ARMA-PL Copyright 2004 Tomasz Maziarz

1
Wrocawskie szkoy szermiercze
(Fechtschulen) od redniowiecza
do koca wieku XVIII
Literatura przedmiotu
Temat wrocawskich szk szermierczych (Fechtschulen) nie zosta do tej
pory wystarczajco wnikliwie przebadany. Jednym z pierwszych traktu-
jcych o tym zagadnieniu artykuw bya praca Fechtschule in Breslau
w Schlesische Prowinzialbltter z 1801 r. W 1904 za roku prof. Feit pu-
blikuje w Zeitschrift des Vereins fr Geschichte und Alterthum Schlesiens
szkic Schwrttnze und Fechtschulen in Schlesien insbesondere in Breslau
Oba te artykuy s kopalni wiedzy o szkoach szermierczych, w tym i o
wrocawskich. Nieco informacji dotyczcych interesujcego nas zagadnienia
moemy odnale w nastpujcych pozycjach: D.Gomolke: Kurz gefasster
Ibegrieff der vornehmsten Merkwrdigkeiten von d.K.u.K Stadt Breslau in
Schlesien, t.III, 1735 r.; Beschreibung der Stadt Breslau im Herzogthum
Schlesien, 1794; G.Rolanda: Vollstndige Topographie von Breslau nach
den Besten Quelle., 1840; G.Scheuermanna: Das Breslauer Lexikon, 1994;
oraz Weia: Wie Breslau wurde. Problematyk t podjli wspczenie M.
Ordyowski w ksice Szkice historyczne, czyli rzecz o Wrocawiu, studen-
tach i sporcie (1997), w artykuach Tradycje kultury zycznej we Wrocawiu
(1999) i 1000 lat wrocawskiego sportu (2002), a take M. Jagieo-Koaczyk
w pracy Wrocawskie tablissements. Historia i architektura (2000). Wy-
mienione powyej pozycje pozwalaj na do dokadne odtworzenie historii
wrocawskich Fechtschulen.
Wprowadzenie Fechtschule
Zanim rozpoczniemy przegld wrocawskich Fechtschulen, musimy wy-
jani, co to sowo-klucz oznacza. Wedug sownika Johanna Christopha
Adelunga Grammatisch-kritisches Wrterbuch der Hochdeutschen Mun-
dart, mit bestndiger Vergleichung der brigen Mundarten, besonders aber
der Oberdeutschen, wydanego w Wiedniu w roku 1811, termin Fechtschule
oznacza sal, miejsce do nauki szermierki albo zesp ludzi obejmujcych
mistrza i uczniw
1
. W XV i XVI wieku termin ten obejmowa take pokaz
szermierki, rodzaj przedstawienia, ktrym bya walka na rnorodn bro.
Nazwa Fechtschule bya uywana zatem na okrelenie rnorodnych zja-
wisk powizanych z t sam dyscyplin (oznaczaa: 1. miejsce, 2. pokaz lub
3. sam szko-instytucj).
1
J. Ch. Adelung:
Grammatisch-kriti-
sches Wrterbuch der
Hochdeutschen Mundart,
mit bestndiger
Vergleichung der brigen
Mundarten, besonders
aber der Oberdeutschen,
Wien 1811, s. 63-64.
ARMA-PL ma zaszczyt przedstawi doskonay artyku Tomasza Maziarza traktujcy
o wrocawskich szkoach szermierczych. Praca ta stanowi cz doktoratu autora
i nie moe by w aden sposb powielana, publikowana, ani skracana bez pozwole-
nia autora. Kontakt korespondencyjny: sulsa@o2.pl.
ARMA-PL Copyright 2004 Tomasz Maziarz
2
Obok tej nazwy funkcjonowao sowo Fechthaus (dos. dom szermierczy)
jako nazwa budynku szkoy szermierczej. By to albo przeznaczony specjal-
nie do treningu fechtunku dom, albo kady budynek, w ktrym odbyway
si regularnie pokazy szermierki
2
.
Pocztki szermierki we Wrocawiu
Szermierka od wiekw cieszya si wielk popularnoci w redniowiecznej
Europie jako rzemioso rycerskie. W XV wieku wzroso zainteresowanie
fechtunkiem wrd mieszczan, co doprowadzio w XVI wieku do jego roz-
kwitu. W miastach nauczali fechtmistrzowie-profesjonalici, utrzymujcy
si z nauki szermierki. Wrocaw nie by tutaj wyjtkiem. Pierwsze wzmian-
ki o vechterze (szermierzu) mieszkajcym w Kwartale Wielkim pochodz
z 1391 i 1403 roku
3
, prawdopodobnie jednak ju wczeniej mieszkali we
Wrocawiu nauczyciele szermierki.
wiczcy organizowali si tu w bractwa szermiercze, ktrych
czonkiem mg zosta kady uczciwy mieszczanin (o ile nie wywodzi si
ze szlachty). W wikszoci rekrutowali si oni z rzemielnikw, mistrzw
i uczniw cechowych, dla ktrych szermierka bya rodzajem sportu
4
. Do-
minowali gwnie powronicy, dziewiarze, rzenicy, kominiarze, garbarze,
szewcy, tokarze, piekarze, tkacze, postrzygacze sukna, krawcy, zotnicy oraz
czsto wymieniani kunierze. Kunierze cieszyli si wielkim powaaniem od
pocztku XIV wieku. Ich miano nosia wiartka Oawska zwana Kwartaem
Kunierzy, a pierwsza cz ulicy Oawskiej nosia nazw Mostku Kunie-
rzy
5
.
Do kadej gildii szermierczej naleeli rwnie wrocawscy studenci, cze-
ladnicy i skrybowie
6
. Znamy nazwiska synnych wrocawskich szermierzy,
takich jak: student Hans Mannheffer, Johann Canttor z Nornbergi czy
pisarz Paul Freiberger
7
.
Wskutek rozkwitu i wzrostu popularnoci szermierka osigna
wysoki stopie zorganizowania. Bractwa mieczowe i bractwa szermierzy
formuoway statuty i rozporzdzenia dotyczce czonkostwa, nauczania
oraz wzajemnych relacji pomidzy towarzyszami. Stay si nawet swego
rodzaju alternatyw dla zastanego porzdku spoecznego, daway bowiem
szans spoecznego awansu tym rzemielnikom, ktrzy nie mieli szans
zosta mistrzami w swym fachu. W bractwie szermierczym po trudnych
egzaminach mogli otrzyma dyplom mistrza (Meisterbrief), dajcy im prawo
udzielania lekcji fechtunku i organizowania Fechtschulen publicznych
walk pokazowych.
Bractwa szermiercze prawa, statuty i przywileje
Bractwa szermierzy w XV wieku stay si zjawiskiem typowym w miastach
niemieckich. 10 sierpnia 1487 roku w Norymberdze cesarz Fryderyk III
podpisa list uwierzytelniajcy (Schutzbrief) Bractwu Szermierzy w. Marka
(dla caego Cesarstwa Niemieckiego). Pierwszy przywilej mwi, e
w caym witym Cesarstwie nikomu nie wolno zwa si mistrzem
miecza, prowadzi szkoy ani naucza za pienidze, zanim wcze-
niej nie zostanie wyprbowany przez mistrzw miecza w swej sztuce
i dopuszczony (do nauczania) mog oni [sc. mistrzowie] w czasie
sobie, nam i witemu Cesarstwu dogodnym ustanowi dzie, wybra
2
J. Ch. Adelung :
op. cit., s. 63
3
M. Goliski:
Socjotopograa p-
noredniowiecznego
Wrocawia, Wrocaw
1997, s. 329 (Tabela
przekroju zawodo-
wego mieszkacw
Kwartau Wielkiego
w 1391 i 1403 roku).
4
Z. Grot, T.Zikowska:
Dzieje kultury zycz-
nej (do roku 1918),
Warszawa 1990, s. 66-67.
5
Dr Feit Schwrttnze
und Fechtschulen in
Schlesien insbeson-
dere in Breslau, w:
Zeitschrift des Vereins
fr Geschichte und
Alterthum Schlesiens,
Breslau 1904, s. 206.
6
G. Roland: Vollstndige
Topographie von Breslau
nach den Besten Quellen.
Bearbeitet und seinen
Buergen zur Sah,
Breslau 1840, s. 44.
7
b.a.: Fechtschule in
Breslau, w Schlesische
Prowinzialbltter,
1801 r., s. 423.
ARMA-PL Copyright 2004 Tomasz Maziarz
3
spord siebie przewodniczcego i ustanowi porzdek oraz statuty,
ktrych naley przestrzega pod kar 10 marek w czystym zocie,
a wszyscy, ktrzy przeciwko temu wykrocz, maj przykadnie zosta
ukarani i zado uczyni sprawie.
Przywilej ten znajduje si obecnie w Archiwum Miejskim we Frankfurcie
8
.
Frankfurt sta si szybko gwn siedzib tego stowarzyszenia, ktre zwao
si odtd Bractwem Naszej Umiowanej Pani Marii, Czystej Dziewicy
i witego Wszechwadnego Ksicia Niebios w. Marka. Kto chcia by
uznany przez Marxbrder za mistrza dugiego miecza, musia przyby do
Frankfurtu nad Menem na targ jesienny. Tam po zdanych egzaminach
i zapaceniu 2 guldenw mg by pasowany, skada przysig i zostawa
dopuszczony do tajemnic fachu. Dziki Marxbruderschaft szermierka otrzy-
maa ponadterytorialn organizacj: zrzeszaa czonkw rnych cechw,
wedug stopnia ich umiejtnoci. Bractwa szermierzy w XV wieku repre-
zentoway ludow sztuk szermierki na wysokim poziomie technicznym;
w XVI wieku osigna ona peen rozkwit
9
. Terenem dziaalnoci Bractwa
w. Marka by take Wrocaw.
W 1541 roku Bractwo w. Marka otrzymao w Regensburgu z rk Karola
V list uwierzytelniajcy i herb (lwa). W 1670 Leopold I potwierdzi ten herb
i zezwoli na rozszerzenie motta o wyraenie von Lwenberg
10
. By to
czteropolowy herb, w ktrego czarnych polach lewym grnym i prawym
dolnym mieci si stojcy na dwch wzgrzach uskrzydlony lew, z wznie-
sionym w prawej apie mieczem. Pozostae dwa niebieskie pola wypenia
pk siedmiu kopii przewizanych szarf. Z obu bokw tarczy wychodziy
wyaniajce si z chmur dwie rce trzymajce uskrzydlony sztylet. Ponad
tarcz znajdowa si hem turniejowy (zwieczony koron, na ktrej sta
opisany wczeniej lew).
Poza Marxbrder dziaaa w Cesarstwie Niemieckim jeszcze inna grupa
szermierzy, zwana Freifechter
11
. Czonkowie grupy Freifechter wywodzili si
ze starej szkoy Liechtenauera, po odejciu od ktrej nie przyczyli si do
adnego innego cechu szermierzy (std wzio si okrelenie wolni szermie-
rze). Gdy stworzyli wasne stowarzyszenie, otrzymali nazw Freifechter
von der Feder. Ju w 1575 nazwano ich tak w wierszu Frischlina Pennigeri,
za w wierszu Fiescharta pt. Gargantua
okrelani s mianem Federfechter. Gwn
siedzib stowarzyszenia bya Praga (Frisch
w swym sowniku, pod hasem Federfechter
mwi o pugiles Pragenses). Pierwszy pokaz
ich Fechtschule odby si w niedziel po w.
Wicie 1608 roku. W archiwum frankfurc-
kim zapisano, e zw si Feyterfechter bd
Veytchsfechter. Niektrzy wysuwaj std
wniosek, e za patrona obrali sobie w. Wita,
jednak w wierszu Frischlina z 1575 roku
czytamy: w. Jerzy by ich patronem. 7
marca 1606 roku w Pradze otrzymali przy-
wilej i herb z rk Rudolfa II. W dokumencie
czytamy:
8
Przywilej prolongowano
w latach 1512, 1521,
1566, 1579, 1613,
1627, 1640, 1669.
dr Feit: Schwrttnze
und Fechtschulen in
Schlesien insbeson-
dere in Breslau, w:
Zeitschrift des Vereins
fr Geschichte und
Alterthum Schlesiens,
Breslau 1904, s.196.

9
V. Eichel: Ilustrierte
Geschichte der
Krperkultur, Berlin
1984, s. 74-75. O
Marxbrder pisze te
Feit: Schwrttnze
und Fechtschulen in
Schlesien insbeson-
dere in Breslau, w:
Zeitschrift des Vereins
fr Geschichte und
Alterthum Schlesiens,
Breslau 1904, s. 195-196.
10
Dr Feit: op. cit., s. 196.
11
Poza dwoma wyej
wymienionymi bractwa-
mi (Marxbruder i Fre-
ifechter) w Niemczech
dziaaa jeszcze trzecia,
najmniej znana, grupa
szermierzy. Nazywano
ich Luxbruder lub
Lukasbruder. Nazwy
te wywodzi si od
patrona bractwa w.
ukasza. Bdna jest
natomiast etymologia
wica Luxbruder
z czasownikiem luchsen
(niem.) okamywa
(czonkowie Lukasbruder
mieli rzekomo nie prze-
strzega adnych regu).
Ta trzecia kategoria
szermierzy bya w opo-
zycji do obydwu uprzy-
wilejowanych gildii;
to wanie pogardzane
Bractwo w. ukasza
pierwsze skonio si do
organizacji zawodw
typowo pokazowych.
Hbner w swym lek-
sykonie z 1722 r.
dzieli szermierzy na
Federfechter i Marks-
brder, a gdy kto nie
zaley do adnego z tych
bractw i nie otwiera
szkoy pod ich nazw, to
zwany jest Luksbruder.
Ci ostatni prawdopo-
dobnie przezywani byli
szyderczo Klopffechter,
gdzie klopfen (puka,
stuka) wskazywao
na szermierk prezen-
tujc wicej haasu ni
sztuki. Szermierze ci
Rys.1. Herb Marxbrder
(zbiory autora)
ARMA-PL Copyright 2004 Tomasz Maziarz
4
herb ma by czteropolow tarcz,
z ktrych dolne prawe pole ma by
biae, to nad nim czerwone, na
dole po lewej niebieskie, a na g-
rze te. W niebieskim dwa nagie
skrzyowane miecze z pozacanymi
gowicami i rkojeciami, zamiast
jelca te, orle skrzyda. Z obydwu
grnych bokw z chmury pojawia-
j si, a po rodek tarczy, dwa
ramiona mczyzny ze zczonymi
domi, trzymajcymi piro gsie
szpicem do dou, na tarczy umiesz-
czony jest otwarty szlachecki hem
turniejowy, po jego lewej [stronie]
czerwono-biaa szarfa, a po prawej
to-niebieska, na nim zota koro-
na krlewska. Na koronie pojawia
si stojcy przodem, ukoronowany zoty lub ty gryf z wystawionym
jzykiem, rozpostartymi skrzydami i splecionym pomidzy nogami
ogonem. W szponach trzyma gotowy do uderzenia nagi miecz o zoconej
gowicy i jelcach.
12
Przypuszcza si, e herb Freifechter powsta ju wczeniej, a w 1607
tylko zosta potwierdzony (podobnie jak byo to z godem Marxbrder).
W 1686 roku zezwolono czonkom bractwa wolnych szermierzy na nazw
Mistrzw Dugiego Miecza (meister des langen Schwerts von Greifenfels
ber die Freyfechter von der Feder)
13
.
Bractwa Marxbrder i Federfechter konkuroway midzy sob, walczc
o uczniw i o moliwo organizowania patnych pokazw. Rywalizacja
w wikszoci miaa charakter sportowy, prowadzc do doskonalenia tech-
niki i taktyki szermierki
14
.
Organizacj dziaalnoci bractw szermierczych reguloway rnego rodza-
ju przywileje i statuty. Najwczeniejszy znany przywilej wyda cesarz Fre-
dyryk III w Norymberdze 10 sierpnia 1487 roku. Pierwsze rozporzdzenie
wadz miasta Wrocawia dotyczce Fechtschulen, pochodzce z 9 wrzenia
1606 roku, mwio e Rada miejska dopuszcza istnienie Fechtschulen,
ktrych celem ma by nauczanie szermierki, w zajedzie o nazwie Fecht-
schule (w zajedzie tym bowiem ju wczeniej odbyway si wiczenia
w fechtunku). Dokument ten nakazywa rwnie wybudowa szranki, by
zapobiec wkraczaniu na pole walki widzw, zabrania wszczynania ktni
i bijatyk. Wszyscy ogldajcy pokazy pozostawa mieli poza szrankami
i sami powinni byli zadba o wasne bezpieczestwo. Rozporzdzenie to
dotyczyo gwnie wacicieli szkoy Jakoba Hemmerle, Hansa Hndla, ale
wszyscy zarwno widzowie, jak i wystpujcy zobowizani byli w jakim
stopniu do przestrzegania tych praw. Osoby nie stosujce si do powyszych
zalece miay by surowo karane przez Wysoka Rad
15
. Rozporzdzenie to
ponawiano 6 grudnia 1614 i 9 maja 1615. 5 kwietnia 1615 pojawia si take
znowelizowana ustawa dotyczca Fechtschule zabraniajca walczcym m.in.
napierania (1), wszystkich nieprzystojnych technik: mianowicie uderze
w nogi, uderzania gowic i rzucania o ziemi, uderzenia nad kijem i tym
wdrujcy rzemielnicy
cignli przez kraj,
przedstawiajc pokazow
sztuk szermierki,
ktrej celem nadrzdnym
bya widowiskowo.
Spadek popularnoci
szermierki spowodowa,
e pogardliwe okrelenie
Klopffechter rozcignito
ostatecznie na wszystkie
trzy bractwa szermier-
cze, zaczto nawet
porwnywa szermierzy
z grajkami, komedian-
tami, poykaczami
ognia, karciarzami,
linoskoczkami itp.
O lskich Luksbrder
dostpne nam rda
milcz Ibidem, passiv
12
Dr. Feit: op. cit., s. 197
13
ibidem, passim
14
V. Eichel : op. cit, s. 96
15
G. Roland: Vollstndige
Topographie von Breslau
nach den Besten Quellen.
Bearbeitet und seinen
Buergen zur Sah,
Breslau 1840, s. 453.
Rys.2. Herb Federfechter
(zbiory autora)
ARMA-PL Copyright 2004 Tomasz Maziarz
5
podobnych, ktre sprzeniewierzaj si tradycjom szermierczym (2). W 3
zabraniaa ktni, lenia, besztania drugich i nieprzyzwoitych wrzaskw; 4
zakazywa wyzywani innych za pomoc obraliwych sw lub czynw. Szer-
mierze sami tworzyli wasne reguy niezalenie od decyzji wadz. Wedug
przywilejw i rozporzdze szermierze byli uprawnieni do pasowania na
mistrza tego, kto przeszed pomylnie egzamin i wykaza si odpowiednimi
umiejtnociami
16
.
Zauwaalne jest, e Rada miejska bya ywotnie zainteresowana utrzyma-
niem porzdku i roztaczaa opiek nad wrocawsk Fechtschule; 5 kwietnia
1625 roku wydano kolejne dwa statuty, ktre miay na celu zapewnienie
adu i porzdku w szkoach szermierczych. Raczej nie przestrzegano tych
zalece, gdy rozporzdzenie to raz jeszcze opublikowano w 1642 roku.
17

Jednym z bardzo wanych praw i przywilejw dla Marxbrder i Feder-
fechter bya procedura uzyskiwania tytuu mistrza
18
. Do trudnego egzami-
nu mistrzowskiego mg podej kady mieszczanin, natomiast szlachta
i rycerstwo byy tej moliwoci pozbawione. W pierwszej kolejnoci o list
mistrzowski w szermierce starali si czeladnicy rnych zawodw, ktrym
czsto zamykano drog awansu w wykonywanym przez nich rzemiole.
Jako fechtmistrzowie w subie miejskiej cieszyli si pewnymi przywile-
jami: np. zwolnieniem od podatkw, bezpatnym korzystaniem z domw
szermierczych (Fechthuser)
19
.
O obowizkach mistrzw i ich powinnociach czytamy w 14 artykuach,
ktre zostay spisane 20 czerwca 1610 roku w Pradze przez przewodnicz-
cego tamtejszego cechu Federfechter i jego zastpcw, kilka z nich pozwol
sobie tu przytoczy
20
:
() PO SIDME, gdy do miasta przybdzie mistrz dugiego miecza,
w ktrym Freifechter maj zamiar zorganizowa pokaz swej szkoy,
to powinni oni si powstrzyma i pozwoli zorganizowa pokaz swych
umiejtnoci gociowi. Gdy przyjeda do miasta mistrz dugiego
miecza Federfechter, w ktrym jest jeszcze inny mistrz dugiego miecza,
a gociowi brakowaoby jedzenia, miejscowy mistrz ma mu by we
wszystkim pomocny, tak aby ten mg godnie kontynuowa [swj pobyt
lub podr].
() PO DZIESITE, gdy mistrz dugiego miecza albo inny Freifechter
przedstawia kogo i chce go pasowa na mistrza, powinien zobowiza
go pod przysig, i ten [kandydat] w cigu dwch lat, a najduej
trzech, pojawi si w Pradze i tam da si pasowa na mistrza dugiego
miecza.
PO JEDENASTE, gdy mistrz dugiego miecza spotka tego, kto nie
dotrzyma przysigi, to mistrz powinien go pouczy z racji starszestwa
i zabroni mu dalszego nauczania do momentu, a wypeni on swoje
zobowizanie.
() PO TRZYNASTE, gdy mistrz dugiego miecza przybdzie do
miasta lub w nim mieszka, jak to si ju wczeniej zdarzao, i zobaczy,
e niektrzy szermierze szkol uczniw, cho sami nie zostali paso-
wani [na Federfechter], to powinien mie wadz, aby zabroni tym
16
G. Roland: op. cit, s. 454.
17
G. Roland: op.
cit, s. 45, 519.
18
H.P. Hils: Meister
Johann Lichtenauers
Kunst des langen
Schwertes, Franfurt
a. M. 1985, s. 217:
Okrelenie kogo jako
mistrza jest nie tylko
tytuem honorowym,
ale take sposobem
wyrnienia spoecznego,
powizanym z daniem
respektu ze strony
nie-profesjonalistw
w sprawach sposobw
walki i jednoczenie
suy w ramach polityki
cechowej zapewnieniu
dochodw i egzystencji.
Okrelenie mistrz
ma za podstaw nie
tylko dyskryminacj
i podzia na znawcw
i nieprofesjonalistw, lecz
jednoczenie podzia na
uprawnionych i nie-
uprawnionych do wy-
konywania zawodu (np.
rzemiosa), a przez to
ma szczeglne znaczenie
egzystencjalne dla miesz-
czaskiego mistrza.
19
V. Eichel : op. cit, s. 95.
20
Neue Mittheilungen des
Thringisch-Schsischen
Vereins, t. IV, 1840, cz.
IV, s. 96ff, tum T.M.
ARMA-PL Copyright 2004 Tomasz Maziarz
6
nieuczciwym szermierzom [nauczania] szermierki lub zobowiza ich,
aby dali si pasowa przez wymienionego mistrza dugiego miecza na
Freifechter. Nie mog te zwa si inaczej ni Freifechter i w cigu
trzech lat musz pojawi si w Krlewskim Miecie Pradze i tam da
si pasowa na mistrzw dugiego miecza. Dopiero wtedy zezwoli si
im na szkolenie uczniw. Gdy kto nie dotrzyma tego, co przysiga,
w okrelonym czasie, to zabroni mu si [nauczania] szermierki do mo-
mentu przyjazdu do Pragi i pasowania na mistrza dugiego miecza.
PO CZTERNASTE, gdy mistrz dugiego miecza przyjedzie do miasta
i spotka tam innego Freifechter nauczajcego ucznia, ktry jest ju
gotowy do pasowania na Freifechter i do egzaminu, to tene mistrz
dugiego miecza ma wadz pokaza im, e bez jego wiedzy i woli nie
wolno nikogo pasowa, gdy to mistrzowi dugiego miecza przysuguje
prawo do pasowania i pobrania opaty.
21
Prawa ustalone w Pradze obowizyway Freifechter w innych miastach,
wszdzie gdzie dziaali czonkowie tego Bractwa (w tym we Wrocawiu).
O tym, e szermierze bardzo dbali o swoje prawa, wiadczy pismo prze-
wodniczcego wrocawskich Marxbrder z dnia 7 sierpnia 1697 roku do
rady miejskiej. Wnosi on o zbadanie sprawy pewnego mistrza, ktry nie
posiada dokumentu potwierdzajcego jego tytu mistrzowski. Faszywy
mistrz, przyjmujc uczniw, szkolc ich odpatnie i egzaminujc w szynkach
czy zajazdach, postpuje niezgodnie z prawem (przywilejami). Nie okazuje
rwnie szacunku nalenego przewodniczcemu Marxbrder, cho ten
przedstawi mu stosowne dokumenty potwierdzajce prawo do tytuu.
Dlatego przewodniczcy prosi o ukaranie winnego kar 10 marek w czy-
stym zocie, a jeliby ten wzbrania si przed zapat, prosi o zakucie go
w kajdany
22
. Warto przy tej okazji nadmieni, e poza opatami za nauk
pobieranymi od uczniw, szermierze-mistrzowie ju wtedy zarabiali na
widzach ogldajcych pojedynki.
Fechthuser miejsce walk i wicze
Pierwsze walki szermiercze odbyway si we Wrocawiu ju w redniowie-
czu, prezentowano je w rnych miejscach, m.in. w sali ratuszowej i w domu
Der Grne Baum przy Grce Kacerskiej (Ketzerberg)
23
. Pojedynki miay
charakter publicznych pokazw, towarzyszyy zalubinom monych i wjaz-
dom dostojnikw do miasta. Odbyway si na zamku ksicym, dworze
biskupim, w klasztorze w. Wincentego
24
. Pierwsza informacja o pokazie
szermierki (Fechtschule w zn. walka pokazowa) we Wrocawiu pocho-
dzi z 1497 roku i dotyczy kary wizienia, na ktr zasdzono szermierza
wszczynajcego awantur w trakcie trwania widowiska. Kar wizienia
otrzyma take ten szermierz, ktry wywoa w Fechtschule niepokoje
i uprawia przemoc.
25
W 1512 miejscem pokazw Fechtschule wg Scenusa by Ratusz, gdzie na
pitrze rodkowym, przydzielonym kunierzom na sprzeda ich towarw
futrzarskich, odbyway si tace i zabawy dla mniej zamonych obywateli,
pitro grne o hali wyoonej biaym kamieniem z kolumnami byo prze-
znaczone do tacw dla warstwy monych oraz do pokazw szermierczych
i innych atrakcji. Z tego okresu pochodz rwnie obydwa kamienne reliefy
21
Dr Feit: op. cit.,
s. 198-199.
22
Dr. Feit: op. cit., s. 205.
23
M. Jagieo-Koaczyk:
Wrocawskie etablis-
sements. Historia
i architektura, Ocyna
Wydawnicza PWr,
Wrocaw 2000, s.51.
24
M. Jagieo-Koaczyk:
op. cit., s. 51.
25
prof. Dr. Feit: op.
cit., s. 201.
ARMA-PL Copyright 2004 Tomasz Maziarz
7
na gwnym gzymsie poudniowej strony ratusza, pomidzy rodkowym
a zachodnim wykuszem. Przedstawiaj dwie grupy szermierzy bez brd,
z dugimi wosami: jedna para z krtkimi skrzyowanymi tasakami (kady
z pojedynkujcych si trzyma lew rk za plecami), druga para dziery
skrzyowane po uderzeniach miecze dugie. Walcz bez nakry gowy,
w krtkich, przylegajcych wamsach, z przodu mocno rozsznurowanych,
a na ramionach rozcitych
26
. O walkach na pici oraz pojedynkach szer-
mierczych w Ratuszu wspomina rwnie Bartomiej Stain w Renesansowym
opisaniu Wrocawia
27
.
Pokazy Fechtschule odbyway si na terenie Wrocawia nader czsto.
Cieszyy si bowiem olbrzymia popularnoci wrd duchowiestwa i szla-
chetnie urodzonych. Dla przykadu, w 1575 pn jesieni witowano
Dzie Ksicy, w trakcie ktrego na placu koo katedry biskup [Martin
Gerstmann] goci wszystkich ksit, na dziedzicu biskupim zorgani-
zowano pokaz szermierki. Ksita wydali wiele pienidzy, a szermierze
walecznie si o nie bili. Federfechter dali z siebie to, co najlepsze. Trzeciego
dnia z kolei ugoci wszystkich ksit i biskupa pan Ziegfried Promnitz,
prezydent na dworze cesarskim. Ponownie zorganizowano na dziedzicu
cesarskim Fechtschule i wydano wiele pienidzy.
28

Z kolei w czerwcu 1589
29
praat Johann VIII zorganizowa z wielkim
rozmachem pokaz
szermierki przy
kociele w. Wincen-
tego; tutaj rwnie
lepsi okazali si Fe-
derfechter. W roku
1593 na dziedzicu
kocioa w. Miko-
aja zorganizowano
kolejne widowisko,
rok pniej za walki
odbyy si na dzie-
dzicu cesarskim
30
.
Walki szk szer-
mierczych cieszyy
si jak wida wiel-
k popularnoci
i zainteresowaniem
w rnych krgach
spoecznych. wiad-
czy to o wysokim po-
ziomie wyszkolenia
26
Dr. Feit: op. cit., s.
210, 206-207.
27
B. Stein: Renesansowe
opisanie Wrocawia,
Orboretum, Wrocaw
1995, s. 21.
28
Dr. Feit: op. cit., s.201;
por.: Fechtschule in
Breslau, w: Schlesische
Prowinzialbltter,
Breslau 1801, s. 425.
29
Roland podaje alter-
natywn dat dla tego
zdarzenia: 10 lipca 1590
G. Roland: op. cit, s. 45.
30
Dr. Feit: op. cit.,
s. 206-207.
Rys.3. Fryz wrocawskiego ratusza przedstawiajcy walczce postaci (zbiory autora)
Rys.4.Kamienica der Grne Baum fragment planu
WrocawiaB.Weihnera z 1562 roku (zbiory I-12,
Wydziau Architektury PWr)
ARMA-PL Copyright 2004 Tomasz Maziarz
8
zawodnikw w XVI-wiecznym Wrocawiu (i panujcej wwczas modzie na
tego typu rozrywki).
Kolejnym miejscem silnie zwizanym z wrocawsk szermierk by dom
der Grne Baum
31
na Grce Kacerskiej (Ketzerberg, Poststrasse nr 7),
o ktrym wspominaj zapiski pochodzce z 1592 i 1597 roku. 19 kwietnia
1592 roku Marksbrder i Freyfechter oraz ich uczniowie pokazali w der
31
Prastara karczma zum
Grnen Baum (Pod
Zielonym Drzewem),
na Ketzerberg, znajdo-
waa si obok ceglanego,
ukowatego mostu, ktry
otrzyma nazw der
Grne Baum Brcke
(G. Roland: op. cit, s. 20).
Rys.5. Widok na kamienic der Grne Baum od strony
mostu o tej samej nazwie (rys. H.Mtzel 1825, neg. 370
w I-12 Wydziau Architektury PWr)
ARMA-PL Copyright 2004 Tomasz Maziarz
9
Grne Baum Fechtschule. Dla Marksbrder by to nieszczliwy dzie,
gdy przelali najwicej krwi. Tego dnia to Federfechter okazali si silniejsi,
pord nich znajdowao si wielu dobrych szermierzy, ktrym przygldano
si z podziwem
32
. W domu tym rwnie, odbyway si pasowania na mistrza.
23 listopada 1597 Weishaupt w kamienicy pod Zielonym Drzewem mistrz
Bractwa w. Marka pasowa Rothplatza, ucznia Marksbrder z Torunia, na
mistrza dugiego miecza. Pasowanie wygldao nastpujco: kandydat ude-
rzany by mieczem raz w prawe i lewe biodro, nastpnie musia uklkn na
dwch mieczach i przysic, e w cigu dwch lat pojawi si we Frankfurcie
nad Menem, ywy lub martwy
33
. Niestety, nic wicej nie wiadomo na temat
mieszczcej si w tym domu szkoy szermierczej. Jednak fakt kilkukrotnego
wspominania tej kamienicy w zwizku z pokazami szermierczymi moe
sugerowa, e w XVI wieku stanowia tymczasow siedzib Fechtschulen.
Z Fechtschulen zwizana bya rwnie inna kamienica der Goldene Adler
przy Siebenradebrcke (ulica Karlstrasse 27, obecna ul. Kazimierza Wielkie-
go). Tam 9 kwietnia 1600 roku zorganizowano pokaz Fechtschule. Z czasem
kamienica, bdca siedzib Federfechter, przeja nazw Fechtschule.
Budynek ten mieci dodatkowo ydowski zajazd, gospod, sal z galeri dla
widzw oraz obszerny dziedziniec
34
. Dziedziniec by przedzielony poprzecz-
nym skrzydem budynku na dwie czci: tyln cz suc transportowi
towarw oraz przedni suc jako miejsce pokazw, z galeriami, z kt-
rych obserwowano
walki pomidzy
Federfechter i Ma-
rxbrder. Podobno
znajdowaa si tam
wielka sala wyposa-
ona w galerie dla
widzw, w ktrej
rozgrywano pokazy
w czas niepogody.
Dom pod numerem
27 odegra swoj
rol w historii Wro-
cawia, publiczne
zawody szermiercze
odbyway si tutaj
a do poowy XVIII
wieku; dom suy
rwnie jako miejsce
walk zwierzt i in-
nych widowisk tego
typu
35
. W 1735 roku,
jak donosi Gomolke,
istnieje tutaj publicz-
na, uprzywilejowana
szkoa szermiercza,
bdca budynkiem
Fechtschule, z aw-
kami dla widzw.
32
Dr. Feit: op. cit.,
s. 202,206.
33
Ibidem, passim
34
M. Jagieo-Koaczyk:
op. cit., s. 52; M.
Ordyowski, A.
Ostrowski: op. cit., s. 15.
35
Dr. Feit: op. cit., s. 206-
-207; o szkole pisa te
L. Ziatkowski: Zajazd
Szkoa Szermiercza,
w: Encyklopedia
Wrocawia, pod red. J.
Harasimowicza, Wyd.
Dolnolskie, Wrocaw
2000, s. 939; oraz G.
Roland: op. cit, s. 44.
Uwaga: Budynek zosta
przebudowany w 1876
roku, a nastpnie po
roku 1945 poddany
kolejnemu remontowi.
Obecnie obiekt istnieje,
ale mieszcz si tam
sklepy i biura.
Rys.6. Dziedziniec Fechtschule (F.G.Ad. Wei:
Wir Breslau wurde, Breslau 1906 s.72, neg. 706 w I-12
Wydziau Architektury PWr)
ARMA-PL Copyright 2004 Tomasz Maziarz
10
Kamienica od roku 1598 nosia znak zotego ora
36
. Na XVIII-wiecznej rycinie
autorstwa J. D. Schleuena
37
budynek nie wyglda imponujco.
Bya to trzypitrowa kamienica o piciu osiach okiennych w elewacji
frontowej. Na parterze osie okien ulegy przesuniciu ze wzgldu na umiej-
scowienie drzwi wejciowych do zajazdu i na pooenie bramy wjazdowej
prowadzcej na dziedziniec. Charakterystycznym elementem bya stara
wiea w tylnej czci dziedzica (klatka
schodowa?) oraz wspomniane ju drew-
niane kruganki
38
.
W 1635 roku powstaa kolejna szkoa
szermiercza, utworzona przez ksicia
olenickiego Wenzla w jego paacu przy
zbiegu ul. Wita Stwosza i ul. Krowiej.
Znajdowa si tam pocztkowo re-
dniowieczny zajazd, wzniesiony przez
olenickich Podiebradw jako reprezen-
tacyjna 3-kondygnacyjna kamienica o 5
osiach okiennych. Na pocztku XVII
wieku nastpia kolejna jej przebudowa,
tym razem w renesansowej formie: z do-
daniem portalu, obramie okiennych
i okazalej attyki. W tym okresie paac
peni take funkcj rezydencji starosty
generalnego lska
39
.
W II po. XVI wieku we Wrocawiu
dziaao ju 6 szk szermierczych
(moliwe, e chodzio o dziaajcych 6
mistrzw fechtunku i ich szkoy). Wedle
36
Artyku Fechtschule in
Breslau, w: Schlesische
Prowinzialbltter,
1801 r., s. 422.
37
Architektura Wrocawia
Urbanistyka, pod red.
J. Rozpedowskiego,
t. 2, Wrocaw 1995,
s. 196, il.10.
38
L. Zitkowski: Zajazdy
ydowskie we Wrocawiu
od XVI do XX wieku,
w: Architektura
Wrocawia Gamach,
t. 4, Wrocaw 1998, s.
41-43: Uksztatowany
w pnym redniowieczu
zajazd dla obcych
kupcw kontynuowa
swj specyczny ksztat
architektoniczny, funk-
cjonalny w dziaajcym
w wieku XVII i XVIII
zajedzie ydowskim
Podstawowymi cechami
tej architektury byy:
zabudowa posesji
w formie szeregu
dziedzicw po-
czonych midzy sob
odrbnymi wjazdami
dwch kracowych ulic
kwartau uatwiao
to wjedanie i ma-
newrowanie wielkimi
wozami towarowymi,
brak funkcji reprezen-
tacyjnych i dominacja
elementw czysto
uytkowych,
Rys.7. Elewacja Fechtschule
(fragment rysunku autorstwa Guolona
i Schleuena z 1750 roku z L.Burgemeister,
G.Grundmann: Die kunstdenkmler der
Stardt Breslau, Breslau 1933, s.214, il.98)
Rys.8. Paac ksit olenickich (fragment planu
Wrocawia, B.Weihnera z 1562 roku, ze zbiorw I-12,
Wydziau Architektury PWr)
Rys.8. Paac ksit olenickich
(fragment rysunku F.B.Wernera
1755, ze zbiorw I-12,
Wydziau Architektury PWr)
ARMA-PL Copyright 2004 Tomasz Maziarz
11
XVI-wiecznych przekazw we Wrocawiu funkcjonowaa w tym czasie jedna
z najwikszych szk fechtunku w wczesnej Europie. wiadczy to o bogac-
twie i wysokiej pozycji Wrocawia; w owych czasach tylko bogate miasta
mogy sobie pozwoli na utworzenie domw szermierki czy taca
40
.
Rys.9. Konwikt w.Jzefa (rysunku F.B.Wernera 1755,
ze zbiorw I-12, Wydziau Architektury PWr)
Rys.10. Dziedziniec konwiktu w.Jzefa (rysunek
Ottona Ferdinanda Probsta, 1900)
nietrwaa forma
zabudowy i brak
nacisku na popraw
warunkw bytowania
w zajazdach, wynika-
jce z krtkotrwaoci
pobytu kupcw,
obecno szeregu bu-
dynkw magazynowych
i pomieszcze umoli-
wiajcych przechowy-
wanie towarw, wozw
i zwierzt pocigowych,
pomieszczenia
mieszkalne w formie
najczciej maych
izb o oddzielnych
wejciach.
39
J. Harasimowicz: Paac
Ksit Olenickich,
w: Encyklopedia
Wrocawia, pod red.
J. Harasimowicza,
Wyd. Dolnolskie,
Wrocaw 2000, s. 608.
40
V. Eichel: op. cit, s. 76.
ARMA-PL Copyright 2004 Tomasz Maziarz
12
Wymieniajc obiekty zwizane od XV do XVIII wieku z wrocawskimi
szkoami szermierki, warto wspomnie o znajdujcym si pomidzy ul.
Szewsk (dawna Schuhbrcke 35), a Kunicz, lecym naprzeciw Uniwer-
sytetu i kocioa uniwersyteckiego, konwikcie w. Jzefa (bdcym dawniej
wasnoci jezuitw). Malarz i wspprojektant Michael Frisch opisa go
w 1728 roku tymi sowami:
konwikt budowano w latach 1734-1754, by to do dugi okres budo-
wy, ktry mona jedynie wytumaczy toczcymi si wojnami i mierci
Frischa. Konwikt o rzucie w formie kwadratu podobny jest do maego
klasztoru, z piknymi ukowymi loggiami otaczajcymi dziedziniec
i ogrdki. Fasada zachodnia od ul. Kuniczej 35 jest delikatna, a jed-
nak reprezentacyjna, ozdobiona maym balkonem nad kolumnowym
portalem. Wczeniej na cianie zewntrznej szczytowej umieszczone
byy trzy gury z piaskowca przypisywane rzebiarzowi Johannowi
Albrechtowi Zigwitzowi.
41

W 1810 roku, na parterze budynku za zakratowanymi oknami mieci si
Bank Krlewsko-Pruski, ktry kaza wybudowa Fryderyk Wielki. Rwnie
uniwersytecka szkoa szermiercza posiadaa tam swoje pomieszczenia do
wicze (tzw. Paukboden). W konwikcie znajduje si obecnie Instytut Antro-
pologii Uniwersytetu. Do 1945 roku mieszka tam uniwersytecki nauczyciel
szermierki
42
.
Warto przy okazji nadmieni, e Fechtschulen odbyway si nie tylko we
Wrocawiu, ale take w innych miastach lskich: w Brzegu, Oawie i wid-
nicy. W Brzegu walczono na dziedzicu ksicym, w ratuszu, w wielkiej
ukowej sali mieszczaskiej, zwanej awami Szewcw. W Oawie (w roku
1574) pokaz odby si na zamku, gdzie galerie biegnce wok dziedzica
oferoway ludziom dobr widoczno. W widnicy zbudowano w 1618 na
dziedzicu wielkiej bastei plac do fechtunku, na ktrym nastpnie odbyway
si niedzielne pokazy Fechtschule
43
; do tego czasu walczono w kamienicach
unter dem Kaufhause oraz in der goldenen Krone na rynku
44
.
Zasady walki. Bro i technika walki
Jednym z gwnych poza nauk szermierki celw istnienia Fechtschu-
len byy pokazy mistrzowskiego opanowania broni i ciaa. Pokazy byy
nie tylko widowiskiem, rozrywk, stanowiy rwnie rodzaj autoreklamy
gildii, mistrza i jego uczniw, byy take rdem niemaych dochodw
dla fechtmistrza. Mistrz utrzymywa si z patnego nauczania szermierki,
przygotowywania mieszczan stajcych do sdu Boego oraz z pobierania
opat za Fechtschule. Pokazy nie mogy si jednak odbywa w dowolnym
terminie, nie mogy si te rozpocz bez zgody rady miejskiej. Pocztkowo
odbyway si w dni witeczne. Zwyczaj ten przyszed do nas z Norynbergi,
gdzie pod koniec XV wieku byy to gwnie niedziele, chrzecijaskie dni
witeczne, rzadziej soboty. W widnicy Fechtschulen odbyway si w nie-
dziele, nie zawsze jednak w formie przyzwoitej i skromnej. (W XVII wieku
powodowao to nawet silne protesty). We Wrocawiu w 1650 roku rada
miejska wydaa dekret, w ktrym nakazywaa, by Fechtschule odbyway si
zawsze w poniedziaki
45
.
Wyksztacenie mistrza trwao dugo i nie ograniczao si jedynie do broni
szermierczej sensu stricto (walczono dugim mieczem, rapierem (degen),
41
G. Scheuermann: Das
Breslauer Lexikon,
Laumann Verlag,
Dlmen 1994, s. 696
42
ibidem, passim. W roku
1790 krl zezwoli
wysoko urodzonym
wychowankom konwiktu
na noszenie wasnych
uniformw. Skaday si
one z jasnoniebieskiej
marynarki, z owalnym
srebrnymi guzikami,
z row podszewk,
z rowymi wyogami
wraz z row stjk,
bia bielizn, i stalowy-
mi sztyletami. Studenci
poza przedmiotami obo-
wizkowymi uczyli si
take sztuki krasomw-
czej, taca, szermierki
i jedziectwa; nauczycieli
tych nadobowizkowych
przedmiotw sami utrzy-
mywali. (Beszchreibung
der Stadt Breslau im
herzogthum Schlesien,
Brieg 1794, s. 236-237).
43
Dr. Feit: op. cit., s. 207
44
ibidem, passim
45
ibidem, passim
ARMA-PL Copyright 2004 Tomasz Maziarz
13
szabl, sztyletem i tasakiem), ale obejmowao take wczni, kij i hala-
bard, ktra do drugiej poowy XVI wieku bya gron broni piechot-
n
46
. Najwiksz popularnoci cieszyy si jednak: dugi miecz, okoo
120-centymetrowy, prowadzony dwiema rkami, oraz tasak, o krtkim jelcu
i mocnej zakrzywionej gowni. Oba rodzaje broni widoczne s u szermierzy
na fryzie poudniowej elewacji wrocawskiego ratusza. Tasak stosowano
w pniejszym okresie w formie treningowego dussaka, nazwanego take
z czeskiego tesk, lub z niemiecka haumesser, zimmeraxt. Bya to krtka
drewniana
47
, tpa bro, przeznaczona do wicze, ktra zamiast rkojeci
miaa poduny otwr w klindze zapewniajcy ochron dla doni. Pchnie-
cie dussakiem byo w Fechtschule zakazane
48
. Inn broni stosowan do
uderze i pchni by okoo 2-metrowy kij, ktrym zadawano do cikie
rany. Dosy wczenie w szkoach szermierczych pojawia si rapier, ktry
pochodzi z Francji
49
. Na lsku jest wspomniany ju w 1582 roku
50
, gdy
walczono nim podczas pokazu na weselu w Brzegu. Popularna bya rwnie
szermierka dwoma rodzajami broni: rapierem i lewakiem
51
. U Rolanda
znajdujemy informacje o zorganizowanym 9 kwietnia 1600 przez Hansa
Hnnleina, futrzarza i cenionego mistrza dugiego miecza, pokazie szkoy
szermierczej, w kamienicy Fechtschule. Nie wiemy, ile kosztowa wstp,
walczono wtedy za pomoc dugiego miecza, tasakw, wczni, kijw, szty-
letw i halabard
52
. Poniewa opisy stosowanych w Fechthaser rodzajw
broni s bardzo podobne do siebie, moemy zaoy, e istnia jaki kanon
wyposaenia szkoy w konkretne typy broni.
Jak wyglda pojedynek? Ot przed walk szermierz wyzywa drugiego
do walki, a gdy ten wyzwanie przyj
53
, obaj wkraczali w szranki otaczajce
pole walki. W momencie pochwycenia broni unoszono j krzyujc klingi lub
przyjmowano pozycj gotowoci do uderzenia czy zadania sztychu. Kady
z nich szuka sposobnoci zblienia si do przeciwnika tak, by samemu nie
zosta traonym. Broni parowano uderzenia przeciwnika, starajc si cay
czas pozosta w ruchu. To nie bya walka sportowa, lecz walka do pierwszej
krwi. Zdarzao si jednak, e niektre uderzenia chybiay i traay w po-
wietrze. Kto przez taki bd odsoni swe otwarcie
54
, temu przeciwnik zada
46
V. Eichel : op. cit, s. 95
47
Opisy broni uywanej
we wrocawskich
Fechtschulen wspomi-
naj o drewnianych
dussacken, cho bro ta
bya wykonana rwnie
ze skry i metalu.
48
Jest to ciekawa infor-
macja, gdy pochodzce
z XVI wieku traktaty
szermiercze, dopuszczaj
pchnicia wykonywane
dussakiem, natomiast
zakazane s pchnicia
mieczem (np. J.Meyer:
Kunst des Fechten,
z 1570 roku), moe to
oznacza, e byy one
zakazane tylko we
Wrocawiu, z nieznanych
nam obecnie powodw
lub nastpia tu pomyka
autora dr Feita.
49
Fr. rapir pochodzi od
wyrazu rper trze na
tarce, ktr przypomi-
naa wygldem dziurko-
wana albo koszowa garda
rapiera W. Kopaliski:
Sownik wyrazw obcych
i zwrotw obcojzycznych,
Warszawa 1989
Jednak jest to nie-
pena jego denicja.
E.Oakeshott w swoich
dwu pozycjach European
weapons and armour
(s.136) oraz Sword in
Hand (s.10) podaje,
e wywodzi si on od
hiszpaskiego Espada
de Ropera miecz do
stroju (II po. XV w).
Z niego w XVI i XVII
wieku rozwin si
w waciwy rapier.
50
Fakt ten wiadczy
o tym, e wrocawscy
fechmistrze znali nowe
(zyskujce popularno)
rodzaje broni i wpro-
wadzali je do programu
nauczania swych szk.
W 1582 spotykamy opis
wesela w Brzegu, na
ktrym zorganizowano
pokaz z uyciem rapiera.
51
Dr. Feit: op. cit.,
s. 207-208.
52
G. Roland: op. cit, s. 454.
53
Nie wiemy, czy mg go
nie przyj, cho wydaje
si, e odmawiajc, okry-
wa si hab. Mogo to
wynika z inspiracji jakie
mieszczanie czerpali
z tradycji rycerskich
pojedynkw, w trakcie
ktrych honor by wyso-
ko ceniony. Dla rycerza
Rys.11. Bro stosowana w Fechtschulen (rycina z J.Sutor: Kstliches
Fechtbuch zum Nutzen der Soldaten, Studenten und Turner, Stuttgart 1849)
ARMA-PL Copyright 2004 Tomasz Maziarz
14
uderzenie w odsonit cz ciaa, czsto go ranic, a niekiedy pozbawiajc
ycia. Wrocawscy szermierze odskakiwali, gdy dochodzio do zwarcia albo
zbyt si do siebie zbliyli. Gdy ktry podstawi nog, co byo zakazane,
lub walczy nieuczciwie, natychmiast by upominany przez sekundantw.
Asystujcy walce sekundanci, nie zwaajc na niebezpieczestwo, doska-
kiwali do walczcych i zatrzymywali walk, blokujc ich miecze za pomoc
kijw (parierstange), jakie dzieryli w doniach. Niejednokrotnie ratowali
tym samym ycie sfaulowanemu zawodnikowi, stajc w jego obronie i nie
pozwalajc napastnikowi na zakoczenie akcji. Popularno wrd widzw
zyskiwali zawodnicy walczcy odwanie i widowiskowo, igrajc z wasnym
yciem. Na nich to stawiano w zakadach (nieraz o bardzo wysokie sumy).
Zwycizca pojedynku zdobywa nagrod pienin oraz uznanie caego
miasta.
Pokazy nie suyy jedynie zabawie monych. Widowiska organizowane
dla patrycjuszy miay swoje ludowe odpowiedniki, w tych plebejskich im-
prezach uczestniczyli rajcy miejscy, obywatele i rzemielnicy. Zawodnicy
podejmowali ryzyko walki nie tylko dla pienidzy. Fechtunek uznawany
by powszechnie w rozwaanym przez nas okresie za swego rodzaju sztuk.
Innym powodem moga by potrzeba obrony wystawionego na szwank ho-
noru. W pewnym sensie pokazy byy odpowiednikiem turniejw rycerskich
rozgrywanych na dworach monych. Bracia Grimm w swym sowniku pod
hasem Fechter pisz:
Tak jak poezja przedostaa si z dworw ksit do miast i oprcz
szlachty uprawiali j rwnie cechowi rzemielnicy, tak rwnie miesz-
czaskie zawody szermiercze wydaj si by naladowaniem turniejw
rycerskich
55

Szkoy bardzo dbay o rozgos w miecie, organizujc m.in. pochody.
W 1578 roku bracia cechowi przemierzali ulice, w asycie bbnw i pisz-
czaek, zapraszajc widzw na walki szermiercze rozgrywane przed siedzib
szkoy. By to rodzaj dziaa, ktre obecnie nazwalibymy reklam. Musiay
one przynosi efekty, gdy popularno szermierki w XVI wieku bya ol-
brzymia.
Wypadki
Niestety, nie zawsze Fechtschulen przebiegay bez problemw. Zdarzay si
burdy, zranienia, dochodzio nawet do wypadkw miertelnych. Po roku
1541, kiedy to pierwszy raz wymieniono w rdach Federfechter i Ma-
rxbrder, miao miejsce wiele takich incydentw. W 1547 roku w niedziel
w nocy po w. Jakubie miejscowi czeladnicy rzenicy zamordowali kunierza
(Freifechter). 15 lipca 1567 roku polski dziewiarz zabi niejakiego Eliasa
Anfanga, syna kaletnika, zadajc mu dwie rany. W 1575 roku, trzeciego
dnia po Dniu Ksicym, pan Ziegfried Promnitz (prezydent na dworze
cesarskim) zorganizowa na dziedzicu cesarskim Fechtschule.
Podczas pokazu 19 mistrzw i uczniw zostao ranionych do krwi,
z kadej strony po dziewiciu.
Czsto animozje przenosiy si ze szkoy fechtunku poza jej obszar. Tak byo
w 1586 roku, gdy pewien kaletnik i Marxbruder zorganizowa po witach
samo przystpienie do
walki byo wystarczajco
honorowe, a poraka czy
zwycistwo nie wayo tu
a tak bardzo. (R.Barber:
Rycerze i rycersko,
Warszawa 2000, s. 220)
54
Otwarcie, termin uywa-
ny w szermiercze XIV-
XVI wiecznej, oznaczaj-
cy nie chronion broni
cz ciaa, naraon na
atak przeciwnika. Jedna
z kluczowych koncepcji
taktycznych zawartych
w naukach Johannesa
Liechtenauera, podzia
ciaa ludzkiego na cztery
czci wzdu linii piono-
wej dzielcej ciao na p
oraz na wysokoci pasa
(http://www.arma.lh.pl/
zrodla/glosariusz.html)
55
prof. Dr. Feit: op.
cit., s. 177.
ARMA-PL Copyright 2004 Tomasz Maziarz
15
Wielkanocy Fechtschule. Zwyciy on krawca (Federfechtera), ktrego po-
tem na Nickelsgasse zasztyletowa, gdy ten ponownie go wyzwa.
Czsto zawodnikw karano za popenione wykroczenia, wcznie z kar
mierci. Taki wanie los spotka Marttena Ferdinandta. Ferdinandt 3
maja 1590 roku zada cik ran w udo czeladnikowi zotnika, z ktrym
walczy na dziedzicu kocioa w. Mikoaja. Ranny zmar po kilku dniach,
za winowajca zosta city o poranku 5 lipca. Podobna sytuacja miaa
miejsce 18 wrzenia 1644, gdy w trakcie Fechtschule krawiec zasztyletowa
dziewiarza. Tym razem krawca osdzono agodniej, wydaleniem z miasta.
Kara ta wydaje si by niewspmierna do czynu, tym bardziej, e stanowia
zaostrzony wyrok (krawiec bowiem ju wczeniej zasztyletowa innego
czowieka).
Jak si zdaje, czym zwyczajnym w czasie pokazw byy zranienia. Podczas
zalubin ksicych w 1582, student wrocawski, Hans Mannheffer (mistrz
z Federfechter) zorganizowa Fechtschule, wielu walczcych zostao pobi-
tych, tak e nie mogli wyj o wasnych siach i musieli by wyniesieni.
Trening szermierki w tym okresie by wic zajciem, tak samo piknym,
jak i niebezpiecznym. Przekona si o tym Hans Kanntor z Norynbergi,
sawny Federfechter. Wieczorem, 22 lipca 1596 zasiad z dobrymi przyjaci-
mi do poegnalnej kolacji (nastpnego dnia mia powraca do domu). Upi
si, dla artu wzi swj rapier, chcc si popisa jak sztuczk, uderzy
nim niechccy w awk i skrzywi go. Nastpnie stan na kling, by j
wyprostowa, i le wymierzywszy, zaci si tak gboko w ydk, e w cigu
15 minut wykrwawi si i zmar. Pochowano go na cmentarzu w. Barbary.
By bardzo znanym i cenionym Freifechterem. Widomym znakiem szacunku
jakim otaczano wybitnych szermierzy by pogrzeb z 12 kwietnia 1617 roku.
W jednym grobie pochowano trzech Federfechter (zmarli tego samego dnia),
ktrzy byli najsynniejszymi w cesarstwie. Najpopularniejszemu z nich
kotlarzowi pooono na trumnie dwa fechtschwerty
56
. Wszystkich trzech
obywatele bardzo opakiwali
57
.
Zdarzao si, e szermierze demonstrowali swe umiejtnoci w bjkach
z innymi mieszkacami Wrocawia. W 1593 dwaj szermierze zostali straceni
za pobicie kilku osb w ulicznej bjce.
58
Reakcja rady miasta zakazy i zezwolenia
Dua popularno szermierki wrd studentw wrocawskich gimnazjw
spowodowaa, e w 1570 roku zakazano im zapisw do szk fechtunk-
w
59
. Powodem byy m.in. liczne wypadki w trakcie pojedynkw, zranienia
i zgony, a take przypadki amania porzdku. Wydarzenia te przyczyniy
si do dyskusji nad zasadnoci istnienia szk szermierki. Wszystkie te
wydarzenia budziy niepokj rady miejskiej, ktra w regulaminie szkolnym
wydanym 1570 r. stwierdzaa:
Poniewa przyj si zy zwyczaj uprawiania szermierki w szkoach
i modzie o wiele wicej powica [czasu] fechmistrzom, ni studiom
i nauczycielom, postanawiamy, aby od tej pory aden ucze bez naszej
woli nie chodzi do adnego fechmistrza celem nauki rwnie aden
z naszych uczniw nie powinien walczy w publicznych Fechtschulen
[pokazach], poniewa z takich rzeczy wynika wiele zego na szkod
studiw i dobrych obyczajw.
60

56
Miecze treningowe sto-
sowane w Fechtschulen.
57
prof. Dr. Feit: op. cit., s.
201-202, pisz o tym te
G. Roland: op. cit, s. 44-
-45, oraz M. Ordyowski:
Z dziejw wrocaw-
skiego sportu, s. 46-47
w: Szkice historyczne
czyli rzecz o studentach
i sporcie pod red.
J. Jankowskiego,
Wrocaw 1997, a take
artyku Fechtschule in
Breslau w Schlesische
Prowinzialbltter
z 1801 roku, s. 423-428
58
G. Roland: op.
cit, s. 44-45
59
M. Ordyowski:
op. cit, s. 46-47
60
prof. Dr. Feit: op.
cit., s. 204
ARMA-PL Copyright 2004 Tomasz Maziarz
16
Zakaz ten by ponawiany w 1586 r. W tym samym roku rada miejska Wro-
cawia zakazaa organizowania Fechtschulen po tym, jak po odbytej walce
doszo do ponownego zatargu pomidzy walczcymi, tym razem na ulicy.
Wtedy to jeden z szermierzy zasztyletowa przeciwnika.
29 listopada 1597 roku rada miejska wydaa kolejne zarzdzenie, w kt-
rym:
zakazuje si podczas lubw i pokazw Fechtschulen wtargnicia [na
pole walki], czynienia niepokojw oraz obrzydliwego chlania, tacw
i niegodziwego wszczynania pojedynkw, pod grob kary.
61

Za nieprzestrzeganie zakazu przewidywano kary, wcznie z torturami.
Powodem zakazu organizowania pokazw szermierczych byy take ka-
taklizmy lub za sytuacja polityczna. W 1598 roku zakazano pokazw
szermierki z powodu wojny z Turcj, a w roku 1600 z powodu panujcej we
Wrocawiu zarazy
62
. Obostrzenia te po unormowaniu si sytuacji politycznej
i spoecznej znoszono, pozwalajc na dalsz dziaalno szk. W innych
przypadkach fechmistrz zwraca si z proba do rady miejskiej o pozwolenie
na otwarcie szkoy, nauczanie, czy zorganizowanie Fechtschule. W 1574
roku, w Oawie Heinrich Schultz z Krlewca, trabant i Freifechter ksicia
Henryka Legnickiego prosi o pozwolenie wystawienia Fechtschule, a jeli
nie, to o diet, by mc powrci do domu. Proby te miay czsto uniony
charakter, jak pismo sporzdzone koo 1500 roku:
za wiedz i zgod znanego przewodniczcego, kieruj prob, do
znamienitej Rady o spenienie mojej maej proby, o przyzwolenie
pokazania Fechtschule. Z powodu prowadzenia jej popadem w dugi
wobec balwierza. Chcc si godnie zachowa, tak aby nikt mnie nie
oskara, e oszukaem, prosz szanown Rad, aby zezwolia mi
pokaza Fechtschule, rwnie z powodu moich uczniw, ktrzy nie
zapac mi pienidzy dopki nie wystawi Fechtschule. Gdy ju wykae
si umiejtnociami, przed pastwa szacown publicznoci, to chc
zarabia pienidze za pastwa zgod.
63
Innym przykadem jest list z 23 sierpnia 1703 roku:
Do Wysoko Urodzonych askawych Panw. Z powodu Pastwa
postanowie ja, aprobowany mistrz i przewodniczcy, nie mog od
Wielkanocy wystawi Fechtschule, a przez to popadem w dugi. Po-
niewa musz zapaci moim kredytodawcom, postanowiem wystawi
Fechtschule, jednak nie sam. Chc zrobi przedstawienie poczone
z walkami wou i niedwiedzia, oraz [wystp] dwch obcych szermierzy
z Pragi, ktrzy chc si tutaj pasowa na mistrzw (). Jeli szanowna
Rada zechce wysucha tej proby i askawie zarzdzi, i dozwolo-
ne mi bdzie poprowadzi Fechtschule, nie samemu, lecz wystawi
przedstawienie z niedwiedziem i woem, w przyszy poniedziaek, to
deklaruj zgodnie z moj prob, e wszystko, co wywalcz, oddam.
() Mam nadziej na askawe wysuchanie mojej podwjnej proby,
pozostajcy w najwyszym oddaniu Johann Becker, aprobowany mistrz
i przewodniczcy Bractwa w. Marka.
64
W latach 17041710 podania o podobnej treci wpyway jeszcze szecio-
krotnie. Proby do rady miejskiej Wrocawia miay jednak rnorodny cha-
61
ibidem, passim
62
M. Ordyowski, A.
Ostrowski: 1000 lat wro-
cawskiego sportu, t. 4,
Sudety, Wrocaw 2002, s.
14-15 oraz Feit: op. cit.,
s. 201, a take G. Roland:
op. cit, s. 45, 519.
63
prof. Dr. Feit: op.
cit., s. 214-215
64
ibidem, passim
ARMA-PL Copyright 2004 Tomasz Maziarz
17
rakter, np. od powszechnie uznanych mistrzw wolnej sztuki szermierki
lub od Petera Dittricha, obywatela i kaletnika, aby zezwoli szermierzom
dugiego miecza od w. Marka na otworzenie kilku rycerskich Fechtschulen
i na wystawianie ich, na ktrych bd oni chcieli przedstawi ucznia i uzna
go za mistrza.
65
W innym pimie bawarski kunierz wspomina o tym,
e chce w trakcie pokazu przedstawi dwu uczniw, ktrych wyuczy, bo
wydali na to pienidze, a potem maj wol std wyjecha.
66
W wypadku
nieuzyskania takiej zgody fechmistrzowie zwracali si o pomoc do wyszej
instancji. W 1587 roku pewien krawiec przedstawia swoj prob. Wyuczy
si zawodu w Oawie, podczas wdrwki i na wielu dworach sprawdzi si
w broni rycerskiej. Jednak rada Wrocawia nie zezwolia mu na wystawie-
nie Fechtschule, a wic uprasza on ksicia, aby jemu, biedakowi, napisa list
polecajcy skierowany do Wrocawian.
Jeeli rada wydaa zgod, mona byo organizowa Fechtschule:
z mocy i woli Boej i rzymskiej cesarskiej wadzy oraz przywilejw jego
Krlewskiej Moci oraz pielgnujc woln, rycersk sztuk szermierki,
podajc za Nimi owiadczam, e z aski i przyzwolenia Wysokiej
i Szlachetnej Rady cesarskiego miasta kupieckiego i handlowego Wro-
cawia, ja, Johann Heinrich Sibil, urodzony w Naumburgu, piekarz,
uznany mistrz dugiego miecza od w. Marka, otrzymaem pozwolenie
otwarcia rycerskiej Fechtschule, wystawiania jej pokazw z kad
rycersk broni, ktr widziay oczy.
67
Upadek Fechtschulen
XVIII wiek przynosi upadek Fechtschulen. Wpyw na to miay wspomniane
zakazy rady miejskiej oraz zauwaalny spadek popularnoci tej dyscypliny
wrd mieszkacw. W 1698 w Norymberdze wszystkie szkoy szermierki
zostay zamknite. Jednak jeszcze w XVIII wieku mona byo od czasu do
czasu zobaczy Klopffechter w domu szermierczym i w domach prywat-
nych. W Augsburgu szkoy szermiercze wymary okoo 1708 roku
68
. We
Wrocawiu funkcjonoway jeszcze w pniejszym okresie; w 1735 Gomolke
donosi o wystpach dwu gildii walczcych o konkretn nagrod
69
. Podczas
pokazw zorganizowano walki zwierzt i inne rozrywki. Wydaje si e we
Wrocawiu najduej ze wszystkich miast niemieckich utrzymay si tego
typu rozrywki. Ostatni znany nam pokaz odby si w 1741, gdy Fryderyk II
po raz pierwszy bawi we Wrocawiu. W dniu 5 listopada 1741 po poudniu
dwaj Klopffechter, czeladnicy szewscy, ktrzy dobrze wyuczyli si sztuki, dali
przed kwater krlewsk na dziedzicu kocielnym Marii Magdaleny pokaz,
za co zostali sowicie wynagrodzeni
70
. W II po. XVIII wieku popularno
szk szermierczych wygasa. Nie oznacza to oczywicie, e szermierka
w ogle znika z krajobrazu Wrocawia.
Kilkuwiekowa tradycja wicze szermierczych odya przed II wojn
wiatow w postaci sekcji szermierki przy Uniwersytecie Wrocawskim,
a obecnie jest kontynuowana przez sekcje sportowe szermierki na AWF-ie,
w WKS Kolejarz, UKS Zagoba, KS Wrocawianie czy sekcji szermierki
teatralnej na PWr.
65
ibidem, passim
66
ibidem, passim
67
ibidem, passim
68
ibidem, passim
69
ibidem, passim
70
Feit: op. cit., s. 214-217 i
G. Roland: op. cit, s. 454.
ARMA-PL Copyright 2004 Tomasz Maziarz
18
ZACZNIK
Rys.12. Lokalizacja Fechtschulen we Wrocawiu (perspektywa z 1641 roku,
ze zbiorw I-12, Wydziau Architektury PWr)