ke=leMejerjer Jen efJeevevoer cegefvejepe Ske efove ceLegje veiejer ceW Deenej kes
efueS Deees~ JemeveeW mes Ye ee efJeMeeKevevoer Gme mecee efkemeer jepee kee otle yevekej JeneB Deeee ngDee Lee Deewj
Ske JesMee keer le hej yew"e cegefve kees osKe jne Lee~ owJeeesie mes JeneB Ske ieee ves cegefvejepe kees Oekekee oskej efieje
efoee~ GvnW efiejlee osKe eesefOele ngDee efJeMeeKevevoer yeesuee efke legcneje hejeece nceW ceejves kees helLej kee KecYee
lees[les mecee osKee ieee Lee, Jen Deepe keneB ieee? Fme ekeej Keess JeekeeeW kees megvekej cegefvejepe kes ceve ceW Yeer
eesOe Dee ieee Deewj yeesues efke Fme nBmeer kee heue leggPes DeJeMe efceuesiee Deewj Devle ceW efveoeve meefnle meveeme mes
cejCe kej ceneMege mJeie& ceW osJe ngS Deewj efJeMeeKeYetefle (eeee kee peerJe) Yeer lehe kejkes JeneB hej osJe ngDee~
efejkeeue leke megKe Yeesiekej Jes oesveeW JeneB mes egle neskej megjce osMe kes heesovehegj veiej ceW epeeheefle cenejepe

eLeceevegeesie

( 50 )

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

keer peeeJeleer jeveer mes efJeMeeKeYetefle kee peerJe efJepee veece kee yeueYe heoJeer Oeejke heg$e ngDee Deewj GvneR keer
otmejer ce=ieeJeleer jeveer mes efJeevevoer kee peerJe, veejeeCe heoOeejke ef$ehe= veece kee heg$e ngDee SJeb efJeMeeKevevoer kee
peerJe efejkeeue leke mebmeej ceW heefjYeceCe kej efJepeeeOe& heJe&le keer GejesCeer kes Deuekeehegj veiej ceW ceetjeerJe
efJeeeOej keer veerueebpevee jeveer mes DeeeerJe veece kee eefleveejeeCe heo kee Oeejke heg$e ngDee~ hetJe& pevce kes mebmkeej
mes ef$ehe= veejeeCe ves DeeeerJe eefleveejeeCe kees ceejkej ee-jlve eehle efkeee~ efejkeeue leke jepe megKe Yeesie
kej Devle ceW Yeesieemeefe mes cejkej meeleJeW vejke kees eehle efkeee~ JeneB kes ogKeeW kees meeiejeWhee&vle menkej Fmeer
Yejle#es$e keer iebiee veoer le kes meceerheJeleea Jeve ceW efmebnefieefj heJe&le hej efmebn ngDee, JeneB Yeer leere heehe mes hegve: eLece
vejke kees eehle efkeee~ JeneB Ske meeiej leke ogKe Yeesiekej pecyeterhe ceW efmebnket keer hetJe& efoMee ceW efnceJeve
heJe&le kes efMeKej hej efmebn nes ieee~
efmebn kee GlLeeve-efkemeer mecee en efmebn efkemeer Ske nefjCe kees heke[ kej Kee jne Lee, Gmeer mecee
DeefleMee oeeueg Deefpelebpee veeceke eejCe cegefve, DeefceleiegCe veeceke cegefvejepe kes meeLe DeekeeMe ceW pee jns Les~
GvneWves Gme efmebn kees osKee, osKeles ner kes leerLekej kes JeeveeW kee mcejCe kej oeeJeMe DeekeeMeceeie& mes Glejkej
Gme efmebn kes heeme hengBes Deewj efMeueeleue hej yew"kej GemJej mes efmebn kees mecyeesOeve kej Oece&cee Jeeve kenves
ueies~ GvneWves kene efke ns ce=iejepe! letves henues ef$ehe= veejeeCe kes YeJe ceW FefveeW kes efJe<eeeW ceW Deemee neskej
cejkej vejke heee&e eehle keer~ JeneB kes ogKe Yeesiekej JeneB mes efvekeuekej efmebn heee& e heekej etjkeceea
neskej hegve: vejke ieee, Deye JeneB mes efvekeuekej hegvejefhe efmebn heee&e kees eehle ngDee~ Dejs ce=iejepe! Deye 1
Fme YeJe mes let omeJeW YeJe ceW Debeflece leerLekej nesiee~ en meye ceQves eerOej leerLekej kes cegKe mes megvee nw~
ns yegefceeve! Deye let Deepe mes mebmeejheer DeJeer ceW efiejeves Jeeues efceLeeceeie& mes efJeje nes Deewj Deelcee kee
efnle kejves Jeeues ceeie& ceW jceCekej~
Fme ekeej mes Gme eEmen ves cegefvejepe kes Jeeve oe ceW OeejCe efkees leLee Gve oesveeW cegefvejepeeW keer Yeefe kes
Yeej mes vece neskej yeej-yeej eoef#eCeeSb oeR, yeej-yeej eCeece efkeee, keeue Deeefo ueefyOeeeW kes efceue peeves mes MeerIe
ner leJeeeve OeejCe efkeee Deewj ceve efmLej kej eeJeke kes ele enCe efkees~
Fme2 ekeej mebeceemebece kes eleeW kee heeueve kejles ngS Deble ceW mebveeme OeejCekej Jen Skeeeefee mes ceje
Deewj MeerIe ner meewOece& mJeie& ceW efmebnkesleg veece kee osJe ngDee~ JeneB oes meeiej hee&vle efoJe megKeeW kee DevegYeJe kej
JeneB mes egle neskej OeelekeerKeC[ kes hetJe& efJeosn keer cebieueeJeleer osMe kes efJepeeeOe& heJe&le keer Gece esCeer ceW
Delevle es kevekeeYe veiej kes jepee kevekehegbKe efJeeeOej Deewj kevekeceeuee jeveer kes ieYe& mes kevekeesppJeue veece
kee heg$e ngDee~ efkemeer efove ceboj heJe&le hej efeeefce$e cegefvejepe mes oer#ee ueskej Deble ceW meceeefOe mes cejCekej meeleJeW
mJeie& ceW osJe ngDee~ JeneB mes egle neskej Fmeer DeeesOee veiejer kes jepee Jeemesve keer MeerueJeleer jeveer mes nefj<esCe
1. Fleesefmceved oMeces YeeJeer YeJesvlemleerLe&ke=odYeJeeved ~ meJe&ceeeefJe leerLexMeeved ceesob eerOejeeeled~~204~~
DeeeYe=efle mebmeejIeesjejCeeheeleveeled ~ Oeerceved efJejce ogcee&iee&oejceelceefnles celes~~205~~
efJeOeee efo eesieervegiceb YeefeYejeefnle:~ cegng: eoef#eCeerke=le eeCece ce=ieeefOehe:~~207~~
leJe eeveceemeee mee: keeueeefoueefyOele:~ eefCeOeee ceve: eeJekeeleeefve meceeoos~~208~~ (Gej heg. heJe& 74)
2. SJeb elesve mebveme meceeefnleceefleJe&meg:~ mee: meewOece&keuhesmeew efmebnkesleg: megjespeefve~~219~~ (Gej hegjeCe heJe& 74)

pewve Yeejleer

( 51 )

eLeceevegeesie

veece kee heg$e ngDee~ eneB Yeer jepeYeej kees es[kej eer eglemeeiej cegefvejepe kes meceerhe oer#ee ueskej Deeeg kes Deble
ceW ceneMege mJeie& ceW osJe ngDee~ JeneB mes egle neskej OeelekeerKeC[ kes hetJe& efJeosn mebyebOeer heg<keueeJeleer osMe keer
hegC[jerefkeCeer veiejer kes jepee megefce$e Deewj Gvekeer ceveesjcee jeveer mes efeeefce$e veece kee heg$e ngDee, Fve efeeefce$e ves
eeJeleea heo kes JewYeJe kees eehle efkeee Lee~
Devevlej #escebkej leerLekej mes oer#ee ueskej Deeeg kes Deble ceW meneej mJeie& ceW osJe megKe kee DevegYeJe kej
pecyeterhe kes $ehegj veiej ceW veefvoJeOe&ve cenejepe keer cenejeveer mes vevo veece kee heg$e ngDee~ eneB hej Yeer
DeefYeueef#ele jepe megKe kees Yeesie kej eesefue veece kes ieg kes heeme oer#ee ueskej Ge leheejCe kejles ngS ieejn
DebieeW kee %eeve eehle kej efueee Deewj oMe&veefJeMegef Deeefo meesuen keejCe YeeJeveeDeeW kee efebleJeve kejkes leerLekej
veecekece& kee yebOe kej efueee~ Deeeg kes Deble ceW meye ekeej keer DeejeOeeveeDeeW kees eehle kej Deegle mJeie& kes
heg<heesej efJeceeve ceW es Fv ngDee~
YeieJeeve kee ieYee&JelejCe-peye Fme Fv keer Deeeg n cenerves yeekeer jner Leer, leye Fmeer Yejle#es$e kes
efJeosn veeceke osMe mebyebOeer kegC[uehegj veiej kes jepee efmeeLe& kes YeJeve kes DeeBieve ceW meewOece& Fv keer Dee%ee mes
kegyesj kes eje keer ieF& eefleefove mee{s meele kejes[ jlveeW keer ceeser Oeeje yejmeves ueieer~
Dee<ee{ Megkeuee <eer keer jeef$e kes efheues enj ceW efmeeLe& cenejepe keer jeveer efeekeeefjCeer ves meesuen mJehve
osKes SJeb eYeele ceW Deheves heefleosJe mes Gve mJehveeW kee heue megvekej meblees<e eehle efkeee~ Devevlej osJeeW ves Deekej
YeieJeeve kee ieYe& keueeCeke GlmeJe ceveeles ngS ceelee-efhelee keer efJeefOeJeled hetpee keer DeLee&led ceelee ef$eMeuee kes ieYe&
ceW Deeglesv kee peerJe Dee ieee~
YeieJeeve ceneJeerj kee pevce GlmeJe-veJeceeme Jeleerle nesves kes yeeo ew$e Megkeuee $eeesoMeer kes efove
ceelee ef$eMeuee ves heg$e kees pevce efoee~ Gme mecee meejs efJee ceW n<e& keer uenj oew[ ieF&~ osJeeW kes mLeeve ceW efyevee
yepeees Jeee OJeefve nesves ueieer~ meewOece& Fv kee Deemeve kecheeeceeve nes ieee~ DeJeefOe%eeve kes yeue mes leerLekej
ceneheg<e kes pevce kees peevekej Fv SsjeJele neLeer hej e{kej Deheves JewYeJe kes meeLe Deekej kegC[uehegj veiej
keer eoef#eCee kejkes efpeve yeeueke kees ueskej megces heJe&le hej iees Deewj JeneB #eerjmeeiej kes peue mes Yejs ngS 1008
keueMeeW eje heeb[gke efMeuee hej efpeve YeieJeeve kee DeefYe<eskeeslmeJe ceveeee hegve: Geceesece DeeYet<eCeeW mes efJeYetef<ele
kejkes Fv ves Jeerj Deewj JeOe&ceeve Ssmes oes veece jKes Deewj Jeeheme ueekej ceelee-efhelee kees oskej mJemLeeve kees
eues iees~
YeieJeeve keer yeeuekeeue keer efJeMes<eleeSB-Ske yeej mebpee Deewj efJepee veeceke oes eejCe cegefveeeW kees
efkemeer heoeLe& ceW mebosn GlheVe ngDee Lee hejvleg YeieJeeve kes pevce kes yeeo ner Jes Gvekes meceerhe DeeS Deewj Gvekes
oMe&ve cee$e mes ner Gvekee mebosn otj nes ieee~ FmeefueS GvneWves ye[er Yeefe mes kene Lee efke en yeeueke mevceefle
leerLekej nesves Jeeuee nw DeLee&led GvneWves Gvekee mevceefle veece jKee~
efkemeer mecee YeieJeeve osJe yeeuekeeW kes meeLe Jeve ceW Kesue jns Les~ mebiece veeceke osJe Gvekes Oewe& keer hejer#ee
kejves kes efueS meew efpeeDeeW mes meefnle Delevle Yeebkej mehe& kee he ueskej Je=#e keer pe[ mes mkebOe leke efuehe

eLeceevegeesie

( 52 )

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

ieee~ meye yeeueke Yee mes keeBhe G"s efkevleg YeieJeeve Jeerj yeeueke efveYe&e neskej Gmekes heCe hej hewj jKekej Glej
iees Deewj Gmekes meeLe eer[e kejves ueies, leye mebiece osJe ves YeefeJeMe YeieJeeve keer mlegefle kejkes ceneJeerj en
veece Ieesef<ele efkeee Lee~
YeieJeeve ceneJeerj kee oer#ee ceneslmeJe-Fme ekeej mes leerme Je<e& kee kegceej keeue Jeleerle nes peeves kes
yeeo Ske efove mJeeb ner YeieJeeve kees peeeflemcejCe nes peeves mes Jewjeie nes ieee~ Gmeer mecee mlegefle he{les ngS
ueewkeebefleke osJeeW ves Deekej Gvekeer hetpee keer~ osJeeW eje ueeF& ieF& eveYee heeuekeer hej YeieJeeve kees efJejepeceeve
kejkes Gme heeuekeer kees henues Yetefceieesejer jepeeDeeW ves, efhej efJeeeOej jepeeDeeW ves Deewj efhej FveW ves G"eee Deewj
Jes <eC[ veeceke Jeve ceW ues ieS~ JeneB jlveceeer ye[er efMeuee hej Gej keer Deesj cegBn kejkes yesuee kee efveece ueskej
efJejepeceeve nes iees Deewj DeeYejCeeW kee leeie kej hebecegef ueeWe kejkes vece: efmeb kenles ngS pewvesejer oer#ee
ues ueer~ Jen ceieefmej Jeoer oMeceer kee efove Lee~ Gme efove osJeeW ves oer#ee keueeCeke GlmeJe ceveeee~ Gmeer mecee
mebece ves Gve YeieJeeve kees kesJeue%eeve kes yeeeves kes meceeve eewLee ceve:hee&e %eeve Yeer meceefhe&le efkeee Lee~
Devevlej heejCee kes efove Jes YeieJeeve Deenej kes efueS ketue eece ceW hengBes~ jepee ketue ves leerve eoef#eCee oskej
veJeOeeYeefe mes YeieJeeve kees Keerj kee Deenej oskej hebeeeeeX kees eehle efkeee Lee~
YeieJeeve kee Ghemeie& efJepee-efkemeer Ske efove DeefleMee Oeerj-Jeerj YeieJeeve JeOe&ceeve Gppeefeveer veiejer
kes Deeflecegeke veeceke MceMeeve ceW eefleceeeesie mes efJejepeceeve Les~ GvnW osKekej ceneosJe veeceke ves Deheveer
oglee mes Gvekes Oewe& keer hejer#ee kejveer eener~ Gmeves jeef$e kes mecee Ssmes Deveske ye[s-ye[s JesleeueeW kee he
yeveekej Yeebkej Ghemeie& efkeee~ peye Jen YeieJeeve kees Oeeve mes eueeeceeve kejves ceW meceLe& veneR ngDee, leye Devle
ceW YeieJeeve kee cenefle ceneJeerj en veece jKekej Deveske ekeej mes mlegefle keer, heeJe&leer kes meeLe ve=le efkeee Deewj
meye celmej YeeJe kees es[kej Jen JeneB mes euee ieee~
evovee kes eje YeieJeeve kee Deenej-efkemeer Ske efove jepee eske keer heg$eer evovee eer[e ceW
Deemee Leer efke Gmes keesF& efJeeeOej G"e kej ues ieee~ heers Deheveer eer kes [j mes Gmes Yeebkej Jeve ceW es[ efoee~
JeneB efkemeer Yeerue ves osKekej Gmekees meeLe ues peekej Oeve keer Fe mes Je=<eYeoe mes" kees os oer~
Gme mes" keer helveer megYee ves Fmekee mes" mes mebyebOe ve nes peeJes Fme DeeMebkee mes Gmes efceer kes mekeesjs ceW
keeBpeer mes efceuee ngDee keesoeW kee Yeele efoee kejleer Leer Deewj eesOeJeMe Gmes meebkeue ceW yeebOes jne kejleer Leer~
efkemeer1 otmejs efove JelmeosMe keer Gmeer keewMeecyeer veiejer ceW DeenejeLe& YeieJeeve ceneJeerj mJeeceer Deees~ GvnWs
veiejer ceW eJesMe kejles osKe evovee Gvekes meeceves peeves ueieer~ Gmeer mecee Gmekes meebkeue kes meye yebOeve t iees,
ceggB[eS ngS efmej hej kesMe Dee ieS, Jen JeeeYejCe mes megvoj nes ieF& Deewj YeefeYeej mes Pegkeer ngF& veJeOeeYeefe mecesle
1. hejsegJe&lmeosMeme keewMeecyeerveiejevlejced ~ keeeefmLelew efJeMebleb leb ceneJeerjb efJeueeskee mee~~343~~
elegodepevleer efJeefVee=bKeueeke=leyebOevee~ ueesueeefuekegueueerueeskesMeYeejeeueeeueeled ~~344~~
MeerueceenelcemebYetle he=LegnsceMejeefJekee~ MeeueVeYeeJeJelkeesJeewoveb efJeefOeJelmegOeer:~~346~~
DeVeceeeeCeeemcew lesveeheeee&heekeced~ yevOegefYee meceeeesie: ke=leevoveee leoe~~347~~ (GejhegjeCe heJe& 74, he=. 466)~

pewve Yeejleer

( 53 )

eLeceevegeesie

Deenej osves kees lelhej ngF&~ Meerue kes ceenelce mes Gmekee efceer kee mekeesje megJeCe& hee$e yeve ieee Deewj keesoeW kee Yeele
Meeueer eeJeueeW keer Keerj nes ieee~ Gme yegefceleer evovee ves efJeefOehetJe&ke he[ieenve kejkes YeieJeeve kees Deenej oeve
efoee, FmeefueS Gmekes eneB hebeeeeeX keer Je<ee& ngF& Deewj YeeF&-yevOegDeeW kes meeLe Gmekee meceeiece nes ieee~
YeieJeeve kee kesJeue%eeve-peieodyevOeg YeieJeeve kes emLe DeJemLee ceW yeejn Je<e& Jeleerle nes iees~
efkemeer Ske efove Jes pe=befYeke eece kes meceerhe $e+pegketuee veoer kes efkeveejs ceveesnj veeceke Jeve ceW jlveceeer efMeuee kes
Thej meeueJe=#e kes veeres yesuee kee efveece ueskej eefleceeeesie mes efJejepeceeve ngS~ JewMeeKe Megkeuee oMeceer kes efove
Deheje keeue ceW nmle Deewj Gejeheeuiegveer ve#e$e kes yeere ceW evcee kes Dee peeves hej heefjCeeceeW keer efJeMeglee kees
ye{eles ngS Jes #ehekeesCeer hej Dee{ ngS~ Gmeer mecee GvneWves MegkeueOeeve kes eje eejeW Ieeefleee keceeX kees ve
kej Deveble elege eehle efkees Deewj eeQleerme DeefleMeeeW mes megMeesefYele neskej hejceelcee yeve iees~
Gmeer mecee meewOece& Fv ves eejeW ekeej kes osJeeW kes meeLe Deekej meceJemejCe keer jevee kejkes kesJeue%eeve
keueeCeke keer efJeefOeJeled hetpee keer~ YeieJeeve ceneJeerj kes meceJemejCe kee eceeCe Ske eespeve kee Lee~ hetJe&Jeled
$e+<eYeosJe kes meceJemejCe kes meMe DeieefCele ceefnceeMeeueer JewYeJeeW mes ege Fme meceJemejCe ceW yeejn meYee ceW
ceveg<e, osJe, efleee Deeefo yew"s Les efkevleg YeieJeeve keer efoJeOJeefve veneR efKejer~
ieewlece mJeeceer kee Deeieceve-leovevlej Fv kesJeue%eeve kes yeeo efoJeOJeefve kes ve efKejves kes keejCe kees
peevekej egefe mes ieewlece iees$eere FvYetefle yeeeCe kees JeneB ueeee~ Jes FvYetefle keeueueefyOe kes efveefcee mes heeBe meew
efMe<eeW kes meeLe YeieJeeve kes ejCeeW ceW oeref#ele nes eLece ieCeOej yeve iees Deewj lel#eCe ner GvnW meele $e+efeeB
eehle nes ieF~ Gme efove eeJeCe ke=<Cee eefleheoe efleefLe kees hetJee& keeue ceW YeieJeeve keer efoJeOJeefve eie ngF& Deewj
jeef$e kes hetJe&Yeeie ceW eer ieewlece ieCeOej ves ieejn DebieeW keer SJeb heefece Yeeie ceW eewon hetJeeX keer jevee keer Leer~
Fvekes yeeo JeeegYetefle, DeefiveYetefle, megOece&, ceewe&, ceewve, heg$e, cew$ese, Dekecheve, DevOeJesuee leLee eYeeme es
oMe ieCeOej Deewj ngS~ Fme ekeej mes YeieJeeve ceneJeerj mJeeceer keer meYee ceW ieCeOej 11, ieejn Debie-eewon hetJeeX
kes Oeejke cegefve 311, efMe#eke cegefve 9900, DeJeefOe%eeveer 1300, kesJeue%eeveer 700, efJeefeee $e+ef Oeejke cegefve
900, ceve:hee&e %eeveer 500, DevegejJeeoer cegefve 400, Fme ekeej meye efceueekej 14000 cegefve, evovee Deeefo
kees ueskej 36000 Deeefe&keeSb, eeJeke 100000, eeefJekeeSb 300000, DemebKeeleeW osJe-osefJeeeB Deewj mebKeeleeW
eflee&e Les~
YeieJeeve ceneJeerj kee efveJee&Ce ieceve-YeieJeeve leerme Je<e& leke YeJe peerJeeW kees Oece& kee GheosMe oskej
heeJeehegjer mes keeefle&ke ke=<Cee DeceeJemee keer elet<e yesuee ceW efmeheo kees eehle nes iees~

yeejn eeJeleea
Yejle, meiej, ceIeJee, mevelkegceej, Meeefvle, kegbLeg, Dej, megYeewce, hee, nefj<esCe, peemesve Deewj yeeoe ece mes
es yeejn eeJeleea meye leerLekejeW keer ele#e SJeb hejes#e Jevovee ceWs Deemee Deewj Delevle iee{ Yeefe mes heefjhetCe&
Les~ Yejle eeJeleea $e+<eYesej kes mece#e, meiejeeer Deefpelesej kes mece#e leLee ceIeJee Deewj mevelkegceej es oes

eLeceevegeesie

( 54 )

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

eeer Oece&veeLe Deewj MeeefvleveeLe kes Devlejeue ceW ngS nQ~ MeeefvleveeLe, kegbLegveeLe Deewj DejveeLe es leerve eeer nesles ngS
leerLekej Yeer Les~ megYeewce eeer DejveeLe Deewj ceefuueveeLe YeieJeeve kes Devlejeue ceW, heeeeer ceefuue Deewj cegefvemegele
kes Devlejeue ceW, nefj<esCe eeer cegefvemegele Deewj veefceveeLe kes Devlejeue ceW, peemesve eeer veefce Deewj vesefceveeLe kes
Devlejeue ceW leLee yeeole eeer vesefce Deewj heee&veeLe kes Devlejeue ceW ngS nQ~
hetJe& pevce ceW efkees iees lehe kes yeue mes Yejle Deeefo keer DeeegOeMeeueeDeeW ceW YegJeve kees efJeefmcele kejves Jeeuee
eejlve GlheVe neslee nw, leye DeefleMee n<e& kees eehle eeJeleea efpevesv YeieJeeve keer hetpee kejkes efJepee kes
efveefcee hetJe& efoMee ceW eeeCe kejles nQ~ ece mes oef#eCe Yejle #es$e kes oes KeC[eW kees efme kejkes hegve: Gej Yejle
#es$e ceW mechetCe& Yetefceieesejer Deewj efJeeeOejeW kees JeMe ceW kej uesles nQ~
es eeJeleea Je=<eYeefieefj heJe&le hej Dehevee veece efueKeves kes efueS efJepee eMeefmleeeW mes meJe&$e Jeehle Gme
Je=<eYeeeue kees osKekej Deewj Deheves veece kees efueKeves kes efueS efleuecee$e Yeer mLeeve ve heekej efJepee kes DeefYeceeve
mes jefnle neskej efevleeege Ke[s jn peeles nQ~ leye cebef$eeeW Deewj osJeeW kes DevegjesOe mes Ske mLeeve kes efkemeer eeJeleea
kee veece Deheves oC[jlve mes ve kejkes Dehevee veece Debefkele kejles nQ~ Fme ekeej es meYeer eeJeleea mechetCe&
<edKeC[ kees peerlekej Deheves veiej ceW eJesMe kejles nQ~
eeJeefle&eeW kee JewYeJe-eleske eeer Gece mebnveve, Gece mebmLeeve mes ege megJeCe& JeCe& Jeeues nesles
nQ~ Gvekes eeveJes npeej jeefveeeB nesleer nQ-FveceW 32000 Deee&KeC[ keer keveeSB, 32000 efJeeeOej keveeSb

pewve Yeejleer

( 55 )

eLeceevegeesie

Deewj 32000 cues KeC[ keer keveeSB nesleer nQ~ eleske eefeeeW kes mebKeele npeej heg$e-hegef$eeeB, 32000
ieCeye jepee, 360 Debiej#eke, 360 jmeesFes, 35000000 (mee{s leerve kejes[) yebOegJeie&, 30000000 ieeeW,
10000000 LeeefueeeB, 8400000 Ye neLeer, 8400000 jLe, 180000000 Iees[s, 840000000 Gej
Jeerj, 88000 cues jepee, DeveskeeW kejes[ efJeeeOej, 32000 cegkegye jepee, 32000 veeeMeeueeSB,
32000 mebieerleMeeueeSB Deewj 480000000 heoeefleieCe nesles nQ~
meYeer eeJeefle&eeW ceW mes eleske 960000000 eece, 75000 veiej, 16000 Kes, 24000 keJe&,
4000 cebye, 48000 heeve, 99000 esCecegKe, 14000 mebJeenve, 56 Devleeahe, 700 kegef#e efveJeeme,
28000 ogiee&efo nesles nQ SJeb eewon jlve, veJeefveefOe Deewj oMeebie Yeesie nesles nQ~
eewon jlve-iepe, Dee, ie=nheefle, mLeheefle, mesveeheefle, hejeveer Deewj hegjesefnle es meele peerJejlve nQ~ $e,
Deefme, oC[, ee, keebefkeCeer, efevleeceefCe Deewj ece& es meele jlve efvepeeaJe nesles nQ~ eeJeefle&eeW kes eecejeW kees
yeeerme e#e {esjles nQ~
veJeefveefOe-keeue, cenekeeue, heeb[g, ceeveJe, MebKe, hee, vewmehe&, efheue Deewj veevee jlve es veJeefveefOeeeB
eerhegj ceW GlheVe ngDee kejleer nQ~ Fve veJe efveefOeeeW ceW mes eleske ece mes $e+leg kes eesie Je, Yeepeve, Oeeve,
DeeegOe, Jeeefo$e, Jee, nce&, DeeYejCe Deewj jlvemecetneW kees efoee kejleer nQ~
eeJeefle&eeW kes 24 oef#eCe cegKeeJele& OeJeue Je Gece MebKe, Ske kees[ekees[er 100000000000000 nue
nesles nQ~ jceCeere Yesjer Deewj he yeejn-yeejn nesles nQ, efpevekee Meyo yeejn eespeve eceeCe osMe ceW megvee peelee nw~
oMeebie Yeesie-efoJehegj, jlve, efveefOe, mewve, Yeepeve, Yeespeve, Meee, Deemeve, Jeenve Deewj veee es Gve
eeJeefle&eeW kes oMeebie Yeesie kens peeles nQ~
Fve eeJeefle&eeW keer DeJeieenvee, Deeeg, jepekeeue Deeefo kee JeCe&ve ee& ceW osefKeS~
Yejle eeJeleea eLece eeJeleea Les Deewj YeieJeeve $e+<eYeosJe kes pes heg$e Les, GvneR kes veece mes en
YejleYetefce Yeejle kenueeleer nw~ FvneWves oer#ee uesles ner Devleceg&ntle& cee$ekeeue ceW kesJeue%eeve kees eehle kej efueee
Lee~ Fvekee peerJeveJe=e cenehegjeCe Deewj YejlesMeJewYeJe ceW osefKeS~ Fvekes YeeF& keeceosJe heoOeejke yeengyeueer mes
Fvekee ceeveYebie, efJepeeYebie ngDee nw, Fmes ngC[eJemeefhe&Ceer keeue kee oes<e yeleeee nw~

Yejle eeJeleea
YeieJeeve $e+<eYeosJe keer eMemJeleer jeveer mes Yejle cenejepe kee pevce ngDee Lee~ YeieJeeve ves oer#ee kes efueS
peeles mecee Yejle kees meeceepe heo hej eefleefle efkeee Lee~ Ske mecee jepeue#ceer mes ege jepeef<e& Yejle kees Ske
ner meeLe veeres efueKes ngS leerve meceeeej ceeuetce ngS Les~ hetpe efhelee kees kesJeue%eeve GlheVe ngDee nw, Devle:hegj ceW
heg$e kee pevce ngDee nw Deewj DeeegOeMeeuee ceW eejlve eke ngDee nw~ #eCeYej ceW Yejle ves ceve ceW meesee efke
kesJeue%eeve kee GlheVe nesvee Oece& kee heue nw, ee kee eke nesvee DeLe& kee heue nw Deewj heg$e kee GlheVe nesvee
keece kee heue nw Dele: Yejle cenejepe ves meyemes henues meceJemejCe ceW peekej YeieJeeve keer hetpee keer, GheosMe megvee,

eLeceevegeesie

( 56 )

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

leovevlej eejlve keer hetpee kejkes heg$e kee pevceeslmeJe ceveeee~

Devevlej Yejle cenejepe ves efoefiJepee kes efueS emLeeve kej efoee~ eejlve mesvee kes Deeies-Deeies euelee Lee~
mechetCe& <edKeC[ he=LJeer kees peerle uesves kes yeeo Jeeheme Deeles mecee kewueeMe heJe&le kees meceerhe osKekej mesvee kees
JeneB "njekej mJeeb meceJemejCe ceW peekej jepee Yejle ves efJeefOeJeled YeieJeeve keer hetpee keer Deewj JeneB mes Deekej
mesvee meefnle DeeesOee kes meceerhe Dee iees~
Gme mecee Yejle cenejepe kee eejlve veiej kes ieeshegj ej kees GuuebIeve kej Deeies veneR pee mekee, leye
eejlve keer j#ee kejves Jeeues efkeleves ner osJeieCe ee kees Ske mLeeve hej Ke[e ngDee osKekej Deeee& kees eehle
ngS~ Yejle cenejepe Yeer meeseves ueies efke mecemle efoMeeDeeW kees efJepee kejves ceW pees ee keneR veneR kee, Deepe cesjs
Iej kes DeeBieve ceW keeeW ke jne nw?
Fme ekeej mes yegefceeve Yejle ves hegjesefnle mes eMve efkeee~ Gmekes Gej ceW hegjesefnle ves efveJesove efkeee efke
ns osJe! Deeheves eeefhe yeenj kes ueesieeW kees peerle efueee nw leLeeefhe Deehekes Iej kes ueesie Deepe Yeer Deehekes Devegketue
veneR nQ, Jes Deehekees vecemkeej ve kejkes Deehekes efJe Ke[s ngS nQ~ Fme yeele kees megvekej Yejle ves oe ceW yengle
keg efJeeej efkeee~ Devevlej cebef$eeeW mes meueen kejkes kegMeue otle kees meyemes henues Deheves efveveeveJes YeeFeeW kes
heeme Yespe efoee~
Jes YeeF& otle mes meye meceeeej efJeefole kejkes efJejecevee YeieJeeve $e+<eYeosJe kes meceJemejCe ceW peekej oeref#ele nes
iees~ Devevlej Yejle ves ceve ceW ogKe kee DevegYeJe kejles ngS ee kes DeYevlej eJesMe ve kejves mes efJeeej-efJeceMe&hetJe&ke
Ske otle kees egJee yeengyeueer YeeF& kes heeme Yespee~ otle kes meceeeej mes yeengyeueer ves kene efke ceQ Yejle kees YeeF& kes veeles
vecemkeej kej mekelee ntB efkevleg jepeeefOejepe kenkej GvnW vecemkeej veneR kej mekelee, hetpe efhelee keer oer ngF& he=LJeer kee
ceQ heeueve kej jne ntB, FmeceW Gvemes cegPes keg uesvee-osvee veneR nw, Fleeefo meceeeejeW mes yeengyeueer ves en yeele mhe kej
oer efke eefo Jes cegPemes peyejomleer vecemkeej kejevee eenles nQ lees eg Yetefce ceW ner Deheveer-Deheveer Meefe kee heefjee os
osvee eeefnS~ Fme JeeleeJejCe mes cenejepe Yejle meeseves ueies, Denes! efpevnW nceves yeeuekeheve mes ner mJeleb$eleehetJe&ke
efKeuee-efheueekej ye[e efkeee nw, Ssmes Deve kegceej eefo cesjs efJe DeeejCe kejves Jeeues neW lees KegMeer mes neW hejvleg
yeengyeueer leCe, yegefceeve, heefjheeer kees peeveves Jeeuee, efJeveeer, elegj Deewj meppeve neskej Yeer cesjs efJe<ee ceW efJekeej kees
kewmes eehle nes ieee? Fme ekeej n ekeej keer mesvee meeceeer mes mecheVe ngS cenejepe Yejlesej ves Deheves ess YeeF& kees
peerleves keer Fe mes Deveske jepeeDeeW kes meeLe emLeeve efkeee~
oesveeW lejhe keer mesvee kes eJeen kees osKekej oesveeW Deesj kes cegKe-cegKe ceb$eer efJeeej kej Fme ekeej kenves
ueies efke etj eneW kes meceeve Fve oesveeW kee eg Meeefvle kes efueS veneR nw keeeWefke es oesveeW ner ejceMejerjer nQ, Fvekeer
keg Yeer #eefle veneR nesieer, kesJeue Fvekes eg kes yeneves mes oesveeW ner he#e kes ueesieeW kee #ee nesiee, Fme ekeej efveee
kej leLee Yeejer ceveg<eeW kes mebnej mes [jkej cebef$eeeW ves oesveeW keer Dee%ee ueskej Oece& eg kejves keer Iees<eCee kej oer
DeLee&led Fve oesveeW kes yeere peueeg, efeg Deewj yeengeg ceW pees efJepee eehle kejsiee, Jener efJepee ue#ceer kee
mJeeb mJeerkeej efkeee ngDee heefle nesiee~

pewve Yeejleer

( 57 )

eLeceevegeesie

ceveg<eeW mes SJeb DemebKe osJeeW mes YetceC[ue Deewj DeekeeMeceC[ue kes Jeehle nes peeves hej Fve oesveeW kee
efeg eejbYe ngDee efkevleg yeengyeueer ves efcekeej jefnle ef mes Yejle kees peerle efueee, peueeg ceW Yeer yeengyeueer ves
Yejle kes cegBn hej DeleefOeke peue [euekej Deekegue kejkes peerle efueee keeeWefke Yejle keer TBeeF& heeBe meew Oeveg<e
Deewj yeengyeueer keer heeBe meew heeerme Oeveg<e eceeCe Leer~ ceuueeg ceW Yeer yeengyeueer ves Yejle kees peerlekej G"ekej
Deheves kebOes hej efye"e efueee~ oesveeW he#e kes jepeeDeeW kes yeere Ssmee Deheceeve osKe Yejle ves eesOe mes Deheves eejlve
kee mcejCe efkeee Deewj Gmes yeengyeueer hej euee efoee hejvleg Gvekes DeJeOe nesves mes Jen ee yeengyeueer keer
eoef#eCee oskej lespejefnle nes GvneR kes heeme "nj ieee~ Gme mecee ye[s-ye[s jepeeDeeW ves eeJeleea kees
efOekekeej efoee Deewj ogKe kes meeLe kene efke yeme-yeme en meenme jnves oes, yebo kejes , en megvekej
eeJeleea Deewj Yeer DeefOeke mebleehe kees eehle ngS~ Deeheves Ketye hejeece efoKeeee, Ssmee kenkej yeengyeueer ves Yejle
kees Geemeve hej yew"eee~
Fme Ievee mes yeengyeueer Gmeer mecee efJeje nes iees Deewj mebmeej, Mejerj, JewYeJe Deeefo keer #eCeYebiegjlee kee
efJeeej kejles ngS ye[s YeeF& Yejle mes Deheves DehejeOe keer #ecee kejekej leheesJeve kees peeves ueies, leye Yejle Yeer
DeleefOeke ogKeer neskej yeengyeueer kees mecePeeves Deewj jeskeves ueies~ yeengyeueer Deheves Jewjeie kees Deeue kejkes
leheesJeve kees eues iees Deewj oer#ee ueskej Ske Je<e& kee eesie OeejCe kej efueee~ Ske Je<e& keer OeeveeJemLee ceW meheeX
ves ejCeeW kes Deeee JeeceerjvOe yevee efuees, heef#eeeW ves IeeWmeues yevee efuees Deewj ueleeSB Thej leke e{kej yeengyeueer
kes Mejerj kees {Bkeves ueieeR efkevleg eesie eeJeleea yeengyeueer YeieJeeve eesie ceW ueerve Les~
FOej Yejle cenejepe kee eeJeleea he hej cenemeeceepe DeefYe<eske ngDee~ oer#ee uesles mecee yeengyeueer ves Ske
Je<e& kee GheJeeme efkeee Lee, efpeme efove Gvekee Jen GheJeeme hetCe& ngDee, Gmeer efove Yejle ves Deekej Gvekeer hetpee keer
Deewj hetpee kejles ner GvnW kesJeue%eeve eehle nes ieee~ Jen1 Yejlesej cegPes mes mebkeuesMe kees eehle ngDee nw DeLee&led
cesjs efveefcee mes Gmes og:Ke hengBee nw, en efJeeej yeengyeueer kes oe ceW efJeeceeve jnlee Lee, FmeefueS Yejle kes hetpee
kejles ner yeengyeueer kee oe efJekeuhe jefnle nes ieee Deewj Gmeer mecee GvnW kesJeue%eeve eke nes ieee~ Yejlesej
ves yengle ner efJeMes<elee mes yeengyeueer keer hetpee keer~ kesJeue%eeve eke nesves kes henues pees Yejle ves hetpee keer Leer, Jen
Dehevee DehejeOe ve kejves kes efueS ner Leer Deewj Devevlej keer hetpee kesJeue%eeve kes ceneslmeJe keer Leer~ Gme mecee
osJe keejeriejeW ves yeengyeueer YeieJeeve keer iebOekeger yeveeF& Leer~ mecemle heoeLeeX kees peeveves Jeeues yeengyeueer Deheves Jeeve
heer Dece=le kes eje mecemle mebmeej kees mebleg kejles ngS hetpe efhelee YeieJeeve $e+<eYeosJe kes meeceerhe mes heefJe$e
ngS kewueeMeheJe&le hej pee hengBes~
yeeeCe JeCe& keer Glheefe-efkemeer mecee Yejle meeseles nQ efke ceQ efpevesv osJe kee cenecen e%e kej
Oeve efJelejCe kejlee ngDee mecemle mebmeej kees mebleg keB, meoe efvemhe=n jnves Jeeues cegef ve lees ncemes Oeve uesles
veneR hejvleg Ssmee ie=nmLe Yeer keewve nw pees Oeve-Oeeve Deeefo mecheefe kes eje hetpee kejves eesie nw? pees
1. mebefkeuees YejleeOeerMe: meesmcee Fefle eeflkeue~ eme neo lesveemeerled lelhetpeehesef#e kesJeueced ~~186~~
DeeefohegjeCe heg. 36, he=. 217~

eLeceevegeesie

( 58 )

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

DeCegeleeW ceW cegKe nw, eeJekeeW ceW es nw Gmes oeve osvee Gefele nw~ Ssmee meesekej Yejle ves eesie JeefeeeW
keer hejer#ee kejves keer Fe mes mecemle jepeeDeeW kees yegueeee Deewj Iej kes DeeBieve ceW njs-Yejs Debkegj, heg<he Deewj
heue Ketye [ueJee efoes~ Gve ueesieeW ceW pees Deeleer Les Jes efyevee keg meese efJeeej kes jepecebefoj ceW eues Deees~
jepee Yejle ves GvnW Ske Deesj nekej yeekeer yees ngS ueesieeW kees yegueeee~ heehe mes [jves Jeeues efkeleves ueesie lees
Jeeheme eues iees Deewj efkeleves ueesie Jeeheme ueewves ueies, hejvleg eeJeleea kes efJeMes<e Deeen mes peye keg ueesie
otmejs eemegke ceeie& mes ues peees iees leye eMve kejves hej GvneWves kene-cenejepe! Deepe heJe& kes efove
keeWheue, njs hees leLee heg<he Deeefo kee efJeIeele veneR efkeee peelee, ns osJe! njs Debkegj Deeefo ceW Devevle
efveieesefoee peerJe jnles nQ Ssmes meJe&%e osJe kes Jeeve nQ~ Fme Gej mes Yejle cenejepe yengle eYeeefJele ngS Deewj
eleeW ceW { jnves Jeeues Gve meyekeer eMebmee kej GvnW oeve, ceeve Deeefo mes mecceeefvele kej hee veeceke efveefOe
mes eehle ngS Ske mes ueskej ieejn leke keer mebKee Jeeues yeemet$e veece kes elemet$e mes Gve meyekes efevn
efkees~ Yejle ves FvnW GheemekeeOeeveebie mes Fpee, Jeelee&, oefe, mJeeOeee, mebece Deewj lehe kee GheosMe
efoee~ $esheve ieYee&vJee efeeeSB, De[leeueerme oer#eevJee efeeeSb Deewj meele ke$e&vJee efeeeSb Yeer yeleueeF~
eleeW kes mebmkeej mes yeeeCe, Mee OeejCe kejves mes #eef$ee, veeehetJe&ke Oeve keceeves mes JewMe Deewj veere Je=efe
kee Deeee uesves mes Met kenueeles nQ~
Yejle kes meesuen mJehve-keg keeue yeerle peeves kes yeeo Ske efove eeJeleea Yejle ves DeodYegle heue
efoKeeves Jeeues keg mJehve osKes~ Gvekes osKeves mes Keso efKeVe nes Yejle ves en mecePe efueee efke Fvekee heue
keg nw Deewj es hebece keeue ceW heue osves Jeeues neWies~ Fme ekeej efJeeej kej Yejle ves YeieJeeve kes meceJemejCe
ceW peekej hetpee-Yeefe Deeefo kejkes YeieJeeve mes eeLe&vee keer-ns YeieJeved! ceQves efmebn, efmebn kes yeeueke Deeefo
meesuen mJehve osKes nQ, Gvekee heue keee nw? Deewj ceQves yeeeCe JeCe& keer mLeehevee keer nw, Jen eesie nw ee
Deeesie? ke=heee nceejs mebMee kees otj keerefpeS~ eeefhe DeJeefOe%eeve mes Yejle ves Fve mJehveeW kee heue peeve
efueee Lee, efhej Yeer meYeer kees efJeMes<e peevekeejer nesves kes efueS YeieJeeve mes megvevee eenles Les~ Yejle kee eMve
meceehle nesves hej peieodieg YeieJeeve Deheveer efoJeOJeefve mes meYee kees mebleg kejves ueies~ ns Yejlejepe! megvees!
(1) legceves pees he=LJeer hej Dekesues efJenej kej heJe&le keer eeser hej e{les ngF& lesF&me efmebn osKes nQ Gmekee
heue en nw efke ceneJeerj mJeeceer kees es[kej Mes<e leerLekejeW kes mecee og veeeW keer Glheefe veneR nesieer~ (2)
Dekesues efmebn kes heers efnjCeeW kes yees osKeves mes ceneJeerj kes leerLe& ceW heefjener kegefuebieer yengle nes peeJeWies~
(3) ye[s neLeer kes yeesPe kees Iees[s hej ueoe osKeves mes hebece keeue kes meeOeg leheejCe kes mecemle iegCeeW kees
OeejCe kejves ceW meceLe& veneR nesies~ (4) metKes hees Keeves Jeeues yekejeW kees osKeves mes Deeieeceer keeue ceW ceveg<e
ogjeeejer nes peeJeWies~ (5) iepesv kes kebOes hej e{s ngS JeevejeW kees osKeves mes Deeies euekej #eef$eeJebMe ve
nes peeJeWies, veere kegue Jeeues he=LJeer kee heeueve kejWies~ (6) keewJeeW kes eje Guetke kees $eeme efoee peevee
osKeves mes ceveg<e Oece& keer Fe mes pewve cegefveeeW kees es[kej Deve meeOegDeeW kes heeme peeJeWies~ (7) veeeles
ngS yengle mes YetleeW kes osKeves mes ueesie JeblejeW kees osJe mecePekej Gvekeer Gheemevee kejves ueieWies~ (8) ceOe
Yeeie ceW Meg<ke Deewj eejeW lejhe mes heeveer mes Yejs ngS leeueeye kes osKeves mes Oece& ceOe YeeieeW mes nkej e$e-

pewve Yeejleer

( 59 )

eLeceevegeesie

le$e jn peeJesiee~ (9) Oetue mes ceefueve ngS jlveeW keer jeefMe kes osKeves mes hebecekeeue ceW $e+efOeejer Gece
cegefve veneR neWies~ (10) keges kees vewJese Keeles ngS osKeves mes ele jefnle yeeeCe iegCeer hee$eeW kes meceeve Deeoj
heeJeWies~ (11) TBes mJej mes Meyo kejles ngS leCe yewue kee efJenej osKeves mes hebecekeeue ceW DeefOekelej
ueesie leCe DeJemLee ceW cegefveheo kees OeejCe kejWies~ (12) heefjceC[ue mes efIej ngS evcee kes osKeves mes
hebecekeeue kes cegefveeeW ceW DeJeefOe%eeve Deewj ceve:hee&e%eeve veneR nesiee~ (13) hejmhej efceuekej peeles ngS oes
yewueeW kes osKeves mes hebecekeeue ceW cegefvepeve meeLe-meeLe jnWies, Dekessues efJenej kejves Jeeues veneR nesies~ (14)
cesIeeW kes DeeJejCe ceW kes ngS mete& kes osKeves mes eee: hebecekeeue ceW kesJeue%eeveheer mete& kee Goe veneR
neslee nw~ (15) metKes Je=#e kes osKeves mes eer-heg<eeW kee eeefj$e Ye nes peeesiee~ (16) peerCe& heeeW kes
osKeves mes cene Deew<eefOeeeW kee jme ve nes peeJesiee~
ns Yejle! Fve mJehveeW kees legce yengle mecee yeeo kee heue osves Jeeuee mecePees leLee pees legceves yeeeCe JeCe& keer
mLeehevee keer nw, mees Deepe lees "erke nw efkevleg es Yeer hebecekeeue ceW peeefle kes ceo mes ege neskej eee: Oece&esner nes
peeJeWies, efhej Yeer Deye efpevekeer me=ef keer nw, GvnW ve kejvee "erke veneR nw~
YeieJeeve kes Gheeg&e Jeeve kees megvekej Yejle cenejepe Dehevee mebMee otj kejkes $e+<eYeosJe kees yeej-yeej
eCeece kejkes JeneB mes ueews~ Keess mJehveeW mes nesves Jeeues Deefve keer Meebefle kes efueS efpevesv YeieJeeve kee DeefYe<eske
Deewj Gece hee$e kees oeve osvee Deeefo hegCe keee& efkees~
yengle keeue leke meeceepe megKe kee DevegYeJe kejles ngS cenejepe Yejle ves efkemeer mecee ohe&Ce ceW cegKe
osKeles ngS Ske esle kesMe osKee Deewj lel#eCe YeesieeW mes efJeje nes iees~ Deheves heg$e Deke&keerefle& kees jepeheo oskej
pewvesejer oer#ee OeejCe kej ueer, GvnW Gmeer mecee ceve:hee&e%eeve eke nes ieee Deewj Gmekes yeeo ner kesJeue%eeve
eke nes ieee~ es YejlekesJeueer Deye osJeeefOeosJe YeieJeeve nes iees Deewj FveW eje Jevoveere iebOekeger ceW efJejepeceeve
nes iees~ yengle keeue leke YeJe peerJeeW kees OeceexheosMe osles ngS Devle ceW Mes<e keceeX kee veeMe kejkes cegefeOeece kees
eehle nes iees~
(heefjefMe ceW ee& veb. 3 ceW eeJeefle&eeW kee JeCe&ve osefKeS)

yeueYe, veejeeCe Deewj eefleveejeeCe

efJepee, Deeue, Oece&, megeYe, megoMe&ve, vevoer, veefvoefce$e, jece Deewj hee es veew yeueYe ngS nQ~
ef$ehe=, efhe=, mJeebYet, heg<eesece, heg<eefmebn, heg<ehegb[jerke, heg<eoe, veejeeCe Deewj ke=<Ce es veew
veejeeCe ngS nQ~
DeeeerJe, leejke, cesjke, ceOegkewYe, efveMegcYe, yeefue, enjCe, jeJeCe Deewj pejemebOe es veew eefleveejeeCe ngS nQ~
ef$ehe= Deeefo heeBe veejeeCeeW ceW mes eleske ece mes eseebmeveeLe Deeefoke heeBe leerLekejeW keer Jebovee kejles Les~
Dej Deewj ceefuueveeLe leerLekej kes Devlejeue ceW oeveeceke veejeeCe ngS nQ~ megele Deewj veefce mJeeceer kes ceOe ceW

( 60 )

eLeceevegeesie

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

ue#ceCe Deewj YeieJeeve vesefceveeLe kes mecee ceW ke=<Ce veejeeCe ngS nQ~ veejeeCe kes ye[s YeeF& ner yeueosJe Deewj
veejeeCe kes eefleMe$eg ner eefleveejeeCe nesles nQb~
veejeeCe kes meele cenejlve-Meefe, Oeveg<e, ieoe, ee, ke=heeCe, MebKe Deewj oC[ es meele cenejlve
De&eefeeeW kes heeme MeesYeeeceeve jnles nQ~
yeueYe kes eej jlve-cetmeue, nue, jLe Deewj jlveeJeueer es eej jlve eleske yeueosJe kes heeme MeesefYele jnles nQ~
veew eefleveejeeCe eg ceW veJe veejeeCe kess neLeeW mes GvneR kes eeeW mes ce=leg kees eehle neskej vejke Yetefce ceW
peeles nQ~ meye veejeeCe hetJe& YeJe ceW leheejCe kejkes efveoeve mes meefnle neskej cejkej osJe nesles nQ leLee JeneB mes
Deekej veejeeCe neskej YeesieeW keer Deemeefe ceW ner cejkej DeLee&led jepe ceW ner cejkej vejke peeles nQ~ Dee" yeueosJe
cees#e Deewj Debeflece yeueosJe yee mJeie& kees eehle ngS nQ~ en Debeflece yeueosJe mJeie& mes egle neskej ke=<Ce kes leerLe&
ceW efme heo kees eehle neWies~1

ceee&oe heg<eesece eer jeceev

DeeesOee kes jepee oMejLe kes eej jeefveeeB LeeR, Gvekes veece Les -Dehejeefpelee, megefce$ee, keskeeer Deewj
megeYee~ Dehejeefpelee (keewMeuee) ves hee (jeceev) veece kes heg$e kees pevce efoee~ megef ce$ee mes ue#ceCe,
keskeeer mes Yejle Deewj megeYee mes Me$egIve Ssmes oMejLe kes eej heg$e ngS~ jepee oMejLe ves Fve eejeW kees
efJeeeOeeve Deeefo ceW eesie kegMeue kej efoee~
uebkee veiejer-efkemeer mecee DeefpeleveeLe kes meceJemejCe ceW je#emeeW kes Fv Yeerce Deewj megYeerce ves
emeVe neskej hetJe& pevce kes mvesnJeMe efJeeeOej cesIeJeenve kees kene efke ns Jelme! Fme ueJeCe meceg ceW
DeefleMee megvoj npeejeW ceneerhe nQ~ Gve erheeW ceW mes Ske je#eme erhe nw, pees meele meew eespeve uecyee leLee
Flevee ner eew[e nw~ Fmekes ceOe ceW veew eespeve TBee, heeeme eespeve eew[e, ef$eketeeue veece kee heJe&le nw~
Gme heJe&le kes veeres leerme eespeve efJemleej Jeeueer uebkee veiejer nw~ ns efJeeeOej! legce Deheves yebOegJeie& kes meeLe
Gme veiejer ceW peeJees Deewj megKe mes jnes~ Ssmee kenkej Yeerce Fv ves Gmes Ske osJeeefOeefle nej Yeer efoee Lee~
FvneR keer hejcheje ceW jepee jlveeJee keer jeveer keskemeer mes owoerheceeve eleeheer heg$e ves pevce efueee~ yengle henues
jepee cesIeJeenve kees je#emeeW kes Fv Yeerce ves pees nej efoee Lee, npeej veeiekegceej efpemekeer j#ee kejles Les,
efpemekeer efkejCeW meye Deesj hewue jner LeeR Deewj je#emeeW kes Yee mes Fleves efoveeW leke efpemes efkemeer ves veneR henvee
Lee, Gme yeeueke ves Gmes ceger mes KeeRe efueee~ ceelee ves ye[s esce mes yeeueke kees Jen nej henvee efoee, leye
Gmekes Demeueer cegKe kes efmeJeee Gme nej ceW veew cegKe Deewj oerKeves ueies, efpememes meyeves yeeueke kee veece
oMeeveve jKe efoee~ Gmekes yeeo jeveer ves YeevegkeCe&, evveKee Deewj efJeYeer<eCe kees pevce efoee Lee~ je#emeeW
eje oer ieF& uebkee veiejer ceW jnves mes es ueesie je#eme JebMeer kenueeles Les~
meerlee kee efJeJeen-efceefLeuee veiejer kes jepee peveke keer jeveer efJeosne keer megheg$eer meerlee Leer~ efkemeer
1. heefjefMe ee& veb. 4, 5, 6 ceW osefKees~

pewve Yeejleer

( 61 )

eLeceevegeesie

mecee jepee peveke ves heg$eer kes yeen kes efueS mJeebJej ceb[he yeveJeeee Deewj en Iees<eCee kej oer efke pees
JeeeJele& Oeveg<e kees e{eesiee, Jener meerlee kee heefle nesiee~ eer jeceev ves Gme JeeeJele& Oeveg<e kees e{eee
Deewj ue#ceCe ves mecegeJele& Oeveg<e kees e{eee~ jeceev kes ieues ceW meerlee ves Jej-ceeuee [eueer SJeb evJeOe&ve
efJeeeOej ves Deheveer De"ejn keveeDeeW keer Meeoer ue#ceCe mes kej oer~ Gme mecee Yejle kees efJeje osKe
keskeeer keer esjCee mes hegve: mJeebJej efJeefOe mes jepee keveke ves Deheveer ueeskemegvojer kee yeen Yejle kes meeLe
kej efoee~
jeceev kee JeveJeeme-efkemeer mecee jepee oMejLe Jewjeie kees eehle nes iees Deewj jeceev kees
jepeYeej oskej oer#ee uessves kee efveee efkeee~ Gmeer mecee Yejle Yeer efJejeefee neskej oer#ee kes efueS Gele
nesves ueies~ Fmeer yeere Yejle keer ceelee keskeeer Ieyejekej leLee ceve ceW keg meesekej heefle kes heeme hengBeer Deewj
meceeesefele Jeelee&ueehe kes Devevlej Gmeves hetJe& ceW yeen kes mecee meejLeer kee kegMeue keee& kejves kes Gheue#e
ceW jepee eje eoe Jej pees efke DeYeer leke Oejesnj he ceW Lee, Gmes ceeBiee Deewj heefle keer Dee%ee kes Devegmeej
Gmeves kene efke cesjs heg$e kes efueS jepe eoeve keerefpeS~ en Jej oskej jepee oMejLe ves jeceev kees
yegueekej jeceev mes MeeskehetCe& MeyoeW ceW en meye neue ken efoee~ ceee&oe heg<eesece jeceev efhelee kees
Deveske ekeej mes mecePeekej Meeskecege kejkes Yeelee ue#ceCe Deewj meleer meerlee kes meeLe Jeve ceW eues iees Deewj
oMejLe ves Yeer cegefve oer#ee ues ueer~ Gme mecee Yejle ves ye[er peyejomleer mes jepeYeej mebYeeuee~
jeJeCe keer ce=leg-JeveJeeme kes eJeeme ceW efkemeer mecee OeesKes mes jeJeCe ves meerlee kee DehenjCe kej
efueee~ leye nvegceeve Deewj megeerJe Deeefo efJeeeOejeW keer meneelee mes jeceev ves jeJeCe mes eg eejbYe efkeee~
jeJeCe eefleveejeeCe Lee~ Gmekes eejlve mes ner ue#ceCe kes eje Gmekeer egYetefce ceW ce= leg nes ieF& Deewj
ue#ceCe Gmeer eejlve mes veejeeCe heoOeejer nes iees~
meerlee kee efve<keemeve-yeueYe heoOeejer jeceev Deewj ue#ceCe veejeeCe yengle keeue leke DeeesOee
ceW megKehetJe&ke jepe kejles ngS mecee Jeleerle kej jns Les efke Ske mecee DekeejCe ner meerlee kes DeheJeeo keer
eee& jeceev leke DeeF& Deewj jece ves Gme efveoex<e ieYe&Jeleer meerlee kees OeesKes mes Jeve ceW Yespe efoee~ peye Jeve
ceW efJeueefee meerlee efJeueehe kej jner Leer, leye hegb[jerkehegj kee mJeeceer jepee JeepebIe JeneB neLeer heke[ves kes
efueS mesvee meefnle Deeee Lee~ Jen ye[s ner Oece&esce mes meerlee kees Deheves meeLe ues ieee~ JeneR meerlee kees egieue
heg$e GlheVe ngS efpevekee DevebieueJeCe Deewj ceoveebkegMe veece jKee~ yeeue ueeruee mes ceelee kees emeVe kejles ngS
es yeeueke efkeMeesj DeJemLee kees eehle ngS~ Gvekes hegCe mes esefjle efmeeLe& veeceke #eguueke GvnW efJeeeOeeve
kejeves ueies~ Jes #eguueke peer eefleefove leerveeW mebOeeDeeW ceW cesheJe&le kes ewleeueeeW keer Jebovee kejkes #eCeYej ceW
Jeeheme Dee peeles Les~ Lees[s ner mecee ceW #eguueke peer ves Gme yeeuekeeW kees mechetCe& Mee Deewj Meee efJeeeSB
enCe keje oeR~
jeceev kee heg$eeW kes meeLe eg-efkemeer mecee Ietceles-Ietceles veejo #eguueke Jes<e ceW JeneB Dee iees
Deewj vecemkeej kejles ngS oesveeW kegceejeW kees DeeMeerJee&o efoee efke jepee jeceev Deewj ue#ceCe pewmeer efJeYetefle

eLeceevegeesie

( 62 )

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

MeerIe ner Deehe oesveeW kees eehle nes~ Fmekes Gej ceW GvneWves kene-ns YeieJeved! Jes jece-ue#ceCe keewve nQ?
veejo ves meerlee kes Jeve ceW es[ves leke kee meeje Je=eevle ken megveeee~ leye Fve yeeuekeeW ves hete-eneB mes
DeeesOee efkeleveer otj nw? veejo ves kene-mee" eespeve otj nw~ oesveeW kegceej DeeesOee hej e{eF& kejves kes
efueS Gele nes iees~ ceelee ves yengle keg mecePeeee efke ns heg$eeW! legce efJevee mes peekej efhelee Deewj eeee kees
vecemkeej kejes, ener veeemebiele nw efkevleg Jes yeesues efke Fme mecee Jes jeceev nceejs Me$eg kes mLeeve kees
eehle nQ~ Fleeefo kenkej Jes pewmes-lewmes ceelee keer Dee%ee ueskej Deewj efme YeieJeeve kees vecemkeej kej eg
kejves kes efueS eue he[s~ JeneB mebeece Yetefce ceW cene Yeebkej eg nesves ueiee~
Devevlej keesheJeMe ue#ceCe ves eejlve kee mcejCe kejkes ceoveebkegMe kees ceejves kes efu eS euee efoee
efkevleg Jen eejlve Jeeheme ue#ceCe kes heeme Dee ieee~ Fmeer yeere ceW efmeeLe& #eguueke ves jeceev Deewj
ue#ceCe kees meeer Ievee megvee oer~ leye Gve ueesieeW ves Mee [eue efoes Deewj efheues Meeske SJeb Jele&ceeve kes n<e&
mes efJeue nes heg$eeW mes efceues~ heg$eeW ves Yeer efJevee mes efmej Pegkeekej efhelee kees vecemkeej efkeee~
meerlee keer Deefive hejer#ee-Deveblej jeceev keer Dee%ee mes Yeeceb[ue, efJeYeer<eCe, nvegceeve, megeerJe
Deeefo ye[s-ye[s jepee hegb[jerkehegj mes meerlee kees ues Deees~ meYee cesW jeceev keer cegKeeke=efle kees osKe meerlee
efkebkee&JeefJecet{ meer JeneB Ke[er jneR~ leye jece ves kene efke meerles! meeceves keeeW Ke[er nw? otj n, ceQ legPes
osKeves kes efueS meceLe& veneR ntB~ leye meerlee ves kene efke Deehekes meceeve otmeje keesF& efvegj veneR nw, oesnuee kes
yeneves cegPe ieefYe&Ceer kees, Jeve ceW Yespevee keee Gefele Lee? eefo cesjs eefle Deehekees Lees[er Yeer ke=hee nesleer lees
Deeefe&keeDeeW keer Jemeefle ceW cegPes es[ osles~ Demleg! ns osJe! Deehe cegPe hej emeVe neW Deewj pees Yeer Dee%ee oW ceQ
heeueves kees leweej ntB~ leye jece ves meesekej Deefive hejer#ee kee efveCe&e efoee~ leye meerlee ves n<e&ege nes
SJecemleg Ssmee kenkej mJeerkeej efkeee~ Gme mecee nvegceeve, veejo Deeefo Ieyeje iees~
ceneefJekejeue Deefivekegb[ OeOekeves ueiee~ meerlee hebehejceser keer mlegefle-hetpee kejkes cegefvemegeleveeLe
leerLekej kees vecemkeej kejkes yeesueeR ceQves mJehve ceW Yeer jece kes efmeJee efkemeer Deve ceveg<e kees ceve, Jeeve,
keee mes eene nes lees ns Deefive osJeles! let cegPes Yemcemeeled kej os DeveLee veneR peueeJes Flevee kenkej Jen
meerlee Gme DeefivekegC[ ceW keto he[er~ Gmeer mecee Gmekes Meerue kes eYeeJe mes Jen Deefive Meerleue peue nes ieeer
Deewj keue-keue OJeefve kejleer ngF& yeeJe[er uenjeves ueieer~ Jen peue yeenj eejeW lejhe hewue ieee Deewj ueeske
mecegoee Ieyejeves ueiee efkevleg Jen peue jeceev kes ejCe mheMe& kejkes meewce oMee kees eehle nes ieee, leye
ueesie megKeer ngS~ Jeeheer kes ceOe keceueemeve hej meerlee efJejepeceeve LeeR, DeekeeMe mes osJe heg<heJe=ef kej jns Les~
osJeogbogefYe yeepes yepe jns Les~ ueJeCe Deewj DebkegMe Deepet-yeepet Ke[s Les~
Ssmeer meerlee kees osKekej jeceev Gmekes heeme iees Deewj yeesues -ns osefJe! emeVe nesJees Deewj cesjs
DehejeOe #ecee kejes~ Fleeefo JeeveeW kees megvekej meerlee ves kene-ns jepeved! ceQ efkemeer hej kegefhele veneR ntB
Deehe efJeJeeo kees es[es~ FmeceW Deehekee ee Deve efkemeer kee oes<e veneR nw, cesjs hetJe&ke=le heehe keceeX kee ner en
efJeheeke Lee~ Deye ceQ eer heee&e kees eehle ve keB, Ssmee keee& kejvee eenleer ntB, Ss mee kenles ngS meerlee ves

pewve Yeejleer

( 63 )

eLeceevegeesie

efvemhe=n kees Deheves kesMe GKee[kej jece kees os efoes~ en osKe jeceeb cetef&le nes iees~ FOej peye leke
evove Deeefo eje jece kees meesle efkeee ieee, leye leke meerlee he=LJeerceleer Deeefe&kee mes oeref#ele nes ieF&~ peye
jeceev meesle ngS, leye meerlee kees ve osKekej Meeske Deewj eesOe ceW yengle ner og:Keer ng S Deewj meerlee kees
Jeeheme ueeves kes efueS osJeeW mes Jeehle Geeve ceW hengBes~ JeneB cegefveeeW ceW es meJe&Yet<eCe kesJeueer kees osKee Deewj
Meeble neskej Debpeefue pees[kej vecemkeej kejkes ceveg<eeW kes kees"s ceW yew" iees~ JeneR hej Deeefe&keeDeeW kes kees"s
ceW Jeecee$e heefjen kees OeejCe kejves Jeeueer Deeefe&kee meerlee yew"er LeeR~ kesJeueer YeieJeeve kee efJeMes<e GheosMe
megvekej jece ves meblees<e eehle efkeee~
jeceev keer oer#ee Deewj efveJee&Ceieceve-Devevlej DevebieueJeCe kes heg$e DevevleueJeCe kees jepe
oskej jeceev ves DeekeeMeieeceer megele cegefve kes meceerhe efvee&vLe oer#eeOeejCe kej ueer ~ Gme mecee Me$egIve,
efJeYeer<eCe, megeerJe Deeefo keg DeefOeke meesuen npeej jepee meeOeg ngS Deewj meeeF&me npeej ecegKe-ecegKe
efeeeB eerceleer veeceke meeOJeer kes heeme Deeefe&kee ngF~ jeceev Gece eee& mes ege ieg keer Dee%ee ueskej
Skeekeer efJenej kejves ueies~
heeBe efove kee GheJeeme kej Oeerj Jeerj eesieer jeceev heejCee kes efueS vevomLeueer veiejer ceW Deees~
Gvekeer oerefhle Deewj megvojlee kees osKekej veiej ceW ye[e Yeejer keesueenue nes ieee~ he[ieenve kes mecee ns
mJeeefceved! eneB DeeFes! eneB "nefjes! Fleeefo DeveskeeW MeyoeW mes DeekeeMe Jeehle nes ieee, neefLeeeW ves Yeer
KecYes lees[ [eues, Iees[s efnveefnveeves ueies Deewj yebOeve lees[ [eues, Gvekes j#eke oew[ he[s~ eeflevevoer ves Yeer
#egefYele nes JeerjeW kees Dee%ee oer efke peeDees! Fve cegefvejepe kees cesjs heeme ues DeeDees~ Fme ekeej YeeW kes kenves
mes cenecegefve jeceev Devlejee peevekej Jeeheme eues iees, leye JeneB Deewj DeefOeke #eesYe cee ieee~
Devevlej jeceev ves heeBe efove kee otmeje GheJeeme enCe kej en eefle%ee ues ueer efke cegPes Jeve ceW
Deenej efceuesiee lees ienCe keBiee DeveLee veneR~ keejCeJeMe iees ngS FvneR jepee eeflevevoer ves jeveer meefnle Jeve
ceW jeceev kees Deenejoeve oskej hebeeee& eehle efkees~ jeceev kees De#eerCeceneveme $e+ef Leer Dele: Gme
yele&ve kee DeVe Gme efove De#eerCe nes ieee~ IeesjeIeesj leheejCe kejles ngS jeceev kees ceeIe Megkeue eoMeer kes
efove kesJeue%eeve eie nes ieee~ leye osJeeW ves Deekej iebOekeger keer jevee keer~ jeceev keer Deeeg meej npeej
Je<e& keer Deewj Mejerj keer TBeeF& meesuen Oeveg<e eceeCe Leer~ es jeceev meJe&kece& jefnle neskej legbieer mes cegefe
kees eehle ngS nQb~ Deepe Yeer jece, ue#ceCe Deewj meerlee kee DeeoMe&peerJeve meJe&$e ieeee peelee nw~
Fme eLeceevegeesie ceW me=ef kee ece yeleekej YeieJeeve $e+<eYeosJe kee peerJeveJe=e kene ieee nw hegve:
keg eOeeve Meueekee heg<eeW kee Fefleneme yeleeee ieee nw~ efJeMes<e efpe%eemegDeeW kees DeeefohegjeCe, GejhegjeCe,
nefjJebMe hegjeCe Deeefo ebLeeW kee mJeeOeee kejvee eeefnS~

( 64 )

eLeceevegeesie

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

Deheves peerJeve ceW mecemle leerLekej pevceYetefceeeW keer ee$ee DeJeMe kejW
eewyeerme leerLekejeW keer meesuen pevceYetefceeeW keer veeceeJeueer
cenevegYeeJeeW,
Deheves veiej kes efpevecebefojeW ceW eewyeerme leerLekejeW keer meesuen pevceYetefceeeW kes veece efvecveevegmeej
efueKeJeeSb SJeb Fve leerLeeX keer ee$ee kejkes hegCeueeYe eehle kejW~
1. DeeesOee (hewpeeyeeo-G.e.)

2. eeJemleer (yenjeFe-G.e.)
3. keewMeecyeer (G.e.)
4. JeejeCemeer (G.e.)
5. evhegjer (JeejeCemeer) G.e.
6. keekevoer (osJeefjee efve.-ieesjKehegj) G.e.
7. Yeefkeehegjer
8. efmebnhegjer (meejveeLe) G.e.
9. echeehegjer (Yeeieuehegj-efyenej)
10. keefcheuehegjer (he&keKeeyeeo-G.e.)
11. jlvehegjer (hewpeeyeeo-G.e.)
12. nefmleveehegj (cesj"-G.e.)
13. efceefLeueehegjer
14. jepeie=ner (veeueboe-ef yenej)
15. Meewjerhegj (yesej-G.e.)
16. kegC[uehegj (veeueboe-efyenej)

-eer
-eer
-eer
-eer
-eer
-eer
-eer
-eer
-eer
-eer
-eer
-eer
-eer
-eer
-eer
-eer
-eer
-eer
-eer
-eer
-eer
-eer
-eer
-eer

$e+<eYeosJe YeieJeeve
DeefpeleveeLe YeieJeeve
DeefYeveboveveeLe YeieJeeve
megceefleveeLe YeieJeeve
DevebleveeLe YeieJeeve
mebYeJeveeLe YeieJeeve
heeeYeg YeieJeeve
megheee&veeLe YeieJeeve
heee&veeLe YeieJeeve
eveYeg YeieJeeve
heg<heobleveeLe YeieJeeve
MeerleueveeLe YeieJeeve
eseebmeveeLe YeieJeeve
JeemeghetpeveeLe YeieJeeve
efJeceueveeLe YeieJeeve
Oece&veeLe YeieJeeve
MeebefleveeLe YeieJeeve
kegvLegveeLe YeieJeeve
DejveeLe YeieJeeve
ceefuueveeLe YeieJeeve
veefceveeLe YeieJeeve
cegefvemegeleveeLe YeieJeeve
vesefceveeLe YeieJeeve
ceneJeerj YeieJeeve

-efveJesoke-

DeefKeue YeejleJe<eeae efoiecyej pewve leerLekej pevceYetefce efJekeeme keceser

eOeeve keeee&uee-pecyeterhe-nefmleveehegj (cesj") G.e., heesve veb.-01233-280184, 280994

pewve Yeejleer

( 65 )

kejCeevegeesie

efleere KeC[

kejCeevegeesie

ueeskeeueeskeefJeYeeseg&ieheefjJe=eselegie&leerveeb e~
DeeoMe&efceJe leLeeceeflejJewefle kejCeevegeesieb e~~44~~
DeLe&-Ge ekeej kee mecei%eeve ner ueeske-Deueeske kes efJeYeeie kees, egieeW kes heefjJele&ve eje eejeW ieefleeeW
kees ohe&Ce meMe Ssmes kejCeevegeesie kees peevelee nw DeLee&led efpemeceW ueeske-Deueeske, egie heefjJele&ve Deewj elegie&efle
heefjJele&ve kee JeCe&ve nw, Fme Devegeesie mes mechetCe& efJee kee mJehe peeve efueee peelee nw~

kejCeevegeesie

( 66 )

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

pewve Yeejleer

( 67 )

kejCeevegeesie

meeceeve ueeske
meJe&%e YeieJeeve mes DeJeueesefkele Devevleevevle DeueeskeekeeMe kes yengceOe Yeeie ceW 343 jepeg eceeCe heg<eekeej
ueeskeekeeMe nw~ en ueeskeekeeMe peerJe, hegodieue, Oece&, DeOece& Deewj keeue Fve heeBeeW JeeW mes Jeehle nw~ Deveeefo
Devevle nw~ Fme ueeske kes leerve Yeso nQ-DeOeesueeske, ceOeueeske Deewj TOJe&ueeske~ mechetCe& ueeske keer TBeeF&
14 jepegeceeCe nw SJeb ceeseF& meJe&$e 7 jepeg nw~
ueeske keer TBeeF&-DemebKeeleeW eespeveeW kee 1 jepeg neslee nw~ 14 jepeg TBes ueeske ceW, 7 jepeg ceW
DeOeesueeske SJeb 7 jepeg ceW mJeiee&efo nQ~ Fve oesveeW kes ceOe ceW 99 npeej 40 eespeve TBee ceOeueeske nw pees efke
TOJe&ueeske kee keg Yeeie nw, Jen jepeg ceW veneR kes yejeyej nw~
ueeske keer eew[eF&-ueeske kes leue Yeeie ceW eew[eF& 7 jepeg nw~ Ieles-Ieles ceOeueeske ceW 1 jepeg jn ieF&
nw hegve: ceOeueeske mes Thej ye{les-ye{les heeBeJeW mJeie& leke eew[eF& 5 jepeg neskej Deeies Ieles-Ieles ueeske kes
DeeYeeie leke eew[eF& 1 jepeg jn ieF& nw~
$emeveeueer-leerveeW ueeskeeW kes yeereeW-yeere ceW 1 jepeg eew[er SJeb 1 jepeg ceeser leLee keg kece 13 jepeg TBeer
$emeveeueer nw~ Fme $emeveeueer ceW ner $emepeerJe heees peeles nQ~
ueeske kee Ieveheue-en ueeske leue ceW 7 jepeg, ceOe ceW 1, heeBeJeW mJeie& ceW 5 Deewj Devle ceW 1 jepeg nw~ Fve
eejeW mLeeveeW keer eew[eF& kees pees[ ossves mes 715114 jepeg ngS~ Fve 14 ceW 4 kee Yeeie osves mes 144
3(1/2) jepeg ngS~ FmeceW ueeske kes oef#eCe-Gej keer ceeseF& kee iegCee kej osves mes 3(1/2)724(1/2) ngS~
efhej Fme eew[eF& Deewj ceeseF& kes iegCeveheue ceW 14 jepeg kee iegCee kej osves mes 24(1/2)14343 jepeg nes peeles nQ~
Fme ueeskeekeeMe kee Ieveheue 343 jepeg eceeCe nw~
JeeleJeuee-Fme ueeskeekeeMe kees eejeW lejhe mes Jesefle kejkes leerve JeeleJeuee nQ~ es leerveeW JeeleJeuee,
Jeeegkeeefeke peerJeeW kes MejerjmJehe efmLej mJeYeeJe Jeeues JeeegceC[ue nQ~ meJe&eLece ueeske kees eejeW lejhe mes
Jesefle kejkes IeveesoefOeJeeleJeuee nw, Fmekees Jesefle kejkes IeveJeele nw SJeb Fmekees Jesefle kejkes levegJeeleJeuee
efmLele nw~ levegJeele kes eejeW lejhe Devevle DeueeskeekeeMe nw~
JeeleJeuee kes JeCe&-IeveesoefOeJeele ieescet$eJeCe& Jeeuee nw, IeveJeele cetBie kes meceeve JeCe& Jeeuee SJeb levegJeele
Deveske JeCe& Jeeuee nw~
JeeleJeueeeW keer ceeseF&-leue Yeeie mes 1 jepeg TBeeF& leke leerveeW keer ceeseF& yeerme-yeerme npeej eespeve nw~
meeleJeW vejke kes heeme 7, 5 Deewj 4 eespeve nw~ ceOeueeske kes heee& Yeeie ceW 5, 4, 3 eespeve nw~ Deeies ye{les-ye{les
yeemJeie& kes heee& Yeeie ceW 7, 5, 4 eespeve, TOJe&ueeske kes Deble ceW heee&Yeeie ceW 5, 4, 3 eespeve nw~ ueeske efMeKej
kes Thej eceMe: 2 keesMe, 1 keesMe Deesj keg kece 1 keesMe eceeCe nw~

kejCeevegeesie

( 68 )

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

DeOeesueeske
DeOeesueeske ceW meyemes henueer ceOeueeske mes ueieer ngF& jlveeYee he=LJeer nw~ Fmekes keg kece Ske jepeg veeres
Meke&jeeYee nw~ Fmeer ekeej mes Ske-Ske kes veeres yeeuegkee eYee, hebkeeYee, OetceeYee, lece:eYee Deewj cenelece:
eYee YetefceeeB nQ~ es meele he=efLJeeeB n jepeg ceW nQ Deewj Debeflece meeleJeW jepeg ceW efveieeso mLeeve nQ~
vejkeeW kes otmejs veece-Ieccee, JebMee, cesIee, Debpevee, Deefje, ceIeJeer Deewj ceeIeJeer es Fve he=efLJeeeW kes
DeveeefoefveOeve veece nQ~
jlveeYee he=LJeer kes 3 Yeeie nQ-KejYeeie, hebkeYeeie Deewj DeyyengueYeeie~ KejYeeie Deewj hebkeYeeie ceW
YeJeveJeemeer leLee JeblejJeemeer osJeeW kes efveJeeme nQ Deewj DeyyengueYeeie ceW eLece vejke kes efyeue nQ, efpeveceW veejefkeeeW
kes DeeJeeme nQ~
vejkeeW kes efyeueeW keer mebKee-meeleeW vejkeeW kes efyeueeW keer mebKee eewjemeer ueeKe eceeCe nw~ eLece he=LJeer
kes 30 ueeKe, efleere kes 25 ueeKe, le=leere kes 15 ueeKe, elegLe& kes 10 ueeKe, heeBeJeeR kes 3 ueeKe, "er kes
5 kece 1 ueeKe SJeb meeleJeeR he=LJeer kes 5 efyeue nQ~
G<Ce Deewj Meerleefyeue-henueer, otmejer, leermejer Deewj eewLeer he=LJeer kes meYeer efyeue SJeb heeBeJeeR he=LJeer
kes Ske eewLeeF& Yeeie eceeCe efyeue Delevle G<Ce nesves mes veejefkeeeW kees leere ieceea keer yeeOee hengBeeves Jeeues nQ~
heeBeJeeR he=LJeer kes DeJeefMe Ske eewLeeF& Yeeie eceeCe efyeue Deewj "er, meeleJeeR he=LJeer kes meYeer efyeue Delevle
Meerle nesves mes veejkeer peerJeeW kees Yeebkej Meerle keer Jesovee osves Jeeues nQ~ eefo G<Ce efyeue ceW ces kes meceeve ueesns
kee ieesuee [eue osJeW lees Jen ieuekej heeveer nes peeJes, Ssmes ner Meerle efyeueeW ceW ces heJe&leJeled ueesn efheb[ efJeueerve
nes peeJes~
vejke ceW Glheefe kes ogKe-veejkeer peerJe ceneheehe mes vejke efyeue ceW GlheVe neskej Ske cegntle& keeue ceW
neW heee&efhleeeW kees hetCe& kej eerme DeeegOeeW kes ceOe ceW DeeQOes cegBn efiejkej JeneB mes ieWo kes meceeve Guelee nw~
eLece he=LJeer ceW veejkeer meele eespeve, n npeej, heeBe meew Oeveg<e eceeCe Thej kees Guelee nw~ Fmekes Deeies Mes<e
vejkeeW ceW Gueves kee eceeCe otvee-otvee nw~
vejke keer efceer-keges, ieOes Deeefo peeveJejeW kes Delevle me[s ngS ceebme Deewj efJee Deeefo keer Dehes#ee Yeer
DevevleiegCeer ogie&efvOe mes ege JeneB keer efceer nw, efpemes Jes veejkeer Ye#eCe kejles nQ~ eefo meeleJeW vejke keer efceer kee
Ske keCe Yeer eneB Dee peeJes, lees eneB kes heeerme keesme leke kes peerJe cej peeJeW~
vejke kes ogKe-Jes veejkeer hejmhej ceW ee, yeeCe, Metueer, kejeWle Deeefo mes Ske otmejs kees Yeebkej ogKe
efoee kejles nQ~ Ske efceve Yeer Deeheme ceW Meebefle kees eehle veneR kejles nQ~ kejeWle mes eerjvee, kegcYeerheeke ceW hekeevee
Deeefo ceneve ogKeeW kee meecevee kejles ngS Gve peerJeeW keer ce=leg Yeer veneR nes mekeleer~ peye Deeeg hetCe& nesleer nw, leYeer
Jes cejles nQ~

pewve Yeejleer

( 69 )

kejCeevegeesie

veejefkeeeW keer Deeegvejke

peIeve Deeeg
Glke= Deeeg
1
10 npeej Je<e&
1 meeiej
2
1 meeiej
3 meeiej
3
3 meeiej
7 meeiej
4
7 meeiej
10 meeiej
5
10 meeiej
17 meeiej
6
17 meeiej
22 meeiej
7
22 meeiej
33 meeiej
vejke ceW peeves Jeeues peerJe-kece&Yetefce kes hebesefve efleee Deewj ceveg<e ner Fve vejkeeW ceW peeles nQ~
Demeb%eer hebesefve efleee henues vejke leke, mejerme=he otmejs vejke leke, he#eer le=leere vejke leke, Yegpebie elegLe& vejke
leke, efmebn heeBeJeW leke, efeeeB "s leke, celme Deewj ceveg<e meeleJeW leke peeles nQ~
vejke ceW mecekelJe kes keejCe-leermejs vejke leke kes veejkeer keesF& peeefle-mcejCe mes, keesF& ogJee&j Jesovee
mes, keesF& osJeeW kes mecyeesOeve kees eehle kej Devevle YeJeeW kees etCe& kejves ceW meceLe& meceioMe&ve kees enCe kej uesles
nQb~ Mes<e eej vejkeeW kes veejkeer peeeflemcejCe Deewj Jesovee DevegYeJe mes mecekelJe kees eehle kej uesles nQ~
vees-(heefjefMe ceW ee& veb. 8 osefKeS)

kejCeevegeesie

( 70 )

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

ceOeueeske
ceOeueeske 1 jepeg eew[e 1 ueeKe 40 eespeve TBee nw~ en et[er kes Deekeej kee nw~ Fme ceOeueeske ceW
DemebKeele erhe Deewj DemebKeele meceg nQ~ Fme ceOeueeske kes yeereeW-yeere ceW Ske ueeKe eespeve Jeeme Jeeuee
DeLee&led 40 kejes[ ceerue efJemleej Jeeuee pecyeterhe efmLele nw~ pecyeterhe kees Iesjs ngS 2 ueeKe eespeve efJemleej Jeeuee

ueJeCe meceg nw~ ueJeCe meceg kees Iesjs ngS 4 ueeKe eespeve Jeeme Jeeuee Oeelekeer KeC[ nw, Fmekees Iesjs ngS
8 ueeKe eespeve Jeeme Jeeuee keeueesoefOe meceg nw~ Gmekes yeeo 16 ueeKe eespeve Jeeme Jeeuee heg<kej erhe nw~ Fmeer
lejn Deeies-Deeies ece mes erhe leLee meceg otves-otves eceeCe Jeeues nesles iees nQ~ Devle kes erhe Deewj meceg kee veece
mJeebYetjceCe erhe Deewj mJeebYetjceCe meceg nw~

pewve Yeejleer

( 71 )

kejCeevegeesie

pecyeterhe
pecyeterhe kes ceOe ceW Ske ueeKe eespeve TBee leLee ome npeej eespeve efJemleej Jeeuee megces heJe&le nw~ Fme
pecyeterhe ceW n kegueeeue SJeb meele #es$e nQ~
6 kegueeeueeW kes veece-efnceJeeved, ceneefnceJeeved, efve<eOe, veerue, efkece Deewj efMeKejer~
7 #es$eeW kes veece-Yejle, nwceJele, nefj, efJeosn, jceked, nwjCeJele Deewj SsjeJele~
#es$e SJeb heJe&leeW kee eceeCe-Yejle#es$e kee efJemleej pecyeterhe kes efJemleej kee 190JeeB Yeeie nw DeLee&led
100000190526 6/19 eespeve, (2105263 3/19 ceerue) nw~ Yejle #es$e mes Deeies efnceJeeved heJe&le kee
efJemleej Yejle #es$e mes otvee nw~ Ssmes ner efJeosn #es$e leke otvee-otvee Deewj Deeies DeeOee-DeeOee neslee ieee nw~ Deeies
keeske ceW osefKeS-

vees-(heefjefMe ceW ee& veb. 9 osefKees)~

kejCeevegeesie

( 72 )

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

efJepeeeOe& heJe&le-Yejle#es$e kes ceOe ceW efJepeeeOe& heJe&le nw~ en 50 eespeve (200000 ceerue) eew[e
Deewj 25 eespeve efJemle=le (100000 ceer.) TBee nw SJeb uecyeeF& oesveeW lejhe mes ueJeCe meceg kees mheMe& kej jner
nw~ heJe&le kes Thej oef#eCe Deewj Gej oesveeW lejhe Fme Oejeleue mes 10 eespeve Thej leLee 10 eespeve ner Yeerlej
meceleue ceW efJeeeOejeW keer veieefjeeB nQ pees efke oef#eCe ceW 50 SJeb Gej ceW 60 nQ~ GmeceW 10 eespeve Thej SJeb
Devoj peekej DeeefYeeesie peeefle kes osJeeW kes YeJeve nQ~ Gmemes Thej (DeJeefMe) 5 eespeve peekej meceleue hej
9 ket nQ~ FveceW 1 ket efmeeeleve veece kee nw, efpemeceW efpevecebefoj nw, yeekeer ceW osJeeW kes DeeJeeme nQ~
en efJepeeeOe& heJe&le jpeleceeer nw~ Fmeer ekeej kee efJepeeeOe& heJe&le SsjeJele #es$e ceW Yeer Fmeer eceeCe Jeeuee nw~
efnceJeeved heJe&le-en heJe&le 1052 12/19 eespeve (4210526 6/19 ceer.) efJemleej Jeeuee SJeb
100 eespeve TBee nw~ Fme heJe&le hej hee veeceke mejesJej nw, en mejesJej 1000 eespeve uecyee, 500 eespeve
eew[e SJeb 10 eespeve ienje nw~ Fmemes Deeies kes heJe&leeW hej ece mes cenehee, efleefieb, kesMejer, hegC[jerke,
cenehegC[jerke veece kes mejesJej nQ~
keceue-hee mejesJej kes ceOe ceW Ske eespeve Jeeuee Ske keceue nw pees efke he=LJeerkeeefeke jlveceeer nw~
Fme keceue keer keefCe&kee hej yeves ngS YeJeve ceW eer osJeer efveJeeme kejleer nQ~ Fmeer mejesJej ceW eerosJeer kes heefjJeej
mJehe 140115 keceue Deewj nQ, efpeve hej eer osJeer kes heefjJeej osJe jnles nQ, Ssmes ner Deeies-Deeies kes mejesJejeW ceW
Yeer keceue nQ Deewj GveceW ece mes er Oe=efle keerefle& yegef Deewj ue#ceer osefJeeeB jnleer nQ~
vees-(heefjefMe ee& veb. 10 osefKees)
iebieeefo veefoeeB-Fve n mejesJejeW mes 14 veefoeeB efvekeueleer
nQ pees efke Ske-Ske #es$e ceW oes-oes yenleer nQ~ Yejle #es$e ceW iebieeefmebOeg, nwceJele #es$e ceW jesefnle-jesefnleemee Deeefo~ hee Deewj cenehegC[jerke
Fve oes mejesJejeW mes leerve-leerve veefoeeB efvekeueleer nQ SJeb yeere kes eej
mejesJejeW mes oes-oes veefoeeB efvekeueleer nQ~
iebiee veoer-hee mejesJej kes hetJe& efoMee kes leesjCe ej mes
iebiee veoer efvekeue kej heeBe meew eespeve leke hetJe& keer Deesj peeleer ngF&
iebieeket kes oes keesme FOej mes oef#eCe keer Deesj ceg[kej Yejle #es$e ceW
25 eespeve heJe&le mes Gmes es[kej efpeefkee veeueer ceW eJesOe kejkes
heJe&lemes veeres efiejleer nw~
iebieekegC[-peneB iebiee veoer efiejleer nw, JeneB hej 60 eespeve
efJemle=le SJeb 10 eespeve ienje Ske kegC[ nw~ GmeceW 10 eespeve TBee Jeecee Ske heJe&le nw~ Gme heJe&le kes ket
hej iebiee osJeer kee eemeeo yevee ngDee nw~ eemeeo keer le hej keceueemeve hej Deke=ef$ece efpeve eeflecee kesMeeW kes
peepet ege MeesYeeeceeve nw~ iebiee veoer Deheveer ebeue lejbieeW mes ege nesleer ngF& peueOeeje mes efpevesvosJe kee
DeefYe<eske kejles ngS kes meceeve ner Gme efpeveeeflecee hej he[leer nw~

pewve Yeejleer

( 73 )

kejCeevegeesie

hegve: Fme kegC[ kes oef#eCe leesjCe ej mes efvekeuekej Deeies Yetefce hej kegefuelee kees eehle nesleer ngF& efJepeeeOe&
keer ieghee ceW Dee" eespeve efJemle=le nesleer ngF& eJesMe kejleer nw~ Devle ceW eewon npeej heefjJeej veefoeeW mes ege neskej
hetJe& keer Deesj peeleer ngF& ueJeCe meceg ceW eefJe ngF& nw, es 14 npeej heefjJeej veefoeeB Deee& KeC[ ceW ve yenkej
cues KeC[eW ceW ner yenleer nQ~ Fmeer iebiee veoer kes meceeve ner efmebOeg veoer kee JeCe&ve nw pees efke hee mejesJej kes
heefece leesjCe ej mes efvekeuekej Yejle #es$e ceW Deeleer nw~ Deeies keer egieue-egieue veefoeeW kee efJemleej Deeefo meerlee
veoer leke otvee-otvee Deewj Deeies DeeOee-DeeOee neslee ieee nw~
n KeC[-Yejle #es$e Deewj SsjeJele #es$e ceW efJepeeeOe& heJe&le Deewj egieue veefoeeW kes efveefcee mes n-n
KeC[ nes peeles nQ~ FveceW mes meceg keer lejhe kes ceOe kee Deee& KeC[ Deewj Mes<e cues KeC[ kenueeles nQ~

megces heJe&le
efJeosn #es$e kes yeereeW yeere ceW megces heJe&le efmLele nw~ en Ske ueeKe 40 eespeve TBee nw~ Fmekeer veeRJe Ske
npeej eespeve keer nw~ he=LJeer leue hej Fme heJe&le kee efJemleej ome npeej eespeve nw~ megces heJe&le keer veeRJe kes yeeo
he=LJeer leue hej Yemeeue Jeve efmLele nw, efpemekeer hetJe&, oef#eCe Deeefo eejeW efoMeeDeeW ceW eej ewleeuee efmLele nQ~
ces heJe&le kes Thej heeBe meew eespeve peekej vevove Jeve nw, en heeBe meew eespeve eceeCe keveerhe nw~ Fmekeer Yeer
eejeW efoMeeDeeW ceW eej ewleeuee nQ~ Fmemes Thej mee{s yeeme" npeej eespeve peekej meewceveme Jeve nw~ en Yeer
heeBe meew eespeve eceeCe eew[e keveerhe nw~ Fmekes Yeer eejeW efoMeeDeeW ceW eej efpeveeuee nQ~ meewceveme Jeve mes
eerme npeej eespeve Thej peekej heeC[gke Jeve nw, en Yeer eej meew eewjeveJes eespeve eceeCe keveerhe nw, FmeceW
Yeer eejeW efoMeeDeeW ceW eej ewleeuee nQ~
heeC[gke Jeve kes Thej ceOe ceW yeejn eespeve eew[er, eeueerme eespeve TBeer etefuekee nw~
ces heJe&le veeres mes Ieles-Ieles etefuekee kes DeeYeeie hej eej eespevecee$e kee jn peelee nw~
megces kee JeCe&-en heJe&le veeres pe[ ceW Ske npeej eespeve leke Jeecee nw~ he=LJeer leue mes Fkeme"
npeej eespeve leke Gece efe$e-efJeefe$e jlvecee, Deeies De[leerme npeej eespeve leke megJeCe&cee nw SJeb Thej keer
etefuekee veerueceefCe mes yeveer ngF& nw~
heeC[gke efMeuee Deeefo-heeC[gke Jeve keer eejeW efoMeeDeeW ceW eej efMeuee nQ~ es efMeueeSB F&Meeve efoMee mes
ueskej ece mes heeC[gke efMeuee, heeC[gkebyeuee, jeeefMeuee Deewj jekebyeuee veece Jeeueer nQ~ es DeOe& evekeej nQ,
eEmenemeve, $e, cebieue, Je Deeefo mes megMeesefYele nQ~ meewOece& Fv heeC[gke efMeuee hej Yejle#es$e kes leerLekejeW kee
DeefYe<eske kejles nQ, Ssmes ner heeC[gkebyeuee efMeuee hej heefece efJeosn kes leerLekejeW kee, jee-efMeuee hej SsjeJele
#es$e kes leerLekejeW kee SJeb jekebyeuee efMeuee hej hetJe& efJeosn kes leerLekejeW kee DeefYe<eske kejles nQ~
pecyeterhe kes Yejle Deewj SsjeJele ceW <edkeeue heefjJele&ve mes kece&Yetefce Deewj YeesieYetefce, oesveeW keer JeJemLee
nesleer jnleer nw~ nwceJele Deewj nwjCeJele #es$e ceW peIeve YeesieYetefce nefj Deewj jceked #es$e ceW ceOece YeesieYetefce leLee
efJeosn #es$e ceW ces kes oef#eCe-Gej Yeeie ceW ece mes osJekeg-Gejkeg veece keer Gece YeesieYetefceeeB nQb~ hetJe& Deewj

kejCeevegeesie

( 74 )

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

heefece oesveeW efJeosneW ceW Dee"-Dee" Je#eej Deewj 6-6 efJeYebiee veefoeeW mes efJeosn kes 16-16 Yeso nesves mes yeeerme
efJeosn #es$e nes peeles nQ~ GveceW Meeele kece&Yetefce nw~

ueJeCe meceg
pecyeterhe kees Iesjs ngS 2 ueeKe eespeve JeemeJeeuee ueJeCemeceg nw~ Gmekee heeveer Deveepe kes {sj kes meceeve
efMeKeeT TBee G"e ngDee nw~ yeere ceW ienjeF& 1000 eespeve keer nw~ meceleue mes peue keer TBeeF& DeceeJemee kes
efove 11000 eespeve keer jnleer nw~ Megkeue he#e keer eefleheoe mes ye{les-ye{les TBeeF& hetefCe&cee kes efove 16000
eespeve keer nes peeleer nw hegve: ke=<Ce he#e keer eefleheoe mes Ieles-Ieles TBeeF& eceMe: DeceeJemee kes efove 11000
eespeve keer jn peeleer nw~
OeelekeerKeC[-en erhe ueJeCe meceg kees Iesjkej eej ueeKe eespeve Jeeme Jeeuee nw~ Fmekes Devoj
hetJe& efoMee ceW yeereeW-yeere ceW efJepee ces Deewj heefece efoMee ceW yeere ceW Deeue veece kee ces heJe&le efmLele nw~
oef#eCe Deewj Gej ceW oesveeW lejhe meceg kees mheMe& kejles ngS oes F<Jeekeej heJe&le nQ, efpememes Fme erhe kes hetJe&
OeelekeerKeC[ Deewj heefece OeelekeerKeC[ Ssmes oes Yeso nes peeles nQ~ JeneB hej Yeer hetJe& Oeelekeer KeC[ ceW efnceJeeved
Deeefo n heJe&le, Yejle Deeefo meele #es$e, iebieeefo eewon ecegKe veefoeeB yenleer nQ leLewJe heefece OeelekeerKeC[ ceW

pewve Yeejleer

( 75 )

kejCeevegeesie

ener meye JeJemLee nw~ Oeelekeer KeC[ kees Jesefle kejkes keeueesoefOe meceg nw~
heg<kejeOe& erhe-keeueesoefOe kees Jesefle kejkes 16 ueeKe eespeve Jeeuee heg<kej erhe nw~ Fmekes yeereeW-yeere
ceW et[er kes meceeve Deekeej Jeeuee ceeveg<eesej heJe&le efmLele nw~ Fme heJe&le kes FOej kes Yeeie ceW kece&Yetefce pewmeer
JeJemLee nw~ FmeceW Yeer oef#eCe-Gej ceW F<Jeekeej heJe&le nw Deewj hetJe& heg<kejeOe& ceW cevoj ces leLee heefece
heg<kejeOe& ceW efJeegvceeueer ces heJe&le efmLele nQ~ FmeceW Yeer oesveeW lejhe Yejle Deeefo #es$e, efnceJeeved Deeefo heJe&le
hetJe&Jeled nQ~
170 kece&Yetefce-pecyeterhe kes yeere ceW megces heJe&le nw~ Fmekes oef#eCe ceW efve<eOe SJeb Gej ceW veerue
heJe&le nw~ en ces efJeosn kes "erke yeere ceW nw~ efve<eOe heJe&le mes meerleesoe Deewj veerue heJe&le mes meerlee veoer efvekeuekej
meerlee veoer hetJe& meceg ceW, meerleesoe veoer heefece meceg ceW eJesMe kejleer nw~ FmeefueS Fvemes efJeosn kes 4 Yeeie nes
iees~ oes Yeeie ces kes hetJe& keer Deesj Deewj oes Yeeie ces kes heefece keer Deesj~ Ske-Ske efJeosn ceW 4-4 Je#eej heJe&le
Deewj 3-3 efJeYebiee veefoeeB nesves mes 1-1 efJeosn kes 8-8 Yeeie nes iees nQ~ Fve eej efJeosneW kes yeeerme YeeieefJeosn nes iees nQ~ es 32 efJeosn Ske ces mebyebOeer nQ~ Fmeer ekeej {eF& erhe kes 5 ces mebyebOeer 325160 efJeosn
#es$e nes peeles nQ~
Fme ekeej 160 efJeosn #es$eeW ceW 1-1 efJepeeeOe& SJeb iebiee-efmebOeg leLee jee-jeesoe veece keer oes-oes veefoeeW
mes 6-6 KeC[ nesles nQ~ efpemeceW ceOe kee Deee&KeC[ Deewj Mes<e heeBeeW cues KeC[ kenueeles nQ~ Ssmes heeBe ces
mebyebOeer 5 Yejle, 5 SsjeJele Deewj 5 ceneefJeosneW kes 160 efJeosn 55160170 #es$e nes iees~ es 170 ner
kece&YetefceeeB nQ~
Ske jepeg efJemle=le Fme ceOeueeske ceW DemebKeeleeW erhe meceg nQ~ Gvekes Devleie&le {eF& erhe keer
170 kece&YetefceeeW ceW ner ceveg<e leheejCeeefo kes eje keceeX kee veeMe kejkes cees#e eehle kej mekeles nQ, FmeefueS es
#es$e kece&Yetefce kenueeles nQ~
30 YeesieYetefce-nwceJele, nwjCeJele #es$e ceW peIeve, nefj, jceke #es$e ceW ceOece Deewj osJekegGejkeg ceW Gece Ssmeer n YeesieYetefce pecyeterhe ceW nQ~ Oeelekeer KeC[ keer 12 leLee heg<kejeOe& keer 12 Sssmes
6121230 YeesieYetefce {eF& erhe mebyebOeer nQ~
96 kegYeesieYetefce-Fme ueJeCe meceg kes oesveeW leeW hej 24 Devleeahe nQ DeLee&led eej efoMeeDeeW kes 4 erhe, 4
efJeefoMeeDeeW kes 4 erhe, efoMee-efJeefoMee kes Dee" DevlejeueeW kes 8 erhe, efnceJeeved heJe&le Deewj efMeKejer heJe&le kes oesveeW leeW
kes 4 Deewj Yejle, SsjeJele kes oesveeW efJepeeeOeeX kes oesveeW leeW kes 4 Fme lejn 4484424 ngS~
es 24 Devleeahe ueJeCe meceg kes Fme leJeleea nQ~ Gme le kes Yeer 24 leLee keeueesoefOe kes GYee le kes
48, meYeer efceuekej 96 Devleeahe kenueeles nQ~ FveceW jnves Jeeues ceveg<eeW kes meeRie, hetB Deeefo nesles nQ Dele: FvnW ner
kegYeesieYetefce kenles nQ~ Fve erheeW kes ceveg<e kegYeesieYetefceeeB kenueeles nQ~ Fvekeer Deeeg DemebKeele Je<eeX keer nesleer nw~
kegceeveg<e-hetJe& efoMee ceW jnves Jeeues ceveg<e Ske hewj Jeeues nesles nQ~ heefece efoMee kes hetB Jeeues, oef#eCe

kejCeevegeesie

( 76 )

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

efoMee kes meeRie Jeeues SJeb Gej efoMee kes ietBies nesles nQ~ efJeefoMee Deeefo mebbyebOeer meYeer kegYeesieYetefceeeB kegeflmele he Jeeues
nesles nQ~ es ceveg<e egieue ner pevce uesles nQ Deewj egieue ner cejles nQ~ Fvekees Mejerj mebyebOeer keesF& ke veneR neslee nw~
keesF&-keesF& JeneB keer ceOegj efceer kee Ye#eCe kejles nQ leLee Deve ceveg<e JeneB kes Je=#eeW kes heuehetue Deeefo kee
Ye#eCe kejles nQ~ Gvekee keghe nesvee keghee$eoeve Deeefo kee heue nw~
mJeebYetjceCe heJe&le-Debeflece mJeebYetjceCe erhe kes yeereeW-yeere Jeueeekeej mJeebYetjceCe veece kee heJe&le
nw pees efke ceeveg<eesej kes meceeve erhe kes oes Yeeie kej oslee nw~
ceeveg<eesej heJe&le mes Deeies DemebKeeleeW erheeW ceW mJeebYetjceCe heJe&le kes FOej-GOej leke peIeve YeesieYetefce keer
JeJemLee nw~ Fve meYeer ceW DemebKeeleeW eflee&e egieue jnles nQ~
mJeebYetjceCe heJe&le kes GOej DeeOes erhe ceW Deewj mJeebYetjceCe meceg ceW kece&Yetefce keer JeJemLee nw DeLee&led
eneB kes efleee kece&Yetefce kes eflee&e nQ~ JeneB eLece iegCemLeeve mes hebece iegCemLeeve leke nes mekelee nw~ osJeeW eje
mecyeesOeve heekej ee peeeflemcejCe Deeefo mes DemebKeeleeW eflee&e meceief osMeeleer yevekej mJeie& eehle kej uesles nQ~

pecyeterhe kes Deke=ef$ece ewleeuee

megces kes 16, megces heJe&le keer efJeefoMee ceW eej iepeovle kes 4, efnceJeeved Deeefo <ed kegueeeueeW kes 6,
efJeosn #es$e ceW meesuen Je#eej heJe&leeW kes 16, efJeosn #es$e kes yeeerme efJepeeeOe& kes 32, Yejle, SsjeJele kes efJepeeeOe&
kes 2, osJekeg Deewj Gejkeg ceW efmLele pecyetJe=#e, MeeuceueerJe=#e keer MeeKeeDeeW kes 2, Fme ekeej
164616322278 Ssmes pecyeterhe kes 78 efpeve ewleeuee nQ~

ceOeueeske kes Deke=ef$ece efpeveeuee

pecyeterhe kes meceeve ner Oeelekeer KeC[ SJeb heg<kejeOe& ceW 2-2 ces kes efveefcee mes meejer jevee otveer-otveer
nesves mes ewleeuee Yeer otves-otves nQ leLee Oeelekeer KeC[ SJeb heg<kejeOe& ceW 2-2 F<Jeekeej heJe&le hej 2-2
ewleeuee nQ~ ceeveg<eesej heJe&le hej eejeW efoMeeDeeW kes 4, vevoerej erhe keer eejeW efoMeeDeeW ceW 13-13 ewleeuee
nesves mes 13452, ieejnJeW kegC[ueJej erhe kes kegC[ueJej heJe&le hej eejeW efoMeeDeeW kes 4, lesjnJeW ekeJej
erhe kes ekeJej heJe&le hej eejeW efoMeeDeeW kes 4, meye efceuekej 78156156445244458
ewleeuee nesles nQ~ Fve ceOeueeske mebyebOeer 458 ewleeueeeW kees SJeb GveceW efmLele meJe& efpeveeefleceeDeeWs kees ceQ ceve,
Jeeve, keee mes vecemkeej kejlee ntB~

osJeeW kes Yeso

osJeeW kes eej Yeso nQ-YeJeveJeemeer, JeblejJeemeer, peesefleJee&meer Deewj keuheJeemeer~

YeJeveJeemeer osJe
YeJeveJeemeer osJeeW kes mLeeve-henues jlveeYee he=LJeer kes 3 Yeeie yeleees pee egkes nQ~ GmeceW mes Kej Yeeie

pewve Yeejleer

( 77 )

kejCeevegeesie

ceW je#eme peeefle kes Jeblej osJeeW kees es[kej meele ekeej kes Jeblej osJeeW kes efveJeeme mLeeve nQ Deewj YeJeveJeemeer kes
Demegjkegceej peeefle kes osJeeW kees es[kej veJe ekeej kes YeJeveJeemeer osJeeW kes mLeeve nQ~ jlveeYee kes hebkeYeeie veece
kes efleere Yeeie ceW Demegjkegceej peeefle kes YeJeveJeemeer SJeb je#eme peeefle kes JeblejeW kes DeeJeeme mLeeve nQ~
YeJeveJeemeer osJeeW kes Yeso-Demegjkegceej, veeiekegceej, megheCe&kegceej, erhekegceej, efokekegceej, GoefOekegceej,
mleefvelekegceej, efJeeglkegceej, Deefivekegceej Deewj Jeeegkegceej~
YeJeveJeemeer osJeeW kes YeJeveeW kee eceeCe-Demegjkegceej kes 64 ueeKe, veeiekegceej kes 84 ueeKe,
megheCe&kegceej kes 72 ueeKe, Jeeegkegceej kes 96 ueeKe Deewj Mes<e osJeeW kes 76-76 ueeKe YeJeve nQ Dele:
766456-6484729645677200000 (meele kejes[ yenej ueeKe) YeJeve nQ~
efpevecebefoj-Fve Ske-Ske YeJeveeW ceW Ske-Ske efpevecebefoj nesves mes YeJeveJeemeer osJeeW kes 7,72,00000
eceeCe efpevecebefoj nQ~ GveceW efmLele efpeveeefleceeDeeW kees ceve, Jeeve, keee mes vecemkeej nesJes~
YeJeveJeemeer osJeeWs kes Fv-YeJeveJeemeer osJeeW kes 10 kegueeW ceW he=Leked-he=Leked oes-oes Fv nesles nQ~ meye
efceuekej 20 Fv nesles nQb, pees Deheveer efJeYetefle mes MeesYeeeceeve nQ~
Fv kes heefjJeej osJe-eleske Fv kes heefjJeej osJe ome ekeej nQ~ eleerv, $eeeefebMe, meeceeefveke,
ueeskeheeue, Deelcej#e, leerve heeefj<eo, meele Deveerke, ekeerCe&ke, DeeefYeeesie Deewj efkeefuJe<eke~
FveceW mes Fv jepee kes meMe, eleerv egJejepe kes meMe, $eeeefebMe osJeheg$e kes meMe, meeceeefveke
osJehelveer kes legue, eejeW ueeskeheeue leb$eheeueeW kes meMe Deewj meYeer levegj#eke osJe jepee kes Debiej#eke kes meceeve nQ~
jepee keer yeee, ceOe Deewj DeYevlej meefceefle kes meceeve osJeeW ceW Yeer leerve ekeej keer heefj<eo nesleer nQ~ Fve leerveeW
heefj<eoeW ceW yew"ves Jeeues osJe eceMe: yeee heeefj<eo, ceOeceheeefj<eo Deewj DeeYevlejheeefj<eo kenueeles nQ~ Deveerke
osJe mesvee kes legue, ekeerCe&ke osJe epee kes meMe, DeeefYeeesie peeefle kes osJe oeme kes meMe Deewj efkeefuJe<eke osJe
eeC[eue kes meceeve nesles nQ~ FveceW mes eleerv Fv kes yejeyej 20 nesles nQ~ FmeefueS YeJeveJeeefmeeeW kes 20 Fv
Deewj 20 eleerv efceuekej 40 Fv nes peeles nQ~
YeJeveJeeefmeeeW kes efveJeeme mLeeve kes Yeso-Fve osJeeW kes efveJeeme mLeeve kes YeJeve, YeJevehegj Deewj
DeeJeeme kes Yeso mes leerve Yeso nesles nQ~ jlveeYee he=LJeer ceW efmLele efveJeeme mLeeveeW kees YeJeve, erhe mecegeW kes Thej
efmLele efveJeeme mLeeveeW kees YeJevehegj Deewj jceCeere leeueeye, heJe&le leLee Je=#eeefo kes Thej efmLele efveJeeme mLeeveeW kees
DeeJeeme kenles nQ~
FveceW veeiekegceej Deeefo osJeeW ceW mes efkevneR kes lees YeJeve, YeJevehegj Deewj DeeJeemehe leerveeW ner lejn kes
efveJeeme mLeeve nesles nQb hejvleg DemegjkegceejeW kes kesJeue Ske YeJevehe ner efveJeeme mLeeve nQ~ FveceW YeJeveJeeefmeeeW kes
YeJeve efe$ee he=LJeer kes veeres oes npeej mes Ske ueeKe eespevehee&vle peekej nQ~ es meye YeJeve meceeleg<keesCe, leerve
meew eespeve TBes nQ Deewj efJemleej ceW mebKeele SJeb DemebKeele eespeve eceeCe Jeeues nQ~
efpevecebefoj-eleske YeJeve kes ceOe ceW Ske meew eespeve TBes Ske-Ske ket nQ, Fve keteW kes Thej

kejCeevegeesie

( 78 )

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

heejeie ceefCecee keueMeeW mes megMeesefYele eej ieeshegj, leerve ceefCecee eekeej, JeveOJepeeDeeW SJeb ceeueeDeeW mes mebege
efpeveie=n MeesefYele nQ~ eleske efpeveie=n ceW 108-108 efpeveeefleceeSb efJejepeceeve nQ~ pees osJe meceioMe&ve mes ege
nQ, Jes kece&&#ee kes efveefcee efvele ner efpeve YeieJeeve keer Yeefe mes hetpee kejles nQ, Fmekes Deefleefje meceief osJeeW
mes mecyeesefOele efkeS ieS Deve efceLeeef osJe Yeer kegueosJelee ceevekej Gve efpevesv eefleceeDeeW keer efvele ner yengle
ekeej mes hetpee kejles nQ~
osJeeemeeo-efpevecebefoj kes eejeW lejhe Deveske jeveeDeeW mes ege megJeCe& Deewj jlveeW mes efveefce&le YeJeveJeemeer
osJeeW kes cenue nQ~ Fve osJeeW keer Deeeg Deeefo kee JeCe&ve Deeies eb$e mes mecePe uesvee eeefnS~
vees-(heefjefMe ee& veb. 11 osefKeS)~

Jevlej osJe
Jeblej osJe-jlveeYee he=LJeer kes KejYeeie ceW Jeblej osJeeW kes meele Yeso jnles nQ-efkeVej, efkebheg<e,
cenesjie, iebOeJe&, e#e, Yetle Deewj efheMeee~ hebke Yeeie ceW je#eme peeefle kes JeblejeW kes YeJeve nQ~ meYeer JevlejJeeefmeeeW
kes DemebKeele YeJeve nQ~ GveceW leerve Yeso nQ-YeJeve, YeJevehegj Deewj DeeJeeme~ Kej Yeeie, hebke Yeeie ceW YeJeve nQ~
DemebKeeleeW erhe mecegeW kes Thej YeJevehegj nQ Deewj mejesJej, heJe&le, veoer, DeeefokeeW kes Thej DeeJeeme nesles nQ~
ces eceeCe TBes ceOeueeske, TOJe&ueeske ceW Jevlej osJeeW kes efveJeeme nQ~ Fve JevlejeW ceW mes efkevneR kes YeJeve
nQ, efkevneR kes YeJeve Deewj YeJevehegj oesveeWs nQ SJeb efkevneR kes leerveeW ner mLeeve nesles nQ~ es meYeer DeeJeeme eekeej
(hejkeess) mes Jesefle nQ~
efpevecebefoj-Fme ekeej JevlejJeemeer osJeeW kes mLeeve DemebKeele nesves mes GveceW efmLele efpevecebefoj Yeer
DemebKeele eceeCe nQ~ keeeWefke efpeleves YeJeve, YeJevehegj Deewj DeeJeeme nQ, Gleves ner efpevecebefoj nQ~
Fvekes keee&-es Jevlej osJe eer[eefee nesves mes Fme ceOeueeske ceW eb$e-leb$e Metve mLeeve, Je=#eeW keer
keesj, MceMeeve Yetefce Deeefo ceW Yeer efJeejCe kejles jnles nQ~ keoeefeled, keJeefeled efkemeer kes meeLe hetJe& pevce kee yewj
nesves mes Gmes ke Yeer efoee kejles nQ~ efkemeer hej emeVe neskej Gmekeer meneelee Yeer kejles nQb~ peye meceioMe&ve
enCe kej uesles nQ, leye heeheYeer yevekej Oece&keeeeX ceW ner efe uesles nQ~
Jeblej Fv-efkeVej, efkebheg<e Deeefo Dee" ekeej kes Jeblej osJeeW ceW eleske kes oes-oes Fv nesles nQ~
efkeVej peeefle kes oes Fv-efkebheg<e, efkeVej~ efkebheg<e peeefle ceW-melheg<e, ceneheg<e~ cenesjie peeefle ceWcenekeee, Deeflekeee~ iebOeJe& peeefle ceW-ieerlejefle, ieerlejme~ e#e peeefle ceW-ceefCeYe, hetCe&Ye~ je#eme peeefle
ceW-Yeerce, ceneYeerce~ Yetle peeefle ceW-mJehe, eeflehe~ efheMeee peeefle ceW-keeue, cenekeeue~ Ssmes Jevlej
osJeeW ceW 16 Fv nesles nQ~
heefjJeej osJe-Fve 16 FveW ceW mes eleske kes eleerv, meeceeefveke, Deelcej#e, leerveeW heeefj<eo, meele
Deveerke, ekeerCe&ke, efkeefuJe<eke Deewj DeeefYeeesie Fme ekeej mes heefjJeej osJe nesles nQ DeLee&led YeJeveJeemeer kes pees
Fv, meeceeefveke Deeefo ome Yeso yeleueees nQ, GveceW mes Fve JevlejeW ceW $eeeeEeMe Deewj ueeskeheeue es oes Yeso veneR

pewve Yeejleer

( 79 )

kejCeevegeesie

nesles nQ Dele: eneB Dee" Yeso kens iees nQ~ eleske Fv kes Ske-Ske eleerv nesves mes 16 FveW kes 16 eleerv
Ssmes JevlejeW kes 32 Fv kenueeles nQ~
Fme ekeej heefjJeej osJeeW mes meefnle, megKeeW kee DevegYeJe kejves Jeeues Jevlej osJesv Deheves-Deheves hegjeW ceW
yengle ekeej keer eer[eDeeW kees kejles ngS ceive jnles nQ~
Jevlej osJeeW kee Deenej-efkeVej Deeefo SJeb Gvekeer osefJeeeB efoJe Dece=lecee ceeveefmeke Deenej enCe
kejles nQ~ osJeeW kees keJeueenej veneR neslee nw~ heue eceeCe Deeeg Jeeues osJeeW kee Deenej 5 efove ceW SJeb ome npeej
keer Deeeg JeeueeW kee oes efove yeeo neslee nw~
osJeeW kee GdJeeme-heue eceeCe Deeeg Jeeues 5 cegntle& ceW SJeb ome npeej Je<e& keer Deeeg Jeeues, meele
GdJeeme keeue ceW GdJeeme uesles nQ~
Jevlej osJeeW ceW pevce uesves kes keejCe-pees kegceeie& ceW efmLele nQ, otef<ele DeeejCe Jeeues nQ, Dekeece
efvepe&je kejves Jeeues nQ, Deefive Deeefo eje cejCe kees eehle kejles nQ, mecekelJe mes jefnle, eeefj$e kes efJeIeeleke,
heeeefive lehe kejves Jeeues, cevo ke<eeeer nQ, Ssmes peerJe cejkej Jevlej heee&e ceW pevce ues uesles nQ~ es osJe keoeefeled
JeneB meceioMe&ve eehle kej uesles nQ~ mecekelJe jefnle osJe keesF&-keesF& efJeMes<e Deele&Oeeve Deeefo mes cejkej
Skesefve heee&e ceW Yeer pevce ues uesles nQ~
Jeblej osJeeW kee DeJeefOe%eeve, Meefe Deewj efJeefeee-peIeve Deeeg 10000 Je<e& eceeCe Jeeues osJeeW
kee DeJeefOe%eeve kee efJe<ee 5 keesme nw SJeb Glke= DeJeefOe kee efJe<ee 50 keesme nw~ heueeshece eceeCe Deeeg Jeeues
Jevlej osJeeW keer DeJeefOe kee efJe<ee veeres Je Thej Ske ueeKe eespeve eceeCe nw~ peIeve DeeegOeejke eleske
Jevlej osJe 100 ceveg<eeW kees ceejves Je leejves kes efueS meceLe& nQb leLee 150 Oeveg<e leke efJemle=le #es$e kees Deheveer
Meefe mes GKee[ kej Deve$e heWkeves ceW meceLe& nQ~ heue eceeCe Deeeg Jeeues Jevlej osJe n KeC[eW kees Gue
mekeles nQ~ peIeve Deeeg Jeeues Jevlej osJe Glke= he mes 100 heeW keer SJeb peIeve he mes 7 heeW keer
efJeefeee kej mekeles nQ~ yeekeer osJe Deheves-Deheves DeJeefOe%eeve kes #es$e kees efJeefeee mes hetCe& kej mekeles nQ~
Fve osJeeW keer DeJeieenvee 10 Oeveg<e nw~ es osJe Gheheeo Meee hej pevce ueskej Devleceg&ntle& ceW 16 Je<e& kes
egJeke kes meceeve Mejerj Deewj heee&efhleeeW kees hetCe& kej uesles nQ~

peesefleJee&meer osJe
peesefle<ke osJeeW kes heeBe Yeso nQ-mete&, ev, en, ve#e$e Deewj leeje~ Fvekes efJeceeve ecekeerues nesves mes
FvnW peesefle<ke osJe kenles nQ, es meYeer efJeceeve DeOe&ieesueke meMe nQ~ es meYeer osJe cesheJe&le kees 1121 eespeve
(44,84000 ceer.) es[kej efvele ner eoef#eCee kes ece mes YeceCe kejles nQ~ FveceW ev, mete& Deewj en 510
48/81 eespeve eceeCe ieceve #es$e ceW efmLele heefjefOeeeW kes ece mes he=Leked-he=Leked ieceve kejles nQ hejvleg ve#e$e Deewj
leejs Deheveer-Deheveer heefjefOehe ceeie& ceW ner ieceve kejles nQ~
peesefle<ke osJeeW keer TBeeF&-heeBe ekeej kes osJeeW kes efJeceeve Fme efe$ee he=LJeer mes 790 eespeve mes

kejCeevegeesie

( 80 )

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

eejbYe neskej 900 eespeve keer TBeeF& leke DeLee&led 110 eespeve ceW efmLele nQ~ meyemes eLece leejeDeeW kes efJeceeve nQ,
pees meyemes ess 1/4 keesme (250 ceer.) eceeCe nQ~ Fve meYeer efJeceeveeW keer ceeseF& Deheves-Deheves efJeceeveeW mes
DeeOeer-DeeOeer nw~ jeng kes efJeceeve ev kes veeres SJeb kesleg kes efJeceeve mete& kes veeres jnles nQ DeLee&led 4 eceeCeebiegue
(2000 GlmesOeebiegue) eceeCe Thej ev-mete& kes efJeceeve efmLele neskej ieceve kejles nQ~ es jeng-kesleg kes efJeceeve
6-6 cenerves ceW hetefCe&cee SJeb DeceeJemee kees ece mes ev SJeb mete& kes efJeceeveeW kees {Bke osles nQ, Fmes ner enCe
kenles nQ~ Fme he=LJeer mes leeje Deeefo efJeceeveeW keer TBeeF& SJeb Gvekee eceeCe eb$e ceW osefKeS~
(vees-heefjefMe ceW ee& vecyej 12 osefKeS)~
Jeenve peeefle kes osJe-Fve mete&, ev kes eleske efJeceeveeW kees DeeefYeeesie peeefle kes 4000 osJe efJeceeve
kes hetJe& ceW efmebn kes Deekeej kees OeejCe kej, oef#eCe ceW 4000 osJe neLeer kes Deekeej kees, heefece ceW 4000 osJe
yewue kes Deekeej kees SJeb Gej ceW 4000 osJe Iees[s kes Deekeej kees OeejCe kej Ssmes 16000 osJe melele KeeReles
jnles nQ, Fmeer ekeej eneW kes 8000, ve#e$eeW kes 4000 SJeb leejeDeeW kes 2000 Jeenvepeeefle kes osJe nesles nQ~
peesefle<ke osJeeW keer ieefle-ieceve ceW evcee meyemes cebo nw~ mete& Gmekeer Dehes#ee leereieeceer, Gmemes
MeerIelej en, Fvemes MeerIelej ve#e$e SJeb ve#e$eeW mes Yeer MeerIelej ieefle Jeeues leejeieCe nQ~
metee&efo keer efkejCeW-es efJeceeve he=LJeerkeeefeke (ecekeerueer Oeeleg) mes yeves ngS Deke=ef$ece nQ~ mete& kes
efyecye ceW efmLele he=LJeerkeeefeke peerJe kes Deelehe veecekece& kee Goe nesves mes Gmekeer efkejCeW G<Ce nQ~ ev kes efyecye
ceW efmLele he=LJeerkeeefeke kes Geesle veecekece& kee Goe nesves mes Gvekes cetue ceW Meerleuelee nw Deewj efkejCeW Yeer Meerleue
nQ, Ssmes ner leeje Deeefo kes mecePevee~
efJeceeve Deewj efpevecebefojeW kee eceeCe-meYeer peesefleJee&meer osJeeW kes efJeceeveeW kes yeereeW-yeere ceW Ske-Ske
efpevecebefoj nw Deewj eejeW Deesj osJeeW kes efveJeeme mLeeve yeves ngS nQ~ es efJeceeve Ske jepeg eceeCe eew[s Fme ceOeueeske
leke nQ Dele: DemebKeele nQ, Fmeer efveefcee mes efpevecebefoj Yeer DemebKeele ner nes peeles nQ~ GveceW efmLele 108-108
eefleceeDeeW kees cesje vecemkeej nesJes~
mete& kee ieceve #es$e-mete& kee ieceve #es$e pecyeterhe kes Yeerlej 108 eespeve SJeb ueJeCe meceg ceW 330
48/81 eespeve nw DeLee&led mecemle ieceve #es$e 510 48/81 eespeve (2043147 13/61) ceerue nw~ Fleves
eceeCe ceW 184 ieefueeeB nQ~ Fve ieefueeeW ceW oes mete& eceMe: Ske-Ske ieueer ceW mebeej kejles nQ~
oef#eCeeeve-GejeeCe-peye mete& eLece ieueer ceW jnlee nw, leye eeJeCe ke=<Cee eefleheoe kes efove
oef#eCeeeve eejbYe neslee nw Deewj peye Jen Debeflece ieueer ceW hengBelee nw, leye GejeeCe eejbYe neslee nw~
Ske efceve ceW mete& kee ieceve-Ske efceve ceW mete& kee ieceve 447623 11/18 ceerue eceeCe nw~
eeJeleea eje mete& kes efpeveefyecye kee oMe&ve-peye mete& henueer ieueer ceW Deelee nw, leye DeeesOee veiejer
kes Yeerlej Deheves YeJeve kes Thej efmLele eeJeleea mete& efJeceeve ceW efmLele efpeveefyecye kee oMe&ve kej uesles nQ~ eeJeleea
keer ef kee efJe<ee 47263 7/20 eespeve (1890534000 ceerue) eceeCe nw~

pewve Yeejleer

( 81 )

kejCeevegeesie

ev kee ieceve #es$e-mete& kes Fmeer ieceve #es$e ceW ev keer 15 ieefueeeB nQ~ FveceW Jen eefleefove SkeSke ieueer ceW ieceve kejlee nw~
Ske efceve ceW ev kee ieceve-Ske efceve ceW evcee 422796 31/1647 ceerue leke ieceve kejlee nw~
ke=<Cehe#e-Megkeuehe#e-peye evefyecye hetCe& efoKelee nw, leye hetefCe&cee nesleer nw~ jeng efJeceeve evefJeceeve
kes veeres ieceve kejlee nw~ jeng eefleefove Ske-Ske ceeie& ceW evefyecye keer Ske-Ske keuee kees {Bkeles ngS 15 efove
leke 15 keueeDeeW kees {Bke ueslee nw, leye Debeflece efove keer 16 keuee ceW 1 keuee Mes<e jn peeleer nw, Gmeer kee veece
DeceeJemee nw~ efhej Jen jeng eefleheoe kes efove ceW eleske ieueer ceW 1-1 keuee kees es[les ngS hetefCe&cee kees 15 keueeDeeW
kees es[ osles nQ, leye hetefCe&cee nes peeleer nw~ Fme ekeej ke=<Ce he#e Deewj Megkeue he#e kee efJeYeeie nes peelee nw~
Ske ev kee heefjJeej-Fve peesefle<eer osJeeW ceW evcee Fv nw leLee mete& eleerv nw Dele: Ske evcee
Fv kes Ske mete& eleerv, 88 en, 28 ve#e$e, 66 npeej 975 kees[e-kees[er leejs es meye heefjJeej osJe nQ~
pecyeterhe ceW oes evcee Deewj oes mete& nQ~
efove-jeef$e kee efJeYeeie-mete& kes ieceve mes ner efove-jeef$e kee efJeYeeie neslee nw~ ceeveg<eesej heJe&le kes
Devoj kes ner mete& Deeefo peesefle<eer osJe ieceve kejles nQ~ Deeies kes meYeer peesefle<e efJeceeve efmLej nQ~

keuheJeemeer osJe
16 mJeieeX kes veece-meewOece&, F&Meeve, mevelkegceej, ceensv, yee, yeeesej, ueebleJe, keeefhe, Mege,
ceneMege, Meleej, meneej, Deevele, eeCele, DeejCe Deewj Deegle~
yeejn keuhe-meewOece&-F&Meeve egieue kes 2 Fv, mevelkegceej-ceensv egieue kes 2 Fv, yee-yeeesej
egieue kee 1 Fv, ueebleJe-keeefhe egieue kee 1 Fv, Mege-ceneMege egieue kee 1 Fv, Meleej-meneej egieue
kee 1 Fv, Deevele-eeCele egieue kes 2 Fv Deewj DeejCe-Deegle egieue kes 2 Fv Ssmes 12 Fv nesles nw~ Fvekes
mLeeveeW keer keuhe meb%ee nesves mes 12 keuhe kenueeles nQ~
keuheeleerle-yeejn keuhe (16 mJeie&) kes Thej 9 ewJeseke, 9 DevegefoMe Deewj 5 Devegej efJeceeve nQ,
FveceW Fv, meeceeefveke, $eeeefebMe Deeefo Yeso ve nesves mes es keuheeleerle kenueeles nQ~ eneB kes meYeer osJe Denefceb
kenueeles nQ~
veew ewJeseke-DeOemleve 3, ceOece 3 Deewj Gheefjce 3 Ssmes veew ewJeseke nQ~
DevegefoMe-Deefe&, Deefe&ceeefueveer, Jewj, Jewjeseve es eej efoMee ceWs nesves mes esCeerye SJeb meesce, meescehe,
Debke Deewj mheefke es eej efJeefoMee ceW nesves mes ekeerCe&ke SJeb ceOe ceW Deeefole veece kee efJeceeve nQ, Ssmes es
9 DevegefoMe meb%eke nQ~
heeBe Devegej-efJepee, Jewpeevle, peeble Deewj Dehejeefpele es eej efJeceeve eej efoMee ceW SJeb meJee&Le&efmeef
veece kee efJeceeve ceOe ceW nw~

kejCeevegeesie

( 82 )

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

keuhe Deewj keuheeleerleeW kes mLeeve-ces leue mes ueskej 1 1/2 jepeg cesb meewOece& egieue, Gmekes Ghej
1 (1/2) jepeg ceW meevelkegceej egieue, Deeies DeeOes-DeeOes jepeg ceW 6 egieue nQ Dele: 1 1/211/23,1/
263, Ssmes 6 jepeg ceW 8 egieue nQ~ Fmekes Deeies 1 jepeg ceW 9 ewJeseke, 9 DevegefoMe, 5 Devegej Deewj efmeefMeuee
nw~
efJeceeveeW keer mebKee-meewOece& mJeie& ceW 3200000, F&Meeve ceW 2800000, meevelkegceej ceW 1200000,
ceensv ceW 800000, yee-yeeesej egieue ceW 400000, ueebleJe-keeefhe ceW 500000, Mege-ceneMege ceW
40000, Meleej-meneej egieue ceW 6000, Deevele-eeCele, DeejCe Deewj Deegle Ssmes eej keuheeW ceW 700, leerve
DeOeesewJeseke ceW 111, leerve ceOeewJeseke ceW 107, leerve TOJe& ewJeseke ceW 91, DevegefoMe ceW 9 Deewj heeBe Devegej
ceW 5 Ssmes meye efceueekej 3200000280000012000008000004000005000040000
6000070010791958497023 efJeceeve nQ Deewj Ske-Ske efJeceeve ceW 11 efpevecebefoj nesves mes
Fleves ner cebefoj nes peeles nQ~ GveceW efmLele efpeve eefleceeDeeW kees cesje ceve, Jeeve, keee mes vecemkeej nesJes~
efJeceeveeW kes Yeso-Fvke, esCeerye Deewj ekeerCe&ke Ssmes 3 Yeso nQ~ pees ceOe ceW nw, Jen Fvke
kenueelee nw~ efoMeeDeeW kes efJeceeve esCeerye Deewj DevlejeuemebbyebOeer efJeceeve ekeerCe&ke kenueeles nQ~
Fvke keer mebKee-Fvke efJeceeve kees elej Yeer kenles nQb~ meewOece& egieue ceW 31, mevelkegceej egieue ceW
7, yeeegieue ceW 4, ueebleJe egieue ceW 2, Megeegieue ceW 1, Meleejegieue ceW 1, Deevele Deeefo 4 keuheeW ceW 6,
DeOemleve leerve ewJeseke ceW 3, ceOece leerve ceW 3, Gheefjce leerve ceW 3, veJe DevegefoMe ceW 1 Deewj heeBe Devegej ceW 1
Ssmes efceueekej 317421163331163 Fvke efJeceeve nQ~ $e+leg, efJeceue, ev Deeefo Fve
FvkeeW kes ece mes Des-Des veece nQ~
efJeceeveeW kee eceeCe-meYeer Fv efJeceeve mebKeele eespeve efJemleej Jeeues nQ~ meYeer esCeerye efJeceeve
DemebKeele eespeve efJemleej Jeeues nQ SJeb ekeerCe&ke efJeceeveeW ceW keg mebKeele eespeve Jeeues Deewj keg DemebKeele
eespeve Jeeues nQ~
efJeceeveeW kes JeCe&-meewOece& egieue kes efJeceeve heeBe JeCe& Jeeues nQ~ meevelkegceej, ceensv ceW ke=<Ce JeCe& kes
efyevee eej JeCe& nQ~ yee, yeeesej, ueebleJe, keeefhe ceW ke=<Ce-veerue efyevee leerve JeCe& nQ~ Mege, ceneMege, Meleej,
meneej ceW ke=<Ce, veerue, ueeue kes efyevee heerle Deewj Megkeue oes ner JeCe& nQ~ Deeies Deevele mes ueskej Devegejheele Ske
Megkeue JeCe& kes ner efJeceeve nQ~
efJeceeveeW kes DeeOeej-meewOece& egice kes efJeceeve peue kes DeeOeej nQ~ meevelkegceej egice kes efJeceeve heJeve kes
DeeOeej nQ~ yee Deeefo Dee" keuhe mJeie& kes efJeceeve peue Deewj Jeeeg oesveeW kes DeeOeej nQ~ Deeies Deevele mes ueskej Devegej
hee&vle efJeceeve DeekeeMe kes DeeOeej nQ DeLee&led hegodieue mkebOe peue Deeefo kes Deekeej heefjCele ngS nQ, Ssmee mecePevee~
he=LJeer Dee" ner ceeveer ieF& nQ-meele vejke mebyebOeer SJeb Ske F&<eleeiYeej veece keer efme he=LJeer Dele: es
efJeceeve DeOej ner ceeves iees nQ~

pewve Yeejleer

( 83 )

kejCeevegeesie

meewOece& Deeefo veece-meewOece& Fv peneB jnles nQ, Gmekee veece meewOece& mJeie& nw Ssmes ner Deve$e peevevee~
osJeeW kes eemeeo-Fvke, esCeerye Deewj ekeerCe&ke efJeceeveeW kes Thej meceeleg<keesCe Je oerIe& efJeefJeOe
ekeej kes eemeeo efmLele nQ~ es meye eemeeo megJeCe&cee, mheefkecee Deeefo jlveeW mes efveefce&le, GheheeoMeee,
Deemeve Meeuee Deeefo mes heefjhetCe& Deveeefo efveOeve nQ~
heefjJeejosJe-meYeer FvesW kes heefjJeej osJe ome ekeej kes nesles nQ-eleerv, meeceeefveke, $eeeefebMeosJe,
ueeskeheeue, Deelcej#e, heeefj<eo, Deveerke, ekeerCe&ke, DeeefYeeesie Deewj efkeefuJe<eke~
Ske-Ske Fv kes Ske-Ske eleerv nesves mes 12 FveW kes 12 eleerv meefnle 24 Fv ceeves iees nQ~
meewOece& Fv kee heefjJeej-meewOece& Fv kee 1 eleerv, 84000 meeceeefveke, 33 $eeeefebMe, meesce, ece,
JeCe leLee Oeveo es 4 ueeskeheeue, 336000 Deelcej#eke, DeeYevlej heeefj<eoosJe 12000, ceOece heeefj<eo
14000, yeee heeefj<eo 16000 nQ~ Je=<eYe, Dee, jLe, neLeer, heoeefle, ievOeJe& Deewj vele&ke Fme ekeej mes meewOece&
Fv keer meele mesveeSB nesleer nQ~ Fve meele mesveeDeeW ceW mes eleske keer 7-7 ke#eeSB nesleer nQ~ meewOece& Fv kes
10668000 Je=<eYe nesles nQ Deewj eleske Fleves ner nesles nQ DeLee&led 74676000 Deveerke nesles nQ~ Ske Fv kes
ekeerCe&ke, DeeefYeeesie Deewj efkeefuJe<eke osJe DemebKeele kens iees nQ~
SsjeJele neLeer-meewOece& Fv kes DeeefYeeesie osJeeW kee mJeeceer Deewj yeeueke veeceke osJe neslee nw~ en
osJe Jeenvepeeefle kee nw, Deheveer efJeefeee mes 1 ueeKe GlmesOe eespeve eceeCe SsjeJele neLeer kee Mejerj yevee ueslee nw~
Fmekes efoJe jlve ceeueeDeeW mes ege 32 cegKe nesles nQ~ Ske-Ske cegKe ceW jlveeW mes efveefce&le 4-4 oeBle nesles nQ~
Ske-Ske oeBle hej Ske-Ske mejesJej SJeb Ske-Ske mejesJej ceW Ske-Ske keceueJeve neslee nw~ Ske-Ske keceue
KeC[ ceW efJekeefmele 32 cenehee nesles nQ Deewj Ske-Ske cenehee Ske-Ske eespeve kee neslee nw~ Fve Ske-Ske
cenekeceueeWs hej Ske-Ske veeeMeeuee nesleer nw~ Ske-Ske veeeMeeuee ceW 32-32 DehmejeSB ve=le kejleer nQ, en
SsjeJele neLeer YeieJeeve kes pevceeslmeJe ceW Deelee nw~
meewOece& Fv keer osefJeeeB-meewOece& Fv keer Meeer veece keer pes osJeer nesleer nw, Ssmes Dee" Dee osJeer nQb~
es Meeer Deeefo Deheves he kees efJeefeee mes 16000-16000 yevee uesleer nQ~ meewOece& Fv keer DeefleMee efee
JeuueefYekee osefJeeeB 32000 nQ SJeb Ske-Ske DeeosJeer kes 16000-16000 heefjJeej osefJeeeB nQ~ es JeuueefYekee
Deewj heefjJeej osefJeeeB Yeer 16000-16000 eceeCe efJeefeee kej mekeleer nQ~ DeLee&led meewOece& Fv kes 16000 osJeer
leLee 8 DeeosJeer nQ~
meewOece& Fv kee jepeebieCe-Fv keer jepeebieCe Yetefce 84000 eespeve eceeCe nw Deewj megJeCe&cee Jesoer mes
Jesefle nw~
megOecee&-meYee-meewOece& Fv kes YeJeve ceW F&Meeve efoMee ceW 3000 keesme TBeer, 400 keesmeer uecyeer,
200 keesme efJemle=le megOecee& veeceke meYee nw~ Fme jceCeere megOecee& meYee ceW yengle ekeej kes heefjJeej mes ege
meewOece& Fv efJeefJeOe megKeeW kees Yeesielee nw~
efpeveYeJeve-Gmeer efoMee ceW Deveghece Deewj jlvecee efpeveYeJeve nQ~

kejCeevegeesie

( 84 )

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

Mejerj keer DeJeieenvee-meewOece& egieue kes osJeeW kes Mejerj keer DeJeieenvee 7 neLe, meevelkegceej egieue keer
6 neLe, yeeegieue Deewj ueebleJe egieue ceW 5 neLe, Mege, ceneMege ceW 4 neLe, Meleej-meneej ceW 3 1/2 neLe,
Deevele mes Deegle leke mJeieeX ceW 3 neLe, leerve DeOeesewJeseke ceW 2 1/2 neLe, leerve ceOe ewJeseke ceW 2 neLe, leerve
Gheefjce ewJeseke ceW 1 1/2 neLe, veJe DevegefoMe SJeb heeBe DevegejeW ceW 1 neLe eceeCe nesleer nw~
Glke= Deeeg-meewOece& egieue ceW Glke= Deeeg 2 meeiej, meevelkegceej egieue ceW 7 meeiej, yeeegieue ceW
10 meeiej, ueebleJe egieue ceW 14, Mege egieue ceW 16, Meleej egieue ceW 18, Deevele eggieue ceW 20, DeejCe egieue
ceW 22 meeiej nw~ Deeies veJe ewJeseke leke 1-1 meeiej ye{les ngS Debeflece ewJeseke ceW 31 meeiej, veJe DevegefoMe ceW
32 meeiej Deewj hebeDevegej ceW 33 meeiej eceeCe nw~
efJeefeee Deewj DeJeefOe%eeve-eLece mJeie& kes osJe Thej ceW Deheves efJeceeve kes OJepeob[ leke SJeb veeres
eLece he=LJeer leke DeJeefOe%eeve mes peeve uesles nQ~ Deeies ye{les-ye{les meJee&Le&efmeef kes osJe ueeskevee[er leke peeve uesles
nQ~ Fve osJeeW kees peneB leke DeJeefOe%eeve nw, JeneR leke efJeefeee kejves keer Meefe nw~ meesuen mJeie& leke kes osJe
efJeefeee mes e$e-le$e Deeles peeles nQ~ Deeies kes osJe peeves keer Meefe jKeles nQ efkevleg peeles veneR nQ~
eJeereej megKe-eJeereej kee veece keecemesJeve nw~ meewOece& egieue ceW keee eJeereej, Deeies oes mJeie& ceW
mheMe& eJeereej, Deeies eej mJeie& ceW he eJeereej, Deeies eej mJeie& ceW Meyo eJeereej Deewj Deeies Deevele Deeefo eej
ceW ceve: eJeereej nw~ Fve mJeieeX kes Deeies veJeewJeseke Deeefo ceW osJeebievee Yeer veneR nw Deewj Gvekes YeesieeW keer Fe
Yeer veneR nw~
osefJeeeW kes Glheefe mLeeve-meewOece&-F&Meeve mJeie& leke ner osefJeeeW keer Glheefe nesleer nw, Deeies veneR~ Deeies
kes osJe Deheveer-Deheveer osefJeeeW keer Glheefe kees DeJeefOe%eeve mes peevekej Deheves-Deheves mLeeve hej ues peeles nQ~
efJejn keeue-meye Fv, Gvekeer ceneosefJeeeB, ueeskeheeue Deewj eleerv, Fvekee Glke= efJejnkeeue n
ceeme nw~ Deve meYeer kee eb$e ceW osefKeS~
osJeeW kee Deenej keeue-pees osJe efpeleves meeiej leke peerefJele jnles nQ, Gleves ner npeej Je<eeX ceW ceeveefmeke
Deenej enCe kejles nQ~ heue eceeCe Deeeg Jeeues heeBe efove ceW Deenej enCe kejles nQ~
eemeesdJeeme enCekeeue-meewOece& egieue ceW Deeeg oes meeiej keer nw Dele: JeneB GdJeeme kee
Devlejeue oes he#e kee nw, Ssmes ner efpeleves meeiej keer Deeeg nw, Gleves he#e yeerleves hej eemeesdJeeme enCe kejles nQ~
ueewkeebeflekeosJe-yee mJeie& kes Dee Yeeie ceW Fvekes efveJeeme nesves mes es ueewkeeefvleke kenueeles nQ DeLeJee
es ueeske-mebmeej kee Devle kejves Jeeues Ske YeJeeJeleejer nQ FmeefueS ueewkeeefvleke kenueeles nQ~ Fvekes meejmJele,
Deeefole, Jeefvn, DeCe, ieo&leese, legef<ele, DeJeeyeeOe Deewj Deefj Ssmes cegKe Dee" Yeso nQ~ Fvekes Mejerj keer TBeeF&
heeBe neLe, Deeeg Dee" meeiej keer Deewj uesMee Megkeuee nesleer nw~ es YeieJeeve kes lehekeueeCeke ceW Jewjeie keer eMebmee
kejves kes efueS YeefeJeMe Deeles nQ, Deve keueeCekeeW ceW veneR Deeles nQ, es yeeueyeeeejer nQ leLee osJeef<e& kenueeles nQ~
Ske YeJeeJeleejer osJe-meewOece& Fv Deeefo oef#eCe Fv, Meeer FveCeer, oef#eCe FveW kes eejeW ueeskeheeue,

pewve Yeejleer

( 85 )

kejCeevegeesie

ueewkeeefvleke osJe Deewj meJee&Le&efmeef kes osJe, es meye efveece mes ceveg<e kee Ske YeJe eehle kej leheeee& kes yeue mes
keceeX kee veeMekej cees#e eehle kej uesles nQ~
osJeeW kee pevce-hegCe kes Goe mes osJeieefle ceW Gheheeo Meee mes pevce neslee nw~ pevce uesles ner Deevevo
Jeeefo$e yepeves ueieles nQ~ Devleceg&ntle& ceW ner osJe Deheveer neW heee&efhleeeW kees hetCe& kej veJeeewJeve meefnle nes peeles nQ
Deewj DeJeefOe%eeve mes meye peeve uesles nQ, Devevlej mejesJej ceW mveeve kejkes Jeeeuebkeej mes Yetef<ele neskej efpevecebefoj
ceW peekej YeieJeeve keer hetpee kejles nQ~ pees osJe efceLeeef nQ, Jes Deve osJeeW keer esjCee mes efpeveosJe kees kegue osJelee
ceevekej hetpeve kejles nQ~
meesuen mJeie& leke kes osJeieCe leerLekejeW kes keueeCeke Deeefo ceneslmeJe ceW Deeles nQ efkevleg Deeies kes Denefcev
osJe JeneR hej cemleke Pegkeekej vecemkeej kejles nQ~
vees-(heefjefMe ceW ee& veb. 13 osefKeS)~

peerJe kes hebe heefjJele&ve

peerJe kes oes Yeso nQ-mebmeejer Deewj cege~ elegie&leew mebmejCeb mebmeej: elegie&efle ceW mebmejCe kejveeheefjYeceCe kejvee Fmekee veece mebmeej nw~
mebmeej SMeeb meefvle les mebmeeefjCe: en mebmeej efpeve peerJeeW kes heeee peelee nw, Jes mebmeejer kenueeles nQ~
mebmeej kes 5 Yeso nQ-Je mebmeej, #es$e mebmeej, keeue mebmeej, YeJe mebmeej Deewj YeeJe mebmeej~ FvnW
heefjJele&ve Yeer kenles nQ~
Je mebmeej kes 2 Yeso nQ-kece& Je heefjJele&ve Deewj veeskece& Je heefjJele&ve~
kece& Je heefjJele&ve-kece&yebOe kes heeBe keejCe nQ-efceLeelJe, DeefJejefle, eceeo, ke<eee Deewj eesie~
FveceW efceLeelJe Deewj ke<eee eOeeve nQ keeeWefke es ceesnveere kece& kes oes Yeso nQ Deewj keceeX ceW ceesnveere kece& ner
eOeeve SJeb yeueJeeved nw~ ceesnveere kes DeYeeJe ceW mebmeej heefjYeceCe kee ee ner ke peelee nw~ Fve efceLeelJe Deewj
ke<eee kes DeeOeerve ngDee mebmeejer peerJe %eeveeJejCe Deeefo meele keceeX kes eesie hegodieue mkebOeeW kees eefle mecee enCe
kejlee nw~ ueeske ceW meJe&$e keece&Ce Jeie&CeeSB Yejer ngF& nQ, GveceW mes Deheves eesie kees ner enCe kejlee nw~ Deeegkece&
meoe veneR yeBOelee Dele: meele keceeX kes eesie hegodieue mkebOeeW kees ner eeflemecee enCe kejlee nw Deewj DeeyeeOee keeue
hetje nes peeves hej GvnW Yeesie kej es[ oslee nw~ efkemeer peerJe ves efJeJeef#ele mecee ceW %eeveeJejCe Deeefo meele keceeX kes
eesie hegodieue mkebOeeW kees enCe efkeee Deewj DeeyeeOee keeue yeerle peeves hej GvnW Yeesie kej es[ efoee~ Gmekes yeeo
Devevle yeej Deie=nerle kees enCe efkeee Deewj DeeyeeOee keeue yeerle peeves hej GvnW Yeesie kej es[ efoee~ Gmekes yeeo
Devevle yeej Deie=nerle kees enCe kejkes Devevle yeej efcee kees enCe kejkes Deewj Devevle yeej ie=nerle kees enCe
kejkes es[ efoee~ Gmekes yeeo peye Jes ner hegodieue Jewmes ner he, jme, iebOe, mheMe& Deeefo YeeJeeW kees ueskej, Gmeer kes
Jewmes ner heefjCeeceeW mes hegve: kece&he heefjCele nesles nQ, Gmes kece& Je heefjJele&ve kenles nQ~

kejCeevegeesie

( 86 )

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

Fme lejn efkemeer efJeJeef#ele mecee ceW Ske peerJe ves Deewoeefjke, Jewefeefeke Deewj Deenejke, Fve leerveeW MejerjeW
Deewj n heee&efhleeeW kes eesie veeskece& hegodieue mkebOe enCe efkeee Deewj Yeesie kej es[ efoee~ hetJeexe ece kes
Devegmeej peye Jes ner veeskece& hegodieue Gmeer he, jme Deeefo kees ueskej peerJe kes eje hegve: veeskece& he mes enCe
efkees peeles nQ, Gmes veeskece& Je heefjJele&ve kenles nQ~ kene Yeer nwmeJJes efJe hegiieuee Keueg kecemees YegegefpPeee e peerJesCe~
DemeFb DeCebleKegees hegiieueheefje mebmeejs~~
hegodieue heefjJele&vehe mebmeej ceW Fme peerJe ves meYeer hegodieueeW kees eceMe: Devevle yeej enCe efkeee Deewj
es[e~
#es$e heefjJele&ve-ueeskeekeeMe kes 343 jepegDeeW ceW meYeer peerJe Deveske yeej pevce ues egkes Deewj cej egkes nQ~
#es$e heefjJele&ve kes oes Yeso nQ-mJe#es$e heefjJele&ve, hej#es$e heefjJele&ve~
mJe#es$e heefjJele&ve-keesF& met#ce efveieesefoee peerJe, Deheveer peIeve DeJeieenvee kees ueskej GlheVe ngDee Deewj
Deeeg hetCe& kejkes cej ieee heeeled Deheves Mejerj keer DeJeieenvee ceW Ske-Ske eosMe ye{eles-ye{eles cenecelme keer
DeJeieenveehee&vle Deveske DeJeieenvee OeejCe kejlee nw~ Fme ekeej eser DeJeieenvee mes ueskej ye[er DeJeieenvee
hee&vle meye DeJeieenveeDeeW kees OeejCe kejves ceW efpelevee keeue ueielee nw, Gmes mJe#es$e heefjJele&ve kenles nQ~
hej#es$e heefjJele&ve-keesF& peIeve DeJeieenvee kee Ske Oeejke met#ce efveieesefoee ueyOeheee&hleke peerJe ueeske
kes Dee" ceOeeosMeeW kees Deheves Mejerj kes Dee" ceOeeosMe yeveekej GlheVe ngDee~ heers Jener peerJe Gmeer he mes
Gmeer mLeeve ceW otmejer leermejer yeej Yeer GlheVe ngDee~ Fmeer ekeej Ieveebiegue kes DemebKeeleJeW Yeeie eceeCe peIeve
DeJeieenvee kes efpeleves eosMe nQ, Gleveer yeej Gmeer mLeeve hej ece mes GlheVe ngDee Deewj eeme kes De"ejnJeW Yeeie
eceeCe #eg Deeeg kees Yeesiekej cejCe kees eehle ngDee~ heers Ske-Ske eosMe ye{eles-ye{eles mechetCe& ueeske kees
Dehevee pevce #es$e yevee ues, en hej#es$e heefjJele&ve nw~ kene nwmeJJeefe ueeseKeses kecemees leb CeeflLe peb Ce GhhehCeb~
DeesieenCeeS yengmees heefjYeefceoes Kesemebmeejs~~
mecemle ueeske ceW Ssmee keesF& #es$e veneR nw, peneB #es$ehe mebmeej ceW heefjYeceCe kejles ngS Deveske DeJeieenveeDeeW
kees ueskej en peerJe eceMe: GlheVe ve ngDee nes~
keeue heefjJele&ve-keesF& peerJe Glmeefhe&Ceer keeue kes eLece mecee ceW GlheVe ngDee Deewj Deeeg hetCe& kejkes cej
ieee, efhej YeceCe kejkes otmejer Glmeefhe&Ceer kes otmejs mecee ceW GlheVe ngDee Deewj Deeeg hetCe& kejkes cej ieee~ efhej
YeceCe kejkes leermejer Glmeefhe&Ceer kes leermejs mecee ceW GlheVe ngDee Deewj Deeeg hetCe& kejkes cej ieee~ ener ece
DeJemeefhe&Ceer keeue kes mebyebOe ceW Yeer mecePevee eeefnS~ Fme ece mes Glmeefhe&Ceer leLee DeJemeefhe&Ceer kes yeerme kees[ekees[er
meeiej kes efpeleves mecee nQ, GveceW GlheVe ngDee leLee Fmeer ece mes cejCe kees eehle ngDee DeLee&led Glmeefhe&Ceer Deewj
DeJemeefhe&Ceer kes eLece mecee ceW ceje, efhej otmejer Glmeefhe&Ceer Deewj DeJemeefhe&Ceer kes otmejs mecee ceW ceje, Fmes keeue
heefjJele&ve kenles nQ~ kene Yeer nw-

pewve Yeejleer

( 87 )

kejCeevegeesie

GmmeefhheefCe DeJemeefhheefCemeceeeJeefueeemeg efCejJemesmeemeg~

peeoes cegoes e yengmees YeceCesCe og keeuemebmeejs~~
Deveeefo keeue mes mebmeej ceW heefjYeceCe kejlee ngDee en peerJe Glmeefhe&Ceer Deewj DeJemeefhe&Ceer keeue kes meye
meceeeW ceW Deveske yeej pevcee Deewj ceje~
YeJe heefjJele&ve-vejke ieefle ceW peIeve Deeeg ome npeej Je<e& keer nw, Fme Deeeg kees ueskej keesF& peerJe
eLece vejke ceW GlheVe ngDee Deewj Deeeg hetCe& kejkes cej ieee hegve: Gmeer Deeeg kees ueskej JeneB GlheVe ngDee Deewj cej
ieee~ Fme ekeej ome npeej Je<e& kes efpeleves mecee nQ, Gleveer yeej ome npeej Je<e& keer Deeeg ueskej eLece vejke ceW
GlheVe ngDee~ heers Ske mecee DeefOeke ome npeej Je<e& keer Deeeg ueskej JeneB GlheVe ngDee, efhej oes mecee DeefOeke
ome npeej Je<e& keer Deeeg ueskej GlheVe ngDee~ Fme ekeej Ske-Ske mecee ye{eles-ye{eles vejke ieefle keer Glke=
Deeeg leQleerme meeiej hetCe& kejlee nw~
efhej efleee ieefle ceW Devleceg&ntle& keer peIeve Deeeg ueskej GlheVe ngDee Deewj henues keer lejn Devleceg&ntle& kes
efpeleves mecee nesles nQ, Gleveer yeej Devleceg&ntle& keer Deeeg ueskej JeneB GlheVe ngDee~ efhej Ske-Ske mecee ye{elesye{eles efleee ieefle keer Glke= Deeeg leerve heue meceehle kejlee nw~ efhej efleee ieefle keer ner lejn ceveg<e ieefle ceW
Yeer Devleceg&ntle& keer peIeve Deeeg mes ueskej leerve heue keer Glke= Deeeg meceehle kejlee nw~ heers vejke ieefle keer
lejn osJeieefle keer Deeeg kees Yeer meceehle kejlee nw efkevleg osJeieefle ceW Fleveer efJeMes<elee nw efke JeneB Fkeleerme meeiej keer
ner Glke= Deeeg kees hetCe& kejlee nw keeeWefke ewJeseke ceW Glke= Deeeg Fkeleerme meeiej keer ner nesleer nw Deewj
efceLeeefeeW keer Glheefe ewJeseke leke ner nesleer nw~ Fme ekeej eejeW ieefleeeW keer Deeeg hetCe& kejves kees YeJe
heefjJele&ve kenles nQ~ kene Yeer nwefCejeeefo penCCeeefomeg peeJe og GJeefjuueee og iesJeppee~
efceemebefmeosCe og yengmees efJe YeJeefoerYeefceoe~~
vejke keer peIeve Deeeg mes ueskej Thej kes ewJesekeheele kes meye YeJeeW ceW en peerJe efceLeelJe kes DeeOeerve
neskej Deveske yeej YeceCe kejlee nw~
YeeJe heefjJele&ve-eesiemLeeve, DevegYeeie yebOeeOeJemeee mLeeve, ke<eeeeOeJemeee mLeeve Deewj efmLeefle mLeeve,
Fve eej kes efveefcee mes YeeJe heefjJele&ve neslee nw~ eke=efle yebOe Deewj eosMe yebOe kes keejCe Deelcee kes eosMe
heefjmhevohe eesie kes leejlecehe mLeeveeW kees eesie mLeeve kenles nQ~ DevegYeeie yebOe kes keejCe ke<eee kes leejlece
mLeeveeW kees DevegYeeie yebOeeOeJemeee mLeeve kenles nQ~ efmLeefle yebOe kes keejCe ke<eee kes leejlece mLeeveeW kees ke<eee
mLeeve ee efmLeefle yebOeeOeJemeee mLeeve kenles nQ~ yebOeves Jeeues kece& keer efmLeefle kes YesoeW kees efmLeefle mLeeve kenles nQ~
eesie mLeeve esCeer kes DemebKeeleJeW Yeeie eceeCe nQ~ DevegYeeie yebOeeOeJemeee mLeeve DemebKeele ueeske eceeCe nQ~
ke<eee yebOeeOeJemeee mLeeve Yeer DemebKeele ueeske eceeCe nQ~
keesF& efceLeeef, mewveer, hebesefve heee&hleke peerJe %eeveeJejCe kece& keer Devle:kees[ekees[er meeiej eceeCe
peIeve efmLeefle kees yeeBOelee nw, Gme peerJe kes Gme efmLeefle kes eesie peIeve ke<eee mLeeve, peIeve DevegYeeie mLeeve

kejCeevegeesie

( 88 )

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

Deewj peIeve ner eesie mLeeve neslee nw~ efhej Gmeer efmLeefle, Gmeer ke<eee mLeeve Deewj DevegYeeie mLeeve kees eehle peerJe
kes otmeje eesie mLeeve neslee nw~ peye meye eesie mLeeveeW kees meceehle kej oslee nw, leye Gmeer efmLeefle Deewj Gmeer ke<eee.
mLeeve kees eehle peerJe kes otmeje DevegYeeie mLeeve neslee nw~ Gmekes eesiemLeeve Yeer hetJeexe peeveves eeefnS~ Fme ekeej
eleske DevegYeeie mLeeve kes mecee meye eesie mLeeveeW kees meceehle kejlee nw~ DevegYeeie 0 mLeeveeW kes meceehle nesves hej,
Gmeer efmLeefle kees eehle peerJe kes otmeje ke<eee 0 mLeeve neslee nw~ Fme ke<eee 0 mLeeve kes DevegYeeie 0 mLeeve leLee
eesie mLeeve hetJe&Jeled peeveves eeefnS~ Fme ekeej meye ke<eee 0 mLeeveeW keer meceeefhle leke DevegYeeie 0 mLeeve Deewj
eesie mLeeveeW keer meceeefhle kee ece peevevee eeefnS~
ke<eee 0 mLeeveeW kes Yeer meceehle nesves hej Jener peerJe Gmeer kece& keer Ske mecee DeefOeke Devle: kees[ekees[er
meeiej eceeCe efmLeefle yeeBOelee nw~ Gmekes Yeer ke<eee 0 mLeeve, DevegYeeie 0 mLeeve leLee eesie mLeeve hetJe&Jeled peeveves
eeefnS~ Fme ekeej Ske-Ske mecee ye{eles-ye{eles Glke= efmLeefle leerme kees[ekees[er meeiej hee&vle eleske efmLeefle
kes ke<eee 0 mLeeve, DevegYeeie 0 mLeeve Deewj eesiemLeeveeW kee ece peevevee eeefnS~ Fmeer ekeej meYeer cetue eke=efle
Deewj Gej eke=efleeeW ceW mecePevee eeefnS~ DeLee&led eleske cetue-eke=efle Deewj eleske Gej eke=efle keer peIeve
efmLeefle mes ueskej Glke= efmLeefle heele eleske efmLeefle kes meeLe hetJeexe meye ke<eee 0 mLeeveeW, DevegYeeie 0 mLeeveeW
Deewj eesie mLeeveeW kees henues keer ner lejn ueiee uesvee eeefnS~ Fme ekeej meye keceeX keer efmLeefleeeW kes Yeesieves kees
YeeJe heefjJele&ve kenles nQ Fve heefjJele&veeW kees hetCe& kejves ceW efpelevee keeue ueielee nw, Glevee keeue Yeer Gme-Gme
heefjJele&ve kes veece mes kenelee nw~ kene Yeer nwmeJJee heeef[efoerDees DeCegYeeieheosmeyebOe"eCeeefCe~
efcee mebefmeosCe e Yeefceoe hegCe YeeJemebmeejs~~
Fme peerJe ves efceLeelJe kes mebmeie& mes meye eke=efle, efmLeefle, DevegYeeie Deewj eosMe yebOe kes mLeeveeW kees eehle
kej YeeJe mebmeej ceW heefjYeceCe efkeee~
Fme ekeej Deveske ogKeeW keer Glheefe kes keejCe Fve heeBe ekeej kes mebmeej ceW en peerJe efceLeeheer oes<e
kes keejCe Deveeefokeeue leke YeceCe kejlee jnlee nw~ peye Fme peerJe kees mecekelJe eie nes peelee nw, leye hebe
hejeJele&ve meceehle nes peelee nw~ meceief peerJe eefo mecekelJe mes egle neskej DeefOeke mes DeefOeke mebmeej ceW
YeceCe kejs, lees Jen DeOe&hegodieue hejeJele&ve cee$e keeue leke YeceCe kejlee nw pees efke Je heefjJele&ve kes Devleie&le
veeskece& hegodieue hejeJele&ve keeue kes meceeve nw efkevleg en Yeer Devevlekeeue meMe nesves mes Devevle kenueelee nw~

JeJenej keeue kes Devleie&le keg efJeMes<e mebKeeSB

Deee&KeC[ ceW veevee YesoeW mes mebege pees keeue eJele&lee nw, Gmekes mJehe kee JeCe&ve kejles nQ~ keeueJe
DeveeefoefveOeve nw, Jele&vee Gmekee ue#eCe ceevee ieee nw-pees JeeW keer heee&eeW kees yeoueves ces meneeke nes, Gmes
Jele&vee kenles nQ~ en keeue Delevle met#ce hejceeCeg yejeyej nw Deewj DemebKeele nesves kes keejCe mecemle ueeskeekeeMe
mes Yeje ngDee nw DeLee&led keeue Je kee Ske-Ske hejceeCeg ueeskeekeeMe kes Ske-Ske eosMe hej efmLele nw~

pewve Yeejleer

( 89 )

kejCeevegeesie

Gme keeue ceW Devevle heoeLeeX kes heefjCeceve kejeves keer meeceLe& nw Dele: Jen mJeeb DemebKeele neskej Yeer
Devevle heoeLeeX kes heefjCeceve ceW menkeejer neslee nw~ efpeme ekeej kegcnej kes eeke kes Ietceves ceW Gmekes veeres ueieer
ngF& keerue keejCe nw Gmeer ekeej heoeLeeX kes heefjCeceve ceW keeue Je menkeejer keejCe nw~ mebmeej kes mecemle heoeLe&
Deheves-Deheves iegCe-heee&eeW eje mJeecesJe ner heefjCeceve kees kejles jnles nQ Deewj keeue Je Gvekes heefjCeceve ceW
cee$e menkeejer keejCe neslee nw~ peerJe, hegodieue, Oece&, DeOece& Deewj DeekeeMe es heeBe Je Deefmlekeee nQ Deewj keeue
Je yengeosMeer ve nesves mes Deefmlehe nw Deefmlekeee veneR nw~
keeue kes Yeso-keeue Je kes efveee Deewj JeJenej kes Yeso mes oes Yeso nQb~ FveceW mes efveee keeue kes
Deeee mes JeJenej keeue keer eJe=efe nesleer nw~ en JeJenej keeue Jele&vee ue#eCe he efveee keeue Je kes eje
ner eJeefle&le neslee nw Deewj Yetle, YeefJe<eled leLee Jele&ceevehe neskej mebmeej kee JeJenej eueeves kes efueS meceLe&
neslee nw~ Jen JeJenej keeue mecee, DeeJeueer, GdJeeme, vee[er Deeefo kes Yeso mes Deveske ekeej kee neslee nw~ en
peesefle<ee kes Ietceves mes ner eke neslee nw~ Ie[er, Iebe, efove Deeefo meye JeJenej keeue kenueeles nQ~
JeJenej keeue-Ske DeefJeYeeieer hegodieue hejceeCeg efpeleves keeue ceW Ske DeekeeMe eosMe kee GuuebIeve
kejs, Gme DeefJeYeeieer keeue kees mecee kenles nQ~
DemebKeele meceeeW keer Ske DeeJeueer Deewj mebKeele DeeJeefueeeW kee Ske GdJeeme neslee nw~ Fmes eeCe Yeer
kenles nQ~ meele GdJeeme kee Ske mleeske, meele mleeskeeW kee Ske ueJe, mee{s De[leerme ueJeeW keer Ske veeueerIe[er, oes Ie[er kee Ske cegntle& neslee nw~ Ske mecee kece Ske cegntle& kees efYeVe cegntle& ee Devleceg&ntle& kenles nQ~ leerme
cegntle& kee Ske efove, hevn efoveeW kee Ske he#e, oes he#eeW kee Ske ceeme, oes ceemeeW keer Ske $e+leg, leerve $e+legDeeW kee
Ske Deeve, oes DeeveeW kee Ske Je<e& Deewj heeBe Je<eeX kee Ske egie neslee nw~ oes egieeW kes ome Je<e& nesles nQ~ ome Je<eeX
kees ome mes iegCee kejves hej MeleJe<e&, MeleJe<e& kees ome mes iegCee kejves hej mene Je<e& neslee nw~ Fmes ome mes iegCee
kejves hej ome mene Je<e&, Fmekees Yeer ome mes iegCee kejves hej ue#e Je<e& neslee nw~
ue#e Je<e& kees 84 mes iegCee kejves hej Ske hetJee& Fme hetJee& kees 8400000 mes iegCee kejves hej Ske
hetJe& neslee nw~ hetJe& kees 84 mes iegCee kejves hej heJee& Fmekees 8400000 mes iegCee kejves hej heJe& neslee nw~ heJe&
kees 84 mes iegCee kejves hej veegleebie Fmekees 8400000 mes iegCee kejves hej veegle neslee nw~ veegle kees 84 mes
iegCee kejves hej kegcegoebie Deewj Fmekees 8400000 mes iegCee kejves hej Ske kegcego neslee nw~ kegcego kees 84 mes
iegCee kejves hej heeebie Deewj Fmekees 8400000 mes iegCee kejves hej Ske hee neslee nw~ hee kees 84 mes iegCee
kejves hej veefueveebie Deewj Fmekees 8400000 mes iegCee kejves hej Ske veefueve neslee nw~ veefueve kees 84 mes iegCee
kejves hej Ske keceueebie Deewj Fmekees 8400000 mes iegCee kejves hej Ske keceue neslee nw~ keceue kees 84 mes
iegCee kejves hej Ske $egefleebie Deewj Fmekees 8400000 mes iegCee kejves hej Ske $egefle neslee nw~ $egefle kees 84
mes iegCee kejves hej Deebie Fmekees 8400000 mes iegCee kejves hej De neslee nw~ De kees 84 mes iegCee
kejves hej Dececeebie, Fmekees 8400000 mes iegCee kejves hej Decece neslee nw~ Decece kees 84 mes iegCee kejves hej
nenebie Deewj Fmekees 8400000 mes iegCee kejves hej Ske nene eceeCe neslee nw~ nene kees 84 mes iegCee kejves hej

kejCeevegeesie

( 90 )

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

ntnebie Deewj ntnebie kees 8400000 mes iegCee kejves hej Ske ntnt veeceke keeue kee eceeCe neslee nw~ ntnt kees 84
mes iegCee kejves hej ueleebie Deewj Fmekees 8400000 mes iegCee kejves hej Ske uelee veeceke eceeCe neslee nw~ uelee
kees 84 mes iegCee kejves hej ceneueleebie Deewj Fmekees 8400000 mes iegCee kejves hej Ske ceneuelee kee eceeCe
neslee nw~ ceneuelee kees 8400000 mes iegCee kejves hej Ske eerkeuhe neslee nw Deewj Fmekees 8400000 mes iegCee
kejves hej Ske nmle ensefuele veeceke mebKee kee eceeCe efceuelee nw~ nmle ensefuele kees 84 ueeKe mes iegCee kejves
hej Ske Deeueelce veece kee keeue neslee nw~
Fkeleerme mLeeveeW ceW he=Leked-he=Leked eewjemeer kees jKekej hejmhej iegCee kejves mes Deeueelce veece kee eceeCe
eehle neslee nw, pees veyyes Metveebke he nw~ Fme ekeej en mebKeele keeue Je<eeX keer ieCevee eje Glke= mebKeele
peye leke eehle nes, leye leke ues peevee eeefnS~ pees Je<eeX keer mebKee mes jefnle nw, Jen DemebKes keeue ceevee peelee
nw~ Fmekes heue, meeiej, keuhe leLee Devevle Deeefo Deveske Yeso nQ~

heue-meeiej kee mJehe

keguekejeW keer, osJe-veejefkeeeW keer DeJeieenvee kes eceeCe ceW pees Oeveg<e Meyo Deeee nw Deewj Deeeg leLee
Devlejeue ceW heue Meyo kee eeesie Deeee nw, Deye Gvekees mecePeves kes efueS Oeveg<e Deewj heue kees yeveeves keer
eefeee kees yeleueeles nQDebiegue, Oeveg<e, heue Deeefo keer eefeee-hegodieue kes Ske DeefJeYeeieer gke[s kees hejceeCeg kenles nQ~
Devevleevevle hejceeCegDeeW mes Ske DeJemeVeemeVe yevelee nw DeLee&ledDebiegue kee eceeCe-Devevleevevle hejceeCegDeeW kee- 1 DeJemeVeemeVe
8 DeJemeVeemeVe kee
1 meVeemeVe
8 meVeemeVeeW kee
1 $e+gefjsCeg
8 $egefjsCegDeeW kee
1 $emejsCeg
8 $emejsCegDeeW kee
1 jLejsCeg
8 jLejsCegDeeW kee Gece YeesieYetefcepeeW kee
1 yeeueee
8 Fve yeeueeeeW kee ceOece YeesieYetefcepeeW kee
1 yeeueee
8 Fve yeeueeeeW kee peIeve YeesieYetefcepeeW kee
1 yeeueee
8 Fve yeeueeeeW kee
kece&YetefcepeeW kee 1 yeeueee
8 kece&Yetefcepe kes yeeueeeeW keer
1 efue#ee
8 efue#ee keer
1 etkee
8 etkee keer
1 peew
8 peew kee
1 Debiegue

pewve Yeejleer

( 91 )

kejCeevegeesie

Debiegue kes leerve Yeso-GlmesOeebiegue, eceeCeebiegue Deewj Deelceebiegue~ Gheeg&e heefjYee<ee mes efme ngDee Debiegue
GlmesOeeiebgue kenueelee nw~ heeBe meew GlmesOeebiegue kee Ske eceeCeebiegue neslee nw~ efpeme keeue ceW Yejle Deewj SsjeJele ceW peespees ceveg<e ngDee kejles nQ, Gme-Gme keeue ceW GvneR ceveg<eeW kes Debiegue kee veece Deelceebiegue neslee nw~
efkeme Debiegue mes efkemekee ceehe neslee nw?-GlmesOeebiegue mes osJe, ceveg<e, efleee Deewj veejefkeeeW kes
Mejerj keer TBeeF& kee eceeCe Deewj eejeW ekeej kes osJeeW kes efveJeeme mLeeve Je veiejeefo kee eceeCe peevee peelee nw~
eceeCeebiegue mes erhe, meceg, kegueeeue, Jesoer, veoer, kegb[ ee mejesJej, peieleer Deewj Yejle Deeefo #es$eeW kee
eceeCe peevee peelee nw~
Oeveg<e kee eceeCe-n DebiegueeW kee 1 heeo, 2 heeoeW keer 1 efJeleefmle, oes efJeleefmleeeW kee 1 neLe, 2 neLeeW kee
1 eEjkeg, oes eEjkeg kee 1 oC[ ee Oeveg<e DeLee&led 4 neLe kee 1 Oeveg<e Deewj oes npeej Oeveg<e kee Ske keesme neslee nw~
eespeve kee eceeCe-eej keesme kee Ske eespeve neslee nw, Fmes ueIeg eespeve kenles nQ~ Fmeer eespeve kees
heeBe meew mes iegCee kejves hej 1 ceneeespeve yevelee nw eLee-45002000, Fve 2000 keesme kee Ske
ceneeespeve neslee nw~
heue kee eceeCe-eej keesme kes eespeve efJemleej Jeeues ieesue ies kee ieefCele Meee mes Ieveheue efvekeeue
ueerefpeS DeLee&led Ske eespeve Jeeme Jeeues Ske eespeve ienjs ies kee Ieveheue kej ueerefpeS~
Ske eespeve Jeeues ieesue #es$e kee Ieveheue-111010,
1019/6 heefjefOe, 19/61/4#es$eheue, 19/24119/24 Ieveheue
Gece YeesieYetefce kes Ske efove mes ueskej meele efove leke kes GlheVe ngS ceW{s kes kejes[eW jesceeW kes DeefJeYeeieer
Keb[ kejkes Gve Kebef[le jesceeeeW mes Gme Ske eespeve efJemleej Jeeues eLece ies kees he=LJeer kes yejeyej Delevle meIeve
Yejvee eeefnS~
Fme ies kes jesceeW keer mebKee413452630308203177749512192000000000000000000~
JeJenej heue-meew-meew Je<eeX ceW Ske-Ske jesce KeC[ kes efvekeeueves hej efpeleves mecee ceW Jen iee
Keeueer nes, Gleves keeue kees JeJenej heue kenles nQ~
Gej heue-JeJenej heue keer jescejeefMe ceW mes eleske jesceKeC[ kees DemebKeele kejes[ Je<eeX kes
efpeleves mecee nes, Gleves KeC[ kejkes, Gvemes otmejs heue kees Yejkej hegve: Ske-Ske mecee ceW Ske-Ske jesce
KeC[ kees efvekeeues, Fme ekeej efpeleves mecee ceW Jen otmeje heue Keeueer nes peees, Gleves keeue kees Gej heue
mecePevee eeefnS~
Dee heue-Gej heue keer jesce jeefMe ceW mes eleske jesce KeC[ kes DemebKeele Je<eeX kes mecee eceeCe
KeC[ kejkes leermejs ies kes Yejves hej Deewj henues kes meceeve Ske-Ske mecee ceW Ske-Ske jesce KeC[ kees
efvekeeueves hej efpeleves mecee ceW Jen iee Keeueer nes peees, Gleves keeue kees Deeheue kenles nQ~

kejCeevegeesie

( 92 )

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

ceOe kes Gej heue mes erhe Deewj mecegeW kee eceeCe peevee peelee nw, Fme Deeheue mes veejkeer, efleee,
ceveg<e Deewj osJeeW keer Deeeg leLee keceeX keer efmLeefle kee eceeCe peevee peelee nw~
meeiej-ome kees[e-kees[er JeJenej heue kee Ske JeJenej meeiej, ome kees[ekees[er Gej heueeW kee
Ske Gej meeiej, ome kees[e-kees[er DeeheueeW kee Ske Deemeeiej neslee nw DeLee&led Ske kejes[ kees Ske kejes[
mes iegCee kejves hej kees[e-kees[er yevelee nw, Ssmes ome kees[e-kees[er heueeW kee Ske meeiej neslee nw~
keguekejeW keer, osJe-veejefkeeeW keer Deeeg ceW pees heue Deewj meeiej kee eceeCe Deeee nw Deewj TBeeF& ceW Oeveg<e
kee eceeCe Deeee nw, Gvekees mecePeves kes efueS Fve heefjYee<eeDeeW kees eeo jKevee eeefnS~

leerve ueeske ceW efme peerJe keneB nQ?

Dece Yetefce-leerve YegJeve kes cemleke hej F&<eleeiYeej veece keer Dee"JeeR he=LJeer nw~ en 1 jepeg eew[er,
7 jepeg uecyeer Deewj Dee" eespeve ceeser nw DeLee&led ueeske kes Devleheele nw~
efme efMeuee-Fme Dee"JeeR he=LJeer kes ceOe ceW jpeleceeer, esle $eekeej, ceveg<e-#es$e kes meceeve ieesue,
heQleeueerme ueeKe eespeve Jeeme Jeeueer efmeefMeuee nw~ Fmekeer ceeseF& ceOe ceW 8 eespeve nw~ Deve$e meJe&$e
Devleheele (efkeveejeW ceW) Ieleer-ye{leer nw~ Fmekee Thej leue lees meceeve he nw Deewj veeres Ieleer-ye{leer nw, Ssmee
mecePevee~ meJee&Le&efmeef efJeceeve mes 12 eespeve Devlejeue es[kej efme #es$e nw~
efmeeW kee efveJeeme-Dee"JeeR he=LJeer kes Thej meele npeej heeeme Oeveg<e peekej efmeeW kee DeeJeeme nw~
Fve efmeeW keer Glke= DeJeieenvee heeBe meew heeerme Oeveg<e Deewj peIeve mee{s leerve neLe nw~ levegJeeleJeuee keer
ceeseF& 1575 Oeveg<e nw, FmeceW 500 kee iegCee kejkes 1500 kee Yeeie osves mes efmeeW keer Glke= DeJeieenvee kee
eceeCe efvekeue peelee nw keeeWefke DeJeieenvee kee Oeveg<e 4 neLe kee nw Deewj Gmemes 500 iegCee DeefOeke en Oeveg<e nw
Dele: 15755001500525 Oeveg<e~
Fmeer ceW 500 kee iegCee kejkes 900000 kee Yeeie osves mes peIeve DeJeieenvee kee eceeCe Deelee nw~
eLee-15755009000007/8Oeveg<e31/2 neLe
Ske peerJe mes DeJeieeefnle #es$e kes Yeerlej peIeve, Glke= Deewj ceOece DeJeieenvee mes meefnle Devevle efme
peerJe nesles nQ~ ceveg<e ueeskeeceeCe efmLele levegJeele kes Gheefjce Yeeie ceW meye efmeeW kes efmej Ske meMe nesles nQ,
DeOemleve Yeeie ceW keesF& efJemeMe nesles nQ~ efpelevee ceeie& ceW peeves eesie nw, Glevee peekej ueeske efMeKej hej meye efme
he=Leked-he=Leked ceesce mes jefnle cet<e (meebee) kes DeYevlej DeekeeMe kes meMe efmLele nes peeles nQb~ Deveghece mJehe
mes mebege, ke=leke=le, efvele, efvejbpeve, veerjesie, efvece&ue yeesOe mes ege efme Ske ner mecee ceW mecemle heoeLeeX kees
meowJe peeveles nQ~
efmeeW kee megKe-eeJeleea kes megKe mes YeesieYetefceeeB kee megKe DevebleiegCee nw~ YeesieYetefcepeeW kes megKe mes
OejCesv kee megKe DevevleiegCee nw, Fmemes osJesv kee megKe DevevleiegCee nw, Fmemes DenefcebeW kee megKe DevevleiegCee

pewve Yeejleer

( 93 )

kejCeevegeesie

nw, Ssmes FveceW pees Devevle-DevevleiegCee megKe nw, Gve meyekes Deleerle, Deveeiele Deewj Jele&ceevekeeuemebbyebOeer meYeer megKeeW
kees Skeef$ele keefjes, Gmekeer Dehes#ee Yeer efmeeW kee #eCecee$e ceW GlheVe ngDee megKe DevevleiegCee nw, en GheosMe Yeer
keLevecee$e nw keeeWefke DeewjeW kee megKe Deekeguelee meefnle nw Deewj efmeeW kee megKe efvejekegue nw~ FmeefueS efmeeW kee
megKe Jeeve kes Deieesej nw, Ssmee peevevee~
eneB leke kejCeevegeesie ceW ueeske kee, hebeheefjJele&ve kee, heuemeeiej Deeefo kee Deewj efmeueeske kee mebef#ehle
mJehe kene nw~ efJeMes<e efpe%eemegDeeW kees efleueeseheCCeefe, ef$eueeskemeej, pecyeterheheCCeefe Deeefo ebLeeW kee mJeeOeee
kejvee eeefnS~

ces Jevovee
ces megoMe&ve ceneleerLe& kees, efvele eefle MeerMe Pegkeelee ntB~
leerLekej kes pevce vnJeve keer, meyekees eeo efoueelee ntB~~
YeMeeue Jeve megvoj nw, vevove Jeve Deefle cevenj nw~
meewceveme Jeve MeesYe jne, heeb[gke Jeve ceve ceesn jne~~
FveceW ewleeuee Yeemes, efpeveceW efpeve eeflecee jepes~
eej efoMee ceW eej kens, meye efceue meesuen Yeeme jns~~
eefle efvepeie=n ceW efpeveeeflecee, Fke meew Dee" Delegue ceefncee~
meyekees efvele veceve cesje, keesef-keesef Jevove cesje~~
heeb[gke Jeve keer efJeefoMee ceW, heeb[gke Deeefo efMeuee leeceW~
leerLekej efMeMeg kees ueekes, Fv vnJeve kejles Deekes~~
Ssmes heeJeve ceneces kees, Yeefe emetve e{elee ntB~
mecei%eeveceleer efJekeefmele nes, ener YeeJevee Yeelee ntB~~

R QR Q

ejCeevegeesie

( 94 )

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

le=leere KeC[

ejCeevegeesie

i e = n c e s O e v e i e e j e C e e b
eeefj$eeslheefeJe=efj#eeced~
ej Ceev eg ees iemeceeb
mecei% eeveb
e f J e p e e v e e e f l e ~ ~ 4 5 ~ ~
DeLe&-mecei%eeve ner ie=nmLe Deewj cegefveeeW kes eefj$e keer Glheefe, Je=ef Deewj j#ee kes DebieYetle ejCeevegeesie
Meee kees peevelee nw DeLee&led efpemeceW eeJeke Deewj cegefveOece& kee JeCe&ve efkeee peelee nw, Jen ejCeevegeesie nw~

pewve Yeejleer

( 95 )

ejCeevegeesie

Oece& kee ue#eCe

pees1 mebmeej kes ogKe mes eeefCeeeW kees efvekeeuekej Gece megKe ceW hengBeelee nw, Jen Oece& nw~ jlve$ee2
mJehe Oece& kes F&ej Ssmes eer efpevesv YeieJeeve meceioMe&ve, mecei%eeve Deewj mecekedeeefj$e kees Oece& kenles nQ~
Fvemes efJehejerle efceLeeoMe&ve, efceLee%eeve Deewj efceLeeeeefj$e mebmeej kes keejCe nesles nQ~

meceioMe&ve
mees3 osJe, Meee, ieg kee leerve cet{lee jefnle, Dee" ieJe& mes jefnle Deewj Dee" De meefnle eeve kejvee
meceioMe&ve nw~ DeLeJeeleJeeW4 kee eLeeLe& eeve kejvee meceioMe&ve nw~ DeLeJeeefpevekes5 Dee" ceo, leerve cet{lee, n Deveeeleve, Dee" Mebkeeefo oes<e, meele Jemeve, meele ekeej kes Yee
Deewj heeBe Deleereej es eJeeueerme oes<e veneR nQ, Jes meceief nQ~
eeJeke kes 70 iegCe-Dee"6 cetueiegCe Deewj yeejn GejiegCeeW (yeejn ele-5 DeCegele, 3 iegCeele,
4-efMe#eeele) kee eefleheeueve, meele Jemeve Deewj heeerme mecekelJe kes oes<eeW kee heefjleeie, yeejn ekeej keer
Jewjeie YeeJevee kee efevleJeve, meceioMe&ve kes heeBe DeefleeejeW kee heefjleeie Deewj Yeefe-YeeJevee Fme ekeej
meceief eeJeke kes 70 iegCe nQ~
mees osJe kee ue#eCe-pees #egOee, le=<eeefo oes<eeW mes jefnle, Jeerlejeie, meJe&%e Deewj efnleesheosMeer nQ, Jes
ner mees Deehle nQ~
De"ejn oes<e-#egOee, le=<ee, jesie, Meeske, pevce, cejCe, yeg{ehee, Yee, ieJe&, jeie, s<e, ceesn, efevlee,
Dejefle, efvee, efJemcee, hemeervee leLee Keso es 18 oes<e Dejnvle-mees osJe ceW veneR nesles nQ~
mees Meee kee ue#eCe-mees Deehle kee kene ngDee ele#e, Devegceeve Deeefo eceeCeeW mes efJejesOejefnle
peerJeeefo leJeeW kee eefleheeove kejves Jeeuee ner meee Meee nw~
1. mebmeejog:Kele: meJeeved eesOejlegeces megKes~-jlvekejC[eeJekeeeej
2. meodef%eeveJe=eeefve Oece Oecexeje efJeog:~
eoereeleveerkeeefve YeJeefvle YeJeheefle:~~3~~-jlvekejC[eeJekeeeej
3. eeveb hejceeLee&veeceehleeieceleheesYe=leeced~
ef$ecet{ehees{ceebieb meceioMe&vecemceeced ~~4~~-jlvekejC[eeJekeeeej
4. leJeeLe&eeveb meceioMe&veced~-leJeeLe&met$e
5. ceecet{ceCeeeoCeb mebkeeFJemeCeYeeceF&eejb~
pesefmeb eGoeuesos Ce mebefle les neWefle meefer~~7~~-jeCemeej
6. GYeeiegCeJemeCeYeeceueJesjiieeFeej YeefeefJeiIeb Jee~
Sosmeeeefjee obmeCemeeJeeiegCee YeefCeee~~-jeCemeej

ejCeevegeesie

( 96 )

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

mees ieg kee ue#eCe

pees efJe<eeeW keer DeeMee mes jefnle, DeejcYe-heefjen mes jefnle, efoiecyej Jes<eOeejer, %eeve, Oeeve Deewj lehe ceW
ueerve jnles nQ, Jes ner mees ieg nQ~
meceioMe&ve kes Dee" Debie-efve:Mebefkele, efve:keebef#ele, efveefJe&efeefkelmee, Decet{ef, Gheietnve, efmLeeflekejCe,
Jeelmeue Deewj eYeeJevee~
efve:Mebefkele-osJe, ieg Deewj MeeemJehe leJe ener nw, Fmeer ekeej ner nw, otmeje veneR nw Deewj otmejs
ekeej Yeer veneR nw, Fme ekeej { eeve kejvee~
efvekeebef#ele-kecee&Oeerve, ve nesves Jeeues, og:Keefceefele Deewj heehe kes cetue Ssmes efJe<eepeve ceW megKeeW keer
Fe veneR kejvee~
efveefJe&efeefkelmee-mJeYeeJe mes DeheefJe$e efkevleg jlve$ee mes heefJe$e cegefveeeW kes Mejerj ceW iueeefve veneR kejvee,
elegled iegCeeW ceW eerefle kejvee~
Decet{ef-ogKeeW kes keejCehe Keess efceLeeoMe&veeefo ceW leLee efceLeeef peerJeeW kes efJe<ee ceW ceve mes
Deewj Mejerj mes Deeoj veneR kejvee, Jeeve mes eMebmee veneR kejvee~
Gheietnve-mJeYeeJe mes Meg Ssmes jlve$eemJehe cees#eceeie& ceW eueves Jeeues De%eeveer, eceeoerpeveeW mes eefo
keesF& oes<e nes peeJes lees Gmes otj kejvee ({ke osvee, eie veneR nesves osvee) Gheietnve nw~
efmLeeflekejCe-meceioMe&ve Deewj mecekedeeefj$e mes eueeeceeve nesves Jeeues heg<eeW kees Oece&esce mes hegve:
Gmeer ceW efmLele kej osvee~
Jeelmeue-pewveOecee&JeueefcyeeeW kes eefle ceeeeeej jefnle leLee eesie ieesJelme kes meceeve Oece&esce jKevee~
eYeeJevee-De%eeveheer DebOekeej kes emeej kees otj kejkes eLeeMeefe efpeveOece& kes cenJe kees eie
kejvee~
eer Dece=leevmetefj kenles nQ efke1
jlve$eeheer lespe mes ncesMee mes ner Deelcee keer eYeeJevee kejvee Deewj oeve, lehe, efpevehetpee, efJeee Deewj
DeefleMee-ecelkeej Deeefo kes eje efpeveOece& keer eYeeJevee kejveer eeefnS~
Fve Dee" DebieeW ceW mes eefo Ske Debie Yeer kece nw, lees Jen meceioMe&ve mebmeej keer hejcheje kees ve kejves ceW
meceLe& veneR neslee nw~
ueeskecet{lee-veoer Deewj meceg ceW Fmemes keueeCe nesiee Fme yegef mes mveeve kejvee, yeeuet Deewj helLej
kes {sj ueieevee, hene[ kes Thej mes he[vee, Deefive ceW he[vee ueeskecet{lee nw~
1. Deelcee eYeeJeveerees jlve$eelespemee melelecesJe~
oeve-leheesefpevehetpee-efJeeeefleMeewe efpeveOece&:~~ (heg<eeLe&efmeegheee)

pewve Yeejleer

( 97 )

ejCeevegeesie

osJecet{lee-Ssefnke megKe keer Fe mes Deewj Jej keer DeeMee mes jeie-s<e mes ceefueve osJeeW keer Gheemevee
kejvee osJecet{lee nw~
heeKebef[cet{lee-heefjen, DeejbYe Deewj efnbmee mes meefnle Ssmes heeKeb[er meeOegDeeW kee melkeej kejvee iegcet{lee nw~
Dee" ceo-%eeve, hetpee, kegue, peeefle, yeue, $e+ef, lehe Deewj Mejerj Fve Dee" kee Deeee ueskej ceeve kejvee~
n Deveeeleve-kegosJe, kegosJe kees ceeveves Jeeues kegMeee, kegMeee kes Oeejke, Keeser lehemee, Keeser
lehemee kes kejves Jeeues es n Deveeeleve nQ~
heeerme oes<e-Thej kens ngS Dee" Debie mes efJehejerle Dee" oes<e, Dee" ceo, leerve cet{lee Deewj n
Deveeeleve es heeerme ceue oes<e mecekelJe kees ceefueve kejves Jeeues nQ FmeefueS Fvekee leeie kej osvee eeefnS~
meceioMe&ve kes Yeso-meceioMe&ve kes oes Yeso nQ-efvemeie&pe Deewj DeefOeiecepe~
pees mecekelJe ieg kes GheosMe, esjCee Deeefo efveefceeeW keer Dehes#ee veneR jKelee nw Jen efvemeie&pe nw~
pees mecekelJe ieg kes GheosMe Deeefo yeee efveefceeeW keer eOeevelee mes neslee nw Jen DeefOeiecepe nw~
Fve oesveeW mecekelJeeW ceW oMe&ve ceesnveere kee #ee, #eeesheMece ee GheMecehe Devlejbie keejCe meceeve nw~
meceioMe&ve kes leerve Yeso Yeer nQ-DeewheMeefceke, #eeefeke Deewj #eeeesheMeefceke~
meceioMe&ve kes 1ome Yeso Yeer ceeves nQ-Dee%ee, ceeie&, GheosMe, met$e, yeerpe, meb#eshe, efJemleej, DeLe& mes
GlheVe nesves Jeeues Dee" Yeso Deewj DeJeiee{ leLee hejceeJeiee{ es ome Yeso nQ~
Dee%ee mecegJe-oMe&ve ceesn kes GheMeevle nesves mes ebLe eJeCe kes efyevee kesJeue Jeerlejeie YeieJeeve keer
Dee%ee mes ner pees leJe eeve neslee nw, Jen Dee%ee mecekelJe nw~
ceeie& meceioMe&ve-jlve$eemJehe cees#eceeie& kees keueeCekeejer mecePekej eeve kejvee~
GheosMe meceioMe&ve-eflejsme" Meueekee heg<eeW kes hegjeCe kes GheosMe mes pees leJe eeve GlheVe neslee nw~
met$e mecekelJe-cegefve kes eefj$e kes Devegeve kejves Jeeues met$e kees megvekej eeve kejvee~
yeerpe mecekelJe-efpeve peerJeeefo heoeLeeX kes mecetn ee ieefCeleeefo efJe<eeeW kee %eeve ogue&Ye nw, Gvekee efkevneR
yeerpe heoeW kes eje %eeve eehle kejkes eeve kejvee~
meb#eshe mecekelJe-heoeLeeX kes mJehe kees meb#eshe mes ner peeve kejkes eeve kejvee~
efJemleej mecekelJe-yeejn DebieeW kees megvekej eeve kejvee~
DeLe& mecekelJe-Debie yeee DeeieceeW kees he{s efyevee GveceW eefleheeefole efkemeer heoeLe& kes efveefcee mes DeLe& kee
eeve kejvee~
DeJeiee{ mecekelJe-Debie yeee Deewj Debie eefJe oesveeW ner ekeej kes egle kees peevekej eeve kejvee~
en mecekelJe eglekesJeueer kes neslee nw~
1. DeelceevegMeemeve Mueeske 11~

ejCeevegeesie

( 98 )

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

hejceeJeiee{ mecekelJe-kesJeue%eeve kes eje osKes iees heoeLeeX kes efJe<ee ceW pees efe nesleer nw, Jen
hejceeJeiee{ mecekelJe nw DeLee&led kesJeueer YeieJeeve mechetCe& efJee kees ele#e osKeves Jeeues nQ, Gvekes mecekelJe kee
veece hejceeJeiee{ mecekelJe nw~
mecekelJe kes Dee" iegCemebJesie-Oece& ceW eerefle kejvee SJeb mebmeej mes Yeerefle jKevee~
efveJexo-mebmeej, Mejerj SJeb YeesieeW mes efJejefe~
efvevoe-Deheves oes<eeW kes efJe<ee ceW heeeeehe~
iene&-efkees iees oes<eeW kees ieg kes Deeies eke kejkes efvevoe kejvee~
GheMece-eesOeeefo efJekeejeW kees Meevle kejvee~
Yeefe-meceioMe&ve Deeefo kes efJe<eeeW ceW Devegjeie kejvee~
Jeelmeue-Oecee&lcee peve mes escehetCe& JeJenej kejvee~
Devegkechee-meYeer eeefCeeeW ceW oeeYeeJe jKevee~
en meceioMe&ve cees#e cenue hej e{ves kes efueS eLece meer{er nw~ Fmekes meceeve leerveeW keeueeW ceW Deewj leerveeW
peieled ceW mebmeejer eeefCeeeW kes efueS keesF& Yeer keueeCekeejer Gece Jemleg veneR nw Deewj efceLeelJe kes meceeve leerveeW
ueeskeeW ceW, leerveeW keeueeW ceW keesF& og:Keoeeer Jemleg veneR nw~ meceief peerJe cejkej Skesefve, efJekeue$ee, Demewveer
hebesefve peerJeeW ceW, vejke, efleee, ceveg<e ieefleeeW ceW, eer Jeso, vehegbmeke JesoeW ceW, veere kegue ceW pevce veneR ueslee
nw~ eefo henues Deeeg yeebOekej mecekelJe eehle efkeee nw, lees eLece vejke ceWs pee mekelee nw leLee efleee, ceveg<eeW
ceW YeesieYetefce kee efleee, ceveg<e nes peelee nw~

mecei%eeve
mebMee, efJehee&e Deewj DeveOeJemeee jefnle heoeLeeX kee peevevee mecei%eeve nw~ Fmekes ieejn Debie, eewon
hetJe& he mes Yeso ceeves iees nQ DeLeJee eLeceevegeesie, kejCeevegeesie, ejCeevegeesie Deewj Jeevegeesie kes Yeso mes eej
Yeso ceeves nQ~ Fve eejeW DevegeesieeW ceW mechetCe& eoMeebie kee meej Dee peelee nw~
eLeceevegeesie-efkemeer Ske ceneheg<e kes eefjle kee eefleheeove kejves Jeeuee, $esme" Meueekee heg<eeW kes
eefjle kee JeCe&ve kejves Jeeuee hegCe kes keejCeYetle, yeesefOe-meceeefOe kes mLeeveYetle eLeceevegeesie nw~
kejCeevegeesie-ueeske-Deueeske kes efJeYeeie kees, oesveeW keeueeW kes heefjJele&ve kees Deewj eejeW ieefleeeW kees ohe&Ce
kes meceeve yeleueeves Jeeuee kejCeevegeesie nw~
ejCeevegeesie-ie=nmLeeW Deewj cegefveeeW kes eeefj$e keer Glheefe, Je=ef Deewj j#ee kes keejCeeW kes eefleheeoke
Meee ejCeevegeesie kenueeles nQ~

pewve Yeejleer

( 99 )

ejCeevegeesie

Jeevegeesie-peerJe Deewj DepeerJe leJeeW kes, hegCe Deewj heehe kees leLee yebOe-cees#e kes eefleheeoke Meee
Jeevegeesie kenueeles nQ~
eer iegCeYemetefj kenles nQ efke1
pees eglemkebOehe Je=#e Deveske Oecee&lceke heoeLe&he hetue SJeb heueeW kes Yeej mes DeefleMee Pegkee ngDee nw,
JeeveeWhe heeeW mes Jeehle nw, efJemle=le veeeWhe mewke[eW MeeKeeDeeW mes ege nw, GVele nw leLee meceereerve SJeb efJemle=le
ceefle%eevehe pe[ mes efmLej nw, Gme eglemkebOehe Je=#e kes Thej yegefceeve meeOegDeeW kees Deheves ceveheer yeboj kees
eefleefove jceevee eeefnS DeLee&led ebeue ceve kees efJe<eeeW keer Deesj mes KeeRekej Fme egle kes DeYeeme ceW ueieeves mes jeies<e
keer eJe=efe ve nes peeleer nw~ Fmemes mebJejhetJe&ke keceeX keer efvepe&je neskej cees#emegKe keer eeefhle nesleer nw~
emlegle pewve Yeejleer ebLe ceW FvneR eejeW DevegeesieeW kes DebMe-DebMe kee JeCe&ve nw~

mecekeeeefj$e
oMe&veceesnheer DebOekeej kes veeMe (GheMece, #ee ee #eeesheMece) nesves hej meceioMe&ve keer eeefhle nes peeves
mes efpemekees mecei%eeve eie nes ieee nw, Ssmee YeJepeerJe jeies<e kees ve kejves kes efueS eeefj$e kees OeejCe kejlee
nw~ efpemekee2 DeeejCe efkeee peelee nw, Jen eeefj$e nw~
heeheeW keer veeueer kes meceeve efnbmee, Demele, eesjer, kegMeerue Deewj heefjen mes efJeje nesvee mecekedeeefj$e nw~
eeefj$e kes Yeso-Jen mecekedeeefj$e3 mekeue Deewj efJekeue kes Yeso mes oes ekeej kee nw~
mecemle heefjen mes jefnle cegefveeeW kes mekeue eeefj$e neslee nw~
heefjen meefnle ie=nmLeeW kes SkeosMe eeefj$e neslee nw~
eer Dece=leevmetefj kenles nQ efke-4meJe&Lee meJe&osMe leeie ceW ueJeueerve en cegefve meceemeejmJeheMegesheeesiehe mJehe ceW DeeejCe kejves Jeeuee neslee nw Deewj pees SkeosMe efJejefle ceW ueiee ngDee nw, Jen eeJeke
Gheemeke kenueelee nw~ Gheemeke kes ieejn eeflecee veece mes ieejn Yeso nQb~ Gvekee JeCe&ve Deeies kejWies~ heebeeW
heeheeW kee SkeosMe leeie kejvee efJekeue eeefj$e nw~
1.

2.
3.
4.

DeveskeevleelceeLe emeJeheueYeejeefleefJeveles~
Jee:heCee&keerCex efJehegueveeMeeKeeMeleegles~~
mecegegs meceked eleleceeflecetues eefleefoveb~
eglemkevOes Oeerceeved jceeleg ceveesceke&cecegced ~~ (DeelceevegMeemeve)
eled ee&les leeeefj$eb~
mekeueb efJekeueb ejCeb jlvekejC[eeJekeeeej~
efvejle: keelm&veefveJe=eew YeJeefle eefle: meceemeejYetleeseced~
ee lJeskeosMeefJejefleefve&jlemlemeecegheemekees YeJeefle~~41~~ (heg<eeLe&efmeegheee)

ejCeevegeesie

( 100 )

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

heebe DeCegeleeW kee JeCe&ve

DeefnbmeeCegele-pees ceve, Jeeve, keee mes Deewj ke=le, keeefjle, Devegceesoveehe mes mebkeuhehetJe&ke $emepeerJeeWs
kee Ieele veneR kejlee nw, Jen DeefnbmeeCegele nw~
meleeCegele-pees mLetue Demele mJeeb veneR yeesuelee nw Deewj Ssmee mele Yeer veneR yeesuelee pees efke Oece& keer
neefve ee hej keer efJeheefe (efnbmeeefo) kes efueS keejCe nes, Jen SkeosMe meleele nw~
Deeewee&Cegele-pees jKeer ngF&, Yetueer ngF& ee efiejer ngF& otmejs keer mecheefe kees efyevee efoes ngS enCe veneR
kejlee nw, Jen Deeewe& DeCegele nw~
yeeeee&Cegele-pees heehe kes Yee mes hejeer kee leeie kej oslee nw, Jen elegLe& DeCegeleer nw~
heefjen heefjceeCe DeCegele-Oeve, Oeeve Deeefo heefjen kee eceeCe kejkes Gmemes DeefOeke ceW Fe jefnle
nesvee heeBeJeeb heefjen heefjceeCeele nw~
es heeBe DeCegele efveece mes mJeie& kees eehle kejeves Jeeues nQ~ DeCegele1 Deewj ceneeleeW kees enCe kejves Jeeuee
peerJe osJeeeg kee ner yebOe kejlee nw, Mes<e leerve Deeeg kes yebOe nes peeves hej es ele nes veneR mekeles nQ~

leerve iegCeele
heebe DeCegeleeW keer j#ee kejves kes efueS ee Gvekeer Je=ef kes efueS leerve iegCeele nesles nQ-efoiele,
DeveLe&oC[ ele Deewj YeesieesheYeesie heefjceeCe ele~
efoiele-met#ce heehe kes efvejekejCe kes efueS cejCeheele oMeeW efoMeeDeeW keer ceee&oe kejkes Gmekes yeenj
veneR peevee efoiele nw~
DeveLe&oC[ele-efoMeeDeeW keer ceee&oe kes Yeerlej efve<heue heeheesheosMe Deeefo efeeeDeeW mes efJeje nesvee
DeveLe&oC[ele nw~ Gmekes heeBe Yeso nQheeheesheosMe, efnbmeeoeve, DeheOeeve, og:egefle Deewj eceeoeee&~
heeheesheosMe-efleeeeW kees keuesMe osvee, Jeeheej kejvee, efnbmee, DeejcYe Deewj ue-kehemebyebOeer keLee
kejvee~
eEnmeeoeve-kegune[er, leueJeej, kegoeueer Deeefo eEnmee kes GhekejCeeW kee oeve osvee~
DeheOeeve-jeies<e Deeefo mes otmejs kee DeMegYe efebleJeve kejvee~
og:egefle-DeejcYe, heefjen, efceLeelJe Deeefo JeOe&ke MeeeeW kee megvevee~
eceeoeee&-efve<eeespeve he=LJeer, peue Deeefo kees ve kejvee, Jevemheefle lees[vee Deeefo~
YeesieesheYeesie heefjceeCe ele-Yeesie Deewj GheYeesie mebbyebOeer JemlegDeeW kee leeie kejvee ee keg keeue kes
1. DeCegJeocenJJeoeFb Ce uenF osJeeGieb ceesegb~~ (ieesccemeejkece&keeb[)

pewve Yeejleer

( 101 )

ejCeevegeesie

efueS es[vee~
ece-efveece kee mJehe-eeJeppeerJeve leeie kees ece Deewj keg keeue leke leeie kees efveece kenles nQ~

eej efMe#eeele
osMeeJekeeefMeke, meeceeefeke, ees<eOeesheJeeme Deewj DeefleefLe mebefJeYeeie-ele~
osMeeJekeeefMeke-efoiele ceW eceeCe efkees ngS efJeMeeue eosMe ceW eece, ieueer, cegnuuee Deeefo keer meercee
kejkes eefleefove ee ceen, Deeefo mes Deeves-peeves kee leeie kejvee~
meeceeefeke-Jeve, ie=n DeLeJee ewleeuee Deeefo ceW efee keer Jeekeguelee jefnle Skeevle mLeeve ceW efvece&ue
yegef eeJeke kees meeceeefeke kejvee eeefnS~
ees<eOeesheJeeme ele-meJe&oe Deceer Deewj elego&Meer kes efove ele kejves keer Fe mes DeveMeve Deeefo
elegjenej kee leeie kejvee~
GheJeeme, ees<eOe Deewj ees<eOeesheJeeme ceW Yesoeej ekeej kes Deenej kee leeie kejvee GheJeeme nw~ efove ceW Ske yeej Yeespeve kejvee ees<eOe nw Deewj GheJeeme
kejkes OeejCee SJeb heejCee kes efove SkeeMeve kejvee ees<eOeesheJeeme nw~
DeefleefLe mebefJeYeeie-iegCeefveefOe, leheesOeve meeOegDeeW kees efJeefOe leLee eesie Jeeefo kes eje oeve osvee
DeefleefLemebefJeYeeie ele nw~
eer mecevleYe mJeeceer ves Fme DeefleefLe mebefJeYeeie ele ceW YeieJeled hetpee kejves kee GheosMe efoee nw~
Deeoj1 meefnle eeJeke kees efvele ner Jeebefle Jemlegoeeke, keeceefJeveeMeke osJeeefOeosJe Dejnble osJe keer hetpee
kejvee eeefnS~ en hetpee mechetCe& ogKeeW kee veeMe kejves Jeeueer nw~

meuuesKevee kee mJehe

eleerkeej jefnle Ghemeie& Deeves hej, og<keeue nesves hej, yeg{ehee DeLeJee jesie efJeMes<e kes Deeves hej, jlve$ee Oece&
keer DeejeOevee kejles ngS Mejerj kee leeie kejvee meuuesKevee nw~
eeJeke kes yeejn eleeW kes Deble ceW meuuesKevee kejves kee efJeOeeve nw~
cejCe2 kes mecee ceW nesves Jeeueer meuuesKevee kees escehetJe&ke mesJeve kejvee eeefnS~
JemegveefvoeeJekeeeej Deeefo keF& iebLeeW ceW efMe#eeele kes elegLe& Yeso ceW meuuesKevee ele kees ues efueee nw~ eLee1. osJeeefOeosJeejCes heefjejCeb meJe&og:Keefven&jCeced ~
keeceogefn keeceoeefnefve heefjefevegeeoelees efveleb~~119~~
2. ceejCeeefvlekeeR meuuesKeveeb peesef<elee~ (leJeeLe&met$e)
3. JemegveefvoeeJekeeeej~

ejCeevegeesie

( 102 )

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

Jeecee$e3 heefjen kees jKekej Deewj DeJeefMe mecemle heefjen kees es[kej Deheves ner Iej ceW DeLeJee
efpeveeuee ceW jnkej pees eeJeke ieg kes meceerhe ceW ef$ekejCeMegefhetJe&ke Deheveer Deeueesevee kejkes heerves eesie heoeLe&
kes efmeJeee Mes<e leerve ekeej kes Deenej kee leeie kej oslee nw, Gmes meuuesKevee efMe#eeele kenles nQ~
leelhee& en nw efke Deeeg kes Deble mecee ceW ece mes ke<eee Deewj keee kees ke=Me kejvee meuuesKevee nw~ FmeceW
ece-ece mes Deenej-heeveer kee leeie kejles ngS Ceceeskeej ceb$e kee peehe kejles ngS Mejerj kees es[vee meuuesKevee
nw~ Fmekee yengle ye[e cenlJe nw~ pees ceveg<e Ske yeej Yeer meuuesKevee efJeefOe mes cejCe kejlee nw, Jen kece mes kece
Ske ee oes YeJe Deewj DeefOeke mes DeefOeke meele-Dee" YeJe enCe kejlee nw, Devevlej cees#e kees eehle kej ueslee nw~
leJeeLe& met$e ceW eer GceemJeeceer Deeeee& ves kene nw efke eleer1 kees Meue jefnle nesvee eeefnS~
Meue kes leerve Yeso nQ-ceeee, efceLee Deewj efveoeve~
ceeee-Jebevee kees ceeee kenles nQ~
efceLee-leJeeW kee eeve ve kejvee efceLeelJe kenueelee nw~
efveoeve-efJe<ee YeesieeW keer Deekeeb#ee kejvee efveoeve kenueelee nw~
pees2 Meue jefnle neskej heeBe DeCegele, jeef$e Yeespeve leeie Deewj meele MeerueeW kees (leerve iegCeele, eej efMe#ee
eleeW kees) Deefleeej jefnle heeuelee nw, Jener eleer kenueelee nw~

Deefleeej efkeleves nQ?

leJeeLe& met$e keer meeleJeeR DeOeee ceW mecekelJe kes heeBe Deefleeej, yeejn eleeW kes heeBe-heeBe Deefleeej leLee
meuuesKevee kes heeBe Deefleeej Ssmes 5125570 Deefleeej nesles nQ~ Fve DeefleeejeW kee ekejCe JeneR mes osKe
uesvee eeefnS~

eeJeke keer ieejn eeflecee

eeJekeeW kes efueS ieejn eefleceeSB ceeveer ieF& nQ, Deheveer-Deheveer eefleceeDeeW kes iegCeOece& henues keer eefleceeDeeW
kes iegCeeW kes meeLe ece mes ye{les peeles nQ~
oMe&ve eeflecee-Deefleeej jefnle mecekelJe kees heeueves Jeeuee, mebmeej, Mejerj Deewj YeesieeW mes efJeje, hebe
hejcesefeeW keer ejCe MejCe kees eehle Deewj eleeW kes ceeie&he De cetueiegCeeW kees heeueves Jeeuee oeMe&efveke eeJeke neslee nw~
Deve$e henueer eefleceeOeejer oeMe&efveke eeJeke kes efueS mehleJemeveeW kees leeie kejves kee Yeer GheosMe nw~
1.
3.

efve:Meuees eleer~ 2. eeefj$emeej he=. 7~

pegeb ceppeb cebmeb Jesmee heejef eesj hejeejb~
ogiieFieceCemmesoeefCe nsGYetoeefCe heeJeeefCe~~59~~ JemegveefvoeeJekeeeej~
4. YeeJemeben ebLe ceW ele eeflecee kes ekejCe ceW meeceeefeke efJeefOe kee JeCe&ve kejles ngS osJe hetpee kees efueee nw leLee
DeefleefLe mebefJeYeeie ele ceW oeve kee efJeMeo JeCe&ve nw JeneR mes osKevee eeefnS~

pewve Yeejleer

( 103 )

ejCeevegeesie

pegDee3, Mejeye, ceebme, JesMee, efMekeej, eesjer Deewj hejoejemesJeve es meeleeW Jemeve ogie&efleieceve kes keejCeYetle heehe nQ~
ele eeflecee-pees Meue Deewj Deefleeej jefnle, heeBe DeCegele Deewj meele Meeruehe yeejn eleeW kees OeejCe
kejlee nw, Jen eefleke4 kenueelee nw~
meeceeefeke eeflecee-eej yeej leerve-leerve DeeJele& Deewj eej eCeece kejves Jeeuee, keeeeslmeie& mes efmLele,
eLeepeele-yeeeeYeblej heefjen mes jefnle, osJe Jebovee kes Deeefo Deewj Deble ceW yew"kej eCeece kejves Jeeuee, ceve,
Jeeve, keee mes Meg, Ssmee ef$ekeeue ceW Jebovee kejves Jeeuee eeJeke meeceeefeke eeflecee Jeeuee nw~
Deeies osJeJebovee efJeefOe kes ekejCe ceW Fme meeceeefeke efJeefOe kees mhe kejWies~
ees<eOeesheJeeme eeflecee-eleske cenerves kes oes Deceer, oes elego&Meer, Ssmes eejeW heJeeX ceW Deheveer Meefe kees
ve efheekej ees<eOeesheJeeme kejvee eeefnS~
meefee leeie eeflecee-pees eleer kees cetue, heue, Meeke, keeWheue, hetue Deeefo kees veneR Keelee nw, Jen
meefele leeieer nw~
jeef$eYegefe leeie eeflecee-pees ceveg<e jeef$e ceW eejeW ekeej kes Deenej kee leeie kej oslee nw, Jen "er
eefleceeOeejer nw~
yeeee& eeflecee-keece mesJeve mes efJeje neskej eercee$e kee leeie kej osvee yeeee& eeflecee nw~
DeejbYe leeie eeflecee-eeCeer efnbmee kes keejCehe veewkejer, Kesleer, Jeeheej Deeefo DeejbYe mes efJeje nesvee
DeejbYe leeie eeflecee nw~
heefjen leeie eeflecee-oMe ekeej kes heefjen ceW cecelJe yegef kees es[kej heefjen mes efJeje nesvee~
Devegceefle leeie eeflecee-pees DeejbYe, heefjen DeLeJee efJeJeen Deeefo Fme ueeske mebbyebOeer keeeeX ceW Devegceesovee
veneR kejlee nw, Jen Devegceefle efJejle eefleceeOeejer nw~
Gef leeie eeflecee-pees Iej kees es[ Jeve ceW peekej ieg kes heeme eleeW kees enCe kejkes lehe kejlee
ngDee efYe#eeJe=efe mes Yeespeve kejlee nw Deewj keewheerve leLee KeC[Jee kees OeejCe kejves Jeeuee nw, Jen Gef leeieer
eefleceeOeejer kenueelee nw~
Fme eefleceeOeejke kes oes Yeso nQ-#eguueke Deewj Ssueke~
#eguueke keewheerve Deewj KeC[ Jee (eser eeoj, efpememes meesles mecee efmej mes hewj leke meeje Mejerj ve {bke
mekes) jKelee nw leLee Ske keceC[ueg Deewj ceesj hebKeeW keer efheer Yeer jKelee nw~
Ssueke kesJeue uebieeser cee$e jKelee nw, Deve keesF& Jee Gmekes heeme veneR jnlee~ Ssueke kes efueS kesMeeW kee
ueese SJeb heeefCehee$e ceW Yeespeve kejvee DeeJeMeke nw~
efove1 ceW eefleceeeesie OeejCe kejvee-veive neskej efoveYej keeeeslmeie& kejvee, Jeerjeee&-cegefve kes
meceeve ieesejer kejvee, ef$ekeeueeesie-ieceea ceW heJe&le kes efMeKej hej, Je<ee& ceW Je=#e kes veeres, meoea ceW veoer kes
1. JemegveefvoeeJekeeeej he=. 112~

ejCeevegeesie

( 104 )

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

efkeveejs Oeeve kejvee, efmeevle ebLeeW kee-kesJeueer, eglekesJeueer keefLele, ieCeOej, eleske yeg Deewj DeefYeVeoMehetJeea
meeOegDeeW mes efveefce&le ebLeeW kee DeOeeve Deewj jnme-eeeefee Meee kee DeOeeve, Fleves keeeeX ceW Fve eeJekeeW kee
DeefOekeej veneR nw~

eeJeke kes leerve Yeso

eeJeke1 kes leerve Yeso nQ-heeef#eke, vewefke Deewj meeOeke~ he#e, eee& Deewj meeOeve kes eje es leerve Yeso
ngS nQ~ DeYeemehe mes DecetueiegCe Deeefo kee heeueve kejvee, osJe, Oece&, ieg kee he#e jKevee he#e nw~ ke=<eeefo
DeejbYepeve heeheeW kees otj kejves kes efueS heg$eeefo kes Thej Iej kee Yeej es[kej eefleceehe eleeW kee OeejCe kejvee
eee& nw Deewj ieejnJeeR eeflecee kee heeueve kejles ngS Devle mecee ceW meceeefOecejCe kejvee meeOeve nw~
heeef#eke-efpemekes efnbmeeefo heebeeW heeheeW kee leeiehe ele nw leLee pees DeYeemehe mes eeJeke Oece& kee
heeueve kejlee nw, Gmekees heeef#eke eeJeke ee eejbYe osMemebeceer kenles nQ~
meeOeke-efpemekee osMemebece hetCe& nes egkee nw Deewj pees DeelceOeeve ceW ueerve neskej meceeefOecejCe kejlee
nw, Gmekees meeOeke eeJeke ee efve<heVe osMemebeceer kenles nQ~

heeef#eke eeJeke kes DecetueiegCe

ie=nmLe Oece& ceW efpevesv YeieJeeve keer Dee%ee kee eeve kejlee ngDee, ie=nmLe efnbmee kees es[ves kes efueS meyemes
henues cee, ceebme leLee efhehheue, ietuej, ke"tcej, ye[ Deewj heekej Fve Dee" (leerve cekeej Deewj heebe Gogcyej
heueeW) kee leeie kej osJes~ pees ceveg<e efyevog eceeCe Yeer ceOeg kees Keelee nw, Jen meeleeeceeW kees peueeves kes heehe mes
DeefOeke heehe kees yeebOe ueslee nw~ ceefoje Deewj ceebme lees mhe ner peerJeJeOe kes mLeeve Deewj heehe keer Keeve nQ, Gogcyej
heueeW ceW Yeer ncesMee ner $eme peerJe heees peeles nQ, FmeefueS Fvekee leeie ner esemkej nw~
ekeejevlej mes DecetueiegCeeW kee JeCe&ve-cee2, ceebme, ceOeg kee leeie, jeef$e Yeespeve kee Deewj hebe
Gogcyej heueeW kee leeie es heebe leLee hebehejcesef kees vecemkeej (osJeoMe&ve), peerJe oee Deewj heeveer evekej
heervee, Fme ekeej mes Yeer efkevneR MeeeeW ceW De cetueiegCe ceeves iees nQ~
eer mecevleYemJeeceer eje eefleheeefole De cetueiegCe-cee3, ceebme, ceOeg kes leeie meefnle hebe
DeCegeleeW kee heeueve kejvee es eeJekeeW kes Dee" cetueiegCe nQ, Ssmee ieCeOej Deeefo cegefveeeW ves kene nw~
1.
2.
3.
4.

heeef#ekeeefoefYeoe $esOee eeJekemle$e heeef#eke:~

lece&ie=emleefVees vewefke: meeOeke: mJeegked~~20~~ (meeieejOecee&.)
ceeheueceOegefveMeeMeve hebeheueerefJejefle hebekeehlevegleer~
peerJeoee peueieeueveefceefle e keJeefeocetueiegCee:~~18~~ (meeieejOecee&.)
ceeceebmeceOegleeiew: meneCegelehebekeced~
Deew cetueiegCeeveengie=&efnCeeb eceCeesecee:~~ (jlvekejC[eeJekeeeej)
DeeJeefveogmlej-ogefjleeeleveevecetefve heefjJepe&~
efpeveOece&osMeveeee YeJeefvle hee$eeefCe MegefOee: ~~ (heg<eeLe&efmeegheee)

pewve Yeejleer

( 105 )

ejCeevegeesie

eer Dece=leevmetefj kenles nQ efke-og:Keoeeke Deewj heeheeW kes mLeeve cee, ceebme, ceOeg Deewj heebe Gogcyej
heue Fve Dee" heoeLeeX kee heefjleeie kejkes efvece&ue yegef Jeeues heg<e efpeveOece& kes GheosMe kees megveves kes hee$e nesles
nQ~4 Deeeee&keuhe DeeMeeOej peer ves Yeer Fmeer kees mhe efkeee nwFme ekeej mes ceeheeve Deeefo ceneheeheeW kees peerJeveheele kes efueS es[kej efJeMeg yegef Jeeuee eeJeke
Gheveeve mebmkeej (e%eesheJeerle) mes megmebmke=le neskej efpe (ieYe& Deewj ele mes pevce uesves Jeeuee) neslee ngDee
efpeveOece& megveves kes eesie neslee nw~1
meeieejOecee&ce=le ceW heeef#eke eeJeke kees osJe hetpee, oeve Deewj mJeeOeee kejves kee GheosMe efoee nw~
vewefke eeJeke keer ieejn eeflecee-vewefke eeJeke DeeleeKeeveeJejCe ke<eeeeW keer lejlecelee mes
oMe&veeeflecee Deeefo ieejn eefleceeDeeW kees OeejCe kejlee ngDee Gece uesMee Jeeuee neslee nw~2
meeOeke eeJeke keye neslee nw?-vewefke eeJeke, ieejn eeflecee Jeeuee Debeflece ieejnJeeR eeflecee ceW
meeOeke kenueelee nw~3

eeJekeeW keer $esheve efeeeSB

8 cetueiegCe, 12 ele, 12 lehe, 1 mecelee, 11 eeflecee, 4 ekeej kee oeve, 1 peueieeueve, 1 jeef$e Yeespeve leeie,
3 oMe&ve, %eeve Deewj eeefj$e Fme ekeej eeJeke keer $esheve efeeeSb nQ4- 81212111411353

eej Deeece
yeeee&, ie=nmLe, JeeveemLe Deewj efYe#egke pewveeW kes es eej Deeece nesles nQ, Ssmee mehlece GheemekeeOeeve
Debie ceW yeleeee ieee nw~
5

yeeee& Deeece
yeeeejer kes heeBe Yeso-Gheveeve, DeJeuecye, Deoer#ee, iet{ Deewj vewefke~
Gheveeve yeeeejer-pees ceeQpeer yebOeve efJeefOe kes Devegmeej ieCeOej met$e kees (e%eesheJeerle kees) OeejCe kej
GheemekeeOeeve Deeefo MeeeeW kee DeYeeme kejles nQ Deewj efhej ie=nmLe Oece& mJeerkeej kejles nQ, GvnW Gheveeve
1.
2.
3.
4.
5.

eeJeppeerJeefceefle lekelJee ceneheeheeefve MegOeer:~

efpeveOece&egleseexie: meelke=leesheveees efpew:~~19~~ (meeieejOecee&ce=le)
meeieejOecee&ce=le he=. 493~
meeieejOecee&ce=le he=. 493~
iegCeJeeleJemeceheef[cee, oeCeb peueieeueCeb e DeCelLeefceeb~
obmeCeCeeCeeefjeb efkeefjee lesJeCCe meeJeee YeefCeee~~137~~ (jeCemeej iee. 137)~
yeeeejer, ie=nmLee, JeeveemLee efYe#egke:~
Fleeeceemleg pewveeveeb, mehleceebieeefefve:me=lee:~~ (eeefj$emeej he=. 41)

ejCeevegeesie

( 106 )

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

yeeeejer kenles nQ~

DeJeuecye-#eguuekehe mes mecemle MeeeeW kee DeOeeve kejves Jeeues (yeeo ceW ie=nmLeeece ceW eJesMe
kejves Jeeues) DeJeuecye yeeeejer nQ~
Deoer#ee-pees yeeeejer kes JesMe kees OeejCe efkees efyevee ner MeeeeW kee DeYeeme kejles nQ, efhej ie=nmLe Oece&
mJeerkeej kejles nQ, GvnW Deoer#ee yeeeejer kenles nQ~
iet{ yeeeejer-pees yeeueeJemLee ceW ner ieg kes heeme jnkej MeeeeW kee DeOeeve kejles nQ, veive jnkej
ner mebece kee heeueve kejles nQ (efkevleg oer#ee veneR ueer nw) hegve: keg keejCeJeMe ie=nmLeeece ceW eJesMe kejles nQ,
Jes iet{ yeeeejer kenueeles nQ~
vewefke-pees ele kes efevn efMejesefuebie (eeser) Gjesefuebie (pevesT) keefefuebie (uebieeser, kejOeveer) kees
OeejCe kejles nQ, meoe efYe#eeJe=efe mes Yeespeve kejles nQ, pees mveeleke Je eleer nQ, meoe efpevehetpee Deeefo kes kejves ceW
lelhej nQ, Jes vewefke yeeeejer nQ~
efJeMes<e-Fve eej DeeeceeW ceW meyemes eLece yeeee& Deeece yeleueeee ieee nw, Fmekee DeefYeeee en nw
efke keesF& Yeer henues kegceejkeeue ceW yeeee& Deeece ceW eJesMe kej DeLee&led iegkegue Deeefo ceW jnkej e%eesheJeerle
mebmkeej mes megmebmke=le neskej MeeeeW kee DeYeeme kejlee nw hegve: eefo Gmekeer Fe nes, lees cegefve yeve peelee nw,
pewmes Yeyeeng eglekesJeueer Deewj efpevemesveeeee& Deeefo kes GoenjCe nQ~ keesF& ie=nmLeeece ceW eJesMe kejles nQ, pewmes
peerJebOej kegceej Deeefo~
Fmekes yeeo otmejs Deeece kee JeCe&ve kejles nQ~

ie=nmLe Deeece
ie=nmLeeW kes n Deee&kece& nesles nQ-Fpee, Jeelee&, oefe, mJeeOeee, mebece Deewj lehe~
Fpee-Dejnble YeieJeeved keer hetpee kees Fpee kenles nQ~
Fpee kes heeBe Yeso nQ-efvelecen, elegce&gKe, keuheJe=#e, Deeeefvnke Deewj SsvOJepe~
efvelecen-eefleefove Meefe kes Devegmeej Deheves Iej mes iebOe, heg<he, De#ele Deeefo ues peekej Denle keer hetpee
kejvee, efpeveYeJeve, efpeve eeflecee kee efvecee&Ce kejevee, cegefveeeW keer hetpee kejvee Deeefo~
elegceg&Ke-cegkegye jepeeDeeW kes eje pees hetpee keer peeleer nw, Gmes elegceg&Ke kenles nQ~ Fmeer kees ner
ceneYe Deewj meJe&leesYe Yeer kenles nQ~
keuheJe=#e-mecemle eeekeeW kees efkeefceefke-Fevegmeej oeve oskej eeJeleea eje pees hetpee keer
peeleer nw, Gmes keuheJe=#e kenles nQ~
Deeeefvnke-vevoerej heJe& kes efoveeW keer hetpee kees Deeeefvnke hetpee kenles nQ~
1. le$espee oMeefJeOee:~~ Meeemeej mecegee he=. 215~

pewve Yeejleer

( 107 )

ejCeevegeesie

SsvOJepe-Fv, eleerv Deeefo kes eje keer ieF& hetpee SsvOJepe kenueeleer nw~
1
Meeemeejmecegee ceW hetpee kes oMe Yeso Yeer ceeves nQ eLeeosJe-FveW eje keer peeves Jeeueer Denle keer hetpee ceneYe nw~
FveW eje keer peeves Jeeueer hetpee FvOJepe nw~
eejeW ekeej kes osJeeW eje keer peeves Jeeueer hetpee meJe&leesYe nw~
eeJeleea eje keer peeves Jeeueer hetpee elegceg&Ke nw~
efJeeeOejeW eje keer peeves Jeeueer hetpee jLeeJele&ve nw~
ceneceC[ueerke jepeeDeeW eje keer peeves Jeeueer hetpee Fvkesleg nw~
ceC[uesej jepeeDeeW eje keer peeves Jeeueer hetpee cenehetpee nw~
DeOe&ceC[uesej jepeeDeeW eje nesves Jeeueer hetpee ceneceefnce nw~
vevoerej erhe ceW peekej keeefle&ke, heeuiegve, Dee<ee{ ceW FveW eje nesves Jeeueer hetpee Deeeefvnke nw~
mveeve kejkes Meg Jee henvekej DeJe mes eefleefove cebefoj ceW efpevehetpee kejvee owefveke hetpee nw~
cebefoj efvecee&Ce, eeflee kejevee, peerCeexej, cebefoj kes efueS peceerve Deeefo kee oeve, hetpee kes GhekejCe Deeefo
osvee, meye owefveke hetpee ceW meefcceefuele nQ Deewj Yeer hetpeve kes yengle mes efJeMes<e Yeso nesles nQ~
Jeelee&-Deefme-leueJeej Deeefo Mee, ceefme-efueKeves kee keece, ke=ef<e-Kesleer, JeeefCepe-Jeeheej, efJeeehe{ekej DeepeerefJekee Deewj efMeuhe-keuee-keewMeue Deeefo mes DeepeerefJekee kejvee, Oeve Gheepe&ve kejvee Jeelee& nw~
oefe-oeve osves kees oefe kenles nQ~
oefe kes eej Yeso nQ-oeeoefe, hee$eoefe, meceoefe Deewj mekeueoefe~
oeeoefe-og:Keer eeefCeeeW kees oeehetJe&ke DeYeeoeve osvee~
hee$eoefe-jlve$eeOeejke cegefveeeW kees veJeOeeYeefehetJe&ke Deenej osvee, %eeve Je mebece kes GhekejCe Meee,
efheer, keceC[ueg Deeefo osvee leLee Deew<eOeoeve, Jemeeflekee oeve osvee~
meceoefe-Deheves meceeve DeeejCe Jeeues ie=nmLeeW kes efueS kevee, Yetefce, megJeCe& Deeefo osvee~
mekeueoefe-Deheveer efvepe keer mevleeve hejcheje kees keeece jKeves kes efueS Deheves heg$e kees ee oeke heg$e
kees Oeve Deewj Oece& mecehe&Ce kej osvee mekeueoefe nw, Fmes ner DevJeeoefe kenles nQ~
mJeeOeee-leJe%eeve kees he{vee, he{evee, mcejCe kejvee mJeeOeee nw~
mebece-heeBe DeCegeleeW ceW Deheveer eJe=efe kejvee mebece nw~
lehe-GheJeeme Deeefo yeejn ekeej kee leheejCe kejvee lehe nw~
DeeeeX kes Fve <edkece& ceW lelhej jnves Jeeues ie=nmLe kenueeles nQ Deewj Jes oes ekeej kes nesles nQ-peeefle

ejCeevegeesie

( 108 )

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

#eef$ee, leerLe& #eef$ee~

eej JeCeeX ceW mes #eef$ee JeCe& ceW pevce uesves Jeeues peeefle #eef$ee nQ Deewj leerLekej, veejeeCe, eeJeleea Deeefo
leerLe& #eef$ee kenueeles nQb~

JeeveemLe Deeece
pees efoiecyej he kees OeejCe ve kejkes Keb[Jee kees OeejCe kejles nQ DeLee&led #eguueke, Ssueke DeJemLee ceW
jnles nQ, Jes JeeveemLe kenueeles nQ~

efYe#egke Deeece
efYe#egke-YeieJeeve Dejnble osJe keer efoiecyej DeJemLee kees OeejCe kejves Jeeues efYe#eg kenueeles nQb~
efYe#eg kes eej Yeso nesles nQ-Deveieej, eefle, cegefve Deewj $e+ef<e~
meeOeejCe meeOegDeeW kees Deveieej kenles nQ~
pees GheMece esCeer Deewj #eheke esCeer ceW efJejepeceeve nQ, GvnW eefle kenles nQb~
DeJeefOe, ceve:hee&e Deewj kesJeue%eeefveeeW kees cegefve kenles nQ~
efpevnW $e+efeeB eehle nes egkeer nQ, GvnW $e+ef<e kenles nQ~
$e+ef<e kes eej Yeso nQ-jepeef<e&, yeeef<e&, osJeef<e& Deewj hejceef<e&~
efpevnW efJeefeee $e+ef Deewj De#eerCe $e+ef eehle nes egkeer nw, GvnW jepeef<e& kenles nQ~
yegef Deewj Deew<eefOe $e+ef kees OeejCe kejves Jeeues yeeef<e& nQ~
DeekeeMeieeefceveer $e+ef kees OeejCe kejves Jeeues osJeef<e& nQ~
kesJeue%eeveer hejceef<e& kenueeles nQ~
Fve eej DeeeceeW kee JeCe&ve eeefj$emeej ebLe kes DeeOeej mes efkeee ieee nw~

eeJeke kes eej Oece&

eeJeke Oece& eej ekeej kee nw-hetpeve, oeve, Meerue Deewj GheJeeme1~
osJe, Meee, ieg keer efJeefOeJeled DeJeeW mes Dee&vee hetpeve nw~
Deheves leLee Deve kes Ghekeej kes efueS pees Deenej Deeefo heoeLeeX kee leeie efkeee peelee nw, Jen oeve nw~
Deheves enCe efkees iees eleeW keer j#ee kejvee Meerue nw~
Deceer, elego&Meer, hebeceer Deeefo kees hebesefveeW kes efJe<ee, ke<eee leLee eejeW ekeej kes Deenej kee leeie
1. eeJekeOece&elegefJe&Oe:~~22~~ Meeemeej me. he=. 214~
2. osJehetpeeefo<edkece&efvejle: keguemeece~
Deee<edkece&efveceg&e: eeJeke: hejcees YeJesled~~ 94~~ GceemJeeceer eeJekee. he=. 35

pewve Yeejleer

( 109 )

ejCeevegeesie

kejvee GheJeeme nw~ kesJeue peue enCe kejvee DevegheJeeme nw Deewj Ske yeej Yeespeve kejvee SkeeMeve nw~

eeJeke keer <ed DeeJeMeke efeeeSB

pees heg<e2 osJehetpee, ieg keer Gheemevee, mJeeOeee, mebece, lehe Deewj oeve Fve <edkeceeX kes kejves ceW leuueerve
jnlee nw, efpemekee kegue Gece nw, Jen etueer, GKeueer, ekekeer, yegnejer Deeefo ie=nmLe keer efvele <ed DeejbYe efeeeDeeW
mes nesves Jeeues heehe mes cege nes peelee nw leLee Jener Gece eeJeke kenueelee nw~
pees YeJe efyebyeeheue kes meceeve Jesoer yeveJeekej GmeceW peew eceeCe eeflecee efJejepeceeve kejlee nw, Jen cegefe kees
meceerhe kej ueslee nw~
hetJe& ee Gej efoMee keer lejhe cegKe kejkes Deewj efleueke ueieekej efpevehetpeve kejvee eeefnS~
Meg1 peue, F#egjme, Ieer, otOe, oner, Deecejme, meJeez<eefOe Deewj keukeetCe& Deeefo mes YeeJe YeefehetJe&ke
YeieJeeve efpevesv kee DeefYe<eske kejvee eeefnS~
KeefC[le Jee, ieuee ngDee, hee Deewj cewuee Jee henvekej oeve-hetpeve, nesce Deewj mJeeOeee veneR kejvee
eeefnS keeeWefke Ssmes Kebef[le Deeefo JeeeW kees henvekej hetpeve kejves mes Gmekee heue veneR efceuelee nw~
eMve-heg<he, Oethe, oerhe, heue Deeefo meefee JeeW mes YeieJeeve keer hetpee kejves mes heehe mebYeJe nw?
Gej-pees efpevehetpee DemebKe YeJeeW kes heeheeW kees ve kejves ceW meceLe& nw, Gme hetpee mes keee eled efkebefeled
hetpeve kes efveefcee mes nesves Jeeues meeJee heehe ve veneR neWies? DeJeMe nes peeeWies~ neB! Flevee DeJeMe nw efke eleske
keeeeX ceW elveeeejhetJe&ke eJe=efe nesveer eeefnS~
keggcye hees<eCe Deewj YeesieesheYeesie kes efueS efkeee ieee DeejbYe heehe GlheVe kejves Jeeuee neslee nw hejvleg oeve,
hetpee Deeefo Oece& keeeeX ceW efkeee ieee DeejbYe heehe yebOe kes efueS veneR neslee nw~2
pees3 ceveg<e Oeefveee kes he$e yejeyej efpeveYeJeve yeveJeekej GmeceW mejmeeW kes yejeyej Yeer efpeve eeflecee keer
mLeehevee kejlee nw, Jen leerLekej heo heeves kes eesie hegCe kees eehle kejlee nw, leye pees keesF& Deefle GVele Deewj
heefjefOe, leesjCe Deeefo mes mebege efpevesv YeJeve yeveJeelee nw, Gmekee mecemle heue JeCe&ve kejves kes efueS keewve meceLe&
nes mekelee nw?
hetpeve kes mecee efpeve YeieJeeve kes Deeies peueOeeje kees es[ves mes heeheheer cewue kee #eeueve neslee nw~
evove kes ee&ve mes ceveg<e meewYeeie mes mecheVe neslee nw~
De#eleeW mes hetpee kejves Jeeuee ceveg<e De#ee veew efveefOe Deewj eewon jlveeW kee mJeeceer eeJeleea neslee nw~
1. Megleeses#egmeefhe&efYe&og&iOeoOeecepew: jmew:~
meJeez<eefOeefYeetCezYee&Jeeled mebmveeheesefppeveced~~134~~ Gcee. eeJe. he=. 53
2. GceemJeeceer eeJekeeeej, he=. 57~
3. JemegveefvoeeJekeeeej, he=. 145~

ejCeevegeesie

( 110 )

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

De#eerCe ueefyOe mes mecheVe neskej Deble ceW cees#e megKe kees heelee nw~
heg<heeW mes hetpee kejves Jeeuee ceveg<e keceue kes meceeve megvoj cegKe Jeeuee, heg<heeW keer megvoj ceeueeDeeW mes
meceefe&le osn Jeeuee keeceosJe neslee nw~
vewJese kes e{eves mes Meefeceeve, keeefvle Deewj lespe mes mecheVe, Deefle megvoj neslee nw~
oerheeW mes hetpee kejves Jeeuee ceveg<e, kesJeue%eeveheer eoerhe kes lespe mes mecemle peerJeeefo leJeeW kes jnme kees
ekeeefMele kejves Jeeuee kesJeueer neslee nw~
Oethe mes hetpee kejves Jeeuee ceveg<e $ewueeskeeJeeheer eMe Jeeuee neslee nw~
heueeW mes hetpee kejves Jeeuee hejce efveJee&Cehe heue kees eehle kej ueslee nw~
efpevecebefoj ceW IeCe mecehe&Ce kejves mes IeCeDeeW kes MeyoeW mes Jeehle es megjefJeceeveeW ceW pevce ueslee nw~
cebefoj ceW $e eoeve kejves mes he=LJeer kees Ske$e Yeesielee nw~
ecejeW kes eoeve mes Gme hej ecej {esjs peeles nQ~
efpeve YeieJeeve kee DeefYe<eske kejves mes ceveg<e megoMe&veces hej #eerjmeeiej kes peue mes FveW eje DeefYe<eske kees
eehle kejlee nw~
efpevecebefoj ceW efJepee heleekeeDeeW kes osves mes meJe&$e efJepeeer <edKeC[eefOeheefle eeJeleea neslee nw~
DeefOeke kenves mes keee? efpeve hetpeve kes heue mes mebmeej kes meYeer DeYegoe eehle nes peeles nQ Deewj hejcheje
mes cegefe kees Yeer eehle kej ueslee nw~
Fme ekeej mes meb#eshe ceW osJehetpee veece keer DeeJeMeke efeee kee JeCe&ve ngDee~

ieg keer Gheemevee

Deheves1 ceveesJeebefle heoeLe& efme kejves kes efueS leLee Fme ueeskemebyebOeer mecemle mebMeehe DebOekeej kee
veeMe kejves kes efueS SJeb hejueeske ceW megKe eehle kejves kes efueS ieg keer mesJee meoe kejles jnvee eeefnS~
Gece, ceOece, peIeve kewmes ner ceveg<e neW hejvleg efyevee ieg kes Jes ceveg<e veneR kenueeles, FmeefueS eleske
ceveg<e kees meJeexlke= ieg keer mesJee DeJeMe kejles jnvee eeefnS~
ieg2Yeefeheer mebece mes eeJeke Ieesj mebmeej meceg kees heej kej uesles nQ Deewj De keceeX kee sove kej
osles nQ hegve: pevce-cejCe kes ogKeeW mes t peeles nQ~
1. iegmesJee efJeOeeleJee ceveesJeebefleefmees~
mebMeeOJeebleveeMeeLe&efceneceg$e megKeee e~~183~~ Gcee.ee.he=. 71~
2. iegYeefemebpecesCe e lejbefle mebmeejmeeejb Ieesjb~
efCCebefle Dekecceb pecceCecejCeb Ce heeJeWefle~~

pewve Yeejleer

( 111 )

ejCeevegeesie

mJeeOeee
mJeeOeee YeJe peerJeeW kees %eeve osves Jeeuee nw, Gmekes heeBe Yeso nQ-Jeeevee-he{vee-he{evee~ he=veeeMve kejvee~ Deveges#ee-he{s ngS kee yeej-yeej efebleJeve kejvee~ Deecveee-Meg hee" jvee Deewj OeceexheosMeOece& kee GheosMe osvee~

mebece
Fefve Deewj ceve hej efveeb$eCe kejvee Deewj peerJeoee heeuevee mebece nw~ mebece kes oes Yeso nQ-Fefve
mebece Deewj eeefCemebece~
hebesefve kes efJe<eeeW kee leeie kejvee Deewj ceve kees JeMe ceW jKevee Fefve mebece nw~ heeBe mLeeJej Deewj
$emekeee Ssmes <edkeee kes peerJeeW keer oee heeuevee eeefCemebece nw~

lehe
kece& efvepe&je kes efueS efkeee ieee leheejCe lehe kenueelee nw~ lehe kes oes Yeso nQ-yeee Deewj DeeYevlej~
yeee lehe kes n Yeso nQ -DeveMeve-GheJeeme kejvee, DeJeceewoe&-YetKe mes kece Keevee,
eeheefjmebKeeve-Iej, ieueer DeLeJee Deve heoeLeeX kee efveece kejkes Deenej enCe kejvee, jmeheefjleeieIeer, otOe Deeefo jmeeW ceW Ske, oes ee meYeer jmeeW kee leeie kejvee~
efJeefJee Meeemeve-Skeevle mLeeve ceW ee ieg kes meeefveOe ceW Meeve Deemeve kejvee~
keeekeuesMe-kegkekeg Deemeve, heeemeve, Ke[dieemeve, eefleceeeesie Deeefo mes Oeeve kejvee~
DeYevlej lehe kes n Yeso nQeeeefee-ele Deeefo ceW oes<e ueie peeves mes ieg mes Gmekee oC[ uesvee~ efJevee-jlve$eeOeejkeeW keer
efJevee kejvee, JeweeJe=le-Deeeee&, GheeOeee, meeOeg Deeefo eleerpeveeW keer mesJee kejvee, mJeeOeee-MeeeeW
kee he"ve-hee"ve Deeefo kejvee, Jeglmeie&-heeheeW kes keejCehe GheefOe-heefjen kee leeie kejvee, OeeveefheC[mLe, heomLe, hemLe, heeleerle Deeefo ekeej mes Oeeve kejvee~
Fve yeejn ekeej kes leheeW kee SkeosMehe mes Meefe kes Devegmeej eeJekeeW kees Yeer Devegeve kejvee eeefnS~
cegKeleee Fmekee Devegeve cegefveeeW ceW ner neslee nw~

oeve
mJehej kes Devegen kes efueS Oeve kee leeie kejvee oeve nw~
oeve kes eej Yeso nQ-Deenejoeve, %eeveoeve, Deew<eefOeoeve, DeYeeoeve~

ejCeevegeesie

( 112 )

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

Gece Deeefo hee$eeW ceW Fve eejeW oeveeW kees osvee Gece oeve nw~
Fme ekeej mes pees ie=nmLe eeJeke efveleeefle <ed DeeJeMeke efeeeDeeW kees DeeojhetJe&ke kejlee nw, Jen
ekekeer, GKeueer, etuner, yegnejer Deewj peue Yejvee, ie=nejcYe kes Fve heeBe heeheeW mes Deewj Je keceevee Fme "s heehe
mes DeLee&led <ed DeejbYepeefvele heeheeW mes t peelee nw~
Fme lejn GceemJeeceer eeJekeeeej kes Devegmeej Fve d DeeJeMeke efeeeDeeW kee JeCe&ve efkeee nw~
eer kegvokegvo mJeeceer jeCemeej1 ceW kenles nwb efkemeghee$e kees eej ekeej kee oeve osvee Deewj eer osJeMeeeieg keer hetpee kejvee eeJekeOece& ceW eeJeke kes es oes
kee&Je ecegKe nQ, Fve oes kee&JeeW kes efyevee eeJeke veneR nes mekelee nw, Jeswmes ner cegefveeeW kes kee&JeeW ceW Oeeve Deewj
DeOeeve es oes kee&Je cegKe nQ, Fve oes keeeeX kes efyevee cegefve, cegefve veneR nes mekelee nw~
hetpee kes heue mes en ceveg<e leerveeW ueeskeeW ceW hetpe nes peelee nw Deewj meghee$e oeve kes heue mes leerveeW ueeskeeW ceW
meejYetle Gece megKeeW kees Yeesielee nw~
Yeespeve-Deenejoeve osves cee$e mes ner eeJeke Oeve kenueelee nw leLee hebeeee& kees eehle neslee ngDee
osJeleeDeeW mes hetpe neslee nw~2 Skecee$e efpeveefuebie kees osKekej Deenej oeve osvee eeefnS, Gme mecee hee$e-Dehee$e
keer hejer#ee kejves mes keee eeespeve?
pees YeJepeerJe cegveerejeW kes Deenejoeve kes heeeled DeJeMes<e DeVe kees emeeo mecePekej mesJeve kejlee nw, Jen
mebmeej kes meejYetle Gece megKeeW kees eehle neslee nw Deewj ece mes cees#e kees eehle kejlee nw, Ssmee eer efpevesv osJe ves
kene nw~3
Fme Yejle #es$e kes DeJemeefhe&Ceer kes hebece keeue ceW eer cegveerejeW kees eceeo jefnle Oece&Oeeve neslee nw, Ssmee
efpeveJeeve nw, pees veneR ceevelee nw, Jen efceLeeef nw~4
Deepe Yeer jlve$ee mes Meg meeOeg Deelcee kee Oeeve kejkes Fvheo kees Deewj ueewkeeefvleke heo kees eehle kej
1. oeCeb hetpee cegkeKeb meeJeeOecceess Ce meeJeee lesCe efJeCee~
PeeCepPeeCeb cegkeKeb peFOecceb Ce leb efyeCee lene meesefJe~~11~~
2. oeCeb YeeseCeceseb efoCCeF OeCCees nJesF meeeejes~
heeeheeefJemesmeb meobmeCes efkeb efJeeejsCe~~15~~ jeCemeej~
3. pees cegefCeYegeJemesmeb YegbpeF mees YegbpeS efpeCegJeefob~
mebmeejmeejmeeskeKeb kecemees efCeJJeeCeJejmeeskeKeb~~22~~
4. Yejns ogmmecekeeues OeccepPeeCeb nJesF meengmme~
leb DehhemeneJeef"os Ce ng ceCCeF mees efJe DeCCeeCeer~~76~~
5. DeppeefJe eflejeCemege Dehhee PeeSefJe uenF Fboeb~
ueesebefee osJeeb lelLe egoe efCeJJegefob pebefle~~77~~ cees#eheeng[ he=. 275~
6. osJes LegJeF efJeeeues heJJes megheesmenesJeemeb~
DeeflenerCeb mebefJeYeeies cejCebles kegCeF meefuuenCeb~~355~~ YeeJemeb. he=. 81~

pewve Yeejleer

( 113 )

ejCeevegeesie

uesles nQ hegve: JeneB mes egle neskej cees#e eues peeles nQ DeLee&led Ske YeJeeJeleejer nes peeles nQ~5
eerosJemesve efJejefele YeeJemeben ceW hebece iegCemLeeve kes ekejCe ceW efMe#eeeleeW kee JeCe&ve kejles ngS
meeceeefeke ele kee JeCe&ve efkeee nw efkeleerveeW6 keeueeW ceW Dejnvle YeieJeeve keer mlegefle kejvee, heJe& ceW ees<eOeesheJeeme kejvee, DeefleefLeeeW kees oeve osvee
Deewj cejCe kes Deble ceW meuuesKevee enCe kejvee~
eer JeeceosJe efJejefele YeeJemeben ceW hebece iegCemLeeve kee JeCe&ve kejles ngS ele eeflecee kes ue#eCe ceW
efMe#eeele ceW eLece meeceeefeke efJeefOe kee JeCe&ve efvecve ekeej mes efkeee nweefleefove1 leerveeW keeueeW ceW eeJeke efpevehetpeehetJe&ke meeceeefeke kejW keeeWefkeefpevehetpee2 kes efyevee meYeer meeceeefeke efeeeSB otj ner nQ DeLee&led veneR nes mekeleer nQ~ Gmeer kee mebef#ehle JeCe&veeele:keeue G"kej Meewe, DeeecevehetJe&ke eYeeefleke efJeefOe kejW~ Meg peue mes mveeve kej ceb$e-mveeve
(ceb$ehetJe&ke mebOee-Jebove efJeefOe) Deewj ele mveeve Ssmes leerve mveeve kejW, Oegues ngS Jee henvekej efpevecebefoj ceW
peekej efve:meefn ceb$e kee GeejCe kejles ngS eJesMe kejW Deewj F&ee&heLe Megef kejkes efpevesv YeieJeeve kee mleJeve
kejW hegve: yew"kej mekeueerkejCe efJeefOe kejW~
hetpee-hee$e, hetpee-Je Deeefo kees Meg kejkes hebeece=le DeefYe<eske hee" ceW kener ieF& efJeefOe kes Devegmeej
efpevesv YeieJeeve kee efJeefOeJeled hebeece=le DeefYe<eske kejW hegve: DeJe mes hetpee kejkes DeIe& eoeve kejkes
MeebefleOeeje kejW Deewj heg<heebpeefue #esheCe kejW~ hetpeve ceW DeJe mes Dee&ve Deewj DeIe& kes yeeo MeebefleOeeje,
heg<heebpeefue kejvee3 eeefnS pees efke Meeeese nwhegve: Deheveer efehetJe&ke Ske-oes ee keF& hetpeve kejkes hebevecemkeej ceb$e eje 108 heg<heeW mes ee ueJebieeW mes
peehe kejW~ efmeee eb$e Deeefo eb$eeW keer hetpee, peehe Deeefo kejkes ewleYeefe Deewj hebeiegYeefe yeesuekej Meeefvle
Yeefe, meceeefOe Yeefe kejW Deewj efJemepe&ve efJeefOe kejW~ Devevlej Devleceg&ntle&hee&vle ee efpelevee DeJekeeMe nw, Gleves
keeue leke mJemLeefee mes Deheveer Meg Deelcee kee Oeeve kejW~
Devevlej eglehetpee, ieghetpee kejkes Deeefe&kee Deewj Ssueke Deeefo keer efJeefOeJeled hetpee kejW~
Fme ekeej mes eeJeke keer meeceeefeke efJeefOe nw~ efJeMes<e-mebefnlee-MeeeeW ceW Deewj eefleeMeeeeW ceWW Yeer ener
efJeefOe efvele hetpeveefJeefOe ceW kener ieF& nw~ celeueye en nw efke eefo eeJeke Fme efJeefOe kes Devegmeej hetpeve kejlee nw
lees meeceeefeke efJeefOe Gmeer ceW meefcceefuele nesves mes Gmekeer meeceeefeke efJeefOe Yeer Jener kenueeleer nw~ meeceeefeke4 veece
keer hegmleke ceW hetpeecegKeefJeefOe Deewj hetpeeDevleefJeefOe ceW efJeefOe kejves kee mheerkejCe nw~ eeJeke keer hetpeveefJeefOe
1. meeceeefekeb ekegJeeale keeue$ees efpeveb eefle~
eeJekees efn efpevesvme efpevehetpee hegj:mejced ~~463~~ YeeJemeb. JeeceosJeefJe. he=. 195~
2. efpevehetpeeb efyevee meJee& otje meeceeefekeer efeee~ YeeJemeben, JeeceosJeke=le he=. 195~
3. DeIe& kes yeeo MeebefleOeeje Deewj heg<heebpeefue kejves keer eLee oef#eCe ceW meJe&$e nw, Gej ceW eee: kece nw~
4. Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee mes ekeeefMele meeceeefeke hegmleke cebieekej osKevee eeefnS~

ejCeevegeesie

( 114 )

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

ceW eejbYe ceW F&ee&heLe Megef Deewj efmeYeefe kejvee eeefnS~ Devevlej efJeefOeJeled hebeece=le DeefYe<eske Deewj DeJe mes
hetpeve kejkes ewleYeefe, hebeiegYeefe Deewj MeeefvleYeefe kejvee eeefnS ener efJeefOe eer hetpeheeo mJeeceerke=le
hebeece=leeefYe<eske hee" ceW Yeer heeF& peeleer nw~
le=leere DeefleefLemebefJeYeeie ele ceW oeve kee JeCe&vehee$e, oeleej, oeveefJeefOe, oeleJe-osves eesie heoeLe& Deewj oeve kee heue es heeBe DeefOekeej nesles nQ~
hee$e kes leerve Yeso nQ-Gece, ceOece Deewj peIeve~ jlve$eeOeejer efveeLe efoiecyej meeOeg Gece hee$e nQ,
ieejn eeflecee ceW mes keesF& Yeer eefleceeOeejer eeJeke ceOece hee$e nQ SJeb DeefJejle meceief peIeve hee$e nQ~
pehe, lehe Deeefo mes meefnle efkevleg mecekelJe mes jefnle keghee$e nQ SJeb mecekelJe, Meerue leLee eleeW mes jefnle
peerJe Dehee$e nQ~
oeleejeW kes iegCe-ee, Yeefe, meblees<e, efJe%eeve, DeuegyOelee, #ecee Deewj Meefe, es meele iegCe nQ~
oeveefJeefOe-eefleen-he[ieenve kejvee, Ge mLeeve osvee, heeo-e#eeueve kejvee, hetpee kejvee, eCeece
kejvee, ceve:Megef, Jeeve Megef, keeeMegef Deewj Yeespeve keer Megef kenvee, es veJeOee Yeefe kenueeleer nw~ Fme
veJeOeeYeefe kes ngS efyevee Gece meeOeg Deenej veneR kejles nQ~
oeleJe Jemleg-Deenej, Deew<eefOe, Meee Deewj DeYeeoeve es oesveeW eesie nQ~
oeve kee heue-meceief1 kes eje hee$eeW ceW efoee ieee oeve mJeie&, cees#e heue kees eoeve kejlee nw~
keghee$e ceW efoee ieee oeve heue jefnle nw SJeb Dehee$e ceW efoee ieee oeve Delevle og:Ke kees osves Jeeuee nw~
ie=nmLe Oece& kees OeejCe kejves Jeeues heg<e kee ue#eCe-veeehetJe&ke2 Oeve keceeves Jeeuee, iegCeeW mes
ieg-ceelee-efhelee kee mecceeve SJeb iegDeeW keer, cegefveeeW keer hetpee kejves Jeeuee, mele Jeeve yeesueves Jeeuee,
hejmhej efJejesOe jefnle Oece&, DeLe& Deewj keece, Fve leerve JeieeX kees mesJeve kejves Jeeuee, leerve heg<eeLe& kes eesie, eer, eece
Deewj Iej efpemekes nQ, Ssmee ueppeeMeerue, Meeeese eesie Deenej leLee efJenej kejves Jeeuee, Deee& heg<eeW keer mebieefle kejves
Jeeuee, yegefceeve, otmejeW eje efkees ngS Ghekeej kees ceeveves Jeeuee, FefveeW kees JeMe ceW jKeves Jeeuee, Oece&efJeefOe kees megveves
Jeeuee, oeeueg Deewj heeheeW mes YeeYeerle heg<e ner ie=nmLe Oece& kees OeejCe kejves kes efueS eesie nw~

metleke-heeleke JeCe&ve
yeeueke kee pevce nesves hej pees IejJeeueeW kees Deewj keggefcyeeeW kees keg keeueeJeefOe kes efueS osJehetpee,
1. Jemegveefvo eeJekeeeej~
2. veeeesheeeOevees epeved iegCeiegved meodieerefeJeie Yepeved,
DeveesveevegiegCeb leon&ie=efnCeer mLeeveeueees ercee:~
egeenejefJenej Deee&meefceefle: ee%e: ke=le%ees JeMeer,
e=CJeved Oece&efJeefOeb oeeuegjIeYeer: meeieejOece ejsled~~11~~ meeieejOecee&ce=le, he=. 20~

pewve Yeejleer

( 115 )

ejCeevegeesie

Deenejoeve Deeefo kee keee& Jeefpe&le efkeee peelee nw, Gmeer kee veece metleke nw SJeb efkemeer kes cejCe kes yeeo pees
DeMeewe neslee nw, Gmes heeleke meb%ee nw~ en meteke-heeleke Dee<e&ebLeeW mes ceeve nw~ JeJenej ceW pevce-cejCe oesveeW
kes DeMeewe kees metleke Meyo mes peevee peelee nw~
peeleere yevOegDeeW ceW eleemeVe Deewj DeeleemeVe Ssmes oes Yeso nesles nQ~ eej heer{er leke kes yebOegJeie& eleemeVe
ee meceerhemLe kenueeles nQ, Fmekes Deeies DeeleemeVe kenueeles nQ~
pevce kee metleke eej heer{er JeeueeW leke kes efueS 10 efove kee nw~ heeBeJeer heer{er JeeueeW kees 6 efove kee, "er
heer{er JeeueeW kees 4 efove kee Deewj meeleJeeR heer{er JeeueeW kees 3 efove kee nw~ Fmemes Deeies Jeeueer heer{er JeeueeW kes efueS
metleke veneR nw, Ssmes ner cejCe kee metleke eej heer{er JeeueeW leke kes efueS 10 efove kee, heeBeJeer heer{er kes efueS
6 efove kee Deeefo nw~
pevce kee metleke eue jne nw, Fmeer yeere heefjJeej ceW cejCe kee metleke Dee peeves hej Jen pevce kes metleke kes
meeLe meceehle nes peelee nw, Ssmes ner cejCe kes metleke ceW pevce kee metleke Dee peeves hej Gmeer henues Jeeues cejCe kes metleke
kes meeLe meceehle nes peelee nw, Ssmes ner pevce kee metleke eefo 5-6 efove kee nes egkee nw hegve: heefjJeej ceW efkemeer kee pevce
nes peees, lees Jen metleke henues kes meeLe ner efvekeue peelee nw~ eefo henues metleke kes Debeflece efove hegve: efkemeer kee pevce
Deeefo nesJes, lees oes efove metleke Deewj ceevevee eeefnS~ eefo otmejs efove nesJes lees leerve efove kee Deewj ceevevee eeefnS~
leheefmJeeeW kees pevce Deewj cejCe kee metleke veneR ueielee nw Deewj leheefmJeeeW kee cejCe nesves hej Gvekes heefjJeej
JeeueeW kees Yeer metleke veneR ueielee nw~ jepee kes Iej ceW heg$e pevce nesves hej Gvekeer Megef mveevecee$e mes nes peeleer nw~
jepeeDeeW kees metleke veneR ueielee nw~
ceb$eer, mesveeheefle, jepee, oeme Deewj ogefYe&#e Deeefo Deeheefe mes heeref[le ueesie Fvekes cejves hej Yeer metleke veneR
ueielee nw~ eg ceW cejves hej Yeer metleke veneR ueielee nw~
ieYe&Jeleer kee leerve cenerves kes Deboj ner eefo ieYe&eeJe nes peeJes lees Gmes ner leerve efove kee DeMeewe nw~ leerve
cenerves mes ueskej n cenerves leke kee eefo ieYe&heele nes peelee nw lees efpeleves cenerves kee nes, Gleves efove kee DeMeewe
nw~ n cenerves kes yeeo Deewj Dee" cenerves leke ceW eefo ieYe&heele neskej ve nes peelee nw lees ceelee kees hetjs 10 efove
kee DeMeewe nw, efhelee kees mveevecee$e mes Megef nw~
veeefYe sove mes henues eefo yeeueke cej peees lees ceelee kees hetCe& 10 efove kee DeMeewe nw, efhelee Je yebOegDeeW kees
leerve efove kee nw~ 10 efove kes henues eefo cej peeJes lees efhelee Je meyekees 10 efove kee nw~ ome efove hetCe& nesves hej
Debeflece efove eefo yeeueke cej peees lees oes efove kee DeMeewe Deewj heeuevee eeefnS~ otmejs efove eele:cejCe nesves hej
leerve efove DeMeewe Deewj heeuevee eeefnS~ 10 efove yeeo cejCe nesves hej ceelee-efhelee Je menesojeW kees ome efove kee
DeMeewe nw~ Flej yeebOeJeeW kees mveevecee$e mes Megef nw~ oeble Deeves kes yeeo cejCe nesves hej efhelee, Yeelee kees ome efove
kee leLee Mes<e peveeW kees mveevecee$e mes Megef nw~ eewue kece& kes yeeo yeeueke kes cejves hej efhelee-Yeelee kees 10 efove
kee, eej heer{er JeeueeW leke 5 efove kee, Deeies keer heer{er JeeueeW kees Ske efove kee nw~ Gheveeve kes yeeo cejCe nesves
hej eej heer{er JeeueeW leke 10 efove kee DeMeewe nw~

ejCeevegeesie

( 116 )

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

heg$eer kee cejCe eefo eewuekece& mes henues nes peeJes lees yebOegDeeW kees mveevecee$e mes Megef nw~ elemebmkeej mes
henues cejCe nesves hej Ske efove kee DeMeewe nw~ efJeJeen mes henues cejves hej leerve efove kee DeMeewe nw~ efJeJeeefnle heg$eer
kee heefleie=n ceW cejCe nesves hej ceelee-efhelee kees oes efove kee DeMeewe nw~ Mes<e peeefle yeebOeJeeW kees mveevecee$e mes Megef
nw~ heeflehe#e JeeueeW kees hetCe& 10 efove kee metleke nw~ eefo Jen eer efhelee kes Iej ceW cejCe heeJes ee emetle nes lees
ceelee-efhelee kees leerve efove kee DeMeewe nw Deewj Gme he#e JeeueeW kees Ske efove kee DeMeewe nw~
otj osMe kes Deheves heefjJeej kes efkemeer Jeefe kes cejCe kee meceeeej efceueves hej DeJeefMe efove kee metleke
heeuevee eeefnS~ pevceeefo neskej 10 efove yeeo meceeeej efceueves hej leerve efove kee DeMeewe ceevevee eeefnS~ Deiej
Ske Je<e& yeeo cejCe meceeeej %eele nes lees mveevecee$e kejvee eeefnS~ Fme ekeej en mebef#ehle metleke-heeleke
efJeefOe1 kener ieF& nw~

jpemJeuee eer kee DeMeewe

cenerves-cenerves ceW pees jpe:eeJe neslee nw, Gme mecee Jees efeeeB jpemJeuee kenueeleer nQ ~ Gve efoveeW ceW GvnW
efkemeer Yeer Jemleg kee mheMe& veneR kejvee eeefnS~ osJelee Deewj ieg kee oMe&ve Yeer veneR kejvee eeefnS~ DeOe&jeef$e kes
Devevlej jpemJeuee nesves hej eele:keeue mes DeMeewe efievevee eeefnS~ Fme lejn jpemJeuee eer leerve efove leke mveeve,
Deuebkeej Deeefo ve kejs, yeeee& kee heeueve kejs~ elegLe& efoJeme mveeve kej Meg neskej Iej kes keece-keepe kej
mekeleer nw, osJehetpee, iegheeefmle Deeefo keeeeX kees heeBeJeW efove kej mekeleer nw~
Ske yeej jpemJeuee nesves kes yeeo yeejn efove kes Deboj ner eefo jpeesoMe&ve nes peees lees Jen mveeve mes Meg
nes peeleer nw~ eefo De"ejn efove kes henues jpe:eeJe nes peelee nw, lees Yeer mveevecee$e mes Meg nes peeleer nw~ eefo
De"ejnJeW efove neslee nw lees oes efove kee DeMeewe ceevevee eeefnS~ De"ejn efove kes yeeo nesves hej leerve efove leke
DeMegef ceeveer ieF& nw~ jpemJeuee efeeeB eefo Deeheme ceW Ske-otmejs kees mheMe& kej uesleer nQ lees GvnW elegLe& efoJeme
Meg neskej iegJee&veer kes heeme eeeefele uesves kee efJeOeeve nw~
pees efeeeB jpemJeuee kes efoveeW ceW DeMeewe kee heeueve veneR kejleer nQ, meYeer kees tleer jnleer nQ ee Yeespeve
yeveekej meYeer kees efKeuee osleer nQ, Jes Fme ueeske ceW mJeemLe neefve kes meeLe-meeLe Oeeefce&ke hejcheje keer neefve kejleer
nQ leLee heehe kee mebee kejkes Deieues YeJe keer Yeer neefve kej uesleer nQ Dele: ceefnueeDeeW kees Fve leerve efoveeW ceW
efJeJeskehetJe&ke DeMeewe kee heeueve kejvee eeefnS~

efeeeSB
eeJekeeOeee meben ceW efeeeSB leerve ekeej keer kener nQ~ meceief heg<eeW kees Jes efeeeSB DeJeMe ner kejveer
1. en metleke-heeleke efJeefOe eer iegCeYeeeee& ke=le $ewJeefCe&keeeej kes DeeOeej mes nw~
2. ieYee&vJeeefeeeewJe leLee oer#eevJeeefeee:~
ke$e&vJeeefeeeesefle leeefeOewJeb yegOewce&lee:~~51-Deeefo heg. heJe& 38 he=. 244~

pewve Yeejleer

( 117 )

ejCeevegeesie

eeefnS keeeWefke Jes meye efeeeSB Gece heue osves Jeeueer nQ~
2
ieYee&vJee efeee, oer#eevJee efeee, ke$e&vJee efeee Fme lejn efJeeved ueesieeW ves leerve ekeej keer efeeeSB ceeveer nQ~
ieYee&vJee efeee DeeOeej (ieYee&Oeeve) Deeefo $esheve peevevee leLee oer#eevJee De[leeueerme mecePevee SJeb
ke$e&vJee efeeeSB meele nQ~ cenemeeiej mes Yeer Delevle Deheej Ssmee pees egle%eeve kes yeejn DebieeW ceW GheemekeeOeeve
veece kee meeleJeeb Debie nw, Gmemes pees keg cegPes %eeve keer Ske yetbo eehle ngF& nw, Gmeer kes Devegmeej ceQ kenlee nttB~

eflejsheve ieYee&vJee efeeeSB

1. mveeve1 keer ngF& eer kees cegKe kej ieYee&Oeeve kes henues Dejnvle osJe keer hetpee Deewj ceb$ehetJe&ke pees
mebmkeej efkeee peelee nw, Gmes DeeOeeve efeee kenles nQ~ Gmekeer efJeefOe-efpeve eeflecee kes oeF lejhe leerve ee,
yeeF lejhe leerve $e Deewj leerve ekeej keer hegCeeefive mLeeefhele kejW~ oesveeW ocheefe Dejnvle YeieJeeve keer hetpee kejkes
Deefive kegC[eW ceW nesce efJeefOe kejkes hetpeve efJeefOe hetCe& kejW~
2. ieYee&Oeeve kes leermejs cenerves ceW eerefle veece keer efeee nesleer nw~ Fme efeee ceW Yeer hetJeexe efJeefOe mes Dejnble
hetpeve kejvee eeefnS~ ojJeepes hej leesjCe yeebOevee SJeb oes hetCe& kegbYe mLeehevee kejvee eeefnS~ Gme efove mes eefleefove
veiee[s Deeefo yeepes yepeJeeves eeefnS~
eLece jpemJeuee ngF& elegLe& efoJeme mveeve kejkes Meg ngF&, Ssmeer eer keer efJeJe#ee nw~ Fme eer kees heefle kes
meeLe hetJeexe efJeefOe mes hetpeve Deewj nesce kejeJeW Devevlej Gve ocheefe kees efJe<eeevegjeie kes efyevee kesJeue mevleeve kes
efueS meceeiece kejvee eeefnS, en ieYee&Oeeve efeee kenueeleer nw~
3. ieYee&Oeeve kes heeBeJes cenerves ceW megeerefle efeee keer peeleer nw, FmeceW Yeer hetJeexe hetpeve efJeefOe nw~
4. meeleJeW cenerves ceW hetJeessxe efJeefOe mes Oe=efle efeee keer peeleer nw~
5. ieYe& mes veewJeW cenerves ceW ceeso veece keer efeee keer peeleer nw~ Fme efeee ceW efpe efJeeved ieefYe&Ceer kes Mejerj
hej ieeef$ekee ceb$ehetJe&ke yeerpee#ej efueKeles nQ Deewj cebieueeeej kejkes, DeeYet<eCe henveekej Gmekeer j#ee kes efueS Gmes
kebkeCe met$e yeebOeles nQb~
6. heg$e kes GlheVe nesves mes efeeesJe ee peele kece& efeee nesleer nw~
7. pevce mes yeejnJeW efove MegYe ve#e$e Deeefo ceW veecekece& efeee keer peeleer nw~ FmeceW Yeer Dejnvle osJe,
$e+ef<eieCeeW keer hetpeve ceevee nw~
8. otmejs, leermejs cenerves ceW cebieue efeee, cebieue JeeehetJe&ke yeeueke kees emetefleie=n mes yeenj efvekeeuevee
yeefnee&ve efeee nw~
9. Gme yeeueke kees Meee hej efye"ekej efve<eee efeee keer peeleer nw~
1. DeeOeeveb veece ieYee&oew mebmkeejes ceb$ehetJe&ke:~
helveeR $e+legceleeR mveeleeb hegjmke=leen&efopeee~~70~~-Deeefo heg. he=. 38 he=. 245~

ejCeevegeesie

( 118 )

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

10. pevce mes meele-Dee" cenerves yeerle peeves hej YeieJeeve keer hetpevehetJe&ke yeeueke kees DeVe efKeueevee
DeVeeeMeve efeee nw~
11. Ske Je<e& hetCe& nesves hej Je<e&JeOe&ve ee Je<e&ieeb" ceveeves kees Jegef efeee kenles nQ~
12. efkemeer MegYe efove hetpeve kes yeeo yeeueke kee cegb[ve kejvee kesMeJeehe ee eewue efeee nw~
13. yeeueke kees heeBeJes Je<e& De#ejeW kee oMe&ve kejeves kes efueS efueefhe mebKeeve meben efeee keer peeleer nw~
14. ieYe& mes Dee"JeW Je<e& ceW yeeueke keer Gheveerefle efeee e%eesheJeerle mebmkeej efeee nesleer nw~
15. Deeies keef efevn-kejOeveer, pebIee kee efevn-esle Oeesleer, Gjesefuebie-pevesT Deewj efMejesefuebieeeser, Fve yeeee& ele kes eesie efevn kees OeejCe kejvee eleeee& efeee nw~ FmeceW heuebie hej meesvee, Gyeve
ueieevee Deeefo leepe nw~ heeBe DeCegele Deeefo ele nQ~ efJeee kee DeYeeme kejves leke yeeee&hetJe&ke iegcegKe mes
Gheemekeeeej he{kej DeOeelce Meee, JeekejCe, veee, peesefle<e, vo, Deuebkeej, kees<e, ieefCele Meee Deeefo
he{ves eeefnS~
16. efJeeeYeeme meceehle nesves hej e%eesheJeerle, heebe DeCegele, De cetueiegCe Deeefo eleeW kes efmeJeee he=LJeer
hej Meeve, DeeYet<eCe leeie Deeefo eleeW kees yeejn Je<e& ee meesuen Je<e& yeeo leeie kej osvee eleeJejCe efeee nw~
Fme efeee kes yeeo ieg keer Dee%eevegmeej Jee, ceeuee, DeeYet<eCe Deeefo enCe efkees peeles nQ~
17. Devevlej iegDee%eehetJe&ke megkegue ceWs GlheVe kevee kes meeLe efJeefOeJeled efJeJeen nesvee efJeJeen efeee nw~
18. efhelee keer Dee%eevegmeej, Oeve, Oeeve mecheoe ueskej Deueie jnvee JeCe&ueeYe efeee nw~
19. efhelee kes eje mJeleb$elee eehle kej efJeMeg jerefle mes peerefJekee kejvee Deewj osJehetpee Deeefo <edkece&
kejvee kegueeee& efeee nw~
20. kegueeee& kes yeeo ie=nmLeeeee& yeveves eesie efeeeSB kejeles ngS ie=nerefMelee efeee eehle kejvee eeefnS~
21. Devevlej Deheves heg$e hej meye ie=nYeej es[kej mJeeOeee Deewj GheJeeme Deeefo kejles ngS Delevle
Meeefvle eehle kejvee eMeeefvle efeee nw~
22. Jen eeJeke peye ie=n es[ves kees Gele neslee nw, leye ie=nleeie efeee nesleer nw~
23. ieg kes heeme peekej #eguueke oer#ee uesvee oer#eee efeee nw~
24. pewvesejer oer#ee enCe kejvee efpevehelee efeee nw~
25. Jen meeOeg Meee%eeve keer meceeefhle nesves heele ceewvehetJe&ke DeOeeve kejlee nw, en ceewveeOeeveJe=efelJe
efeee nw~
26. leerLekej heo kes keejCeYetle meesuenkeejCe YeeJeveeDeeW kee efevleJeve kejvee leerLe&ke=odYeeJevee veece keer
efeee nw~
27. ieg kes Deeeee&heo kes eehle kejves eesie neskej Deeeee&heo eehle kejvee ieg mLeeveeYegheiece efeee nw~

pewve Yeejleer

( 119 )

ejCeevegeesie

28. elegefJe&Oe mebIe kes heeueve kejves ceW lelhej nesvee ieCeesheenCe veece keer efeee nw~
29. Deheves eesie efMe<e kees Deeeee& heo Yeej mecehe&Ce kejvee mJeiegmLeeveeJeeefhle efeee nw~
30. efMe<e, hegmleke Deeefo mes cecelJe es[kej efve:mebie nesvee, Deelce YeeJevee ceW levcee nesvee efve:mebielJeelceYeeJevee
efeee nw~
31. cees#e ceW Deheveer yegef mLeeheve kej Oeeve ceW lelhej nesvee eesie efveJee&Ce meceeefhle efeee nw~
32. elegjenej leeiekej Mejerj kes es[ves ceW Gege nesvee eesieefveJee&CemeeOevee efeee nw~
33. ceve, Jeeve, keee kes eesieeW keer meceeefOe ueieekej eeCeeW kee leeiekej Fvheo ceW GlheVe nesvee
Fvesheheeo efeee nw~
34. JeneB pevce nesves kes yeeo osJeieCe efceuekej Fv kee DeefYe<eske kejles nQ, Jen FveefYe<eske efeee nw~
35. Devevlej vecemkeej kejles ngS osJeeW kees Gve-Gvekes heo hej efveege kejvee efJeefOeoeve efeee nw~
36. osJeeW mes Jesefle Fv yengle keeue leke mJeie& megKe kee DevegYeJe kejlee nw, Jen megKeesoe veece keer
efeee nw~
37. Fv kee Deheveer Deeeg Deuhe mecePekej meyekees mecePeekej Fv heo kee leeie kejvee Fvheo leeie
efeee nw~
38. ieYe& ceW Deeves kes n cenerves henues ceelee kees meesuen mJehve, jlve Je<ee& Deeefo kee nesvee hegve: JeneB mes
egle neskej ceelee kes ieYe& ceW Deevee FveJeleej efeee nw~
39. efnjCeieYe& YeieJeeve efnjCeeslke= pevceOeejCe kejles nQ, Fme ekeej ieYe& ceW ner ceefle, egle, DeJeefOe%eeve
kes Oeejke YeieJeeve keer efnjCeeslke= pevcelee efeee nw~
40. YeieJeeve kee pevce nesves hej FvieCe Deekej megces hej ues peekej DeefYe<eske kejles nQ, en cebojeefYe<eske
efeee nw~
41. efyevee efkemeer kes efMe<e yeves ner YeieJeeve meyekes ieg nQ Dele: Fv Deekej meJe& peieled kes ieg kee hetpeve
kejlee nw, Jen ieghetpeve efeee nw~
42. kegceejkeeue eehle nesves hej YeieJeeve kees egJejepeheo kee he yebOe efkeee peelee nw, Jen eewJejepe
efeee nw~
43. meceed heo hej DeefYeef<ee nesvee mJejepe efeee nw~
44. eejlve keer eeefhle nesves hej eeueeYe efeee nesleer nw~
45. eejlve kees Deeies kej efoMeeDeeW kees peerlevee efoMeebpee efeee nw~
46. efoefiJepee hetCe& kej Deheves veiej ceW eJesMe kejves hej eeeefYe<eske veece keer efeee nesleer nw~

ejCeevegeesie

( 120 )

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

47. meeceepeheo hej DeefYeef<ee neskej YeieJeeve Deveske jepeeDeeW kees eesie efMe#ee oskej veee veerefle
yeleueeles nQ, en meeceepe efeee nw~
48. jepe mes efJeje nesves hej ueewkeebefleke osJeeW eje mlegle YeieJeeve mJe-heg$e kees jepe oskej oer#ee kes
efueS peeles nQ, Jen efve<eeefvle efeee nw~
49. Jes YeieJeeve yeeeeYevlej heefjen kees es[kej Oeeve ceW ueerve nesles nQ, leye kesJeue%eeve lespe eke nes
peelee nw, Jen eesie meccen efeee nw~
50. kesJeue%eeve GlheVe nesves hej meceJemejCe keer jevee nesleer nw, Jen Deenle efeee nw~
51. Oece&ee kees Deeies kej YeieJeeve kee efJenej neslee nw, Jen efJenej efeee nw~
52. efJenej meceehle neskej meceJemejCe efJeIeefle nes peeves hej YeieJeeve kes eesie-efvejesOe neslee nw, Jen
eesieefvejesOe efeee nw~
53. DeIeeefleee keceeX kee veeMe nes peeves mes cees#e kes mLeeve ceW hengBe peeves hej DeeefveJe=&efe efeee nesleer nw~
Fme ekeej ieYee&Oeeve mes ueskej efveJee&Cehee&vle meye efceueekej eflejsheve efeeeSB nesleer nQ~ YeJe peerJeeW kees
Gvekee meoe Devegeve kejvee eeefnS~

De[leeueerme oer#eevJee efeeeSB

Fve Gheeg&e $esheve efeeeDeeW ceW mes eejbYe keer lesjn efeeeSB efvekeeue oerefpeS leLee DeJeleej Deeefo Dee" efeeeSB
efceuee oerefpeS, leye De[leeueerme nes peeleer nQ, eLee 53-1340, 40848~
Gve Dee" efeeeDeeW kes veece-DeJeleej, Je=eueeYe, mLeeveueeYe, ieCeen, hetpeejeOe, hegCee%e, {eee&
Deewj Gheeesefielee~
1. DeJeleej efeee-efceLeelJe mes otef<ele ngDee keesF& YeJeheg<e peye meceereerve ceeie& kees enCe kejves kes
meccegKe neslee nw, leye en efeee keer peeleer nw~ Jen YeJe ieg kes heeme peekej Oece& kees megvekej efceLeeceeie& mes esce
es[lee ngDee meceereerve ceeie& ceW Deheveer yegef ueieelee nw~ Gme mecee ieg ner Gmekee efhelee Deewj leJe%eeve ner
mebmkeej efkeee ngDee ieYe& nw~ Jen YeJe heg<e Oece&he pevce kes eje Gme leJe%eeve he ieYe& ceW DeJeleerCe& neslee
nw~ Fmekeer en efeee ieYee&Oeeve efeee kes meceeve ceeveer peeleer nw keeeWefke pevce keer eeefhle oesveeW ner efeeeDeeW ceW veneR
nw~ Fme ekeej en henueer DeJeleej efeee nw~
2. Je=eueeYe-Gmeer mecee ieg kes ejCekeceueeW kees vecemkeej kejles ngS Deewj efJeefOehetJe&ke eleeW kes
mecetn kees eehle ngS Gme YeJe kes Je=eueeYe veece keer otmejer efeee nesleer nw~
3. mLeeveueeYe-lelheeeled efpemeves GheJeeme efkeee nw, Ssmes Gme YeJe kes hetpee keer efJeefOehetJe&ke mLeeveueeYe
veece keer leermejer efeee nesleer nw~ Fme efeee ceW ieg efJeefOehetJe&ke efMe<e kees pewveOece& keer oer#ee osles nQ~1
4. ieCeen-mLeeveueeYe efeee kes yeeo Jen YeJeheg<e efceLee osJeleeDeeW kees Iej mes yeenj efvekeeuelee nw,
1. DeeefohegjeCe efleere Yeeie heJe& 30, he=. 272 hej Fme mLeeveueeYe efeee ceW oer#eeefJeefOe yeleeF& ieF& nw~

pewve Yeejleer

( 121 )

ejCeevegeesie

leye Gmekes ieCeen efeee nesleer nw~ Gme mecee Gve osJeleeDeeW mes kenlee nw efke ceQves De%eeveJeMe Fleves efove
Deehekeer hetpee keer, Deye Deheves ner pewvecele kes osJeleeDeeW keer hetpeve keBiee FmeefueS eesOe kejvee JeLe& nw, Deehe
Deheveer Fevegmeej efkemeer Deve peien jefnS~ Fme ekeej GvnW Deve mLeeve hej es[kej Deheves cele kes Meevle
osJeleeDeeW kee hetpeve kejles ngS en ieCeen efeee nesleer nw~
5. hetpeejeOe-efpevesvosJe keer hetpee leLee GheJeeme Deeefo kejles ngS eoMeebie kee DeLe& megvevee hetpeejeOe
efeee nw~
6. hegCee%e-Devevlej meeOeceea heg<eeW kes meeLe-meeLe eewon hetJe& efJeeeDeeW kee DeLe& megveves Jeeues Gme
YeJe kes hegCe kees ye{eves Jeeueer hegCee%ee veece keer efeee nesleer nw~
7. {eee&-Deheves cele kes Meee meceehle kej Deve cele kes ebLeeW DeLeJee Deve efkevneR otmejs efJe<eeeW
kees megveves Jeeues Gme YeJe kes {eee& efeee nesleer nw~
8. Gheeesefielee-heJe& kes efove GheJeeme ceW jeef$e ceW eefleceeeesie OeejCe kejvee Gheeesefielee efeee nw~
hetJe& ceW pees ieYee&Oeeve mes ueskej efveJee&Cehee&vle eflejsheve efeeeSB yeleueeF& nQ, GveceW mes eejbYe keer ieYee&Oeeve mes
ueskej efueefhe mebKeeve leke lesjn efeeeDeeW kes efvekeeue osves mes leLee Fve DeJeleej Deeefo Dee" efeeeDeeW kes efceuee osves
mes Gheeg&e Jes ner De[leeueerme efeeeSB oer#eevJee efeee kenueeleer nQ~1

ke$e&vJee efeeeDeeW kee JeCe&ve

Fmekes meele Yeso nQ-meppeeefle, meodie=efnlJe, heeefjeepe, megjsvlee, meeceepe, Deen&vle Deewj heefjefveJee&Ce~
es efeeeSB Deuhe mebmeejer YeJe eeCeer kes ner nes mekeleer nQ~ FmeceW pees meyemes henueer efeee meppeeefle nw, Jen efkemeer
efveke YeJe kees ceveg<e pevce keer eeefhle nesves hej nesleer nw~
1. meppeeefle-peye Jen oer#ee OeejCe kejves eesie Gece JebMe ceW efJeMeg pevce OeejCe kejlee nw, leye
Gmekes meppeeefle efeee nesleer nw~ efhelee kes JebMe keer Megef kees kegue Deewj ceelee kes JebMe keer Megef kees meppeeefle kenles
nQ, Fme meppeeefle kes eehle nesves hej menpe ner eehle ngS iegCeeW mes jlve$ee keer eeefhle megueYe nes peeleer nw~ en2
meppeeefle Gece Mejerj kes pevce mes ner yeleueeF& ieF& nw keeeWefke heg<eeW kes mecemle F heoeLeeX keer efmeef kee
cetuekeejCe ener Ske meppeeefle nw~ efpeme ekeej efJeMeg Keeve mes GlheVe ngDee jlve mebmkeej kes eesie mes Glke<e&lee
kees eehle neslee nw, Gmeer ekeej efJeMeg kegue ceW pevcee ngDee ceveg<e megmebmkeej mes efpe kenueelee nw~ meJe&%eosJe keer
Dee%ee eOeeve ceevelee ngDee Jen ceb$ehetJe&ke met$e (e%eesheJeerle) OeejCe kejlee nw~ leerve uej kee e%eesheJeerle Jemet$e
nw Deewj meceioMe&ve Deeefo Gme eeJeke kes YeeJemet$e kenueeles nQ~ mebmkeejeW mes mebmke=le Gme eeJeke kes en
meppeeefle veece keer henueer efeee nw~
1. Fve oer#eevJee efeeeDeeW kee efJeMes<e mheerkejCe DeeefohegjeCe heJe& 39, he=. 272 mes osefKeS~
2. Mejerjpevcevee mew<ee meppeeefleheJeefCe&lee~
Slevcetuee ele: meJee&: hegbmeeefceeLe&efmee:~~Deeefoheg. he=. 39~~

ejCeevegeesie

( 122 )

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

2. meodie=efnlJe-meppeeleerelJe mes meefnle Jen YeJe meodie=nmLe neslee ngDee Deee& heg<eeW kes kejves eesie
n keceeX kee heeueve kejlee nw~ ie=nmLe DeJemLee ceW heeueve kejves eesie pees-pees efJeMeg DeeejCe Dejnvle
YeieJeeved kes eje kens iees nQ, Gve meyekees heeueve kejves Jeeuee meodie=ner kenueelee nw~
Jen ie=nmLe Deefme, ceef<e Deeefo <ed efeeeDeeW mes GlheVe ngS oes<e kees he#e, meeOeve Deewj eee& kes eje otj
kejlee nw, Gmekes meodie=efnlJe efeee kenueeleer nw~
3. heeefjeepe-Iej kes efveJeeme mes efJeje nessles ngS heg<e kee pees oer#ee enCe kejvee nw, Jen heeefjeepe
efeee nw~ Fme heeefjeepe efeee ceW cecelJe YeeJe es[kej efoiecyej he OeejCe kejvee he[lee nw~ efpemekee1 kegue
Deewj iees$e efJeMeg nw, eefj$e Gece nw, cegKe megvoj nw Deewj eefleYee Deer nw, Ssmee heg<e ner oer#ee enCe kejves
eesie ceevee ieee nw~ ieg kes eje pewvesejer oer#ee enCe kejvee leermejer heeefjeepe efeee nw~
4. megjsvlee-heeefjeepe kes heue kee Goe nesves mes pees megjsv heo keer eeefhle nesleer nw, Jener en
megjsvlee veece keer efeee nw~
5. meeceepe-efpemeceW eejlve kes meeLe-meeLe efveefOeeeW Deewj jlveeW mes GlheVe ngS YeesieesheYeesieheer
mecheoeDeeW keer hejcheje eehle nesleer nw, Ssmee eeJeleea kee meeJe&Yeewce jepe eehle kejvee meeceepe efeee nw~
6. Deen&vle-mJeie& mes DeJeleerCe& ngS Den&vle hejceser kees pees hebekeueeCekehe mecheoeDeeW keer eeefhle
nesleer nw, Gmes Deen&vle efeee kenles nQ, en Deen&vle efeee leerveeW ueeskeeW ceW #eesYe GlheVe kejves Jeeueer nw~
7. heefjefveJee&Ce-mebmeej kes yebOeve mes cege ngS hejceelcee keer pees DeJemLee nesleer nw, Gmes heefjefveJe=efe
kenles nQ~ en meeleJeeR heefjefveJee&Ce efeee nw~
en YeJeheg<e eLece ner eesie peeefle kees heekej meodie=nmLe neslee nw, efhej ieg keer Dee%ee mes Glke=
heeefjeepe kees eehle kej mJeie& peelee nw, JeneB Gmes Fv keer ue#ceer eehle nesleer nw, leovevlej JeneB mes egle neskej
Glke= ceefncee kee Oeejke Den&vle neslee nw Deewj Fmekes yeeo efveJee&Ce kees eehle nes peelee nw~

yeejn Deveges#ee
pees eeJeke ie=nmLeeece ceW ner jnles ngS hebe DeCegele Deeefo eleeW kees heeueve kejles nQ, Gvekes Jewjeie peeie=le
kejves kes efueS efevleJeve kejves eesie yeejn Deveghes#eeSb nQ DeLeJee Jewjeie GlheVe nesves kes Devevlej leerLekejeW ves Yeer
Fve Deveghes#eeDeeW kee efevleJeve efkeee nw Dele: Jewjeie kees pevce osves kes efueS Deewj Gvekees Je=efbiele kejves kes efueS
es ceelee kes meceeve nQ~
Deefvele Deveges#ee-ieeBJe, veiej, mLeeve, eeJeleea, Fv, OejCesv, Mejerj, ceelee, efhelee, heg$e, eer Deeefo
meebmeeefjke heoeLe& Fme peerJe kes efueS Deefvele nQ~ Meg DeefJeveeMeer Deelce efevleJeve kejves eesie nQ keeeWefke Deelcee
ner efvele nw~
1. efJeMegkegueiees$eme meodJe=eme Jeheg<cele:~
oer#eeeesielJeceecveeleb megcegKeme megcesOeme:~~158~~Deeefoheg. heb. 39, he=. 283~

pewve Yeejleer

( 123 )

ejCeevegeesie

DeMejCe Deveges#ee-ns peerJeelceved! elegie&efle mebmeej ceW pevce uesves Jeeues peerJe kees meoe megKe-ogKe Yeesieles
mecee ee cejles mecee osJe, ceb$e, Deew<eefOe, jLe, mesvee Deeefo keesF& Yeer j#eke-yeeeves Jeeuee veneR nw, kesJeue
hebehejceser eje eefleheeefole pewveOece& leLee ewleve ecelkeejhe Deheveer Deelcee ner MejCe nw~
mebmeej Deveges#ee-en peerJe Je, #es$e, keeue, YeJe Deewj YeeJe Fve hebehejeJele&vehe mebmeej Jeve ceW
Deveeefokeeueerve efceLeelJe keer Jeemevee mes Jeeefmele neskej og:Ke G"e jne nw~ kece&heer eb$e keer esjCee mes keYeer
mJeie& ceW peelee nw, keYeer vejke ceW peelee nw Deewj keYeer efveieeso Deeefo keer ceneog:Kecee eesefve ceW pee he[lee nw~ meJe&$e
YeceCe kejles ngS mebmeej ceW keneR hej keesF& Yeer megKeer veneR nw, Ssmee yeej-yeej efJeeej kejvee mebmeej Deveges#ee nw~
SkelJeeveges#ee-en peerJe meoe Dekesuee nw, hejceeLe& ef mes Fmekee efce$e keesF& veneR nw, Dekesuee Deeee
nw, Dekesuee ner otmejer eesefve ceW euee peeesiee, yevOegJeiee&efo keesF& Yeer MceMeeve Yetefce mes Deeies kes meeLeer veneR nQ, Ske
Oece& ner meeLe peeves Jeeuee nw~
DevelJeeveges#ee-eeefhe Fme Mejerj mes cesje Deveeefokeeue mes mebyebOe nw hejvleg en Deve nw Deewj ceQ Deve
ner ntB, Mejerj Deewj ceQ meJe&Lee efYeVe nttB~ peye Delevle meceerhemLe Mejerj Yeer Dehevee veneR nw, lees efhej eer, keggcyeeefo
Deheves efkeme ekeej nes mekeles nQ? es lees ele#e ner otmejs nQ~
DeMegefe Deveges#ee-en Mejerj Delevle DeheefJe$e nw~ ceelee-efhelee kes ceuehe jpe Deewj Jeere& mes Fmekeer
Glheefe ngF& nw~ Fmekes mebmeie& mes Deve heefJe$e megiebefOele heoeLe& Yeer DeheefJe$e Deewj efIeveeJeves nes peeles nQ~ Fme DeMegefe
Mejerj mes ner jlve$eehe heefJe$e efveefOe kees eehle efkeee pee mekelee nw, Fme jlve$ee mes ner Deelcee kees hetCe& heefJe$ehetpe yeveeee pee mekelee nw~
DeeeJe Deveges#ee-efceLeelJe, DeefJejefle, ke<eee Deewj eesie Fve keejCehe ejeW mes peerJe kes MegYe Deewj
DeMegYe keceeX kee Deeieceve neslee nw, Fmes ner DeeeJe kenles nQ~ Fve DeeeJe mes yebOe neslee nw pees efke mebmeej kee cetue
keejCe nw~ DeeeJe kes keejCeeW mes efJecegKe neskej Deelcee kes mJehe kee efevleJeve kejvee eeefnS~
mebJej Deveges#ee-keceeX kes DeeeJe jeskeves kees mebJej kenles nQ~ Fme mebJej kes keejCeYetle heeBe ceneele,
heeBe meefceefle, leerve iegefhle, oMeOece&, eoMeeveges#ee Deewj yeeF&me hejer<eneW kes efevleJeve kejves kees mebJej Deveges#ee
kenles nQ~
efvepe&je Deveges#ee-hetJe& mebefele kece& mecetn kes Goe ceW Deekej Pe[ peeves kees efvepe&je kenles nQ~ Fmekes oes
Yeso nQ-meefJeheeke efvepe&je Deewj DeefJeheeke efvepe&je~ hetJe& mebefele keceeX keer efmLeefle hetCe& neskej Gvekes heue oskej
Pe[ peeves kees meefJeheeke efvepe&je SJeb leheeee&, hejer<en Deeefo kes eje keceeX keer efmLeefle hetjer efkees efyevee Pe[ peeves
kees DeefJeheeke efvepe&je kenles nQ~ eLece efvepe&je mechetCe& mebmeejer peerJeeW kes nesleer nw~ efleere efvepe&je meceief Deewj
eleOeeefjeeW kes ner nesleer nw~
ueeske Deveges#ee-Devevle DeueeskeekeeMe kes ceOe ceW heg<eekeej ueeskeekeeMe nw~ en DeveeefoefveOeve, mJeebefme
nw~ Fme ekeej ueeske ceW mJeie&, vejke Deeefo keneB nQ? efveieeso Deewj cees#e mLeeve keneB nQ? en peerJe keneB mes Deeee nw?
Deewj keneB Fmes peevee nw? Fleeefo ueeske kes mJehe kee yeejcyeej efJeeej kejvee ueeske Deveges#ee nw~

ejCeevegeesie

( 124 )

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

yeesefOeogue&Ye Deveges#ee-Fme Ieesj og:Kehe mebmeej ceW efveieeso jeefMe mes efvekeue kej $eme pevce kees heevee
ogue&Ye nw~ $eme ceW Yeer hebesefve nesvee meceg ceW efiejer ngF& Jee keefCekee kes meMe Delevle ogue&Ye nw~ hebesefve ceW
Yeer ceveg<e nesvee meye iegCeeW ceW ke=le%elee kes meMe Delevle ogue&Ye nw~ ceveg<e pevce ceW Yeer Gece kegue, osMe, FefveeW
keer hetCe&lee, Deejesielee Deeefo Gejesej ogue&Ye nQ~ Deble ceW Deefnbmeeceeer Oece& heevee, cegefveOece& kee OeejCe kejvee leLee
meceeefOecejCe heevee DeefleMee ogue&Ye nQ~ Fve meyekees heekej eceeojefnle nesles ngS Deheves mJehe kees eehle kej uesvee
ner Gece nw keeeWefke hejJemleg keer eeefhle lees kecee&Oeerve nw efkevleg Dehevee %eeve, oMe&ve mJeYeeJe lees Deheves heeme ner nw,
lees Gmekeer eeefhle kees ogue&Ye keeeW ceevevee? DeLee&led Deheves mJeYeeJe keer eeefhle Deheves heeme ner nesves mes megueYe nw,
cee$e heg<eeLe& keer DeeJeMekelee nw, Ssmee yeej-yeej efJeeej kejkes Gece heg<eeLe& kejvee eeefnS~
Oece& Deveges#ee-en meJe&%e eCeerle pewveOece& DeeEnmee ue#eCe ege nw~ mele, Meewe, yeeee& Deeefo Fmekes
Debie nQ~ Fvekeer Deeeefhle mes peerJe Deveeefo mebmeej ceW YeceCe kejlee nw, heehe kes Goe mes og:Keer neslee nw hejvleg
Fmekeer eeefhle mes Deveske meebmeeefjke mecheoeDeeW kees Yeesie kejkes cegefe eeefhle mes megKeer neslee nw, Fme ekeej
efevleJeve kejvee Oecee&veges#ee nw~
efkemeer Yeer eeJeke kees Fve yeejn Deveges#eeDeeW kee efevleJeve kejkes hetCe&leee efJeje neskej1 hegve: ceelee-efhelee
Deeefo keggcyeerpeveeW mes Dee%ee ueskej efoiecyej cegefvejepeeW kes mebIe ceW peekej ieg kes heeme oer#ee keer eeevee kejveer
eeefnS DeLeJee pees #eguueke ee Ssueke nQ, Jes Yeer Deeeee& kes heeme peekej cegefve oer#ee keer eeevee kejles nQ, leye
Deeeee&eJej GveceW oer#ee keer eesielee osKekej GvnW efJeefOeJeled pewvesejer oer#ee eoeve kejles nQ~ oer#eeLeea kees
kesMeueeWe kejvee neslee nw~ Jen mechetCe& ekeej kes Jee, DeeYejCe, heefjen Deeefo kee leeie kej oslee nw~ iegosJe
Gmes mebece kes GhekejCehe ceetj hebKe keer efheefkee, %eeve kes GhekejCehe Meee Deewj Meewe kee GhekejCe
keceC[ueg eoeve kejles nQ leLee DeeF&me cetueiegCeeW kee ue#eCe mecePeekej Gme efMe<e kees hebehejceser keer
mee#eerhetJe&ke oer#ee osles nQ~ Gmekes cemleke hej efJeefOeJeled ceb$eeW kee veeme kejkes yeerpee#ejeW kee veeme kejles nQ~ ieg
mes oer#ee kees enCe kej Jen efMe<e Yeer ke=leke=le neslee ngDee ieg kees Deelcemecehe&Ce kej oslee nw~

cegefveOece&
DeeF&me cetueiegCe-cetueiegCe2 Deewj GejiegCe peerJe kes heefjCeece nQ~ ceneeleeefoke cetueiegCe DeeF&me nQ~
yeejn leheejCe Deewj yeeF&me hejer<en Fvekees GejiegCe kenles nQ, es eeQleerme nQ~ Fve GejiegCeeW kee JeCe&ve Deeies kejWies~
DeeF&me cetueiegCeeW kes veece-hebe ceneele, hebe meefceefle, hebe FefveeW kees JeMe kejvee, n DeeJeMeke
efeee, ueese, Deeesuekee, mveeve kee leeie, ef#eefleMeeve, oble OeeJeve ve kejvee, Ke[s neskej Deenej kejvee, efove ceW
Ske yeej Deenej kejvee, es 28 cetueiegCe nQ~
1. Dee%ee ueskej oer#ee uesvee eeefnS~ keggcyeerpeveeW keer Dee%ee ve efceueves hej Yeer oer#ee ues mekeles nQ DeLeJee Glke= Jewjeie
nesves mes efyevee hets Yeer ues mekeles nQ~ Ssmes DeveskeeW GoenjCe eefme nQ~ meJe&Lee Skeevle veneR nw~
2. les cetuegejmeCCee cetueiegCee cenJJeoeefoDe[Jeermee~ leJehejermeneefoYesoe eeseermee GejiegCekeKee~~3~~
(cetueeeej eer kegbokegbo ke=le~ )

pewve Yeejleer

( 125 )

ejCeevegeesie

heebe ceneele-cegKe eleeW kees ceneele kenles nQ~ cees#e eeefhle kes efueS keejCeYetle efnbmeeefo kes leeie kees
ele kenles nQ~ efpevekees leerLekej Deeefo ceneheg<e enCe kejles nQ DeLeJee pees heeueve kejves Jeeues kees ceneved yevee osles
nQ, Jes ceneele kenueeles nQ~ Fmekes heeBe Yeso nQDeefnbmee ceneele-ke<eeeege ceve, Jeeve, keee keer eJe=efe kees ecee eesie kenles nQ, ecee eesie mes
oMe eeCeeW kee efJeeesie kejvee efnbmee nw, Ssmeer efnbmee mes efJejle nesvee, meJe& eeefCeeeW hej hetCe& oee kee heeueve kejvee
Deefnbmee ceneele nw~
mele ceneele-eeefCeeeW kees efpememes heer[e nesieer Ssmee Yee<eCe, eens efJeeceeve heoeLe& efJe<eeke nes DeLeJee
ve nes, Gmekee leeie kejvee~
Deeewe& ceneele-DeoeJemleg kees enCe veneR kejvee~
yeeee& ceneele-hetCe&leee cewLegve kee-eercee$e kee leeie kej osvee~
heefjen leeie ceneele-yeee-DeYeblej heefjeneW kee leeie kejvee, cegefveeeW kes Deeesie mecemle JemlegDeeW
kee leeie kejvee~
es heeBe ceneele meJe& meeJee-heeheeW kes leeie kes keejCe nQ~
heebe meefceefle-meceked ekeej mes eJe=efe kejvee meefceefle nw~ Gmekes heeBe Yeso nQF&ee& meefceefle-Deer lejn osKekej ceve kees efmLej kej ieceve-Deeieceve kejvee~
Yee<ee meefceefle-Deeiece mes DeefJe, hetJee&hej mecyevOe mes jefnle, efvegjlee, keke&Me, cece&soke Deeefo
oes<eeW mes jefnle Yee<eCe kejvee~
S<eCee meefceefle-ueeskeefvebe Deeefo kegueeW kees es[kej Deewj metleke, heeleke, peeefle mebbkej Deeefo oes<eeW mes
jefnle IejeW ceW eeueerme oes<e Deewj yeeerme Deblejee euekej Deenej enCe kejvee~
Deeoeveefve#esheCe meefceefle-DeeBKeeW mes osKekej Deewj efheefkee mes MeesOeve kej elvehetJe&ke Jemleg kees
jKevee Deewj G"evee~
eefleeheve meefceefle-pevleg jefnle eosMe ceW "erke mes osKekej ceuecet$eeefo kee leeie kejvee~
Fme ekeej es heeBe meefceefleeeB nQ~
hebe Fefve efvejesOe-mheMe&ve, jmevee, IeeCe, e#eg Deewj keCe& Fve hebe FefveeW kes efJe<eeeW mes FefveeW kees
nevee-efveeb$eCe kejvee Fefve efvejesOe nw~
n DeeJeMeke efeeeSB-DeJeMe kejves eesie efeeeSB DeeJeMeke efeeeSB kenueeleer nQ~
mecelee-jeie-s<e, ceesn mes jefnle nesvee DeLeJee ef$ekeeue hebehejceser kees vecemkeej kejvee~
mleJe-$e+<eYeeefo eewyeerme leerLekejeW keer mlegefle kejvee~
Jevovee-Ske leerLekej kee oMe&ve ee Jebove kejvee DeLeJee hebeiegYeefehee&vle oMe&ve, Jebovee kejvee~

ejCeevegeesie

( 126 )

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

eefleeceCe-DeMegYe ceve, Jeeve Deewj keee kes eje pees eJe=efe ngF& Leer, Gmemes hejJe=e nesvee DeLeJee
efkees ngS oes<eeW kee MeesOeve kejvee~ Fme eefleeceCe kes owJeefmeke, jeef$eke, Ssee&heefLeke, heeef#eke, eelegcee&efmeke,
Jeeef<e&ke Deewj GeceeLe& Ssmes meele Yeso nQ~
eleeKeeve-Deeesie Je kee leeie kejvee DeLeJee eesie Jemleg kee Yeer leeie kejvee~
Jeglmeie&-osn mes cecelJejefnle neskej efpeveiegCe efevleveege keeeeslmeie& kejvee, Ssmes n DeeJeMeke nQ~
Fefve, ke<eee, jeie-s<eeefo kes JeMe ceW pees veneR nQ Jes DeJeMe nQ, Gvekeer efeeeSB DeeJeMeke efeeeSB nQ, es
n DeeJeMeke efeeeSB cegefveeeW kees efvele ner kejveer eeefnS~
ueese-Deheves neLeeW mes cemleke Deewj oe{er-cetb kes kesMeeW kees GKee[ kej heWke osvee~ en kesMeueese
Glke= oes cenerves ceW, ceOece leerve Deewj peIeve eej cenerves ceW neslee nw~
Deeesuekee-esue-Jee, cegefveheves mes Deeesie meJe& heefjeneW kee leeie kej osvee~
Demveeve-mveeve kee leeie~
ef#eefleMeeve-Ieeme, ueke[er kee heueke, efMeuee Fleeefo hej meesvee~
Deoble OeeJeve-oebleewve kes efueS ovle cebpeve, keeeefo kee Gheeesie veneR kejvee~
efmLeefle Yeespeve-Ke[s neskej hewjeW kees eej Debiegue Devlej mes jKekej Yeespeve kejvee~
SkeYee-efove ceW Ske yeej Deenej uesvee~
Fme ekeej es DeeF&me cetueiegCe kenueeles nQ~

efheb[Megef ekejCe
efheb[ DeLee&led Deenej keer Megef kees efheb[Megef kenles nQ~ Godieceoes<e, Glheeove oes<e, S<eCee oes<e, mebeespeveeoes<e,
eceeCeoes<e, Fbieeueoes<e, Oetceoes<e Deewj keejCeoes<e Ssmes efheb[Megef kes Dee" oes<e nQ~ Fve oes<eeW mes jefnle ner efheb[Megef
nesleer nw~ Fve oes<eeW kes Dee" Yeso kes Gej Yeso eeueerme nesles nQ~ S<eCee meefceefle ceW Yeer kene nw efke meeOeg eeueerme
oes<e Deewj yeeerme DevlejeeeW kees euekej efove ceW Ske yeej Ke[s neskej Debpeefueheg ceW eeJekeeW eje efJeefOeJeled efoes
iees Deenej kees enCe kejlee nw~
DeOe:kece& oes<e-en oes<e ie=nmLeeefele nw, FmeceW hebemetvee nesleer nw Dele: <edpeerJe efvekeee keer efJejeOevee
nesves mes en ceneoes<e kenueelee nw DeLee&led mJeeb DeejcYe Deeefo kes eje Yeespeve kees yevee uesvee DeOe:kece& oes<e nw~
en oes<e Fve eeueerme oes<eeW mes Deueie ner nesves mes cegefveeeW eje meJe&Lee leepe nw~
eeueerme Yeso-Godiece kes 16, Glheeove kes 16, S<eCeeoes<e kes 10, mebeespevee, Debieej, eceeCe, Oetce~
Godieceoes<e kes 16 YesoeW kes veece-DeewsefMeke, DeOeefOe, hetefle, efcee, mLeeefhele, yeefue, eeJeefle&le, eeefJe<kejCe,
eerle, eece=<e, heefjJele&, DeefYeIe, GodefYeVe, ceeueejesnCe, Deeso Deewj DeveerMeeLe&~

pewve Yeejleer

( 127 )

ejCeevegeesie

DeewsefMekeoes<e-heeKeC[er, eceCe Deeefo kes GsMe mes yeveeee ngDee Deenej uesvee~
DeOeefOe-hekeles ngS DeVeeefo ceW mebele kees osKekej lebogue Deeefo DeefOeke [eue osvee~
hetefle-eemegke ceW Deeemegke efcee DeLeJee eemegke mes ner efcee, pewmes-veee etune, yele&ve Deeefo ceW Yeespeve
yeveekej mebkeuhe efkeee efke henues meeOeg kees oskej ner ceQ eeesie ceW uetBiee, en hetefle oes<e nw~
efcee-DeVe eemegke nw efhej Yeer heeKebef[eeW kes meeLe ee ie=nmLeeW kes meeLe cegefveeeW kees osvee~
mLeeefhele-hee$e mes Yeespeve efvekeeuekej mJeie=n DeLeJee Deveie=n ceW mLeeefhele efkeee ngDee Deenej~
yeefueoes<e-e#e, veeie, kegueosJelee Deeefo kes e{eves kes efueS yeveees ngS Yeespeve kees Deenej ceW osvee~
eeYe=le-Deenej keeue mes Deefleefje keeue ceW neefve ee Je=ef kejkes efoee ngDee Deenej~
eeog<keej-Deenej kes Gheege hee$e kees Yemceeefo mes ceebpevee, Yeespeve ee hee$e kees Ske mLeeve mes otmejs
mLeeve hej ues peevee Deeefo~
eerlelej oes<e-cegefve kes Iej ceW Deeves hej eeJeke Deheves meefee ee Deefee Jemleg kees ues peekej Deve
eeJeke kees oskej Deenej ueekej meeOeg kees osJes Jen eerle oes<e nw~
$e+Ce (eece=<e)-cegefve kes Iej ceW Deeves hej eeJeke Deve efkemeer mes GOeej ceW ueekej pees Deenej osJes
Gmes $e+Ce oes<e kenles nQ~
hejeJele&-Deve eeJekeeW kees Dehevee eeJeue Deeefo oskej Des eeJeue Deeefo ueekej cegefve kees osvee~
DeefYeIe-mejue hebefe mes leerve DeLeJee meele IejeW mes Deees ngS Yeele, ue Deeefo meeOeg kes enCe kejves
eesie nQ efkevleg Fme hebefeece mes efJe ueees ngS Deenej kee uesvee DeefYeIe oes<e nw~
GefVe-{kekeve mes yebo DeLeJee ueeKe Deeefo cegefle Ssmes hee$eeW ceW jKes ngS pees Deew<eefOe, Ieer, ue Deeefo
heoeLe& nQ, GvnW Gmeer mecee Keesuekej osvee~
ceeueejesnCe-vemewveer (meer{er) mes e{kej otmejs cebefpeue Deeefo keer Jemleg kees ueekej Gmeer mecee osvee~
Dese-eefo eefleeeW kees Deenej veneR oesies lees legcneje Oeve Deeefo uet ueWies, Ssmee jepeeefo eje [j
efoKeees peeves hej Deenej osvee~
DeveerMeeLe&-efpeme DeVe ue Deeefo kee DeeOeeve DeLe& keejCe nw, Gvekee Deenej osvee DeLeJee oeveheefle kes
eje efpemekee efve<esOe efkeee ieee nw, Ssmee Deenej enCe kejvee~
es oes<e eeJekeeW kes efveefcee mes meeOeg kees ueieles nQ FmeefueS Godiece kens peeles nQ~
Glheeove oes<e kes 16 YesoeW kes veece-Oee$eer oes<e, otle, efveefcee, DeepeerJe, Jeveerheke, efeefkelmee, eesOeer,
ceeveer, ceeeeJeer, ueesYeer, hetJe&mlegefle, heeeled mlegefle, efJeee, ceb$e, etCe&eesie Deewj cetuekece&~
Oee$eer oes<e-Oeee kes meMe yeeueke kee hees<eCe mebj#eCe Deeefo kejkes Deenej uesvee~
otle-Deve eece Deeefo peeles mecee efkemeer kee mebosMe kenkej Deenej uesvee~

ejCeevegeesie

( 128 )

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

efveefcee-mJej, Jebpeve Deeefo efveefceeeW mes MegYe-DeMegYe heue yeleekej Deenej uesvee~
DeepeerJe-peeefle, kegue, efMeuhe Deeefo kees yeleekej oelee kees emeVe kej Deenej uesvee~
Jeveerheke-oelee kes Devegketue Jeeve yeesuekej Deenej uesvee DeLee&led eefo oelee ves hete efke yeeeCe, efYe#egke
Deeefo kees Yeespeve osvee oeve hegCe nw ee veneR? leye Gmekes DeefYeeee kees osKekej hegCe Ssmee ken osvee~
efeefkelmee-Deew<eefOe Deeefo mes oelee kees KegMe kejkes Deenej uesvee~
eesOeeefo ke<eee-eesOe, ceeve, ceeee ee ueesYe Fve ke<eeeeW kees kejkes Deenej Glheeove kejvee, es Fve
eej ke<eeeeW kes efveefcee mes eej oes<e nesles nw~
hetJe& mebmlegefle-let oeveer nw, keerefle&ceeve nw Fleeefo he mes oelee keer eMebmee kejkes Deenej uesvee~
heeeled mlegefle-Deenej uesves kes yeeo oelee keer eMebmee kejvee~
efJeee-efJeee Deeefo kee eueesYeve oskej Deenej enCe kejvee~
ceb$e-ceb$e kee eueesYeve oskej Deenej enCe kejvee~
etCe&oes<e-Debpeve etCe& Deeefo oskej Yeespeve enCe kejvee~
cetuekece& oes<e-DeJeMe kees JeMe kejves kee Gheee yeleekej Deenej enCe kejvee~
es Glheeove Deeefo meesuen oes<e meeOeg kes eje efkees peeves mes Glheeove kenueeles nQ~
S<eCee oes<e kes ome YesoeW kes veece Deewj ue#eCe
Mebefkele-en Yeespeve DeOe:kece& mes GlheVe ngDee nw ee veneR? Fleeefo Mebkee kejkes Deenej uesvee~
ceef#ele-Ieer, lesue Deeefo efuehle neLe mes ee efuehle keueer mes efoee ngDee Deenej uesvee~
efveef#ehle-meefee he=LJeer, peue Deeefo hej jKee ngDee Deenej uesvee~
efheefnle-Deeemegke DeLeJee eemegke Ssmes ye[s Deeeove nekej Deenej uesvee~
mebJeJenjCe-Deeoj mes ee [j mes Deenej osles mecee Jee Deeefo kees KeeRekej Deenej osJes mees ues uesvee~
oeeke-DeMeg oelee mes, metleke-heeleke oes<eeW mes otef<ele peve mes, otOe Deeefo efheueeleer ngF& eer mes ee
vehegbmeke mes Deenej uesvee~
Gefvcee-Deeemegke Je mes efcee Deenej uesvee~
DeheefjCele-Deiveeefo mes DehekeJe Deenej ee ueJebie Deeefo mes heefjCele veneR ngS peueeefo kee Deenej
uesvee~
efuehle-ies Deeefo mes efuehle hee$e mes ee neLe mes efoes ngS Deenej kees uesvee ee Deeemegke peueeefo mes ieerues
neLe Deewj hee$e mes Deenej uesvee~
esefle-neLe mes yengle mee otOe Deeefo efiejeles ngS ee Deefekej Jemleg kees neLe mes efiejeles ngS Deenej uesvee~

pewve Yeejleer

( 129 )

ejCeevegeesie

es DeMeve kes ome oes<e nQ, pees neLe ceW Deees ngS Yeespeve mes mebyebOe jKeles nQ FmeefueS DeMeve oes<e kenueeles nQ~
mebeespevee oes<e-Deenej Deewj oeve kes heoeLe& efceefele kej osvee DeLeJee "b[e Deenej G<Ce heeve Deeefo mes
efceefele kejvee~
Deeflecee$e (DeeceeCe) oes<e-Goj kes oes Yeeie heoeLe& mes SJeb Ske Yeeie hese heoeLe& mes hetefjle kejvee
eeefnS leLee Ske Yeeie Keeueer jKevee eeefnS leYeer Deeueme kes efyevee mJeeOeee Deeefo efeeeSB efveefJe&Ive nesleer nQ~
Fmekee GuuebIeve kejkes Deeflecee$e ceW Yeespeve kejvee es oes<e nw~
Debieej oes<e-Deefle uechelee mes Yeespeve kejvee Debieej oes<e nw~
Oetce oes<e-Deheves kees F veneR Ssmes heoeLeeX keer ceve ceW efvevoe kejlee ngDee Deenej enCe kejvee Oetceoes<e nw~
Fme ekeej mes 16 Godiece kes, 16 Glheeove kes, 10 S<eCee kes Deewj mebeespevee, DeeceeCe, Deej Deewj Oetce
es 46 oes<e efheb[Megef kes kenueeles nQ~ meeOegDeeW kees Fve oes<eeW mes jefnle Deenej enCe kejvee eeefnS~
Devlejee kes 32 Yeso
1. keeke veeceke Devlejee-cegefve Deenej kes efueS pee jns neW ee Ke[s neW, Ssmes mecee eefo keeke yeke,
Mesve Deeefo he#eer Mejerj hej ceuecet$e kej oW lees en keeke Devlejee neslee nw~
2. DecesOe-DeheefJe$e efJeeefoke mes heeoeefoke kee efuehle nes peevee~
3. efo-Deenej kes efueS Ke[s ngS cegefvejepe kees Jeceve nes peevee~
4. jesOeve-Deenej kes efueS legce veneR pee mekeles Ssmee kenvee~
5. efOej-Yeespeve kes mecee Deheves DeLeJee Deve kes eej Debiegue eceeCe je yenlee ngDee osKevee~
6. Deegheele-og:Ke mes Deheves DeLeJee hej kes DeeBKeeW mes Deeg kee yenvee~
7. peevJeOe: hejeceMe&-Iegves kes veeres eefo neLe mes mheMe& nes peeJes~
8. peevetheefjJeefleece-Iegves kes Thej kes mLeeve kees GuuebIeve kejkes peevee~
9. veeYeOeesefveie&ceve-veeefYe kes Thej kes mLeeve kees GuuebIeve kejkes peevee~
10. eleeKeele mesJevee-leeie keer ngF& Jemleg kee Deenej ceW enCe kej uesvee~
11. pevlegJeOe-Deheves meeceves ceepee&jeefo kes eje etne Jeiewjn kee JeOe nes peevee~
12. keekeeefo efheb[njCe-keewJes Deeefo he#eer kes eje cegefve kes neLe kee eeme njCe nes peevee~
13. eemeheleve-Yeespeve kejles mecee meeOeg kes neLe mes eeme efiej peevee~
14. heeefCepevlegJeOe-nmlehee$e ceW eefo keesF& efebJeer Deeefo eeCeer Deekej mJeeb cej peees~
15. ceebmeeefooMe&ve-ceebme, cee Deewj cejs ngS hebesefveeW kee Mejerj efoKe peevee~
16. heeoevlej eeefCeefveie&ceve-Deenej uesles mecee oesveeW heeJeeW kes yeere mes hebesefve peerJe etne Deeefo

ejCeevegeesie

( 130 )

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

kee efvekeuevee~
17. osJeeeghemeie&-osJeeW, eflee&eeW Deeefo eje Ghemeie& kee nesvee~
18. Yeepevemecheele-osves Jeeues kes neLe mes hee$e kee efiej peevee~
19. Geej-Deenej kes mecee Deheves Goj mes efJee Deeefo kee efvekeuevee~
20. eeJeCe-Deenej kes mecee cet$e Deeefo kee efvekeuevee~
21. DeYeespeie=neJesMe-Deenej kes efueS efvekeueves hej eeC[eueeefo kes ie=n ceW eJesMe nes peevee DeLeJee
metlekeheeleke Deeefo mes meefnle eeJekeeW kes eneB Deenej kes efueS peevee~
22. heleve-Yece, cete&, LekeeJe Deeefo mes efiej peevee~
23. GheJesMeve-Deenej kes mecee meeOeg eefo yew" peeJes~
24. meobMe-kegee, efyeuueer Jeiewjn kes eje kee peevee~
25. YetefcemheMe&-efme Yeefe nes peeves kes yeeo Yetefce kee neLe mes mheMe& nes peevee~
26. efveerJeve-kehe, Letke Deeefo kee cegefve eje peceerve hej efkeee peevee~
27. kejsCeefkebefeledenCe-Deenej kes mecee cegefve Yetefce mes keg G"e ues~
28. Gojke=efceefveie&ceve-hes mes ke=efce kee efvekeuevee~
29. DeoeenCe-veneR oer ngF& Jemleg kee enCe kejvee~
30. enej-Deheves Thej DeLeJee Deve kes Thej enej kejvee~
31. eeceoen-eefo ieeBJe ceW Deeie ueie peeJes Gme mecee Devlejee nw~
32. heeosve efkebefeled enCe-Yetefce hej mes efkemeer Jemleg kees hewj mes G"e uesvee~
es 32 Devlejee yeleueees iees, Fvekes Deefleefje eeC[eueeefo mheMe&, keuen, FcejCe, meeOeefce&ke mebveeme
heleve, eOeeve cejCe Deeefo Fve DevlejeeeW kee Yeer heeueve kejvee eeefnS~
Fve DevlejeeeW kes Deefleefje 14 ceue oes<e ceeves iees nQ, Gvekee mheerkejCeveKe, jesce, pevleg (efJekeue$ee kee ce=le keuesJej), DeefmLej keCe (peew, iesntb, Deeefo kee DeJeeJe), kegC[ke
(Meeefue Deeefo kes Devoj kee DeJeeJe), hete (heerJe), je, ece&, ceebme, yeerpe, heue, kebo, cetue es eewon ceue
ceeves iees nQ~ FveceW keesF& ceneceue nw Deewj keesF& Deuheceue nw~ je, ceebme, DeefmLe, ece&, heerJe es ceneoes<e nQ~
Deenej ceW Fvekes oMe&ve mes meJe& Deenej leeie kejkes eeeefee Yeer kej uesvee eeefnS~ erefve Deeefo efJekeue$ee kee
Mejerj Deewj yeeue eefo Deenej ceW oerKe he[s lees Deenej leeie kej osvee eeefnS~ veKe oerKe he[s lees Deenej leeie kes
meeLe Deuhe eeeefee kej uesvee eeefnS~ DebkegjeslheVe Oeeve, keCe, kegC[, yeerpe, kebo, heue Deewj cetue, Fvekees DeVe
mes Deueie kej Deenej enCe kej mekeles nQ~

pewve Yeejleer

( 131 )

ejCeevegeesie

cegefvepeve n nslegDeeW mes Deenej enCe kejles nQ-Jesovee-#egOee keer Jesovee efceeves kes efueS~ JeweeJe=leDeheveer Deewj Deve keer JeweeJe=efe kejves kes efueS~ efeeeLe&-meeceeefeke Deeefo DeeJeMeke efeeeDeeW kee efveefJe&Ive heeueve
kejves kes efueS~ mebeceeLe&-lesjn ekeej kes mebece kee heeueve kejves kes efueS~ eeCeefevlee-eeCeeW keer j#ee Deenej
efyevee DemebYeJe nw Deewj eeCeeW kes efyevee-Deeeg kes efyevee jlve$ee efmeef veneR nes mekeleer~ Oece&efevlee-Deenej kes efyevee
oMeOecee&efo kee heeueve kewmes nesiee? Ssmee meesekej Gheeg&e n keejCeeW mes cegefve Deenej enCe kejles nQ~
Deenej leeie kes keejCe-Deekeefmceke JeeefOe ee heer[e nes peeves mes, Ghemeie& Dee peeves mes Deenej kee
leeie kej osles nQ~ yeeee& keer j#ee nsleg, eeefCe oee nsleg, DeveMeve leheejCe nsleg Deewj mebveeme kes keeue ceW cegefve
efve:mhe=n neskej Deenej kee leeie kej ossles nQ~
JeemleJe ceW yeue, Deeeg kes efueS meeOeg Deenej veneR uesles nQ efkevleg mJeeOeee, mebece Deewj Oeeve keer efmeef kes
efueS ner meeOeg Deenej enCe kejles nQ~ veJekeesef mes efJeMeg, eeJekeeW eje veJeOeeYeefe mes efoes iees Deenej kees
Devlejee Deeefo eue kej uesles nQ~

meceeeej kee JeCe&ve

meceeeej Meyo kes eej DeLe& nQ-jeies<e jefnle eJe=efe kees meceeeej kenles nQ DeLeJee efvejefleeej
cetueiegCeeW kee DeeejCe meceeeej nw DeLeJee eceemebele Deeefo cegefveeeW kee Deefnbmeeefohe Deeeej meceeeej nw
DeLeJee meye #es$eeW ceW keeeeslmeie& Deeefo DeeeejeW kee heeueve kejvee meceeeej nw~
meceeeej kes oes Yeso nQ-DeewefIeke Deewj heoefJeYeeefieke~
meeceeve Deeeej kees DeewefIeke kenles nQ-Fmekes oMe Yeso nQ~ meteexoe mes eejbYe kej Denesje$e leke
cegefveeeW kee efpelevee Deeeej nw, Jen meye heoefJeYeeefieke nw~ Gmekes Deveske Yeso nQ~
DeewefIeke kes oMe Yeso-Fekeej, efceLeekeej, leLeekeej, Deeefmekee, efve<esefOekee, Deehe=e, eeflehe=e,
bove, meefveceb$eCe Deewj Ghemehebled~
Fekeej-meceioMe&ve Deeefo F kees n<e& mes mJeerkeej kejvee~ FmeceW mJese mes eJe=efe kejvee~
efceLeekeej-DeefleeejeW kes nesves hej en DehejeOe efceLee nes Ssmee ceQ efhej veneR keBiee~ Ssmee kenvee~
leLeekeej-ieg Deeefo mes met$e kee DeLe& megvekej en mele nw Ssmee kenvee~
Deeefmekee-jnves kes mLeeve, cebefoj-ieghee Deeefo mes efvekeueles mecee JeneB kes Jeblej Deeefo osJeeW mes
hetkej peevee~
efve<esefOekee-efpeve cebefoj, efveJeeme mLeeve ceW eJesMe kejles mecee efve:mener yeesueles ngS JeneB kes Jeblej Deeefo
mes hetkej eJesMe kejvee~
Deehe=e-ieg DeeefokeeW mes JeboveehetJe&ke eMve kejvee~ Deenej Deeefo kes efueS peeles mecee hetvee~

ejCeevegeesie

( 132 )

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

eeflehe=e-efkemeer ye[s keee& kes mecee ieg Deeefo mes yeej-yeej hetvee~
vove-GhekejCe Deeefo kes enCe kejves ceW ee Jevovee Deeefo efeee ceW Deeeee& kes Devegketue eJe=efe kejvee~
meefveceb$eCe-iegJee&efo mes efJeveehetJe&ke hegmlekeeefo keer eeevee kejvee~
Ghemebheled-iegpeveeW kes efueS ceQ Deehekee ner ntB Ssmee Deelcemecehe&Ce kejvee~

heoefJeYeeefieke meceeeej
keesF& Oewe&, Jeere&, Glmeen Deeefo iegCeeW mes meefnle cegefve Deheves ieg kes heeme meYeer egle he{kej Deve Deeeee&
kes heeme he{ves kes efueS eefo peevee eenlee nw, lees Jen ieg kes heeme efJevee mes Deve$e peeves keer Dee%ee nsleg yeejyeej eMve kejlee nw~ DeJemej osKekej efMe<e leerve, heeBe DeLeJee n yeej eMve kejlee nw~ oer#eeieg, efMe#eeieg mes Dee%ee
ueskej Deheves meeLe Ske, oes ee leerve cegefve ueskej peelee nw keeeWefke Skeekeer efJenej kee DeeeeeeX ves efve<esOe efkeee nw~1
eneB cegefveeeW kes Deeeej kee efo*dcee$e JeCe&ve efkeee nw, efJeMes<e cetueeeej Deeefo ebLeeW mes osKevee eeefnS~

Deeefe&keeDeeW kee meceeeej

Deeefe&keeSB hejmhej ceW Devegketue jnW, F&<ee& Deeefo mes otj jnW~ Gheeg&e cetueiegCeeW kee Deewj oMe ekeej kes
meceeeej iegCeeW kee heeueve kejW~ Deeefe&keeDeeW kes efueS Je=#ecetue, Deeleeheve Deeefo eesie kee efve<esOe nw, yeekeer meYeer
efeeeSB cegefveeeW kes meceeve ner nQ~
Deeefe&keeSB eece mes ve DeefOeke otj, ve efveke, Ssmeer Jemeeflekee ceW efceuekej Jeelmeue mes jnleer nQ~ eefleeeW kes
mLeeve mes otj jnW~ es ieefCeveer keer Dee%ee ueskej ner Deenej Deeefo kes efueS ieceve kejW~ iegDeeW kes oMe&veeLe& ee
eeeefee Deeefo uesves kes efueS ieefCeveer kees meeLe ueskej ner peeJeW~ meeOegheo kes Deeesie jesvee, ieevee, meesvee, DeejbYe
Deeefohe keesF& Yeer efeeeSB ve kejW~
efJeMes<e-Deeefe&keeSB oes mee[er jKeleer nQ Deewj yew"kej ner kejhee$e ceW Deenej enCe kejleer nQ~ Flevee ner
cegefveeeW mes FveceW Deblej nw~ Fvekes hebe ceneele Gheeej mes kens peeles nQ FmeefueS Fvekes mebecehe "e iegCemLeeve
veneR neslee nw~ efhej Yeer Ssueke keer Dehes#ee es nQ~ Ske uebieesercee$e Ssueke2 eje Yeer Jeboveere nQ~
kene Yeer nw-ieejnJeeR eefleceeOeejer Ssueke uebieeser ceW cecelJe meefnle nesves mes Gheeej ceneele kes eesie
Yeer veneR nw efkevleg Deeefe&kee Ske mee[er cee$e OeejCe kejves hej Yeer cecelJe jefnle nesves mes Gheeej ceneele kes eesie nQ~
mebIe kes heeBe DeeOeej3-efpeme mebIe ceW Deeeee&, GheeOeee, eJele&ke, mLeefJej Deewj ieCeOej es heeBe
1. mebo ieoeieoer meeCe efCemeeCeeoeCeefYekeKe JeesmejCes~
mebopehebjesefe e cee Yet ces meet efJe Sieeieer~~29~~-cetueeeej eer kegvokegvo ke=le~
2. keewheervesefhe mecet&lJeeVeen&leeeex ceneeleced~
Deefhe Yeeececet&lJeeled meeefkesheeefe&keen&efle~~36~~-meeieej Oecee&ce=le he=. 518
3. lelLe Ce kehheF Jeemees pelLe Fces CeeflLe hebe DeeOeeje~
DeeFefje-GJepPeeee, heJeeLesje ieCeOeje e~~34~~-cetueeeej

pewve Yeejleer

( 133 )

ejCeevegeesie

DeeOeej jnles nQ, Gme mebIe ceW ner efJeeeOeeve Deeefo megee jnles nQ~
Deeeee&-efMe<eeW kes Thej Devegen ceW kegMeue, hebeeeej kee mJeeb heeueve kejves Deewj efMe<eeW kees kejeves
Jeeues, eeeefee Deeefo osves Jeeues Deeeee& nesles nQ~
GheeOeee-pees efMe<eeW kees egle he{eles nQ~
mebIe eJele&ke-pees eej ekeej kes cegefveeeW kees eee&efo ceW eJe=efe kejeles nQ~
mLeefJej (ceee&oesheosMeke)-pees yeeue, Je= cegefveeeW kees GheosMe oskej mevceeie& kee heeueve kejles nQ~
Deepe Fme hebecekeeue ceW efceLeeefeeW keer yenguelee nesves mes SJeb nerve mebnveve Deeefo nesves mes cegefveeeW kees
mebIe ceW ner jnvee eeefnS, SkeueefJenejer veneR yevevee eeefnS~

Deeeee&, GheeOeee Deewj meeOeghejceser kee ue#eCe

Deeeee&-pees oMe&veeeej, %eeveeeej, eeefj$eeeej, leheeeej Deewj Jeeree&eej Fve heebe DeeeejeW kee mJeeb
DeeejCe kejles nQ Deewj DeveeW kees kejeles nQ leLee eerme iegCeeW mes jefnle nesles nQ, Jes Deeeee& hejceser kenueeles nQ~
eerme iegCeeW kes veece-yeejn lehe, oMeOece&, heeBe Deeeej, n DeeJeMeke efeeeSB, ceveesiegefhle,
Jeeveiegefhle leLee keeeiegefhle Ssmes es eerme iegCe Deeeee& hejceser kes nesles nQ~
es Deeeee& efMe<eeW kees efMe#ee, oer#ee Deewj eeeefee Deeefo osles nQ Deewj mebIe kes veeeke kenueeles nQ~
GheeOeee-pees eewon Je<e& kes JeeKeelee nQ DeLeJee 1lelkeeueerve hejceeiece kes JeeKeeve kejves Jeeues nQ~
es efMe<eeW kees he{eles nQ efkevleg meben kejvee, oer#ee osvee Deeefo keee& veneR kejles nQ~ Fvekes heeerme iegCe kens iees
nQ~ eLee-Deeeejebie, met$eke=leebie, mLeeveebie, meceJeeeebie, JeeKeee%eefhle, %eele=keLeebie, GheemekeeOeeveebie,
Devleke=Meebie, DevegejesheheeefokeoMeebie, eMveJeekejCeebie Deewj efJeheekemet$eebie es ieejn Debie nQ~
GlheeohetJe&, DeeeeCeere, Jeeree&vegeJeeo, DeefmleveeefmleeJeeo, %eeveeJeeo, kece&eJeeo, meleeJeeo, DeelceeJeeo,
eleeKeeveeJeeo, efJeeevegJeeo, keueeCeJeeo, eeCeevegJeeo, efeeeefJeMeeue Deewj ueeskeefyevogmeej es eewon hetJe&
kenueeles nQ~ es GheeOeee hejceser Fve Debie-hetJeeX kee he"ve-hee"ve kejves mes heeerme iegCeOeejer kens peeles nQ
DeLeJee lelkeeueerve mechetCe& MeeeeW kes %eelee, he{eves Jeeues nesves mes Yeer GheeOeee kenueeles nQ~
meeOeg-pees DeeF&me cetueiegCeeW kee heeueve kejles nQ DeLeJee lesjn ekeej kee eeefj$e Deewj lesjn ekeej keer
efeeeDeeW ceW kegMeue nQ~ eceeo jefnle DeeJeMeke efeeeDeeW kees kejves Jeeues nQ DeLeJee eerme ekeej kes Gej iegCeeW
kees heeueve kejles nQ~ De"ejn npeej Meerue kes YesoeW kes Oeejke, eewjemeer ueeKe GejiegCeeW kes heeueke meeOeg hejceser
nesles nQ~
Deeeee&, GheeOeee, meeOeg Fve leerveeW ceW meJe&eLece DeeF&me cetueiegCe nesvee hejce DeeJeMeke nw~ pewmes cetue kes
efyevee Je=#e veneR nes mekelee, Jewmes ner cetueiegCeeW kes efyevee cegefve veneR nes mekeles~
1. lelkeeefueke eJeeve JeeKeeleejes Jee~-OeJeuee e. heg. he=. 51~

ejCeevegeesie

( 134 )

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

cegefve kes eej Yeso nQ-eefle, cegefve, Deveieej Deewj $e+ef<e~ GheMece esCeer Deewj #eheke esCeer hej e{ves Jeeues
eefle kenueeles nQ~ DeJeefOe%eeveer, ceve:hee&e%eeveer Deewj kesJeue%eeveer cegefve kenueeles nQ~ $e+ef kees eehle ngS cenemeeOeg
$e+ef<e kenueeles nQ~ DeeF&me cetueiegCeeW kee heeueve kejves Jeeues ie=nleeieer, Jeve, ce", cebefoj Deeefo ceW jnves Jeeues
cegefve Deveieej kenueeles nQ~ Deepekeue kes meYeer meeOeg Deveieej ue#eCe Jeeues nQ~
cegefveeeW kes eerme Gej iegCeeW kee JeCe&ve-yeejn lehe Deewj yeeF&me hejer<eneW kees Gej iegCe kenles nQ~
Fvekee mebef#ehle ue#eCe Fme ekeej nwyeejn lehe-DeveMeve, DeJeceewoe&, Je=efeheefjmebKeeve, jmeheefjleeie, efJeefJeeMeeemeve Deewj keeekeuesMe es
n yeee lehe nQ~ eeeefee, efJevee, JeweeJe=le, mJeeOeee, Jeglmeie& Deewj Oeeve es n DeYevlej lehe nQ~
DeveMeve-eej ekeej kes Deenej kee leeie kejvee~
DeJeceewoe&-YetKe mes keg kece Keevee~
Je=efeheefjmebKeeve-Deenej kes mecee Deheer eefle%ee ues uesvee~
jmeheefjleeie-ceOegj Deeefo jmeeW kee leeie kejvee~
efJeefJeeMeeemeve-efJe<eeerpeveeW kes mebeej jefnle mLeeve ceW meesvee, yew"vee~
keeekeuesMe-Mejerj mes Deemeve Deeefo kes mecee ke menve kejvee~
eeeefee-eleeefo ceW oes<e ueie peeves hej ieg mes eeeefee enCe kejkes MeesOeve kejvee~
efJevee-oMe&ve, %eeveeefo kee Deewj Gvekes OeejkeeW kee Deeoj kejvee~
JeweeJe=efe-Deeeee&, GheeOeee Deeefo keer Gvekes Devegketue mesJee Meget<ee kejvee~
mJeeOeee-Jeeevee, he=vee Deeefo heeBe ekeej kee mJeeOeee kejvee~
Jeglmeie&-Deblejbie, yeefnjbie GheeefOe kee leeie kejvee~
Oeeve-mecemle efevleeDeeW kee leeie kej Oece& ceW leLee DeelceefevleJeve ceW Skeee nesvee~
yeeF&me hejer<eneW kes veece-#egOee, le=<ee, Meerle, G<Ce, obMeceMeke, veivelee, Dejefle, eer, eee&, efve<eee,
Meee, DeeeesMe, JeOe, eeevee, DeueeYe, jesie, le=CemheMe&, ceue, melkeej-hegjmkeej, e%ee, De%eeve Deewj DeoMe&ve~
cees#eeLeea heg<e FvnW MeebleYeeJe mes menve kejles nQ, leye FvnW efYe#ee (Deenej) veneR efceueves hej ee Deuhe efceueves hej
hejer<enpee kenles nQ~
Keso kees eehle veneR nesvee #egOee hejer<enpee nw~
heeme keer yeeOee kees meceeefOeheer peue mes Meeble kejvee le=<eehejer<enpee nw~
DeeJejCe (Jee) Deeefo mes jefnle Kegues mLeeve hej yehe& Deeefo keer "C[er kees menve kejvee Meerle hejer<enpee nw~
eer<cekeeueerve mete& mes meblehle he=LJeer hej G<Celee kees menve kejvee G<Ce hejer<enpee nw~

pewve Yeejleer

( 135 )

ejCeevegeesie

obMe, ceMeke, efyet, mehe& Deeefo mes kees peeves hej Gvekeer heer[e kees menve kejvee obMeceMeke hejer<enpee nw~
yeeuekeJeled efveefJe&keej jnvee veive hejer<enpee nw~
Metve mLeeve, ieghee Deeefo ceW Deefe ve kejkes Oeeve, DeOeeve kejvee Dejefle hejer<enpee nw~
eer eje efJeYece YeeJe mes yeeOee hengBeeves hej Yeer efveeue ceve jnvee eer hejer<enpee nw~
kebkejerueer me[keeW hej eueles mecee KesoefKeVe veneR nesvee eee&hejer<enpee nw~
efveelekeeue leke yew"ves hej ke neslee nw, Gmes Meebefle mes menve kejvee efve<eee hejer<enpee nw~
mJeeOeee Deeefo mes Lekekej Ske kejJe, Meeve kejles mecee kebkejerueer Deeefo he=LJeer kes efveefcee mes ngS
ke kees menve kejvee Meee hejer<enpee nw~
De%eeefveeeW eje ke"esj, DemeYe, efveve Jeeve megvekej Yeer eesOe veneR kejvee DeeeesMe hejer<enpee nw~
De%eeveer eje leer#Ce cegodiej Deeefo mes leeef[le efkees peeves hej Yeer og:Keer veneR nesvee JeOe hejer<enpee nw~
Mejerj kes Meg<ke nes peeves hej Yeer Deenej, Deew<eefOe Deeefo veneR ceebievee eeevee hejer<enpee nw~
yengle keeue leke Deenej kee ueeYe ve efceueves hej Yeer ueeYeeoueeYees Jejb ces ueeYe keer Dehes#ee DeueeYe ner
Dee nw, Ssmee ceevevee DeueeYe hejer<enpee nw~
Deveske jesieeW kes nes peeves hej Yeer Deew<eefOe Gheeej Deeefo keer Dehes#ee veneR kejvee jesie hejer<enpee nw~
le=Ce, kebkej, keebs Deeefo keer yeeOee kees menve kejles ngS eeCeer heer[e kees heefjnej kejves keer YeeJevee jKevee
le=CemheMe& hejer<enpee nw~
mveeve leeie ele nesves mes ceue mes efuehle Mejerj nesles ngS Keepe Deeefo jesie mes GlheVe heer[e keer Ghes#ee kej
osvee, ceefueve Mejerj mes ceve ceW iueeefve veneR ueevee ceuehejer<enpee nw~
cenelehemJeer, efmeevleJesee, kegMeue meeOeg nesves hej Yeer efkemeer eje melkeej hegjmkeej kees eehle veneR nesves hej
ceve ceW efKeVe veneR nesvee melkeej hegjmkeej hejer<enpee nw~
ceQ yengle %eeveer ntB Fleeefo he mes efJeee-yegef kee ceo veneR kejvee e%ee hejer<enpee nw~
en cetKe& nw Fleeefo MeyoeW eje otmejeW mes Deheceeefvele nesves hej Yeer Deewj ceQves Ieesj leheejCe Deeefo efkeee
nw, efhej Yeer cegPeceW %eeve kee DeefleMee veneR neslee nw Fleeefo he mes efKeVe veneR nesvee De%eeve hejer<enpee nw~
ceQ Meg heefjCeeceer efejoeref#ele ntB efhej Yeer cesjer osJeeefokeeW eje keesF& hetpee Deeefo veneR nesleer nw~ cenesheJeemeeefo
mes osJeeW eje DeefleMee efkeee peelee Lee, en meye Demele efoKelee nw, Ssmee ceve ceW veneR meesevee DeoMe&ve
hejer<enpee nw~
meeOeg, mebJej Deewj efvepe&je kes efueS Fve GejiegCeeW kee heeueve Yeer kejles nQ efkevleg eefo Fve GejiegCeeW kee
heeueve ve nes mekes lees Jes cegefve veneR jns, Ssmeer yeele veneR nw~
eeefj$e kes lesjn Yeso-heeBe ceneele, heeBe meefceefle Deewj leerve iegefhle es lesjn ekeej kes eeefj$e nQ~ Fmes

ejCeevegeesie

( 136 )

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

ejCe Yeer kenles nQ~

kejCe kes lesjn Yeso-<ed DeeJeMeke efeee, hebehejceser kees vecemkeej, De:mener Deewj efve:mener es lesjn
ekeej keer efeee nQ~ FvnW ner kejCe kenles nQ~ <ed DeeJeMeke efeeeDeeW kee JeCe&ve DeeF&me cetueiegCeeW ceW Dee egkee nw~
hebehejceser-Dejnvle, efme, Deeeee&, GheeOeee Deewj meeOeg Fve heeBeeW hejcesefeeW kees veceve kejvee~
efkemeer cebefoj, efveJeeme mLeeve Deeefo mes efvekeueles mecee Demener Deewj eJesMe kes mecee efvemener kejvee eeefnS~
eefleeceCe-eleeW ceW ueies ngS oes<eeW kee efvejekejCe kejvee eefleeceCe nw~ Gmekes meele Yeso nQF&ee&heefLeke, jeef$eke, owJeefmeke, heeef#eke, eelegcee&efmeke, Jeeef<e&ke Deewj GeceeLe&~
ieceve kejves, cebefoj Deeefo ceW hengBeves hej F&ee&heLe Megefhee" F&ee&heLe ceW eefleeceCe neslee nw~ jeef$e kes Deble
ceW jeef$eke, efoJeme kes Deble ceW-meeebkeeue ceW owJeefmeke, hevn efove yeeo-elego&Meer, DeceeJemee ee hetefCe&cee
kees efkeee peeves Jeeuee eefleeceCe heeef#eke, keeefle&ke Deewj heeuiegve keer Deeefvnkee kes Deble ceW nesves Jeeuee
eelegcee&efmeke, Je<e& kes Deble ceW DeLee&led Dee<ee{1 megoer elego&Meer ee hetefCe&cee kees efkeee peeves Jeeuee eefleeceCe Jeeef<e&ke
Deewj cejCekeeue ceW meJe& oes<eeW kee eefleeceCe GeceeLe& eefleeceCe kenueelee nw~
keeeeslmeie& kes Yeso-Mejerj mes cecelJe kee leeie kejvee-Ceceeskeej ceb$e kee mcejCe kejvee keeeeslmeie&
nw~ Fmekee ueIeg keeue Devleceg&ntle& nw Deewj Glke= keeue Ske Je<e& hee&vle nw~ Ceceeskeej ceb$e keer ieeLee yeesueves ceW leerve
eemeesdJeeme ueievee eeefnS~ Fme lejn veew yeej Ceceeskeej ceb$e peheves ceW meeeF&me eemeesdJeeme nes peeles nQ~ ceue,
cet$e efJemepe&ve kes Devevlej, F&ee&heLe Megef ceW, meeOegDeeW kes efve<eee #es$e keer Jebovee ceW Deewj Deenej kes Devevlej FveceW
heeerme eemeesdJeeme ceW, veJe yeej Ceceeskeej ceb$e he{vee eeefnS Deewj mJeeOeee, osJeJevovee Deeefo kes keeeeslmeie&
ceW meeeF&me eemeesdJeeme nesves eeefnS~ owJeefmeke eefleeceCe ceW 108 eemeesdJeeme, jeef$eke ceW 56, heeef#eke ceW
300, eelegcee&efmeke ceW 400, Jeeef<e&ke ceW 500 eemeesdJeeme ceW keeeeslmeie& nesles nQ~
meeOegDeeW kes Denefve&Me 28 keeeeslmeie&-ef$ekeeue osJeJebovee ceW ewleYeefe Deewj hebeiegYeefemebyebOeer
oes-oes 236, owJeefmeke, jeef$eke eefleeceCe ceW efme, eefleeceCe, Jeerj Deewj elegefJeMeefleYeefemebyebOeer eej-eej
428, hetJee&, Deheje, hetJe&jeef$eke, Dehejjeef$eke Ssmes eej keeefueke mJeeOeee ceW-mJeeOeee kes eejbYe ceW
egleYeefe, Deeeee&Yeefe SJeb meceeefhle ceW egleYeefe Ssmes leerve-leerve YeefemebbyebOeer 4312, jeef$eeesie eefleeheve ceW
eesieYeefemebyebOeer Ske Deewj efveehevemebyebOeer Ske Ssmes oes Fme lejn meye efceuekej 6812228 keeeeslmeie&
meeOegDeeW kees efvele ner kejves eesie nQ~
efJeMes<e-meeebkeeue ceW eefleeceCe kes Devevlej ceQ Deepe jeef$e ceW Fmeer Jemeeflekee ceW efveJeeme keBiee Ssmeer
eefle%ee kees jeef$eeesie eefleeheve kenles nQ~ Fmekes Devegeve ceW eesieYeefe keer peeleer nw, Ssmes ner eele: eefleeceCe kes
Devevlej Gme jeef$eeesie kee efveeheve eesieYeefehetJe&ke kej efoee peelee nw~ owJeefmeke, jeef$eke eefleeceCe ceW
eefleeceCe efJeefOe mhe nw pees efke efeeekeueehe, cegefveeee& Deeefo hegmlekeeW ceW cegefle nw~ mete& Goekeeue, metee&mle
1. Dee<ee{evlemeebJelmejer,-Deveieej Oe., he=. 579~ 2. Deeeejmeej he=. 234 mes~ eeefj$emeej~ Deveieej he=. 68~
3. OeJeuee heg......he=. 9~

pewve Yeejleer

( 137 )

ejCeevegeesie

keeue, ceOeevn Deewj ceOejeef$eke Fve eejeW mecee ceW eej-eej Ie[er kee keeue es[kej yeekeer keeue eejeW mecee
kes mJeeOeee kee keeue nw~
osJeJevovee (meeceeefeke)-meeceeefeke-osJeJevovee kejves kee Fgke cegefve efpeveewleeuee ceW peekej
cebefoj keer leerve eoef#eCee osJes~2
meeceeefeke keer ener efJeefOe efmeevlemeej ceW kener ieF& nwDeeoenerCeb3, heoenerCeb, efleKegeb, efleTCeob, eogefmmejb JeejmeeJeeb esefo~
mJeeOeervelee, hejerefle-leerve eoef#eCee, $eeer efve<eee-leerve yeej yew"kej Deeueesevee kejvee, ef$eyeej keeeeslmeie&
kejvee, eej efMejesveefle, yeejn DeeJele&, Fme ekeej n ke=eflekece& osJeJevovee ceW ceeves iees nQ~
osJe Jevovee kejves Jeeuee cegefve mJeeOeerve neskej osJeJevovee kejs~ cebefoj keer leerve eoef#eCee osJes~ leerve yeej
Deeueesevee kejles mecee yew"kej kejs~ leerve yeej ke=le efJe%eehevee kejs~ Ske keeeeslmeie& ceW yeejn DeeJele& kejs Deewj
eej efMejesveefle kejs DeLee&led meyemes eLece efpevecebefoj kes heeme hengBekej Deheves hewj Oeeskej cebefoj keer leerve eoef#eCee
osJes~ Devoj eJesMe kejkes efpevesv YeieJeeve kes cegKekeceue kee oMe&ve kejles ngS henues heef[kekeceeefce Yebes
FefjeeJeefnee Fleeefo F&ee&heLe Deeueesevee he{s~ Devevlej YeieJeved! osJeJevoveeb keefj<eeefce Fleeefo eefle%ee
kejkes efmeb mechetCe& YeJeeLe mes ueskej mecelee meJe&Yetles<eg Deeefoheele hee" he{s hegve: veJe yeej peehe kejkes
Leesmmeeefce Fleeefo elegefJeMeefle mleJe he{s~ FveceW meeceeefeke oC[ke Deewj Leesmmeeefce kes Deeefo Deewj Devle ceW
leerve-leerve DeeJele& kejvee eeefnS~ Ssmes Ske keeeeslmeie&mebyebOeer eej yeej leerve-leerve DeeJele& nesves mes yeejn DeeJele& nes
peeles nQ hegve: Jebovee cege mes peeefle YeieJeeve mes eejbYe kej ewleYeefe he{s Deewj yew"kej Feefce Yebles
esFeYeefe Fleeefo Deeueesevee kejW, Ssmes ner hebeiegYeefe kee ece nw Deewj Deble ceW meceeefOe Yeefe ceW Yeer ener ece
nw~1 meYeer efeeeDeeW kes Deble ceW meceeefOeYeefe meJe& oes<e Megef kes efueS keer peeleer nw~ Ssmes ef$ekeeue2 osJeJevovee ceW
ewleYeefe Deewj hebeiegYeefe Fve oes Yeefe mebyebOeer oes-oes keeeeslmeie& ecegKe nesles nQ~

meeOeg keer efoveeee&

mebeceer meeOeg Meg mJeelceesheueefyOe kes eOeeve keejCeYetle meceeefOe keer efmeef kes efueS Denefve&Me mJeeOeee
Deeefo heefjkece&3 kees efJeefOeJeled kejW~
4
DeOe&jeef$e kes Devevlej oes Ie[er Jeleerle nes peeves hej meeOeg efvee kee leeie kejkes Dehejjeef$ekemJeeOeeeeefleeheveefeeeeeb hetJee&........egleYeefekeeeeslmeie kejescenb veJe yeej Ceceeskeej ceb$e kee peehe kejkes Den&ke$eemetleb
Fleeefo ueIegegleYeefe he{s~
1.
2.
3.
4.
5.

hetCe&leee meeceeefeke efJeefOe kees mecePeves kes efueS cegefveeee&, meeceeefeke Yee<e ee meeceeefeke veeceke hegmlekeW osKeW~
ef$ekeeue osJe Jebovee Deewj ef$ekeeue meeceeefeke Ske ner nQ Dele: Deeieceese efJeefOeJeled meeceeefeke kejvee eeefnS~
MegmJeelceesheuecYeeemeeOeveee meceeOees~ heefjkece& cegefve: kegee&led mJeeOeeeeefokecevJenced ~~ Deveieej Oe. he=. 629~
meeOeg keer Fme efoveeee& kee ekejCe DeveieejOecee&ce=le kes DeeOeej mes nw~
cegefveeee&, efeeekeueehe, Oece&Oeeveoerheke Deeefo hegmlekeeW ceW eefleeceCe cegefle nw~

ejCeevegeesie

( 138 )

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

DeLe Dehejjeef$ekemJeeOeeeeefleeheveefeeeeeb.......Deeeee&Yeefekeeeeslmeie kejescenb

Fme ekeej eefle%ee kejkes keeeeslmeie& kejkes eglepeueefOeheejiesYe: Fleeefo ueIeg Deeeee&Yeefe he{W
Devevlej YeefehetJe&ke ebLe kees vecemkeej kejkes mJeeOeee eejbYe kejW~ meteexoe kes oes Ie[er DeJeMes<e jnves hej
DeLe Dehejjeef$ekemJeeOeeeefveeheveefeeeeeb egleYeefekeeeeslmeie kejescenb eefle%ee kejkes, keeeeslmeie& kejkes
ueIeg egleYeefe kejW~ Fme ekeej Dehejjeef$eke mJeeOeee kes eejbYe Deewj meceeefhle ceW leerve keeeeslmeie& nes peeles nQ~
Devevlej jeef$eke eefleeceCe kejkes jeef$e-mebyebOeer oes<eeW kee efJeMeesOeve kejW~ Fme eefleeceCe ceW efme,
eefleeceCe, Jeerj Deewj elegefJeMeefle leerLekej Yeefe Ssmes eej YeefeeeB ecegKe nesleer nQ~5
eefleeceCe kes Devevlej jeef$eeesieefveehevee kejW DeLee&led meeebkeeue ceW eefleeceCe kes Devevlej pees jeef$eeesie
enCe efkeee Lee, Gmekee leeie kejW~ Gmekeer efJeefOeDeLe jeef$eeesieefve<"eheveefeeeeeb.......eesefieYeefekeeeeslmeie kejescenb~ eefle%ee kejkes 9 yeej peehe
kejkes eeJe=dkeeues Fleeefo ueIegeesefieYeefe kee hee" kejW~ Fmekee DeLe& en nw efke pees ceQves jeef$e ceW Fmeer Jemeefle
ceW efveJeeme kee efveece efkeee Lee, Gmekees meceehle kejlee ntB hegve: ueIeg Deeeee&Yeefe eje Deeeee& Jevovee kejW~
Devevlej meteexoe mes ueskej oes Ie[er leke efJeefOeJeled osJe Jevovee kejW~ FmeceW F&ee&heLe Megef kejkes
meeceeefeke mJeerkeej kejkes Je=nled ewleYeefe Deewj hebeceneiegYeefe kejves kee efJeOeeve nw, Devle ceW meceeefOe Yeefe
keer peeleer nw, Fmekes yeeo DeJeefMe mecee ceW eLeeeesie DeelceOeeve kejW~ Fme ekeej en meeceeefeke efJeefOe nesleer
nw hegve: ueIeg efmeYeefe Deewj ueIeg Deeeee&YeefehetJe&ke heewJee&efke Deeeee& Jebovee kejW~
Devevlej meteexoe mes oes Ie[er yeerle peeves hej heewJee&efke mJeeOeee keer eefleehevee kejkes efJeefOeJeled
mJeeOeee kejkes ceOeevn keeue kes oes Ie[er hetJe& mJeeOeee efJemepe&ve kej osJes~
ceOee kes oes Ie[er hetJe& mes ceeOeeefvnke osJeJevovee hetJeexe efJeefOe mes kejW~ ueIegegle Deewj Deeeee&YeefehetJe&ke
Deeeee& keer Jebovee kejW~ Devevlej eefo GheJeeme nw lees Oeeve, DeejeOevee, peehe Deeefo ceW oes Ie[er Jeleerle kejW DeveLee
eefo Deenej kes efueS peevee nw lees iegJevovee kejkes ieesejer Je=efe mes Deenej kees peeJes~1 JeneB he[ieenve Deeefo nesves kes
yeeo veJeOeeYeefe kes Devevlej DeLe eleeKeeveefveeheveefeeeeeb efmeYeefekeeeeslmeie kejescenb Ssmeer eefle%ee kejkes
9 yeej peehe kejkes ueIeg efmeYeefe yeesuekej henues efove Deenej kes Devevlej enCe efkees iees eleeKeeve keer
meceeefhle kejkes Deenej eejbYe kejs~ Deenej kes yeeo DeLe eleeKeeveeefleeheveefeeeeeb efmeYeefe keeeeslmeie&
kejescenb Ssmeer eefle%ee kejkes 9 yeej peehe kejkes ueIeg efmeYeefe yeesuekej lelkeeue ner eleeKeeve enCe kej
uesJes DeLee&led Deieues efove Deenej enCe kejves leke Deenej kee leeie kej osJes hegve: ieg kes heeme Deekej ueIeg efmeYeefe
1. Deeeej ebLeeW ceW ceOeevn meeceeefeke kes Devevlej ner meeOegDeeW kees Deenej kes efueS peeves kee efJeOeeve Deelee nw efkevleg Jele&ceeve
ceW ceOeevn meeceeefeke mes hetJe& 9, 10, 11 yepes kes keeue ceW Deenej keer eLee nw~ meYeJele: eeJekeeW keer Deenej yesuee ceW ner
meeOegDeeW kees DeenejeLe& peevee Gefele nesves mes Ssmeer eLee nw~ MeeeeW ceW Ssmee efJeOeeve nw efke eeJekeeW kes eneB Yeespeve kee mecee
nesves hej meeOegeee& kes efueS efvekeueW~ DeleSJe Jele&ceeve ceW meeceeefeke kes hetJe& ner eee&Le& peevee megIeefle nes peelee nw~
2. en eej Ie[er cee$e kee Meeve Glke= ceeie& nw eefo Fleves Meevecee$e mes Mejerj mJeemLe keece veneR kej mekelee nw lees Mejerj
kee Oeeve kejles ngS efeee kejW DeveLee mJeemLe keer neefve mes mJeeOeee Oeeve keer efmeef veneR nes mekesieer~

pewve Yeejleer

( 139 )

ejCeevegeesie

SJeb eesefieYeefe yeesuekej ieg mes eleeKeeve enCe kejkes ueIeg Deeeee&Yeefe eje Deeeee& keer Jevovee kejW Deewj
ieesejer mebyebOeer oes<eeW kee eefleeceCe kejW~
hegve: efJeefOeJeled Dehejeefke mJeeOeee eefleeheve kejkes metee&mle mes oes Ie[er etJe& efJemeefpe&le kej osJeW~
Devevlej owJeefmeke eefleeceCe eje efoJeme mebyebOeer oes<eeW kee efvejekejCe kejkes jeef$eeesie enCe kej uesJeW~
DeLee&led DeLe jeef$eeesieeefleeheveefeeeeeb eesefieYeefekeeeeslmeie kejescenb eefle%ee kejkes ueIeg eesefieYeefe yeesuekej
ceQ Deepe jeef$e ceW Fmeer Jemeefle ceW jntBiee Ssmee efveece enCe kej uesJeW hegve: ueIegefmeegle Deeeee&Yeefe eje
Dehejeefke Deeeee& Jevovee kejkes efJeefOeJeled Dehejeefke osJeJevovee kejW~
hegve: metee&mle mes oes Ie[er yeerle peeves hej hetJe&jeef$eke mJeeOeee kees efJeefOeJeled eejbYe kejkes DeOe&jeef$e kes oes
Ie[er hetJe& leke mJeeOeee kejkes efveeheve kej osJes~ Devevlej ece kee heefjnej kejves kes efueS eej2 Ie[er hee&vle
Meeve kejW~ meeOegDeeW keer en Denefve&Me eee& meb#eshe mes kener ieF& nw~ efJemleej mes Deveieej Oecee&ce=le, cetueeeej,
Deeeejmeej Deeefo mes mecePevee eeefnS~
Fme ekeej Fme owefvekeeee& ceW eej yeej mJeeOeee kes 12, leerve yeej osJeJevovee kes 6, oes yeej eefleeceCe
kes 8 Deewj oes yeej eesieYeefe kes 2, Ssmes 28 keeeeslmeie& nes peeles nQ~

vewefceefeke efeee
elego&Meer kes efove osJeJevovee ceW efme, ewle, egle, hebeieg Deewj Meebefle Fme lejn heeBe YeefeeeB kejveer
eeefnS DeLeJee ewle, hebeieg kes ceOe ceW egleYeefe kejkes leerve YeefeeeB ner kejvee eeefnS~
Deceer kes efove efmeYeefe, egleYeefe, Deeueesevee meefnle eeefj$eYeefe DeLee&led eeefj$eYeefe kejkes Feefce
Yebles Deefceeefcn Fleeefo Deeueesevee yeesuekej MeeefvleYeefe kejkes meceeefOe Yeefe kejW~
Deeeefvnke heJe& ceW heewJee&efke mJeeOeee kes Devevlej meYeer meeOeg efceuekej efme, vevoerej, hebeieg Deewj
Meeefvle Yeefe kee hee" kejW~ Ssmes ner eglehebeceer Deeefo keer efeeeDeeW kees ebLeeW mes osKevee eeefnS~
Je<ee&eesie-Dee<ee{ Megkeuee $eeesoMeer kes efove cebieueieesej ceOeevn Jevovee kejkes Deenej kes Devevlej
ye=nled efmeYeefe, eesieYeefehetJe&ke GheJeeme enCe kejkes ye=nled Deeeee&Yeefe, ye=nleMeeefvleYeefe kejW~ Devevlej
Dee<ee{ Megkeuee elego&Meer kees hetJe&jeef$e ceW Je<ee&eesieeefleehevee ceW efeee-keueehe kes DeeOeej mes efmeYeefe, eesieYeefe,
ewleYeefe Deeefo efeeeSB kejkes Je<ee&eesie enCe kej uesJeW~
Devevlej GheJeemehetJe&ke keeefle&ke ke=<Cee elego&Meer keer heefece jeef$e ceW Deeieceese Yeefehee"hetJe&ke
Je<ee&eesieefveehevee kejkes jeef$ekeeefleeceCe kejW hegve: JeerjefveJee&Ce efeee kejW~ FmeceW efmeYeefe, efveJee&CeYeefe,
hebeiegYeefe Deewj MeeefvleYeefe keer peeleer nw~ yeeo ceW osJeJevovee kejW~
leerLekejeW kes keueeCeke mLeeveeW keer Jebovee ceW, cegefveeeW, DeeeeeeX keer efve<eee Jevovee ceW Yeer Meeeese YeefeeeW
kee hee" kejkes ke=eflekece&hetJe&ke Jebovee keer peeleer nw~ Fme ekeej eneB meb#eshe ceW cegefveeeW keer efvele-vewefceefeke
efeeeDeeW kees yeleeee nw~

ejCeevegeesie

( 140 )

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

Fme ekeej meeOeg Deheveer efvele-vewefceefeke efeeeDeeW kees kejles ngS Meefe kes Devegmeej kece&onve, eeefj$e
Megef, efmebnefve<eeref[le Deeefo eleeW kee Devegeve Yeer kejles nQ~ Fve eleeW kes eje Deheves keceeX keer efvepe&je kejles ngS
leLee meeefleMee hegCe yebOe kejles ngS Deheves mebmeej kees yengle ner ueIeg kej uesles nQ DeLee&led oes-eej YeJeeW ceW peuoer
ner cees#e kees eehle kej uesles nQ~
es cegefve oMe OeceeX kee heeueve kejles nQ~ <ees[MekeejCe YeeJeveeDeeW kes efevleJeve mes leerLekej eke=efle kee yebOe
kejkes leerve ueeskeeW kes YeJe peerJeeW kee Devegen kejves ceW meceLe& nes peeles nQ~

cegefveeeW kes oMe Oece&

meefceefle ceW lelhej cegefve eceeo kee heefjnej kejves kes efueS oMe Oece& kee heeueve kejles nQ~ Gvekes veeceGece#ecee, ceeo&Je, Deepe&Je, Meewe, mele, mebece, lehe, leeie, Deeefkebeve Deewj yeeee& es oMe Oece& nQ~
Gece#ecee-Mejerj keer efmLeefle kes keejCe Deenej kes efueS peeles ngS cegefve kees ogpeve ieeueer osJeW, Gheneme
kejW, eflejmkeej kejW, ceejW-heerW Deeefo lees Yeer cegefve kes ceve ceW keueg<elee kee ve Deevee Gece #ecee nw~
Gece ceeo&Je-peeefle Deeefo ceoeW kes DeeJesMeJeMe DeefYeceeve ve kejvee~
Gece Deepe&Je-ceve, Jeeve, keee keer kegefuelee kees ve kejvee~
Gece Meewe-eke<e& eehle ueesYe kee leeie kejvee~
Gece mele-meeOeg heg<eeW kes meeLe meeOeg Jeeve yeesuevee~
Gece mebece-eeCeer keer efnbmee Deewj FefveeW kes efJe<eeeW kee heefjnej kejvee~
Gece lehe-kece&#ee kes efueS yeejn ekeej kee lehe kejvee~
Gece leeie-mebece kes eesie %eeveeefo kee oeve kejvee~
Gece Deeefkebeve-pees Mejerj Deeefo nw GveceW Yeer en cesje nw Ssmes DeefYeeee kee leeie kejvee~
Gece yeeee&-eercee$e kee leeie kej osvee DeLeJee mJeleb$e Je=efe kee leeie kejves kes efueS iegkegue ceW
efveJeeme kejvee1 es oMe Oece& mebJej kes keejCe ceeves iees nQ~

meesuenkeejCe YeeJeveeSB
1. oMe&veefJeMegef-heeerme ceueoes<ejefnle efJeMeg meceioMe&ve kees OeejCe kejvee~
2. efJeveemecheVelee-osJe, Meee, ieg leLee jlve$ee kee efJevee kejvee~
3. MeerueeleeW ceW Deveefleeej-eleeW Deewj MeerueeW ceW Deefleeej veneR ueieevee~
4. DeYeer#Ce%eeveesheeesie-meoe %eeve kes DeYeeme ceW ueies jnvee~
5. mebJesie-Oece& Deewj Oece& kes heue ceW Devegjeie nesvee~
1.

meJee&Le&efmeef he=. 314~

( 141 )

pewve Yeejleer

ejCeevegeesie

6. Meefelemleeie-Deheveer Meefe kes Devegmeej Deenej, Deew<eefOe, DeYee Deewj Meee oeve osvee~
7. Meefelemlehe-Deheveer Meefe kees ve efheekej Devlejbie-yeefnjbie lehe kejvee~
8. meeOegmeceeefOe-meeOegDeeW kee Ghemeie& Deeefo otj kejvee ee meceeefOe meefnle JeerjcejCe kejvee~
9. JeweeJe=lekejCe-eleer, leeieer meeOeceea keer mesJee kejvee, JeweeJe=efe kejvee~
10. Den&vleYeefe-Dejnble YeieJeeve keer Yeefe kejvee~
11. Deeeee&Yeefe-Deeeee& keer Yeefe kejvee~
12. yengegleYeefe-GheeOeee hejceser keer Yeefe kejvee~
13. eJeeve Yeefe-efpeveJeeCeer keer Yeefe kejvee~
14. DeeJeMeke DeheefjneefCe-n DeeJeMeke efeeeDeeW kee meeJeOeeveer mes heeueve kejvee~
15. ceeie&eYeeJevee-pewveOece& kee eYeeJe hewueevee~
16. eJeeveJelmeuelJe-meeOeceea peveeW ceW DeieeOe esce kejvee~
Fme meesuen YeeJeveeDeeW ceW oMe&veefJeMegef kee nesvee yengle pejer nw, efhej Gmekes meeLe oes-leerve Deeefo efkeleveer
Yeer YeeJeveeSB neW ee meYeer neW, lees leerLekej eke=efle kee yebOe nes mekelee nw~

$e+efeeW kee JeCe&ve

leheeee& kees kejves Jeeues cegefve Deveske ekeej keer $e+efeeW kes mJeeceer nes peeles nQ~
$e+efeeW kes Dee"1 Yeso nQ-yegef$e+ef, efJeefeee$e+ef, efeee$e+ef, lehe$e+ef, yeue$e+ef, Deew<eefOe$e+ef,
jme$e+ef Deewj #es$e$e+ef~
yegef$e+ef kes 18, efJeefeee kes 11, efeee kes 2, lehe kes 7, yeue kes 3, Deew<eefOe kes 8, jme kes 6 Deewj #es$e
$e+ef kes 2 Ssmes DeJeevlej Yeso 57 nesles nQ~
yegef$e+ef kes 18 Yeso-DeJeefOe%eeve, ceve:hee&e%eeve, kesJeue%eeve, yeerpeyegef, keesyegef, heoevegmeeefjyegef,
mebefYeVeeesle=lJe, otjemJeeovelJe, otjmheMe&, otjIeeCe, otjeJeCe, otjoMe&ve, oMehetefJe&lJe, eewonhetefJe&lJe, efveefcee$e+ef,
e%eeeceCe, eleskeyegeflJe Deewj JeeefolJe~
1. DeJeefOe%eeve-en ele#e%eeve DeefvlecemkebOehee&vle hejceeCeg Deeefo cetle& JeeW kees peevelee nw~
2. ceve:hee&e%eeve-en %eeve efeefvlele, Deefeefvlele ee DeOe&efeefvlele kes efJe<eeYetle Deveske Yesohe
heoeLeeX kees vejueeske kes Yeerlej peevelee nw~
3. kesJeue%eeve-en %eeve mechetCe& heoeLeeX kees, ueeske Deewj Deueeske kees efJe<ee kej ueslee nw leLee
Fefveeefo keer meneelee mes jefnle DeKeC[ nw~
1.

efleueeseheCCeefe he=. 271 mes 286 kes DeeOeej mes nw~

ejCeevegeesie

( 142 )

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

4. yeerpeyegef-veesFefveeJejCe, egle%eeveeJejCe Deewj Jeeree&vlejee Fve eke=efleeeW kes Glke= #eeesheMece

mes efJeMeg ngS efkemeer cenef<e& keer yegef, mebKeelemJehe MeyoeW kes yeere ceW mes efuebie meefnle Ske ner yeerpeYetle heo kees
hej kes GheosMe mes eehle kejkes Gme heo kes Deeee mes mechetCe& egle kees efJeeej kej enCe kejleer nw, en yeerpeyegef
nw~
5. keesyegef-Glke= OeejCee mes ege keesF& cegefve Deveske ebLeeW kes Meyohe yeerpeeW kees yegef mes enCe
kejkes efceeCe jefnle yegefheer kees"s ceW OeejCe kejlee nw~
6. heoevegmeejer-en yegef Deeefo, ceOe DeLeJee Deble ceW ieg kes GheosMe mes Ske heo kees enCe kejkes
meejs ebLe kees enCe kej uesleer nw~ Fvekes DevegmeeefjCeer, eeflemeeefjCeer Deewj GYeemeeefjCeer Ssmes leerve Yeso nesles nQ~
7. mebefYeVeeesle=lJe-Fme $e+ef Jeeuee cegefve ees$esefve kes Glke= efJe<ee #es$e kes yeenj oMeeW efoMeeDeeW ceW
mebKeele eespeve eceeCe #es$e ceW efmLele ceveg<e-efleeeeW kes De#ejeve#ejelceke yengle ekeej kes nesves Jeeues MeyoeW kees
megvekej elegej os mekelee nw~
8. otjemJeeefolJe-efpee Fefve kes Glke= efJe<ee #es$e mes yeenj mebKeele eespeve eceeCe #es$e ceW efmLele
efJeefJeOe jmeeW kes mJeeo kees peeve uesvee~
9. otjmheMe&lJe-mheMe&vesefve kes Glke= efJe<ee #es$e mes yeenj mebKeele eespeve eceeCe #es$e ceW efmLele
Dee" ekeej kes mheMeeX kees peeve uesvee~
10. otjIeeCelJe-IeeCe Fefve kes Glke= efJe<ee #es$e kes yeenj mebKeele eespeveeW leke yengle ekeej kes
iebOeeW kees enCe kej uesvee~
11. otjeJeCelJe-ees$esefve kes Glke= efJe<ee #es$e kes yeenj mebKeele eespeveeWhee&vle ceW efmLej jnves
Jeeues yengle ekeej kes ceveg<e Deewj efleeeeW kes De#ejeve#ejelceke MeyoeW kees eJeCe kej uesvee~
12. otjoefMe&lJe-e#eg Fefve kes Glke= efJe<ee #es$e kes yeenj mebKeele eespeveeW ceW efmLele yengle ekeej
kes JeeW kees osKevee en otjoefMe&lJe nw~
13. oMehetefJe&lJe-cegefveeeW kes oMehetJe& kes he{ves ceW heeBe meew ceneefJeee Deewj meele meew ueIeg efJeeeDeeW kes
osJelee Deekej cegefve mes Dee%ee ceebieles nQ~ Gme mecee pees cenef<e& efpelesefve nesves kes keejCe Gve efJeeeDeeW keer Fe
veneR kejles, Jes oMehetJeea nQ~
14. eewonhetefJe&lJe-pees cenef<e& mechetCe& egle kes heejbiele eglekesJeueer nesles nQ, Jes eewon hetJeea nQ~
15. Deebieceneefveefcee-en $e+ef veYe, Yeewce, Debie, mJej, Jebpeve, ue#eCe, efevn Deewj mJehve Fve
Dee" YesoeW mes ege efveefcee%eeve ceW kegMeue nw~
16. e%eeeceCelJe-Fme $e+ef mes ege cenecegefve DeOeeve kes efyevee ner eewon hetJeeX ceW mes Deefle met#ce
efJe<ee kee efveheCe kejves ceW kegMeue nesles nQ~ Fmekes Deewlheefekeer, heeefjCeeefcekeer, Jewveefekeer Deewj kece&pee Ssmes eej
Yeso nes peeles nQ~

pewve Yeejleer

( 143 )

ejCeevegeesie

17. eleskeyegef-efpemekes eje ieg kes GheosMe kes efyevee ner keceeX kes GheMece mes mecei%eeve Deewj lehe
kes efJe<ee ceW eieefle nesleer nw,
18. JeeefolJe-$e+ef kes eje Meeeefo kes he#e kees Yeer yengle Jeeo mes efveej kej efoee peelee nw, Jen
JeeefolJe $e+ef nw~
efJeefeee $e+ef kes ieejn Yeso-DeefCecee, ceefncee, ueefIecee, ieefjcee, eeefhle, eekeece, F&MelJe, JeefMelJe,
DeeefleIeele, DevleOee&ve Deewj keecehe~
1. DeefCecee-DeCeg kes yejeyej Mejerj kees kejvee~ Fmekes eje cenef<e& DeCegeceeCe ef ceW eefJe neskej
eeJeleea kes keke Deewj efveJesMe keer jevee kej uesles nQ~
2. ceefncee-ces kes yejeyej Mejerj kees kej uesvee~
3. ueefIecee-Jeeeg mes Yeer ueIeg Mejerj kees kejvee~
4. ieefjcee-Jee mes Yeer DeefOeke iegleeege Mejerj kees kejvee~
5. eeefhle-Yetefce hej efmLele jnkej Debiegefue kes DeeYeeie mes mete&, ev, cesefMeKej Deeefo kees eehle
kejvee-t uesvee~
6. eekeece-Fme $e+ef mes peue kes meceeve he=LJeer hej Gvceppeve-efveceppeve kejvee Deewj he=LJeer kes
meceeve peue ceW ieceve kejvee~
7. F&efMelJe-meye peieled hej eYeglee kee nesvee~
8. JeefMelJe-meYeer peerJemecetn kee JeMe ceW nesvee~
9. DeeefleIeele-Fme $e+ef kes yeue mes Mewue, efMeuee Deewj Je=#eeefo kes ceOe ceW neskej DeekeeMe kes meceeve
ieceve kejvee~
10. DebleOee&ve-efpememes DeMelee eehle nesleer nw, Jen DebleOee&ve veeceke $e+ef nw~
11. keeceefhelJe-efpememes egieheled yengle mes heeW kees jelee nw, Jen keecehe $e+ef nw~
efeee $e+ef kes Yeso-DeekeeMeieeefcelJe Deewj eejCelJe es oes Yeso nQ~
1. DeekeeMeieeefcelJe-FveceW mes efpeme $e+ef kes eje keeeeslmeie& Deemeve DeLeJee Deve ekeej mes TOJe&
efmLele neskej ee yew"kej peelee nw, Jen DeekeeMeieeefcelJe $e+ef nw~
2. eejCe$e+ef-Fme $e+ef kees peueeejCe, pebIeeeejCe, heueeejCe, heg<heeejCe, he$eeejCe,
DeefiveefMeKeeeejCe, OetceeejCe, cesIeeejCe, OeejeeejCe, ceke&leblegeejCe, peesefleeejCe Deewj ceeejCe Ssmes
DeveskeeW Yeso nesles nQ~
eej DebiegueeceeCe he=LJeer kees es[kej DeekeeMe ceW IegveeW kees cees[s efyevee pees yengle eespeveeW leke ieceve kejvee
nw, Jen pebIeeeejCe $e+ef nw~ Ssmes ner meYeer kes ue#eCe mecePevee~

ejCeevegeesie

( 144 )

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

lehe $e+ef kes Yeso-Gelehe, oerhlelehe, lehlelehe, cenelehe, Ieesjlehe, Ieesjhejeece, DeIeesjyeeeeefjlJe es
lehe $e+ef kes meele Yeso nQ~
1. Gelehe $e+ef kes oes Yeso nQ-Geeselehe, DeJeefmLele Gelehe~ oer#eesheJeeme kees Deeefo kejkes
DeecejCeeble Ske-Ske DeefOeke GheJeeme kees ye{ekej efveJee&n kejvee Geeselehe nw~
oer#eeLe& Ske GheJeeme kejkes heejCee kejs Deewj hegve: Ske-Ske efove kee Devlej oskej GheJeeme kejlee peees
hegve: keg efveefcee heekej Jesuee, lesuee Deeefo kes ece mes veeres ve efiejkej Gejesej DeecejCeeble GheJeemeeW kees ye{eles
peevee DeJeefmLele Gelehe $e+ef nw~
2. oerhle lehe-efpemekes eYeeJe mes ceve, Jeeve, keee mes yeefue $e+ef<e keer yengle GheJeemeeW eje Mejerj
keeefvle mete&Jeled owoerheceeve nesleer peees~
3. lehle lehe-lehle ke[ener ceW efiejs ngS peuekeCeJeled Keeee ngDee DeVe OeelegDeeW meefnle #eerCe nes peees,
ceuecet$e Deeefo ve yeves~
4. cenelehe-efpemekes yeue mes cegefve eej ekeej kes mecei%eeveeW kes yeue mes cebojhebefe ecegKe meye ner
ceneved GheJeemeeW kees kej uesJeW~
5. Ieesjlehe-efpemekes yeue mes pJej, Metueeefo jesieeW mes Mejerj kes Delevle heeref[le nesves hej Yeer og&j
leheejCe nes peees~
6. Ieesjhejeece-efpemekes eYeeJe mes leerveeW ueeskeeW kes mebnej kejves keer Meefe mes ege DeveskeeW DeodYegle
keeeeX kees kejves keer Meefe mes meefnle nes peeles nQ~
7. DeIeesjyeeeeefjlJe-efpemekes eYeeJe mes cegefve kes #es$e ceW eewjeefo keer yeeOeeSB, keeueceneceejer,
ceneegeefo veneR nesles nQ~
yeue$e+ef kes Yeso-ceve, Jeeve, keee kes Yeso mes en $e+ef leerve ekeej keer nw~
1. ceveyeue $e+ef-Fme $e+ef kes yeue mes cegefve Devleceg&ntle& cee$e keeue ceW mechetCe& egle kee efebleJeve kej
uesles nQ~
2. Jeeveyeue-Fme $e+ef kes eie nesves mes cegefve ecejefnle Deewj Denervekeb" nesles ngS cegntle& cee$e kes
Yeerlej mechetCe& eoMeebie egle kee GeejCe kej uesles nQ~
3. keeeyeue-Fme $e+ef mes cegefve ceeme, eej ceeme Deeefo heele keeeeslmeie& kejles ngS Yeer ece mes jefnle
jnles nQ leLee leerveeW ueeskeeW kees Yeer keefvee Debiegueer kes Thej G"ekej Deve$e mLeeefhele kejves ceW meceLe& nes peeles nQ~
Deew<eefOe $e+ef kes Dee" Yeso-Deece<eez<eefOe, #Jesueew<eefOe, peuueew<eefOe, ceueew<eefOe, efJeeg<eew<eefOe, meJeez<eefOe,
cegKeefveefJe&<e Deewj efefveefJe&<e~
1. Deece<eez<eefOe-efpemekes eYeeJe mes peerJe $e+ef<e kes neLe, hewjeefo kes mheMe&cee$e mes veerjesie nes peeJeW~

pewve Yeejleer

( 145 )

ejCeevegeesie

2. #Jesueew<eefOe-Fme $e+ef mes cegefveeeW kes ueej, kehe, Deef#eceue Deeefo peerJeeW kes jesieeW kees ve kej osles nQ~
3. peuueew<eefOe-cegefve kes Mejerj kee hemeervee meJe& jesieeW kees ve kej oslee nw~
4. ceueew<eefOe-cegefve kes oeble, veeefmekee Deeefo kee ceue Yeer jesieeW kees veeMe kej osJes~
5. efJeeg<eew<eefOe-cegefveeeW kes cet$e, efJee Yeer peerJeeW kes Yeeeveke jesieeW kee veeMe kej osJes~
6. meJeez<eefOe-og<kej lehe mes ege cegefveeeW kee mheMe& efkeee ngDee peue, Jeeeg Deeefo mechetCe& JeeefOeeeW kee
veeMe kej osJes~
7. JeeveefveefJe&<e (cegKeefveefJe&<e)-eflee jme Je efJe<e mes ege efJeefJeOe ekeej kee DeVe efpeve-cegefve kes
Jeeve mes efveefJe&<elee kees eehle nes peelee nw~
8. ef<efveefJe&<e-jesie Deewj efJe<e mes ege peerJe efpeme $e+ef kes eYeeJe mes cegefve kes eje osKeves cee$e mes
ner veerjesielee kees eehle kej uesles nQ~
jme $e+ef kes n Yeso-DeeMeerefJe<e, efefJe<e, #eerjeJeer (#eerjeeJeer), ceOegeJeer (ceOegeeJeer), Dece=leeJeer
(Dece=leeeJeer), meefhe&eJeer (meefhe&eeJeer)~
1. DeeMeerefJe<e-efpeme Meefe mes og<kej lehe mes ege cegefve kes eje cej peeJees Fme ekeej kenves hej peerJe
menmee cej peeJes~
2. efefJe<e-efpememes jes<e ege cegefve eje osKeves cee$e mes peerJe menmee cej peeJes~1
3. #eerjeJeer-cegefve kes nmleleue hej jKes ngS Kes Deenejeefo lelkeeue ner ogiOe heefjCeece kees eehle nes
peees DeLeJee efpevekes Jeeve ogiOeJeled hegefkeejke nesJeW~
4. ceOegeJeer-cegefve kes neLe kee Deenej ceOegjme ege nes peeJes ee Gvekes Jeeve ceveg<e, efleeeeW kes
og:KeveeMeke nesJeW~
5. Dece=leeJeer-cegefveeeW kes neLe kee #e Deenej Dece=leJeled nes peeJes ee Gvekes Jeeve Dece=leJeled legefeo nesJeW~
6. meefhe&eJeer-cegefveeeW kes neLe kee #e Deenej #eCecee$e ceW Ie=lehe kees eehle kej ues ee efpevekes Jeeve
og:Keeefo kees Meeble kej osles nQ~
#es$e$e+ef kes oes Yeso-De#eerCeceneveefmeke Deewj De#eerCeceneuee~
De#eerCe ceneveefmeke-efpeme $e+ef kes eYeeJe mes cegefve kes Deenej kes yeeo Mes<e YeespeveMeeuee ceW jKes ngS
DeVe ceW mes efpeme efkemeer Yeer efeeJemleg kees eefo Gme efove eeJeleea kee mechetCe& keke Yeer KeeJes, lees Yeer Jen
uesMecee$e #eerCe veneR nesleer nw~
1. Fme ekeej cegefve Fve $e+efeeW kes eeesie mes efkemeer kee Ieele veneR kejles nQ, DeveLee Jes cegefve veneR jnWies~ eneB lees $e+ef keer
Meefe-eYeeJe yeleueeee ieee nw~ 2. cetueejeOevee ieeLee 26 he=. 104~

ejCeevegeesie

( 146 )

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

De#eerCeceneuee-efpeme $e+ef kes eYeeJe mes meceeleg<keesCe eej Oeveg<eeceeCe #es$e ceW DemebKeele
ceveg<e-efleee mecee peeles nQ, Jen De#eerCeceneuee $e+ef nw~
IeesjeIeesj leheejCe kejves Jeeues cegefveeeW kes es $e+efeeB eie nes peeee kejleer nQ~ ieCeOej osJe kes es
$e+efeeB lel#eCe ner GlheVe nes peeee kejleer nQ~ es $e+efeeB YeeJeefuebieer cegefveeeW kes ner eie nesleer nQ, DeveeW kes
veneR nes mekeleer nQ~

meuuesKevee
ceveg<eeefo YeJe kes heee&e kee veeMe nesvee cejCe nw~
Gme cejCe kes heeBe Yeso nQ-2heefC[le-heefC[le cejCe, heefC[le cejCe, yeeue heefC[le cejCe, yeeuecejCe,
yeeue-yeeue cejCe~
heefC[le-heefC[le cejCe-#eerCeke<eee kesJeueer YeieJeeve heefC[le-heefC[le cejCe mes cejles nQ DeLee&led
kesJeueer cejCe kee heefC[le-heefC[le cejCe veece nw~
heefC[le cejCe-"s iegCemLeeve mes ueskej ieejnJeW iegCemLeeve leke ceW nesves Jeeuee cejCe heefC[le cejCe nw~
yeeue heefC[le cejCe-efJejleeefJejle-osMe mebele kes cejCe kees yeeue heefC[le cejCe kenles nQ~
yeeuecejCe-DeefJejle meceief kee cejCe yeeue cejCe nw~
yeeue-yeeue cejCe-efceLeeef peerJeeW kee cejCe, DeheIeele Deeefo kejkes cejCe kejvee, en meye yeeueyeeue cejCe nw keeeWefke es peerJe yeej-yeej cejCe kejles ner jnles nQ~

heefC[le cejCe
heefC[le cejCe kes leerve Yeso nesles nQ-heeoesheieceve, Yee eefle%ee Deewj FbefieveercejCe~
heeoesheieceve-Deheves heeJeeW eje mebIe mes efvekeuekej Deewj eesie eosMe ceW peekej pees cejCe efkeee peelee
nw, Jen heeoesheieceve cejCe nw~ FmeceW cegefvejepe Deheves Mejerj keer JeweeJe=le mJeeb Yeer veneR kejles nQ Deewj Flej
cegefveeeW eje Yeer veneR kejeles nQ~ efJeefMe mebnveve Jeeues cegefve ner Fme cejCe kees mJeerkeej kejles nQ~
Yee eefle%ee cejCe-Yee-Deenej keer eefle%ee-leeie kejvee Yee eefle%ee nw~ Fme cejCe ceW mJehej JeweeJe=le keer Dehes#ee jnleer nw~
Fbefieveer cejCe-mJeeefYeeee kees Fbefieveer kenles nQ, Deheves DeefYeeee mes ege neskej mJeeb ner mJe keer Meget<ee
kejles ngS pees cejCe efkeee peelee nw, Jen FbefieveercejCe nw, FmeceW cegefve otmejs cegefveeeW mes Meget<ee veneR kejeles nQ~
Fme keeue ceW heeoesheieceve Deewj FbefieveercejCe kejves eesie mebnveve kee DeYeeJe nw Dele: Yee eefle%eecejCe kee
eneB mheerkejCe kejles nQ~
YeeeleeKeeve cejCe kes oes Yeso nQ-meefJeeej Yee-eleeKeeve Deewj DeefJeeej Yee-eleeKeeve~
1. Deeeejmeej he=. 257~ 2. YeieJeleer DeejeOevee he=. 135~

pewve Yeejleer

( 147 )

ejCeevegeesie

pees ie=nmLe DeLeJee cegefve Glmeen Deewj yeueege nQ, efpevekee keg keeue kes Devevlej cejCe nesiee, Gvekes
meefJeeej Yee-eleeKeeve cejCe neslee nw, Fmemes efJehejerle Dekemceeled cejCe kes Dee peeves hej hejeece jefnle meeOeg
kee cejCe DeefJeeej Yee-eleeKeeve nw~
Yee-eleeKeeve kee peIeve keeue Devleceg&ntle& nw Deewj Glke=keeue eoMe Je<e& eceeCe nw, DeLee&led keesF& Yeer
cegefve efveefcee%eeveeefo1 kes eje peye Deheveer Deeeg kees yeejn Je<e& kes Yeerlej efveCeeale kej uesles nQ, leye Jes Glke=
meuuesKevee kees enCe kej uesles nQ~
Jes2 cegefvejepe yeejn Je<e& kees efkeme ekeej efyeleeJeW, meess kenles nQ~ Fve yeejn Je<eeX ceW eejbYe kes eej Je<e& lees
veevee ekeej kes DeveMeve, DeJeceewoe&, meJe&leesYe, SkeeJeueer, efkeeJeueer, jlveeJeueer, efmebneJeueeskeve Deeefo leheeW kee
Devegeve kejles ngS hetCe& kejW~ Deeies kes eej Je<e& jmeheefjleeie veeceke lehe mes hetCe& kejW hegve: oes Je<e& leke keYeer
Deuhe Yeespeve, keYeer veerjme Yeespeve kejles ngS efyeleeJeW hegve: Ske Je<e& leke keYeer Deuhe Deenej kejles ngS hetCe& kejW~
Deeies n cenerves leke Deveglke= lehe kejW hegve: Deeies n ceemeheele meJees&lke= lehe kejles ngS hetje kejW~ Fme
ekeej efJeefOe yeleueeF& ieF& nw DeLee&led Yee eleeKeeve meuuesKevee ke<eeeeW kees ke=Me kejles ngS efJeefOeJeled keee kees
Yeer ke=Me kejlee peeJes, Fmeer kee veece meuuesKevee nw~
Deeeee& Deheveer meuuesKevee kejves kes efueS Deheves eesie efMe<e kees Dehevee Deeeee&heo oskej mJeeb mebIe kee
leeie kej Deve mebIe ceW peekej meuuesKevee enCe kejles nQ DeLeJee keoeefeled Deheves mebIe ceW Yeer meuuesKevee uesles nQ~
pees meuuesKevee enCe kejles nQ Jes #eheke kenueeles nQ Deewj pees Deeeee& Gvekeer meuuesKevee kejeles nQ, Jes
efveee&hekeeeee& kenueeles nQ~
DeeeeeeX ves Ske cegefve keer meuuesKevee kes mecee De[leeueerme cegefveeeW keer DeeJeMekelee yeleueeF& nw~ eesie
Jemeefle ceW #eheke kees meuuesKevee enCe kejekej Jes cegefve keee-keee kejles nQ? Gmekees yeleeles nQ~
eej cegefve #eheke kees G"eles, efye"eles Deeefo mesJee kee keece kejles nQ, efpememes mebece ceW yeeOee ve DeeJes~
eej cegefve #eheke kees Oece&eJeCe kejeles nQ~
eej cegefve Deeeejebie kes Devegketue #eheke kees Deenej kejeles nQ~
eej cegefve #eheke kees heeve (heerves eesie heoeLe&) keer JeJemLee kejles nQ~
eej cegefve #eheke keer j#ee kejles nQ~
eej cegefve #eheke kes Mejerj kes ceue kees otj kejles nQ~
eej cegefve #eheke keer Jemeeflekee kes ej kes DeefOekeejer nQ~
eej cegefve Deve oMe&veeefLe&eeW kees mecyeesOeve kejles nQ~
eej cegefve jeef$e ceW peeiejCe kejles ngS #eheke kees mebYeeueles nQ~
eej cegefve osMe keer eJe=efe osKeles nQ~
eej cegefve yeenj mes Deees peveeW kees keLeeefo megveeles nQ~
1. meJee&Le&efmeef he=. 353~

ejCeevegeesie

( 148 )

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

eej cegefve Jeeo kejkes Deve celeeW kee efvejekejCe kejles nQ~
Ssmes es De[leeueerme efveee&heke cegefve elvehetJe&ke #eheke keer meceeefOe efme kejles ngS mebmeej meceg mes heej
kejeles nQ~ eefo DeefOeke he ceW meceeefOe kes mecee Fleves cegefveeeW kee eesie ve efceues, lees efpeleves neW Gleves ceW ner
Gheeg&e JeJemLee yevee osvee eeefnS~ kece-mes-kece oes cegefve nesvee Delevle DeeJeMeke ner nw~
Fme ekeej meuuesKevee mes cejCe kejves Jeeues YeJe peerJe DeefOeke mes DeefOeke meele-Dee" YeJe Deewj kece mes
kece oes leerve YeJe ner enCe kejles nQ, Devevlej cees#e megKe kees eehle kej uesles nQ~

heeBe ekeej kes cegefve

hegueeke1, JekegMe, kegMeerue, efvee&vLe Deewj mveeleke es heeBe Yeso efvee&vLe cegefveeeW kes nesles nQ~
hegueeke-pees GejiegCeeW keer YeeJevee mes jefnle nQ, keneR hej Deewj keoeefeled eleeW ceW heefjhetCe&lee kees eehle
veneR nesles nQ, Jes hegueeke cegefve kenueeles nQb~ es cegefve YeeJemebeceer ner nQ, Jeefuebieer veneR nQ~
JekegMe-pees efveeLe nessles nQ, eleeW kees DeKeb[he mes heeueve kejles nQ, Mejerj Deewj GhekejCeeW keer MeesYee
ye{eves ceW ueies jnles nQ, heefjJeej DeLee&led efMe<eeW mes efIejs jnles nQ Deewj efJeefJeOe ekeej kes ceesn mes ege nesles nQ, Jes
JekegMe kenueeles nQ~
kegMeerue kes oes Yeso nQ-eeflemesJevee kegMeerue Deewj ke<eee kegMeerue~
pees heefjen mes efIejs ngS nQ, pees cetue Deewj Gej iegCeeW ceW heefjhetCe& nQb uesefkeve keYeer-keYeer GejiegCeeW keer
efJejeOevee kejles nQ, Jes eeflemesJevee kegMeerue nQ~
efpevneWves Deve ke<eeeeW kes Goe kees peerle efueee nw, pees kesJeue mebpJeueve ke<eee kes DeeOeerve nQ, Jes ke<eee
kegMeerue nQ~
efveie&vLe-efpeme ekeej peue ceW keer ieF& ueke[er keer jsKee Deeie jnleer nw Gmeer ekeej efpevekes keceeX kee
Goe Deeie nes Deewj pees Devleceg&ntle& kes yeeo nesves Jeeues kesJeue%eeve, kesJeueoMe&ve kees eehle kejles nQ, Jes efveie&vLe
kenueeles nQ~
mveeleke-efpevneWves Ieeefleee keceeX kee veeMe kej efoee nw, Ssmes oesveeW ekeej kes kesJeueer mveeleke kenueeles
nQ~ es heeBeeW ner efveeLe kenueeles nQ~ FveceW eeefj$e heefjCeeceeW keer vetveeefOekelee nesves kes keejCe Yeso nesves hej Yeer
vewiece, meben Deeefo veeeW keer Dehes#ee meYeer efveeLe nQ DeLee&led YeeJeefuebieer cegefve nQ~
mebeefceeeW keer mebKee-eceemebele iegCemLeeve Jeeues cegefve 5398206, Deecee cegefve 29699103,
GheMece esCeer Jeeues eejeW iegCemLeeveJeleea 1196, #eheke esCeer Jeeues eejeW iegCemLeeveJeleea 2393, meeesieerefpeve
898502, Deeesieerefpeve 598 Ssmes meYeer mebeefceeeW keer mebKee efceuekej yejeyej 89999997 nw DeLee&led "s
iegCemLeeve mes ueskej eewonJeW iegCemLeeve leke meYeer mebeefceeeW kee eceeCe leerve kece veJe kejes[ nw~ Gvekees ceQ neLe
1. pees meejes meJJemeejsmeg mees meejes Sme ieesece~
meejb PeeCebefle CeecesCe meJJeb yegsefnb osefmeob~~-heeef#eke eefleeceCe~
2. Gece mebnvevemewkeeeefebleeefvejesOees Oeeveceebleceg&ntlee&led~~27~~-leJeeLe&met$e veJe. De.~

pewve Yeejleer

( 149 )

ejCeevegeesie

pees[kej efMej veceekej vecemkeej kejlee ntB~

Oeeve
yeejn ekeej kes lehe kes Debleie&le DeYevlej lehe kes n YesoeW ceW Debeflece Yeso Oeeve nw~ Fme Oeeve kes yeue
mes ner cegefve keceeX kee veeMe kejles nQ~ kene Yeer nwmeYeer1 meejeW ceW Yeer meejYetle Jemleg keee nw? ns ieewlece! Jen meej Oeeve ner nw, Ssmee meJe&oefMe&eeW ves kene nw~
Oeeve kee ue#eCe-Ske2 efJe<ee ceW efeeJe=efe kees jeskevee Oeeve nw~ en Gece mebnveve Jeeues kees Ske
Devleceg&ntle& leke nes mekelee nw~
Oeeve kes eej Yeso nQ-Deele&, jew, Oece& Deewj Megkeue~
FveceW mes Deele&, jewOeeve mebmeej kes nsleg nQ Deewj Oece&, MegkeueOeeve cees#e kes nsleg nQ~

Deele&Oeeve
heer[e mes GlheVe ngS Oeeve kees Deele&Oeeve kenles nQ~
Fmekes eej Yeso nQ-efJe<e, kebke, Me$eg Deeefo Deefee heoeLeeX kee mebeesie nes peeves hej Jes kewmes otj neW
Fme ekeej efevlee kejvee eLece Deefve-mebeesiepe Deele&Oeeve nw~
Deheves F-heg$e, eer Deewj Oeveeefoke kes efJeeesie nes peeves hej Gmekeer eeefhle kes efueS efvejvlej efevlee kejvee
efleere FefJeeesiepe Deele&Oeeve nw~
Jesovee kes nesves hej Gmes otj kejves kes efueS melele efevlee kejvee leermeje Jesoveepeve Deele&Oeeve nw~
Deeieeceer keeue ceW efJe<eeeW keer eeefhle kes efueS efvejvlej efevlee kejvee eewLee efveoevepe Deele&Oeeve nw~
en Deele&Oeeve "s iegCemLeeve leke nes mekelee nw~ "s ceW efveoeve veece kee Deele&Oeeve veneR nes mekelee nw~

jew Oeeve
etj heefjCeeceeW mes GlheVe ngS Oeeve kees jewOeeve kenles nQ~ Gmekes eej Yeso nQefnbmee ceW Deevevo ceevevee efnbmeevevo jewOeeve nw~
Pet" yeesueves ceW Deevevo ceevevee ce=<eevevo jewOeeve nw~
eesjer ceW Deevevo ceevevee eewee&vevo jewOeeve nw~
efJe<eeeW kes mebj#eCe mes Deevevo ceevevee heefjenevevo jewOeeve nw~
en Oeeve heeBeJeW iegCemLeeve leke nes mekelee nw efkevleg osMeefJejleeW kee jewOeeve vejke Deeefo ogie&efleeeW kee
keejCe veneR nes mekelee nw~

Oece&Oeeve
1. eefleeceCe evLe$eeer~

ejCeevegeesie

( 150 )

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

mebmeej, Mejerj Deewj YeesieeW mes efJeje nesves kes efueS ee efJeje nesves hej Gme YeeJe keer efmLejlee kes efueS pees
eefCeOeeve neslee nw, Gmes Oece&Oeeve kenles nQ~
Gmekes eej Yeso nQ-Dee%ee, Deheee, efJeheeke Deewj mebmLeeve~ Fvekeer efJeeejCee kes efveefcee ceve kees Skeee
kejvee Oece&Oeeve nw~
meJe&%e eCeerle Deeiece kees eceeCe ceeve kejkes en Fmeer ekeej nw keeeWefke efpevesv YeieJeeve DeveLeeJeeoer
veneR nw~ Fme ekeej met#ceheoeLeeX kee Yeer eeve kej uesvee Dee%eeefJeee Oece&Oeeve nw~
efceLeeef eeCeer Gvceeie& mes kewmes otj neWies? Fme ekeej efvejvlej efevleJeve kejvee DeheeeefJeee Oece&Oeeve nw~
%eeveeJejCeeefo keceeX kes Je, #es$e, keeue, YeJe Deewj YeeJe efveefceeke heue kes DevegYeJe kes eefle Gheeesie kee
nesvee efJeheeke efJeee Oece&Oeeve nw~
ueeske kes Deekeej Deewj mJeYeeJe kee efvejvlej efevleJeve kejvee mebmLeeveefJeee Oece&Oeeve nw~
Deve$e Oece&Oeeve1 kes oMe Yeso Yeer ceeves nQ~ eLeeDeheeeefJeee, GheeeefJeee, efJeheekeefJeee, efJejeieefJeee, ueeskeefJeee, YeJeefJeee, peerJeefJeee, Dee%eeefJeee,
mebmLeeve efJeee Deewj mebmeej efJeee-es Oece&Oeeve kes oMe Yeso nQ~
cegKehe mes mebmLeeveefJeee Deeefo Oece&Oeeve kes mJeeceer1 cegefve ner nQ efkevleg ieewCehe mes Demebele
meceief Deewj osMeefJejle Yeer ceeves iees nQ DeLee&led eLeeMeefe eeJekeeW kees Yeer Oeeve kee DeYeeme kejvee eeefnS~
Deeies mebmLeeve Oece&Oeeve kes efJeMes<e YesoeW kee JeCe&ve kejles nQ~

mebmLeeve efJeee Oece&Oeeve

mebmLeeve efJeee2 Oece&Oeeve kes eej Yeso nQ-efheC[mLe, heomLe, hemLe Deewj heeleerle~
efheC[mLe Oeeve-efheC[mLe Oeeve ceW eer JeOe&ceeve mJeeceer ves heeBe OeejCeeSB yeleeF& nQ~ Gvekes yeue mes
mebeceer cegefve %eeveer neskej mebmeejheer heeMe kees kee [euelee nw~
Gvekes-heeefLe&Jeer, Deeiveseer, emevee, JeeCeer Deewj leJeheJeleer es veece nQ~
heeefLe&Jeer OeejCee-eLece ner eesieer, ceOeueeske ceW mJeebYetjceCe meceghee&vle pees eflee&kedueeske nw, Gmekes
meceeve keuueesue jefnle, #eerj meceg kee Oeeve kejW~ Fme meceg kes ceOeYeeie ceW megvoj megJeCe& pewmeer eYee Jeeues
Deewj pecyeterhe meMe Ske ueeKe eespeve efJemle=le Ske meneoue keceue kee efevleJeve kejW~ Gme keceue kes ceOe
ceW ces meMe Deewj heerle jbie Jeeueer keefCe&kee nw~ Gme hej esle JeCe& kee efmebnemeve nw, Gme hej eesieer Deheveer Deelcee
1. efkeb e kewefeeOece&mLe elJeej: mJeeefceve: mce=lee:~
meeeeeceeevlee eLeeeesiesve nslegvee~~-%eeveeCe&Je he=. 282~
2. mebmLeeve efJeee Oece&Oeeve Deewj MegkeueOeeve kee JeCe&ve %eeveeCe&Je kes DeeOeej mes nw~

pewve Yeejleer

( 151 )

ejCeevegeesie

kees Meeble mJehe efevleJeve kejW~

hegve: Gme efmebnemeve hej yew"s ngS efevleJeve kejW efke-cesjer Deelcee keceeX kee veeMe kejves ceW GeceMeerue nw~
Deeiveseer OeejCee-lelheeeled Jen eesieer Oeeve kejlee nw efke-Deheves veeefYeceC[ue ceW meesuen TBesTBes heeeW Jeeuee Ske keceue nw~ Gve heeeW hej ece mes De Dee F F& G T $e+ ue S Ss Dees Deew Deb De: es meesuen
De#ej efueKes nQ~ keceue keer keefCe&kee hej n ceneceb$e efJejepeceeve nw hegve: meeseW efke-oe ceW efmLele Ske keceue
DeOeescegKe nw, Dee" heebKeg[er Jeeuee nw, Gve Dee" heeeW hej ece mes Dee" kece& efmLele nQ~ veeefYe ceW efmLele keceue kes n
mes Deefive keer ueew efvekeueleer ngF& Thej ye{les-ye{les Dee" oue keceue kees peuee jner nw~ keceue kees oiOe kejles ngS
(Deefive yeenj) Jeehle neskej heeeled ef$ekeesCe Deefive yeve peeleer nw pees efke pJeeuee mecetn peueles ngS ye[Jeeveue kes
meceeve nw~ yeee ef$ekeesCe Deefive yeerpee#ej jb mes Jeehle Deewj Devle ceW meeefLeee kes efevn mes efeefvnle nw SJeb TOJe&
Jeeeg ceC[ue mes GlheVe Oetce jefnle keebeve keer meer eYee Jeeuee nw~ en Deefive ceC[ue Gme veeefYemLe keceue Deewj
Mejerj kees Yemce kejkes peueeves eesie heoeLe& kee DeYeeJe nesves mes Oeerjs-Oeerjs mJeeb Meevle nes peelee nw~
emevee (JeeeJeer) OeejCee-hegve: Jen Oeeveer meeselee nw efke DeekeeMe ceW efJeejCe kejlee ngDee
ceneJesieJeeved JeeegceC[ue nw DeLee&led heJe&leeW kees keefchele kejleer ngF& ceneJesieMeeueer Jeeeg eue jner nw Deewj pees
Mejerjeefo keer Yemce nw, Gmekees Fmeves lelkeeue G[e efoee, efhej Meevle nes ieF&~
JeeCeer OeejCee-hegve: efyepeueer, FvOeveg<e Deeefo meefnle cesIeceC[ue eejeW lejhe mes cetmeueeOeej Je<ee& kej
jne nw~ en peue Mejerj kes peueves mes GlheVe ngS mecemle Yemce kees e#eeefuele kej oslee nw~
leJeheJeleer OeejCee-lelheeeled ceQ mehleOeelegjefnle hetCe&evJeled efvece&ue meJe&%e meMe nes ieee ntB,
efmebnemeve hej Dee{ ntB, osJe-Demegj Deeefo mes hetefpele ntB Ssmee efevleJeve kejlee ngDee eesieer Deheves kees Dee"eW keceeX
mes jefnle heg<eekeej efevleJeve kejW~
Fme ekeej efheC[mLe mLeeve ceW efveeue DeYeeme kejlee ngDee Oeeveer cegefve cees#emegKe kees MeerIe ner eehle kej
ueslee nw~

heomLe Oeeve
efpemekees eesieerej Deveske heefJe$e ceb$eeW kes De#ejmJehe heoesW kee DeJeuecyeve kejkes efevleJeve kejles nQ, Gmes
heomLe Oeeve kenles nQ~
JeCe&ceele=kee Oeeve-Deveeefo efmeevle ceW eefme JeCe&ceele=kee kee Oeeve kejvee eeefnS~ Gmekeer efJeefOeOeeveer ceveg<e veeefYe ceW efmLele meesuen oue Jeeues keceue kes heeeW hej ece mes De Dee F F& G T $e+ ue S
Ss Dees Deew Deb De: Fve De#ejeW kee efevleJeve kejW hegve: oe mLeeve hej keefCe&kee meefnle eewyeerme he$eeW kes keceue hej
ece mes heeerme De#ejeW kee Oeeve kejW DeLee&led keefCe&kee hej ke mes ueskej ece mes eleske oue hej Ke ie Ie *,
e pe Pe _e, " [ { Ce, le Le o Oe ve, he he ye Ye ce es heeerme De#ej nQ lelheeeled Dee" he$eeWs mes efJeYetef<ele
cegKekeceue kes eleske oue hej YeceCe kejles ngS e j ue Je Me <e me n Fve Dee" JeCeeX kee Oeeve kejW~ Fme

ejCeevegeesie

( 152 )

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

ekeej mes JeCe&ceele=kee kee Oeeve kejves Jeeuee ceveg<e mecemle egle heejbiele-eglekesJeueer nes peelee nw~ Fmekes
peehe mes #eejesie, Deefehevee, Deefivecevolee, keg, Goj jesie, eeme-keeme Deeefo jesieeW kees Yeer peerlelee nw Deewj
Gmekes Jeeveefmeef Deeefo Yeer eehle nes peeleer nQ~
Ssmes ner oekeceue, ueuee Deeefo ceW eR Deeefo ceb$eeW kee Oeeve kejvee eeefnS~
oe ceW Dee" heebKeg[er kee keceue mLeeefhele kejkes Gmekeer keefCe&kee hej Cecees DejnbleeCeb Gme keefCe&kee mes
yeenj Dee" heeeW ceW mes eej efoMeeDeeW kes eej oueesW hej ece mes Cecees efmeeCeb, Cecees DeeFefjeeCeb, Cecees
GJepPeeeeCeb, Cecees ueesS meJJemeentCeb, Fve ceb$eeW kee Oeeve kejW SJeb eej efJeefoMeeDeeW kes eej heeeW hej
meceioMe&veee vece:, mecei%eeveee vece:, mecekedeeefj$eee vece:, mecekedlehemes vece:, Fve eej ceb$eeW kee
efevleJeve kejW~
Deewj Yeer Deveske ceb$eeW kes Oeeve kee DeYeeme kejvee eeefnS efpememes efke ceve keer ebeuelee kee DeYeeJe neslee
nw Deewj meeefleMee hegCe kee Yeer yebOe nesles ngS leceece heehe keceeX keer efvepe&je nes peeleer nw~

hemLe Deewj heeleerle Oeeve

Fme hemLe Oeeve ceW meceJemejCe ceW efmLele Den&vle hejceser kee Oeeve efkeee peelee nw~
Deeiece mes meceJemejCe kee efJemle=le JeCe&ve mecePe kejkes Gmekee Oeeve kejW~
heeleerle Oeeve ceW Decetle&, Depevcee, FefveeW kes Deieesej Ssmes hejceelcee-efmehejceser kee Oeeve kejlee
nw hegve: Jen eesieer Deheveer Deelcee kees ner Meg, yeg, efvejbpeve, efveefJe&keej hejceelcemJehe efevleJeve kejlee nw~ ceQ
ner meJe&%e ntB, meJe&Jeeheke ntB, efme ntB Fleeefohe mes Deheveer Meg Deelcee kee Oeeve kejlee nw~
Fme ekeej mes Oeeveer, heeleerle Oeeve ceW efme hejces<"er kes Oeeve kee DeYeeme kejkes Meefe keer Dehes#ee mes
Deheves Deehekees Yeer Gvekes meceeve peevekej Deewj Deheves Deehekees Gvekes meceeve Jee kejves kes efueS GmeceW (Deheves
Deehe ceW) ueerve nes peelee nw, leye Deehe ner keceeX kee veeMe kejkes Jeehe efme hejceser nes peelee nw~

MegkeueOeeve
efpeme ekeej Deeue oerheke meIeve DebOekeej kees MeerIe ner ve kej oslee nw, Gmeer ekeej cegefve kee megefveeue
Oece&Oeeve Yeer kece&keuebke kes mecetn kees MeerIe ner ve kej oslee nw~
efpevekes Deeefo kee mebnveve nw Deewj pees JewjeieheoJeer kees eehle ngS nQ, Ssmes heg<e ner Deheves efee kees MegkeueOeeve kejves ceW meceLe& Ssmee efveeue kej mekeles nQ DeLee&led Gece mebnveve Jeeuee ner cegefve Mejerj kes soves, Yesoves,
ceejves Deewj peueeves hej Yeer Deheveer Deelcee mes Gme Mejerj kees Delevle efYeVe osKelee ngDee eueeeceeve veneR neslee nw~
efe$eece keer lejn cetefle&Jeled efveeue jnlee nw~ Jener MegkeueOeeve kee hee$e nes mekelee nw~
efpemekes eLece JeeJe=<eYeveejeemebnveve nw, pees ieejn Debie Deewj eewon hetJe& kee peeveves Jeeuee nw, Meg
eeefj$eJeeved nw, Jener cegefve eejeW ekeej kes MegkeueOeeveeW kees OeejCe kejves kes eesie neslee nw~

pewve Yeejleer

( 153 )

ejCeevegeesie

MegkeueOeeve kee ue#eCe-pees efveef<ee nw, Fefveeleerle nw Deewj ceQ Fmekee Oeeve keB Fme ekeej kes
efJekeuhe mes jefnle nw, efpemeceW efee Deheves mJehe kes ner mevcegKe nw, Ssmee Deelcee kes MegefeiegCe kes mebyebOe mes en
MegkeueOeeve kenueelee nw~
MegkeueOeeve kes eej Yeso nQ-he=LekelJeefJeleke&, SkelJeefJeleke&, met#ceefeeeeefleheeefle Deewj JeghejleefeeeefveJe=efe~ FveceW mes henues kes oes Oeeve lees emLe eesieer-yeejnJeW iegCemLeeveheele eglekesJeefueeeW kes nesles nQ
Deewj Deble kes oes Oeeve kesJeue%eeefveeeW kes ner nesles nQ~
he=LekelJe efJeleke&-efpemeceW he=Leked-he=Leked he mes egle%eeve yeouelee jnlee nw DeLee&led DeLe&, Jebpeve Deewj
eesieeW kee mebeceCe neslee jnlee nw, Jen eLece MegkeueOeeve nw~
SkelJeefJeleke&-efpemeceW DeLe&, Jebpeve Deeefo kee mebeceCe ve nes, pees Ske he mes ner efmLele nes, Gmes
SkelJe efJeleke& kenles nQ~
eLece MegkeueOeeve mes ceesnveere kece& kee GheMece DeLeJee #ee nes peelee nw Deewj efleere MegkeueOeeve mes
yeejnJeW iegCemLeeve ceW Mes<e leerve Ieeefleee keceeX kee DeYeeJe nes peelee nw~
Jes eesieer efleere MegkeueOeeve mes Ieeefleee keceeX kee veeMe kejkes ueeskeeueeske ekeeMeer kesJeue%eeve kees eehle
kej uesles nQ Deewj veJekesJeueueefyOeeeW kes mJeeceer hejceelcee nes peeles nQ~ meceJemejCe ceW efJejepeceeve ngS Jes YeieJeeve
yengle keeue leke YeJeeW kees OeceexheosMe osles ngS Devle ceW eesie efvejesOe kejles nQ~
pees efpeveosJe Glke= Deeeg n cenerves keer DeJeMes<e jnles ngS kesJeueer ngS nQ, Gvekes DeJeMe ner mecegodIeele
neslee nw Deewj pees n cenerves mes DeefOeke Deeeg Mes<e jKeles ngS kesJeueer ngS nQ, Gvekes mecegodIeele ceW efJekeuhe nw
DeLee&led nes ee ve Yeer nes~
peye kesJeueer YeieJeeve keer Deeeg Devleceg&ntle&cee$e DeJeMes<e jn peeleer nw, leye Gvekes yeeoj ceveesJeeve eesie
met#ce neskej yeeojkeee eesie Yeer met#ce nes peelee nw leLee met#ce Jeeve ceveeseesie kee efveen kejkes met#ce Ske
keeeeesie ceW efmLele nes peeles nQ, Gvekee Jen Oeeve met#ceefeeeeefleheeefle kenueelee nw~ Devevlej met#ce keeeeesie mes
jefnle nesles ngS kesJeueer eewonJeW iegCemLeeve ceW Deeesieer kenueeles nQ~ Gvekes Gheevle mecee ceW eewLee JeghejleefeeeefveJe=efe veece kee MegkeueOeeve eie neslee nw, efpememes yenej eke=efleeeW kee veeMe neskej Debeflece mecee ceW Mes<e lesjn
eke=efleeeW kee efJeuee nes peelee nw~ Fme eewonJeW iegCemLeeve kee keeue ueIeg mJeekeej De F G $e+ kes
GeejCekeeue eceeCe nw~ Fmekes Devevlej Jes Deeesieer YeieJeeve keceeX kes yebOeve mes jefnle nesles ngS Ske mecee ceW ner
TOJe&ieceve mJeYeeJeer nesves mes ueeske kes DeeYeeie ceW efJejepeceeve nes peeles nQ~ ueeskeee Yeeie mes Deeies Oecee&efmlekeee
kee DeYeeJe nesves mes Fvekee Deeies ieceve veneR neslee nw Dele: JeneR meoe-meoe kes efueS efJejepeceeve nes peeles nQ~
eesieerejeW kes heefle eer efme YeieJeeve kes %eeveheer mete& ceW Yetle, YeefJe<eled, Jele&ceeve leerveeW keeuemebyebOeer
mecemle Je heee&eeW mes Jeehle pees en peiele nw, mees Ske ner mecee ceW mhe eefleYeeef<ele neslee nw, Ssmes efme
YeieJeeve nce ueesieeW kees Yeer efmeefmegKe eoeve kejW~
Fme Devegeesie ceW eeJekeOece& Deewj cegefveOece& kee efkeefeled JeCe&ve efkeee nw~ efJeMes<e efpe%eemegDeeW kees
jlvekejC[eeJekeeeej, heg<eeLe&efmeegheee, meeieejOecee&ce=le, cetueeeej, YeieJeleer DeejeOevee, eeefj$emeej, Deeeejmeej,
DeveieejOecee&ce=le Deeefo ebLeeW kee mJeeOeee kejvee eeefnS~

Jeevegeesie

( 154 )

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

elegLe& KeC[

Jeevegeesie

peerJeepeerJemegleJes, hegCeehegCes e yevOecees#eew e~

Jeevegeesieoerhe:, egleefJeeeueeskeceelevegles~~46~~
DeLe&-Jeevegeesieheer oerheke peerJe-DepeerJehe megleJeeW kees, hegCe-heehe Deewj yebOe-cees#e kees leLee
YeeJeheer ekeeMe kees efJemle=le kejlee nw DeLee&led efpemeceW neW JeeW kee, hegCe-heehe Deewj yebOe-cees#e kee efJemle=le
JeCe&ve jnlee nw, Jen Jeevegeesie nw~

pewve Yeejleer

( 155 )

Jeevegeesie

n JeeW kee JeCe&ve

Je kee ue#eCe-Je1 kee ue#eCe meled nw DeLeJee iegCe2 Deewj heee&eeW kes mecegoee kees Je kenles nQ~
Je n nesles nQ-peerJe, hegodieue, Oece&, DeOece&, DeekeeMe Deewj keeue~

peerJe kee ue#eCe

peerJe3 kee ue#eCe Gheeesie nw~
peerJe Je kees efJeMes<e mecePeves kes efueS veJe DeefOekeej yeleees iees nQ-peerJelJe4, GheeesieceelJe,
Decetefle&kelJe, kele=&lJe, mJeosnheefjceeCelJe, Yeese=lJe, mebmeeefjlJe, efmelJe Deewj mJeYeeJe mes TOJe&iecevelJe-es peerJe
kes veJe DeefOekeej nQ~
peerJelJe-efpemekes JeJenejvee mes leerveeW keeueeW ceW Fefve, yeue, Deeeg Deewj eemeesdJeeme es eej eeCe
nesles nQ Deewj efveeevee mes efpemekes eslevee nesleer nw, Jen peerJe nw~
GheeesieceelJe-Gheeesie oes ekeej kee nw-oMe&veesheeesie, %eeveesheeesie~ GmeceW oMe&veesheeesie e#egoMe&ve,
Dee#egoMe&ve, DeJeefOeoMe&ve Deewj kesJeueoMe&ve kes Yeso mes eej ekeej kee nw Deewj ceefle De%eeve, egle De%eeve,
kegDeJeefOe%eeve, ceefle, egle, DeJeefOe, ceve:hee&e Deewj kesJeue%eeve Fvekes Yeso mes %eeveesheeesie Dee" ekeej kee nw~
JeJenejvee mes en yeejn ekeej kee Gheeesie meeceeveleee peerJe kee ue#eCe nw Deewj Meg efveeevee mes Meg
oMe&ve, %eeve ner peerJe kee ue#eCe nw~
Decetefle&kelJe-peerJe ceW efveeevee mes heeBe JeCe&, heeBe jme, oes ievOe Deewj Dee" mheMe& veneR nesles nQ~ Fme
keejCe mes Decetefle&ke nw Deewj JeJenejvee mes kece&yevOe meefnle nesves mes cetefle&ke nw~
kele=&lJe-peerJe JeJenejvee mes %eeveeJejCe Deeefo hegodieue keceeX kee, DeMeg efveeevee mes jeieeefo YeeJe
keceeX kee Deewj Meg efveeevee mes Meg %eeve Deeefo ewleve YeeJeeW kee kelee& nw~
Yeese=lJe-en peerJe JeJenejvee mes hegodieuecee keceeX kes heue-megKe Deewj og:Ke kees Yeesielee nw Deewj
efveeevee mes Deelcee kes Meg oMe&ve Deewj Meg %eevehe YeeJeeW kees ner Yeesielee nw~
mJeosnheefjceeCelJe-peerJe JeJenejvee mes mecegodIeeleeW kes efmeJeee Mes<e neueeleeW ceW Mejerj veecekece& kes
Goe mes nesves Jeeues mebkeese-efJemleej iegCe kes keejCe Ie[s Deeefo ceW efmLele oerheke keer lejn Deheves ess-ye[s Mejerj
kes yejeyej nw Deewj efveeevee mes DemebKeele eosMe Jeeues ueeskeekeeMe kes yejeyej nw~
mebmeeefjlJe-mebmeejer peerJe kes cegKe oes Yeso nQ-$eme Deewj mLeeJej~ GmeceW he=LJeerkeeefeke, peuekeeefeke,
Deefivekeeefeke, Jeeegkeeefeke Deewj Jevemheeflekeeefeke es heeBe Skesefve mLeeJej peerJe nQ~ MebKe Deeefo erefve,
efebJeer Deeefo $eerefve, Yecej Deeefo elegefjefve leLee ceveg<e Deeefo hebesefve es eej $eme peerJe nQ~ es meye peerJe
mebmeejer kenueeles nQ~
1. meodJeue#eCeb~-lelJeeLe&met$e~ 2. iegCehee&eJeodJeb~-leJeeLe&met$e~ 3. Gheeesiees ue#eCeb~-leJeeLe&met$e~ 4. Jemeben ieeLee 2~

Jeevegeesie

( 156 )

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

efmelJe-pees %eeveeJejCe Deeefo Dee" keceeX mes jefnle, mecekelJe Deeefo Dee" iegCe meefnle, es[s ngS
Debeflece Mejerj mes efkebefeled kece DeelceeosMe Jeeues nQ, Jes efme kenueeles nQ~
TOJe&iecevelJe-Jes efme Deheves TOJe&ieceve mJeYeeJe mes ueeske kes DeeYeeie ceW, levegJeeleJeuee ceW efmeefMeuee
hej efmLele nQ~ Oecee&efmlekeee kes ve nesves mes Deeies Deueeske ceW ieceve mes jefnle leLee Glheeo, Jee Deewj OeewJe meefnle
nesles nQ~ kece& mes tves kes yeeo meYeer peerJe efveece mes TOJe&ieceve ner kejles nQ~
Fme ekeej mes veJe DeefOekeejeW ceW efveeevee Deewj JeJenejvee Fve oesveeW veeeW kes eje peerJe Je kee
mebef#ehle efJeJeseve efkeee ieee nw~ efJeMes<e jerefle mes iegCemLeeve, peerJe meceeme Deewj ceeie&CeeDeeW kes eje Yeer peerJe kees
mecePevee eeefnS~
1iegCemLeeve, peerJemeceeme, heee&efhle, eeCe, meb%ee, eewon ceeie&Cee Deewj Gheeesie, ece mes es yeerme eheCeeSB
efpeveeiece ceW JeefCe&le nQ~
Fve yeermeeW ceW mes pees eewon ceeie&CeeSb nQ, GveceW peerJemeceeme, heee&efhle Deeefo kees meefcceefuele kej osves mes
iegCemLeeve Deewj ceeie&CeeSB oes ner eheCeeSB cegKe jnleer nQ~

iegCemLeeve
ceesn Deewj eesie kes efveefcee mes nesves Jeeues peerJe kes heefjCeeceeW kees iegCemLeeve kenles nQ, es eewon nesles nQ~
eewon iegCemLeeveeW kes veece-efceLeelJe, meemeeove, efcee, Demebele, osMeefJejle, eceeefJejle, Deecee
efJejle, DehetJe&kejCe, DeefveJe=efekejCe, met#cemeebhejee, GheMeebleke<eee, #eerCeke<eee, meeesiekesJeueer Deewj DeeesiekesJeueer~
efceLeelJe-efceLeelJe eke=efle kes Goe mes GlheVe nesves Jeeues efceLee heefjCeeceeW kee DevegYeJe kejves Jeeuee
peerJe efJehejerle eeve Jeeuee nes peelee nw, pewmes-efhee pJej mes ege peerJe kees ceer"e jme Yeer Dee ceeuetce veneR
neslee, Gmeer ekeej mes efceLeelJeer peerJe kees eLeeLe& Oece& efekej veneR neslee nw~
meemeeove-GheMece mecekelJe kes Devleceg&ntle& keeue ceW peye peIeve Ske mecee leLee Glke= n
DeeJeueer eceeCekeeue Mes<e jns, Gleves keeue ceW DevevleevegyevOeer eesOe, ceeve, ceeee, ueesYe ceW mes efkemeer kes Yeer Goe
ceW Deeves mes mecekelJe keer efJejeOevee nesves mes pees DeJee heefjCeece neslee nw, Gmes meemeeove kenles nQ~
efcee-mecekelJeefceLeelJe veeceke eke=efle kes Goe mes oner Deewj ieg[ kes efceefele mJeeo kes meMe pees
efcee heefjCeece neslee nw, Gmes efcee iegCemLeeve kenles nQ~
Demebele-DevevleevegyebOeer keer eej Deewj oMe&ve ceesnveere keer leerve Ssmeer meele2 eke=efleeeW kes GheMece mes
GheMecemecekelJe neslee nw Deewj meeleeW kes #ee mes #eeefeke mecekelJe neslee nw leLee osMeIeeleer mecekelJe eke=efle kes
1. iegCepeerJee heppeeer heeCee meCCee e ceiieCeeDees e~
GJeDeesiees efJe e kecemees yeermeb leg heJeCee YeefCeoe~~2~~-ieesccemeej peerJekeeC[
2. meyemes henues Deveeefo efceLeeef kes DevevleevegyebOeer keer eej Deewj efceLeelJe Fve heeBe eke=efleeeW kee ner GheMece neslee nw~ Devevlej
GheMecemecekelJe kes yeue mes efceLeelJe kes ner leerve gke[s nes peeles nQ~ meeefo efceLeeef kes Fve meele eke=efleeeW kee GheMece neslee nw~

pewve Yeejleer

( 157 )

Jeevegeesie

Goe mes pees mecekelJe neslee nw, Gmes JesokemecekelJe kenles nQ~ Fme Jesoke ceW eue, ceefueve Deewj Deiee{ oes<e Yeer
ueieles jnles nQ~ en meceief peerJe Fefve efJe<eeeW mes Deewj $ememLeeJej keer efnbmee mes efJejle veneR jnlee nw, efhej
Yeer Deveie&ue eJe=efe ve kejles ngS efpevesv YeieJeeve kes JeeveeW hej eeve kejlee nw, FmeefueS Demebele meceief
kenueelee nw~
osMeefJejle-pees Ske ner mecee ceW $eme efnbmee mes efJejle Deewj mLeeJej efnbmee mes DeefJejle neslee nw, Jen
meceief SkeosMe eleeW kees heeueve kejves Jeeuee osMeefJejle kenueelee nw~
eceeefJejle-mebpJeueve ke<eee Deewj veeske<eee kes Goe mes pees mebece neslee nw, GmeceW ceue kees GlheVe
kejves Jeeuee eceeo jnlee nw FmeefueS Fmes eceeefJejle kenles nQ~
DeeceeefJejle-peye mebpJeueve ke<eee Deewj veeske<eee kee cebo Goe neslee nw, leye eceeo kee DeYeeJe
nesves mes Fme iegCemLeeve kees Deeceemebele kenles nQ~
1
DehetJe&kejCe-Fme iegCemLeeve ceW hetJe& ceW eehle veneR ngS Ssmes DehetJe&-DehetJe& efJeMeg heefjCeeceeW kees eehle
kejlee ngDee en peerJe efYeVemeceeJeleea peerJeeW kes heefjCeeceeW keer meMelee kees eehle veneR neslee nw~
DeefveJe=efekejCe-eneB hej Ske meceeJeleea veevee peerJeeW kes heefjCeeceeW ceW heeF& peeves Jeeueer efJeMegef ceW
hejmhej Yeso veneR heeee peelee DeleSJe Fve heefjCeeceeW kees DeefveJe=efekejCe kenles nQ~
met#cemeebhejee-pees peerJe Delevle met#ce ueesYe ke<eee cee$e mes ege nw, Gmekees met#cemeebhejee veeceke
oMece iegCemLeeveJeleea kenles nQ~
GheMeeble ke<eee-mechetCe& ceesnveere kece& kes GheMece mes GlheVe nesves Jeeues efvece&ue heefjCeece kees GheMeevle
ke<eee veeceke ieejnJeeB iegCemLeeve kenles nQ~
#eerCeke<eee-efpeme efveie&vLe kee efee ceesnveere kece& kes meJe&Lee ve nes peeves mes efvece&ue nes ieee nw, Gmes
#eerCeke<eee iegCemLeeveJeleea kenles nQ~
meeesiekesJeueer-pees yeejnJeW iegCemLeeve kes Devle ceW leerve Ieeefle Deewj keg DeIeeefle eke=efleeeW kee Devle
kejkes kesJeue%eeve kees eehle kejkes veJe kesJeueueefyOe mes meefnle nes peeles nQ, Jes meeesiekesJeueer nQ~
DeeesiekesJeueer-pees De"ejn npeej Meerue kes YesoeW kes mJeeceer nQ, hetCe& mebJej Je efvepe&je kes Debeflece hee$e
nesves mes cegeeJemLee kes mevcegKe nQ, Jes keeeeesie mes Yeer jefnle DeeesiekesJeueer kenueeles nQ~
efme-Fve eewon iegCemLeeveeW kes Devevlej iegCemLeeveeleerle efme nesles nQ, Jes DekeceeX mes jefnle, Meeefvlecee,
efvejbpeve, mecekelJe Deeefo Dee" iegCeeW mes meefnle, ke=leke=le nes egkes nQ Deewj ueeske kes DeeYeeie ceW efveJeeme kejves
Jeeues nQ, GvnW efme kenles nQ~
1. keesF& cegefvejepe GheMece esCeer ceW e{ peeles nQ~ Gvekes Yeer DehetJe&kejCe, DeefveJe=efekejCe, met#cemeebhejee Deewj GheMeeble ke<eee
es eej iegCemLeeve nesles nQ~ pees cegefve #eheke esCeer ceW e{les nQ Gvekes Yeer DehetJe&kejCe, DeefveJe=efekejCe, met#cemeebhejee Deewj
#eerCeke<eee es eej iegCemLeeve nesles nQ DeLee&led GheMeevleke<eee iegCemLeeve #eheke esCeer JeeueeW kes veneR neslee nw~ GheMece
esCeer Jeeues efveece mes veeres efiejles nQ~

Jeevegeesie

( 158 )

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

peerJemeceeme
efpevekes eje Deveske peerJeeW kee ee Gvekeer Deveske peeefleeeW kee meben efkeee pee mekes Gmes peerJe meceeme kenles nQ~
peerJe meceeme kes eewon Yeso-Skesefve kes oes Yeso nQ-yeeoj Deewj met#ce~ erefve, $eerefve Deewj
elegefjefve~ hebesefve kes meb%eer Deewj Demeb%eer~ Fme lejn mes meeleeW ner ekeej kes peerJe heee&hle Deewj Deheee&hle oesveeW
ner lejn kes ngDee kejles nQ FmeefueS peerJe meceeme kes eewon Yeso nesles nQ~

heee&efhle
ie=nerle Deenej Jeie&Cee kees Keuejme Yeeie Deeefohe heefjCeceeves keer peerJe kes Meefe kes hetCe& nes peeves kees
heee&efhle kenles nQ~
heee&efhle kes n Yeso nQ-Deenej, Mejerj, Fefve, eemeesdJeeme, Yee<ee Deewj ceve es n heee&efhleeeB nQ~
Skesefve peerJe kes eejbYe keer eej, efJekeue$ee Deewj Demeb%eer hebesefve kes ceve jefnle heebe Deewj meb%eer hebesefve kes
ceve meefnle n heee&efhleeeB nesleer nQ~

eeCe
efpevekes meodYeeJe ceW peerJe ceW peerefJeleheves kee Deewj efJeeesie nesves hej cejCeheves kee JeJenej neslee nw GvnW eeCe
kenles nQ~
eeCeeW kes oMe Yeso-heebe Fefve, leerve yeue-ceveesyeue, Jeeveyeue Deewj keeeyeue, eemeesdJeeme
Deewj Deeeg es oMe eeCe nQ~
FveceW mes Skesefve kes mheMe&vesefve, keeeyeue, Deeeg Deewj eemeesdJeeme es eej eeCe nesles nQ~ erefve kes jmevee
Fefve Deewj Jeeve yeue es n eeCe, $eerefve kes IeeCesefve meefnle meele eeCe, elegefjefve kes e#egFefve DeefOeke nesves
mes Dee" eeCe, Demeb%eer hebesefve kes keCexefve meefnle veew eeCe Deewj hebesefve meb%eer kes ceve meefnle oMeeW eeCe nesles nQ~

meb%ee
meb%ee veece Jee_e kee nw efpemekes efveefcee mes oesveeW ner YeJeeW ceW oeCe og:Ke keer eeefhle nesleer nw Gme Jee_e
kees meb%ee kenles nQ~
meb%eeSb eej nQ-Deenej meb%ee, Yee meb%ee, cewLegve meb%ee Deewj heefjen meb%ee~ es eleske eeefCeeeW ceW heeeer peeleer
nQ~
ceeie&Cee
ceeie&Cee Meyo kee DeLe& nw DevJes<eCe~ efpeve YeeJeeW kes eje DeLeJee efpeve heee&eeW ceW peerJe kee DevJes<eCe efkeee
peeJes Gvekee veece ceeie&Cee nw~
ceeie&Cee kes eewon Yeso-ieefle1, Fefve, keee, eesie, Jeso, ke<eee, %eeve, mebece, oMe&ve, uesMee,
1. ieFFbefoesmeg keees peesies Jesos kemeeeCeeCes e~
mebpeceobmeCe uesmmee YeefJeeemecceemeefCCe Deenejs~~-ieesccemeej peerJekeeC[

pewve Yeejleer

( 159 )

Jeevegeesie

YeJelJe, mecekelJe, meb%ee Deewj Deenej es eewon ceeie&CeeSb nQ~

ieefle-ieefle veecekece& kes Goe mes nesves Jeeueer peerJe keer heee&e kees ieefle kenles nQ~ Gmekes eej Yeso nQvejkeieefle, eflee&eieefle, ceveg<eieefle Deewj osJeieefle~
Fefve-Fv kee DeLe& Deelcee nw Gmekes efevn kees Fefve kenles nQ DeLeJee pees Deheves-Deheves efJe<ee ceW
DenefceveW kes meceeve mJeleb$e neW GvnW Fefve kenles nQ~ Gmekes heeBe Yeso nQ-mheMe&ve, jmevee, IeeCe, e#eg Deewj
ees$e~ Fve FefveeW keer Dehes#ee mes ner Skesefve, erefve, $eerefve, elegefjefve Deewj hebesefve peerJe nesles nQ~
keee-peeefle veecekece& kes DeefJeveeYeeJeer $eme Deewj mLeeJej veecekece& kes Goe mes nesves Jeeueer Deelcee keer
heee&e kees efpevecele ceW keee kenles nQ~
Fmekes n Yeso nQ-he=LJeer, peue, Deefive, Jeeeg, Jevemheefle Deewj $eme~
he=LJeerkeeefeke veecekece& kes Goe mes efpevekee Mejerj he=LJeer he nes Gmes he=LJeerkeeefeke peerJe kenles nQ, Ssmes
ner meJe&$e mecePevee~ heeBe mLeeJejeW ceW yeeoj Deewj met#ce mes oes Yeso nesles nQ Deewj $eme peerJe yeeoj ner nesles nQ~
yeeoj kee ue#eCe-yeeoj veecekece& kes Goe mes pees Mejerj otmejs kees jeskeves Jeeuee nes DeLeJee pees mJeeb
otmejs mes kes Gmekees yeeoj-mLetue kenles nQ~
met#ce kee ue#eCe-met#ce veecekece& kes Goe mes pees Mejerj otmejs kees ve lees jeskes Deewj ve mJeeb otmejs mes
kes Gmekees met#ce kenles nQ~ FveceW mes mLetue Mejerj DeeOeej keer Dehes#ee jKeles nQ efkevleg met#ce Mejerj efyevee efkemeer
Devlej kes ner ueeske ceW meJe&$e Devevleevevle Yejs ngS nQ~
Jevemheefle kes oes Yeso nQ-eleske Deewj meeOeejCe~ eleske kes oes Yeso nQ-meeefleefle Deewj Deeefleefle~
efpemekes Deeefele DeveskeeW efveieesefoee peerJe jnles nQ Gmes meeefleefle kenles nQ Deewj efpevekes Deve peerJe veneR nw Gmes
Deeefleefle kenles nQ~
meeOeejCe kes oes Yeso nQ-efveleefveieeso Deewj Flej efveieeso~ efpevneWves DeYeer leke efveieeso Jeeme kees veneR
es[e nw Jes efveleefveieeso Deewj pees efveieeso mes efvekeuekej mLeeJejkeee Deewj $emekeee ceWs Deekej hegve: efveieeso ceW iees
nQ~ Jes Flej efveieeso kenueeles nQ~
meeOeejCe kee ue#eCe-Fve meeOeejCe peerJeeW kee meceeve ner Deenej neslee nw Ske meeLe ner eemeesdJeeme
enCe neslee nw~ peye Ske peerJe cejCe kejlee nw JeneB hej Devevle peerJeeW kee cejCe Deewj peneB hej Ske peerJe GlheVe
neslee nw JeneB Devevle peerJeeW kee Glheeo neslee nw~ Fvekeer Deeeg Yeer Devleceg&ntle& cee$e ner nw~
Je1 keer Dehes#ee mes mecemle efme jeefMe mes Deewj mechetCe& Deleerle keeue kes meceeeW kee efpelevee eceeCe nw
Gmemes DevevleiegCes peerJe Ske efveieeso Mejerj ceW jnles nQ~
mLeeJej-he=LJeer, peue, Deefive, Jeeeg Deewj Jevemheefle es heebe mLeeJej kenueeles nQ~
1. SieefCeieesomejerjs peerJee oJJehheceeCeoes efoe~
efmesefnb DeCebleiegCee meJJesCe efJeleerokeeuesCe~~116~~-ieesccemeej peer.~

Jeevegeesie

( 160 )

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

$eme-erefve, $eerefve, elegefjefve Deewj hebesefve peerJe $eme kenueeles nQ~

eesieceeie&Cee-hegodieueefJeheekeer Mejerj veecekece& kes Goe mes ceve, Jeeve, keee mes ege peerJe keer pees keceeX
kes enCe kejves ceW keejCeYetle Meefe nw Gmes eesie kenles nQ~ Gmekes 15 Yeso nQ-eej ceveeseesie, eej Jeeveeesie
Deewj meele keeeeesie~
4 ceveeseesie-mele ceveeseesie, Demele ceveeseesie, GYee ceveeseesie Deewj DevegYee ceveeseesie~
4 Jeeveeesie-mele Jeeveeesie, Demele Jeeveeesie, GYee Jeeveeesie Deewj DevegYee Jeeveeesie~
7 keeeeesie-Deewoeefjke, Deewoeefjke efcee, Jewefeeke, Jewefeeke efcee, Deenejke, Deenejke efcee Deewj
keecee&Ce~
Jeso ceeie&Cee-ceesnveere kece& kes Devleie&le Jesokece& kes Goe mes peerJeeW kes YeeJeJeso neslee nw Deewj efvecee&Ce
veecekece& meefnle Debieesheebieveecekece& kes Goe mes JeJeso neslee nw~ osJeieefle Deewj vejkeieefle ceW pees JeJeso neslee
nw Jener YeeJeJeso neslee nw~ ceveg<e Deewj efleee ieefle ceW keoeefeled efkemeer peerJe ceW efJe<ecelee Yeer nes peeleer nw~ FmeefueS
JeJeso heg<e nesves mes YeeJe Jeso eens eer nes, eens heg<e, eens vehegbmeke leerveeW YeeJeJesoeW ceW mes efkemeer mes Yeer cegefe
nes peeleer nw~
Jeso kes leerve Yeso nQ-eerJeso, heg<e Deewj vehegbmekeJeso~
ke<eee ceeie&Cee-pees mecekelJe, osMeeeefj$e, mekeueeeefj$e Deewj heefjCeeceeW kees ke<ebefle ke<es-Ieeles Gmes
ke<eee kenles nQ~
ke<eee kes 25 Yeso nQ-DevevleevegyebOeer eesOe, ceeve, ceeee, ueesYe~ DeeleeKeeveeJejCe eesOe, ceeve,
ceeee, ueesYe~ eleeKeeveeJejCe eesOe, ceeve, ceeee, ueesYe Deewj mebpJeueve eesOe, ceeve, ceeee, ueesYe es meesuen
ke<eeeW nQ~ veJe veeske<eee-neme, jefle, Dejefle, Meeske, Yee, pegieghmee, eerJeso, heg<eJeso Deewj vehegbmekeJeso~ es meye
efceuekej 25 ke<eeeW nQ~
%eeve ceeie&Cee-efpemekes eje peerJe Yetle, YeefJe<eled, Jele&ceeve keeue mebyebOeer mecemle Je Deewj Gvekes iegCe
leLee Gvekeer Deveske ekeej keer heee&eeW kees peeves Gmekees %eeve kenles nQ~
%eeve kes heeBe Yeso nQ-ceefle%eeve, egle%eeve, DeJeefOe%eeve, ceve:hee&e%eeve Deewj kesJeue%eeve~ Deeefo kes
ceefle, egle, DeJeefOe es %eeve efceLee%eeve Yeer nQ~ %eeve kes efceLee nesves ceW Deblejbie keejCe efceLeelJe leLee DevevleevegyebOeer
ke<eee kee Goe nw~
kegceefle%eeve-otmejs kes GheosMe kes efyevee ner efJe<e ,eb$e, ket, hebpej leLee yebOe Deeefo kes efJe<ee DeCegyece
Deeefo efnbmeke DeeeW kes efJe<ee ceW pees yegef eJe=e nesleer nw Gmes kegceefle %eeve kenles nQ~
kegegle%eeve-eewj Meee, efnbmee Meee, ceneYeejle, jeceeeCe Deeefo kes hejceeLe& Metve GheosMe efceLee
egle%eeve kenueeles nQ~
efJeYebie%eeve-efJehejerle DeJeefOe%eeve kees efJeYebie%eeve kenles nQ~

pewve Yeejleer

( 161 )

Jeevegeesie

ceefle%eeve-Fefve Deewj ceve keer meneelee mes nesves Jeeues %eeve kees ceefle%eeve kenles nQ~ Gmekes DeJeen,
F&ne, DeJeee Deewj OeejCee es eej Yeso nQ~
egle%eeve-ceefle%eeve kes efJe<eeYetle heoeLe& mes efYeVe heoeLe& kes %eeve kees egle%eeve kenles nQ~ en %eeve efveece
mes ceefle%eevehetJe&ke neslee nw~ Fve egle%eeve kes De#ejelceke Deve#ejelceke Fme lejn DeLeJee Meyopeve Deewj
efuebiepeve Fme lejn oes Yeso nQ~
DeJeefOe%eeve-Je, #es$e, keeue, YeeJe keer Dehes#ee mes efpemekee efJe<ee meerefcele nes Gmes DeJeefOe%eeve kenles
nQ~ Fmekes oes Yeso nQ-YeJeelee Deewj iegCeelee DeLeJee osMeeJeefOe, hejceeJeefOe Deewj meJee&JeefOe Ssmes leerve Yeso nQ~
ceve:hee&e%eeve-otmejs kes ceve ceW efmLele heoeLe& efpemekes eje peevee peees Gme %eeve kees ceve:hee&e kenles
nQ~ en ceve:hee&e %eeve ceveg<e #es$e ceW ner GlheVe neslee nw, yeenj veneR~ ceve:hee&e kes oes Yeso nQ-$e+pegceefle
Deewj efJehegueceefle~ en ceve:hee&e %eeve $e+efOeejer, JeOe&ceeveeeefj$e Jeeues cegefveeeW kes ner nes mekelee nw meyekes veneR~
kesJeue%eeve-%eeveeJejCe kece& kes hetCe&leee ve nes peeves mes, mechetCe&, mecee, kesJeue, eeflehe#e jefnle
meJe&heoeLeeX kees egieheled peeveves Jeeuee ueeskeeueeske ekeeMeer kesJeue%eeve neslee nw~
mebece ceeie&Cee-Deefnbmee, mele, Deeewe&, yeeee& Deewj Deheefjen Fve heeBe eleeW kees OeejCe kejvee, F&ee&,
Yee<ee, S<eCee, Deeoeveefve#esheCe, Glmeie& Fve heebe meefceefleeeW kee heeueve kejvee, eesOeeefo eej ke<eeeeW kee efveen
kejvee, ceve, Jeeve, keeehe oC[ kee leeie leLee heebe FefveeW kee pee, Fmekees mebece kenles nQ~
mebece kes heebe Yeso nQ-meeceeefeke, soeshemLeehevee, heefjnejefJeMegef, met#cemeebhejee Deewj eLeeKeeleeeefj$e~
FveceW osMemebece Deewj Demebece kees efceueeves mes Fme ceeie&Cee kes meele Yeso nes peeles nQ~
oMe&ve ceeie&Cee-meeceeve efJeMes<eelceke heoeLe& kes Mes<e DebMe kee enCe ve kejkes kesJeue meeceeve DebMe
kee pees efveefJe&keuhe he mes enCe neslee nw Gmes oMe&ve kenles nQ~ Fmekes eej Yeso nQ-e#egoMe&ve, Dee#egoMe&ve,
DeJeefOeoMe&ve Deewj kesJeueoMe&ve~
uesMee ceeie&Cee-ke<eee kes Goe mes Devegjbefpele eesieeJe=efe kee veece uesMee nw~ en YeeJeuesMee kee
ue#eCe nw Deewj Mejerj kes JeCe&he Je uesMee nesleer nw~
uesMee kes n Yeso nQ-ke=<Ce, veerue, keeheesle, heerle, hee Deewj Megkeue leLee eleske kes GejYeso Deveske nQ~
ke=<CeuesMee kee ue#eCe-leere eesOe kejves Jeeuee nes, Jewj kees ve es[s, eg efee, Oece& Deewj oee mes
jefnle nes, og nes, pees efkemeer kes JeMe ceW ve nes, es meye ke=<CeuesMee kes efevn nQ~
veerueuesMee-keece kejves ceW cebo, mJevo, efJeJeske jefnle, keueeeelege& mes jefnle, Fefve efJe<eeeW kee
uebheer, ceeveer, ceeeeeejer, Deeuemeer, Deefle efveeueg, Jebevee ceW o#e, Oeve ueesuegheer nesvee, es meye veerueuesMee kes efevn nQ~
keeheesleuesMee-otmejs kes Thej eesOe kejvee, efvevoe kejvee, og:Ke osvee, Jewj kejvee, Meeskeekegefuele nesvee,
otmejs kes Ssee& Deeefo kees menve ve kej mekevee, otmejs kee eflejmkeej kejvee, Deheveer eMebmee kejvee, jCe ceW cejves
keer Fe Deeefo keeheesleuesMee kes efevn nQ~

Jeevegeesie

( 162 )

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

heerleuesMee-Deheves keee&-Dekeee&, mesJe-DemesJe kees mecePeves Jeeuee nes, meyekes efJe<ee ceW meceoMeea, oee
Deewj oeve ceW lelhej nes, ceve, Jeeve, keee kes efJe<ee ceW keesceue heefjCeeceer nes, es meye heerleuesMee Jeeues kes ue#eCe nQ~
heeuesMee-oeve osves Jeeuee, Ye heefjCeeceer, Gece keee& kejves kes mJeYeeJe Jeeuee, ke he Deewj Deefve he
GhemeieeX kees menve kejves Jeeuee, cegefvepeve, iegpeve keer hetpee ceW eerefle ege nesvee es meye heeuesMee kes ue#eCe nQ~
MegkeueuesMee-he#eheele ve kejvee, efveoeve kees ve yeebOevee, meceoMeea, F mes jeie Deewj Deefve mes s<e ve
kejvee, eer, heg$e, efce$e Deeefo ceW mvesn jefnle nesvee, es meye Megkeue uesMee kes ue#eCe nQ~
YeJeceeie&Cee-efpeve peerJeeW kees Devevle elege h efmeef nesves Jeeueer nes DeLeJee pees Gmekeer eeefhle kes
eesie neW Jes YeJe Deewj Fvemes efJehejerle DeYeJe kenueeles nQ~ efkeleves ner YeJe Ssmes nQ pees cegefe eeefhle kes eesie nQ
hejvleg keYeer cege ve neWies, pewmes efJeOeJee meleer eer ceW heg$eeslheefe keer eesielee nw efkevleg Gmekes keYeer heg$e GlheVe veneR
nesiee~ Fmekes efmeJeee keesF& YeJe Ssmes nQ pees efveece mes cege neWies~ Fme lejn mJeYeeJe Yeso kes keejCe YeJe oes
ekeej kes nQ~ pees Fve oesveeW mJeYeeJeeW mes jefnle nQ GvnW DeYeJe kenles nQ~ pewmes yebOee eer kees efveefcee efceueves hej
Yeer heg$e GlheVe veneR neslee nw Dele: Fme ceeie&Cee kess YeJe Deewj DeYeJe oes Yeso nQ~
mecekelJe ceeie&Cee-n Je, heebe Deefmlekeee, veJe heoeLe&, Fvekee efpevesv osJe ves efpeme ekeej mes
JeCe&ve efkeee nw Gmeer ekeej pees eeve nw Gmes mecekelJe kenles nQ~ en mecekelJe oes ekeej mes neslee nw Ske lees
kesJeue Dee%ee mes, otmeje DeefOeiece mes~
Fme ceeie&Cee kes 6 Yeso nQ-GheMece mecekelJe, #eeefeke mecekelJe Deewj Jesoke mecekelJe, efcee,
meemeeove Deewj efceLeelJe~
meb%eerceeie&Cee-veesFefveeJejCe kece& kes #eeesheMece kees ee Gmemes GlheVe %eeve kees meb%ee kenles nQb~ efpevekes
en ueefyOe kee Gheeesie he ceve-%eeveefJeMes<e heeee peees Gvekees meb%eer kenles nQ Deewj efpevekes en ceve ve nes Gvekees
Demeb%eer kenles nQ~ Fve Demeb%eer peerJeeW kes ceeveme %eeve veneR neslee nw~ FmeefueS meb%eer ceeie&Cee kes meb%eer Deewj Demeb%eer
Ssmes oes Yeso nesles nQ~
Deenejceeie&Cee-Mejerj veeceke veecekece& kes Goe mes Deewoeefjke, Jewefeefeke, Deenejke FveceW mes eLeemebYeJe
efkemeer Yeer Mejerj leLee Jeeve Deewj Je ceve he yeveves kes eesie veeskece& Jeie&CeeDeeW kee pees enCe neslee nw Gmekees
Deenej kenles nQ~
peerJe oes ekeej kes nesles nQ-Deenejke, Deveenejke~ efJeen ieefle kees eehle nesves Jeeues eejeW ieefle mebbyebOeer
peerJe, elej Deewj ueeskehetjCe mecegodIeele kejves Jeeues meeesiekesJeueer, DeeesiekesJeueer, mecemleefme Fleves peerJe lees
Deveenekej nesles nQ Deewj Fvekees es[kej Mes<e meYeer peerJe Deenejke nesles nQ~
mecegodIeele-cetue Mejerj kees ve es[kej lewpeme-keecee&Cehe Gejosn kes meeLe-meeLe peerJe eosMeeW kes
Mejerj mes yeenej efvekeueves kees mecegodIeele kenles nQ~
mecegodIeele kes meele Yeso nQ-Jesovee, ke<eee, Jewefeeke, ceejCeebefleke, lewpeme, Deenejke Deewj kesJeueer~

pewve Yeejleer

( 163 )

Jeevegeesie

Fme ekeej mes meb#eshe ceW eewon ceeie&CeeDeeW kee JeCe&ve ngDee nw~

Gheeesie
peerJe kee pees YeeJe %eseJemleg kees enCe kejves kes efueS eJe=e neslee nw Gmekees Gheeesie kenles nQ~ Fmekes oes
Yeso nQ-meekeej Deewj efvejekeej~ heeBe ekeej kee mecei%eeve Deewj leerve ekeej keg%eeve en Dee" ekeej kee %eeve
meekeejesheeesie nw Deewj eej ekeej kee oMe&ve, efvejekeejesheeesie nw~ Fme ekeej Gheeesie kes 12 Yeso nesles nQ~
Fme ekeej mes iegCemLeeve, peerJemeceeme, heee&efhle, eeCe, meb%ee, eewon ceeie&Cee Deewj Gheeesie, meye efceueekej
yeerme eheCee nesleer nQ~ Fvekee efJeMes<e JeCe&ve ieesccemeej peerJekeeb[ mes mecePevee eeefnS~
Je meben ceW kene nw efkeeewon ceeie&Cee, eewon peerJe meceeme Deewj eewon iegCemLeeve es meye DeMegvee mes nesles nQ efkevleg Megvee mes
meYeer peerJe Meg ner nesles nQ~
Fme lejn peerJe Je kee JeCe&ve kejkes DepeerJe Je kee meb#eshe mes JeCe&ve kejles nQ~
DepeerJeJe-hegodieue, Oece&, DeOece&, DeekeeMe Deewj keeue es heebe Je DepeerJe nQ~ FveceW mes hegodieue
Je cetefle&ke nw yeekeer eej Decetefle&ke nQ~
hegodieue-efpemekee hetjCe-ieueve he mJeYeeJe nes Gmes hegodieue kenles nQ~
hegodieue kes oes Yeso nQ-DeCeg Deewj mkebOe~ Ske DeefJeYeeieer hegodieue kee gke[e efpemekee otmeje efnmmee ve
nes mekes Gmes DeCeg-hejceeCeg kenles nQ~ oes DeCeg, leerve DeCeg Deeefo mes ueskej mebKeele, DemebKeele Deewj Devevle
hejceeCegDeeW kes efceueves mes mkebOe yevelee nw~ nce Deewj Deehekees pees Yeer efoKelee nw Jen meye mkebOe ner nw~
hegodieue kes yeerme iegCe nQheeBe jme-Kee, ceer"e, ke[gJee, ke<eeeuee, ejheje~
heebe JeCe&-keeuee, veeruee, heeruee, ueeue, meheso~
oes iebOe-megiebOe Deesj ogieOe~
Dee" mheMe&-Meerle, G<Ce, ce=og, ke"esj, nukee, Yeejer, efmveiOe Deewj #e~
hegodieue Je keer heee&eW-Meyo, yebOe, met#celee, mLetuelee, Deekeej, KeC[, DebOekeej, eee, Geesle
Deewj Deelehe es meye hegodieue Je keer heee&eW nQ~
Oece& Je kee ue#eCe-peerJe Deewj hegodieue Je ner ieceveMeerue nQ~ Mes<e Je veneR~ pewmes heeveer eueleer
ngF& ceueer kees eueves ceW meneeke nw, Gmeer ekeej pees Je eueles ngS peerJe Deewj hegodieue kees eueves ceW meneeke
nw efkevleg esjke veneR nw Jen Oece& Je kenueelee nw~
DeOece& Je kee ue#eCe-eueles ngS heefLeke kees "njeves ceW meneeke ngF& eee kes meMe peerJe hegodieue
kees "njeves ceW pees meneeke nw efkevleg esjke veneR nw Jen DeOece& Je nw~ Oece& Deewj DeOece& Je mes eneB hegCe Deewj

Jeevegeesie

( 164 )

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

heehe veneR mecePevee~

DeekeeMe Je-peerJeeefo neW JeeW kees DeJekeeMe osves ceW meceLe& Je kees DeekeeMe kenles nQ~ Fme
DeekeeMe kes ueeskeekeeMe Deewj DeueeskeekeeMe oes Yeso nQ~
efpeleves ceW peerJe, hegodieue, Oece&, DeOece& Deewj keeueJe heees peeles nQ Gmes ueeskeekeeMe kenles nQ, Fmekes hejs
eejeW lejhe Devevleevevle DeueeskeekeeMe nw~
keeueJe-pees JeeW kes heefjJele&ve he Deewj heefjCeceve Deeefo ue#eCe Jeeuee neslee nw Jen JeJenej keeue
nw Deewj Jele&vee ue#eCe Jeeuee efveee keeue nw~
Jele&vee-Deheves-Deheves Gheeoeve keejCe mes mJeeb heefjCeceveMeerue JeeW kes heefjCeceve ceW kegcnej kes ee kes
YeceCe ceW Gmekes veeres keer keerefue kes meceeve pees menkeejer neslee nw Gmes Jele&vee kenles nQ~ Gme Jele&vee kees ner efveeekeeue
kenles nQ~ DeLee&led efveee keeue kee ue#eCe Jele&vee nw Deewj JeJenejkeeue kee ue#eCe Ie[er, IeCe, efove, cenervee Deeefo nw~
pewmes jlveeW keer jeefMe ceW eleske jlve he=Leked-he=Leked efmLele nQ Gmeer ekeej ueeskeekeeMe kes Ske-Ske eosMe
hej Ske-Ske keeueeCeg he=Leked-he=Leked efmLele nQ~ ueeskeekeeMe kes eosMe DemebKeele nesves mes es keeueJe kes DeCeg
Yeer DemebKeele nQ~
heebe Deefmlekeee-peerJe, hegodieue, Oece&, DeOece& Deewj DeekeeMe es heeBe Deefmlekeee nQ~ keeueJe
Deefmle lees nw efkevleg keee veneR nw Dele: en Deefmlekeee veneR nw~
neW JeeW kes eosMe-Ske peerJe Je, Oece&, DeOece& Je Deewj ueeskeekeeMe, Fvekes eleske kes
DemebKeele eosMe nesles nQ~ DeueeskeekeeMe kes Devevle eosMe nQ~ hegodieue kes mebKeele, DemebKeele Deewj Devevle eosMe
nQ Deewj keeueJe Ske eosMeer nw~

eceeCe kee JeCe&ve

eceeCeveewjefOeiece:~~1
eceeCe Deewj veeeW kes eje peerJeeefo heoeLeeX kee yeesOe neslee nw~
mecei%eeve kees eceeCe kenles nQ~ veee ebLeeW ceW 2Deheves Deewj DehetJe& DeLe& kees efveee kejeves Jeeuee %eeve
eceeCe ceevee nw~
eceeCe kes oes Yeso nQ-hejes#e Deewj ele#e~
hejes#eeceeCe-Fefve Deewj ceve kes efveefcee mes nesves Jeeuee %eeve hejes#e nw~ Gmekes oes Yeso nQ-ceefle%eeve
Deewj egle%eeve~
ceefle%eeve kes eej Yeso nQ-DeJeen, F&ne, DeJeee Deewj OeejCee~
1. leJeeLe&met$e~ 2. mJeehetJee&Le&JeJemeeeelcekeb %eeveb eceeCeb~-hejer#eecegKe~

pewve Yeejleer

( 165 )

Jeevegeesie

DeJeen-Fefve Deewj heoeLe& kee mebyebOe nesles ner pees meeceeve enCe neslee nw Gmes oMe&ve kenles nQ~ oMe&ve
kes Devevlej pees heoeLe& kee eLece enCe neslee nw Jen DeJeen nw~ pewmes e#eg Fefve kes eje en Megkeuehe nw
Ssmee peevevee~
F&ne-DeJeen kes eje enCe efkees iees heoeLe& ceW Gmekes efJeMes<e peeveves keer Fe F&ne nw~ pewmes pees
Megkeuehe osKee Lee Jen yeieguee nw ee OJepee~
DeJeee-efJeMes<e kes efveCe&e eje pees eLeeLe& %eeve neslee nw Gmes DeJeee kenles nQ~ pewmes hebKe Deeefo
he[he[eves mes peeve uesvee en yeieguee ner nw~
OeejCee-peeveer ngF& Jemleg kees keeueevlej ceW ve Yetuevee OeejCee nw~ Fme OeejCee mes ner keeueevlej ceW mce=efle
Deeefo nesleer nw~
Fve DeJeen Deeefo %eeveeW kes efJe<ee yeejn ekeej kes nQ~ yeng, yengefJeOe, ef#ee, Deefve:me=le, Devege, OegJe,
Deuhe, DeuheefJeOe, Deef#ee, efve:me=le, Ge Deewj DeOegJe~
yengle JemlegDeeW kes enCe kees yeng%eeve kenles nQ~ pewmes mesvee ee Jeve kees Ske mecetn he ceW enCe kejvee
yeng %eeve nw~
neLeer, Iees[s ee Deece Deeefo Deveske YesoeW kees peevevee yengefJeOe %eeve nw~
Jemleg kes SkeosMe kees osKekej mechetCe& kees peevevee Deefve:me=le nw~ pewmes leeueeye ceW [tyes neLeer keer metb[ kees
osKekej neLeer kees peeve uesvee~
MeerIelee mes peeleer ngF& Jemleg kees peeve uesvee ef#ee%eeve nw~ pewmes lespeer mes eueleer ngF& jsueiee[er kees peevevee~
efyevee kens Yeer DeefYeeee kees peeve uesvee Devege nw~
yengle keeue leke pewmes kee lewmee %eeve jnvee OegJe nw~ Ssmes ner Deuhe-DeuheefJeOe Deeefo kees mecePe uesvee~
Fme ekeej mes DeJeen kes yeejn Yeso nesles nQ~ Ssmes ner F&ne, DeJeee, OeejCee kes yeejn-yeejn Yeso nesves mes
meye De[leeueerme Yeso nes peeles nQ leLee FveceW mes eleske %eeve heebe Fefve Deewj ceve mes neslee nw Dele: 48 kees 6
mes iegCee kejves hej ceefle%eeve kes 288 Yeso nes peeles nQ~
es 288 Yeso DeLee&Jeen keer Dehes#ee mes nQ~
DeLee&led DeJeen kes oes Yeso nQ-DeLee&Jeen Deewj JeeveeJeen~
heoeLe& kees Ssmee mhe peevevee efpemekes yeeo F&ne, DeJeee Deewj OeejCee nes mekeW Jen DeLee&Jeen nw~
pees DeJeen Demhe nes efpemekes yeeo F&ne, DeJeee, OejCee ve nes mekeW Jen JeeveeJeen nw~
JeeveeJeen, e#egFefve Deewj ceve kes eje veneR neslee nw~ Mes<e eej FefveeW mes yeejn ekeej kes heoeLeeX kee
neslee nw Dele: JeeveeJeen kes 12448 Yeso nesles nQ~
Fme lejn DeLee&Jeen keer Dehes#ee 288 Deewj JeeveeJeen keer Dehes#ee 48 Ssmes efceuekej 28848336

Jeevegeesie

( 166 )

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

Yeso ceefle%eeve kes nesles nQ~

JeeveeJeen eefo yeej-yeej neslee nw lees Jen DeLee&Jeen nes peelee nw efhej Gmekes Thej F&ne, DeJeee Deewj
OeejCee %eeve nes peeles nQ~ pewmes efceer kes keesjs mekeesjs hej 1-2 yetbo peue lelkeeue metKe peelee nw~ eefo ueieeleej peue
keer yetbos efiejleer jnW lees Jen mekeesje ieeruee nes peelee nw~ en DeLee&Jeen kee evle nw~
egle%eeve ceefle%eevehetJe&ke neslee nw, ceefle%eeve kes efyevee egle%eeve veneR neslee~ egle%eeve kes oes Yeso nQDe#ejelceke, Deve#ejelceke~ FvneR oes ceW efJeMes<e he mes egle%eeve kes yeerme Yeso nQ-heee&e, heee&e meceeme,
De#ej, De#ej meceeme, heo, heo meceeme, mebIeele, mebIeele meceeme, eefleheefeke, eefleheefeke meceeme, Devegeesie,
Devegeesie meceeme, eeYe=le-eeYe=le, eeYe=leeeYe=le meceeme, eeYe=le, eeYe=le meceeme, Jemleg, Jemleg meceeme, hetJe&, hetJe&
meceeme~ FmeceW mes heee&e Deewj heee&e meceepe es oes %eeve Deve#ejelceke nQ Mes<e 18 De#ejelceke nQ~
met#ce ueefyOe-Deheee&hleke efveieesefoee peerJe kes GlheVe nesves kes eLece mecee ceW mheMe&ve Fefve ceefle%eevehetJe&ke
pees egle%eeve neslee nw Jen heee&e veeceke egle%eeve nw, Gmemes kece egle%eeve efkemeer peerJe kees veneR neslee Dele: en
heee&e egle%eeve efvele-GodIeeefle (meoe efvejeJejCe) nw~ eefo Fme mLeeve hej Yeer kece& kee DeeJejCe neslee lees Jen
efveieesefoee peerJe %eeveMetve-pe[ nes peelee~
Fme peIeve egle%eeve kes Thej Devevle YeeieJe=ef, DemebKeele YeeieJe=ef, mebKeele YeeieJe=ef, mebKeele
iegCeJe=ef, DemebKeele iegCeJe=ef, Devevle iegCeJe=efhe n ekeej keer Je=efeeB DemebKeele yeej (DemebKeele ueeske
eceeCe) nesves hej De#ej egle%eeve neslee nw~
heee&e egle%eeve mes DeefOeke Deewj De#ej egle%eeve mes kece pees egle%eeve kes yeere kes DemebKeele Yeso nQ Jes meye
heee&e meceeme kenueeles nQ~ Fme lejn heee&e Deewj heee&e meceeme es oes egle%eeve Deve#ejelceke nQ~ Mes<e Thej
kes meye %eeve De#ejelceke nQ~ heee&e%eeve, De#ej %eeve kes DevevleJeW Yeeie eceeCe nw~
De#ej egle%eeve mechetCe& De#ejelceke egle%eeve kee cetue nw~ De#ej%eeve kes Thej Ske-Ske De#ej%eeve keer
Je=ef nesles-nesles peye mebKeele De#ej he Je=ef nes peeleer nw leye heo veeceke egle%eeve neslee nw~ De#ej%eeve kes
Thej Deewj heo%eeve mes kece yeere kes mebKeele Yeso De#ej meceeme veeceke egle%eeve nw~
heo kes leerve DeLe& nQ-DeLe&heo, eceeCeheo Deewj ceOeceheo~
hegmleke he{es Deeefo Deefveele De#ejeW kes mecetn he efkemeer DeefYeeee efJeMes<e kees yeleueeves Jeeuee DeLe&heo
neslee nw~ efeeehe efle*vle leLee meb%eehe megyeble De#ej mecetn heo Yeer Fmeer DeLe&heo ceW ieefYe&le nQ~ efJeefYeVe
voeW kes 8 efveele De#ej mecetn he eceeCe heo neslee nw pewmes vece: eer JeOe&ceeveee leLee 16, 34, 83, 07,
888 (meesuen Deyej, eeQleerme kejes[, eflejemeer ueeKe, meele npeej Dee" meew De"emeer) De#ejeW kee Ske ceOece
heo neslee nw~ egle%eeve ceW Fmeer ceOeceheo kees efueee ieee nw~
Ske heo kes Thej Ske-Ske De#ej keer Je=ef nesles-nesles peye mebKeele npeej heoeW keer Je=ef nes peees leye
mebIeele veeceke egle%eeve neslee nw~ mebIeele egle%eeve mes kece Deewj heo%eeve mes DeefOeke efpeleves egle%eeve nQ Jes
heomeceeme kenueeles nQ~ mebIeele egle%eeve eejeW ieefle ceW efkemeer Ske ieefle kee efveheCe kejves Jeeues Dehegvee

pewve Yeejleer

( 167 )

Jeevegeesie

ceOeceheoeW kee mecetnhe neslee nw~

mebIeele egle%eeve kes Thej Ske-Ske De#ej keer Je=ef nesles-nesles peye mebKeele npeej mebIeele keer Je=ef nes
peeJes leye eejeW ieefleeeW kee efJemleej mes JeCe&ve kejves Jeeuee eefleheefe veeceke egle%eeve neslee nw~ mebIeele Deewj
eefleheefe %eeve kes yeere kes Yeso mebIeelemeceeme kenueeles nQ~
eefleheefe egle%eeve kes Thej De#ej keer Je=ef nesles-nessles peye mebKeele npeej eefleheefe keer Je=ef nes peeleer nw
leye eewon ceeie&CeeDeeW kee efJemle=le efJeJeseve kejves Jeeuee Devegeesie veeceke egle%eeve neslee nw~ eefleheefe Deewj
Devegeesie kes yeere kes efpeleves Yeso nQ Jes eefleheefe meceeme kenueeles nQ~
Devegeesie %eeve kes Thej hetJeexe he mes Je=ef nesles-nesles peye mebKeele npeej DevegeesieeW keer Je=ef nes peeleer
nw leye eeYe=le-eeYe=leke veeceke egle%eeve neslee nw~ Devegeesie Deewj eeYe=le-eeYe=leke %eeve kes yeere kes Yeso
Devegeesie meceeme kenueeles nQ~
Fmeer ekeej De#ej-De#ej keer Je=ef nesles-nesles peye eewyeerme eeYe=le-eeYe=leke keer Je=ef nes peeJes leye
eeYe=le %eeve neslee nw~ oesveeW kes yeere kes Yeso eeYe=le-eeYe=leke meceeme nQ~
yeerme eeYe=leeceeCe Jemleg veeceke egle%eeve neslee nw~ eeYe=le Deewj Jemleg kes yeere kes Yeso eeYe=le meceeme nQ~
Jemleg %eeve ceW hetJeexe he mes Je=ef nesles-nesles ome Deeefo Ske meew hebeeveJes Jemleg he Je=ef nesleer nw leye
hetJe& veeceke egle%eeve neslee nw, Jemleg Deewj hetJe& kes ceOeJeleea egle%eeve Jemlegmeceeme kenueeles nQ~
hetJe&%eeve mes Je=ef nesles-nesles hetCe& egle%eeve kes ceOeJeleea Yeso hetJe&meceeme kenueeles nQ~ Fme lejn
De#ejelceke egle%eeve kes 18 Yeso nQ~ Fvekees YeeJeegle Yeer kenles nQ~
De#ejelceke egle%eeve eoMe Debie he nw GmeceW mecemle heo Ske Dejye, yeejn kejes[, eflejemeer ueeKe,
DeeJeve npeej, heeBe (1,128358005) ceOece heo nQ~ efpemekee efJeMes<e mheerkejCe efvecve ekeej nw~
1. Deeeejebie ceW 18000 heo nQ, FmeceW cegefveeee& kee JeCe&ve nw~
2. met$eke=leebie ceW 36000 heo nQ, FmeceW met$ehe JeJenej efeee, mJemecee Deeefo kee efJeJeseve nw~
3. mLeeveebie ceW 42000 heo nQ, FmeceW mecemle JeeW kes Ske mes ueskej mecemle mebYeJe efJekeuheeW kee JeCe&ve nw~
4. meceJeeeebie ceW 164000 heo nQ, FmeceW mecemle JeeW kes heejmheefjke meeMe kee efJeJejCe nw~
5. JeeKeee%eefhle ceW 228000 heo nQ, FmeceW mee" npeej eMveeW kes Gej nQ~
6. %eele=keLee ceW 556000 heo nQ, FmeceW ieCeOej Deeefo keer keLeeSb leLee leerLekejeW kee cenlJe Deeefo
yeleueeee ieee nw~
7. GheemekeeOeeve ceW 1170000 heo nQ, FmeceW eeJekeeeej kee JeCe&ve nw~
8. Devle:ke=odoMeebie ceW 2328000 heo nQ, FmeceW eleske leerLekej kes mecee kes 10-10 cegefveeeW kes leere
Ghemeie& menve kejkes cege nesves kee keLeve nw~

Jeevegeesie

( 168 )

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

9. Devegejewheheeefoke oMeebie ceW 9244000 heo nQ, FmeceW eleske leerLekej kes mecee ceW 10-10 cegefveeeW
kes Ieesj Ghemeie& kees menve kej efJepee Deeefo Devegej efJeceeveeWs ceW GlheVe nesves kee keLeve nw~
10. eMve JeekejCe ceW 9316000 heo nQ, FmeceW ve, cegef, efevlee Deeefo eMveeW kes Devegmej neefve-ueeYe
Deeefo yeleueeves kee efJeJejCe nw~
11. efJeheeke met$e ceW 18400000 heo nQ, FmeceW keceeX kes heue osves kee efJeMeo efJeJeseve nw~
12. efJeeo ceW 1086856005 heo nQ, FmeceW 363 efceLeeceleeW kee JeCe&ve leLee Gvekes efvejekejCe kee
JeCe&ve nw~ Fmekes heeBe Yeso nQ-heefjkece&, met$e, eLeceevegeesie, hetJe&iele Deewj etefuekee~
heefjkece& ceW ieefCele kes kejCe met$e nQ, Fmekes heeBe Yeso nQ-eve%eefhle, mete&e%eefhle, pecyeterhe e%eefhle,
erhemeeiej e%eefhle Deewj JeeKee e%eefhle~
ev mebyebOeer mecemle efJeJejCe eve%eefhle ceW nw, Gmekes 3605000 heo nQ~ mete&e%eefhle ceW mete&efJeceeve
mebbyebOeer mecemle efJeJejCe nw, GmeceW 503000 heo nQ~ pecyeterhe e%eefhle ceW pecyeterhe mebyeb Oeer mecemle JeCe&ve
nw, FmeceW 325000 heo nQ~ erhemeeiej e%eefhle ceW Deve erheeW leLee meeiejeW kee efJeJeseve nw , FmeceW
5236000 heo nQ~ JeeKeee%eefhle ceW YeJe-DeYeJe, Devevlej efme, hejcheje efme Deeefo kee keLeve nw,
FmeceW 8436000 heo nQ~
efJeeo kes otmejs Yeso met$e ceW 363 efceLeeceleeW kee he#e-eeflehe#e he mes JeCe&ve nw~ FmeceW 8800000
heo nQ~ eLeceevegeesie ceW 63 Meueekee heg<eeW kee JeCe&ve nw~ FmeceW 5000 heo nQ~ hetJe& kes 14 Yeso nQ, GmeceW
mecemle 955000005 heo nQ, efpevekee efJeJejCe veeres efueKes Devegemej nw~ eewon hetJeeX kes veece1. Glheeo hetJe& ceW Ske kejes[ heo nQ, FmeceW eleske Je kes Glheeo, Jee, OeewJe kee JeCe&ve nw~
2. DeeeeCeere hetJe& ceW 700 vee leLe ogve&e, hebeeefmlekeee Deeefo kee JeCe&ve nw, FmeceW 96 ueeKe heo nQ~
3. Jeere&eJeeo ceW 70 ueeKe heo nQ, FmeceW DeelceJeere&, hejJeere&, iegCeJeere& Deeefo kee efJeJeseve nw~
4. Deefmleveeefmle eJeeo ceW mehleYebieer kee keLeve nw, FmeceW 60 ueeKe heo nQ~
5. %eeveeJeeo ceW Ske kece Ske kejes[ heo nQ, FmeceW mecemle %eeveeW kee mecemle efJeJejCe nw~
6. meleeJeeo hetJe& ceW Meyo GeejCe, ome ekeej kee meleJeeve, DemeleJeeve Yee<ee Deeefo kee JeCe&ve
nw, FmeceW Ske kejes[ n heo nQ~
7. DeelceeJeeo ceW 26 kejes[ heo nQ, FmeceW Deelcee kee mecemle efJeJejCe nw~
8. kece&eJeeo ceW Ske kejes[ Demmeer ueeKe heo nQ, FmeceW keceeX mes mebyebeqOele mecemle keLeve nQ~
9. eleeKeeve hetJe& ceW Je, #es$e, keeue, mebnveve Deeefo keer Dehes#ee leeie, meefceefle, iegefhle Deeefo kee
efJeJeseve nw, FmeceW eewjemeer ueeKe heo nQ~
10. efJeeevegJeeo hetJe& ceW Ske kejes[ ome ueeKe heo nQ, FmeceW Debiegmesvee Deeefo 700 Deuhe efJeeeDeeW leLee

pewve Yeejleer

( 169 )

Jeevegeesie

jesefnCeer Deeefo 500 ceneefJeeeDeeW, ceb$e-leb$e Deeefo kee efJeJejCe nw~

11. keueeCeJeeo hetJe& ceW leerLekejeW kes heebe keueeCekeeW, <ees[MeYeeJevee Deeefo kee JeCe&ve nw, FmeceW yyeerme
kejes[ heo nQ~
12. eeCeeJeee hetJe& ceW lesjn kejes[ heo nQ, FmeceW Dee" ekeej kes DeeegJexo Deeefo kee JeCe&ve nw~
13. efeeeefJeMeeue hetJe& ceW mebieerle vo Deeefo heg<eeW keer 72 keuee, efeeeW kes 64 iegCe Deeefo kee JeCe&ve nw,
FmeceW veJe kejes[ heo nQ~
14. ef$eueeskeefyevogmeej ceW yeejn kejes[ meeeJeve ueeKe heo nQ, FmeceW ueeske kee, cees#e kes mJehe kee,
eerme heefjkece& Deeefo kee JeCe&ve nw~
eewon hetJeeX keer eceMe: 10, 14, 8, 18, 12, 16, 20, 30, 15, 10, 10, 10, 10, 12 Jemleg
DeefOekeej DeLee&led mecemle 195 Jemleg nesleer nQ~ Ske-Ske Jemleg kes 20-20 eeYe=le nesles nQ Dele: eewon hetJeeX kes
mecemle eeYe=le 3900 nesles nQ~
efJeeo kee heeBeJeeb Yeso etefuekee nw, Gmekes 5 Yeso nQ-peueielee, mLeueielee, ceeeeielee, DeekeeMeielee
Deewj heielee~
peueielee ceW peue ceW ieceve, peue mlecYeve kes ceb$e-leb$e Deeefo kee JeCe&ve nw~
mLeueielee ceW ces, kegueeeue Deeefo ceW eJesMe kejves, MeerIe ieceve Deeefoke mebbyebOeer ceb$eleb$e Deeefo kee JeCe&ve nw~
ceeeeielee ceW Fvpeeue mebbyebOeer ceb$e-leb$e Deeefo kee keLeve nw~ DeekeeMeielee ceW DeekeeMe ieceve Deeefo kes ceb$e-leb$e
Deeefo kee keLeve nw~ heielee ceW efmebn Deeefo kes Deveske ekeej kes he yeveeves kee JeCe&ve nw~ Fve heeBeeW etefuekeeDeeW
kes 104946000 heo nQ~
Fme ekeej Debie kes yeejn YesoeW kee JeCe&ve kejkes Debieyeee kes 14 YesoeW kee JeCe&ve kejles nQ~
Debieyeee kes 14 Yeso-meeceeefeke, elegefJeMeeflemleJe, Jevovee, eefleeceCe, Jewveefeke, ke=eflekece&, oMeJewkeeefueke,
GejeOeeve, keuheJeJenej, keuheekeuhe, cenekeuhe, hegC[jerke, cenehegC[jerke Deewj efveef<eefkee~
1. meeOegDeeW kes meceleeYeeJe he meeceeefeke kee keLeve kejves Jeeuee meeceeefeke ekeerCe&ke nw~
2. eewyeerme leerLekejeW kes mleJeve keer efJeefOe efJeOeeve yeleueeves Jeeuee ekeerCe&ke elegefJeMeeflemleJe nw~
3. hebe hejceser keer Jebovee kejves Jeeuee Meee Jebovee ekeerCe&ke nw~
4. owJeefmeke, heeef#eke, ceeefmeke Deeefo eefleeceCe kee efJeOeeve kejves Jeeuee eefleeceCe ekeerCe&ke nw~
5. oMe&ve, %eeve, eeefj$e Deewj GheeejefJevee kee efJemleej mes efJeJeseve kejves Jeeuee Jewveefeke ekeerCe&ke nw~
6. efpeveosJe, efme, Deeeee& Deewj GheeOeee keer Jebovee kejles mecee pees efeee keer peeleer nw Gmes ke=eflekece&
kenles nQ~
7. Je, hegef<hele Deeefo ome DeefOekeejeW eje cegefve kes Yeespe heoeLeeX kee efJeJejCe efpemeceW heeee peelee nw Jen

Jeevegeesie

( 170 )

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

oMeJewkeeefueke nw~
8. Ghemeie& leLee hejer<en menve kejves Deeefo kee efJeOeeve GejeOeeve ceW nw~
9. efpemeceW oes<eeW kes eeeefee Deeefo kee mecemle efJeJejCe nw Jen keuheJeJenej nw~
10. efpemeceW meeieej-Deveieej kes eesie-Deeesie Deeeej kee efJeJeseve nw Jen keuheekeuhe ekeerCe&ke nw~
11. efpemeceW oer#ee, efMe#ee, ieCehees<eCe, mebuesKevee Deeefo keeueeW kee keLeve nw Jen cenekeuhe nw~
12. efpemeceW YeJeveJeemeer Deeefo osJeeW ceW GlheVe nesves eesie leheejCe Deeefo kee efJeJejCe nw Jen hegC[jerke nw~
13. efpemeceW YeJeveJeemeer Deeefo osJeeW ceW osefJeeeW keer Glheefe kes eesie leheejCe Deeefo kee keLeve nw Jen
cenehegC[jerke nw~
14. efpemeceW mLetue-met#ce oes<eeW kes eeeefee Deeefo kee efJeOeeve, mebnveve, Mejerj yeue Deeefo kes Devegmeej nw
Jen efveef<eefkee ekeerCe&ke nw~
Fme ekeej mes Debie Deewj Debieyeee kee mebef#ehle JeCe&ve efkeee ieee nw~
ele#e eceeCe
efJeMeo %eeve kees ele#e eceeCe kenles nQ~ Gmekes oes Yeso nQ-osMeele#e Deewj mekeue ele#e~ osMe
ele#e kes DeJeefOe%eeve Deewj ceve:hee&e %eeve Ssmes oes Yeso nQ Deewj mekeue ele#e ceW Ske kesJeue%eeve ner nw~
DeJeefOe%eeve-Je, #es$e, keeue, YeeJe keer ceee&oe mes heer heoeLeeX kees mhe peevevee DeJeefOe%eeve nw~
Fmekes leerve Yeso nQ-osMeeJeefOe, hejceeJeefOe Deewj meJee&JeefOe~
osMeeJeefOe%eeve osJeeW kes Deewj veejefkeeeW kes neslee nw Jen YeJeelee nw leLee #eeesheMece kes efveefcee mes nesves
Jeeuee DeJeefOe%eeve ceveg<e Deewj eflee&eeW ceW heeee peelee nw Jen iegCe elee kenueelee nw~ en %eeve Demebele
meceief Deewj osMeefJejle ceveg<eeW ceW Yeer nes mekelee nw~
hejceeJeefOe Deewj meJee&JeefOe%eeve leodYeJe cees#eieeceer ejce Mejerjer cegefveeeW kees ner nesles nQ~
ceve:hee&e %eeve-ceve:hee&e %eeveeJejCe Deewj Jeeree&vlejee kece& kes #eeesheMece mes GlheVe nesves Jeeuee %eeve
ceve:hee&e %eeve nw~ en %eeve ceeveg<eesej heJe&le kes Devleie&le hej kes ceve ceW efmLele heoeLeeX kees mhe peeve ueslee nw~
Fmekes oes Yeso nQ-$e+pegceefle Deewj efJehegueceefle~
$e+peg DeLee&led mejue ceve, Jeeve, keee kes DeLe& kees peeveves Jeeuee $e+pegceefle nw Deewj kegefue ceve, Jeeve,
keeeiele DeLe& kees peeveves Jeeuee efJehegueceefle nw~
$e+pegceefle %eeve neskej t Yeer mekelee nw efkevleg efJehegueceefle %eeve tlee veneR nw~ en ejce Mejerjer kees ner
neslee nw~
Jewmes lees ceve:hee&e %eeve Je=efbiele eeefj$eOeejer, efkemeer-Ske $e+ef Jeeues, mebeceer cegefve kees ner neslee nw~ meYeer
kees veneR nes mekelee nw~

( 171 )

pewve Yeejleer

Jeevegeesie

kesJeue%eeve-peieled$ee, keeue$eeJeleea, mecemle heoeLeeX kees egieheled peeveves Jeeuee kesJeue%eeve nw~ Fme
kesJeue%eeve heer ohe&Ce ceW mechetCe& ueeskeekeeMe Deewj DeueeskeekeeMe Ske meeLe Peuekelee nw~

ekeejevlej mes eceeCe kes Yeso-eYeso

veeeMeee ceW eceeCe kes YesoeW ceW keg Devlej nw-mees efoKeeles nQ~
eceeCe kes oes Yeso nQ-ele#e Deewj hejes#e~
ele#e kes oes Yeso nQ-meebJeeJeneefjke Deewj heejceeefLe&ke~
Fefve Deewj ceve keer meneelee mes GlheVe nesves Jeeuee ceefle%eeve meebJeeJeneefjke ele#e nw keeeWefke ueeske ceW
osKee peelee nw efke ceQves e#eg mes mhe osKee, keCe& mes mhe megvee Fleeefo ceW ele#elee kee JeJenej heeee peelee
nw Dele: Fme Fefve ele#e kees meebJeeJeneefjke ele#e ken osles nQ~ JeemleJe ceW meweefvleke Yee<ee ceW en %eeve
hejes#e ner nw~ keeeWefke Fefve Je ceve keer Dehes#ee jKelee nw Dele: hejeOeerve nesves mes hejes#e nw~
Fme ceefle%eeve kes hetJeexe ekeej mes 336 Yeso nes peeles nQ~
heejceeefLe&ke ele#e kes efJekeue-mekeue keer Dehes#ee oes Yeso nQ~ DeJeefOe, ceve:hee&e efJekeue ele#e nQ Deewj
kesJeue%eeve mekeue ele#e nw~
hejes#e eceeCe kes heebe Yeso nQ-mce=efle, eleefYe%eeve, leke&, Devegceeve Deewj Deeiece~
mce=efle-leled-Jen Fme Deekeej Jeeues %eeve kees mce=efle kenles nQ~ pewmes Jen osJeoe~
eleefYe%eeve-Jele&ceeve kee ele#e Deewj hetJe& kee mcejCe Fve oesveeW kes pees[ he %eeve kees eleefYe%eeve
kenles nQ~ pewmes-en Jener nw Fleeefo %eeve~ Fmekes SkelJe, meMe, efJeue#eCe Deewj eefleeesieer Ssmes eej Yeso nQ~
leke&-Jeeefhle kes %eeve kees leke& kenles nQ~ en meeOeve Fme meeOe kes nesves hej ner neslee nw Deewj meeOe kes
veneR nesves hej veneR neslee nw, ener Jeeefhle nw~ pewmes-Deefive kes nesves hej ner Oetce neslee nw Deewj Deefive kes veneR nesves
hej veneR neslee nw~
Devegceeve-meeOeve mes nesves Jeeues meeOe kes %eeve kees Devegceeve kenles nQ Deewj efpemekee meeOe kes meeLe
DeefJeveeYeeJe efveefele nw Gmes meeOeve kenles nQ leLee F, DeyeeefOele Deewj Deefme Fve leerve efJeMes<eCeeW mes meefnle Jemleg
kees meeOe kenles nQ~
Oece& Deewj Oeceea kes mecegoee kee keLeve kejvee he#e kenueelee nw~
pewveeeeeeX ves Devegceeve1 kes cegKe he mes oes ner DeJeeJe ceeves nQ-he#e Deewj nsleg~ keoeefeled yeeue efMe<eeW
kees mecePeeves kes efueS heebe DeJeeJe Yeer ceeves nQ-eefle%ee (he#e), nsleg, GoenjCe, Ghevee Deewj efveieceve~
Deeiece-Deehle Jeeve mes nesves Jeeues DeLe& %eeve kees Deeiece kenles nQ~ pewmes-ces heJe&le Deeefo nQ~
efmeevle ebLe ceW egle%eeve kees hejes#e eceeCe ceevee nw mees veee ebLe ceW Yeer Gmeer kees Deeiece eceeCe veece mes
1. Fvekee efJeMes<e JeCe&ve osefKees hejer#eecegKe mes~

Jeevegeesie

( 172 )

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

hejes#e ceW efueee nw~

Fme ekeej mes efmeevle Deewj veee kes Devegmeej eceeCe kee efo*dcee$e JeCe&ve efkeee nw~

veeeW kee JeCe&ve

eceeCe mes peeves ngS heoeLe& kes Ske osMe kees enCe kejves Jeeues %eelee kes DeefYeeee efJeMes<e kees vee1 kenles nQ~
vee kes veJe2 Yeso nQ-JeeefLe&ke, heee&eeefLe&ke, vewiece, meben, JeJenej, $e+pegmet$e, Meyo, meceefYe{
Deewj SJebYetle~
1. Je kees efJe<ee kejves Jeeuee JeeefLe&ke vee nw~ Fmekes 10 Yeso nQ-keceeX keer GheeefOe mes efvejhes#e
Meg JeeefLe&ke vee nw~ pewmes-mebmeejer peerJe efme kes meceeve Meg nQ~
meee eenke Meg JeeefLe&ke vee, pewmes peerJe efvele nw~ Yeso keuhevee efvejhes#e Meg JeeefLe&ke vee, pewmes
Je Deheves iegCe-heee&e mJehe nesves mes DeefYeVe nw~
keceexheeefOe meehes#e DeMeg JeeefLe&ke vee, pewmes Deelcee keceexoe mes eesOeeefo YeeJehe nw~
Glheeo, Jee meehes#e DeMeg JeeefLe&ke vee, pewmes Ske ner mecee ceW Je Glheeo, Jee Deewj OeewJe mJehe nQ~
Yeso keuhevee meehes#e DeMeg JeeefLe&ke vee, pewmes Deelcee kes %eeve oMe&ve Deeefo iegCe nQ~
DevJee JeeefLe&ke vee mes iegCe-heee&e mJeYeeJe Jeeuee Je neslee nw~
mJeelege eenke JeeefLe&ke-pewmes mJeJe, #es$e, keeue, YeeJe keer Dehes#ee Je Deefmlehe nw~
hejelege eenke JeeefLe&ke-pewmes hej Je, #es$e keeue YeeJe keer Dehes#ee Je veeefmlehe nw~
hejYeeJe eenke JeeefLe&ke-pewmes Deelcee %eeve mJehe nw~
2. heee&e kees enCe kejves Jeeuee heee&eeefLe&ke vee nw~ Gmekes 6 Yeso nQDeveeefo efvele heee&eeefLe&ke-pewmes megces heJe&le Deeefo hegodieue heee&e efvele nQ~
meeefo efvele heee&eeefLe&ke vee-pewmes efme heee&e efvele nw~
Glheeo Jee eenke heee&eeefLe&ke vee-pewmes heee&e #eCe-#eCe ceW ve nesleer nw~
meee meehes#e heee&eeefLe&ke vee-pewmes heee&e Ske ner mecee ceW Glheeo, Jee, OeewJehe nw~
hej GheeefOe efvejhes#e Meg heee&eeefLe&ke vee-pewmes mebmeejer peerJeeW keer heee&e efme YeieJeeve kes meceeve Meg nw~
keceexheeefOe meehes#e DeMeg heee&eeefLe&ke vee-pewmes mebmeejer peerJeeW kee pevce Deewj cejCe neslee nw~
3. mebkeuhe cee$e mes heoeLe& kees peeveves Jeeuee vewiece vee nw~ Gmekes leerve Yeso nQ-Yetle, YeeJeer Deewj Jele&ceeve~
peneB hej Yetlekeeue ceW Jele&ceeve kee DeejesheCe efkeee peelee nw~ Gmes Yetle vewiece vee kenles nQ~ pewmes Deepe
oerheceeefuekee kes efove JeOe&ceeve mJeeceer cees#e iees nQ~
1. veeeoerefhekee~ 2. Deeueehe heefle~

pewve Yeejleer

( 173 )

Jeevegeesie

YeefJe<e kee Jele&ceeve ceW DeejesheCe kejvee-pewmes Den&vle YeieJeeve kees efme kenvee~
eejbYe ngS keee& kees mecheVe ngDee kenvee-pewmes jmeesF& ceW Deefive peueeles mecee kenvee ceQ Yeele hekee jne ntB~
4. heoeLeeX kees mebie=nerle he mes peeveves Jeeuee mebenvee nw~ Gmekes oes Yeso nQmeeceeve meben-pewmes mecemle heoeLe& JelJe keer Dehes#ee meceeve nQ, hejmhej DeefJejesOeer nQ~
efJeMes<e meben-pewmes meYeer peerJe peerJelJe keer Dehes#ee meceeve nQ hejmhej ceW DeefJejesOeer nQ~
5. meben vee kes eje peeves iees heoeLe& kees efJeefOehetJe&ke Yeso kejkes peevevee JeJenej vee nw~ Fmekes Yeer oes Yeso nQ~
meeceeve JeJenej-meeceeve meben kes eje ie=nerle Jemleg ceW Yeso kejvee-pewmes Je kes oes Yeso
nQ-peerJe Deewj DepeerJe~
efJeMes<e JeJenej-efJeMes<e meben mes ie=nerle Jemleg ceW Yeso kejvee-pewmes peerJe kes oes Yeso nQ-mebmeejer
Deewj cege~
6. Jele&ceeve keeue kees enCe kejves Jeeuee $e+pegmet$e vee nw~ Fmekes Yeer oes Yeso nQ~
met#ce $e+pegmet$e-Ske meceeJeleea heee&e kees enCe kejves Jeeuee met#ce $e+pegmet$e nw~
mLetue $e+pegmet$e-ceveg<e Deeefo heee&eeX kees Deeeg hee&vle keeue eceeCe kenvee mLetue $e+pegmet$e nw~
7. mebKee, efuebie Deeefo kee JeefYeeej otj kejkes Meyo kes eje heoeLe& kees enCe kejvee Meyovee nw~
pewmes-efJeefYeVe efueJeeeer oeje (heg.), Yeeee& (eerefueb), keue$e (ve.) MeyoeW eje eer kee enCe nesvee~
8. Ske Meyo kes Deveske DeLe& nesves hej efkemeer eefme Ske { DeLe& kees Meyo eje kenvee meceefYe{ vee
nw~ pewmes-iees Meyo kes (mebmke=le Yee<ee ceW) he=LJeer, JeeCeer, efkejCe Deeefo Deveske DeLe& nQ efhej Yeer iees Meyo mes ieee
kees ner peevevee~
9. Meyo keer Jeglheefe kes Devegmeej Gmeer efeee ceW heefjCele heoeLe& kees Gme Meyo eje enCe kejvee SJebYetlevee nw~
pewmes-ieefle Fefle ieew: Jeglheefe kes Devegmeej eueles mecee ner ieee kees iees Meyo eje peevevee~
Fme ekeej mes veeeW ceW JeeefLe&ke kes 10heee&eeefLe&ke kes 6vewiece kes 3meben kes 2 JeJenej kes
2$e+pegmet$e kes 2 Meyo kee 1 meceefYe{ kee 1 Deewj SJebYetle kee 1 efceuekej 28 Yeso nesles nQ~
Fme ekeej meb#eshe mes veeeW kee mJehe kene nw~
vee keer MeeKee kees Ghevee kenles nQ~ DeLeJee pees veeeW kes meceerhe neW-vee meMe ceeuetce he[W Jes Ghevee nQ~
Fmekes leerve Yeso nQ-meodYetle JeJenej vee, DemeodYetle JeJenej vee Deewj Gheeefjle DemeodYetle JeJenejvee~
(1) meodYetle JeJenejvee kes oes Yeso nQMeg meodYetle JeJenej-pees Meg iegCe-iegCeer Deewj Meg heee&e-heee&eer ceW Yeso kee keLeve kejs pewmesefmeeW kes kesJeue%eeve, oMe&ve Deeefo iegCe nQ Deewj efmelJe Deeefo heee&eW nQ~
DeMegmeodYetleJeJenej-pees DeMeg iegCe-iegCeer Deewj DeMeg heee&e-heee&eer ceW Yeso keLeve kejs pewmesmebmeejer peerJe kes ceefle%eeveeefo iegCe Deewj ceveg<e Deeefo heee&eW nQ~

Jeevegeesie

( 174 )

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

(2) DemeodYetle JeJenej vee kes leerve Yeso nQmJepeeefle DemeodYetle JeJenej-pewmes hejceeCeg yengeosMeer nQ~
efJepeeefle DemeodYetle JeJenej-pewmes ceefle%eeve cetefle&ke nw~ keeeWefke cetefle&ke ceefle%eeveeJejCe kes #eeesheMece
mes GlheVe ngDee nw~
mJepeeefle efJepeeefle DemeodYetle JeJenej-pewmes %esemJehe peerJe leLee %esemJehe DepeerJe oesveeW ceW %eeve
nw keeeWefke meYeer %ese %eeve kes efJe<ee nQ~
(3) Gheeefjle DemeodYetle JeJenej vee kes Yeer leerve Yeso nQ~
mJepeeefle Gheeefjle DemeodYetle JeJenej-pewmes heg$e, eer Deeefo cesjs nQ~
efJepeeleere Gheeefjle DemeodYetle JeJenej-pewmes cekeeve, Jee Deeefo heoeLe& cesjs nQ~
mJepeeefle efJepeeefle DemeodYetle JeJenej-pewmes osMe, jepe, ogie& Deeefo cesjs nQ~
Fme ekeej mes meodYetle kes 2, DemeodYetle kes 3 Deewj Gheeefjle DemeodYetle kes 3, Ssmes 8 Ghevee ceeves iees nQ~

DeOeelce keer Dehes#ee veeeW kee JeCe&ve

DeOeelce Yee<ee ceW veeeW kes cetue oes Yeso nQ-efveee Deewj JeJenej~
efveeevee DeYesoesheeej mes heoeLe& kees peevelee nw DeLee&led DeYeso kees efJe<ee kejlee nw~
JeJenejvee Yesoesheeej mes heoeLe& kees peevelee nw DeLee&led Yeso kees efJe<ee kejlee nw~
(1) efveeevee kes oes Yeso nQ-Meg efveeevee, DeMeg efveeevee~
keceeX keer GheeefOe mes jefnle iegCe Deewj iegCeer ceW DeYeso kees efJe<ee kejves Jeeuee Meg efveeevee nw pewmes
kesJeue%eeveeefo iegCe ner peerJe nw~
keceeX keer GheeefOe kees efJe<ee kejves Jeeuee DeMeg efveeevee nw pewmes ceefle%eeveeefo he peerJe nw~
JeJenej kes oes Yeso nQ-meodYetle JeJenejvee Deewj DemeodYetle JeJenejvee~
(ke) Ske ner Jemleg kees Yeso he enCe kejs Jen meodYetle JeJenej nw~ Fmekes oes Yeso nQ-Gheeefjle
meodYetle JeJenej Deewj Devegheeefjle meodYetle JeJenej~
Gheeefjle meodYetle-pees GheeefOe meefnle iegCe-iegCeer kees Yesohe enCe kejs~ pewmes-ceefle%eeveeefo iegCe
peerJe kes nQ~
Devegheeefjle meodYetle JeJenej-pees GheeefOe jefnle iegCe-iegCeer ceW Yeso kejs~ pewmes-kesJeue%eeveeefo iegCe
peerJe kes nQ~
(Ke) pees efYeVe JemlegDeeW kees mebyebOe he mes enCe kejs Jen DemeodYetle JeJenej nw~ Fmekes Yeer oes Yeso
nQ-Gheeefjle DemeodYetle Deewj Devegheeefjle DemeodYetle~

pewve Yeejleer

( 175 )

Jeevegeesie

Gheeefjle DemeodYetle JeJenej-mebyebOejefnle Jemleg kees mebyebOe he enCe kejvee~ pewmes-osJeoe kee Oeve~
Devegheeefjle DemeodYetle JeJenej-mebyebOe meefnle Jemleg kees mebyebOehe enCe kejvee~ pewmes-peerJe kee
Mejerj Fleeefo~
ekeejevlej1 mes efveee-JeJenej veeeW kee JeCe&ve osKee peelee nw~
(1) pees heoeLe& kes Meg DebMe kee eefleheeove kejlee nw Jen efveeevee nw~ pewmes-peerJe Deheves eslevee eeCe
mes ef$ekeeue ceW peerefJele jnlee nw~
(2) pees heoeLe& kes efceefele he kee eefleheeove kejlee nw Jen JeJenejvee nw~ pewmes-peerJe Fefve, yeue,
Deeeg Deewj eemeesdJeeme he oMe eeCeeW mes peerlee nw~
es meYeer vee DeebefMeke %eevehe nQ~ es leYeer mele nQ peye efke Deve veeeW keer Dehes#ee jKeles nQ~ eefo Jes Deve
veeeW keer Dehes#ee ve jKeW lees efceLee nes peeJes~ kene Yeer nwpees2 vee hejmhej efvejhes#e nQ Jes efceLee nQ~ eefo Jes ner vee hejmhej keer Dehes#ee kejles nQ lees meceked-megvee
kens peeles nQ Deewj GvneR mes heoeLeeX kee JeemleefJeke yeesOe nes mekelee nw~ pewmes JeeefLe&ke vee peerJe kees efvele
kenlee nw Deewj heee&eeefLe&ke vee Deefvele kenlee nw~ eefo es oesveeW vee Ske otmejs keer Dehes#ee ve jKeW lees yeele ieuele
nes peeJes~ JeemleJe ceW Jeef mes peerJe efvele ner nw keeeWefke Je kee ef$ekeeue ceW veeMe veneR neslee nw~ heee&e ef
mes Jener peerJe Deefvele nw keeeWefke ceveg<e Deeefo heee&eeX kee efJeveeMe neskej osJeeefo heee&eeW kee Glheeo osKee peelee
nw Dele: peerJe keLebefeled efvele nw keLebefeled Deefvele nw~ en yeele efme nes ieF&~

meeeoefmeef
mehleYebieer
meeled3 en Meyo efveheele nw Deewj en meJe&Lee Skeevle kee leeieer nesves mes keLebefeled, keLebeve Deeefo
MeyoeW kes DeLe& kee Jeeeer nw~ pewmes-peerJe keLebefeled efvele nw, keLebefeled Deefvele nw Fleeefo~ FmeceW yeleeee ieee
nw efke meeeo mehleYebie Deewj veeeW keer Dehes#ee jKelee nw SJeb nse Deewj Gheeose kees yeleueeves Jeeuee nw~
mehleYebieer kee mheerkejCe-eMveJeMeeoskeefmceved JemlegveefJejesOesve efJeefOeeefle<esOeefJekeuhevee mehleYebieer~
eMve kes efveefcee mes Ske ner Jemleg ceW ele#eeefo eceeCeeW mes DeefJe efJeefOe Deewj eefle<esOe keer keuhevee mehleYebieer
nw~ eLee-meeoefmle peerJe:~ meeVeeefmle peerJe:~ meeoefmle veeefmle peerJe:~ meeoJeeJees peerJe:~ meeoefmle
DeJeeJees peerJe:~ meeVeeefmle DeJeeJees peerJe:~ meeoefmle veeefmle DeJeeJees peerJe:~
1. Meeemeej mecegee, he=. 351~
hetJeexe meYeer vee Deeueeheheefle kes DeeOeej mes nw~
2. efvejhes#ee veee efceLee: meehes#ee Jemleg lesLe&ke=led-eermecevleYe mJeeceer~-Deehleceerceebmee~
3. meeeo meJe&Lewkeebleleeieeled efkebJe=eefeefefOe:~
mehleYebieveeehes#ees nseeoseefJeMes<eke:~~104~~-Deehleceerceebmee~

Jeevegeesie

( 176 )

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

mJeJe, #es$e, keeue, YeeJe keer Dehes#ee mes peerJe Deefmlehe ner nw~ hejJeeefo elege keer Dehes#ee mes
peerJe veeefmlehe ner nw~ ece mes mJehej elege keer Dehes#ee mes peerJe Deefmleveeefmlehe nw~ egieheled mJehejelege
keer Dehes#ee mes peerJe DeJeeJe he nw~ mJeelege keer efJeJe#ee kejves mes SJeb egieheled oesveeW OeceeX kees ve ken
mekeves mes peerJe Deefmle DeJeeJe nw~ hejelege keer efJeJe#ee kejves SJeb egieheled oesveeW OeceeX kees ve ken mekeves mes
peerJe veeefmle DeJeeJe nw~ mJehejelege keer efJeJe#ee mes SJeb egieheled oesveeW OeceeX kees ve ken mekeves mes peerJe
Deefmle veeefmle DeJeeJe nw~
eneB hej eLece Yebie ceW DeefmlelJe keer eOeevelee nesves mes Mes<e n Yebie ieewCe nQ~ efleere Yebie ceW veeefmlelJe keer
eOeevelee nesves mes yeekeer n Yebie ieewCe nQ Ssmes ner meJe&$e mecePevee~
eMve-Jemleg ceW meele ner Yebie keeeW nesles nQ?
Gej-efMe<eeW eje meele ner eMve efkees peeles nQ~
eMve-efMe<eeW eje meele ner eMve keeeW efkees peeles nQ?
Gej-keeeWefke met$e ceW eMveJeMeeosJe Ssmee heo nw~
eMve-meele ner eMve keeeW nesles nQ?
Gej-meele ekeej keer ner efpe%eemee nesleer nQ~
eMve-meele ekeej keer ner efpe%eemee keeeW nw?
Gej-Gme mebMee kes efJe<eeYetle Jemleg Oece& meele ekeej kes ner nQ~
en meele ekeej kee JeJenej efveefJe&<eeke veneR nw~ keeeWefke Fve meele ekeejeW mes ner Jemleg kee eLeeLe& %eeve,
GmeceW eJe=efe Deewj Gvekeer eeefhle kee efveee osKee peelee nw~ DeleSJe eer Yeekeuebke osJe ves mehleYebieer kees
meeeoece=leieefYe&Ceer kene nw~
Mebkee-Ske ner Jemleg ceW efJe oes Oece& MeerleG<Ce mheMe&Jeled mebYeJe veneR nw~ pees Jemleg efvele nw Jener
Deefvele veneR nw, DeveLee DeveLe& nes peeesiee~
meceeOeeve-Ssmee veneR nw, keeeWefke efpeme mecee peerJe Jeef mes efvele nw Gmeer mecee Jener peerJe heee&e
keer ef mes Deefvele nw~ osKees! peerJe efvele ve nesJes lees hegvepe&vce ceW Jener peerJe veneR peeJes Deewj eefo Deefvele veneR
nesJes lees ceveg<e heee&e kee veeMe Deewj osJe heee&e kee Glheeo veneR nes mekelee nw, efkevleg meYeer DeeefmlekeJeeoer peerJe
kee hegvepe&vce SJeb Glheeo-efJeveeMe ceeveles nQ, Ssmes DeveskeeW efJejesOeer Oece& Dehes#ee keer Mewueer mes Ske ner Jemleg ceW jn
peeles nQ, yeeOee veneR Deeleer nw DeLeJee pewmes-efkemeer Ske ceveg<e ceW Me$eg Deewj efce$e he oes efJejesOeer Oece& Ske meeLe
nQ Jen efkemeer kee Me$eg nw lees Jen Deve efkemeer kee efce$e Yeer Gmeer mecee nw~
eMve-eefo Deveskeeble ceW Deveskeeble ueiesiee lees efleere Yebie Skeevle yeve peeesiee Deewj eefo Deveskeevle ceW
Deveskeevle ueieeDeesies lees DeveJemLee Dee peeJesieer?
1. jepeJeeefle&ke~

pewve Yeejleer

( 177 )

Jeevegeesie

Gej-Deveskeeble ceW Yeer eceeCe Deewj vee keer ef mes Deveskeevle Deewj Skeevlehe mes DeveskecegKeer
keuheveeSb nesleer nQ~
Skeevle1 Deewj Deveskeevle oesveeW ner meceked Deewj efceLee kes Yeso mes oes-oes ekeej kes nesles nQ-meceked
Skeevle, efceLee Skeevle~ meceked Deveskeevle Deewj efceLee Deveskeevle~
meceked Skeevle-eceeCe kes eje efveefhele Jemleg kes Ske DebMe kees egefe meefnle vee keer efJeJe#ee mes
enCe kejves Jeeuee meceked Skeevle nw~ pewmes-peerJe efveeevee mes Meg nw~ DeLeJee JeJenejvee mes DeMeg nw~
Fmes ner mecekedvee kenles nQ~
efceLee Skeevle-Jemleg kes Ske Oece& kees meJe&Lee DeJeOeejCe kejkes Deve OeceeX kee efvejekejCe kejves
Jeeuee efceLee Skeevle nw~ pewmes-Jemleg meJe&Lee #eefCeke ner nw ee meJe&Lee efvele ner nw, en ogve&e nw~
meceked Deveskeeble-Ske Jemleg ceW egefe Deewj Deeiece mes DeefJe Deveske efJejesOeer OeceeX kee enCe kejves
Jeeuee meceked Deveskeeble nw~ pewmes-peerJe DevevleOecee&lceke nQ~
efceLee Deveskeevle-Jemleg kees Deefmle-veeefmle Deeefo mJeYeeJe mes Metve kenkej GmeceW Deveske OeceeX keer
efceLee keuhevee kejvee-DeLe&Metve Jeeve efJeueeme efceLee Deveskeevle nw~
Fve eejeW ceW meceked Skeevle vee Deewj meceked Deveskeevle eceeCe kenueelee nw~
eefo Deveskeevle kees Deveskeevle ner ceevee peeJes Deewj Skeevle kee ueeshe efkeee peeJes lees meceked Skeevle kes
DeYeeJe ceW, MeeKeeefo kes DeYeeJe ceW Je=#e kes DeYeeJe kes meceeve lelmecegoee he Deveskeeble kee Yeer DeYeeJe nes peeesiee
Deewj eefo Skeevle ner ceevee peeJes lees DeefJeveeYeeJeer Flej OeceeX kee ueeshe nesves mes eke=le Mes<e kee Yeer ueeshe nes peeJesiee~
1
Deveskeebleesheveskeeble: eceeCeveemeeOeve:~
Deveskeeble: eceeCeees leoskeebleesefhe&leeVeeeled~~
Dele: Deveskeeble Yeer Deveskeeble he nw keeeWefke eceeCe Deewj vee mes efme nw~ eceeCe keer Dehes#ee mes Deveskeevle,
Deveskeevle he nw SJeb Deefhe&le-efJeJeef#ele vee keer Dehes#ee mes Skeevle he nw~ Fme ekeej mes Deveskeeble ceW Yeer
mehleYebieer Ieefle nes peeleer nw~
Den&vle YeieJeeve kes Meemeve ceW leerve eerpeW hejmhej ceW DeefJejesOeer nQveemeJele&Je:2 meJex ieJeves eehemelee:~
efeemles lJeegJeved meJex efoJe&ee eeJemebYe=lee:~~
DeLe&-ns YeieJeved! Deehekes Meemeve ceW vee, eeCeer Deewj $e+legSb hejmhej ceW efJejesOeer neskej Yeer DeefJejesOeer nQ~ es
meye Deehekes eYeeJe mes Ske meeLe mebiele nes iees Les leLee efkeleves ner Deve keee& osJeeW keer $e+ef mes efve<heVe efkees iees Les~
DeLee&led efveee-JeJenej, JeeefLe&ke-heee&eeefLe&ke Deeefo vee hejmhej ceW efJe nQ efhej Yeer keLebefeled Fme
veerefle mes Ske-otmejs keer Dehes#ee jKeves mes DeefJejesOeer nes peeles nQ~ es Deehekes Meemeve kee ner cenlJe nw Deve$e veneR
1. mJeebYetmlees$e~ 2. mJeeceer eermecevleYe ke=le mlegefle efJeee~

Jeevegeesie

( 178 )

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

nw~ hejmhej efJejesOeer vekegue-mehe&, efmebn-nefjCe Deeefo eeCeerieCe Yeer Deehekes Deeee ceW (meceJemejCe ceW) hejmhej
kee pevce-peele Jewj es[kej DeefJejesOeer neskej esceYeeJe OeejCe kej uesles nQ~ Jewmes ner <ed $e+legSB hejmhej ceW efJejesOeer
nQ-Ske meeLe veneR heueleer nQ efhej Yeer peneB YeieJeeve Oeeve kejles nQ DeLeJee meceJemejCe neslee nw JeneB hej Ske
meeLe ner <ed$e+legDeeW kes heue-hetue heefuele nes peeles nQ~ Ssmee pewve Meemeve meoe keeue peeJevle jns~

efve#eshe
peerJeeefo heoeLeeX kees meceked ekeej mes peeveves kes efueS efve#eshe ceevee ieee nw~ Gvekes eej Yeso nQ-veece,
mLeehevee, Je Deewj YeeJe~
peeleeefo efveefceeeW mes efvejhes#e efkemeer Jemleg keer meb%ee kejvee veece efve#eshe nw~ pewmes-efkemeer kee veece
ceneJeerj jKe osvee~
kee, hee<eeCe Deeefo ceW en Decegke nw, Fme ekeej mLeeefhele kejvee mLeehevee nw~ Fmekes hetpe-Dehetpe keer
Dehes#ee mes Yeer Yeso nes peeles nQ, pewmes-hee<eeCe keer eeflecee ceW eveYe keer mLeehevee kejvee hetpe leoekeej
mLeehevee nw Fleeefo~
pees iegCeeW kees eehle ngDee Lee ee iegCeeW kees eehle nesiee, Jen Jeefve#eshe nw~ Jele&ceeve heee&e mes ege kees enCe
kejves Jeeuee YeeJeefve#eshe nw~

peerJe kes mJeleJe

peerJe kes DemeeOeejCe (peerJe kes efmeJeee Deve efkemeer Je ceW veneR heees peeves Jeeues) YeeJe heeBe nQ, Jes peerJe
kes mJeleJe kenueeles nQ~ DeewheMeefceke, #eeefeke, #eeeesheMeefceke, Deewoefeke Deewj heeefjCeeefceke~
1. DeewheMeefceke-keceeX kes GheMece mes nesves Jeeues YeeJe kees DeewheMeefceke kenles nQ~ Fvekes oes Yeso nQDeewheMeefceke mecekelJe Deewj DeewheMeefceke eeefj$e~
GheMecemecekelJe-Deveeefo efceLeeef keer Dehes#ee efceLeelJe leLee DevevleevegyebOeer eesOe, ceeve, ceeee,
ueesYe Fve heeBe eke=efleeeW kee GheMece nesves mes leLee meeefoefceLeeef kes efceLeelJe, mecekelJe efceLeelJe, mecekelJe
Deewj eej DevevleevegyebOeer Fve meele keceeX kes GheMece nesves mes GheMece mecekelJe neslee nw~
GheMeceeeefj$e-DevevleevegyebOeer kes efmeJeee eeefj$eceesnveere kece& keer 21 eke=efleeeW kes GheMece nesves mes
GheMece eeefj$e (ieejnJeW iegCemLeeve ceW) neslee nw~
2. #eeefekeYeeJe-keceeX kes meJe&Lee #ee nes peeves mes pees Deelcee kes hetCe& MegYeeJe nesles nQ, Jes #eeefekeYeeJe nQ~
Gvekes 9 Yeso nQ-#eeefeke%eeve, #eeefekeoMe&ve, #eeefekeoeve, ueeYe, Yeesie, GheYeesie, Jeere&, #eeefeke mecekelJe Deewj
#eeefekeeeefj$e~ %eeveeJejCe-oMe&veeJejCe kes #ee mes %eeve-oMe&ve nesles nQ~ Devlejee kes heeBeeW YesoeW kes #ee mes ece mes
heeBe YeeJe nesles nQ leLee oMe&veceesnveere kes #ee mes mecekelJe Deewj eeefj$e ceesnveere kes #ee mes eeefj$e neslee nw~

pewve Yeejleer

( 179 )

Jeevegeesie

3. #eeeesheMeefceke-kece& kes meJe&Ieeleer mheOe&keeW kes GoeeYeeJehe #ee, Deve meJe&Ieeleer mheOe&keeW kee
meoJemLeehe GheMece leLee osMeIeeleer mheOe&keeW kee Goe nesves hej pees YeeJe nesles nQ, Jes #eeeesheMeefceke YeeJe nQ~
Gvekes 18 Yeso nQ-ceefle%eeve, egle%eeve, DeJeefOe%eeve, ceve:hee&e%eeve, kegceefle, kegegle, kegDeJeefOe, e#egoMe&ve,
Dee#egoMe&ve, DeJeefOeoMe&ve, #eeeesheMeefceke, oeve, ueeYe, Yeesie, GheYeesie, Jeere&, mecekelJe, eeefj$e Deewj mebeceemebece~
FveceW mes henues kes meele Yeso %eeveeJejCe kece& kes #eeesheMece mes, Gmekes yeeo kes leerve Yeso oMe&veeJejCe kes
#eeesheMece mes, efhej Deeies kes heeBe YeeJe Devlejee kes #eeesheMece mes Deewj Deble kes leerve Yeso eceMe: oMe&veceesnveere
leLee eeefj$eceesnveere (eleeKeeveeJejCe, DeeleeKeeveeJejCe) kes #eeesheMece mes nesles nQ~
Deewoefeke-pees YeeJekeceeX kes Goe mes nesles nQ, Jes Deewoefeke nQ~ Gvekes 21 Yeso nQ~
ceveg<eieefle, osJeieefle, eflee&eieefle, vejkeieefle, eesOe, ceeve, ceeee, ueesYe, heg<eJeso, eerJeso, vehegbmekeJeso,
efceLeelJe, De%eeve, Demebece, Deefme, ke=<Ce, veerue, keeheesle, heerle, hee, Megkeue~ Fve meYeer YeeJeeW ceW mes keg YeeJe
veecekece& kes Goe mes, keg ceesnveere kece& kes Goe mes, keesF& %eeveeJejCe kece& kes Goe mes leLee keesF& meJe&meeceeve
keceeX kes Goe mes nesles nQ~
heeefjCeeefceke-Deelcee kes pees YeeJe mJeeOeerve, mJeeYeeefJeke (kece&efvejhes#e) nesles nQ, Jes heeefjCeeefceke nQ~
Gvekes leerve Yeso nQ-peerJelJe, YeJelJe Deewj DeYeJelJe~
peerJelJe-peerJe kee esleveeceeYeeJe peerJelJe nw~
YeJelJe-cege nes mekeves keer eesielee YeJelJe nw~
DeYeJelJe-cege ve nes mekeves keer eesielee DeYeJelJe nw~
peerJe kee ue#eCe-peerJe kee ue#eCe Gheeesie nw DeLee&led Gheeg&e YeeJe efpemeceW heees peeles nQ, Gme peerJe
kee ue#eCe Gheeesie nw~ Fmekes 12 Yeso nQ-heeBe %eeve, leerve keg%eeve Deewj eej oMe&ve, Ssmes 12 Yeso nQ~

oMe&ve meceer#ee
efpemekes eje JemlegleJe kee efveCe&e efkeee peelee nw, Jen oMe&veMeee nw~ kene Yeer nw-Meles efveCeeaeles
JemlegleJecevesvesefle oMe&veced~ Fme ue#eCe mes oMe&veMeee leke&-efJeleke& cevLeve es hejer#eemJehe nQ, pees efke leJeeW
kes efveCe&e ceW eeespeke nQ, pewmes-en mebmeej efvele nw ee Deefvele? Fmekeer me=ef kejves Jeeuee keesF& nw ee veneR?
Deelcee kee mJehe keee nw? Fmekee hegvepe&vce neslee nw ee veneR? F&ej keer meee nw ee veneR? Fleeefo eMveeW kee
mecegefele Gej osvee oMe&veMeee kee keece nw~
oMe&ve kees oes YeeieeW ceW efJeYee efkeee nw-Yeejleere oMe&ve Deewj heeeeleoMe&ve~ Yeejleere oMe&ve ceW Yeer
Jewefoke oMe&ve Deewj DeJewefoke oMe&ve es oes Yeso nesles nQ~
Jewefoke oMe&ve ceW cegKele: meebKe, Jesoevle, ceerceebmee, eesie, veee leLee JewMesef<eke oMe&ve efuees peeles nQ DeLee&led
es meYeer oMe&ve Jeso kees ceeveves Jeeues nQ~

Jeevegeesie

( 180 )

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

DeJewefoke oMe&ve ceW pewve, yeew Deewj eeJee&ke ceeves iees nQ keeeWefke es Jeso hejcheje kes hees<eke veneR nQ~
veee, JewMesef<eke, meebKe, eesie, ceerceebmee Deewj Jesoevle es oMe&ve Deeefmleke SJeb pewve, yeew Deewj eeJee&ke
veeefmleke oMe&ve nQ, Ssmee Yeer ueesie kenles nQ efkevleg en yeele "erke veneR nw~ JeemleJe ceW Deelcee, F&ej Deewj hejueeske
kes DeefmlelJe kees ceeveves Jeeues pewve veeefmleke veneR nQ, Deeefmleke ner nQ~ eefo keesF& kens efke es pewve F&ej kees me=ef
kee kelee& veneR ceeveles nQ Dele: veeefmleke nQ, mees Yeer "erke veneR nw keeeWefke pewve F&ej kees me=ef kee kelee& ve ceevekej
Yeer Devevle F&ejeW keer meee mJeerkeej kejles nQ Dele: pewve DeeefmlekeJeeoer ner nQ~
eneB Yeejleere oMe&veeW keer mebef#ehle ceevelee efoKeekej Gme hej efJeeej kejvee nw~
eeJee&ke oMe&ve-eeJee&ke he=LJeer, peue, Deefive Deewj Jeeeg Fve eejeW leJeeW kees Yetleelege kenles nQ~
Gvekee kenvee nw efke Fve eej leJeeW kes efceueves mes ewleve keer Glheefe nes peeleer nw, pewmes-efke ieesyej Deeefo mes
efyet GlheVe ngS osKes peeles nQ~ en Mejerj kees ner Deelcee ceevelee nw~ pevce kes henues Deewj cejCe kes Devevlej
Deelcee veece keer keesF& eerpe veneR nw~ hejueeske, F&ej, mJeie&, vejke Deeefo keg Yeer veneR nw, pees ele#e ceW efoKelee
nw Gmekes efmeJeee keg Yeer veneR nw Dele: ele#e ner Ske eceeCe nw~ en meJe&%e Deeefo kes DeefmlelJe kees Yeer veneR
ceevelee nw Dele: veeefmlekeJeeoer kenueelee nw~
Fme hej pewveeeeeeX kee kenvee nw efke he=LJeer, peue, Deefive Deewj Jeeeg es meJe&Lee Deesleve nQ~ ieesyej Deeefo ceW
efleeeieefle, $eerefve peeefle Deeefo veecekece& kes Goe mes Deveeefo ewleve meee Jeeuee peerJe Deekej pevce ueslee nw~
peeefle mcejCe Deeefo efveefceeeW mes peerJe kes hejueeske kee DeefmlelJe Deewj peerJe kee DeefmlelJe efme nes peelee nw~ Fmeer
lejn Deelcee kee DeefmlelJe efme nes peeves mes meJe&%e Deeefo keer Yeer efmeef nes peeleer nw~
yeew oMe&ve-yeew oMe&ve kee ceewefueke efmeevle nw meJe #eefCekeb meJeeled meYeer heoeLe& #eefCeke nQ
keeeWefke meledhe nQ~
yeew kes YeieJeeve yeg nQ~ Fvekes eneB Deelcee kee keesF& mJeleb$e DeefmlelJe veneR nw efkevleg he, Jesovee, meb%ee,
mebmkeej Deewj efJe%eeve Fve heeBe mkevOeeW kes mecegoee kees ner Deelcee ceevee nw~
yeeweW kes eej Yeso nQ-ceeOeefceke-yeee DeYevlej mecemle Jemleg kees Metve he ceeveves Jeeues,
eesieeeej-yeee Jemleg kee DeYeeJe ceeveves Jeeues, meew$eebefleke-yeee Jemleg kees Devegceeve %eeve kee efJe<ee
ceeveves Jeeues, JewYeeef<eke-yeee Jemleg kees ele#e ceeveves Jeeues~
es eejeW ner yeew Jemleg kees meJe&Lee #eefCeke ceeveles nQ~ Ske mecee cee$e DeJeefmLele ceeveles nQ~
pewveeeeeeX ves met#ce $e+pegmet$e vee mes Jemleg keer DeLe&heee&e kees Ske #eCe DeJeefmLele ceevee nw~ Gmeer kee
Skeevle ueskej kes yeeweW ves Je kees ner #eefCeke ceeve efueee nw, pees efke ieuele nw~
meebKe oMe&ve-keg meebKe F&ej kees veneR ceevekej kesJeue DeOeelceJeeoer nQ~ keg meebKe F&ej kees ner
osJelee ceeveles nQ~ es oesveeW ner meebKe meeOeejCeleee heeerme leJeeW kees mJeerkeej kejles nQ~
meJe, jpe, lece Fve leerveeW iegCeeW keer meeceeJemLee ner eke=efle nw~ Fvekes eneB Deelcee Decetle&, esleve, Yeesee,

pewve Yeejleer

( 181 )

Jeevegeesie

efvele, meJe&iele, efveef<ee, Dekelee&, efveieg&Ce Deewj met#ce nw~

eke=efle Deewj Deelcee kes mebeesie mes ner es me=ef keer Glheefe ceeveles nQ~ keg F&ej kees Yeer me=ef kee kelee& ceeve
uesles nQ~
heeerme leJe-eke=efle mes ceneved (yegef), yegef mes Denbkeej, Denbkeej mes meesuen iegCe (mheMe&ve Deeefo
heeBe FefveeB, heeeg, GhemLe, JeeCeer, nmle, heeo leLee ceve Deewj he, jme, iebOe, mheMe& leLee Meyo) GlheVe nesles nQ~
FveceW mes heeBe levcee$eeDeeW mes heeBe YetleeW keer Glheefe nesleer nw~ Fme ekeej meebKe cele ceW eke=efle Deeefo eewyeerme
leJehe heefjCele ngDee eOeeve leJe Ske nw~
Fvekes eneB eke=efle kes efJeeesie kee veece cees#e nw~ Jen eke=efle leLee heg<e kes efJe%eevehe leJe %eeve mes neslee nw~
Fme hej pewveeeeeeX kee kenvee nw efke eefo heg<e meJe&Lee Dekelee&, efveieg&Ce, efveef<ee nw, lees Gmekee eke=efle kes
meeLe mebeesie Yeer veneR nes mekelee nw keeeWefke ketmLe efvele efmeevle ceW heefjCeceve kee DeYeeJe nesves mes heg<e kees
mebmeej Deewj cees#e keer JeJemLee veneR yeve mekeleer nw, Fleeefo DeveskeeW oes<e Deeles nQ~ es meebKe eleske Jemleg kees
meJe&Lee efvele ner ceeveles nQ, pees efke JeeefLe&kevee kee efJe<ee nw~ Skeevle, ogjeener nesves mes Fvekee efmeevle Yeer
otef<ele ner nw~
veweeefeke oMe&ve-Fvekes cele ceW meesuen leJe nQ~ eceeCe, ecese, mebMee, eeespeve, evle, efmeevle,
DeJeeJe, leke&, efveCe&e, Jeeo, peuhe, efJeleC[e, nslJeeYeeme, ue, peeefle Deewj efveenmLeeve~
veweeefeke ueesie kenles nQ efke peieled keer me=ef leLee mebnej kejves Jeeuee, Jeeheke, efvele, Ske, meJe&%e,
%eeveMeeueer, censej meoeefMeJe nw DeLee&led F&ej kees me=ef kee kelee& ceeveles nQ~
pewveeeeeeX kee kenvee nw efke eefo keesF& F&ej me=ef kee kelee& nw, lees Gmeves og:Keer peerJe keeeW yeveees? eefo
kenes efke GvneWves heehe efkeee Lee, lees F&ej ves heehe keer me=ef Yeer keeeW keer Leer keeeWefke F&ej hejce keeefCeke neslee
nw~ Gmes heehe Deewj heeefheeeW keer me=ef Yeer veneR yeveevee eeefnS Lee Dele: meYeer peerJe Deveeefokeeue mes keceeX mes yebOes ngS
nQb, Jes ner heg<eeLe& eje keceeX kee veeMe kej F&ej ee cege nesles nQ hegve: ke=leke=le nesves kes yeeo Jes me=ef efvecee&Ce
Deeefo PebPeeW ceW veneR he[les nQ~
JewMesef<eke oMe&ve-es ueesie Je, iegCe, kece&, meeceeve, efJeMes<e, meceJeee Deewj DeYeeJe es meele heoeLe&
ceeveles nQ~
efpeme Je ceW meceJeee mes %eeve jnlee nw, Jener Deelcee nw keeeWefke Deelcee ceW %eeve meceJeee mes jnlee nw~
Deelcee kes oes Yeso nQ-peerJeelcee Deewj hejceelcee~ hejceelcee F&ej Ske nw~ peerJeelcee eleske Mejerj ceW
efYeVe-efYeVe nw, Jeeheke nw, efvele nw~
JewMesef<eke kes eneB Je, iegCe Deeefo hejmhej ceW efYeVe-efYeVe nQ~ meceJeee mebyebOe mes jnles nQ~
veweeefeke kes meMe es Yeer F&ej kees me=ef kee kelee& ceeveles nQ~ keg ner efJe<eeeW ceW veweeefeke JewMesef<ekeeW ceW
Yeso nQ, eee: meYeer efmeevle meMe ner nQ~ veweeefeke Deewj JewMesef<eke Fve oesveeW oMe&veeW kee veece eesie nw~

Jeevegeesie

( 182 )

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

Fme JewMesef<eke ves yegef, megKe, og:Ke, Fe, s<e, eelve, Oece&, DeOece& Deewj mebmkeej Fve veJe iegCeeW kes
Delevle efJeveeMe kees cees#e ceevee nw~
pewveeeeeeX ves Fvekeer meYeer ceeveleeDeeW kee efvejekejCe efkeee nw~ JeemleJe ceW %eeve Deewj megKe kee Yeer cees#e ceW
efJeveeMe ceeve uesvee, lees meJe&Lee cetKe&lee kee ner eesleke nw~ %eeve Deewj megKe kes efueS ner lees ueesie cegefe nslegke Devegeve
kejles nQ Dele: Fvekee Yeer cele otef<ele nw~
ceerceebmee oMe&ve-ceerceebmee-eLeeLe& efJeJeseve~
Fmekes oes Yeso nQ-kece&ceerceebmee Deewj %eeveceerceebmee~ e%e efJeefOe, kece&keeC[, Devegeve Deeefo kece&ceerceebmee kee efJe<ee nw SJeb peerJe, peieled, F&ej kee mJehe Deeefo kee efveheCe %eeveceerceebmee kee efJe<ee nw~
Deepekeue %eeveceerceebmee kees Jesoevle Meyo mes kene peelee nw~ ceerceebmee oMe&ve kes met$ekeej pewefceveer nQ~ FveceW
Yeer kegceeefjue Ye kes efMe<e Yee Deewj eYeekej kes efMe<e eeYeekej kenueeles nQ~
ceerceebmeke kenles nQ efke-keesF& Yeer meJe&%e, meJe&oMeea veneR nw~ Deleerefve heoeLeeX kee oMe&ve Jeso JeekeeeW mes
ner neslee nw~ es ueesie Jeso kees Deheew<ese ceevekej eceeCe ceeveles nQ efkevleg pewveeeeeeX ves meJe&%e kee DeefmlelJe efme
kejkes Fvekes Deheew<ese Jeso kee efvejekejCe kej efoee nw keeeWsefke heg<eke=le ve nesves mes Jeso eceeCe nes peeJeW, leye
lees eesjer, JeefYeeej Deeefo kee GheosMe efkemeer Yeer heg<e kes eje JeefCe&le veneR nw, Jees Yeer eceeCe nes peeesiee~ otmejer
yeele en nw efke Jeso ceW efnbmeeefo kes hees<eke Jeekee nessves mes Jeso DeeceeCe ner nQ~
Jesoevle oMe&vemeJe Jew KeefuJeob yee vesn veeveeefmle eEkeeve~
Deejeceb leme heMebefle ve leb heMeefle keeve~~
en meeje peieled Ske yee mJehe ner nw, eneB Deve keg Yeer veneR nw, meye Gmeer kes eYeeJe kees osKeles nQ
Deewj Gmekees keesF& veneR osKe mekelee nw~ es eece, veiej Deeefo esleve, Deesleve heoeLe& meye Gmeer yee mes GlheVe ngS
nQ, Gmeer keer ner heee&eW nQ~ Fvekes eneB kene nw efke Dejs Yee! legce Deelcee kees osKees, megvees, ceevees Deewj Oeeve
kejes~ Ske ner yee meYeer eeefCeeeW ceW Yeemeceeve neslee nw, Jen Ske he nw efhej Yeer DeYeer ceW DeJeefmLele nw~ es
yeeewleJeeoer ueesie Ske yee kes Deefleefje meejs peieled kees DeefJeee-ceeee kee efJeueeme yeleueeles nQ~
efkevleg JeemleJe ceW Gvekee en efmeevle mJeeb ner DeefJeee kee efJeueeme nw~ osKees! esleve mJehe yee mes
mecemle esleve, Deesleve he peieled keer Glheefe ceevevee lees efveleevle ieuele nw~ efhej Ske kee megKe-ogKe otmejs kees
veneR neslee nw~ en mhe nw hegve: meYeer ceW Ske Deelcee kee DeefmlelJe ceevevee "erke veneR nw~ neB! eleske Deelcee ceW
yee mJehe hejceelcee yeveves keer Meefe efJeeceeve nesves mes eleske Deelcee kees keLebefeled Megvee mes Meg
yeemJehe ken osvee "erke nw~ kene Yeer nw1 meJJes mege ng megCeee meYeer peerJe Megvee mes Meg ner nQ~ eefo
Fmeer kee Skeevle efueee peelee nw, lees cene efceLeelJe Dee peelee nw~
1. Jemeben~ 2. leJeeLe&met$e~

pewve Yeejleer

( 183 )

Jeevegeesie

pewveoMe&ve-en pewveOece& Deveeefo efveOeve nw~ Fmekeer mLeehevee efkemeer ves Yeer veneR keer nw~ Fme efmeevle ceW
meele leJe, veJe heoeLe&, n Je Deewj heeBe Deefmlekeee ceeves iees nQ~ meeeo, Deefnbmee, Deheefjen Deeefo Fmekes
ceewefueke efmeevle nQ~ 2meceioMe&ve%eeveeeefj$eeefCe cees#eceeie&: Fme met$e mes meceioMe&ve, mecei%eeve, mecekedeeefj$e
keer Skelee ner cees#e keer eeefhle kee Gheee nw~ mechetCe& keceeX mes Deelcee kee t peevee ner cees#e nw~ eleske Deelcee
Deveeefokeeue mes keceeX mes yebOeer ngF& nw~ heg<eeLe& kes yeue mes Jener Deelcee, hejceelcee yeve peeleer nw, Ssmes DevevleeW
hejceelcee nQ Deewj mebmeejer peerJejeefMe Yeer Devevleevevle nw~
pewveeeeeeX ves Deve cele-celeevlejeW kee efvejekejCe kejkes meJe&%e keer efmeef keer nw~
meJe&%eefmeef-pees meJe&%e nQ, kece& heJe&leeW kes Yesee nQ, cees#eceeie& kes eCeslee nQ, Jes ner Den&vle nQ Deewj
FmeerefueS Jes cegveerejeW kes Jeboveere eefme nQ keeeWefke meJe&%e kee DeefmlelJe efme kejves kes efueS DeyeeefOele Deewj
megefveefele eceeCe heees peeles nQ~ F&ej Deeefo meJe&%e veneR nQ FmeefueS met#ce, Devleefjle Deewj otjJeleea heoeLe& Den&vle
kes ner hejceeLe&le: ele#e nQ keeeWefke Jes ecese nQ, pewmes-nce ueesieeW kes eje peeves iees ele#e heoeLe&~
eMve-Den&vle YeieJeeve met#ceeefo heoeLeeX kees Fefve %eeve mes peeveles nQ ee Deleerefve %eeve mes?
Gej-Fefve %eeve mes Yetle, YeefJe<eled Deewj Jele&ceeve Fve leerveeW keeueJeleea mechetCe& ueeskeeueeske kee peevevee
DemebYeJe nw Dele: meJe&%e YeieJeeve Deleerefve %eeve mes ner mechetCe& ejeej peieled kees Ske meeLe Ske mecee ceW peeve
uesles nQ~
eMve-Ssmee %eeve kewmes eie neslee nw?
Gej-Deelcee %eeve mJeYeeJe nw, Gmekes Thej %eeveeJejCe kece& kee DeeJejCe nw, Gmekee veeMe nes peeves hej
hetCe& %eeve eke nes peelee nw~
eMve-%eeveeJejCe Deeefo keceeX kee veeMe kewmes neslee nw?
Gej-ceesnveere, %eeveeJejCe, oMe&veeJejCe Deewj Devlejee Fve keceeX kes eeflehe#eer keejCeeW kes efceue peeves mes
Fvekee veeMe nes peelee nw~
eMve-Fve keceeX kes yebOe kes keejCe Deewj Fvekes eeflehe#eer keejCe keee-keee nQ?
Gej-efceLeeoMe&ve, efceLee%eeve Deewj efceLeeeeefj$e es leerveeW ceesneefo eej keceeX kes yebOe kes keejCe nQ leLee
meceioMe&ve, %eeve Deewj eeefj$e es Fvekes eeflehe#eer keejCe nQ~ es keejCe efceLeelJe, DeefJejefle Deeefo yebOe keejCeeW kee
efJeveeMe kej osles nQ, leye Deelcee kee hetCe& mJeYeeJe eie nes peelee nw DeLee&led Deeieeceer keceeX kee efJehe#e mebJej nw Deewj
mebefele keceeX kee efJehe#e lehe mes nesves Jeeueer efvepe&je nw~
DeeeJe kes efvejesOe kees mebJej kenles nQ~ en iegefhle, meefceefle, Oece&, Deveges#ee, hejer<enpee Deeefo mes neslee nw
Deewj leheejCe Deeefo mes efvepe&je nesleer nw~ peye Ieeefleee keceeX kee Deelcee mes he=LekedkejCe nes peelee nw, leYeer Jen
Deelcee meJe&%e, efnleesheosMeer Deewj Jeerlejeieer nes peeleer nw~ peye mebhetCe& keceeX kee he=LekekejCe nes peelee nw leye Jen
1. YeeefJeb heCeefJeefJe hebeieg efmeefj pees Fbog efpeCeeG~
Ye heneeefj efJeCCeefJeGb efJeceueg kejsefJeCeg YeeG~~-hejceelceekeeMe

Jeevegeesie

( 184 )

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

Deelcee hetCe& Meg-efme nes peeleer nw~

Deelcee kes leerve Yeso

hebehejcesefeeW kees YeeJehetJe&ke vecemkeej kejkes eYeekej Ye Deheves heefjCeeceeW kees efvece&ue kejkes ner
eesieervosJe mes MegelceleJe kes peeveves kes efueS efJeveleer kejles nQ~
ns mJeeefceved! Fme mebmeej ceW jnles ngS cesje Devevlekeeue Jeleerle nes ieee efkevleg ceQves keg Yeer megKe veneR
heeee, elegled ceneve og:Ke ner heeee nw~ elegie&efle og:KeeW mes meblehle eeefCeeeW kees og:KeeW mes tves kes efueS hejceelcee
kes mJehe kee JeCe&ve kejes~
Fme ekeej eYeekej Ye kes eje eeLe&vee kejves hej eer eesieervosJe kenles nQ efkens eYeekej Ye! Deelcee kes leerve Yeso nQ-yeefnjelcee, Devlejelcee Deewj hejceelcee~
yeefnjelcee-Mejerj Deeefo heee&e ceW ueerve ngDee De%eeveer peerJe efceLeelJeheefjCeece mes meefnle ngDee Deveske
ekeej kes keceeX kees yeebOelee nw, efpememes mebmeej ceW heefjYeceCe kejlee nw DeLee&led Mejerj kees ner Deelcee ceeve ueslee nw~
hejceelcee keer ee mes efJecegKe ngDee Dee" ceue, Dee" ceo, n Deveeeleve, leerve cet{lee Fve heeerme oes<eeW mes
meefnle jnlee nw~ vejveejkeeefo efJeYeeJe heee&eeW ceW ueerve, Megelcee kes DevegYeJe mes heje*dcegKe, Je, #es$e, keeue,
YeJe, YeeJehe hebe ekeej kes mebmeej ceW Yekelee nw~
Devlejelcee-heeerme ceue oes<eeW mes jefnle meceief Devlejelcee nQ~ en Devlejelcee mecePelee nw efke
efpeme ekeej kee efvece&ue %eevecee hejceelcee efmeeuee ceW jnlee nw, Gmeer ekeej keer Deelcee osn ceW efveJeeme kejleer
nw~ Deelcee kes JeCe&, jme, iebOe, mheMe& Deeefo veneR nw keeeWefke Jes hegodieue kes iegCe nQ~ Deelcee ceW jeie, s<e, De%eeve
Deeefo efJeYeeJe heefjCeefle veneR nw keeeWefke Jes keceexoe peefvele nQ~ JeemleJe ceW Deelcee Meg vee keer Dehes#ee mes Meg,
yeg, efvejbpeve, efveefJe&keej nw~
hejceelcee-pees efvece&ue, kesJeue, Meg Deewj DeJee nw, Jen hejceelcee nQ DeLeJee efpevekes Devevle oMe&ve,
%eeve, megKe, Jeere& Deeefo Devevle iegCe eke nes iees nQ, Jes hejceelcee kenueeles nQ~
iegCemLeeveeW keer Dehes#ee Fve DeelceeDeeW kee JeCe&ve-1eLece leerve iegCemLeeve Jeeues peerJe yeefnjelcee,
elegLe& iegCemLeeve Jeeues peIeve Devlejelcee, heeBeJeW iegCemLeeve mes ieejnJeW iegCemLeeve leke lejlece YeeJe mes
ceOece Devlejelcee, yeejnJeW iegCemLeeve ceW Gece Devlejelcee leLee lesjnJeW, eewonJeW iegCemLeeveJeleea peerJe
hejceelcee kenueeles nQ~
2
mecekelJeeejCe Deewj mebeceeejCe-pees meceief peerJe heeerme ceueoes<e jefnle mecekelJe kee
heeueve kejles nQ, Gvekee Jen DeeejCe mecekelJeeejCe DeLeJee oMe&veeeej eeefj$e kenueelee nw, pees efveoex<e eeefj$e
1

1. efcemmeesefe yeeefnjhhee lejleceee legefje DevlejhhepenCCee~

meeesefle ceefpPeceblej KeerCegej hejceefpeCeefmee~~129~~-jeCemeej~
2. <edeeYedle he=. 45~

pewve Yeejleer

( 185 )

Jeevegeesie

kes Oeejke nQ, Gvekee eeefj$e mebeceeejCe kenueelee nw~

peIeve Devlejelcee meceief Deheveer Meefe kes Deveghe eleeefo enCe kejkes ceOece Devlejelcee neslee nw
Deewj Jen osMe eeefj$e kees enCe kej ueslee nw hegve: cees#e keer efmeef kes efueS Jen eeJeke cegefveele kees OeejCe kejkes
Yeso jlve$ee kee Oeejer mejeie eeefj$e Jeeuee ceOece Devlejelcee kenueelee nw~ Deeies Jener Oeerjs-Oeerjs DeYeso jlve$ee
kees eehle kejves kee heg<eeLe& kejlee nw keeeWefke Yeso jlve$ee ner DeYeso jlve$ee kes efueS meeOeve nw Yeso jlve$eehe
"s-meeleJeW iegCemLeeve kes efyevee DeYesojlve$eehe Deeies kes iegCemLeeve nes veneR mekeles nQ~

cees#eceeie&
JeJenej-efveee cees#eceeie&-meceioMe&ve, mecei%eeve Deewj mecekedeeefj$e Fve leerveeW keer Skelee JeJenejvee
mes cees#e kee keejCe nw Deewj meceioMe&ve-%eeve-eeefj$eceeer efvepe Deelcee efveeevee mes cees#e kee keejCe nw keeeWefke
Deelcee kees es[kej Deve Je ceW jlve$ee veneR jnlee nw, Fme keejCe jlve$eeceeer Deelcee ner efveeevee mes cees#e
kee keejCe1 nw~
JeJenej jlve$ee-peerJeeefo heoeLeeX kee eeve kejvee mecekelJe nw~ en mecekelJe Deelcee kee mJehe
nw~ Fmekes nesves hej mebMee, efJehee&e Deewj DeveOeJemeee jefnle mecei%eeve neslee nw~ Devevlej mJeMegelceevegYeteflehe
Megesheeesie ue#eCe pees Jeerlejeie eeefj$e nw, Gmekee hejcheje mes meeOeke mejeie eeefj$e neslee nw~ leLeeefnpees2 DeMegYe keee& mes efveJe=efehe Deewj MegYe keee& ceW eJe=efehe nw, Jen JeJenejeeefj$e nw ~
eer efpevesvosJe ves JeJenejvee mes Gme eeefj$e kees 5 ele, 5 meefceefle Deewj leerve iegefhle he kene nw~ Fmeer eeefj$e
kees Dehele mebece Deewj mejeie eeefj$e Yeer kenles nQ~
Fmekes Devevlej efveee jlve$ee eie neslee nw, Gmeer kees kenles nQ-jeie Deeefo efJekeuhe jefnle,
efeecelkeej YeeJevee mes GlheVe hejceMeevle jme kes DeemJeeohe megKe kee Oeejke ceQ ntB , Fme ekeej mes efveee
efe meceioMe&ve nw Deewj mJemebJesove %eeve eje Gmeer megKe kee jeie Deeefo mecemle efJeYeeJeeW mes efYeVe peevevee
mecei%eeve nw~ Fmeer ekeej osKes, megves leLee DevegYeJe efkees ngS Yeesie Deekeeb#ee Deeefo mecemle ogOee&ve he
mebkeuhe-efJekeuhe kes leeie eje Gmeer megKe ceW jle, le=hle leLee Skeekeejhe hejce mecelee YeeJe mes efee kee hegve:hegve: efmLej nesvee efveee eeefj$e nw~ en efveee jlve$ee ner DeYeso jlve$ee ee Jeerlejeie eeefj$e kenueelee nw
keeeWefke Fme mecee leerveeW keer Skeee heefjCeefle nes peeleer nw~
1. Jemeben ieeLee 39, 40~
2. Demegneoes efJeefCeefJeeer megns heefJeeer e peeCe eeefjeb~
JeomeefceefoiegefeJeb JeJenejCeee og efpeCeYeefCeeb~~45~~-Jemeben~
3. yeefnjyYeblejefkeefjeejesnes YeJekeejCeheCeemeb~
CeeefCemme peb efpeCegeb leb hejceb mecceeeefjeb~~46~~-Jemeben~
4. Jemeben ieeLee 47~

Jeevegeesie

( 186 )

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

mebmeej3 kes keejCeeW kees ve kejves kes efueS %eeveer peerJe kes pees yeee Deewj Devlejbie efeeeDeeW kee efvejesOe nw,
eer efpevesvosJe kee kene ngDee Jen Glke= meceked eeefj$e nw~ ener eeefj$e Jeerlejeie Deewj efveee meb%ee kees eehle
neslee nw~
Oeeve4 kes yeue mes, cegefve efveece mes JeJenej-efveeehe cees#eceeie& kees eehle kej uesles nQ FmeefueS legce Gme
Oeeve kee DeYeeme kejes~ eefo legce efJeefe$e Oeeve keer efmeef kes efueS ceve efmLej kejvee eenles nes, lees F-Deefve
heoeLeeX ceW ceesn cele kejes, jeie cele kejes Deewj s<e cele kejes~
menpe, Meg, hejce ewleveMeeueer leLee heefjhetCe& Deevevo kee Oeejer YeieJeeve efvepe Deelcee ceW Gheeose yegef
kejkes ceQ Devevle %eeveceeer ntB, ceQ Devevle megKehe ntB Fleeefo he mes Oeeve kejes Deewj yeefnjbie ceW hebehejceser kes
DeJeuecyevehe, efheC[mLe, heomLe Deeefo Oeeve kee DeYeeme kejes~
meceief peerJe efveee Deewj JeJenej oesveeW veeeW kee DeJeuecyeve ueskej DeelceleJe kees "erke mes mecePelee nw~
pees Meg1vee leke hengBekej eeJeeved ngS leLee hetCe&%eeve Deewj eeefj$eJeeved nes iees, Gvekees lees Megvee
kee GheosMeke Megvee peeveves eesie nw~ eneB Meg Deelcee kee ekejCe nw FmeefueS Meg, efvele, Ske, %eeeke cee$e
Deelcee nw, Ssmee peevevee Deewj pees peerJe Dehej YeeJe DeLee&led ee, %eeve Deewj eeefj$e kes hetCe&YeeJe kees veneR hengBe
mekes leLee meeOeke DeJemLee ceW ner "njs ngS nQ, Jes JeJenej eje GheosMe kejves eesie nQ~
Deheves-Deheves mecee ceW oesveeW ner vee keee&keejer nQ keeeWefke leerLe&2 Deewj leerLe& kes heue keer Ssmeer ner JeJemLee
nw~ efpememes efleje peees Jen leerLe& nw, Jen JeJenej Oece& nw Deewj pees heej nesvee Jen leerLe& kee heue nw DeLeJee Deheves
mJehe kee heevee Jen leerLe& kee heue nw~ kene Yeer nweefo3 legce pewveOece& kee eJele&ve eenles nes, lees JeJenej Deewj efveee Fve oesveeW veeeW kees cele es[es keeeWefke
Ske-JeJenejvee kes efyevee lees leerLe& (JeJenej ceeie&) kee veeMe nes peeesiee Deewj otmejs-efveee kes efyevee leJe
(Jemleg) kee veeMe nes peeesiee~
Deeeee&4 kenles nQ efke YetleeLe&-efveeevee, efveefJe&keuhe meceeefOe ceW jle cegefveeeW kees eeespeveYetle nw
efkevleg efveefJe&keuhe meceeefOe jefnle peerJeeW kees meesuen leeJe kes megJeCe& kes DeYeeJe ceW keg-keg leeJe kes megJeCe&
ueeYe kes meceeve efkevneR eeLeefceke efMe<eeW kees meefJekeuhe DeJemLee ceW efceLeelJe, efJe<ee, ke<eee, ogOee&ve keer
Jebevee kes efueS JeJenejvee Yeer eeespeveerYetle nw~ meesuen leeJe kes megJeCe& ueeYe kes meceeve DeYeso jlve$ee
mJehe meceeefOe-Oeeve kes mecee efveeevee ner eeespeveJeeved nw DeLee&led pees Dehejce YeeJe-DeMeg YeeJe ceW
1. meges megeosmees CeeeJJees hejceYeeJeoefjmeerefnb~
JeJenejosefmeoe hegCe pes og Dehejces ef"oe YeeJes~~12~~-meceemeej~
2. leerLe&leerLe&heueeesefjlLecesJe JeJeefmLelelJeeled~
3. peF efpeCeceeb heJeppen lee cee JeJenejefCeS cegen~
SkekesCe efJeCee efppeF eflelLeb DeCCesCe GCe leeb~~
4. peemesveeeee& ke=le leelhee&Je=efe erkee~
5. meceemeej ieeLee 72 erkee~

pewve Yeejleer

( 187 )

Jeevegeesie

efmLele nQ-Demebele meceief keer Dehes#ee mes DeLeJee osMeeleer eeJeke keer Dehes#ee mes mejeie meceief nQ,
MegYeesheeesieer nQ Deewj pees "s iegCemLeeveJeleea leLee mehlece iegCemLeeveJeleea nQ, Yeso jlve$ee ceW efmLele nQ, Gvekes
efueS JeJenejvee eeespeveJeeved nw~ eneB kenvee en nw efke meeleJeW iegCemLeeve leke DehejceYeeJe nw Deewj JeneB
leke JeJenejvee eeespeveerYetle nw~ Fmekes Deeies OeeveeJemLee efJeMes<e ceW JeJenejvee mJeeb t peelee nw~
veeeW kee DeJeuecyeve veneR jnlee nw~
Yeso efJe%eeve mes yebOe kee DeYeeJe neslee nwpeye5 en peerJe peeve ueslee nw efke Deelcee Deewj Mejerj Deeefo hejJe efYeVe-efYeVe nQ, leye en %eeveer kenueelee
nw~ DeeeJe DeMegefe nQ, pe[ nQ, og:Ke kes keejCe nQ Deewj Deelcee heefJe$e nw, %eelee nw, megKe mJehe nw, Ssmes oesveeW
kees ue#eCe Yeso mes efYeVe-efYeVe peevekej Deelcee DeeeJeeW mes efveJe=e nesleer nw, Gmekes kece& kee yebOe veneR neslee nw~
eMve-eefo %eeve cee$e mes yebOe kee efvejesOe neslee nw, leye lees meebKe cele Dee peeJesiee?
Gej-pees Deelcee Deewj DeeeJe mebbyebOeer Yeso%eeve nw, Jen jeieeefo DeeeJeeW mes efveJe=e nw ee veneR? eefo
jeieeefo DeeeJeeW mes jefnle nw, leye lees Gme YesoefJe%eeve ceW "b{F& kes meceeve DeYesovee mes Jeerlejeie eeefj$e Deewj
Jeerlejeie mecekelJe nQ ner nQ Fme ef mes mecei%eeve mes ner yebOe kee DeYeeJe ken osvee "erke nw~ eefo YesoefJe%eeve
jeieeefo mes efveJe=e veneR nw, leye lees Jen meceked YesoefJe%eeve ner veneR nw, en DeefYeeee neslee nw DeLee&led eesOeeefo
ke<eee YeeJeeW mes jefnle peerJe kes ner yebOe kee DeYeeJe neslee nw~ Demebele meceief kes 41 eke=efleeeW keer yebOe
Jegefefe nes ieF& nw, Gleves cee$e ceW yebOe kee DeYeeJe nes ieee nw, Jewmes ner Deeies iegCemLeeveeW ceW efpeleveer-efpeleveer
eke=efleeeW kee yebOe veneR neslee Gleveer-Gleveer eke=efleeeW keer Dehes#ee ner yebOe kee efvejesOe efme nw~
meceief peerJe kelee& nw ee veneR-eeefhe1 peerJe Meg efveeevee mes mJehe kees Yeer veneR es[lee nw,
hejhe heefjCele veneR neslee nw, efhej Yeer JeJenejvee mes kece& kes Goe mes jeieeefohe GheeefOe heefjCeece kees enCe
kejlee nw, Fmeefuees en peerJe keLebefeled heefjCeeceer nw~
peye en peerJe yeefnjelcee, De%eeveer neslee nw, leye efJe<eeke<eee he DeMegYeesheeesie kees kelee& nw~ keoeefeled
hegve: Yeesieekeeb#ee efveoevehe MegYeesheeesie heefjCeece kees Yeer kelee& nw, leye en JeYeeJehe hegCe, heehe, DeeeJe,
yebOe heoeLeeX kee kelee& yeve peelee nw~
peye en meceief Devlejelcee neslee nw, leye cegKehe mes efveeejlve$eeue#eCe Megesheeesie kes yeue mes
efveeeeeefj$e kee DeefJeveeYeeJeer, Jeerlejeie meceief neslee ngDee efveefJe&keuhe meceeefOehe heefjCeeceeW kees kelee& nw leye
Gme heefjCeece mes JeYeeJehe mebJej, efvepe&je Deewj cees#e heoeLeeX kee kelee& nes peelee nw~
keoeefeled hegve: efveefJe&keuhe meceeefOehe heefjCeece kes DeYeeJe ceW efJe<ee ke<eeeeW kees otj kejves kes efueS DeLeJee
MegelceYeeJevee kees efme kejves kes efueS yeenj ceW Keeefle hetpee, ueeYe, Yeesieekeeb#ee he efveoeve yebOe mes jefnle ngDee
MegelcemJehe Denle, efme, Megelcee kes DeejeOeke-Deeeee&, GheeOeee, Megelcee kes meeOeke-meeOeg Fve heeBeeW
hejcesefeeW kes iegCemcejCe Deeefo he MegYeesheeesie heefjCeece kees kelee& nw~ Fme ekeej mes meceief peerJe JeJenej
1. meceemeej erkee peemesveeeee&ke=le-he=. 122~

Jeevegeesie

( 188 )

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

vee keer Dehes#ee mes mebJej, efvepe&je Deeefo heoeLeeX kee kelee& Yeer ceevee ieee nw, eefo meJe&Lee Dekelee& ner ceevee peeesiee,
lees cees#e JeJemLee veneR yevesieer~
jeies<eeefo efJeYeeJe heefjCeece peerJe kes nQ ee hegodieue kes nQ?-es jeieeefo efJekeej YeeJe peerJe Deewj
hegodieue kes mebeesie mes GlheVe ngS nQ~ es DeMeg efveeevee keer Dehes#ee DeMeg Gheeoeve he mes esleve nQ keeeWefke
peerJe mes mebyebefOele nQ~ Meg efveeevee keer Dehes#ee Megesheeoeve he mes Deesleve nQ keeeWefke heewodieefueke nQ~ JeemleJe
ceW osKee peees lees Skeeble mes ve es peerJehe nQ ve hegodieuehe nQ~ es JeJenejvee mes oesveeW kes ner nQ, pewmes efke eerheg<e kes mebeesie mes GlheVe ngDee heg$e ceelee Deewj efhelee oesveeW kee ner nw Deewj JemlegYetle met#ce Megvee mes es
efceLeelJe jeieeefo YeeJe nQ ner veneR keeeWefke es lees De%eeve kes mebeesie mes GlheVe ngS nQ~
eMve-met#ce Meg efveeevee mes en efkemekes nQ?
Gej-met#ce Meg efveeevee mes Fvekee DeefmlelJe ner veneR nw~
meceief kes DeeeJe veneR neslee-jeie1 s<e Deewj ceesn es DeeeJe meceief kes veneR nQ FmeefueS
DeeeJe YeeJe kes efyevee Jeelee kece&yebOe kee keejCe veneR nw~ efceLeelJe Deeefo eej ekeej kee nsleg Dee" ekeej
kes kece& yebOeves kee keejCe kene ieee nw Deewj Gve eej ekeej kes nslegDeeW kees Yeer peerJe kes jeieeefo YeeJe kee keejCe
kene nw, mees meceief kes Gve jeieeefo YeeJeeW kee DeYeeJe nesves mes kece&yebOe veneR nw~
erkee2 kee YeeJeeLe&-meceief peerJe kes jeie, s<e Deewj ceesn YeeJe veneR nesles nQ keeeWefke Fve YeeJeeW kes
nesves hej meceiefheve yeve veneR mekelee~ Fmes mhe kej yeleuee jns nQ~ meceief peerJe kes DevevleevegyebOeer eesOe,
ceeve, ceeee, ueesYe Deewj efceLeelJe kes Goe mes nesves Jeeues jeies<e ceesn YeeJe veneR nesles, keeeWefke DeveLee Gmekes
kesJeue%eeveeefo Devevle iegCeeW Jeeues hejceelcee ceW Gheeoselee mJeerkeej neskej Jeerlejeie Deewj meJe&%e kes eje kens ngS
n Je, hebeeefmlekeee, mehleleJe Deewj veJe heoeLeeX ceW efe nesves he leerve cet{lee Deeefo heeerme oes<e jefnle leLee
mebJesie, efveJexo, efvevoe, iene&, GheMece, Yeefe, Jeelmeue Deewj Devegkechee Fve Dee" iegCeeW Jeeuee elegLe& iegCemLeeve mebbyebOeer
mecekelJe nes veneR mekelee~ DeLeJee DevevleevegyebOeer Deewj DeeleeKeeveeJejCe mebbyebOeer jeies<e ceesn veneR nw, DeveLee
hebeceiegCemLeeve kes eesie osMeeeefj$e kes meeLe ceW nesves Jeeuee mejeie mecekelJe nes veneR mekelee DeLeJee DevevleevegyebOeer,
DeeleeKeeveeJejCe, eleeKeeveeJejCe ke<eee mebyebOeer jeies<e ceesn meceief kes veneR nesles DeveLee s iegCemLeeve
kes eesie mejeieeeefj$e kes meeLe ceW nesves Jeeuee mejeie mecekelJe veneR nes mekelee~
DeLeJee DevevleevegyebOeer, DeeleeKeeveeJejCe, eleeKeeveeJejCe Deewj leere mebpJeuevehe eesOeeefo kes Goe
mes nesves Jeeues eceeo kes keejCe jeie, s<e, ceesn, YeeJe meceief peerJe kes veneR nesles keeeWefke efhej lees Meg-yeg
Ske mJeYeeJe Jeeues hejceelcee ceW Gheeose yegef neskej Gmekes ner eesie Megelcee keer meceeefOe mes DevegYetle pees
1. jeiees oesmees ceesnes e DeemeJee CeeflLe mecceefoefmme~
lecne DeemeJeYeeJesCe efJeCee nsot Ce heeee neWefle~~177~~
nsot eogefJeehhees DeefJeehhemme keejCeb YeefCeob~
lesefmeb efhe e jeieeefo lesefmeceYeeJes Ce yepPebefle~~178~~-meceemeej~
2. eerpeemesveeeee&ke=le~

pewve Yeejleer

( 189 )

Jeevegeesie

menpeevevo mJeue#eCe Jeeues megKe keer DevegYetefle nesvee ner nw mJehe efpemekee Ssmes Deeceeeefo iegCemLeeveJeleea
Jeerlejeie eeefj$e kes meeLe DeefJeveeYeeJe jKeves Jeeues DeLee&led Jeerlejeie eeefj$e kes efyevee ve nesves Jeeues Jeerlejeie
mecekelJe keer Glheefe veneR nes mekeleer nw~
Fme ece mes meceief kes jeie, s<e, ceesn he, YeeJe veneR nesles nQ SJeb Gvekes ve nesves mes meee ceW nesves Jeeues
ee Goe ceW nesves Jeeues efceLeelJeeefo Je elee kece&yebOe kes keejCe veneR nesles nQ keeeWefke efceLeelJe, DeefJejefle,
ke<eee Deewj eesie es eej keejCe %eeveeJejCeeefo Dee" ekeej kes veJeerve yebOe kes keejCe nQ DeLee&led efve<ke<e& en
efvekeuelee nw efke Jeerlejeiehe hejce meeceeefeke YeeJevee ceW heefjCele jnves Jeeues DeYeso jlve$ee ue#eCehe, Yeso%eeve
kes nesves hej en peerJe veJeerve keceeX mes veneR yebOelee nw~
Deve$e1 Fmeer YeeJe kees Deewj Yeer mhe efkeee nw~
mejeie Deewj Jeerlejeie kes Yeso mes meceief kes oes Yeso nesles nQ-GmeceW mes Jeerlejeie meceief peerJe lees
veJeerve kece&yebOe kees meJe&Lee veneR kejlee, efpemekees efke ue#e ceW ueskej eneB keLeve efkeee ieee nw-meceief kees
DeyebOe kene ieee nw efkevleg mejeie meceief peerJe Deheves-Deheves iegCemLeeve kes ece mes yebOeJegefefe kejves Jeeuee
neslee nw~ Fmekees yebOe2 ef$eYebieer ceW yeleees ngS yebOe-efJeso kes ece mes osKeW lees elegLe& iegCemLeeveJeleea DeefJejle
meceief peerJe efceLeelJeeefo iegCemLeeveeW ceW JegefVe ngF& 43 eke=efleeeW kee yebOe kejves Jeeuee veneR neslee efkevleg
77 eke=efleeeW kee Deuhe efmLeefle DevegYeeie kes he ceW yebOeke Yeer neslee nw~ efhej Yeer Jen mebmeej keer efmLeefle kee soke
neslee nw FmeefueS Jen DeyebOeke (F&<eled yebOeke) neslee nw~ Fme ekeej DeefJejle veeceke elegLe& iegCemLeeve kes Thej kes
iegCemLeeveeW ceW peneB leke mejeie meceioMe&ve jnlee nw, JeneB leke pewmee mebYeJe nw, JeneB leejlece mes efveeues
iegCemLeeveeW keer Dehes#ee mes DeyebOeke neslee nw efkevleg Gheefjce iegCemLeeveeW keer Dehes#ee ceW osKeves hej Jen yebOeke Yeer nw~
neB! peneB mejeie mecekelJe kes Deeies Jeerlejeie mecekelJe neslee nw, Jen mee#eeled mhehe mes DeyebOeke neslee nw Jeeb
meceie: meJe&Lee yebOees veemleerefle ve JeeJeb nce meceief nQ Deewj meceief kes yebOe veneR neslee nw FmeefueS
nceW Yeer yebOe veneR neslee, Ssmee veneR mecePevee eeefnS~
meceemeej ceW e$e-le$e eer peemesveeeee& ves "s iegCemLeeve leke mejeie mecekelJe ceevee nw Deewj Deeies kes
iegCemLeeveeW ceW Jeerlejeie mecekelJe ceevee nw~ yeejnJeW iegCemLeeve ceW hetCe&leee Jeerlejeie mecekelJe neslee nw, Gmeer
iegCemLeeve ceW hetCe&leee yebOe kee DeYeeJe neslee nw~ Gmekes hetJe& efpeleveer-efpeleveer eke=efleeeW keer yebOe-Jegefefe nesleer
nw, Gleveer-Gleveer eke=efleeeW kee mebJej nesves mes Jen DeyebOeke kenueelee nw~
mebmeej efJeefefe kes eej keejCe ceeves nQeoMeebieeJeiecemleeereYeefejefveJe=efeheefjCeece:~
kesJeefuemecegodIeeleesefle mebmeejefmLeefleIeelekeejCeeefve YeJeefvle~~
efmeevle ebLe ceW kene nw efke-heefjhetCe& eoMeebie kee %eeve eehle nesvee, Deefjnvle Deeefo keer leerJe Yeefe,
1. ieeLee 166 DeeeJeeefOekeej erkee peemesveeeee&ke=le~
2. meesuemeheCeJeermeCeYeb omeeG kekeskekeyebOeJeesefCCee~
ogieleermeelegjhegJJes heCe meesuemepeesefieCees Skekees~~-ieesccemeej kece&keeC[~

Jeevegeesie

( 190 )

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

DeefveJe=efe heefjCeece Deewj kesJeefuemecegodIeele es eej mebmeej efmLeefle kes Ieele kes keejCe ceeves nQ~
eoMeebie %eeve-JeJenej mes eoMeebie efJe<eeke mechetCe& yeeeefJe<eeke %eeve nesvee Deewj efveee mes
Jeerlejeie mJemebJesove ue#eCe %eeve kee nesvee~
leeere Yeefe-Yeefe mes eneB mecekelJe kene ieee nw~ Jen Yeefe JeJenej mes eneB mejeie meceief
kes hebehejceser keer DeejeOevee he nw Deewj efveee mes Jeerlejeie meceiefeeW kes MegelceleJe keer YeeJevee he nw~
DeefveJe=efeheefjCeece-ve efveJe=efe kees DeefveJe=efe kenles nQ-MegelcemJehe mes eefuele ve nesvee,
SkeeeheefjCeeflehe DeJemLee kee nesvee~
Fme 1ekeej mes eoMeebieeJeiece mes efveee-JeJenej %eeve nes ieee~ Yeefe mes efveee-JeJenej mecekelJe
nes ieee Deewj DeefveJe=efe heefjCeece mes mejeie eeefj$e kes Devevlej Jeerlejeie eeefj$e nes ieee~ Fme lejn meceioMe&ve,
%eeve Deewj eeefj$e es leerveeW Yeso-DeYeso jlve$eehe mes mebmeej keer efJeefefe-efJeveeMe kes keejCe nesles nQ~ efkevekes
nesles nQ? emLepeerJeeW kes nesles nQ Deewj kesJeueer YeieJeeve kes lees oC[, keJee, elej, ueeskehetjCehe kesJeefue
mecegodIeele mebmeej keer efJeefefe kee keejCe neslee nw, en YeeJeeLe& ngDee~
JeJenejvee keer Gheeesefielee-es2 meye DeOeJemeeveeefo YeeJe nQ, Ssmee efpeveJejosJe ves GheosMe efoee nw,
Jen JeJenej vee kee cele nw~
erkee3 YeeJe-en meye DeOeJemeeveeefo YeeJe peerJe nQ, Ssmee pees YeieJeeve meJe&%eosJe ves kene nw, Jen
DeYetleeLe&-DemeleeLe&he JeJenejvee kee cele nw keeeWefke Jen JeJenejer peerJeeW kes efueS hejceeLe& kee kenves Jeeuee
nw~ pewmes-cuesYee<ee mes cueseW kees mecePeeee peelee nw, Gmeer ekeej mes DehejceeLe& nesves hej Yeer Oece&-leerLe& keer
eJe=efe kes efueS JeJenejvee kee JeCe&ve nesvee "erke ner nw~ eefo Gme JeJenej kees ve kenW Deewj hejceeLe&vee peerJe
kees Mejerj mes efYeVe kenlee nw Gmekee ner Skeeble keLeve kejW, lees $ememLeeJej peerJeeW kee Ieele efve:Mebkehe mes kejvee
"njsiee, pewmes-Yemce kes ceo&ve kejves ceW efnbmee kee DeYeeJe nw, Gmeer ekeej Gvekes ceejves ceW Yeer eEnmee veneR efme
nesieer hegve: efnbmee kee DeYeeJe "njsiee, leye Gvekes Ieele nesves mes yebOe kee Yeer DeYeeJe "njsiee~ Gmeer ekeej jeieer,
s<eer, ceesner peerJe kece& mes yebOelee nw, Jen g[eves eesie nQ Ssmee kene ieee nw~ hejceeLe& mes jeie, s<e, ceesn mes peerJe
kees efYeVe efoKeueeves hej cees#e kes Gheee kee GheosMe JeLe& nes peeesiee, leye cees#e kee Yeer DeYeeJe "njsiee, FmeefueS
JeJenejvee eeespeveerYetle nw~
eefo4 hegve: JeJenej vee veneR nessiee, leye Meg efveeevee mes $ememLeeJej peerJe veneR nesles nQ, Ssmee ceevekej
1. peemesveeeee&ke=le leelhee&Je=efe meceemeej ieeLee 173 mes 176 leke DeeeJeeefOekeej~
2. JeJenejmme ojermeCecegJeSmees JeefCCeoes efpeCeJejsefnb~
peerJee Sos meJJes DepPeJemeeCeeoees YeeJee~~46~~-meceemeej~
3. Dece=leevmetefjke=le, he=. 84~
4. peemesveeeee&ke=le erkee, he=. 84~
5. peemesveeeee&ke=le erkee. he=. 425~

pewve Yeejleer

( 191 )

Jeevegeesie

ueesie Gvekee efve:Mebke neskej Ieele kejWies~ Gmemes hegCehe Oece& kee DeYeeJe nesvee en Ske ot<eCe Deeesiee~ Gmeer
ekeej Meg efveeevee mes jeie, s<e, ceesn jefnle peerJe hetJe& ceW ner cege nQ, Ssmee ceevekej cees#e kes efueS Devegeve
keesF& Yeer veneR kejsiee Deewj leye lees cees#e kee ner DeYeeJe nes peeesiee en otmeje ot<eCe Dee peeesiee, FmeefueS
JeJenejvee kee JeeKeeve Gefele ner nw~
Mebkee-hej kee sove-Yesove kejves mes JeJenej vee mes ner efnbmee nesleer nw ve efke efveeevee mes?
meceeOeeve-Deeheves5 "erke ner kene nw JeJenej vee mes ner eEnmee nesleer nw Deewj heehe yebOe Yeer JeJenejvee
mes ner neslee nw leLee veejkeeefo ogKe Yeer JeJenej mes ner neslee nw~ en yeele nceW F ner nw~
eefo Jes veejkeeefo og:Ke Deehekees F nQ, leye lees efnbmee kejes~ eefo Gve og:KeeW mes [jles nes lees es[ oes
FmeefueS en yeele efveefele nes ieF& efke en peerJe Skeevle mes keceeX kee Dekelee& veneR nw~
JeJenejvee mes peerJe1 ceW kece& yebOes nQ efveeevee mes veneR yebOes nQ~ es oesveeW ner efJekeuhevee he#e nQ, pees Fve
vee he#e kes efJekeuheeW mes Deeies ye{ peelee nw, Jener Deehe efveefJe&keuhe Ske efJe%eeve Ieve mJeYeeJe neskej mee#eeled
meceemeej nes peelee nw~
pees2 cenecegefve vee kes he#eheele kees es[kej Deheves mJehe ceW ieghle neskej efvejvlej efmLej nesles nQ, Jes ner
heg<e efJekeuhepeeue mes jefnle Meevleefee ngS mee#eeled Dece=le kees heerles nQ~
Jeerlejeie efveefJe&keuhe meceeefOehe Oeeve kes eje Ske Devleceg&ntle& ceW ner kece&peeue ve nes peeles nQ~
eefo3 DeOe&efveefce<e cee$e keeue Yeer keesF& cenecegefve hejceelcee ceW eerefle kees kejlee nw, lees pewmes Deefive keer
Ske keefCekee kee kes heJe&le kees Yemcemeeled kej osleer nw, Gmeer ekeej mes DeMes<e Yeer heehe-mecetn kees meceehle
kej oslee nw DeLee&led pees mecemle efJekeuhepeeueeW mes-jeie-s<eeefo efJeYeeJe YeeJeeW mes jefnle neskej efveefJe&keuhe
Oeeve ceW efmLele neskej hejceelcee kee Oeeve kejlee nw, Jen MeerIe ner kece& mecetn kees meceehle kej oslee nw~

efvepe&je kes mLeeve4

keeueueefyOe Deeefo keer meneelee mes heefjCeeceeW keer efJeMegef mes Je=ef kees eehle ngDee keesF& YeJe, hebesefve,
meb%eer, heee&hleke peerJe ece mes DeOe:kejCe5 Deeefo meesheeve hebefe hej e{lee ngDee yenglej keceeX keer efvepe&je kejves
Jeeuee neslee nw~
1. meJe&eLece Jener peerJe eLece mecekelJe keer eeefhle kes efveefcee efceueves hej meceief neslee ngDee
1. kecceb yeceyeb peerJes SJeb leg peeCe CeehekeKeb~
hekeKeeeflekekeblees hegCe YeCCeefo pees mees meceemeejes~~-meceemeej~
2. e SJe cegkelJee veehe#eheeleb, mJeheieghlee efveJemebefle efveleb~
efJekeuhepeeueegleMeebleefeeemle SJe mee#eeoce=leb efheyeefvle~~-meceekeueMe~
3. peF efCe Jeme effJe keg efJe kejF hejcehheF DeCegjeG~
Deefiie keCeer efiece keefiejer GnF Demesmeg efJe heeG~~-hejceelceekeeMe~
4. es oMe mLeeve meJee&Le&efmeef keer Dehes#ee nQ~ Deve$e ieesccemeej Deeefo ceW 11 mLeeve Yeer ceeves nQ~
5. mecekelJe kes efueS pees kejCe nesles nQ, Jes eneB hej efJeJeef#ele nQ~

Jeevegeesie

( 192 )

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

DemebKeele iegCeer keceeX keer efvepe&je kejlee nw~

en efvepe&je hetJeexe mecekelJe kees eehle kejves kes mevcegKe ngS Deewj kejCeueefyOe kees eehle peerJeeW keer
Dehes#ee mes DemebKeele iegCeer ceeveer ieF& nw~
2. hegve: Jener peerJe eeefj$eceesnveere kes DeeleeKeeveeJejCe kes #eeesheMece mes SkeosMeeleer eeJeke neslee
ngDee DemebKeseiegCeer efvepe&je Jeeuee neslee nw~
3. hegve: Jener peerJe eleeKeeveeJejCe kes #eeesheMece mes mekeueeeefj$e kees eehle ngDee efJejle kenueelee ngDee
DemebKeeleiegCeer DeefOeke efvepe&je kejlee nw~
4. hegve: Jen peye DevevleevegyebOeer eesOe, ceeve, ceeee Deewj ueesYe keer efJemebeespevee kejlee nw leye eeJeke mes
DemebKeeleiegCeer DeefOeke efvepe&je kejlee nw~
5. hegve: Jener oMe&veceesnveere ef$ekeheer le=Cemecetn kees Yemcemeeled kejlee ngDee oMe&ve, ceesn, #eheke meb%ee kees
eehle neslee ngDee DemebKeele iegCe esCeer efvepe&je Jeeuee neslee nw~
6. hegve: Jener #eeefeke meceief neskej esCeer hej e{ves kes mevcegKe ngDee GheMece esCeer e{lee nw, leye
Gmemes DemebKeeleiegCeer DeefOeke efvepe&je kejlee nw~
7. hegve: Jener GheMeebleke<eeeer neslee ngDee DemebKeeleiegCeer efvepe&je kejlee nw~
8. hegve: Jener eeefj$eceesnveere keer #eheCee ceW Gege ngDee #eheke kenueelee ngDee DemebKeeleiegCeer DeefOeke
efvepe&je kejlee nw~
9. hegve: #eerCeke<eee iegCemLeeve ceW hengBekej DemebKeeleiegCeer efvepe&je kejlee nw~
10. hegve: Jen ner Ieeeflekece& kee veeMe kej efpeve meb%ee kees eehle neslee ngDee henues kener ieF& efvepe&je mes
DemebKeseiegCeer efvepe&je Jeeuee neslee nw~
DeLee&led mecekelJe kees eehle kejves kes efueS mevcegKe ngS meeefleMee efceLeeef keer Dehes#ee meceief peerJe
keer efvepe&je DemebKeele iegCe esCeer DeefOeke kenueeleer nw~ Deeies-Deeies DemebKeele iegCe esCeer efvepe&je DeefOeke-DeefOeke
nesleer peeleer nw~
kesJeue%eeve1 keer Glheefe-Demebelemeceief, mebeleemebele, eceemebele Deewj Deeceemebele Fve eej
iegCemLeeveeW ceW mes efkemeer Ske iegCemLeeve ceW ceesnveere keer meele eke=efleeeW kee #ee kejkes #eeefeke meceief #eheke
esCeer hej DeejesnCe kejves kes mevcegKe neslee ngDee Deeceemebele (mehlece) iegCemLeeve ceW DeOe:eJe=ekejCe kees
eehle neskej DehetJe&kejCe iegCemLeeve ceW vetleve heefjCeeceeW keer efJeMegef mes heehe eke=efleeeW keer efmLeefle Deewj DevegYeeie kees
ke=Me kejkes leLee MegYekeceeX kes DevegYeeie keer Je=ef kejkes DeefveJe=efekejCe keer eeefhle eje JeneB hej Dee" ke<eeeeW
kee veeMe kejkes leLee vehegbmekeJeso Deewj eerJeso kee ece mes veeMe kejkes, n veeske<eee kee heg<eJeso ceW mebeceCe
1. meJee&Le&efmeef he=. 357~

pewve Yeejleer

( 193 )

Jeevegeesie

eje veeMe kejkes leLee heg<eJeso kee mebpJeueve eesOe ceW, eesOe kee mebpJeueve ceeve ceW, ceeve kee mebpJeueve ceeee ceW
Deewj ceeee kee mebpJeueve ueesYe ceW ece mes yeeoj ke=ef efJeYeeie kes eje mebeceCe kejkes leLee ueesYe mebpJeueve kees
ke=Me kejkes met#ce meebhejee iegCemLeeve ceW hengBekej mecemle ceesnveere kee efvece&tue veeMe kejkes, #eerCe ke<eee
iegCemLeeve ceW hengBekej Gmekes Gheevle mecee ceW efvee Deewj eeuee kee veeMe kejkes leLee Deefvlece mecee ceW heeBe
%eeveeJejCe, eej oMe&veeJejCe Deewj heeBe Devlejee keceeX kee Devle kejkes Deheves DeelcemJeYeeJehe kesJeue%eeve kees
eehle kej ueslee nw~
DeLee&led Jeerlejeie efveefJe&keuhe ef$eiegefhle meceeefOehe Oeeve kes eje ceesnveere kece& kee veeMe nes peelee nw~ henues
oMeJeW iegCemLeeve kes Deble mecee ceW ceesnveere kee veeMe nesves kes yeeo en peerJe ieejnJeW ceW ve peekej yeejnJeW
iegCemLeeve ceW hengBe peelee nw, JeneB mechetCe& ceesnjefnle, hetCe& Jeerlejeieer neslee ngDee Devle mecee ceW %eeveeJejCe,
oMe&veeJejCe Deewj Devlejee Fve Ieeefleee keceeX kee veeMe kej oslee nw, leye kesJeueer yeve peelee nw~
veJekesJeueueefyOe-%eeveeJejCe kes DeYeeJe mes #eeefeke%eeve-Devevle%eeve eie neslee nw, efpememes Ske
mecee ceW mechetCe& ueeskeeueeske, ef$ekeeueJeleea mecemle heee&eeW meefnle %eeve ceW eefleefyeefcyele nesves ueielee nw~
oMe&veeJejCe kes veeMe mes #eeefeke-Devevle oMe&ve eie nes peelee nw, efpememes Jes meJe&oMeea kenueeles nQ~
oeveevlejee kes meJe&Lee DeYeeJe mes Devevle eeefCeeeW kee Ghekeej kejves Jeeuee #eeefeke DeYeeoeve neslee nw~
mecemle ueeYeevlejee kes #ee mes keJeueenej efeee mes jefnle kesJeefueeeW kes #eeefeke ueeYe neslee nw, efpememes
Gvekes Mejerj ceW yeue eoeve kejves ceW keejCeYetle, otmejs ceveg<eeW kees DemeeOeejCe-keYeer eehle ve nesves Jeeues hejce
Meg Deewj met#ce, Ssmes Devevle hejceeCeg eefle mecee mebyebOe kees eehle nesles nQ~
mecemle Yeesieevlejee kes veeMe mes DeefleMee Jeeues Ssmes #eeefeke Devevle Yeesie kee eeogYee&Je neslee nw, efpememes
kegmegceJe=ef Deeefo Deeee& efJeMes<e nesles nQ~
mecemle GheYeesieevlejee kes #ee nes peeves mes Devevle #eeefeke GheYeesie neslee nw, efpememes efmebnemeve, eecej
Deewj leerve $e Deeefo efJeYetefleeeB nesleer nQ~
Jeeree&vlejee kes #ee mes #eeefeke DevevleJeere& eie neslee nw~
DevevleevegyebOeer Deeefo meele eke=efleeeW kes #ee mes #eeefeke mecekelJe eie neslee nw~
eeefj$e ceesnveere keer Fkekeerme eke=efleeeW kes Delevle efJeveeMe mes #eeefeke eeefj$e eie neslee nw~
es DeYeeoeveeefo keee& Mejerj veecekece& Deewj leerLekej veecekece& keer Dehes#ee jKeles nQ Dele: efmeeW1 ceW es
keee&he ve neskej kesJeue%eevehe mes DevevleJeere& kes meMe hejceevevo kes DeJeeyeeOehe ceW ner Fvekee meodYeeJe
jnlee nw~
kesJeueer YeieJeeve Fve veJekesJeueueefyOeeeW kes mJeeceer nesles nQ~ FveW eje meceJemejCe keer jevee nes peeleer nw
1. leJeeLe&Jeeefle&ke he=. 106~
2. yebOenslJeYeeJeefvepe&jeYeeb ke=lmvekece&efJeecees#ees cees#e:~ (leJeeLe& met$e)

Jeevegeesie

( 194 )

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

Deewj DeefOeke mes DeefOeke keg kece keesef hetJe& Je<e& leke Fme he=LJeer leue hej efJenej kejles nQ~ kesJeue%eeve nesles ner
YeieJeeve Fme he=LJeerleue mes 5000 npeej Oeveg<e Thej eues peeles nQ, JeneR efmebnemeve hej eej Debiegue DeOej
efJejepeceeve jnles nQ~ efJenej kes mecee osJeieCe YeieJeeve kes ejCe keceueeW kes veeres mJeCe&cee keceueeW keer jevee
kejles peeles nQ Deewj Yeer ceneved Deefevle JewYeJe nesles nQ~
Devevlej YeieJeeve eesie efvejesOe kejkes Oeeve ceW ueerve nes peeles nQ~ Gme mecee meceJemejCe efJeIeefle nes peelee nw~
cees#e keer eeefhle-yebOe2 kes nslegDeeW kee DeYeeJe Deewj efvepe&je mes meye keceeX kee Deeleefvleke #ee nesvee ner
cees#e nw~ efceLeeoMe&veeefo yebOe nslegDeeW kee DeYeeJe nesves mes vetleve keceeX kee DeYeeJe neslee nw Deewj efvepe&jehe nsleg kes
efceueves hej Deefpe&le keceeX kee veeMe nes peelee nw~ mecemle keceeX kee Deeleefvleke efJeeesie nes peevee cees#e nw~
DeeesiekesJeueer iegCemLeeve kes Gheevle mecee ceW en peerJe 72 eke=efleeeW kee efJeveeMe kejkes Mes<e 13
eke=efleeeW1 kee Devle mecee ceW veeMe kej oslee nw~
cees#e ceW peerJelJe, mecekelJe, kesJeue%eeve Deewj kesJeueoMe&ve leLee efmelJe, es heeBe YeeJe heees peeles nQ~ Mes<e
YeeJeeW kee DeYeeJe nes peelee nw~

kece& efmeevle
efpevekes eje Deelcee kees hejleb$e efkeee peees, Gmes kece& kenles nQ~ peerJe Deewj kece& kee Deveeefokeeue mes mebbyebOe
nw Deewj Fve oesveeW kee DeefmlelJe mJele: efme nw~
peerJe kece& kee kewmes enCe kejlee nw?-en peerJe Mejerj veecekece& mes meefnle neskej kece& Deewj veeskece&
Jeie&CeeDeeW kees eefle mecee mechetCe& leLee eejeW lejhe mes enCe kejlee nw pewmes efke Deefive mes lehee ngDee ueesns kee ieesuee
heeveer kees meye Deesj mes Deheveer lejhe KeeRelee nw~
Ske mecee ceW efkeleves hegodieue hejceeCeg kece&he nesles nQ?-en peerJe Ske mecee ceW efme jeefMe kes
DevevleJeW Yeeie Deewj DeYeJe jeefMe kes DevevleiegCes, Ssmes Deveble hegodieue hejceeCegDeeW kees enCe kejlee nw~ Ske mecee
ceW enCe kejves mes meceeeye kenles nQ~ en meeceeve keLeve nw~ eesieeW mes keg efJemeMelee Yeer nes peeleer nw~
Ske mecee ceW efkeleves kece& efKejles nQ-Ske-Ske mecee ceW kece& hejceeCeg Ske-Ske meceeeye heue
oskej efKej peeee kejles nQ~ keoeefeled keg leheejCe Deeefo kes efveefcee mes Deveske meceeeye Yeer Ske mecee ceW Pe[
peeee kejles nQ~ efhej Yeer keg kece [s{ iegCeneefve eceeCe meceeeye kece& meee ceW DeJeefmLele jne ner kejles nQ~
kece& efkeleves nQ?-meeceeveheves mes kece& Ske nw, GmeceW Yeso veneR nw~ Je-YeeJe kes Yeso mes oes Yeso nQ~
GmeceW %eeveeJejCeeefo he hegodieue Je kee efheC[ Jekece& nw Deewj JeefheC[ ceW heue osves keer pees Meefe nw
Jen YeeJekece& nw DeLeJee keee& ceW keejCe kee JeJenej nesves mes Gme Meefe mes GlheVe ngS pees De%eeveeefo Je
eesOeeefohe heefjCeece nQ, Jes Yeer YeeJekece& nQ~
kece& kes meeceeve mes Dee" Yeso nQ DeLeJee Ske meew De[leeueerme ee DemebKeele ueeskeeceeCe Yeer Gmekes Yeso
1. efpevekes leerLekej eke=efle kee yebOe veneR nw, Gvekes 12 eke=efle ner eneB hej ve nesleer nQ~

pewve Yeejleer

( 195 )

Jeevegeesie

nesles nQ~
Gve Dee" keceeX kes Ieeefleee Deewj DeIeeefleee mes oes Yeso nQ~
Dee" kece& kes veece-%eeveeJejCe, oMe&veeJejCe, Jesoveere, ceesnveere, Deeeg, veece, iees$e Deewj Devlejee~
Ieeeflekece&-%eeveeJejCe, oMe&veeJejCe, ceesnveere Deewj Devlejee~ DeIeeeflekece&-Jesoveere, Deeeg, veece Deewj iees$e~
Ieeefleee kece& kee ue#eCe-pees peerJe kes kesJeue%eeve Deeefo #eeefekeYeeJe Deewj #eeeesheMeefceke YeeJeeW kee
Ieele kejs~
DeIeeefle kece& kee ue#eCe-pees peerJe kes iegCeeW kee hetCe&leee Ieele ve kejs~

Dee" keceesX kee mJeYeeJe

%eeveeJejCe-pees Deelcee kes %eeve iegCe kees {kes-eke ve nesves os, pewmes -osJelee kes cegKe hej he[e
ngDee Jee~
oMe&veeJejCe-pees Deelcee kee oMe&ve ve nesves os, pewmes-jepee kee henjsoej~
Jesoveere-pees peerJe kees megKe-og:Ke kee Jesove-DevegYeJe kejeJes, pewmes-Meno ueheser leueJeej keer Oeej~
ceesnveere-pees Deelcee kees ceesefnle-Deesleve kejs, pewmes-ceefojeheeve~
Deeeg-pees peerJe kees Gme-Gme mLeeve ceW-heee&e ceW jeske jKes, pewmes-meebkeue DeLeJee kee" kee
eb$e~
veecekece&-pees Deveske lejn kes Mejerj keer jevee kejs, pewmes-efe$ekeej~
iees$ekece&-pees TBe-veereheves kees eehle kejeJes, pewmes-kegcYekeej~
Devlejee-pees oelee Deewj hee$e ceWs Devlej-JeJeOeeve kejs, pewmes-Yeb[ejer otmejs kes efueS oeve osles
mecee jepee kees jeske oslee nw~
Dee" keceeX kes Gej Yeso-%eeveeJejCe kes 5, oMe&veeJejCe kes 9, Jesoveere kes 2, ceesnveere kes 28, Deeeg
kes 4, veece kes 93, iees$e kes 2 Deewj Devlejee kes 5, Ssmes kegue 5922849325148 Yeso nesles nQ~

%eeveeJejCe kes heeBe Yeso

ceefle%eeveeJejCe-pees peerJe kes ceefle%eeve kees DeeJe=le kejs-{kes~
egle%eeveeJejCe-pees egle%eeve kee DeeJejCe kejs~
DeJeefOe%eeveeJejCe-pees DeJeefOe%eeve kee DeeJejCe kejs~
ceve:hee&e%eeveeJejCe-pees ceve:hee&e %eeve kee DeeJejCe kejs~
kesJeue%eeveeJejCe-pees peerJe kes hetCe&%eeve kees eke ve nesves os~

Jeevegeesie

( 196 )

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

oMe&veeJejCe kes veew Yeso

1. e#egoMe&veeJejCe-pees e#eg mes oMe&ve veneR nesves osJes~
2. Dee#egoMe&veeJejCe-pees ves$e kes efmeJeee otmejer eejeW FefveeW mes meeceeveeJeueeskeve veneR nesves osJes~
3. DeJeefOeoMe&veeJejCe-pees DeJeefOe eje oMe&ve ve nesves osJes~
4. kesJeueoMe&veeJejCe-pees ef$ekeeue ceW jnves Jeeues meye heoeLeeX kes oMe&ve kee DeeJejCe kejs~
5. efveeoMe&veeJejCe-efpemekes Goe mes ceo, Keso Deeefo otj kejves kes efueS kesJeue meesvee nes~
6. efveeefvee-efpemekes Goe mes, ienjer efvee mes DeeBKe keer heueke veneR GIee[ mekes~
7. eeueeoMe&veeJejCe-efpemekes Goe mes Mejerj keer efeee Deelcee kees eueeJes, efvee ceW keg keece kejs,
Gmekeer eeo Yeer jns~
8. eeueeeeuee-efpemekes Goe mes cegKe mes ueej yenleer jns, neLe Jeiewjn Debie eueles jnW~
9. mleeveie=ef-efpemekee Goe nesves hej en peerJe veeRo ceW ner G"kej yengle hejeece kee lees keece kejs,
hejvleg peeele nesves hej Gmes Yeeve veneR jns efke keee efkeee Lee, Gmes mleeveie=ef efvee kenles nQ~

Jesoveere kes oes Yeso

meeleeJesoveere-efpemekes Goe mes osJeeefo ieefle ceW peerJe kees Meejerefjke leLee ceeveefmeke megKeeW keer eeefhlehe
meelee kee Jesove-DevegYeJe nesJes~
DemeeleeJesoveere-efpemekes Goe mes Deveske ekeej kes vejkeeefo ieefle kes og:KeeW kee DevegYeJe nessJes~

ceesnveere kece& kes DeeF&me Yeso

ceesnveere kes cetue ceW oes Yeso nQ-oMe&veceesnveere Deewj eeefj$eceesnveere~
oMe&ve ceesnveere kes leerve Yeso nQ-efceLeelJe, mecekedefceLeelJe Deewj mecekedeke=efle~
efceLeelJekece&-efpemekes Goe mes efceLee eeve nes, meJe&%ekeefLele Jemleg kes eLeeLe& mJehe ceW efe ve nes~
mecekedefceLeelJe-efpemekes Goe mes heefjCeeceeW cesW Jemleg kee eLeeLe& eeve Deewj DeeLeeLe& eeve oesveeW
ner efceues ngS neW~
mecekedeke=efle-efpemekes Goe mes peerJe kes mecekelJe iegCe kee Ieele lees ve nes hejvleg heefjCeeceeW ceW eue,
ceefueve oes<e Dee peeJeW, Gmes mecekedeke=efle kenles nQ~ en eke=efle efceLeelJe eke=efle kee keg Oeguee ngDee DebMe nw~
eeefj$eceesnveere kes oes Yeso nQ-ke<eee Jesoveere, veeske<eee Jesoveere~
ke<eee kes meesuen Yeso nQ-DevevleevegyebOeer, DeeleeKeeveeJejCe, eleeKeeveeJejCe Deewj mebpJeueve
Fvekes eesOe, ceeve, ceeee Deewj ueesYe, Ssmes eej-eej Yeso kej osves mes meesuen Yeso nes peeles nQ~

pewve Yeejleer

( 197 )

Jeevegeesie

DevevleevegyebOeer eesOe-Devevle veece mebmeej kee nw Deewj Gmekee pees keejCe nw, Jen DevevleevegyebOeer nw,
efpemekes Goe mes Devevle mebmeej kes efueS keejCeYetle eesOe GlheVe nesJes, Jen DevevleevegyebOeer eesOe nw~
DevevleevegyebOeer ceeve-efpemekes Goe mes Devevle mebmeej kes efueS keejCeYetle ceeve ke<eee GlheVe nesJes~
DevevleevegyebOeer ceeee-efpemekes Goe mes efJeMes<e ceeeeeej eJe=efe nes~
DevevleevegyebOeer ueesYe-efpemekes Goe mes leere ueesYe yevee jns~ en DevevleevegyebOeer ke<eee mecekelJeiegCe
kee Ieele kejleer nw~
DeeleeKeeveeJejCe-pees De DeLee&led F&<eled-Lees[s mes Yeer eleeKeeve-leeie kees ve nesves osJesSkeosMeele kees Yeer ve nesves osJes, Gmes DeeleeKeeveeJejCe kenles nQ~ en ke<eee peerJe kes DeCegeleeW kees veneR nesves
osleer~ Fmekes Yeer eesOe, ceeve Deeefo eejeW Yeso Ieefle kej uesvee eeefnS~
eleeKeeveeJejCe-efpemekes Goe mes eleeKeeve-hetCe& leeie kee DeeJejCe nes, ceneele veneR nes mekeW~
Fmekes Yeer eesOe Deeefo eejeW Yeso nesles nQ~
mebpJeueve-efpemekes Goe mes meb Skehe neskej pJeueefle-ekeeMe kejs, efpemekes Goe mes ke<eee
DebMe mes efceuee ngDee mebece jns~ ke<eee jefnle efvece&ue eLeeKeele mebece ve nes mekes~ FmeceW Yeer eesOe Deeefo eejeW
Yeso nesles nQ, Fme ekeej mes ke<eee Jesoveere kes 16 Yeso kens~
veJe veeske<eee-pees vees F&<eled-Lees[e nes-eyeue ve nes, Gmes veeske<eee kenles nQ~
neme-efpemekes Goe mes neme eke nes~
jefle-efpemekes Goe mes osMe, Oeve, heg$eeefo ceW efJeMes<e eerefle nes~
Dejefle-efpemekes Goe mes osMe Deeefo ceW Deeerefle nes~
Meeske-efpemekes Goe mes F< kes efJeeesie nesves hej keuesMe nes~
Yee-efpemekes Goe mes Gsie nes~
pegiegghmee-efpemekes Goe mes iueeefve ee Deheves oes<e kees {bkevee Deewj otmejs kes oes<e kees eke kejvee nes~
eerJeso-efpemekes Goe mes eer mebyebOeer YeeJe, ceeeeeej keer DeefOekelee, ves$e efJeYece Deeefo eje heg<e kes
meeLe jceves keer Fe nes~
heg<eJeso-efpemekes Goe mes eer ceW jceCe keer Fe Deeefo heefjCeece neW~
vehegbmekeJeso-efpemekes Goe mes eer-heg<e oesveeW ceW jceCe kejves keer Fe Deeefo efceefele YeeJe neW~
Fme lejn mes veJe veeske<eee Deewj meesuen ke<eee efceuekej heeerme Yeso eeefj$e ceesnveere kes Deewj leerve oMe&ve
ceesnveere kes meye efceuekej ceesnveere kes DeeFme Yeso nes peeles nQ~

Deeeg kes eej Yeso

Jeevegeesie

( 198 )

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

vejkeeeg-pees Deelcee kees vejke Mejerj ceW jeske jKes~

eflee&eeeg-pees Deelcee kees eflee&e heee&e ceW jeske jKes~
ceveg<eeeg-pees Deelcee kees ceveg<e Mejerj ceW jeske jKes~
osJeeeg-pees Deelcee kees osJe Mejerj ceW jeske jKes~

veecekece& kes eflejeveJes Yeso

ieefleveecekece&-efpemekes Goe mes en peerJe Ske heee&e mes otmejer heee&e kees ieefle eehle nes, Jen
ieefle veecekece& nw~ Gmekes eej Yeso nQ-efpemekes Goe mes peerJe veejkeer kes Deekeej, efleee Mejerjekeej, ceveg<e
Mejerjekeej nes, Gmes ece mes vejkeieefle, efleeeieefle, ceveg<eieefle leLee osJeieefle kenles nQ~
peeefle veecekece&-pees Gve ieefleeeW ceW DeJeefYeeejer-meMe Oece& mes peerJeeW kees Fkee kejs~ Skesver,
oesFver Deeefo peerJe meceeve mJehe neskej Deeheme ceW Ske-otmejs mes efceueles veneR, en lees DeJeefYeeejerhevee Deewj
Skesefvehevee meye SkesefveeW ceW meMe nw en ngDee meMehevee, en DeJeefYeeejer Oece& Skesefveeefo peerJeeW ceW
jnlee nw Dele: Skesefveeefo peeefle Meyo mes kens peeles nQ~
peeeflekece& kes heeBe Yeso nQ-efpemekes Goe mes en Deelcee Skesver, oesFver, lesFver, eewFver DeLeJee
hebesver kener peees, Gmes ece mes Skesverpeeefle, oes Fverpeeefle, leerve Fverpeeefle, eej Fverpeeefle leLee hebesverpeeefle
veecekece& kenles nQ~
Mejerj veecekece&-efpemekes Goe mes Mejerj yeves~ Mejerj kes heeBe Yeso nQ-efpemekes Goe mes Deewoeefjke,
Jewefeefeke, Deenejke, lewpeme Deewj keece&Ce Mejerj GlheVe nes, Gmes ece mes Deewoeefjke Mejerj, Jewefeefeke, Mejerj,
Deenejke Mejerj, lewpeme Mejerj leLee keece&Ce Mejerj kenles nQ~
yebOeve veecekece&-Mejerj veecekece& kes Goe mes pees Deenej Jeie&Ceehe hegodieue mkebOe Fme peerJe ves enCe
efkees Les, Gve hegodieue mkebOe kes eosMeeW kee efpeme kece& kes Goe mes Deeheme ceW mebyebOe nes, Gmes yebOeve kenles nQ~
Gmekes Deewoeefjke yebOeve, Jewefeefeke yebOeve, Deenejke yebOeve, lewpeme yebOeve, keece&Ce yebOeve, Ssmes heeBe Yeso nQ~
mebIeele veecekece&-efpemekes Goe mes Deewoeefjke Deeefo MejerjeW kes hejceeCeg Deeheme ceW efceuekej ef jefnle
yebOeve kees eehle neskej Ske he nes peeJeW, Gmes mebIeele veecekece& kenles nQ~ Fmekes Yeer Deewoeefjke mebIeele, Jewefeefeke
mebIeele, Deenejke mebIeele, lewpeme mebIeele, keece&Ce mebIeele, Fme lejn heeBe Yeso nQ~
mebmLeeve veecekece&-efpeme kece& kes Goe mes Mejerj kee Deekeej yeves~ Gmekes n Yeso nQmeceelegje mebmLeeve-efpemekes Goe mes DebieesheebieeW keer uecyeeF&, eew[eF& meecegefke Meee kes Devegmeej
"erke-"erke yeveer neW~
veeesOeheefjceb[ue mebmLeeve-efpemekes Goe mes Mejerj kee Deekeej veeesOe kes (Je Je=#e kes) mejerKee
veeefYe kes Thej ceese Deewj veeefYe mes veeres heleuee nes~

pewve Yeejleer

( 199 )

Jeevegeesie

mJeeefle mebmLeeve-efpemekes Goe mes mJeeefle ve#e$e kes DeLeJee mehe& keer Jeeceer kes meceeve Thej mes heleuee
Deewj veeefYe kes veeres ceese nes~
kegypeke mebmLeeve-efpemekes Goe mes kegye[e Mejerj nes~
Jeeceve mebmLeeve-efpemekes Goe mes yeewvee Mejerj nes~
ngb[ke mebmLeeve-efpeme kece& kes Goe mes Mejerj kes Debieesheebie efkemeer Keeme Mekeue kes ve nes~
Debieesheebie-efpemekes Goe mes Debie-GheebieeW kee Yeso nes, Gmekes leerve Yeso nQ-Deewoeefjke Debieesheebie,
Jewefeefeke Debieesheebie, Deenejke Debieesheebie~
mebnveve veecekece&-efpemekes Goe mes ne[eW kes yebOeve ceW efJeMes<elee nes~ mebnveve kes n Yeso nQJee<e&Yeveejee mebnveve-efpeme kece& kes Goe mes $e+<eYe (yes"ve), veejee (keeruee), mebnveve (ne[eW
kee mecetn) Jee kes meceeve nes DeLee&led Fve leerveeW kee efkemeer mes sove-Yesove ve nes mekes~
Jeeveejee mebnveve-efpemekes Goe mes Mejerj ceW Jee kes ne[ Deewj Jee keer keerueer neW hejvleg yes"ve Jee
kes ve neW~
veejee mebnveve-efpemekes Goe mes Mejerj ceW Jee jefnle yes"ve Deewj keerueer meefnle ne[ neW~
DeOe&veejee mebnveve-efpemekes Goe mes ne[eW keer meefvOeeeB DeeOeer keerefuele neW~
keerefuele mebnveve-efpemekes Goe mes ne[ hejmhej keerefuele neW~
Demebeehle me=heeefkee mebnveve-efpemekes Goe mes pegos-pegos ne[ vemeeW mes yebOes neW-hejmhej ceW keerues ngS
ve neW~
JeCe& veecekece&-efpemekes Goe mes Mejerj ceW JeCe& nes, Gmekes heeBe Yeso nQ-ke=<Ce, veerue, je, heerle, esle~
iebOe veecekece&-efpemekes Goe mes Mejerj ceW iebOe nes~ iebOe kes oes Yeso nQ-megjefYeiebOe, DemegjefYeiebOe~
jme veecekece&-efpemekes Goe mes Mejerj ceW jme nes, Gmekes heeBe Yeso nQ-efleejme, kegjme, ke<eeejme,
Deecuejme, ceOegjme~
mheMe& veecekece&-efpemekes Goe mes Mejerj ceW mheMe& nes, Gmekes Dee" Yeso nQ-keke&MemheMe&, ce=og, ieg,
ueIeg, Meerle, G<Ce, efmveiOe Deewj #e~
DeeveghetJe& veecekece&-efpemekes Goe mes efJeen ieefle ceW cejCe mes henues kes Mejerj kes Deekeej mes Deelcee kes
eosMe yeves jns DeLee&led henues Mejerj kes Deekeej kee veeMe ve nes~ Gmekes eej Yeso nQvejkeieefle eeeesieeveghetJe&-efpemekes Goe mes vejkeieefle kees eehle nesves kes mevcegKe peerJe kes Mejerj kee
Deekeej efJeen ieefle ceW hetJe& Mejerjekeej kee jns~ Fmeer ekeej eflee&eieefle eeeesieeveghetJe&, ceveg<eieefle eeeesieeveghetJe&,
osJeieefle eeeesieeveghetJe& ceW Yeer mecePevee~
DeiegueIegveecekece&-efpeme kece& kes Goe mes, Ssmee Mejerj efceues pees ueesns kes ieesues keer lejn Yeejer ve nes,

Jeevegeesie

( 200 )

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

Deeke keer F& keer lejn nukee ve nes~

GheIeele-efpemekes Goe mes ye[s meeRie DeLeJee ceese hes Fleeefo Deheves ner Ieeleke Debie neW~
hejIeele-efpemekes Goe mes leer#Ce meeRie, veKe, mehe& Deeefo keer oe{ Fleeefo hej kes Ieele kejves Jeeues Mejerj
kes DeJeeJe neW~
GdJeeme-efpeme kece& kes Goe mes eemeesdJeeme nes~
Deelehe-efpemekes Goe mes hej kees Deeleehe kejves Jeeuee Mejerj nes~
en Deelehe veecekece& kee Goe mete&efyebye kes efJeceeve kes he=LJeerkeeefeke yeeoj peerJe kes jnlee nw, Gmekes cee$e
efkejCeeW ceW ner G<Celee jnleer nw, cetue ceW veneR~
Geesle-efpeme kece& kes Goe mes ekeeMehe Mejerj nes~ en Geesle kece& evefyebye kes efJeceeve ceW efmLele
Skesefve yeeoj he=LJeerkeeefeke peerJe kes neslee nw pegievet Deeefo kes Yeer Fme kece& kee Goe jnlee nw~
efJeneeesieefle-efpemekes Goe mes DeekeeMe ceW ieceve nes, Gmekes oes Yeso nQ-eMemle efJeneeesieefle,
DeeMemleefJeneeesieefle~
$emeveecekece&-efpemekes Goe mes oes Fefveeefo peerJeeW keer peeefle ceW pevce nes~
yeeoj-efpemekes Goe mes Ssmee Mejerj nes, pees efke otmejs kees jeskes Deewj otmejs mes Deehe kes~
heee&efhle-efpemekes Goe mes peerJe Deheves-Deheves eesie Deenej, Mejerj, Fefve, eemeesdJeeme, Yee<ee Deewj
ceve Fve heee&efhleeeW kees hetCe& kejs~
eleske-efpemekes Goe mes Ske Mejerj kee mJeeceer Ske ner peerJe nes~
efmLej-efpemekes Goe mes Mejerj kes jmeeefo Oeeleg Deewj Jeele, efhee Deeefo Oeeleg, GheOeeleg Deheves-Deheves
ef"keeves hej efmLej jnW~ Fmemes Mejerj ceW jesie Meeble jnlee nw~
MegYe veecekece&-efpemekes Goe mes cemleke Jeiewjn Mejerj kes DeJeeJe Deewj Mejerj megvoj nes~
megYeie-efpeme kece& kes Goe mes otmejs peerJeeW kees Dee ueieves Jeeuee Mejerj nes~
megmJej-efpemekes Goe mes Dee mJej nes~
Deeose-efpemekes Goe mes keebefle meefnle Mejerj nes~
eMemkeerefle&-efpemekes Goe mes Dehevee hegCe iegCe peieled ceW eie nes~
efvecee&Ce-efpemekes Goe mes Mejerj kes DebieesheebieeW keer jevee "erke-"erke nes~
leerLekej-pees eerceled Denle heo kee keejCe nes~ Fme eke=efle kes yebOe nes peeves mes peerJe leerveeW ueeskeeW ceW
Deeee& Deewj #eesYe GlheVe kejves Jeeuee ceneved YeieJeeve kenueelee nw~
mLeeJej-efpemekes Goe mes Skesefve (he=LJeer, peue, Deefive, Jeeeg, Jevemheefle) ceW pevce nes~

pewve Yeejleer

( 201 )

Jeevegeesie

met#ce-efpemekes Goe mes Ssmee met#ce Mejerj nes, pees efke ve lees efkemeer kees jeskes Deewj ve efkemeer mes kes~
Deheee&hle-efpemekes Goe mes keesF& Yeer heee&efhle hetCe& ve nes DeLee&led ueyOeheee&hle DeJemLee nes~
meeOeejCe-efpeme kece& kes Goe mes Ske Mejerj kes Deveske peerJe mJeeceer neW~
DeefmLej-efpemekes Goe mes Oeelegg Deewj GheOeeleg Deheves-Deheves ef"keeves ve jnW~ Fmemes Mejerj iCe jnlee nw~
DeMegYe-efpememes Mejerj kes cemleke Deeefo DeJeeJe megvoj ve neW~
ogYe&ie-efpemekes Goe mes heeefoiegCe meefnle nesves hej Yeer otmejs kees Dee ve ueies~
og:mJej-efpemekes Goe mes mJej Dee ve nes~
Deveeose-efpemekes Goe mes eYee jefnle Mejerj nes~
DeeMe:keerefle&-efpemekes Goe mes mebmeej ceW peerJe keer eMebmee ve nes~
Fme ekeej mes veecekece& kes 93 Yeso ngS~
iees$e kes oes YesoGeiees$e-efpemekes Goe mes ueeske hetefpele kegue ceW pevce nes~
veereiees$e-efpemekes Goe mes ueeske efvebefole kegue ceW pevce nes~
Devlejee kes heeBe Yesooeveeblejee-efpemekes Goe mes oeve osvee eens hejvleg ve os mekes~
ueeYeevlejee-efpemekes Goe mes ueeYe keer Fe nesles ngS Yeer ueeYe ve nes mekes~
Yeesieeblejee-efpemekes Goe mes heg<heeefo Deewj DeVeeefo JemlegDeeW kees Yeesievee eens hejvleg Yeesie ve mekes~
GheYeesieevlejee-efpemekes Goe mes eer Deeefo GheYeesie Jemleg kee GheYeesie ve kej mekes~
Jeeree&vlejee-efpemekes Goe mes Deheveer Meefe eie kejvee eens hejvleg eie ve kej mekes~
Fme ekeej Dee" keceeX kes 148 Yeso nesles nQ~
hegCe heehe eke=efleeeB-Fve keceeX ceW eMemle DeeMemle, Ssmes oes Yeso Yeer nesles nQ-pees eke=efleeeB
meebmeeefjke megKe osJebs, Jes hegCe eke=efleeeB nQ SJeb DeMegYe heue osves Jeeueer heehe eke=efleeeB nQ~
hegCe eke=efleeeB-1 meelee Jesoveere, 3 efleee, ceveg<e, osJeeeg, 1 Geiees$e, 2 ceveg<epeeefle,
ceveg<eieleeveghetJeea, 2 osJeieefle, osJeieleeveghetJeea, 1 hebesefvpeeefle, 5 Mejerj, 5 yebOeve, 5 mebIeele, 3 Debieesheebie,
20 MegYe JeCe&, iebOe, jme, mheMe&, 1 meceelegjemebmLeeve, 1 Jee<e&Yeveejee mebnveve, GheIeele kes efyevee DeiegueIeg
Deeefo 6, 1 eMemleefJeneeesieefle Deewj $eme Deeefo 12, Fme ekeej mes 68 eke=efleeeB hegCehe nQ~
heehe eke=efleeeB-eejeW Ieeefleee keceeX keer eke=efleeeB 47, 1 veereiees$e, 1 DemeeleeJesoveere, 1 vejkeeeg,
2 vejkeieefle, vejkeieleeveghetJeea, 2 efleeeieefle, efleeeeeg, 4 Skesefveeefo peeefle, meceelegje kees es[kej

Jeevegeesie

( 202 )

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

5 mebmLeeve, henues mebnveve kes efmeJeee 5 mebnveve, DeMegYe JeCe&, jme, iebOe, mheMe& es 20, 1 GheIeele, 1 DeeMemle
efJeneeesieefle, mLeeJej Deeefo 10, es 100 heehe eke=efleeeB nQ~ Fme ekeej 68100168 Yeso nes iees~ henues
148 eke=efleeeB ner efieveeF& nQ~ celeueye en nw efke mheMe&, jme, iebOe Deewj JeCe& keer pees yeerme eke=efleeeB nQ, Jes hegCe
Deewj heehe oesveeW ceW meefcceefuele nes peeleer nQ~
ke<eeeeW kee Jeemeveekeeue-mebpJeueve ke<eeeeW keer Jeemevee kee keeue, Devleceg&ntle&, eleeKeeve kee
hevn efove, DeeleeKeeve kee n cenervee leLee DevevleevegyebOeer kee mebKeele, DemebKeele Deewj DevevleYeJe
mecePevee~
Jeemevee kee ue#eCe-efkemeer ves eesOe efkeee, heers Jen otmejs keece ceW ueie ieee, JeneB hej eesOe kee Goe
veneR nw, hejvleg efpeme heg<e hej eesOe efkeee Lee Gme hej #ecee Yeer veneR nw, Fme ekeej pees eesOe kee mebmkeej efee
ceW yew"e ngDee nw, Gmeer keer Jeemevee kee keeue eneB hej kene ieee nw~
kece& kes kejCe
kejCe-nj Ske eke=efle kes oMe kejCe (DeJemLeeSb) nesles nQ, GvneR kee veece kejCe nQ~ Gvekes veeceyebOe, Glke<e&Ce, mebeceCe, Deheke<e&Ce, GoerjCee, meJe, Goe, GheMece, efveOeefe Deewj efvekeeevee~
yebOe-keceeX kee Deelcee mes mebyebOe nesvee DeLee&led efceLeelJeeefo heefjCeeceeW mes pees hegodieue Je kee %eeveeJejCeeefohe
neskej heefjCeceve kejvee, pees efke %eeveeefo kee DeeJejCe kejlee nw, Jen yebOe nw~
Glke<e&Ce-pees keceeX keer efmLeefle leLee DevegYeeie kee ye{vee nw, Jen Glke<e&Ce nw~
mebeceCe-yebOehe eke=efle kee otmejer eke=eflehe heefjCeceve kej peevee~
Deheke<e&Ce-efmLeefle leLee DevegYeeie kee kece nes peevee~
GoerjCee-Goekeeue kes yeenj efmLele DeLee&led efpemekes Goe kee DeYeer mecee veneR Deeee nw, Ssmee pees
kece& Je Gmekees Deheke<e&Ce kes yeue mes GoeeJeueer keeue ceW eehle kejvee GoerjCee nw~
meJe-hegodieue kee kece&he jnvee meJe nw~
Goe-kece& kee Deheveer efmLeefle kees eehle nesvee DeLee&led heue osves kee mecee eehle nes peevee Goe nw~
GheMeevle-pees kece& GoeeJeueer mes eehle ve efkeee peees DeLee&led GoerjCee DeJemLee kees eehle ve nes mekes,
Jen GheMeevlekejCe nw~
efveOeefe-pees kece& GoeeJeefue ceW Yeer eehle ve nes mekes Deewj mebeceCe DeJemLee kees Yeer eehle ve nes mekes,
Gmes efveOeefekejCe kenles nQ~
efvekeeevee-efpeme kece& keer GoerjCee, mebeceCe, Glke<e&Ce Deewj Deheke<e&Ce, es eejeW ner DeJemLeeSb ve nes
mekeW, Gmes efvekeeefelekejCe kenles nQ~
en efvekeeefele kece& eee: heue oskej ner tlee nw, Fmekes yebOe ceW keejCe yeleueees iees nQ efke osJe, Meee
ieg keer Deemeeovee Deeefo kejves mes Ssmeer peeefle kee kece& yebOe peelee nw~

pewve Yeejleer

( 203 )

Jeevegeesie

Fve keceeX keer yebOe, Goe Deewj meJe DeJemLeeSb DeefOeke eefme nQ~
yebOeeesie eke=efleeeB-5 yebOeve, 5 mebIeele es 5 Mejerj kes meeLe DeefJeveeYeeJeer nQ Dele: FvnW Mejerj ceW
meefcceefuele kej oerefpeS, leye 15-105 ner jn ieF&, ome Ie ieF&~ 5 JeCe&, 5 jme, 2 iebOe Deewj 8 mheMe& Fve
20 kees 8 ceW ner Meeefceue kej oerefpeS leLee oMe&ve ceesnveere kes 3 Yeso ceW efceLeelJe kee ner yebOe neslee nw~
mecekedefceLeelJe Deewj mecekelJe eke=efle kee yebOe veneR neslee nw Dele: es oes Ie ieF, celeueye 1016228,
148-28 Ieves mes 120 eke=efleeeB ner yebOe eesie nQ~
Goe eesie eke=efleeeB-yebOe eesie 120 ceW mecekedefceLeelJe Deewj mecekelJe eke=efle efceuee osves mes
122 eke=efleeeB Goe eesie nesleer nQ~
meJe eke=efleeeB-Thej mes kener ngF& 148 eke=efleeeB meYeer meee ceW jnves eesie nQ~
iegCemLeeve, ceeie&CeeDeeW keer Dehes#ee Fve eke=efleeeW kee yebOe, Goe, meJe efJeMes<e he mes ieesccemeej
kece&keeC[ Deewj hebemeben Deeefo ebLeeW mes mecePevee eeefnS~

Dee"eW keceeX kes DeeeJe

%eeveeJejCe, oMe&veeJejCe kece& kes DeeeJe-%eeve Deewj oMe&ve ceW efkees iees eoes<e, efvevnJe, ceelmee&,
Devlejee, Deemeeove Deewj GheIeele, es %eeveeJejCe leLee oMe&veeJejCe kece& kes DeeeJe nQ~
eoes<e-efkemeer Oecee&lcee kes eje keer ieF& leJe%eeve keer eMebmee kee veneR megnevee eoes<e nw~
efvevnJe-efkemeer keejCe mes %eeve kees gheevee efvevnJe nw~
ceelmee&-Jemleg mJehe kees peevekej en Yeer heefC[le nes peeJesiee, Ssmee efJeeej kej efkemeer kees ve he{evee
ceelmee& nw~
Devlejee-efkemeer kes %eeveeYeeme ceW efJeIve [euevee Devlejee nw~
Deemeeove-otmejs kes eje ekeeefMele nesves eesie %eeve kees jeske osvee Deemeeove nw~
GheIeele-mees %eeve ceW oes<e ueieevee GheIeele nw~
Jesoveere kes DeeeJe-efvepe hej leLee oesveeW kes efJe<ee ceW efmLele og:Ke, Meeske, leehe, Deeevove, JeOe Deewj
heefjJesove, es Demeelee Jesoveere kes DeeeJe nQ~
og:Ke-heer[ehe heefjCeece efJeMes<e kees og:Ke kenles nQ~
Meeske-Dehevee Ghekeej kejves Jeeues heoeLe& kee efJeeesie nesves hej efJekeuelee nesvee Meeske nw~
leehe-mebmeej ceW Deheveer efvevoe Deeefo kes nes peeves mes heeeeehe kejvee leehe nw~
Deeevove-heeeeehe mes Deegheele kejles ngS jesvee Deeevove nw~
JeOe-Deeeg Deeefo eeCeeW kee efJeeesie kejvee JeOe nw~

Jeevegeesie

( 204 )

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

heefjosJeve-mebkeuesMe heefjCeeceeW kee DeJeuecyeve kej Fme lejn jesvee efke megveves Jeeues kes oe ceW oee
GlheVe nes peeJes, mees heefjosJeve nw~
eeefhe Meeske Deeefo og:Ke kes ner Yeso nQ leLeeefhe og:Ke keer peeefleeeB yeleueeves kes efueS meyekee enCe efkeee nw~
meelee Jesoveere kes DeeeJe-Yetleelevegkechee, oeve, mejeie mebeceeefo, eesie, #eeefvle, Meewe leLee Den&efe
Deeefo es meelee Jesoveere kes DeeeJe nQ~
Yetleelevegkechee-Yetle-mebmeej kes mecemle eeCeer hej oee kejvee Yetleevegkechee Deewj eleer, DeCegeleer ee
ceneeleer peerJeeW hej oee kejvee, mees elevegkechee nw~
oeve-efvepe Deewj hej kes Ghekeej eesie Jemleg kes osves kees oeve kenles nQ~
mejeie mebeceeefo-heeBe Fefve Deewj ceve kes efJe<eeeW mes efJeje nesves leLee n keee kes peerJeeW keer efnbmee
ve kejves kees mebece kenles nQ Deewj jeie meefnle mebece kees mejeie mebece kenles nQ~
eneB Deeefo Meyo mes mebeceemebece (eeJeke kes ele), Dekeece efvepe&je (yevoerKeeves Deeefo ceW mebkeuesMe jefnle
YeesieesheYeesie kee leeie kejvee) Deewj yeeuelehe-(efceLeeoMe&ve meefnle lehemee kejvee) kee Yeer enCe neslee nw~
eesie-Fve meyekees Deer lejn OeejCe kejvee eesie kenueelee nw~
#eeefvle-eesOeeefo ke<eee kes DeYeeJe kees #eeefvle kenles nQ~
Meewe-ueesYe kee leeie kejvee Meewe nw~
Fefle Meyo mes Den&efe, cegefveeeW keer JeweeJe=efe Deeefo kee enCe kejvee eeefnS~
oMe&ve ceesnveere kee DeeeJe-kesJeueer, egle, mebIe, Oece& Deewj osJe Fvekee DeJeCe&Jeeo kejvee oMe&ve
ceesnveere kece& kee DeeeJe nw~
DeJeCe&Jeeo-iegCeJeeveeW kees Pet"s oes<e ueieevee, mees DeJeCe&Jeeo nw~
kesJeueer kee DeJeCe&Jeeo-kesJeueer eemeenej kejkes peerefJele jnles nQ Fleeefo kenvee, mees kesJeueer kee
DeJeCe&Jeeo nw~
egle kee DeJeCe&Jeeo-Meee ceW ceebme Ye#eCe kejvee Deeefo efueKee nw, Ssmee kenvee egle kee DeJeCe&Jeeo nw~
mebIe kee DeJeCe&Jeeo-es meeOeg Met nQ, ceefueve nQ, efveve nQ, veive nQ Fleeefo kenvee mebIe kee DeJeCe&Jeeo nw~
Oece& kee DeJeCe&Jeeo-efpevesv YeieJeeve kes eje kens ngS Oece& ceW keg Yeer iegCe veneR nw, Gmekes mesJeve
kejves Jeeues Demegj nesJeWies, Fleeefo kenvee Oece& kee DeJeCe&Jeeo nw~
osJe kee DeJeCe&Jeeo-osJe ceefoje heerles nQ, ceebme Keeles nQ, peerJeeW keer yeefue mes emeVe nesles nQ Deeefo kenvee
osJe kee DeJeCe&Jeeo nw~
eeefj$e ceesnveere kes DeeeJe-ke<eee kes Goe mes nesves Jeeues leere heefjCeece eeefj$e ceesnveere kes DeeeJe nQ~
vejke Deeeg kes DeeeJe-yengle DeejbYe Deewj heefjen kee nesvee vejke Deeeg kee DeeeJe nw~

pewve Yeejleer

( 205 )

Jeevegeesie

efleee Deeeg kes DeeeJe-ceeee, ue-kehe kejvee efleee Deeeg kee DeeeJe nw~
ceveg<e Deeeg kee DeeeJe-Lees[e DeejbYe Deewj Lees[e heefjen kee nesvee ceveg<e Deeeg kee DeeeJe nw~
mJeYeeJe mes ner mejue heefjCeeceer nesvee Yeer ceveg<e Deeeg kee DeeeJe nw~
meye DeeegDeeW kee DeeeJe-efoieleeefo 7 Meerue Deewj Deefnbmee Deeefo heeBe eleeW kee DeYeeJe Yeer mecemle
DeeegDeeW kee DeeeJe nw~
Meerue Deewj ele kee DeYeeJe jnles ngS peye ke<eeeeW ceW Delevle leerelee, leerelee, cevolee Deewj Delevle cevolee
nesleer nw, leYeer Jes ece mes eejeW DeeegDeeW kes DeeeJe kes keejCe nesles nQ~
osJe Deeeg kee DeeeJe-mejeiemebece, mebeceemebece, Dekeece efvepe&je Deewj yeeue lehe, es osJe Deeeg kes
DeeeJe nQ~
meceioMe&ve mes Yeer osJeeeg kee DeeeJe neslee nw~
meceioMe&ve mes Jewceeefveke osJeeW kee DeeeJe ner neslee nw Deve osJeeW kee veneR~ eeefhe meceioMe&ve efkemeer
DeeeJehe veneR nw, lees Yeer Gmekes meeLe pees jeieebMe nw, Gmemes yebOe neslee nw~
DeMegYe veecekece& kee DeeeJe-eesieJeelee Deewj efJemebJeeo mes DeMegYekece& kee DeeeJe neslee nw~
MegYe veecekece& kee DeeeJe-eesieJeelee Deewj efJemebJeeo kes efJehejerle DeLee&led eesieeW keer mejuelee Deewj
DeveLee eJe=efe kee DeYeeJe es MegYe veecekece& kes DeeeJe nQ~

leerLekej eke=efle kee DeeeJe

1. oMe&veefJeMegef-heeerme oes<e jefnle efvece&ue meceioMe&ve~
2. efJevee mecheVelee-jlve$ee leLee Gvekes OeejkeeW keer efJevee~
3. Meerueeles<Jeveefleeej-Deefnbmeeefo ele Deewj Gvekes j#eke eesOeleeie Deeefo MeerueeW ceW efJeMes<e eJe=efe~
4. DeYeer#Ce %eeveesheeesie-efvejvlej %eevecee Gheeesie jKevee~
5. mebJesie-mebmeej mes YeeYeerle jnvee~
6. Meefelemleeie-eLee Meefe oeve osvee~
7. Meefelemlehe-GheJeemeeefo lehe kejvee~
8. meeOeg meceeefOe-meeOegDeeW kee Ghemeie& otj kejvee ee meceeefOe meefnle Jeerj cejCe kejvee~
9. JeweeJe=lekejCe-jesieer leLee yeeue-Je= cegefveeeW keer mesJee kejvee~
10. Den&efe-Denle YeieJeeve keer Yeefe kejvee~
11. Deeeee&Yeefe-Deeeee& keer Yeefe kejvee~
12. yengegleYeefe-GheeOeee keer Yeefe kejvee~

Jeevegeesie

( 206 )

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

13. eJeeveYeefe-Meee keer Yeefe kejvee~

14. DeeJeMekeeheefjneefCe-meeceeefeke Deeefo n DeeJeMeke efeeeDeeW ceW neefve veneR kejvee~
15. ceeie& eYeeJevee-pewveOece& keer eYeeJevee kejvee~
16. eJeeve Jeelmeue-Oeceea ceW ieesJelme kes meceeve esce-mvesn jKevee~ es meesuen YeeJeveeSb leerLekej
eke=efle veeceke veecekece& kes DeeeJe nQ~ Fve 16 YeeJeveeDeeW ceW oMe&veefJeMegef veeceke eLece YeeJevee cegKe nw~ Fme
YeeJevee kes meeLe Deve 15 YeeJeveeSb neW, eens kece neW lees Yeer leerLekej veecekece& kee DeeeJe nes mekelee nw~
veere iees$e kece& kee DeeeJe-otmejs keer efvevoe Deewj Deheveer eMebmee kejvee leLee otmejs kes ceewpeto iegCeeW
kees {ebkevee Deewj Deheves Pet"s iegCeeW kees eke kejvee, es veere iees$e kes DeeeJe nQ~
Ge iees$e kee DeeeJe-veere iees$e kes DeeeJeeW mes efJehejerle DeLee&led hej eMebmee leLee Deelce-efvevoe Deewj
vece Je=efe leLee ceo kee DeYeeJe es Ge iees$e kece& kes DeeeJe nQ~
Devlejeekece& kee DeeeJe-hej kes oeve, ueeYe, Yeesie, GheYeesie leLee Jeere& ceW efJeIve kejvee Devlejee
kece& kee DeeeJe nw~

kece&yebOe kes keejCe

kece&yebOe kes heeBe keejCe ceeves iees nQ-efceLeeoMe&veeefJejefleeceeoke<eeeeesiee1 yevOensleJe:~~1~~
efceLeelJe, DeefJejefle, eceeo, ke<eee Deewj eesie~
1. efceLeelJe kes ie=nerle Deewj Deie=nerle, Ssmes oes Yeso nessles nQ~
ie=nerle-hej kes GheosMe Deeefo efveefcee mes efJehejerle yegef kee nesvee~ kegosJe, kegMeee, kegieg Deeefo kee
eeve kejvee~
Deie=nerle-efyevee GheosMe, Deveeefokeeueerve mebmkeejJeMe hejJemleg kees Deheveer mecePevee, efkemeer Yeer ekeej keer
Skeevle yegef jKevee Deeefo~ efceLeelJe kes ie=nerle, Deie=nerle Deewj meebMeefeke, Ssmes leerve Yeso Yeer nesles nQ leLee
Skeevle, efJehejerle, efJevee, mebMee Deewj De%eeve, Ssmes heeBe Yeso Yeer nesles nQ~
Skeeble-Deveske Oecee&lceke heoeLe& kees efkemeer Ske Oecee&lceke ceevevee, Fmekees Skeevle efceLeelJe kenles nQ,
pewmes-Jemleg meJe&Lee #eefCeke ner nw DeLeJee efvele ner nw, JeeJe nw DeLeJee DeJeeJe ner nw Fleeefo~
efJehejerle-Oecee&efoke kes mJehe kees efJehee&ehe ceevevee, pewmes efke efnbmee mes mJeie& efceuelee nw~
efJevee-meceief Deewj efceLeeef osJe ieg MeeeeW ceW meceeve yegef jKevee, Gve meyekee meceeve efJevee
vecemkeej Deeefo kejvee~
mebMee-mees leLee Pet"s oesveeW ekeej kes heoeLeeX ceW efkemeer Ske he#e kee efveee ve nesvee, pewmes-meevLe
1. leJeeLe&met$e ~

pewve Yeejleer

( 207 )

Jeevegeesie

efuebie cees#e kee meeOeve nw ee efvee&vLe efuebie~

De%eeve-peerJeeefo heoeLeeX kees ener nw, Fmeer ekeej mes nw Fme lejn mes efJeMes<ehe ve mecePeves kees De%eeve
efceLeelJe kenles nQ~
efJemleej mes efceLeelJe kes 363 Yeso Yeer ceeves iees nQ leLee peerJe kes heefjCeeceeW keer Dehes#ee Deewj DeefOeke
efJemleej kejves mes DemebKeele ueeske eceeCe leke Yeso nes mekeles nQ~
leerve meew $esme" heeKeC[cele-efpemeceW meJe&Lee Ske vee kee ner enCe heeee peelee nw, Ssmes pees Skeevle
cele nQ Gvekes 363 YesoeW kees yeleeles nQefeeeJeeefoeeW kes 180, DeefeeeJeeefoeeW kes 84, De%eeveJeeefoeeW kes 67 Deewj JewveefekeJeeefoeeW kes 32 Yeso nQ~
efeeeJeeefoeeW kes 180 Yeso-henues Deefmle Ssmee heo efueKevee, Gmekes Thej Deehe mes hej mes
efveleheves mes Deefveleheves mes, Ssmes 4 heo efueKevee, Gvekes Thej peerJeeefo 9 heoeLe& efueKevee, Gvekes Thej keeue
F&ej Deelcee efveeefle Deewj mJeYeeJe Fme lejn 5 heo efueKevee, Fme ekeej 1495180 Yeso nes peeles nQ~
Deefmle, Deheves mes, hej mes, efveleheveskej, Deefveleheveskej, Fve heeBeeW kee DeLe& megiece nw leLee peerJe, DepeerJe,
DeeeJe, yebOe, mebJej, efvepe&je, cees#e, hegCe Deewj heehe heoeLe& kenueeles nQ~ Deye keeue Deeefo heeBe kee DeLe& mhe
kejles nQ~
keeueJeeo-keeue ner meyekees GlheVe kejlee nw Deewj keeue ner meyekee veeMe kejlee nw, meesles ngS eeefCeeeW
ceW keeue ner peeielee nw, Ssmes keeue kes "ieves kees keewve meceLe& nes mekelee nw, Fme ekeej keeue mes ner meye keg
ceevevee keeueJeeo kee DeLe& nw~
F&ejJeeo-Deelcee %eevejefnle nw, DeveeLe nw-keg Yeer veneR kej mekelee, Gme Deelcee kee megKe-og:Ke,
mJeie& leLee vejke ceW ieceve Deeefo meye F&ej kee efkeee ngDee neslee nw, Ssmes F&ej kee efkeee ngDee meye ceevevee
F&ejJeeo nw~
DeelceJeeo-mebmeej ceW Ske ner ceneved Deelcee nw, Jener heg<e nw, Jener osJe nw Deewj Jen meyeceW Jeeheke nw,
meJee&heves mes Deiece nw, esleveemeefnle nw, efveieg&Ce nw Deewj Glke= nw~ Fme lejn DeelcemJehe ner meyekees ceevevee
DeelceJeeo nw~
efveeefleJeeo-pees efpeme mecee efpememes pewmes efpemekes efveece mes neslee nw, Jen Gme mecee Gmemes Jewmes
Gmekes ner neslee nw, Ssmee efveece mes ner meye Jemleg kees ceevevee Gmes efveeefleJeeo kenles nQ~
mJeYeeJeJeeo-keebs Deeefo kees ueskej pees leer#Ce (egYeves Jeeueer) Jemleg nw, Gvekes leer#Cehevee keewve kejlee
nw? Deewj ce=ie leLee he#eer DeeefokeeW ceW Deveske helee heeF& peeleer nw Gmes keewve kejlee nw? Ssmee eMve nesves hej ener
Gej efceuelee nw efke meyeceW mJeYeeJe ner nw, Ssmes meyekees keejCe kes efyevee mJeYeeJe mes ner ceevevee mJeYeeJeJeeo nw~
Fme ekeej mes keeueeefo keer Dehes#ee Skeevle he#e kes enCe kej uesves mes efeeeJeeo kes 180 Yeso nes peeles nQ~

Jeevegeesie

( 208 )

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

DeefeeeJeeefoeeW kes eewjemeer Yeso-henues veeefmle heo efueKevee, Gmekes Thej Deehe mes hej mes, es
oes heo efueKevee, Gvekes Thej hegCe-heehe kes efyevee meele heo efueKevee, Gvekes Thej keeue Deeefo kees ueskej 5 heo
efueKevee, Fme ekeej Fvekee iegCee kejves mes 127570 Yeso ngS hegve: Deeies veeefmle heo efueKevee, Gmekes
Ghej meele heoeLe& efueKevee, Gvekes Thej efveeefle keeue, Ssmes oes heo efueKevee~ Fme ekeej Fvekee iegCee kejves mes
17214 Yeso nesles nQ~ hetJeexe 701484 nes peeles nQ~
De%eeveJeeefoeeW kes me[me" Yeso-peerJeeefo veJe heoeLeeX ceW mes Ske-Ske kee mehle Yebbie mes ve peevevee,
pewmes efke peerJe Deefmle mJehe nw, Ssmee keewve peevelee nw leLee veeefmle, DeLeJee oesveeW, Jee DeJeeJe Jee yeekeer leerve
Yebie efceues ngS, Fme lejn meele YebieeW mes peerJe kees keewve peevelee nw, Fme ekeej 9 heoeLeeX kees 7 veeeW mes iegCee kejves
mes 9763 Yeso nesles nQ~ Deeies-henues Meg heoeLe& Ssmee efueKevee Gmekes Thej Deefmle, veeefmle, Deefmle-veeefmle
Deewj DeJeeJe es eej efueKevee, Fve oesveeW hebefeeeW mes eej Yebie GlheVe nesles nQ, pewmes-Meg heoeLe& Deefmle Deeefo
he nw, Ssmee keewve peevelee nw Fleeefo~ Fme lejn 4 lees es Deewj hetJeexe 63 meye efceuekej De%eeveJeeo kes 67 Yeso
nesles nQ~
JewveefekeJeeo kes yeeerme Yeso-osJe, jepee, %eeveer, eefle, yege, yeeueke, ceelee, efhelee Fve Dee"eW kee ceve,
Jeeve, keee Deewj oeve Fve eejeW mes efJevee kejvee~ Fme ekeej JewveefekeJeeo kes Yeso 8 iegefCele 4 DeLee&led
8432 Yeso nesles nQ~ es efJeveeJeeoer iegCe, DeJeiegCe keer hejer#ee efkees efyevee efJevee mes ner efmeef ceeveles nQ~
Fme ekeej mJevo-Dehevee ceveceevee eeve kejves Jeeues heg<eeW ves es 363 Yesohe keuhevee keer nw, pees
efke De%eeveer peerJeeW kees Deer ueieleer nw~
Deeies Deve Yeer SkeeleJeeoeW kee JeCe&ve kejles nQheew<eJeeo-pees Deeueme kej meefnle nes leLee Gece kejves ceW Glmeen jefnle nes, Jen keg Yeer heue Yeesie
veneR mekelee, pewmes-mleveeW kee otOe heervee efyevee heg<eeLe& kes keYeer veneR yeve mekelee~ Fmeer ekeej heg<eeLe& mes meye
keeeeX keer efmeef nesleer nw, Ssmee ceevevee Skeevle heg<eeLe&Jeeo nw~
owJeJeeo-ceQ kesJeue owJe (Yeeie) kees ner Gece ceevelee ntB efvejLe&ke heg<eeLe& kees efOekekeej nes~ osKees!
efkeuee kes meceeve TBee pees keCe& veecee jepee mees eg ceW ceeje ieee, Ssmee owJeJeeo nw Fmeer mes meJe&efmeef nesleer nw~
mebeesieJeeo-eLeeLe& %eeveer mebeesie mes ner keee& efmeef ceeveles nQ keeeWefke pewmes Ske heefnes mes jLe veneR eue
mekelee leLee pewmes Ske DebOee otmeje hebieg es oesveeW Jeve ceW eefJe ngS Les, mees efkemeer mecee Deeie ueie peeves mes es oesveeW
efceuekej DebOes kes Thej hebieg e{kej Deheves veiej ceW hengBe iees, Fme ekeej Skeevle ceevelee mebeesieJeeo nw~
ueeskeJeeo-Ske yeej G"er ngF& ueeske eefmeef osJeeW mes Yeer efceuekej otj veneR nes mekeleer, Deve keer lees
yeele ner keee nw? pewmes efke ewheoer kes eje kesJeue Depeg&ve kes ner ieues ceW [eueer ieF& ceeuee heeBeeW heeC[JeeW kees henveeF&
nw, Ssmeer eefmeef nes ieF&, Fme ekeej mes ueeskeJeeoer ueeske eJe=efe kees ner meJe&mJe ceeveles nQ~
Deeeee& kenles nQ efke yengle kenves mes keee? meejebMe Flevee ner nw efke efpeleves Jeeve yeesueves kes ceeie& nQ

pewve Yeejleer

( 209 )

Jeevegeesie

Gleves ner veeJeeo nQ Deewj efpeleves veeJeeo nQ Gleves ner hej mecee nQ DeLee&led pees keg Yeer Jeeve yeesuee peelee nw
Jen efkemeer Dehes#ee kees efueS ngS ner neslee nw, Gme peien pees Dehes#ee nw , Jener vee nw Deewj efyevee Dehes#ee kes
yeesuevee DeLeJee Ske ner Dehes#ee mes Devevle Oece& Jeeueer Jemleg kees efme kejvee ener hejceleeW ceW efceLeehevee nw~
hejceleeW kes Jeeve meJe&Lee kenves mes efveece mes Demele nesles nQ Deewj pewvecele kes Jeeve keLebefeled (efkemeer
Ske ekeej mes) yeesueves mes mele nQ~
2 DeefJejefle kes yeejn Yeso nQ-<edkeee kes peerJeeW keer oee ve kejvee leLee hebe Fefve Deewj ceve Fve
n kees JeMe ceW ve kejvee~
3 eceeo-kegMeue keee& ceW Deveeoj kejvee~ eceeo kes 15 Yeso nQ-4 efJekeLee, 4 ke<eee,
5 FefveefJe<ee, 1 efvee Deewj 1 mvesn~
4 efJekeLee-eerkeLee, YeekeLee, je^keLee, DeJeefveheeue keLee~
4 ke<eee-eesOe, ceeve, ceeee, ueesYe~
5 Fefve-mheMe&ve, jmevee, IeeCe, e#eg Deewj ees$e~
4 ke<eee heeerme nQ-DevevleevegyebOeer eesOe, ceeve, ceeee, ueesYe~ DeeleeKeeveeJejCe eesOeeefo 4,
eleeKeeveeJejCe eesOeeefo 4, mebpJeueve eesOeeefo 4 Deewj nemeeefo veew veeske<eee~
5 eesie 15 nQ-4 ceveeseesie, 4 Jeeveeesie Deewj 7 keeeeesie~
Fme ekeej mes efceLeelJe, DeefJejefle, eceeo, ke<eee Deewj eesie, es kece&yebOe kes keejCe kens iees nQ~

cegefe kes keejCe

meceioMe&ve%eeveeeefj$eeefCe cees#eceeie&:~1
meceioMe&ve, mecei%eeve Deewj mecekedeeefj$e Fve leerveeW keer Skelee cees#e keer eeefhle kee Gheee nw DeLee&led
Gheeg&e efceLeelJe Deeefo kes eeflehe#eer, es mecekelJe Deeefo keejCe kece&yebOe mes gekej peerJe kees cees#e eehle
kejeves Jeeues nQ~
mecekelJe ueefyOe-ueefyOemeej ebLe ceW mecekelJe ueefyOe Deewj eeefj$e ueefyOe kee yengle ner efJemle=le
efJeJeseve nw, Gmeer kes DeeOeej mes eneB veece cee$e kene peelee nw~ Deveeefo efceLeeef peerJe meyemes eLece GheMece
mecekelJe kees enCe kejlee nw Dele: eLeceesheMece mecekelJe keer efJeefOe yeleueeles nQeejeW ieefle Jeeuee Deveeefo ee meeefo efceLeeef, meb%eer, heee&hle, ieYe&pe, ceboke<eeeer nesves mes efJeMeg heefjCeece
Jeeuee, iegCe oes<e kes efJeeej Jeeuee, meekeej %eeveesheeesie Jeeuee pees peerJe nw, Jener heeBeJeeR ueefyOe kes Devle mecee ceW
mecekelJe kees enCe kejlee nw~ mecekelJe nesves mes henues efceLeeef iegCemLeeve ceW heeBe ueefyOeeeB nesleer nQ~ Gvekes
veece nQ1. leJeeLe&met$e~

Jeevegeesie

( 210 )

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

heeBe ueefyOe-#eeesheMece, efJeMegef, osMevee, eeeesie Deewj kejCe~ FveceW mes henueer eej lees meeOeejCe
nQ-YeJe-DeYeJe oesveeW peerJeeW kes nes mekeleer nQ efkevleg heeBeJeeR kejCeueefyOe mecekelJe Deewj eeefj$e keer lejhe
Pegkes ngS YeJepeerJe kes ner nesleer nw~
#eeesheMece ueefyOe-DeMegYe %eeveeJejCe Deeefo keceeX kee DevegYeeie efpeme keeue ceW mecee-mecee DevevleiegCee
Ielee ngDee Goe kees eehle nesJes, Gme keeue ceW #eeesheMece ueefyOe nesleer nw~
efJeMegef ueefyOe-#eeesheMece ueefyOe kes peerJe kes meelee Deeefo eke=efle kes efueS yebOeve kes keejCeYetle pees
Meg heefjCeece neslee nw, Jen efJeMegef ueefyOe nw~
osMevee ueefyOe-mees leJeeW kee GheosMe osves Jeeues Deeeee& kee ueeYe ee GheosMe kee ueeYe nesvee osMevee
ueefyOe nw~ vejkeeefo ieefle ceW peneB GheosMe osves Jeeuee keesF& veneR nw, JeneB hetJe&YeJe ceW eJeCe efkees iees GheosMe kes
mebmkeej kes yeue mes osMevee ueefyOe neskej mecekelJe nes mekelee nw ~
eeeesie ueefyOe-hetJeexe leerve ueefyOe Jeeuee peerJe nj mecee efJeMegef keer ye{Jeejer nesves mes Deeeg kes efyevee
meele keceeX keer efmLeefle Ieelee ngDee Devle:kees[e-kees[er cee$e jKes Deewj keceeX keer heue osves keer Meefe kees kecepeesj
kej os, Ssmes keee& kejves keer eesielee keer eeefhle kees eeeesie ueefyOe kenles nQ~ en meeceeve jerefle mes YeJeDeYeJe oesveeW kes nes mekeleer nQ~ FmeceW ece-ece mes eke=efle yebOeehemejCe kes eeQleerme mLeeve nesles nQ, pewmes-henuee
vejkeeeg kee Jegefefe mLeeve nw DeLee&led JeneB mes ueskej GheMece mecekelJe leke vejkeeeg kee yebOe veneR neslee nw~
otmeje efleee Deeeg kee mLeeve nw, Fme ekeej eeQleerme mLeeveeW ceW eeueerme1 eke=efleeeW keer Jegefefe nes peeleer nw~
kejCe ueefyOe-Gmekes yeeo DeYeJe kes Yeer eesie, Ssmes eej ueefyOehe heefjCeeceeW kees meceehle kej YeJe
peerJe ner DeOe:eJe=e, DehetJe& Deewj DeefveJe=efekejCe Fve leerve kejCeeW (heefjCeeceeW) kees kejlee nw, es leerveeW kejCe
Devleceg&ntle& ceW nes peeles nQ Deewj leerveeW kee keeue Yeer he=Leked-he=Leked Devleceg&ntle& nw~

leerveeW kejCeeW kee mJehe

DeOe:eJe=ekejCe-peneB veeres kes meceeJeleea efkemeer peerJe kes heefjCeece Thej kes meceeJeleea efkemeer peerJe
kes heefjCeeceeW kes meceeve nesles nQ, JeneB kes heefjCeece kee veece DeOe:eJe=ekejCe nw~
DehetJe&kejCe-mecee-mecee ceW peerJeesW kes YeeJe pegos-pegos ner nesles nQ, FmeefueS Ssmes heefjCeece kee veece
DehetJe&kejCe nw~
DeefveJe=efekejCe-peneB nj mecee ceW Ske ner heefjCeece neslee nw, Jen DeefveJe=efekejCe nw~
GheMece mecekelJe-DevevleevegyebOeer Deewj oMe&ve ceesnveere kee GheMece kejkes en peerJe DeefveJe=efekejCe kes
Devle mecee ceW GheMece mecekelJe kees eehle kej ueslee nw, leye eLeceesheMece mecekelJeheer eb$e mes efceLeelJe kes
leerve KeC[ kej oslee nw, Gvekes veece-efceLeelJe, meceeficeLeelJe Deewj mecekelJe eke=efle~
#eeesheMece mecekelJe-GheMece mecekelJe kee Devleceg&ntle& keeue hetCe& nesves kes yeeo eefo mecekelJe
1. ueefyOemeej osefKees~

pewve Yeejleer

( 211 )

Jeevegeesie

eke=efle kee Goe Dee peelee nw, leye en peerJe Jesoke meceief kenueelee nw~ FmeceW eue, ceefueve, Deiee{ oes<e
jnles nQ~
heleve kes iegCemLeeve-eefo efcee eke=efle kee Goe Dee peelee nw, leye mecekedefceLeelJe veece kee le=leere
iegCemLeeve nes peelee nw~ eefo GheMece mecekelJe kes keeue ceW DeefOeke mes DeefOeke n DeeJeueer keeue Mes<e jnves hej
DevevleevegyebOeer ceW mes efkemeer Ske kee Goe Dee peeJes, lees meemeeove iegCemLeeve nes peelee nw~ eefo efceLeelJe kee Goe
Dee peeJes, lees eLece iegCemLeeve ceW Dee peelee nw~ en efveece nw efke GheMece mecekelJe mes en peerJe efiejlee ner nw,
Thej veneR peelee nw~
#eeefeke mecekelJe-pees ceveg<e kece&Yetefce ceW GlheVe ngDee nes, Jen leerLekej ee Deve kesJeueer DeLeJee
eglekesJeueer kes ejCe keceueeW ceW meele eke=efleeeW kee DeYeeJe kejkes #eeefeke mecekelJe kees enCe kejlee nw~ henues
leerve kejCe efJeOeeve mes DevevleevegyebOeer eesOeeefo eej ke<eeeeW kes efve<eskeeW kees DeefveJe=efekejCe kes Devle mecee ceW yeejn
ke<eee veJe veeske<eeehe heefjCeceelee nw DeLee&led efJemebeespeve kejlee nw~ heeeled Devleceg&ntle& keeue leke efJeeece ueskej
Gmekes yeeo efhej leerve kejCeeW kees kejlee ngDee DeefveJe=efekejCekeeue ceW efceLeelJe, efcee Deewj mecekelJe ceesnveere
kes ece mes veeMe kejlee nw~
#eeefeke mecekelJe nes peeves hej en peerJe Gme YeJe ceW ee leermejs, eewLes YeJe ceW cees#e kees eehle kej ueslee nw~
elegLe& YeJe kee GuuebIeve veneR kejlee nw~
eeefj$e ueefyOe kee mJehe-eeefj$e keer ueefyOe DeLee&led eeefhle, Jen eeefj$e ueefyOe nw~ Jen SkeosMe Deewj
mekeue osMe kes Yeso mes oes ekeej keer nw~ GveceW mes efceLeeef ee Demebele meceief osMeeeefj$e kees eehle kej
mekelee nw Deewj es oesveeW ee osMemebele ceveg<e mekeueeeefj$e kees eehle kejles nQ~
osMe eeefj$e-Deveeefo efceLeeef ee meeefo efceLeeef peerJe GheMece mecekelJe meefnle osMeeeefj$e kees
enCe kejlee nw, Jen mecekelJe Glheefe kes keLeve keer lejn leerve kejCeeW kes Devle mecee ceW osMeeeefj$e kees enCe
kejlee nw~
eefo meeefo efceLeeef peerJe Jesoke mecekelJe meefnle osMeeeefj$e kees enCe kejs lees Gmekes DeOe:kejCe Deewj
DehetJe&kejCe, Ssmes oes ner kejCe nesles nQ~
mekeueeeefj$e-eeefj$e kes leerve Yeso nQ-#eeeesheMeefceke, DeewheMeefceke Deewj #eeefeke~
#eeeesheMeefcekeeeefj$e-keesF& efceLeeef ceveg<e GheMecemecekelJe meefnle #eeeesheMeefcekeeeefj$e kees
enCe kejles mecee hetJeexe leerveeW kejCeeW kees kejlee nw, Fme eeefj$e kees enCe kejlee ngDee peerJe henues Deecee
iegCemLeeve kees eehle neslee nw~ Jesoke mecekelJe meefnle Demebele ee osMemebele peerJe mekeueeeefj$e kes efueS oes
kejCeeW kees ner kejlee nw~
GheMeceeeefj$e-GheMece eeefj$e kees eehle kejves kes mevcegKe ngDee peerJe mJemLeeve Deecee ceW Devleceg&ntle&
efJeeece kejkes yeeo ceW leerveeW kejCeeW kees kejles ngS eeefj$e ceesn kee GheMece kej oslee nw~

Jeevegeesie

( 212 )

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

#eeefekeeeefj$e-eeefj$e ceesnveere kee #ee kejves kes efueS #eheke esCeer kes mevcegKe ngDee peerJe leerveeW
kejCeeW kes eje eeefj$eceesn kee efvece&tue veeMe kejkes yeejnJeW iegCemLeeve ceW eLeeKeele eeefj$e kees eehle kejkes
#eerCeceesn kenueelee nw~
kejCe veece heefjCeeceeW kee nw, pewmes-mecekelJe kes efueS DeOe:eJe=e Deeefo leerve kejCe nesles nQ, Jewmes ner
osMeeeefj$e Deewj mekeueeeefj$e kes efueS Yeer kejCeeW keer DeeJeMekelee nw~ Devevlej GheMece esCeer ee #eheke esCeer hej
e{ves Jeeues peerJeeW kees Yeer kejCe kejves he[les nQ~ es kejCe yegefhetJe&ke veneR nesles nQ, DeyegefhetJe&ke nesles nQ~
heefjCeeceeW keer efvece&uelee efJeMes<e mes ner Ssmes keee& nesles nQ, Ssmee mecePevee~
mecekelJe Deewj eeefj$e kes efueS eesielee-eejeW ner Deeeg ceW mes Deeies kes efueS efkemeer Yeer Deeeg kes yebOe
peeves hej mecekelJe nes mekelee nw hejvleg osJeeeg kes yebOe kes efmeJeee Deve leerve Deeeg kee yebOe nes peeves hej en peerJe
DeCegele leLee ceneele kees enCe veneR kej mekelee nw keeeWefke JeneB ele kes keejCeYetle efJeMeg heefjCeece veneR nw~
keceeX kes veeMe kee ece-keceeX kee veeMe kejves kes efueS ceneeleer cegefve #eheke esCeer ceW e{lee nw Dele:
Gmekes #eeefeke mecekelJe nesves mes DevevleevegyebOeer Deeefo meele eke=efleeeB meceehle nes ieF& nQ Deewj ceveg<eeeg kes
efmeJeee leerve Deeeg kee Yeer meJe veneR nw, Fme lejn 148-10138 eke=efleeeB yeeleer nQ~ veJeceW iegCemLeeve ceW
36 eke=efleeeB #ee kees eehle nesleer nQ, Gvekes veece-vejkeieefle, vejkeieleeveghetJeea, efleeeieefle, efleeeieleeveghetJeea,
erefve, elegefjefve peeefle, mleeveie==ef, efvee-efvee, eeuee-eeuee, Geesle, Deelehe, Skesefve, meeOeejCe,
met#ce, mLeeJej, 4 DeeleeKeeveeJejCe, 4 eleeKeeveeJejCe, vehegbmekeJeso, eerJeso, neme, jefle, Dejefle, Meeske,
Yee, pegieghmee, heg<eJeso, mebpJeueve eesOe, ceeve Deewj ceeee, es 36 eke=efleeeB nQ~ Devevlej omeJeW iegCemLeeve ceW
mebpJeueve ueesYe kee veeMe nes peelee nw, leye en peerJe #eerCeceesn nes peelee nw hegve: yeejnJeW iegCemLeeve ceW
5 %eeveeJejCe, 4 oMe&veeJejCe, 5 Devlejee, 1 efvee, 1 eeuee, Fve 16 eke=efleeeW kee veeMe kejkes lesjnJeW
iegCemLeeve ceW hengBekej kesJeueer yeve peeles nQ~ hetJeexe 733611663 eke=efleeeW kee veeMe kejkes cenecegefve
Denle kenueeles nQ~
eej Ieeefleee keceeX kes veeMe nesves mes Devevle%eeveeefo Devevleelege eie nes peeles nQ DeLee&led %eeveeJejCe Deewj
oMe&veeJejCe kes veeMe nesves mes Devevle%eeve Deewj DevevleoMe&ve eie nesles nQ, Jeeree&vlejee kes #ee mes DevevleJeere&
Deewj veJe veeske<eee leLee oeveeefo eej DevlejeeeW kes #ee mes DevevlemegKe eie nes peeles nQ DeLeJee kesJeefueeeW kes
veJe kesJeueueefyOeeeB eie nes peeleer nQ%eeveeJejCe kes #ee mes Devevle%eeve, oMe&veeJejCe kes #ee mes DevevleoMe&ve, oMe&ve ceesnveere kes #ee mes
#eeefeke mecekelJe, eeefj$e ceesnveere kes #ee mes #eeefeke eeefj$e, oeveeefo heeBe DevlejeeeW kes #ee mes eceMe:
#eeefeke oeve, ueeYe, Yeesie, GheYeesie Deewj Jeere&, es veJe #eeefeke ueefyOeeeB nQ~

kesJeueer kes keJeueenej kee efvejekejCe

eMve-kesJeueer kes Demeelee Jesoveere kes Goe mes #egOee Deeefo hejer<en mebYeJe nw Dele: Deenej efeee nesveer

pewve Yeejleer

( 213 )

Jeevegeesie

eeefnS?
Gej-kesJeueer kes ceesnveere kece& kee DeYeeJe nes peeves mes jeie-s<e ve nes iees nQ Deewj %eeveeJejCe kes
DeYeeJe mes Fefvepeefvele %eeve Yeer ve nes ieee nw Dele: meelee Je Demeelee kes Goe mes GlheVe ngDee Fefve peefvele
megKe-og:Ke veneR nw, FmeefueS kesJeueer kes #egOeeefo hejer<en veneR nw Gvekee keLeve Gheeej cee$e nw~ kesJeueer YeieJeeve
kes Demeelee Jesoveere kee Goe meeleehe heefjCeceve kej peelee nw, Ssmee DeeieceJeekee nw Dele: #egOeeefo hejer<en veneR
nw Deewj Gvekees otj kejves kes efueS Deenejeefo Yeer mebYeJe veneR nQ~
eMve-kesJeueer kes Deenej efyevee Deenej ceeie&Cee kewmes nw?
Gej-kesJeueer kes Deewoeefjke Mejerj kes eesie Gece kece& hejceeCeg eeflemecee Deeles jnles nQ leLee veeskece&
Jeie&Cee kees enCe kejves kee veece ner Deenej ceeie&Cee nw~ Gmekee meodYeeJe kesJeueer ceW nw keeeWsefke Deenej kes n Yeso
nQ-Deespe, ueshe, ceeveme, keJeue, kece& Deewj veeskece&~ GveceW mes kesJeueer kes kece&-veeskece&, es oes Deenej nesles nQ,
keJeueenej veneR neslee nw~ meeleeJesoveere kes mecee-eye kees enCe kejvee kecee&nej nw Deewj Deewoeefjke Mejerjeefo
kes eesie hejceeCeg enCe kejvee veeskecee&nej nw~
kesJeueer YeieJeeve peeoe mes peeoe keg kece Ske hetJe& keesef leke efJenej kejkes Deeesie kesJeueer nes peeles
nQ, JeneB efejce mecee ceW yenej eke=efleeeW kee Deewj Devle mecee ceW lesjn eke=efleeeW kee veeMe kejkes kece& jefnle
cege nes peeles nQ~
72 eke=efleeeW kes veece-5 Mejerj, 5 yebOeve, 5 mebIeele, 6 mebmLeeve, 3 Debieesheebie, 6 mebnveve, 5 JeCe&,
2 iebOe, 5 jme, 8 mheMe&, efmLej, DeefmLej, MegYe, DeMegYe, megmJej, og:mJej, osJeieefle, osJeieleeveghetJeea, eMemle
efJeneeesieefle, DeeMemle efJeneeesieefle, ogYe&ie, efvecee&Ce, DeeMemkeerefle&, Deveeose, eleske, Deheee&hle, DeiegueIeg,
GheIeele, hejIeele, GdJeeme, Jesoveere ceW mes Ske Jesoveere, veereiees$e, es 72 eke=efleeeB nQ~
13 eke=efleeeW kes veece-meelee Demeelee ceW mes keesF& Ske Jesoveere, ceveg<eieefle, ceveg<eieleeveghetJeea,
hebesefve peeefle, megYeie, $eme, yeeoj, heee&hle, Deeose, eMemkeerefle&, leerLekej, ceveg<e Deeeg Deewj Geiees$e~ Fve
85 eke=efleeeW kee veeMe kejkes es cege peerJe Ske mecee ceW TOJe&ueeske kes DeeYeeie ceW efJejepeceeve nes peeles nQ~

cege peerJe ueeskeekeeMe kes yeenj keeeW veneR peeles?

cege peerJe TOJe&ieefle mJeYeeJe Jeeues nesves mes ueeske kes Devle leke ner peeles nQ~ DeueeskeekeeMe ceW veneR peeles
keeeWefke Deeies Oecee&efmlekeee Je kee DeYeeJe nw, pees efke peerJeJe kes ieceve ceW menkeejer neslee nw~
eLee-Oecee&efmlekeeeeYeeJeeled~1 ueeske kes Deeies Oecee&efmlekeee kee DeYeeJe nesves mes Jes veneR "nj peeles
nQ~ Thej ner peeves ceW nslegIegceees ngS ee kes meceeve hetJe& eeesie mes, ueshe mes cege ngF& letce[er kes meceeve mebie kee DeYeeJe nesves mes,
SjC[ kes yeerpe kes meceeve yebOeve tves mes Deewj Deefive keer efMeKee kes meceeve Jewmee ieceve kejvee mJeYeeJe nesves mes
ceg
peerJe TOJe&
1.e leJeeLe&
met$e~ ieceve kejlee nw~ Deeies Oecee&efmlekeee kee DeYeeJe nesves mes DeueeskeekeeMe ceW veneR peelee nw~ JeneR

Jeevegeesie

( 214 )

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

ueeske kes DeeYeeie ceW efJejepeceeve nes peelee nw~

efmeeW keer DeJeieenvee-efme nesves Jeeues cegefve keer Glke= DeJeieenvee 525 Oeveg<e nw~ peIeve DeJeieenvee
mee{s leerve Dejeflve eceeCe nw~ Fve oesveeW DeJeieenveeDeeW kes yeere kes yengle mes Yeso nQ Fme lejn Deheves Debeflece Mejerj
mes keg kece DeJeieenvee nesleer nw~
efme nesves keer mebKee-eefo efvejvlej efme nesles jnW, lees kece mes kece oes mecee leke Deewj DeefOeke mes
DeefOeke Dee" mecee leke efvejvlej efme nesles jnW~ eefo Devlej he[s lees kece mes kece Ske mecee leke Deewj DeefOeke
mes DeefOeke n cenerves kee Devlej he[ mekelee nw~
mebKee-kece mes kece Ske mecee ceW Ske ner peerJe efme neslee nw, DeefOeke mes DeefOeke Ske mecee ceW
108 peerJe efme nesles nQ~ ceOeJeleea mebKee kes Deveske efJekeuhe nQ~

efme hejceser kes Dee" iegCe

mecceeCeeCeobmeCe Jeerefje megngceb lensJe DeJeienCeb~
DeieguengceJJeeJeenb DeiegCee neWefle efmeeCeb~~
efmeeW kes Dee" keceesX kes #ee nes peeves mes Dee" iegCe eie nes peeles nQ~ ceesnveere kece& kes #ee mes mecekelJe,
%eeveeJejCe kes #ee mes kesJeue%eeve, oMe&veeJejCe kes #ee mes kesJeue oMe&ve, Devlejeekece& kes #ee mes DevevleJeere&,
veecekece& kes DeYeeJe mes met#celJe, Deeegkece& kes DeYeeJe mes DeJeieenvelJe, iees$ekece& kes DeYeeJe mes DeiegueIeg leLee
Jesoveerekece& kes DeYeeJe mes DeJeeyeeOe megKe, efmeeW ceW es Dee" iegCe nesles nQ~
JeemleJe ceW cegKehe mes es Dee" iegCe ceeves iees nQ, Jewmes lees Ske efme YeieJeeve ceW Devevleevevle iegCe
efJeeceeve nQ~ efme kes Fve DevevleiegCeeW kees lejepet kes Ske heue[s ceW jefKees SJeb GveceW mes Ske %eeveiegCe kees
efvekeeuekej otmejs heue[s ceW jKe oerefpeS, lees Jen %eeve iegCe kee heue[e Yeejer nes peeesiee keeeWefke %eeve iegCe kes efyevee
Gve iegCeeW kees DevegYeJe kejeves Jeeuee DeLeJee cetueekebve kejves Jeeuee keesF& Yeer veneR nw~
Fmeer ekeej mes nceejer Deelcee Yeer Devevle iegCeeW kee efheb[ nw~ Gve Meefehe iegCeeW kees Jee kejves kes efueS
hejce%eeve mJehe Deewj hejceevevo mJehe efme hejceser kees cesje ceve, Jeeve, keee mes vecemkeej nesJes~

Fefle Meb Yeteeled~

R kQ

pewve Yeejleer

( 215 )

Jeevegeesie

eMeefmle
efmeeLe&veboveb Jebos, meJe&efmeeoeefeveced ~
eer pewveYeejleeR Yekelee, ieCesMeebe cegoe mlegJes~~1~~
cetuemebIes megefJeKeeles, kegvokegvoevJeees ceneved~
mejmJeleermegiesefmceved, yeueelkeejieCeesefmle e:~~2~~
leleJeens ieCeer peele:, eer Meebeflemeeiejes ceneved~
eeefj$eeeJeleea emleb Jebos efMejmee cegoe~~3~~
MeebeflemeeiejhemLeb metefjb eer Jeerjmeeiejced~
Deeefe&keeeleoeleejb iegJee mlegJesefveMeced ~~4~~
Jeerjeyos Metveegiceebkes hebeefieCeveeegles~
ceneceneslmeJes keeues meJe&$e emejs meefle~~5~~
ceeIeceeefme efmeles he#es hebeceeb jefJeJeemejs~
nefmleveeiehegjs leerLex eercelMeebefleefpeveeuees~~6~~
%eevecelee ke=lee peereeled, ke=efle: eer pewveYeejleer~
Deeevleejkeb mLeseeled, meJe&mcew %eeveoe YeJesled ~~7~~

Jeerj ceneefveJee&Ce kee, mebJeled Gece peeve~

heeerme meew Fke nw kene, cene ceneslmeJe ceeve~~1~~
ceeIeg megoer efleefLe hebeceer, jefJeJeemej efove meeOeg~
jsJeefle nw ve#e$e MegYe GlmeJe kee Deeeo~~2~~
nefmleveeiehegj #es$e ceW, Meebefleefpeveeuee ceOe~
Meebefle, kegbLeg, DejveeLe kes, pevce #es$e kees Jebe!~~3~~
%eeveceleer ceQ Deeefe&kee, yengle ebLe Devegmeej~
pewve Yeejleer en ke=efle, hetCe&kejer megKekeej~~4~~
eeJeled jefJe MeefMe peieled ceW, leeJeled uens ekeeMe~
pewve Yeejleer pee uens, peve ceve kejs efJekeeme~~5~~
MegYeb Yeteeled

( 216 )

Jeevegeesie

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

ee& veb. 1

eewon keguekej
e.meb. veece

osJeer

GlmesOe

1. eefleegefle

mJeebeYee

1800 Oe.

2. mevceefle

eMemJeleer

1300 Oe.

3. #escebkej

megvevoe

800 Oe.

4. #escebOej

efJeceuee

775 Oe.

5. meercebkej

ceveesnjer

750 Oe.

6. meercebOej

eMeesOeje

725 Oe.

7. efJeceueJeenve megceleer

700 Oe.

8. e#eg<ceeved

OeeefjCeer

675 Oe.

9. eMemJeer

keevleceeuee

650 Oe.

10. DeefYeev

eerceleer

625 Oe.

11. eveYe

eYeeJeleer

600 Oe.

12. ceosJe

melee

575 Oe.

13. emesveefpeled
14. veeefYejepe

Deefceleceleer
ceosJeer

550 Oe.
525 Oe.

Deeeg (efleueeseheCCeefe kes Deeeg (cenehegjeCe

DeeOeej mes)
kes DeeOeej mes)
1
1
10
heue
10 heue
1
100
heue
Decece
1
1000
heue
De
1
10000
heue
legefle
1
100000
heue
keceue
1
1000000
heue
veefueve
1
10000000 heue
hee
1
100000000 heue
heeebie
1
1000000000 heue
kegcego
1
10000000000 heue
kegcegoebie
1
100000000000 heue
veegle
1
1000000000000 heue
veegleebie
1
10000000000000Heue
1 hetJe&
1 hetJe&keesef
1 keesefhetJe&

( 217 )

pewve Yeejleer

Devlejeue
(efleueeseheCCeefe mes)
1
8 heue
1
80 heue
1
800 heue
1
8000 heue
1
80000 heue
1
800000 heue
1
8000000 heue
1
80000000 heue
1
800000000 heue
1
8000000000 heue
1
80000000000 heue
1
800000000000 heue
1
8000000000000 heue
1
80000000000000 Heue

Devlejeue cenehegjeCe mes

Jeevegeesie

efMe#ee efJe<ee

1 heue

ev meteexoe mes Yee efceevee

DemebKeele kejes[ Je<e&

DebOekeej Je leejeieCe mes Yee nevee

DemebKeele kejes[ Je<e&

JeeIeeefo efnbe pevleg keer mebieefle leeie

DemebKeele kejes[ Je<e&

efmebneefo mes j#eCe kes Gheee

DemebKeele kejes[ Je<e&

keuheJe=#e-meercee

DemebKeele kejes[ Je<e&

le iegeefo efeefvnle meercee

DemebKeele kejes[ Je<e&

neLeer Deeefo keer meJeejer Deeefo kee GheosMe

DemebKeele kejes[ Je<e&

yeeueke-cegKeoMe&ve

kejes[eW Je<e&

yeeueke-veecekejCe

kejes[eW Je<e&

efMeMegjesove efveJeejCe ev Deeefo efoKeevee

kejes[eW Je<e&

Mewleeefo j#eCeesheee

Deheves eesie Devlej

veeJeeefo eje ieceve

pejeeg heueehenjCe

veeefYeveeuekele&ve

( 218 )

Jeevegeesie

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

ee& veb. 2

eewyeerme1 leerLekej
veece
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
18.
19.
20.
21.
22.
23.
24.

1
keneB mes ieYe&
ceW Deees

Je=<eYe
meJee&Le&efmeef
Deefpele efJepee
mebYeJe
DeOeesewJeseke
DeefYevevove efJepee
megceefle peevle
hee
Gheefjce ewJeseke
megheee& ceOe ewJeseke
eveYe Jewpeevle
heg<heovle DeejCe
Meerleue Deegle
eseeved heg<heesej
Jeemeghetpe ceneMege
efJeceue
Meleej
Devevle heg<heesej
Oece&
meJee&Le&efmeef
Meeefvle
meJee&Le&efmeef
kegbLeg
meJee&Le&efmeef
Dej
Dehejeefpele
ceefuue
Dehejeefpele
cegefvemegele Deevele
veefce
Dehejeefpele
vesefce
Dehejeefpele
heee&
eeCele
JeOe&ceeve heg<heesej

2
ieYe&keueeCe
efleefLe
Dee<ee{ ke=. 2
pes ke=. Decee.
heeuiegve Meg. 8
JewMeeKe Meg. 6
eeJeCe Meg. 2
ceeIe ke=. 6
Yeeheo Meg. 6
ew$e ke=. 5
heeuiegCe ke=. 9
ew$e ke=. 8
pes ke=. 6
Dee<ee{ ke=. 6
pes ke=. 10
keeefle&ke ke=. 1
JewMeeKe Meg. 13
Yeeheo ke=. 7
eeJeCe ke=. 10
heeuiegve Meg. 3
ew$e Meg. 1
eeJeCe ke=. 2
Deeefeve ke=. 2
keeefle&ke ke=. 6
JewMeeKe ke=. 2
Dee<ee{ Meg. 6

3
ieYe&ve#e$e
jesefnCeer
jesefnCeer
ce=ieefMeje
hegveJe&meg
ceIee
efe$ee
efJeMeeKee
?
cetue
hetJee&<ee{e
eJeCe
MeleefYe<ee
G. Yeeheoe
jsJeleer
jsJeleer
YejCeer
ke=efekee
jsJeleer
Deefeveer
eJeCe
Deefeveer
Geje<ee{e
efJeMeeKee
Geje<ee{e

4
pevceveiejer
DeeesOee
DeeesOee
eeJemleer
DeeesOee
DeeesOee
keewMeecyeer
JeejeCemeer
evhegjer
keekeboer
Yeefue
efmebnhegj
ebheehegj
kebefheueehegjer
DeeesOee
jlvehegjer
nefmleveehegj
nefmleveehegj
nefmleveehegj
efceefLeuee
jepeie=n
efceefLeueehegjer
Meewjerhegj
JeejeCemeer
kegC[uehegj

5
efhelee

6
ceelee

veeefYejee ceosJeer
efpeleMe$eg efJepeee
efpeleeefj megmesvee
mebJej
efmeeLee&
cesIeeYe cebieuee
OejCe
megmeercee
megeefle he=efLeJeer
cenemesve ue#ceerceleer
megeerJe
jecee
{jLe
vevoe
efJe<Ceg
JesCegosJeer
Jemeghetpe efJepeee
ke=leJecee& peeMeecee
efmebnmesve meJe&eMee
Yeeveg
megelee
efJeemesve Ssje
Metjmesve eerceleer
megoMe&ve efce$ee
kegcYe
eYeeJeleer
megefce$e
heee
efJepee
Jeefeuee
meceg efJepee efMeJeeosJeer
Deemesve Jeefce&uee
efmeeLe& efeekeeefjCeer

1. Fme ee& ceW hebekeueeCeke efleefLeeeb GejhegjeCe kes DeeOeej mes nQ, Mes<e ekejCe efleueeseheCCeefe ceW efoes
iees ee& kes Devegmeej nw~

( 219 )

pewve Yeejleer

Jeevegeesie

7
leerLe&. pevceefleefLe

8
pevce ve#e$e

9
JebMe

10
Deeeg

1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
18.
19.
20.
21.
22.
23.
24.

Geje<ee{e
jesefnCeer
pese
hegveJe&meg
ceIee
efe$ee
efJeMeeKee
DevegjeOee
cetue
hetJee&<ee{e
eJeCe
efJeMeeKee
hetJe& Yeeheoe
jsJeleer
heg<e
YejCeer
ke=efekee
jesefnCeer
Deefeveer
eJeCe
Deefeveer
efe$ee
efJeMeeKee
G.heeuiegveer

F#Jeekeg
F#Jeekeg
F#Jeekeg
F#Jeekeg
F#Jeekeg
F#Jeekeg
F#Jeekeg
F#Jeekeg
F#Jeekeg
F#Jeekeg
F#Jeekeg
F#Jeekeg
F#Jeekeg
F#Jeekeg
keg
F#Jeekeg
keg
keg
F#Jeekeg
eeoJe
F#Jeekeg
eeoJe
Ge
veeLe

84 ueeKe hetJe&
72 ueeKe hetJe&
60 ueeKe hetJe&
50 ueeKe hetJe&
40 ueeKe hetJe&
30 ueeKe hetJe&
20 ueeKe hetJe&
10 ueeKe hetJe&
2 ueeKe hetJe&
1 ueeKe hetJe&
84 ueeKe Je<e&
72 ueeKe Je<e&
60 ueeKe Je<e&
30 ueeKe Je<e&
10 ueeKe Je<e&
1 ueeKe Je<e&
95000 Je<e&
84000 Je<e&
55000 Je<e&
30000 Je<e&
10000 Je<e&
1000 Je<e&
100 Je<e&
72 Je<e&

ew$e ke=. 9
ceeIe Meg. 10
keeefle&ke Meg. 15
ceeIe Meg. 12
ew$e Meg. 11
keeefle&ke ke=. 13
pes Meg. 12
heew<e ke=. 11
ceieefmej Meg. 1
ceeIe Meg. 12
heeuiegve ke=. 11
heeuiegve ke=0 14
ceeIe Megg. 4
pes ke=. 12
ceeIe Meg. 13
pes<" ke=. 14
JewMeeKe Meg. 1
ceieefmej Meg. 14
ceieefmej Meg. 11
JewMeeKe ke=. 12
Dee<ee{ ke=. 10
eeJeCe Meg. 6
heew<e ke=. 11
ew$e Meg. 13

11
kegceej keeue
20 ueeKe Je<e& hetJe&
18 ueeKe Je<e& hetJe&
15 ueeKe Je<e& hetJe&
12 (1/2) ueeKe Je<e& hetJe&
10 ueeKe Je<e& hetJe&
7(1/2) ueeKe Je<e& hetJe&
5 ueeKe Je<e& hetJe&
2(1/2) ueeKe Je<e& hetJe&
1/2 ueeKe Je<e& hetJe&
1/4 ueeKe Je<e& hetJe&
21 ueeKe Je<e&
18 ueeKe Je<e&
15 ueeKe Je<e&
750000 Je<e&
250000 Je<e&
25000 Je<e&
23750 Je<e&
21000 Je<e&
10000 Je<e&
7500 Je<e&
2500 Je<e&
300 Je<e&
30 Je<e&
30 Je<e&

( 220 )

Jeevegeesie

leerLe&.

12
GlmesOe

1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.

500 Oeveg<e
450 Oeveg<e
400 Oeveg<e
350 Oeveg<e
300 Oeveg<e
250 Oeveg<e
200 Oeveg<e

13
Mejerj JeCe&

14
jepekeeue

megJeCe&
megJeCe&
megJeCe&
megJeCe&
megJeCe&
efJegce JeCe&
nefjle

63 ueeKe hetJe&
53 ueeKe 1 hetJeeie
44 ueeKe 4 hetJeeie
36(1/2) ueeKe 8 hetJeeie
29 ueeKe 12 hetJeeie
21(1/2) ueeKe 16 hetJeeie
14 ueeKe 20 hetJeeie

8. 150 Oeveg<e
9. 100 Oeveg<e
10. 90 Oeveg<e
11. 80 Oeveg<e
12. 70 Oeveg<e
13. 60 Oeveg<e
14. 50 Oeveg<e
15. 45 Oeveg<e
16. 40 Oeveg<e
17. 35 Oeveg<e

Megkeue
Megkeue
megJeCe&
megJeCe&
efJegce
megJeCe&
megJeCe&
megJeCe&
megJeCe&
megJeCe&

6(1/2) ueeKe 24 hetJeeie

1/2 ueeKe 28 hetJeeie
1/2 ueeKe
42 ueeKe Je<e&
jepe veneR efkeee
3000000 Je<e&
1500000 Je<e&
500000 Je<e&
50000 Je<e&
47500 Je<e&

18.
19.
20.
21.
22.
23.
24.

megJeCe&
megJeCe&
veerue
megJeCe&
veerue
nefjle
megJeCe&

42000 Je<e&
jepe veneR efkeee
15000 Je<e&
5000 Je<e&
jepe veneR efkeee
jepe veneR efkeee
jepe veneR efkeee

30 Oeveg<e
25 Oeveg<e
20 Oeveg<e
15 Oeveg<e
10 Oeveg<e
9 neLe
7 neLe

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

15
efevn

16
JewjeiekeejCe

Je=<eYe
iepe
Dee
yevoj
ekeJee
hee
vebeeJele&
(mJeefmleke)
DeOe&ev
ceiej
keuheJe=#e1
ieW[e
YeQmee
Metkej
mesner
Jee
nefjCe
eie
(yekeje)
ceueer2
keueMe
keJee
veerue keceue
MebKe
mehe&
efmebn

veerueebpevee cejCe
Gukeeheele
cesIe efJeveeMe
ievOeJe& veiej veeMe
peeeflemcejCe
peeeflemcejCe
Jemevle-Jeve-ue#ceerveeMe

1-2. Jele&ceeve eeueve ceW es ner osKes peeles nQ SJeb efveJee&CeYeefe ceW Yeer es efevn ner nQ~

DeOegJeeefo YeeJevee
Gukeeheele
efnce veeMe
JemevleJeve ue#ceerveeMe
peeeflemcejCe
cesIeveeMe
Gukeeheele
Gukeeheele
peeeflemcejCe
peeeflemcejCe
cesIe-efJeveeMe
DeOegJeeefo YeeJevee
peeeflemcejCe
peeeflemcejCe
peeeflemcejCe
peeeflemcejCe
peeeflemcejCe

( 221 )

pewve Yeejleer

leerLe&.

17
oer#ee efleefLe

1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
18.
19.
20.
21.
22.
23.
24.

ew$e ke=. 9
ceeIe Meg. 9
ceieefMej Meg. 15
ceeIe Meg. 12
JewMeeKe Meg. 9
keeefe&ke ke=. 13
pes Meg. 12
heew<e ke=. 11
ceieefmej Meg. 1
ceeIe ke=. 12
heeuiegve ke=. 11
heeuiegve ke=0 14
ceeIe Meg. 4
pes ke=. 12
ceeIe Meg. 13
pes<" ke=. 14
JewMeeKe Meg. 1
ceieefmej Meg. 10
ceieefmej Meg. 11
JewMeeKe ke=. 10
Dee<ee{ ke=. 10
eeJeCe Meg. 6
heew<e ke=. 11
ceieefmej ke=. 10

Jeevegeesie

18
oer#ee ve#e$e

19
oer#eeJeve

20
oer#eesheJeeme

21
oer#eekeeue

Geje<ee{e
jesefnCeer
pese
hegveJe&meg
ceIee
efe$ee
efJeMeeKee
DevegjeOee
DevegjeOee
cetue
eJeCe
efJeMeeKee
G. Yeeheoe
jsJeleer
heg<e
YejCeer
ke=efekee
jsJeleer
Deefeveer
eJeCe
Deefeveer
efe$ee
efJeMeeKee
Geje

efmeeLe&
menslegke
menslegke
Ge
menslegke
ceveesnj
menslegke
meJee&Le&
heg<he
menslegke
ceveesnj
ceveesnj
menslegke
menslegke
Meeefue
Deece
menslegke
menslegke
Meeefue
veerue
ew$e
menkeej
DeelLe
veeLe

<eesheJeeme
Dece Yee
le=. GheJeeme
le=. GheJeeme
le=. GheJeeme
le=. Yee
le=. Yee
le=. GheJeeme
le=. Yee
le=. GheJeeme
le=. Yee
Ske GheJeeme
le=. GheJeeme
le=. Yee
le=. Yee
le=. GheJeeme
le=. Yee
le=. Yee
<e Yee
le=. GheJeeme
le=. Yee
le=. Yee
<e Yee
le=. Yee

Dehejevn
Dehejevn
Dehejevn
hetJee&vn
hetJee&vn
Dehejevn
hetJee&vn
Dehejevn
Dehejevn
Dehejevn
hetJee&vn
Dehejevn
Dehejevn
Dehejevn
Dehejevn
Dehejevn
Dehejevn
Dehejevn
hetJee&vn
Dehejevn
Dehejevn
Dehejevn
hetJee&vn
Dehejevn

( 222 )

Jeevegeesie

22
23
leerLe&. menoeref#ele emLekeeue

24
kesJeueefleefLe

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

25
26
27
kesJeueeslheefekeeue kesJeuemLeeve kesJeue ve#e$e

1. 4000

1000 Je<e&

Heeuiegve ke=. 11

hetJee&vn

2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
18.
19.
20.
21.
22.
23.

12 Je<e&
14 Je<e&
18 Je<e&
20 Je<e&
6 ceeme
9 Je<e&
3 ceeme
4 Je<e&
3 Je<e&
2 Je<e&
1 Je<e&
3 Je<e&
2 Je<e&
1 Je<e&
16 Je<e&
16 Je<e&
16 Je<e&
6 efove
11 ceeme
9 ceeme
56 ceeme
4 ceeme

heew<e Meg. 11
keeefle&ke ke=. 4
heew<e Meg. 14
ew$e Meg. 11
ew$e Meg. 15
heeuiegve ke=. 6
heeuiegve ke=. 7
keeefle&ke Meg. 2
heew<e ke=. 14
ceeIe ke=. DeceeJeme
ceeIe Meg. 2
ceeIe Meg. 6
ew$e ke=. DeceeJeme
heew<e Meg. hetefCe&cee
heew<e Meg. 10
ew$e Meg. 3
keeefle&ke Meg. 12
heew<e Meg. 2
JewMeeKe ke=. 9
ceieefmej Meg. 11
Deeefeve Meg. 1
ew$e ke=. 14

Dehejevn
Dehejevn
Dehejevn
Dehejevn
Dehejevn
Dehejevn
Dehejevn
Dehejevn
Dehejevn
Dehejevn
Dehejevn
Dehejevn
Dehejevn
Dehejevn
Dehejevn
Dehejevn
Dehejevn
Dehejevn
hetJee&vn
Dehejevn
hetJee&vn
hetJee&vn

12 Je<e&

JewMeeKe Meg. 10

hetJee&vn

1000
1000
1000
1000
1000
1000
1000
1000
1000
1000
676
1000
1000
1000
1000
1000
1000
300
1000
1000
1000
300

24. Skeekeer

hegefjceleeue veiej
(eeeie)
menslegke Jeve
menslegke Jeve
GeJeve
menslegke
ceveesnj
menslegke
meJee&Le&
heg<heJeve
menslegke
ceveesnj
ceveesnj
menslegke
menslegke
menslegke
DeeceJeve
menslegke
menslegke
ceveesnj
veerueJeve
ew$eJeve
Tpe&evle
Meehegj
(Deefn$e)
$e+pegketueeleerj

Geje<ee{e
jesefnCeer
pese
hegveJe&meg
nmle
efe$ee
efJeMeeKee
DevegjeOee
cetue
hetJee&<ee{e
eJeCe
efJeMeeKee
Geje<ee{e
jsJeleer
heg<e
YejCeer
ke=efekee
jsJeleer
Deefeveer
eJeCe
Deefeveer
efe$ee
efJeMeeKee
ceIee

( 223 )

pewve Yeejleer

Jeevegeesie

28
29
30
leerLe&. meceJemejCe
DeMeeske Je=#e
e#e
Yetefce
(kesJeue Je=#e)
1. 12 eespeve
veeesOe
ieesJeove
2. 11(1/2) eespeve
mehleheCe&
cenee#e

31
eef#eCeer

3. 11 eespeve

Meeue

ef$ecegKe

e%eefhle

4. 10(1/2) eespeve

mejue

e#esej

Jeee=bKeuee

5. 10 eespeve

efeebieg

legcyeg

JeeebkegMee

6. 9(1/2) eespeve

efeebieg

ceelebie

Deeefle eesejer

7. 9 eespeve

efMejer<e

efJepee

heg<eoee

8. 8(1/2) eespeve

veeie

Deefpele

ceveesJesiee

9. 8 eespeve

yens[e

yee

keeueer

10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
18.
19.
20.
21.
22.
23.
24.

Oetueer heueeMe
leWot
heeue
pecyet
heerheue
oefOeheCe&
vevoer
efleueke
Deece
DeMeeske
ebheke
yekegue
cesIe e=
OeJe
Meeue

yeesej
kegceej
<eCcegKe
heeleeue
efkeVej
efkecheg<e
ie[
iebOeJe&
kegyesj
JeCe
Ye=keger
ieescesOe
heee&
ceelebie
iegeke

pJeeueeceeefueveer
cenekeeueer
ieewjer
ieebOeejer
Jewjeser
Devevleceleer
ceevemeer
ceneceevemeer
peee
efJepeee
Dehejeefpelee
yengefheCeer
keg<ceeb[er
heeeJeleer
efmeeeveer

7 (1/2) eespeve
7 eespeve
6 (1/2) eespeve
6 eespeve
5 (1/2) eespeve
5 eespeve
4(1/2) eespeve
4 eespeve
3(1/2) eespeve
3 eespeve
2(1/2) eespeve
2 eespeve
1(1/2) eespeve
1(1/4) eespeve
1 eespeve

eesejer
jesefnCeer

32
kesJeueerkeeue
1 ueeKe hetJe&-1000 Je<e&
1 ueeKe hetJe&(1 hetJee 12 Je<e&)
1 ueeKe hetJe&(4 hetJee 14 Je<e&)
1 ueeKe hetJe&(8 hetJee 18 Je<e&)
1 ueeKe hetJe&(12 hetJee 20 Je<e&)
1 ueeKe hetJe&(16 hetJee 6 ceeme)
1 ueeKe hetJe&(20 hetJee 9 ceeme)
1 ueeKe hetJe&(24 hetJee 3 ceeme)
1 ueeKe hetJe&(28hetJee 4 ceeme)
25000 hetJe&-3 Je<e&
2099998 Je<e&
5399999 Je<e&
1499997 Je<e&
749998 Je<e&
249999 Je<e&
24984 Je<e&
23734 Je<e&
20984 Je<e&
54899 Je<e& 11 ceeme 24 efove
7499 Je<e& 1 ceeme
2491 Je<e&
699 Je<e& 10 ceeme 4 efove
69 Je<e& 8 ceeme
30 Je<e&

( 224 )

Jeevegeesie

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

33
leerLe&. ieCeOej
mebKee

34
cegKe
ieCeOej

35
$e+ef<e mebKee

36
hetJe&Oej

37
efMe#eke

38
DeJeefOe%eeveer

1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
18.
19.
20.
21.
22.
23.
24.

Je=<eYemesve
eEmenmesve
eeoe
Jeeecej
Jee
ecej
yeueoe
JewoYe&
veeie
kegbLeg
Oece&
cebefoj
pee
Deefj
mesve
eeeegOe
mJeebYeg
kegbYe
efJeMeeKe
ceefuue
megeYe
Jejoe
mJeebYeg
FvYetefle

84000
100000
200000
300000
320000
330000
300000
250000
200000
100000
84000
72000
68000
66000
64000
62000
60000
50000
40000
30000
20000
18000
16000
14000

4750
3750
2150
2500
2400
2300
2030
4000
1500
1400
1300
1200
1100
1000
900
800
700
610
550
500
450
400
350
300

4150
21600
129300
230050
254350
269000
244920
210400
155500
59200
48200
39200
38500
39500
40700
41800
43150
35835
29000
21000
12600
11800
10900
9900

9000
9400
9600
9800
11000
10000
9000
2000
8400
7200
6000
5400
4800
4300
3600
3000
2500
2800
2200
1800
1600
1500
1400
1300

84
90
105
103
116
111
95
93
88
87
77
66
55
50
43
36
35
30
28
18
17
11
10
11

( 225 )

pewve Yeejleer

39
leerLe&. kesJeueer
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
18.
19.
20.
21.
22.
23.
24.

20000
20000
15000
16000
13000
12000
11000
18000
7500
7000
6500
6000
5500
5000
4500
4000
3200
2800
2200
1800
1600
1500
1000
700

Jeevegeesie

40
efJeefeeeOeejer

41
efJehegueceefle

42
Jeeoer

43
Deeefe&kee

20600
20400
19800
19000
18400
16800
15300
600
13000
12000
11000
10000
9000
8000
7000
6000
5100
4300
2900
2200
1500
1100
1000
900

12750
12450
12150
21650
10400
10300
9150
8000
7500
7500
6000
6000
5500
5000
4500
4000
3350
2055
1750
1500
1250
900
750
500

12750
12400
12000
1000
10450
9600
8600
7000
6600
5700
5000
4200
3600
3200
2800
2400
2000
1600
1400
1200
1000
800
600
400

350000
320000
330000
330600
330000
420000
330000
380000
380000
380000
130000
106000
103000
108000
62400
60300
60350
60000
55000
50000
45000
40000
38000
36000

( 226 )

Jeevegeesie

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

44
leerLe&. cegKe Deeefe&kee

45
eeJeke

46
eeefJekee

47
cees#eefleefLe

1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
18.
19.
20.
21.
22.
23.
24.

300000
300000
300000
300000
300000
300000
300000
300000
200000
200000
200000
200000
200000
200000
200000
200000
100000
100000
100000
100000
100000
100000
100000
100000

500000
500000
500000
500000
500000
500000
500000
500000
400000
400000
400000
400000
400000
400000
400000
400000
300000
300000
300000
300000
300000
300000
300000
300000

ceeIe ke=. 14
ew$e Meg. 5
ew$e Meg. 6
JewMeeKe Meg. 6
ew$e Meg. 11
heeuiegve ke=. 4
heeuiegve ke=. 7
heeuiegve Meg. 7
Yeeheo Meg. 8
Deeefeve Meg. 8
eeJeCe Meg. 15
Yeeheo Meg. 14
Dee<ee{ ke=. 8
ew$e ke=. DeceeJemee
pes Meg. 4
pes ke=. 14
JewMeeKe Meg. 1
ew$e ke=. DeceeJemee
heeuiegve Meg. 5
heeuiegve ke=. 12
JewMeeKe ke=. 14
Dee<ee{ Meg. 7
eeJeCe Meg. 7
keeefle&ke ke=. Decee.

yeeeer
ekegypee
Oece&eer
ces<esCee
Devevlee
jefle<esCee
ceervee
JeCee
Iees<ee
OejCee
eejCee
Jejmesvee
heee
meJe&eer
megelee
nefj<esCee
YeeefJelee
kegbLegmesvee
ceOegmesvee
hetJe&oee
ceeefie&Ceer
e#eer
megueeskee
evovee

( 227 )

pewve Yeejleer

Jeevegeesie

48
leerLe&. cees#ekeeue

49
cees#eve#e$e

50
cees#emLeeve

51
mencege

52
eesieefveJe=efe

1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
18.
19.
20.
21.
22.
23.
24.

Geje<ee{e
YejCeer
pese
hegveJe&meg
ceIee
efe$ee
DevegjeOee
pese
cetue
hetJee&<ee{e
Oeefvee
Deefeveer
hetJe& Yeeheoe
jsJeleer
heg<e
YejCeer
ke=efekee
jesefnCeer
YejCeer
eJeCe
Deefeveer
efe$ee
efJeMeeKee
mJeeefle

kewueeMe
meccesoefMeKej
meccesoefMeKej
meccesoefMeKej
meccesoefMeKej
meccesoefMeKej
meccesoefMeKej
meccesoefMeKej
meccesoefMeKej
meccesoefMeKej
meccesoefMeKej
echeehegj
meccesoefMeKej
meccesoefMeKej
meccesoefMeKej
meccesoefMeKej
meccesoefMeKej
meccesoefMeKej
meccesoefMeKej
meccesoefMeKej
meccesoefMeKej
Tpe&evle
meccesoefMeKej
heeJeehegjer

10000
1000
1000
1000
1000
324
500
1000
1000
1000
1000
601
600
7000
801
900
1000
1000
500
1000
1000
536
36
Skeekeer

14 efove hetJe&
1 ceeme hetJe&
1 ceeme hetJe&
1 ceeme hetJe&
1 ceeme hetJe&
1 ceeme hetJe&
1 ceeme hetJe&
1 ceeme hetJe&
1 ceeme hetJe&
1 ceeme hetJe&
1 ceeme hetJe&
1 ceeme hetJe&
1 ceeme hetJe&
1 ceeme hetJe&
1 ceeme hetJe&
1 ceeme hetJe&
1 ceeme hetJe&
1 ceeme hetJe&
1 ceeme hetJe&
1 ceeme hetJe&
1 ceeme hetJe&
1 ceeme hetJe&
1 ceeme hetJe&
2 efove hetJe&

hetJee&vn
hetJee&vn
Dehejevn
hetJee&vn
hetJee&vn
Dehejevn
hetJee&vn
hetJee&vn
Dehejevn
hetJee&vn
hetJee&vn
Dehejevn
eoes<e
eoes<e
elet<e
eoes<e
eoes<e
elet<e
eoes<e
eoes<e
elet<e
eoes<e
eoes<e
elet<e

( 228 )

Jeevegeesie

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

ee& veb. 3

eoMe eeJeleea
veece
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.

Yejle
meiej
ceIeJee
mevelkegceej
Meeefvle
kegbLeg
Dej
megYeewce
hee
nefj<esCe
peemesve
yeeoe

GlmesOe
500 Oeveg<e
450 Oeveg<e
42(1/2) Oeveg<e
42 Oeveg<e
40 Oeveg<e
35 Oeveg<e
30 Oeveg<e
28 Oeveg<e
22 Oeveg<e
20 Oeveg<e
15 Oeveg<e
7 Oeveg<e

Deeeg

kegceejkeeue

ceb[ueerke keeue

84 ueeKe hetJe&
72 ueeKe hetJe&
500000 Je<e&
300000 Je<e&
100000 Je<e&
95000 Je<e&
84000 Je<e&
60000 Je<e&
30000 Je<e&
10000 Je<e&
3000 Je<e&
700 Je<e&

7700000 hetJe&
50000 hetJe&
25000 Je<e&
50000 Je<e&
25000 Je<e&
23750 Je<e&
21000 Je<e&
5000 Je<e&
500 Je<e&
325 Je<e&
300 Je<e&
28 Je<e&

1000 Je<e&
50000 hetJe&
25000 Je<e&
50000 Je<e&
25000 Je<e&
23750 Je<e&
21000 Je<e&
5000 Je<e&
500 Je<e&
325 Je<e&
300 Je<e&
56 Je<e&

ee.

efJepeekeeue

jepekeeue

mebecekeeue

1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.

60000 Je<e&
30000 Je<e&
10000 Je<e&
10000 Je<e&
800 Je<e&
600 Je<e&
400 Je<e&
500 Je<e&
300 Je<e&
150 Je<e&
100 Je<e&
16 Je<e&

6 ueeKe hetJe& 61000 Je<e&

70 ueeKe hetJe& 30000 Je<e&
390000 Je<e&
90000 Je<e&
24200 Je<e&
23150 Je<e&
20600 Je<e&
49500 Je<e&
18700 Je<e&
8850 Je<e&
1900 Je<e&
600 Je<e&

1 ueeKe hetJe&
1 ueeKe hetJe&
50000 Je<e&
100000 Je<e&
25000 Je<e&
23750 Je<e&
21000 Je<e&
0 Je<e&
10000 Je<e&
350 Je<e&
400 Je<e&
0 Je<e&

eehle ieefle
cegefe eehle
cegefe eehle
mevelkegceej keuhe
mevelkegceej keuhe
cegefe eehle
cegefe eehle
cegefe eehle
mehlece vejke
cegefe eehle
cegefe eehle
cegefe eehle
mehlece vejke

( 229 )

pewve Yeejleer

Jeevegeesie

ee& veb. 4

veew yeueosJe
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.

veece
efJepee
Deeue
Oece&
megeYe
megoMe&ve
vevoer
veefvoefce$e
jece
hee

GlmesOe
80 Oeveg<e
70 Oeveg<e
60 Oeveg<e
50 Oeveg<e
45 Oeveg<e
29 Oeveg<e
22 Oeveg<e
16 Oeveg<e
10 Oeveg<e

Deeeg
8700000 Je<e&
7700000 Je<e&
6700000 Je<e&
3700000 Je<e&
1700000 Je<e&
67000 Je<e&
37000 Je<e&
17000 Je<e&
1200 Je<e&

ee& veb. 5

eehle ieefle
cees#e
cees#e
cees#e
cees#e
cees#e
cees#e
cees#e
cees#e
yee keuhe

veew veejeeCe
veece
GlmesOe
1.
ef$ehe=
80 Oeveg<e
2.
efhe=
70 Oeveg<e
3.
mJeebYeg
60 Oeveg<e
4.
heg<eesece
50 Oeveg<e
5.
heg<eefmebn
45 Oeveg<e
6.
heg<e hegC[jerke 29 Oeveg<e
7.
oe
22 Oeveg<e
8.
veejeeCe
16 Oeveg<e
9.
ke=<Ce
10 Oeveg<e
veejeeCe ceC[ueerke keeue
efJepeekeeue
1.
25000 Je<e&
1000 Je<e&
2.
25000 Je<e&
100 Je<e&
3.
12500 Je<e&
90 Je<e&
4.
1300 Je<e&
80 Je<e&
5.
1250 Je<e&
70 Je<e&
6.
250 Je<e&
60 Je<e&
7.
50 Je<e&
50 Je<e&
8.
300 Je<e&
40 Je<e&
9.

56 Je<e&

8 Je<e&

Deeeg
8400000 Je<e&
7200000 Je<e&
6000000 Je<e&
3000000 Je<e&
1000000 Je<e&
65000 Je<e&
32000 Je<e&
12000 Je<e&
1000 Je<e&
jepekeeue
8349000 Je<e&
7149900 Je<e&
5974910 Je<e&
2997920 Je<e&
998380 Je<e&
64440 Je<e&
31700 Je<e&
11560 Je<e&

kegceej keeue
25000 Je<e&
25000 Je<e&
12500 Je<e&
700 Je<e&
300 Je<e&
250 Je<e&
200 Je<e&
100 Je<e&
16 Je<e&
eehle ieefle
mehlece vejke
<e vejke
<e vejke
<e vejke
<e vejke
<e vejke
hebece vejke
elegLe& vejke
(le=leere vejke hee heg. mes)
920 Je<e&
le=leere vejke

( 230 )

Jeevegeesie

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

ee& veb. 6

veew eefleMe$eg
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.

veece

GlmesOe

DeeeerJe
leejke
cesjke
ceOegkewYe
efveMegcYe
yeefue
enjCe
jeJeCe
pejemebOe

80 Oeveg<e
70 Oeveg<e
60 Oeveg<e
50 Oeveg<e
45 Oeveg<e
29 Oeveg<e
22 Oeveg<e
16 Oeveg<e
10 Oeveg<e

Deeeg

eehle ieefle

8400000 Je<e&
7200000 Je<e&
6000000 Je<e&
3000000 Je<e&
1000000 Je<e&
65000 Je<e&
32000 Je<e&
12000 Je<e&
1000 Je<e&

mehlece vejke
<e vejke
<e vejke
<e vejke
<e vejke
<e vejke
hebece vejke
elegLe& vejke (le=leere vejke hee heg. mes)
le=leere vejke

ee& veb. 7

SkeeoMe
veece

GlmesOe

1. YeerceeJeefue 500 Oeveg<e

2. efpeleMe$eg 450 Oeveg<e
3.
100 Oeveg<e
4. Jeweevej
90 Oeveg<e
5. megeefle
80 Oeveg<e
6. Deeue
70 Oeveg<e
7. hegb[jerke
60 Oeveg<e
8. DeefpelebOej 50 Oeveg<e
9. DeefpeleveeefYe 28 Oeveg<e
10. heer" (heer{eue)24 Oeveg<e
11. meeleefkeheg$e 7 neLe

Deeeg
83 ueeKe hetJe&
71 ueeKe hetJe&
2 ueeKe hetJe&
1 ueeKe hetJe&
84 ueeKe Je<e&
60 ueeKe Je<e&
50 ueeKe Je<e&
40 ueeKe Je<e&
20 ueeKe Je<e&
10 ueeKe Je<e&
69 Je<e&

kegceejkeeue

mebecekeeue Yebie lehekeeue eehle ieefle

2766666 hetJe& 2766668 hetJe&

2366666 hetJe& 2366668 hetJe&
66666 hetJe& 66668 hetJe&
33333 hetJe& 33334 hetJe&
2800000 Je<e& 2800000 Je<e&
2000000 Je<e& 2000000 Je<e&
1666666 Je<e& 1666668 Je<e&
1333333 Je<e& 1333334 Je<e&
666666 Je<e& 666668 Je<e&
333333 Je<e& 333334 Je<e&
7 Je<e&
34 Je<e&

2766666 hetJe& mehlece vejke

2366666 hetJe& mehlece vejke
66666 hetJe& <e vejke
33333 hetJe& <e vejke
2800000 Je<e& <e vejke
2000000 Je<e& <e vejke
1666666 Je<e& <e vejke
1333333 Je<e& hebece vejke
666666 Je<e& elegLe& vejke
333333 Je<e& elegLe& vejke
28 Je<e& le=leere vejke

pewve Yeejleer

( 231 )

Jeevegeesie

ee& veb. 8

veejke peerJe
he=LJeer
ceeseF&
efyeue mebKee Fvke Glke= vejkeeeg
1. jlveeYee
180000 ees.
3000000 13
1 mee.
2. Meke&jeeYee
32000 ees.
2500000 11
3 mee.
3. yeeuegkeeeYee
28000 ees.
1500000
9
7 mee.
4. hebkeeYee
24000 ees.
1000000
7
10 mee.
5. OetceeYee
20000 ees.
300000
5
17 mee.
6. lece:eYee
16000 ees.
99995
3
22 mee.
7. cenelece:eYee
8000 ees.
5 1
33 mee.
DeJeefOe#es$e
Glheeceeve Glheefe-cejCe DeefeceYeJe ceW
peerJe
Devlej
1. jlve.
1 eespeve
Demeb%eer
24 cegntle&
leerLekej
2. Meke&je. 3 (1/2) keesMe
mejerme=he
7 efove
leerLekej
3. yeeueg.
3 keesMe
he#eer
15 efove
leerLekej
4. hebke.
2 (1/2) keesMe
mehee&efo
1 ceeme
ejceMejerjer
5. Oetce.
2 keesMe
efmebn
2 ceeme
mebele
6. lece.
1 (1/2) keesMe
eer
4 ceeme
osMeeleer
7. cene.
1 keesMe
celme
6 ceeme
mecekelJeOej

GlmesOe
31 (1/4) neLe
62(1/2) neLe
125 neLe
250 neLe
125 Oeveg<e
250 Oeveg<e
500 Oeveg<e
Gueve
7 (13/16) ees.
15(10/16) ees.
31(4/16) ees.
62 (8/16) ees.
125 ees.
250 ees.
500 ees.

ee& veb. 9
#es$e leLee kegueeeueeW
efJemleej
heJe&leeW keer TBeeF&
kes veece
eespeve mes
ceerue mes
eespeve mes ceerue mes
Yejle #es$e
526(6/19)
210563(1/19)

efnceJeve heJe&le
1052(12/19)
4210526(6/19) 100 400000
nwceJele #es$e
2105(5/19)
8421052(12/19)

ceneefnceJeve heJe&le 4210(10/19)

16842105(5/19) 200 800000
nefj #es$e
8421(1/19) 33684210(10/19)

efve<eOe heJe&le
16842(2/19)
67368421(1/19) 400 1600000
efJeosn #es$e
33684(4/19)
134736842(4/19)

veerue heJe&le
16842(2/19)
67368421(1/19) 400 1600000
jceked #es$e
8421(1/19) 33684210(10/19)

efkece heJe&le
4210(10/19)
16842105(5/19) 200 800000
nwjCeJele #es$e
2105(5/19)
8421052(12/19)

efMeKejer heJe&le
1052(12/19)
4210536(6/19) 100 400000
SsjeJele #es$e
526(5/19)
210563(3/19)

heJe&leeW kes
JeCe&

mJeCe&cee
jpelecee
leheveeremJeCe&
Jew[te&ceefCe
jpelecee
mJeCe&cee

( 232 )

Jeevegeesie

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

ee& veb. 10
mejesJejeW kes mejesJejeW keer uecyeeF&
heefjJeej
veece
eespeve mes ceerue mes
hee
1000 4000000
cenehee
2000 8000000
efleefieb
4000 16000000
kesMejer
4000 16000000
hegb[jerke
2000 8000000
cenehegb[jerke 1000 4000000

eew[eF&

ienjeF&

eespeve
ceerue
500 2000000
1000 4000000
2000 8000000
2000 8000000
1000 4000000
500
ee&2000000
veb. 11

ecegKe

eespeve ceerue
10 40000
20 80000
40 160000
40 160000
20 80000
10 40000

osJeer
eer osJeer
er osJeer
Oe=efle osJeer
keerefle& osJeer
yegef osJeer
ue#ceer osJeer

keceue
140115
280230
560460
560460
280230
140115

YeJeveJeemeer osJe
e.me. veece
cegkeg efevn
1. Demegjkegceej
et[eceefCe
2. veeiekegceej
mehe&
3. megheCe&kegceej
ie[
4. erhekegceej
neLeer
5. GoefOekegceej
ceiej
6. mleefvelekegceej mJeeefmleke
7. efJeeglkegceej
Jee
8. efokekegceej
efmebn
9. Deefivekegceej
keueMe
10. Jeeegkegceej
legjie

1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.

Demegj.
veeie.
megheCe&.
erhe.
GoefOe.
mleefvele.
efJeegle.
efoked.
Deefive.
Jeeeg.

GlmesOe
25 Oe.
10 Oe.
10 Oe.
10 Oe.
10 Oe.
10 Oe.
10 Oe.
10 Oe.
10 Oe.
10 Oe.

YeJeve
64 ueeKe
84 ueeKe
72 ueeKe
76 ueeKe
76 ueeKe
76 ueeKe
76 ueeKe
76 ueeKe
76 ueeKe
96 ueeKe

G.

#es$e
Demeb. keesef ees.
Demeb. npeej ees.
Demeb. npeej ees.
Demeb. npeej ees.
Demeb. npeej ees.
Demeb. npeej ees.
Demeb. npeej ees.
Demeb. npeej ees.
Demeb. npeej ees.
Demeb. npeej ees.

Fv
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2

DeJeefOe

Glke= Deeeg
1 mee.
3 he.
2 (1/2) he.
2 he.
1 (1/2) he.
1 (1/2) he.
1 (1/2) he.
1 (1/2) he.
1 (1/2) he.
1 (1/2) he.

keeue
DemebKeele Je<e&
DemegjeW mes meb. iegCeenerve
DemegjeW mes meb. iegCeenerve
DemegjeW mes meb. iegCeenerve
DemegjeW mes meb. iegCeenerve
DemegjeW mes meb. iegCeenerve
DemegjeW mes meb. iegCeenerve
DemegjeW mes meb. iegCeenerve
DemegjeW mes meb. iegCeenerve
DemegjeW mes meb. iegCeenerve

( 233 )

pewve Yeejleer

Jeevegeesie

ee& veb. 12
efJeceeveeW kee
veece
Fme he=LJeer mes leejs
Fme he=LJeer mes mete&
Fme he=LJeer mes ev
Fme he=LJeer mes ve#e$e
Fme he=LJeer mes yegOe
Fme he=LJeer mes Mege
Fme he=LJeer mes ieg
Fme he=LJeer mes cebieue
Fme he=LJeer mes Meefve
Fme he=LJeer mes jeng
Fme he=LJeer mes kesleg

eqe$ee he=LJeer mes TBeeF&

eespeve mes
ceerue mes
790 ees.
3160000
800 ees.
3200000
880 ees.
3520000
884 ees.
3536000
888 ees.
3552000
891 ees.
3564000
894 ees.
3576000
897 ees.
3588000
900 ees.
3600000
ees.

ees.

efJeceeve kee eceeCe

efkejCeW
eespeve
ceerue
1/4 keesme
250 ceer.
cebo efkejCeW
48/61 ees.
3147(33/61)
12000
56/61 ees.
3672 (8/61)
12000

keg kece 1/2 keesme keg kece 500 ceer. cebo efkejCeW
1 keesme
1000 ceer.
2500
keg kece 1 keesme keg kece 1000 ceer. cebo efkejCeW
keg kece 1/2 keesme keg kece 500 ceer. cebo efkejCeW
keg kece 1/2 keesme keg kece 500 ceer. cebo efkejCeW
keg kece 1 eespeve keg kece 4000 ceer. cebo efkejCeW
keg kece 1 eespeve keg kece 4000 ceer. cebo efkejCeW

31

....

1. meewOece&

2. F&Meeve

72

68

7. ceneMege 1

8. meneej 1

725 ees. heerle Megkeue

12. Deegle

Meg DeekeeMe ceve: eJeereej 22 meeiej 18(1/2) meeiej 4 ceeme

Meg DeekeeMe ceve: eJeereej 22 meeiej 18(1/2) meeiej 4 ceeme

527 ees. Megkeue

11. DeejCe

370

Meg DeekeeMe ceve: eJeereej 20 meeiej 18(1/2) meeiej 4 ceeme

Meyo eJeereej 18 meeiej 18(1/2) meeiej 2 ceeme

Meyo eJeereej 16 meeiej 16(1/2) meeiej 2 ceeme

10. eeCele

peue Jeele

peue Jeele

he eJeereej 14 meeiej 14(1/2) meeiej 1 ceeme

Meg DeekeeMe ceve: eJeereej 20 meeiej 18(1/2) meeiej 4 ceeme

5931 626 ees. heerle Megkeue

39927

1 he#e

1 he#e

7 efove

7 efove

9. Deevele

324

156

6. ueebleJe

7(1/2) meeiej

7(1/2) meeiej

2(1/2) meeiej

2(1/2) meeiej

ef. he=efLeJeer

ef. he=efLeJeer

e.he=efLeJeer

e. he=efLeJeer

Ieeleeeg<ke efJejnkeeue DeJeefOe#es$e

(Glke= Deeeg)

he eJeereej 10 meeiej 10(1/2) meeiej 1 ceeme

mheMe& eJeereej 7 meeiej

mheMe& eJeereej 7 meeiej

keee eJeereej 2 meeiej

keee eJeereej 2 meeiej

eJeereej yeeeg<ke

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

he. he=efLeJeer

he. he=efLeJeer

he. he=efLeJeer

he. he=efLeJeer

e. he=efLeJeer

e. he=efLeJeer

le=. he=efLeJeer

le=. he=efLeJeer

( 234 )

360 399636 923 ees. ke=. veer. jefnle 3 peue Jeele

5. yee
824 ees. ke=. veer. jefnle 3 peue Jeele

196 799804 1022 ees. ke=. mes jefnle 4 Jeele

4. ceensv ....

49842

588 1199405 1022 ees. ke=. mes jefnle 4 Jeele

Ieve-Goke

Ieve-Goke

efJeceeveeOeej

3. mevelkegceej 7

1447 2798543 1121 ees. heeBeeW JeCe&

4371 3195598 1121 ees. heeBeeW JeCe&

Fvke esCeerye ekeerCe&ke efJe.leue-yee. efJeceeveJeCe&

veece

yeejn keuhe

ee& veb. 13

Jeevegeesie

pewve Yeejleer

( 235 )

Jeevegeesie

lesFmeJeW leerLekej YeieJeeve heeMJe&veeLe kee peerJeve oMe&ve

pevceYetefce-yeveejme (Gej heosMe)
efhelee-cenejepee DeMJemesve
ceelee-cenejeveer yeeeer (JeeceeosJeer) JeCe&-#eef$ee
JebMe-GieJebMe
osnJeCe&-cejkeleceefCe meo=Me (nje) efevn-mehe&
Deeeg-meew Je<e&
DeJeieenvee-veew neLe
ieYe&-JewMeeKe ke=.
2
pevce-heew<e ke=. 11
lehe-heew<e ke=. 11
oer#ee-kesJe}%eeve Jeve SJeb Je=#e-DeMJeJeve SJeb osJejeJe=#e
heLece Deenej- ieguceKes veiej kes jepee Oeve eje (Keerj)
kesJe}%eeve-ew$e ke=. 4 (14)
cees#e-eeJeCe Meg. 7
cees#emLe}-mecceso
efMeKej heJe&le
meceJemejCe ceW ieCeOej-eer mJeebYet Deeefo 10
cegefv e- m e e s} n
npeej
ieefCeveer-Deee|ekee meg}esevee
Deee|ekee-eerme npeej
ee J e k e - S ke
}eKe eeefJekee-leerve }eKe
efpeveMeemeve e#e-OejCesvo osJe e#eer- heodceeJeleer
Biographical
Outline
of Lord Parshvanath
osJeer
YeieJeeve heeMJe&veeLe Jele&ceeve Jeer(U.P.)
j efve.meb. 2531 mes 2781 Je<e& hen}s cees#e ieS nQ~
Birthplace-Varanasi
Father-King Ashvasen
Mother- Queen Brahmi
(Vamadevi)
Caste (Varna)-Kshatriya
Dynasty-Ugra
Body Colour-Green
Symbol-Snake
Age-100 Years
Body OccupancyNine Hands
Incarnation (in womb)-Vaishakh Krishna 2
Birth-Paush Krishna 11
Initiation-Paush Krishna 11
Initiation-Omniscience Forest & Tree-Ashvavan Forest & Cedar (Devdaru) Tree
First Food -Given by King Dhanya of Gulmakhet (Kheer)
Omniscience-Chaitra Krishna 4 (14) Salvation-Shravan Shukla 7
Salvation Place-Sammedshikhar Mountain
Chief Disciples (Gandhars )-10 (Shri Svayambhu etc.)
Saints (Munis)-16 Thousands
Chief Aryika (Ganini)- Aryika
Sulochana
Female saints (Aryikas)-36 Thousand Male Votaries-1 Lac
Female Votaries-3 Lac
Male Demigod-Darnendra

Jeevegeesie

( 236 )

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

Yepeve
lepe&-keebeer nes keebeer js...............
Deeee nw Deeee heee&veeLe kee ceneslmeJe, kejvee nw keece efoue Keesue kes~
Deeee le=leere meneeyoer ceneslmeJe, heejme eYet keer pee yeesue kes~~ske.~~
lesFmeJeW leerLekej heejmeveeLe eYees,
Deemesve Jeecee ceeB kes ueeue eYees~
ceelee-efhelee Oeve ngS, efpeveJej kes pevce mes,
yew " s Les YeC[ej Kees u e kes ~~ Deeee
nw......~~1~~
efevleeceefCe mebkeceeseve kenles meYeer,
heejme eYeg keer Yeefe ceve mes kejles meYeer~
efpemekees peye ke ngDee, Yeeer mes ve ngDee,
heejme keer pee-pee yeesue kes~~Deeee
nw.....~~2~~
Deheves-Deheves veiejeW ceW Yeer GlmeJe kejes,
heejmeveeLe pevce kee ceneslmeJe kejes~
leerLe& yeveejme kes yeeo, Deefn$e heee&veeLe,
meccesoefieefj keer pee yeesue kes ~~Deeee
nw.....~~3~~
ieefCeveerecegKe %eeveceleer ceeleepeer nQ,
Ssmeer esjCeeSb meoe osleer nQ Jes~
evovee
nceWj, %eeve
nesleemebnwo, sMe efoee Deewj yeleeee efke Oece& Ske
Yeejle ceW leYeer
ceneJeer
ves cegeehle
efe kee
kes ~~Deeee
JeemleefJekelee nw, Jen cee$e hejbheje veneR nw Deewjye{ceglesefekeoce
Deelcemeyekees
meeOeveepees
mes,[ Oecee&
ejCe
nw.....~~4~~

mes eehle nesleer nw, yeeee[cyejeW DeLeJee kece&keeC[eW ceW efuehle nesves mes veneR~ Oece& keYeer
Yeer Deeoceer-Deeoceer ceW Yeso veneR kejlee~ ceneJeerj keer en efJeeejOeeje Deeee&peveke
he mes, Jeeheke he mes emeeefjle nes ieF& Deewj peeefle Yeso keer oerJeejeW kees lees[
Gmeves meejs osMe kees peerle efueee
-jJeerv veeLe wieesj (Yeejle)