Algebra liniowa 4

Endomorzmy przestrzeni euklidesowych i unitarnych

Wykad monograczny 2009
Kazimierz Szymiczek
12.06.2009
Spis treci
Przedmowa iii
1 Endomorzmy przestrzeni wektorowych 1
1.1 Podstawowe pojcia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1
1.2 Homomorzmy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3
1.3 Endomorzmy i macierze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4
1.4 Wielomian minimalny endomorzmu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7
1.5 Podprzestrzenie niezmiennicze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9
1.6 Podobiestwo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12
1.7 Triangularyzacja i diagonalizacja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14
2 Funkcjonay dwuliniowe 17
2.1 Przestrzenie dwuliniowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17
2.2 Przestrzenie dwuliniowe i kongruencja macierzy . . . . . . . . . . . . . . . 19
2.3 Izometrie przestrzeni dwuliniowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21
2.4 Nieosobliwo przestrzeni dwuliniowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23
2.5 Twierdzenie o rzucie prostopadym . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25
2.6 Bazy ortogonalne przestrzeni dwuliniowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . 26
3 Przestrzenie euklidesowe 29
3.1 Norma, odlego i kt midzy wektorami . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29
3.2 Bazy ortonormalne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31
3.3 Przykady . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33
3.4 Najlepsza aproksymacja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35
4 Endomorzmy przestrzeni euklidesowych 37
4.1 Endomorzmy sprzone . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37
4.2 Macierze endomorzmw sprzonych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39
4.3 Endomorzmy samosprzone przestrzeni euklidesowych . . . . . . . . . . 40
4.4 Przemienne zbiory endomorzmw samosprzonych . . . . . . . . . . . . . 42
4.5 Izometrie przestrzeni dwuliniowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 44
4.6 Symetrie przestrzeni dwuliniowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45
4.7 Macierzowa reprezentacja grupy izometrii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47
4.8 Grupa ortogonalna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51
5 Funkcjonay ptoraliniowe 57
5.1 Przestrzenie hermitowskie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57
5.2 Przestrzenie hermitowskie i kongruencja macierzy . . . . . . . . . . . . . . 59
5.3 Izometrie przestrzeni hermitowskich . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 59
5.4 Nieosobliwo przestrzeni hermitowskich . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 60
5.5 Twierdzenie o rzucie prostopadym . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 62
i
ii SPIS TRECI
5.6 Bazy ortogonalne przestrzeni hermitowskich . . . . . . . . . . . . . . . . . 63
6 Przestrzenie unitarne 65
6.1 Norma wektora i odlego midzy wektorami . . . . . . . . . . . . . . . . 65
6.2 Bazy ortonormalne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 66
6.3 Przykady . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 67
6.4 Dodatnio okrelone funkcjonay hermitowskie . . . . . . . . . . . . . . . . 68
6.5 Najlepsza aproksymacja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 69
7 Endomorzmy przestrzeni unitarnych 71
7.1 Endomorzmy sprzone . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 71
7.2 Endomorzmy samosprzone przestrzeni unitarnych . . . . . . . . . . . . 74
7.3 Przemienne zbiory endomorzmw samosprzonych . . . . . . . . . . . . . 76
7.4 Endomorzmy normalne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 76
7.4.1 Charakteryzacja endomorzmw normalnych . . . . . . . . . . . . . 78
7.4.2 Przemienne zbiory endomorzmw normalnych . . . . . . . . . . . 80
7.5 Endomorzmy unitarne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 83
7.6 Symetrie i grupa unitarna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 85
7.7 Rozkad biegunowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 86
8 Ciaa rzeczywicie domknite 89
8.1 Ciaa formalnie rzeczywiste . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 89
8.2 Ciaa uporzdkowane . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 93
8.3 Rzeczywiste domknicie ciaa uporzdkowanego . . . . . . . . . . . . . . . 98
9 Oglne przestrzenie euklidesowe i unitarne 101
Bibliograa 103
Przedmowa
Linear algebra, like motherhood,
has become a sacred cow.
Irving Kaplansky
Algebr liniow wykada si dla wszystkich specjalnoci matematycznych studiw uni-
wersyteckich. Jednake usytuowanie tych wykadw na pierwszych semestrach studiw nie
pozwala na omwienie bardziej zaawansowanych tematw, ktre s kluczowe dla zastoso-
wa algebry liniowej w matematyce i poza ni. W szczeglnoci, centralny problem istnie-
nia postaci kanonicznych endomorzmw przestrzeni wektorowych jest zwykle zaledwie
munity wzmiank o diagonalizowalnoci endomorzmw samosprzonych przestrzeni
euklidesowych.
Niniejszy skrypt jest zapisem wykadu monogracznego z algebry liniowej w Uniwer-
sytecie lskim w semestrze letnim roku akademickiego 2008/2009. Koncentruje si on
na przestrzeniach euklidesowych i unitarnych i postaciach kanonicznych macierzy endo-
morzmw samosprzonych i normalnych. Przedstawiamy take nieco oglniejsz wersj
tej teorii zastpujc ciao liczb zespolonych dowolnym ciaem algebraicznie domknitym
K o charakterystyce zero oraz ciao liczb rzeczywistych ciaem rzeczywicie domknitym
R takim, e K jest kwadratowym rozszerzeniem R. W rozdziale smym przedstawiamy
zarys teorii cia rzeczywicie domknitych i w rozdziale dziewitym opisujemy uoglnienia
przestrzeni euklidesowych i unitarnych do kontekstu cia rzeczywicie domknitych i ich
algebraicznych domkni.
Kazimierz Szymiczek
iii
Rozdzia 1
Endomorzmy przestrzeni
wektorowych
Ostatnie zmiany 17.02.2007 r.
W tym rozdziale przypomnimy podstawowe pojcia i fakty o endomorzmach prze-
strzeni wektorowych nad dowolnymi ciaami. Zakadamy, e s one znane z kursowego
wykadu algebry liniowej.
1.1 Podstawowe pojcia
Niech K bdzie dowolnym ciaem i niech (V, + , ) bdzie addytywn grup abelow.
Grup V nazywamy przestrzeni wektorow nad ciaemK lub Kprzestrzeni wektorow,
jeli na grupie V okrelone jest dziaanie zewntrzne z ciaem skalarw K :
K V V, (a, v) av
i ma ono nastpujce wasnoci:
a(v
1
+v
2
) = av
1
+av
2
(a
1
+a
2
)v = a
1
v +a
2
v
(a
1
a
2
)v = a
1
(a
2
v)
1v = v
dla wszystkich a, a
1
, a
2
K, v
1
, v
2
, v V. Elementy przestrzeni V nazywamy wektorami.
Mwimy, e wektory v
1
, . . . , v
m
V s liniowo zalene, jeli istniej a
1
, . . . , a
m
K nie
wszystkie rwne zero takie, e
a
1
v
1
+ +a
m
v
m
= .
Wektory v
1
, . . . , v
m
V , ktre nie s liniowo zalene nazywaj si liniowo niezalene.
Mwimy, e podzbir B V przestrzeni V jest liniowo niezaleny jeli kady skoczony
podzbir zbioru B jest liniowo niezaleny.
Mwimy, e podzbir B V przestrzeni V rozpina przestrze V jeli kady wektor v V
mona przedstawi w postaci kombinacji liniowej wektorw zbioru B,
v = a
1
v
1
+ +a
m
v
m
dla pewnych a
1
, . . . , a
m
K oraz v
1
, . . . , v
m
B. Piszemy wtedy V = linB.
Podzbir B przestrzeni V nazywa si baz przestrzeni V jeli jest liniowo niezaleny
1
i rozpina przestrze V . Mona udowodni, e kada przestrze wektorowa ma baz i
ponadto, kade dwie bazy przestrzeni V s zbiorami rwnolicznymi. Wobec tego moc
jakiejkolwiek bazy przestrzeni V nazywa si wymiarem przestrzeni V i oznacza dimV lub
dim
K
V , jeli chcemy zaznaczy, e traktujemy V jako przestrze wektorow nad ciaem
K (a nie nad jakim podciaem ciaa K).
Podgrup (U, + , ) addytywnej grupy (V, + , ) przestrzeni wektorowej V nad ciaem K
nazywa si podprzestrzeni przestrzeni V jeli U jest zbiorem zamknitym ze wzgldu na
mnoenie przez skalary z ciaa K, to znaczy dla kadych a K oraz u U take au U.
Wtedy U jest take przestrzeni wektorow nad ciaem K.
Jeli U i W s podprzestrzeniami przestrzeni V to zbir
U +W = u +w V : u U, w W
take jest podprzestrzeni przestrzeni V . Podprzestrze U+W nazywamy sum lub sum
zwyk podprzestrzeni U i W. Zauwamy, e U +W = V oznacza i zbir U W rozpina
przestrze V .
Mwimy, e przestrze V jest sum prost podprzestrzeni U i W gdy
U +W = V oraz U W = .
Piszemy wtedy V = U W. atwo dowodzi si, e V = U W wtedy i tylko wtedy gdy
kady wektor v V ma dokadnie jedno przedstawienie w postaci v = u +w gdzie u U
oraz w W.
Pojcia sumy i sumy prostej dwch podprzestrzeni s szczeglnymi przypadkami ogl-
niejszych poj sumy i sumy prostej dowolnej (niekoniecznie skoczonej) rodziny pod-
przestrzeni przestrzeni V . Sformuujemy odpowiednie denicje w przypadku skoczonej
rodziny podprzestrzeni.
Niech U
1
, . . . , U
m
bdzie dowoln skoczon rodzin podprzestrzeni przestrzeni wek-
torowej V . Sum tej rodziny podprzestrzeni nazywamy zbir wszystkich wektorw v V ,
ktre mona przedstawi w postaci
v = u
1
+ +u
m
gdzie u
i
U
i
. (1.1)
Suma podprzestrzeni U
1
, . . . , U
m
jest podprzestrzeni przestrzeni V . Oznaczamy j U
1
+
+U
m
lub krtko

m
i=1
U
i
.
Mwimy, e przestrze V jest sum prost rodziny podprzestrzeni U
1
, . . . , U
m
jeli
m

i=1
U
i
= V oraz U
j

m

i = 1
i = j
U
i
= dla kadego j 1, . . . , m .
Piszemy wtedy V =

m
i=1
U
i
. W szczeglnoci wic przestrze V jest sum prost swoich
trzech podprzestrzeni U
1
, U
2
, U
3
, jeli
U
1
+U
2
+U
3
= V oraz U
1
(U
2
+U
3
) = U
2
(U
1
+U
3
) = U
3
(U
1
+U
2
) = .
Podobnie jak w przypadku dwch podprzestrzeni, V =

m
i=1
U
i
wtedy i tylko wtedy gdy
kady wektor v V ma dokadnie jedno przedstawienie w postaci (1.1). W szczeglnoci,
jeli przestrze V ma baz v
1
, . . . , v
n
oraz U
i
= Kv
i
s jednowymiarowymi podprzestrze-
niami rozpitymi na wektorach bazowych, to
V = U
1
U
n
.
2
Niech U bdzie podprzestrzeni przestrzeni V . Wtedy (U, + , ) jest podgrup addytywnej
grupy abelowej (V, + , ) i wobec tego mona rozpatrywa grup ilorazow V/U, ktrej
elementami s warstwy v + U grupy V wzgldem podgrupy (normalnej) U i dodawanie
warstw jest okrelone nastpujco:
(v
1
+U) + (v
2
+U) = v
1
+v
2
+U.
Grupa ilorazowa V/U jest grup abelow i mona na niej okreli dziaanie zewntrzne
K V/U V/U, (a, v +U) av +U,
ktre wyposaa grup abelow V/U w struktur przestrzeni wektorowej nad ciaem K.
Nazywamy j przestrzeni ilorazow przestrzeni V wzgldem podprzestrzeni U.
Jeli dimV < , to znaczy jeli V ma skoczon baz, to wymiar przestrzeni ilorazowej
V/U jest wyznaczony nastpujco:
dimV/U = dimV dimU.
Jeli bowiem v
1
, . . . , v
k
jest dowoln baz podprzestrzeni U, to uzupeniamy j do bazy
v
1
, . . . , v
k
, u
1
, . . . , u
m
przestrzeni V i atwo dowodzimy, e warstwy u
1
+U, . . . , u
m
+U
tworz baz przestrzeni ilorazowej V/U.
1.2 Homomorzmy
Niech teraz V i W bd przestrzeniami wektorowymi nad ciaem K. Homomorzmem
przestrzeni V w przestrze W nazywamy odwzorowanie : V W, ktre jest homo-
morzmem addytywnej grupy V w addytywn grup W i zachowuje mnoenie wektorw
przez skalary. A wic
(v
1
+v
2
) = (v
1
) +(v
2
) oraz (av) = a(v)
dla wszystkich v
1
, v
2
, v V oraz a K. Homomorzm : V W nazywa si monomor-
zmem, epimorzmem, izomorzmem jeli jest odpowiednio odwzorowaniem injektyw-
nym, surjektywnym, bijektywnym. Jeli homomorzm : V W jest izomorzmem, to
przestrzenie V i W nazywamy izomorcznymi i piszemy V

= W. atwo sprawdza si, e
izomorzm : V W przeprowadza baz przestrzeni V na baz przestrzeni W i wobec
tego
V

= W dimV = dimW.
Jeli znamy jak baz przestrzeni V , to istnieje bardzo prosty i wygodny sposb okrelania
homomorzmw : V W w dowoln przestrze wektorow W (nad tym samym
ciaem). Jeli, na przykad, przestrze V jest skoczenie wymiarowa i ma baz v
1
, . . . , v
n

to dla kadego ukadu w

1
, . . . , w
n
wektorw przestrzeni W istnieje dokadnie jeden
homomorzm : V W taki, e (v
i
) = w
i
dla i = 1, . . . , n. Homomorzm ten
dziaa na wektorach przestrzeni V (ktre s kombinacjami liniowymi wektorw bazowych)
nastpujco:
(a
1
v
1
+ +a
n
v
n
) = a
1
w
1
+ +a
n
w
n
.
Zatem dla okrelenia homomorzmu na przestrzeni wektorowej V wystarczy wskaza
obrazy poprzez wektorw bazowych przestrzeni V .
Jdrem homomorzmu : V W przestrzeni wektorowych nazywa si jdro homomor-
zmu : V W grupy abelowej V w grup abelow W. Jdro oznacza si ker .
A wic ker = v V : (v) =
W
. Specjaln rol odgrywa homomorzm kanoniczny
3

U
: V V/U przestrzeni V w przestrze ilorazow V/U wzgldem (dowolnej) pod-
przestrzeni U. Z denicji mamy
U
(v) = v + U. atwo zauway, e ker
U
= U. Wane
twierdzenie o homomorzmach przestrzeni wektorowych mwi, e jeli : V W jest
epimorzmem przestrzeni wektorowych, to
V/ ker

= W.
Jako proste zastosowanie twierdzenia o homomorzmach otrzymamy formu dla wymiaru
sumy skoczenie wymiarowych podprzestrzeni U i W przestrzeni V :
dim(U +W) = dimU + dimW dim(U W).
Ten rezultat wynika std, e epimorzm
U (U +W)/W, u u +W
ma jdro U W. Zatem U/(U W)

= (U + W)/W, skd porwnujc wymiary izomor-
cznych przestrzeni otrzymujemy formu dla dim(U +W).
Dla ustalonych przestrzeni wektorowych V, W nad ciaem K zbir wszystkich homomor-
zmw : V W oznacza si symbolem Hom(V, W) lub Hom
K
(V, W). Zbir Hom(V, W)
jest grup abelow ze wzgldu na zwyke dodawanie funkcji i grup t wyposaamy w
struktur przestrzeni wektorowej nad ciaem K deniujc mnoenie homomorzmw przez
skalary nastpujco: dla Hom(V, W) i dla a K okrelamy a : V W nastpujco:
(a)(v) = a(v) dla v V.
atwo sprawdza si, e faktycznie a Hom(V, W). W ten sposb moemy rozpatrywa
przestrze homomorzmw Hom(V, W).
Jeli v
1
, . . . , v
n
oraz w
1
, . . . , w
m
s bazami przestrzeni V i W, to deniujemy nm
homomorzmw
ij
: V W takich, e

ij
(v
k
) =
jk
w
i
dla 1 i m, 1 j n. Tutaj
jk
= 0 gdy j ,= k oraz
jj
= 1. Dowodzi si, e tworz
one baz przestrzeni Hom(V, W). Zatem dla przestrzeni skoczenie wymiarowych mamy
dimHom(V, W) = dimV dimW. (1.2)
1.3 Endomorzmy i macierze
Homomorzm : V V przestrzeni wektorowej V w siebie nazywa si endomorzmem
przestrzeni wektorowej V . Endomorzm : V V , ktry jest izomorzmem nazywa
si automorzmem przestrzeni wektorowej V . Inaczej mwic, automorzm przestrzeni V
jest endomorzmem odwracalnym tej przestrzeni. Przestrze endomorzmw Hom(V, V )
oznacza si End V lub End
K
V . Jeli dim
K
V = n < , to na podstawie (1.2) otrzymu-
jemy dim
K
End
K
V = n
2
. Dla uproszczenia, od tego miejsca wektor zerowy przestrzeni V
bdziemy oznacza 0 zamiast lub
V
.
Wyrnimy endomorzm zerowy 0
V
: V V taki, e 0
V
(u) = 0 dla kadego u V , oraz
endomorzm identycznociowy 1
V
: V V taki, e 1
V
(u) = u dla kadego u V.
Dziaania dodawania endomorzmw i mnoenia endomorzmw przez skalary okrelone
s nastpujco: dla , End V
+ : V V, ( +)(u) = (u) +(u),
4
oraz dla a K i End V
a : V V, (a)(u) = a(u)
dla kadego u V. Ponadto okrelamy dziaanie mnoenia endomorzmw, jako zoenie
odwzorowa:
: V V, ( )(u) = ((u)).
Rutynowe rachunki pokazuj, e End
K
V z dodawaniem i mnoeniem endomorzmw jako
dziaaniami jest piercieniem.
Naley jeszcze zauway, e mnoenie endomorzmw w End V oraz mnoenie endomor-
zmw przez skalary s zwizane nastpujc wasnoci:
a( ) = a = a
dla dowolnych , End V oraz a K. W ten sposb piercie End
K
V jest Kalgebr.
Nazywamy j algebr endomorzmw przestrzeni wektorowej V.
Przypomnimy teraz fundamentalne pojcie macierzy endomorzmu wzgldem bazy
przestrzeni.
Definicja 1.3.1. Niech B = v
1
, . . . , v
n
bdzie uporzdkowan baz przestrzeni wek-
torowej V i niech End
K
V. Kady wektor (v
j
) przedstawiamy jako kombinacj liniow
wektorw bazy B :
(v
j
) =
n

i=1
b
ij
v
i
,
gdzie b
ij
s jednoznacznie okrelonymi elementami ciaa K.
Macierz m(, B) := [b
ij
] M
n
(K) nazywa si macierz endomorzmu w bazie B.
Macierz m(, B) mona wic opisa jako macierz, ktrej jt kolumn tworz wsprzdne
wektora (v
j
) w bazie B.
Niech M
n
(K) bdzie zbiorem wszystkich n n macierzy (macierzy o n kolumnach i n
wierszach) o elementach z ciaa K. Jak wiadomo M
n
(K) jest przestrzeni wektorow nad
ciaem K z dziaaniem zewntrznym i dodawaniem macierzy okrelonymi nastpujco:
a [a
ij
] := [aa
ij
], [a
ij
] + [b
ij
] := [a
ij
+b
ij
],
gdzie a K.
Zbir macierzy
E
ij
M
n
(K) : 1 i, j n
gdzie E
ij
jest macierz, ktra w itym wierszu i jtej kolumnie ma 1 a na pozostaych
miejscach zera, jest baz algebry M
n
(K). Rzeczywicie, macierze te rozpinaj przestrze
M
n
(K), co wynika z rwnoci
[a
ij
] =

1i,jn
a
ij
E
ij
,
oraz s liniowo niezalene, co atwo otrzymuje si przy pomocy tej samej rwnoci. Zatem
dim
K
M
n
(K) = n
2
.
W M
n
(K) jest take okrelone wewntrzne dziaanie mnoenia macierzy
[a
ij
] [b
ij
] := [c
ij
], c
ij
= a
i1
b
1j
+ +a
in
b
nj
.
5
To mnoenie jest czne i rozdzielne wzgldem dodawania oraz macierz jednostkowa I
M
n
(K) jest jedynk mnoenia: I A = AI = A dla kadej macierzy A M
n
(K). Tak wic
M
n
(K) jest piercieniem. Ponadto mnoenie macierzy w M
n
(K) oraz mnoenie macierzy
przez skalary s zwizane nastpujc wasnoci:
a(A B) = aA B = A aB
dla dowolnych A, B M
n
(K) oraz a K.
A wic M
n
(K) jest K-algebr. atwo stwierdzi, e dla n > 1 algebra M
n
(K) jest nie-
przemienna.
Okazuje si, e kada uporzdkowana baza B przestrzeni V wyznacza przyporzdko-
wanie
: End
K
V M
n
(K), () = m(, B),
ktre jest izomorzmem K-algebr. Rutynowy argument pozwala bowiem stwierdzi, e
odwzorowanie jest bijekcj, a ponadto dla dowolnych , End
K
V oraz dowolnego
a K mamy
m( +, B) = m(, B) + m(, B),
m(a, B) = a m(, B),
m( , B) = m(, B) m(, B).
Jeli bowiem B = v
1
, . . . , v
n
jest baz V i
(v
j
) =
n

i=1
a
ij
v
i
, (v
j
) =
n

i=1
b
ij
v
i
to
( +)(v
j
) =
n

i=1
(a
ij
+b
ij
)v
i
,
oraz
a(v
j
) =
n

i=1
ab
ij
v
i
co oznacza, e m( +, B) = m(, B) + m(, B) oraz m(a, B) = a m(, B). Dalej,
( )(v
j
) = ((v
j
)) = (
n

i=1
b
ij
v
i
) =
n

i=1
b
ij
(v
i
) =
n

i=1
b
ij
n

k=1
a
ki
v
k
=
n

k=1
(
n

i=1
a
ki
b
ij
)v
k
,
skd wynika, e element c
kj
macierzy endomorzmu w bazie B ma posta
c
kj
=
n

k=1
a
ki
b
ij
.
Jest to wic element ktego wiersza i jtej kolumny iloczynu macierzy [a
ij
] [b
ij
]. Std
otrzymujemy m( , B) = m(, B) m(, B).
A wic bijektywne odwzorowanie
: End
K
V M
n
(K), () = m(, B)
6
ma nastpujce wasnoci
( +) = () + (),
( ) = () (),
(a) = a ()
(1
V
) = I,
dla dowolnych , End
K
V oraz dowolnego a K. Odwzorowanie to jest wic izomor-
zmem Kalgebr.
1.4 Wielomian minimalny endomorzmu
Rozpatrzmy wany przykad homomorzmu piercienia K[X] wielomianw jednej zmien-
nej nad ciaem K w piercie endomorzmw End
K
V przestrzeni wektorowej V . Homo-
morzm ten sprowadza si do operacji podstawiania endomorzmu w miejsce zmiennej
wielomianu.
Niech f = a
0
+ a
1
X + + a
n
X
n
bdzie wielomianem o wspczynnikach z ciaa K i
niech End
K
V bdzie dowolnym endomorzmem przestrzeni V . Wtedy okrelamy
f() := a
0
1
V
+a
1
+ +a
n

n
,
gdzie 1
V
oznacza endomorzm identycznociowy na V , to znaczy 1
V
(v) = v dla kadego
v V . Oczywicie dla dowolnego wielomianu f K[X] oraz End
K
V mamy f()
End
K
V. Ponadto, przy ustalonym End
K
V, odwzorowanie

: K[X] End
K
V,

(f) = f()
jest homomorzmem piercieni. Dla dowolnych wielomianw f, g K[X] mamy bowiem
(f +g)() = f() +g(), (fg)() = f() g(),
oraz dla jedynki 1 piercienia K[X] mamy

(1) = 1
A
. Ponadto,

(af) = (af)() = af() = a

()
dla kadego a K. Oznacza to, e

: K[X] End
K
V jest faktycznie homomorzmem
Kalgebr.
Wan konsekwencj tego, e

jest homomorzmem piercieni jest nastpujcy fakt:

Twierdzenie 1.4.1. Dla kadego endomorzmu End
K
V i dla dowolnych wielomia-
nw f, g K[X] endomorzmy f() i g() s przemienne:
f() g() = g() f().
Dowd. Mamy bowiem f() g() =

(fg) =

(gf) = g() f().

Zauwamy, e przestrze wektorowa K[X] jest nieskoczenie wymiarowa natomiast
dimEnd
K
V = n
2
, gdzie n = dimV . W zwizku z tym aden homomorzm Kalgebr
K[X] End
K
V nie moe by monomorzmem, w szczeglnoci wic dla adnego en-
domorzmu End
K
V homomorzm

nie jest monomorzmem. Nieco dokadniejsz

informacj podaje nastpujce twierdzenie.
7
Twierdzenie 1.4.2. Jeli V jest przestrzeni nwymiarow nad ciaem K, to kady
endomorzm End
K
V jest zerem pewnego niezerowego wielomianu o wspczynnikach
z ciaa K stopnia niewikszego od n
2
.
Dowd. Jak wiemy dim
K
End
K
V = n
2
. Zatem w przestrzeni wektorowej End
K
V kady
ukad n
2
+1 elementw jest liniowo zaleny. Dla kadego End
K
V istniej wic skalary
a
0
, a
1
, . . . , a
n
2 K, nie wszystkie rwne zero, takie, e
a
0
1
V
+a
1
+ +a
n
2
n
2
= 0
V
.
Oznacza to, e dla wielomianu g = a
0
+ a
1
X + + a
n
2X
n
2
K[X] mamy g ,= 0 oraz
g() = 0
V
.
Wniosek 1.4.1. Dla kadego endomorzmu End
K
V skoczenie wymiarowej prze-
strzeni wektorowej V jdro homomorzmu

: K[X] End
K
V jest niezerowym ideaem
w piercieniu wielomianw K[X].
Wiemy, e w piercieniu wielomianw K[X] kady idea jest gwny. W szczeglnoci
ker

= (p) jest ideaem gwnym generowanym przez pewien wielomian p K[X].

Prowadzi to do nastpujcej denicji wielomianu minimalnego endomorzmu .
Definicja 1.4.1. Niech bdzie endomorzmem skoczenie wymiarowej przestrzeni
wektorowej V nad ciaem K. Wielomianem minimalnym p

endomorzmu nazywamy
unormowany generator p

ideau ker

piercienia K[X].
A wic p

K[X] jest wielomianem minimalnym endomorzmu End

K
V wtedy i
tylko wtedy, gdy p

jest wielomianem unormowanym (to znaczy, najwyszy wspczynnik

wielomianu p

jest rwny 1) oraz ker

= (p

).
Denicj wielomianu minimalnego endomorzmu mona wic sformuowa take nast-
pujco.
Wielomian p

K[X] jest wielomianem minimalnym endomorzmu jeli

p

jest wielomianem unormowanym,

p

() = 0
V
,
p

dzieli kady wielomian f K[X] taki, e f() = 0

V
.
Przykad 1.4.1. Wielomianem minimalnym endomorzmu zerowego 0
V
End
K
V jest
wielomian p
0
V
= X K[X], natomiast wielomianem minimalnym endomorzmu iden-
tycznociowego 1
V
przestrzeni V jest wielomian p
1
V
= X 1 K[X].
W podstawowym wykadzie algebry liniowej rozpatruje si wielomian charakterystycz-
ny F

endomorzmu . Jeli B jest baz przestrzeni V i A = m(, B), to

F

= F
A
= det(XI A) K[X].
Dowodzi si, e wielomian F

nie zaley od wybory bazy B przestrzeni V . Dowodzi si

take, e F
A
(A) = 0 M
n
(K) i wobec tego take F

() = 0
V
End
K
V . Jest to tak
zwane twierdzenie Cayleya-Hamiltona. Wobec tego wielomian minimalny endomorzmu
dzieli wielomian charakterystyczny endomorzmu : p

[ F

.
Uwaga 1.4.1. Podobnie jak w przypadku endomorzmw skoczenie wymiarowych prze-
strzeni wektorowych take dla macierzy kwadratowych mona mwi o wielomianach mi-
nimalnych. Punktem wyjcia s homomorzmy Kalgebr

A
: K[X] M
n
(K), f f(A)
8
okrelone dla kadej macierzy A M
n
(K). Unormowany generator p
A
jdra takiego ho-
momorzmu
A
nazywa si wielomianem minimalnym macierzy A.
A wic wielomian p
A
K[X] jest wielomianem minimalnym macierzy A M
n
(K) jeli
p
A
jest wielomianem unormowanym,
p
A
(A) = 0,
p
A
dzieli kady wielomian f K[X] taki, e f(A) = 0.
W szczeglnoci, na podstawie twierdzenia Cayleya-Hamiltona, wielomian minimalny ma-
cierzy A dzieli wielomian charakterystyczny macierzy A: p
A
[ F
A
.
Innym faktem, wanym dla praktycznego wyznaczania wielomianu minimalnego endomor-
zmu, jest nastpujce twierdzenie.
Twierdzenie 1.4.3. Niech End
K
V i niech A M
n
(K) bdzie macierz endomor-
zmu w jakiejkolwiek bazie przestrzeni V . Wtedy p

= p
A
.
Dowd. Niech : End
K
V M
n
(K) bdzie izomorzmem Kalgebr, ktry endomor-
zmowi przyporzdkowuje macierz A. Wtedy z rwnoci p

() = 0 wynika, e
0 = (0) = (p

()) = p

(()) = p

(A),
skd wynika, e p
A
[ p

. Podobnie, rozpatrujc izomorzm odwrotny

1
: M
n
(K)
End
K
V , z rwnoci p
A
(A) = 0 otrzymamy p
A
() = 0. Zatem p

[ p
A
. Poniewa wielomiany
p

i p
A
s unormowane wynika std, e p

= p
A
.
Dla wyznaczenia wielomianu minimalnego p
A
macierzy A M
n
(K) rozpatrujemy
nastpujce ukady n
2
rwna liniowych o niewiadomych x
0
, x
1
, . . . :
A +x
0
I = 0, A
2
+x
1
A +x
0
I = 0, . . . , A
k
+x
k1
A
k1
+ +x
1
A +x
0
I = 0, . . .
Jeli k jest najmniejsz liczb naturaln, dla ktrej ukad rwna liniowych
A
k
+x
k1
A
k1
+ +x
1
A +x
0
I = 0
o niewiadomych x
k1
, . . . , x
1
, x
0
ma rozwizanie w ciele K, to
p
A
= X
k
+x
k1
X
k1
+ +x
1
X +x
0
.
1.5 Podprzestrzenie niezmiennicze
Definicja 1.5.1. Podprzestrze U przestrzeni V nazywamy podprzestrzeni nie-
zmiennicz endomorzmu End
K
V lub niezmiennicz, jeli (U) U, to znaczy,
jeli dla kadego u U take (u) U.
Szczeglnie wany jest przypadek, gdy podprzestrze niezmiennicza ma wymiar 1. Jeli
dla v ,= 0 podprzestrze U = Kv jest niezmiennicza, to (v) Kv, zatem istnieje taki
skalar a K, e (v) = av. Wtedy te ( a1
V
)(v) = 0, to znaczy endomorzm a1
V
ma niezerowe jdro i jest wobec tego osobliwy.
Definicja 1.5.2. Element a K nazywa si wartoci wasn endomorzmu prze-
strzeni wektorowej V, jeli endomorzm a1
V
jest osobliwy.
Twierdzenie 1.5.1. Element a K jest wartoci wasn endomorzmu przestrzeni
wektorowej V wtedy i tylko wtedy gdy istnieje wektor v V taki, e v ,= 0 oraz (v) = av.
9
Dowd. Endomorzm a1
V
jest osobliwy wtedy i tylko wtedy gdy istnieje niezerowy
wektor v V taki, e ( a1
V
)(v) = 0, a wic taki, e (v) = av.
Definicja 1.5.3. Niech a K bdzie wartoci wasn endomorzmu . Wektorem
wasnym endomorzmu nalecym do wartoci wasnej a nazywamy kady wektor v V
taki, e
v ,= 0 i (v) = av.
Lemat 1.5.1. Niech End
K
V , a K, 0 ,= v V i niech g K[X] bdzie dowolnym
wielomianem. Wtedy
(v) = av g()(v) = g(a)v.
Dowd. Zauwamy najpierw, e dla kadej liczby naturalnej k,
jeli v jest wektorem wasnym endomorzmu nalecym do wartoci wa-
snej a, to v jest wektorem wasnym endomorzmu
k
nalecym do wartoci
wasnej a
k
.
Rzeczywicie, jeli (v) = av dla pewnego niezerowego wektora v V, to
2
(v) =
((v)) = (av) = a(v) = a
2
v i atwa indukcja pokazuje, e
k
(v) = a
k
v.
Std dla wielomianu g = c
0
X
m
+c
1
X
m1
+ +c
m
mamy
g()(v) = c
0

m
(v) +c
1

m1
(v) + +c
m
1
V
(v)
= c
0
a
m
v +c
1
a
m1
v + +c
m
v
= g(a)v.
A wic g(a) jest wartoci wasn endomorzmu g() oraz v jest wektorem wasnym
nalecym do wartoci wasnej g(a).
Twierdzenie 1.5.2. Dla a K i dla endomorzmu End
K
V nastpujce warunki
s rwnowane.
(a) a jest wartoci wasn endomorzmu .
(b) a jest pierwiastkiem wielomianu minimalnego p

endomorzmu .
Dowd. (a) (b) Niech v V bdzie wektorem wasnym nalecym do wartoci wasnej
a. Zatem (v) = av oraz v ,= 0. Na podstawie lematu 1.5.1 mamy p

()(v) = p

(a)v.
Poniewa p

() = 0
V
, wic wynika std, e p

(a)v = 0. Poniewa za wektor v jest

niezerowy, otrzymujemy p

(a) = 0.
(b) (a) Jeli p

(a) = 0 oraz a K, to istnieje wielomian q K[X] taki, e p

= (Xa)q.
Wtedy wobec p

() = 0
V
, endomorzm ( a1
V
)q() jest endomorzmem zerowym, ale
q() nie jest endomorzmem zerowym (gdy stopie wielomianu q jest mniejszy od stopnia
wielomianu minimalnego p

). Istnieje wic wektor v V taki, e u := q()(v) ,= 0. Wtedy

( a1
V
)(u) = ( a1
V
)q()(v) = p

()(v) = 0,
a wic a jest wartoci wasn endomorzmu .
Wniosek 1.5.1. Kady endomorzm ma tylko skoczon liczb wartoci wasnych.
Dowd. Wielomian minimalny p

ma tylko skoczon liczb pierwiastkw.

Uwaga 1.5.1. W podstawowym wykadzie algebry liniowej dowodzi si, e w twierdzeniu
1.5.2 mona zamieni wielomian minimalny p

wielomianem charakterystycznym F

en-
domorzmu . A wic element a ciaa K jest wartoci wasn endomorzmu End
K
V
wtedy i tylko wtedy gdy a jest pierwiastkiem wielomianu charakterystycznego endomor-
zmu : F

(a) = 0.
10
Twierdzenie 1.5.3. Jeli a
1
, . . . , a
k
K s rnymi wartociami wasnymi endomor-
zmu oraz v
1
, . . . , v
k
V s wektorami wasnymi endomorzmu nalecymi odpo-
wiednio do wartoci wasnych a
1
, . . . , a
k
, to wektory v
1
, . . . , v
k
s liniowo niezalene w
przestrzeni V.
Dowd. Jeli v
1
, . . . , v
k
s liniowo zalene, to istniej skalary c
1
, . . . , c
k
nie wszystkie rwne
zero takie, e
c
1
v
1
+ +c
k
v
k
= 0. (1.3)
Biorc wartoci endomorzmu po obydwu stronach otrzymujemy
c
1
a
1
v
1
+ +c
k
a
k
v
k
= 0.
Mnoc pierwsz z tych rwnoci przez a
1
i odejmujc od niej drug rwno otrzymamy
c
2
(a
1
a
2
)v
2
+ +c
k
(a
1
a
k
)v
k
= 0.
Rwno ta pokazuje liniow zaleno wektorw v
2
, . . . , v
k
(gdy jeli c
i
,= 0, to c
i
(a
1

a
i
) ,= 0). Podobnie z liniowej zalenoci wektorw v
2
, . . . , v
k
wydedukujemy liniow zale-
no wektorw v
3
, . . . , v
k
. Kontynuujc dochodzimy do wniosku, e ukad jednoelemento-
wy zoony z wektora v
k
jest liniowo zaleny, sprzeczno (gdy v
k
,= 0).
Wniosek 1.5.2. Kady endomorzm przestrzeni nwymiarowej ma co najwyej n
rnych wartoci wasnych.
Dowd. Wektory wasne nalece do rnych wartoci wasnych endomorzmu s linio-
wo niezalene, ich liczba nie moe wic przekracza wymiaru przestrzeni.
Wniosek 1.5.3. Jeli dim
K
V = n i endomorzm ma n rnych wartoci wasnych, to
istnieje baza przestrzeni V zoona z wektorw wasnych endomorzmu .
Dowd. Na podstawie twierdzenia 1.5.3 endomorzm ma n liniowo niezalenych wek-
torw wasnych.
Istnienie podprzestrzeni niezmienniczych i wektorw wasnych endomorzmu ma
decydujcy wpyw na moliwo znalezienia bazy przestrzeni, wzgldem ktrej endomor-
zm ma macierz opisujc w przejrzysty sposb dziaanie endomorzmu na wektorach
przestrzeni.
Twierdzenie 1.5.4. Jeli dim
K
V = n oraz endomorzm ma n rnych wartoci
wasnych, to istnieje baza przestrzeni V, wzgldem ktrej endomorzm ma macierz dia-
gonaln.
Dowd. Niech a
1
, . . . , a
n
bd wartociami wasnymi endomorzmu . Dla kadej wartoci
wasnej a
j
obieramy wektor wasny v
j
nalecy do a
j
. Na podstawie wniosku 1.5.3, wektory
wasne v
1
, . . . , v
n
tworz baz B przestrzeni V. Zatem z rwnoci (v
j
) = a
j
v
j
wynika, e
m(, B) =
_

_
a
1
0 . . . 0
0 a
2
. . . 0
. . .
0 0 . . . a
n
_

_
.
A wic macierz endomorzmu w bazie B jest diagonalna.
11
Zamy teraz, e endomorzm przestrzeni V ma podprzestrze niezmiennicz U.
Wtedy zacienienie
1
= [
U
endomorzmu do podprzestrzeni U jest endomorzmem
podprzestrzeni U. Obieramy jakkolwiek uporzdkowan baz B
1
= v
1
, . . . , v
r
podprze-
strzeni U i rozpatrujemy macierz A = m(
1
, B
1
) endomorzmu
1
= [
U
podprzestrzeni
U. Baz B
1
uzupeniamy nastpnie do uporzdkowanej bazy B przestrzeni V, a wic
B = v
1
, . . . , v
r
, v
r+1
, . . . , v
n
.
Macierz m(, B) ma wtedy posta
m(, B) =
_
A B
0 C
_
gdzie B i C s pewnymi macierzami. A wic niezmienniczo podprzestrzeni U wzgldem
pozwala znale baz przestrzeni V wzgldem ktrej macierz endomorzmu ma klatk
zer w lewym dolnym rogu o rozmiarach (n r) r.
Macierz endomorzmu ma jeszcze prostsz posta, gdy przestrze V jest sum prost
dwch podprzestrzeni niezmienniczych U i W. Obieramy wtedy jakkolwiek baz B
1
=
v
1
, . . . , v
r
podprzestrzeni U oraz jakkolwiek baz B
2
= v
r+1
, . . . , v
n
podprzestrzeni
W i wobec V = U W otrzymujemy, e B = B
1
B
2
jest baz przestrzeni V . Poniewa
(U) U oraz (W) W, wic dla j = 1, . . . , r oraz i = 1, . . . , n r mamy
(v
j
) linB
1
oraz (v
r+i
) linB
2
.
Zatem macierz endomorzmu w bazie B ma posta macierzy klatkowej
m(, B) =
_
A 0
0 C
_
,
gdzie A = m([
U
, B
1
) oraz C = m([
W
, B
2
).
1.6 Podobiestwo
Przypomnimy teraz zwizek midzy macierzami m(, /) oraz m(, B) endomorzmu w
dwch rnych uporzdkowanych bazach / i B przestrzeni V. Niech wic / = u
1
, . . . , u
n

i B = v
1
, . . . , v
n
bd uporzdkowanymi bazami przestrzeni V i niech m(, /) = [a
ij
] =:
A oraz m(, B) = [b
ij
] =: B. Zatem
(u
j
) =
n

i=1
a
ij
u
i
, (v
j
) =
n

i=1
b
ij
v
i
dla j = 1, . . . , n. Obieramy endomorzm End
K
V taki, e
(u
j
) = v
j
, j = 1, . . . , n.
Wtedy przeprowadza baz przestrzeni V na baz V , zatem jest automorzmem prze-
strzeni V oraz
(u
j
) = (v
j
) =
n

i=1
b
ij
v
i
=
n

i=1
b
ij
(u
i
) = (
n

i=1
b
ij
u
i
).
Wynika std, e

1
(u
j
) =
n

i=1
b
ij
u
i
,
12
dla j = 1, . . . , n. Rwnoci te pokazuj, e endomorzm
1
ma w bazie / macierz B,
to znaczy, m(
1
, /) = B. Niech S := m(, /). Wtedy
B = m(
1
, /) = m(
1
, /) m(, /) m(, /) = S
1
AS.
Udowodnilimy wic nastpujce twierdzenie.
Twierdzenie 1.6.1. Jeli A i B s macierzami endomorzmu w uporzdkowanych
bazach / i B przestrzeni V i jeli S = m(, /) jest macierz endomorzmu przeprowa-
dzajcego baz / na baz B, to B = S
1
AS, to znaczy
m(, B) = m(, /)
1
m(, /) m(, /).
Uwaga 1.6.1. Macierz S = m(, /) mona take interpretowa jako macierz przejcia
od bazy / do bazy B. Jeli bowiem S = [s
ij
], to
v
j
= (u
j
) =
n

i=1
s
ij
u
i
, j = 1, . . . , n.
Definicja 1.6.1. Macierze A, B M
n
(K) nazywamy podobnymi lub sprzonymi, jeli
istnieje macierz odwracalna S M
n
(K) taka, e
B = S
1
AS.
Podobiestwo macierzy jest relacj rwnowanociow w algebrze macierzy M
n
(K).
Twierdzenie 1.6.1 orzeka, e macierze endomorzmu w rnych bazach przestrzeni V s
podobne.
Definicja 1.6.2. Endomorzmy i przestrzeni V nazywamy endomorzmami podob-
nymi lub sprzonymi, jeli istnieje automorzm przestrzeni V taki, e
=
1
.
atwo sprawdzi, e relacja podobiestwa endomorzmw jest relacj rwnowanoci w
algebrze End
K
V.
Twierdzenie 1.6.2. Dla endomorzmw i przestrzeni V nastpujce warunki s
rwnowane:
(a) i s podobne.
(b) Dla kadej uporzdkowanej bazy / przestrzeni V macierze m(, /) i m(, /) s po-
dobne.
(c) Dla kadej uporzdkowanej bazy / przestrzeni V istnieje uporzdkowana baza B prze-
strzeni V taka, e
m(, /) = m(, B).
Dowd. (a) (b) Niech =
1
, gdzie Aut V i niech / bdzie dowoln baz
przestrzeni V. Wtedy
m(, /) = m(
1
, /) = S
1
m(, /) S,
gdzie S = m(, /). A wic macierze m(, /) i m(, /) s podobne.
(b) (c) Niech m(, /) = S
1
m(, /) S, gdzie S jest macierz odwracaln. Obieramy
automorzm przestrzeni V taki, e S = m(, /). Niech B = (/). Wtedy B jest baz
przestrzeni V i na podstawie twierdzenia 1.6.1 mamy S
1
m(, /)S = m(, B). A wic
13
m(, /) = m(, B).
(c) (a) Niech bdzie automorzmem przestrzeni V przeprowadzajcym baz / na
baz B. Wtedy na podstawie (c) i twierdzenia 1.6.1 mamy
m(, /) = m(, B) = m(, /)
1
m(, /) m(, /) = m(
1
, /).
Endomorzmy i
1
maj wic rwne macierze w bazie / skd wynika, e =
1
.
A wic (c) (a).
Jak widzimy, endomorzmy podobne maj wiele wsplnych wasnoci. Naturalnym
problemem jest wic klasykacja endomorzmw przestrzeni V ze wzgldu na podobie-
stwo endomorzmw. Problem ten jest cile zwizany z klasykacj macierzy w M
n
(K)
ze wzgldu na podobiestwo macierzy.
Jeli bowiem ustalimy uporzdkowan baz / przestrzeni V i kademu endomor-
zmowi przestrzeni V przyporzdkujemy macierz () = A = m(, /) endomorzmu
wzgldem bazy /, to jak wiemy, otrzymujemy izomorzm Kalgebr
: End
K
V M
n
(K).
Ten izomorzm przeprowadza klasy endomorzmw podobnych na klasy macierzy podob-
nych:

1
: Aut V = S
1
AS : S GL(n, k),
gdzie () = S dla Aut V. Tutaj Aut V oznacza grup automorzmw przestrzeni
V natomiast GL(n, K) oznacza grup macierzy odwracalnych w M
n
(K). A wic prze-
prowadza klas endomorzmw podobnych do na zbir macierzy endomorzmu we
wszystkich bazach przestrzeni V (lub rwnowanie, na zbir macierzy wszystkich endo-
morzmw podobnych do , w ustalonej bazie / przestrzeni V ).
Ta obserwacja jest podstaw klasykacji endomorzmw przestrzeni wektorowej i po-
szukiwania postaci kanonicznych macierzy endomorzmw. Z kadym endomorzmem
przestrzeni V wiemy klas macierzy tego endomorzmu we wszystkich bazach przestrze-
ni V i znajdujemy w tej klasie macierze szczeglnych postaci, ktre opisuj przejrzycie
dziaanie endomorzmu na odpowiadajcych tym macierzom bazach przestrzeni wek-
torowej V. S to tak zwane postaci kanoniczne macierzy endomorzmu .
1.7 Triangularyzacja i diagonalizacja
Przytoczymy tu bez dowodu twierdzenia wskazujce warunki konieczne i wystarczajce
na to by dla danego endomorzmu przestrzeni wektorowej V istniaa baza V wzgldem
ktrej macierz jest trjktna lub diagonalna.
Macierz A = [a
ij
] M
n
(K) nazywamy macierz diagonaln, jeli a
ij
= 0 dla i ,= j.
Piszemy wwczas A = diag(a
11
, a
22
, . . . , a
nn
).
Macierz A = [a
ij
] M
n
(K) nazywamy macierz trjktn, jeli wszystkie elementy pod
gwn przektn s rwne zero (to znaczy, jeli a
ij
= 0 dla i > j), lub gdy wszystkie
elementy nad gwn przektn s rwne zero (to znaczy, a
ij
= 0 dla i < j). W pierwszym
przypadku mwimy, e A jest grna trjktna, w drugim, e jest dolna trjktna.
Twierdzenie 1.7.1. Endomorzm End
K
V ma macierz trjktn w pewnej bazie
przestrzeni V wtedy i tylko wtedy, gdy wielomian minimalny p

endomorzmu rozkada
si nad ciaem K na iloczyn czynnikw liniowych:
p

= (X b
1
) (X b
k
), b
1
, . . . , b
k
K.
14
Twierdzenie 1.7.2. Niech endomorzm End
K
V ma macierz trjktn A = [a
ij
] w
pewnej bazie przestrzeni V . Wtedy
(a) Wielomian minimalny p

endomorzmu jest dzielnikiem wielomianu

(X a
11
) (X a
nn
).
(b) Kada warto wasna endomorzmu wystpuje przynajmniej jeden raz wrd ele-
mentw diagonalnych a
jj
macierzy A.
(c) Kady element diagonalny a
jj
macierzy A jest wartoci wasn endomorzmu .
A oto odpowiednie twierdzenia o endomorzmach diagonalizowalnych.
Twierdzenie 1.7.3. Endomorzm End
K
V ma macierz diagonaln w pewnej bazie
przestrzeni V wtedy i tylko wtedy, gdy wielomian minimalny p

endomorzmu rozkada
si nad ciaem K na iloczyn parami rnych czynnikw liniowych:
p

= (X b
1
) (X b
k
), b
1
, . . . , b
k
K, b
i
,= b
j
dla i ,= j.
Twierdzenie 1.7.4. Jeli endomorzm End
K
V ma macierz diagonaln w pewnej
bazie przestrzeni V oraz b
1
, . . . , b
k
K s wszystkimi parami rnymi elementami cia-
a K wystpujcymi na przektnej macierzy diagonalnej endomorzmu , to wielomian
minimalny p

ma posta
p

= (X b
1
) (X b
k
).
15
Rozdzia 2
Funkcjonay dwuliniowe
Ostatnie zmiany 19.04.2009 r.
2.1 Przestrzenie dwuliniowe
Definicja 2.1.1. Przestrzeni dwuliniow nad ciaem K nazywamy par (V, ), gdzie V
jest skoczenie wymiarow przestrzeni wektorow nad ciaem K oraz
: V V K
jest funkcjonaem dwuliniowym na przestrzeni V .
To ostatnie oznacza, e spenia
(ax +by, z) = a(x, z) +b(y, z),
(x, ay +bz) = a(x, y) +b(x, z),
dla wszystkich x, y, z V i wszystkich a, b K.
Jeli U jest podprzestrzeni przestrzeni wektorowej V , to zacienienie =
|
UU
funkcjo-
nau do podprzestrzeni U jest oczywicie funkcjonaem dwuliniowym na przestrzeni U.
Par (U, ) nazywamy podprzestrzeni przestrzeni dwuliniowej (V, ).
Bdziemy stale stosowa nastpujce uproszczenia w oznaczeniach.
Po pierwsze, zamiast pisa (V, ) bdziemy take uywa symbolu V dla oznaczenia prze-
strzeni dwuliniowej.
Po drugie, zamiast (x, y) piszemy czsto po prostu (x, y).
Po trzecie, dla dowolnego wektora x V wprowadzamy oznaczenie q(x) := (x, x). Okre-
lona w ten sposb funkcja
q : V K
ma nastpujce wasnoci:
q(ax) = a
2
q(x), q(x +y) q(x) q(y) = (x, y) + (y, x)
dla dowolnych a K, x, y V . Funkcj q nazywamy funkcjonaem kwadratowym stowa-
rzyszonym z funkcjonaem dwuliniowym ( , ).
Definicja 2.1.2. Niech V bdzie przestrzeni dwuliniow z funkcjonaem dwuliniowym
( , ) i stowarzyszonym funkcjonaem kwadratowym q.
1. Wektor x V nazywa si izotropowy, jeli x ,= 0 i q(x) = 0. Jeli q(x) ,= 0, to x
nazywa si nieizotropowy.
17
2. Przestrze V nazywa si izotropowa, jeli zawiera wektor izotropowy. W przeciwnym
przypadku przestrze nazywa si nieizotropowa.
3. Przestrze V nazywa si symetryczna jeli funkcjona ( , ) jest symetryczny, to
znaczy jeli
(x, y) = (y, x) dla wszystkich x, y V.
4. Jeli V jest przestrzeni symetryczn, to mwimy, e wektory x, y V s ortogo-
nalne lub prostopade jeli (x, y) = 0.
Zauwamy, e pojcie prostopadoci wektorw wprowadzamy jedynie dla przestrzeni sy-
metrycznych. Dziki temu relacja prostopadoci wektorw jest symetryczna: jeli (x, y) =
0, to take (y, x) = 0. Ponadto, w przestrzeni symetrycznej, dla kadych x, y V mamy
q(x +y) q(x) q(y) = 2(x, y).
Przykad 2.1.1. Przestrzeni euklidesow nazywamy symetryczn przestrze dwulinio-
w V nad ciaem R liczb rzeczywistych, w ktrej q(x) > 0 dla kadego niezerowego wek-
tora x V . Przestrze euklidesowa jest wic nieizotropowa. Standardowym przykadem
nwymiarowej przestrzeni euklidesowej jest przestrze wsprzdnych R
n
z funkcjonaem
dwuliniowym ( , ) okrelonym formu
((x
1
, . . . , x
n
), (y
1
, . . . , y
n
)) = x
1
y
1
+ +x
n
y
n
.
Dla wektora x = (x
1
, . . . , x
n
) R
n
mamy
q(x) = x
2
1
+ +x
2
n
.
Jest to zawsze nieujemna liczba rzeczywista. W zwizku z tym dugoci lub norm wek-
tora x przestrzeni euklidesowej nazywa si liczb |x| =
_
q(x).
Przykad 2.1.2. Przestrze dwuliniowa (V, ), gdzie jest funkcjonaem zerowym (to
znaczy, (x, y) = 0 dla wszystkich x, y V ) nazywa si totalnie izotropowa. Tutaj kady
niezerowy wektor jest izotropowy i kade dwa wektory s ortogonalne.
Przykad 2.1.3. Niech V = K
2
bdzie 2wymiarow przestrzeni wsprzdnych nad
dowolnym ciaem K. Deniujemy funkcjona na przestrzeni V kadc
: K
2
K
2
K,
((x
1
, x
2
), (y
1
, y
2
)) := det
_
x
1
y
1
x
2
y
2
_
.
Z dobrze znanych wasnoci wyznacznikw macierzy otrzymujemy
1. jest funkcjonaem dwuliniowym na przestrzeni K
2
.
2. Kady niezerowy wektor przestrzeni dwuliniowej (K
2
, ) jest izotropowy:
q(x) = (x, x) = 0 dla wszystkich x K
2
.
3. Dwa wektory x, y s ortogonalne, (x, y) = 0, wtedy i tylko wtedy gdy s propor-
cjonalne (to znaczy gdy s rwnolege!).
18
Przykad 2.1.4. Rozpatrzmy teraz przestrze wsprzdnych C
n
nad ciaem liczb ze-
spolonych C i okrelmy funkcjona
: C
n
C
n
C,
((x
1
, . . . , x
n
), (y
1
, . . . , y
n
)) = x
1
y
1
+ +x
n
y
n
,
gdzie a oznacza liczb sprzon z a C. atwo sprawdzi, e jest funkcjonaem linio-
wym ze wzgldu na pierwsz zmienn i jest addytywny ze wzgldu na drug zmienn:
(ax +by, z) = a(x, z) + b(y, z),
(x, y +z) = (x, y) +(x, z),
dla wszystkich x, y, z C
n
i wszystkich a, b C. Jednake nie jest funkcjonaem
liniowym ze wzgldu na drug zmienn. Mamy natomiast
(x, ay) = a(x, y).
Tak wic, zgodnie z denicj 2.1.1, (C
n
, ) nie jest przestrzeni dwuliniow. Nazywamy
j przestrzeni ptoraliniow (lub hermitowsk lub unitarn).
Prawie wszystko co powiedzielimy powyej o przestrzeniach euklidesowych przenosi
si na przestrzenie unitarne. Funkcjona jest bardzo bliski symetrii ma bowiem wasno
(x, y) = (y, x).
Ponadto, q(x) = (x, x) dla dowolnego wektora x C
n
, jest dodatni liczb rzeczywist
co wynika natychmiast z denicji:
q(x) = x
1
x
1
+ +x
n
x
n
= [x
1
[
2
+ +[x
n
[
2
dla x = (x
1
, . . . , x
n
) C
n
. Tak wic przestrze unitarna jest nieizotropowa i moemy
wprowadzi dugo wektora x C
n
uywajc tej samej formuy
_
q(x), ktrej uylimy
w przypadku przestrzeni euklidesowej.
2.2 Przestrzenie dwuliniowe i kongruencja macierzy
Niech V bdzie przestrzeni dwuliniow nad ciaem K i niech B = v
1
, . . . , v
n
bdzie
pewn baz przestrzeni wektorowej V. Macierz
A := [(v
i
, v
j
)]
nazywamy macierz przestrzeni dwuliniowej V wzgldem bazy B. Piszemy
V

= A w bazie B
gdy A jest macierz V wzgldem bazy B, a take
V

= A
gdy A jest macierz V wzgldem jakiej bazy przestrzeni V.
Zauwamy, e dziaanie funkcjonau dwuliniowego ( , ) na przestrzeni V jest opisane w
19
sposb kompletny poprzez macierz A przestrzeni V.
Rzeczywicie, dla x, y V , gdzie x =

i
x
i
v
i
, y =

j
y
j
v
j
, x
i
, y
j
K, mamy
(x, y) =

i

j
x
i
y
j
(v
i
, v
j
), (2.1)
a take
q(x) = (x, x) =

i

j
x
i
x
j
(v
i
, v
j
). (2.2)
Znajc macierz A = [(v
i
, v
j
)] oraz wsprzdne wektorw x, y w bazie B moemy znale
warto funkcjonau dwuliniowego (x, y) a take norm q(x) posugujc si formuami
(2.1) i (2.2).
Sprbujemy teraz opisa zbir Bil V wszystkich funkcjonaw dwuliniowych, jakie mo-
na okreli na przestrzeni wektorowej V nad ciaem K. Zauwaylimy ju, e jeli obie-
rzemy baz B przestrzeni V, to kady funkcjona dwuliniowy na V wyznacza macierz
kwadratow zalen od bazy B i jest jednoznacznie wyznaczony przez t macierz. Tak
wic przy ustalonej bazie B = v
1
, . . . , v
n
przestrzeni V mamy odwzorowanie
Bil V M
n
(K) (2.3)
[(v
i
, v
j
)],
gdzie M
n
(K) jest zbiorem wszystkich nn macierzy o elementach z ciaa K. To odwzoro-
wanie jest injektywne, gdy z (2.1) wynika, e dwa funkcjonay dwuliniowe majce t sam
macierz wzgldem bazy B s rwne. Mona take atwo pokaza, e odwzorowanie (2.3)
jest surjektywne.
1
Tak wic funkcjonay dwuliniowe na przestrzeni V s we wzajemnie jed-
noznacznej odpowiednioci z macierzami kwadratowymi stopnia n = dimV . Zauwamy,
e w tej odpowiednioci symetrycznym funkcjonaom dwuliniowym odpowiadaj macierze
symetryczne.
Zbadamy teraz, w jaki sposb odwzorowanie (2.3) zaley od wyboru bazy B prze-
strzeni wektorowej V. Niech wic B = v
1
, . . . , v
n
oraz B

= w
1
, . . . , w
n
bd bazami
przestrzeni V i niech
V

= A = [a
ij
] w bazie B oraz V

= C = [c
ij
] w bazie B

. (2.4)
Kady wektor w
j
bazy B

przedstawiamy jako kombinacj liniow wektorw bazy B,

w
1
= p
11
v
1
+p
12
v
2
+ +p
1n
v
n
,
.
.
. (2.5)
w
n
= p
n1
v
1
+p
n2
v
2
+ +p
nn
v
n
.
Macierz P := [p
ij
] nazywa si macierz przejcia od bazy B do bazy B

. Z kursowego
wykadu algebry liniowej wiemy, e macierz przejcia P jest macierz nieosobliw. Wobec
(2.4) i (2.5) otrzymujemy
c
ij
= (w
i
, w
j
) =
_

s
p
is
v
s
,

t
p
jt
v
t
_
=

s

t
p
is
(v
s
, v
t
)p
jt
=

t

s
p
is
a
st
p
jt
.
Tutaj d
it
:=

s
p
is
a
st
jest elementem itego wiersza i ttej kolumny macierzy P A,
natomiast c
ij
=

t
d
it
p
jt
jest elementem itego wiersza i jtej kolumny macierzy PAP
t
.
A wic C = PAP
t
.
1
Zob. K. Szymiczek, Wykady z algebry dwuliniowej, Skrypt U 1991, str. 24.
20
Definicja 2.2.1. Macierze A, C M
n
(K) nazywamy kongruentnymi, jeli istnieje ma-
cierz nieosobliwa P M
n
(K) taka, e C = PAP
t
. Piszemy wtedy A

= C.
Podsumujemy nasz analiz zalenoci odwzorowania (2.3) od wyboru bazy w prze-
strzeni V nastpujco.
Twierdzenie 2.2.1. Niech V bdzie przestrzeni dwuliniow i niech B oraz B

bd
bazami przestrzeni V. Jeli
V

= A w bazie B oraz V

= C w bazie B

,
to A i C s macierzami kongruentnymi: A

= C. Dokadniej, jeli P jest macierz przej-
cia od bazy B do bazy B

, to
C = PAP
t
.
Okazuje si, e kongruentno macierzy A i C jest nie tylko warunkiem koniecznym, ale
take wystarczajcym na to, by A i C byy macierzami tej samej przestrzeni dwuliniowej.
Twierdzenie 2.2.2. Niech V bdzie przestrzeni dwuliniow z baz B. Zamy, e V

=
A w bazie B. Wtedy macierz C jest macierz przestrzeni dwuliniowej V wzgldem pewnej
bazy B

przestrzeni V wtedy i tylko wtedy gdy A

= C.
Dowd. Pozostaje pokaza, e V

= A i A

= C V

= C.
Zamy wic, e V

= A w bazie B = v
1
, . . . , v
n
i zamy, e istnieje macierz nieosobli-
wa P taka, e C = PAP
t
. Obieramy wektory w
1
, . . . , w
n
speniajce (2.5). Nieosobliwo
P pociga, e wektory te tworz baz przestrzeni V. Oznaczmy t now baz przez B

.
Wtedy P jest macierz przejcia od B do B

. Odwracajc teraz kolejno argumentw uy-

tych do wyznaczenia elementw c
ij
w dowodzie twierdzenia 2.2.1 stwierdzamy, e rwno
C = PAP
t
pociga c
ij
= (w
i
, w
j
). Tak wic C jest macierz przestrzeni dwuliniowej V
wzgldem bazy B

.
Z twierdzenia 2.2.1 wynika, e wyznacznik macierzy przestrzeni dwuliniowej V zaley
od wyboru bazy przestrzeni V. Jeli bowiem A i C s macierzami tej samej przestrzeni
dwuliniowej V wzgldem baz B i B

, to
det C = (det P)
2
det A, (2.6)
gdzie P jest macierz przejcia od bazy B do bazy B

. Wyznaczniki A i C rni si wic

czynnikiem, ktry jest kwadratem pewnego niezerowego elementu ciaa K.
2.3 Izometrie przestrzeni dwuliniowych
Definicja 2.3.1. Niech (U, ) i (V, ) bd przestrzeniami dwuliniowymi nad tym sa-
mym ciaem K. Izomorzm i : U V przestrzeni wektorowych U i V nazywamy izometri
przestrzeni dwuliniowych (U, ) i (V, ) jeli zachowuje on funkcjonay dwuliniowe i ,
to znaczy, jeli
(x, y) = (i(x), i(y)) dla wszystkich x, y U.
Jeli istnieje izometria i midzy (U, ) i (V, ), to mwimy, e przestrzenie te s izo-
metryczne i piszemy
(U, )

= (V, ).
Dla zaznaczenia, e odwzorowanie i jest izometri piszemy
i : (U, )

= (V, ).
21
Zauwamy, e jeli i : (U, )

= (V, ), to
(x, y) = 0 (i(x), i(y)) = 0,
a wic izometria i zachowuje ortogonalno wektorw,
q

(x) := (x, x) = (i(x), i(x)) =: q

(i(x)),
a wic izometria i zachowuje funkcjonay kwadratowe stowarzyszone z funkcjonaami
dwuliniowymi , , a take
q

(x) = 0 q

(i(x)) = 0,
to znaczy izometria i zachowuje izotropowo wektorw (i przestrzeni).
Przykad 2.3.1. Jeli (U, ) jest przestrzeni euklidesow oraz (U, )

= (V, ), to (V, )
take jest przestrzeni euklidesow, gdy izometria zachowuje funkcjonay kwadratowe, a
zatem take ich dodatnio.
Pokaemy teraz, e problem klasykacji nwymiarowych przestrzeni dwuliniowych
nad ciaem K ze wzgldu na izometri jest rwnowany klasykacji n n macierzy o
elementach z ciaa K ze wzgldu na kongruencj macierzy.
Twierdzenie 2.3.1. Niech (U, ) i (V, ) bd przestrzeniami dwuliniowymi nad ciaem
K. Zamy, e A i B s macierzami (U, ) i (V, ) wzgldem jakichkolwiek baz przestrzeni
U i V :
(U, )

= A i (V, )

= B.
Wtedy
(U, )

= (V, ) A

= B.
Dowd. Niech u
1
, . . . , u
n
i v
1
, . . . , v
n
bd bazami U i V takimi, e
(U, )

= A w bazie u
1
, . . . , u
n
,
(V, )

= B w bazie v
1
, . . . , v
n
.
Jeli i : U V jest izometri, to i(u
1
), . . . , i(u
n
) jest baz przestrzeni V oraz [(i(u
k
), i(u
l
))] =
[(u
k
, u
l
)] = A, zatem
(V, )

= A w bazie i(u
1
), . . . , i(u
n
).
Niech P bdzie macierz przejcia od bazy i(u
1
), . . . , i(u
n
) przestrzeni V do bazy
v
1
, . . . , v
n
. Wtedy B = PAP
t
na podstawie twierdzenia 2.2.1 czyli A

= B.
Zamy teraz, e B = PAP
t
, gdzie P jest macierz nieosobliw. Rozpatrzmy baz
u

1
, . . . , u

n
przestrzeni U otrzyman z bazy u
1
, . . . , u
n
przy pomocy macierzy przejcia
P. Wtedy na podstawie twierdzenia 2.2.1 mamy
[(u

k
, u

l
)] = PAP
t
= B.
A wic przestrzenie (U, ) i (V, ) maj t sam macierz B wzgldem odpowiednio do-
branych baz. Pokaemy i wynika std, e przestrzenie U i V s izometryczne.
Niech i : U V bdzie jedynym izomorzmem przestrzeni wektorowych speniajcym
i(u

k
) = v
k
dla k = 1, . . . , n.
Wtedy dla dowolnych wektorw x =

k
x
k
u

k
, y =

l
y
l
u

l
przestrzeni U mamy
(x, y) =

k

l
x
k
y
l
(u

k
, u

l
) =

k

l
x
k
y
l
(v
k
, v
l
) = (i(x), i(y)).
Zatem i jest izometri.
22
2.4 Nieosobliwo przestrzeni dwuliniowych
W dalszym cigu zajmujemy si wycznie symetrycznymi przestrzeniami dwuliniowymi.
Od tego miejsca termin przestrze dwuliniowa jest skrtem dla symetrycznej przestrzeni
dwuliniowej.
Definicja 2.4.1. Niech V bdzie przestrzeni dwuliniow nad dowolnym ciaem K. Zbir
radV := v V : (v, x) = 0 dla wszystkich x V
nazywamy radykaem przestrzeni dwuliniowej V .
atwo sprawdzi, e radyka radV jest podprzestrzeni przestrzeni wektorowej V . Jest
to totalnie izotropowa podprzestrze przestrzeni dwuliniowej V . Zauwamy, e zaoenie
i funkcjona dwuliniowy jest symetryczny uwalnia nas od koniecznoci rozrniania lewo-
i prawostronnych radykaw.
Definicja 2.4.2. Przestrze dwuliniowa V nazywa si nieosobliwa jeli radV = 0. W
przeciwnym przypadku przestrze V nazywa si osobliwa.
Zauwamy, e zgodnie z t denicj przestrze zerowa (skadajca si tylko z wektora
zerowego) jest nieosobliwa. W dalszym cigu milczco zakadamy, e rozpatrywane prze-
strzenie s niezerowe. Zauwamy take, e kada przestrze euklidesowa jest nieosobliwa.
Rzeczywicie, jeli v ,= 0, to (v, v) > 0, a wic v nie naley do rad V . Oglniej, kada
przestrze nieizotropowa jest nieosobliwa.
W szczeglnoci, jeli v V jest wektorem nieizotropowym, to jednowymiarowa podprze-
strze S = Kv jest nieizotropowa (bo dla niezerowego wektora av S, gdzie 0 ,= a K,
mamy (av, av) = a
2
(v, v) ,= 0), zatem jest nieosobliwa.
Pokaemy teraz, e wyznaczenie radykau przestrzeni dwuliniowej sprowadza si do roz-
wizania pewnego ukadu rwna liniowych.
Stwierdzenie 2.4.1. Niech v
1
, . . . , v
n
bdzie baz przestrzeni dwuliniowej V i niech
v V. Wtedy
v radV (v, v
k
) = 0 dla k = 1, . . . , n.
Dowd. Konieczno tych warunkw jest oczywista. Z drugiej strony, jeli (v, v
k
) = 0 dla
k = 1, . . . , n, to dla kadego wektora x = x
1
v
1
+ +x
n
v
n
przestrzeni V mamy
(v, x) = x
1
(v, v
1
) + +x
n
(v, v
n
) = 0,
zatem v radV.
Na podstawie stwierdzenia 2.4.1 wektor v = x
1
v
1
+ + x
n
v
n
naley do radykau
przestrzeni V wtedy i tylko wtedy gdy
x
1
(v
1
, v
k
) + +x
n
(v
n
, v
k
) = 0 dla k = 1, . . . , n,
to znaczy wtedy i tylko wtedy gdy wsprzdne wektora v speniaj ukad rwna linio-
wych jednorodnych, ktrego macierz wspczynnikw przy niewiadomych jest macierz
[(v
i
, v
k
)] przestrzeni dwuliniowej V w pewnej bazie tej przestrzeni. Przestrze V jest wic
nieosobliwa wtedy i tylko wtedy gdy ten ukad rwna ma tylko rozwizanie zerowe.
Udowodnilimy wic nastpujce kryterium nieosobliwoci przestrzeni dwuliniowej.
Twierdzenie 2.4.1. Niech V bdzie niezerow przestrzeni dwuliniow nad dowolnym
ciaem K i niech A bdzie macierz przestrzeni V wzgldem jakiejkolwiek bazy przestrzeni
V. Przestrze V jest nieosobliwa wtedy i tylko wtedy gdy det A ,= 0.
23
Z tego twierdzenia atwo wynika, e przestrze nieosobliwa nie musi by nieizotropo-
wa. Na przykad, dwuwymiarowa przestrze dwuliniowa z baz u, v, wzgldem ktrej
funkcjona dwuliniowy ma macierz
A =
_
1 0
0 1
_
jest nieosobliwa (gdy det A ,= 0), natomiast zawiera wektor izotropowy u +v.
Przystpujemy teraz do interpretacji nieosobliwoci przestrzeni dwuliniowej przy po-
mocy pojcia przestrzeni dualnej do danej przestrzeni wektorowej. Dla przestrzeni wek-
torowej V nad ciaem K przestrzeni dualn V

nazywamy przestrze
V

:= Hom(V, K)
wszystkich funkcjonaw liniowych : V K, czyli homomorzmw przestrzeni V nad
ciaem K w jednowymiarow przestrze K nad K. Dodawanie funkcjonaw i mnoenie
przez skalary z ciaa K s zwykymi dziaaniami dodawania funkcji i mnoenia funkcji
przez skalar. A wic dla , V

oraz dowolnego a K mamy

+ : V K, ( +)(v) = (v) +(v), a : V K, (a)(v) = a (v)
dla kadego wektora v V .
Jeli przestrze V jest skoczenie wymiarowa, to dimV = dimV

. Rzeczywicie, jeli
v
1
, . . . , v
n
jest baz przestrzeni V , to konstruujemy n funkcjonaw liniowych v

1
, . . . , v

n
na przestrzeni V kadc
v

i
(v
j
) = 0 gdy i ,= j oraz v

i
(v
i
) = 1
dla wszystkich i = 1, 2, . . . , n. atwo sprawdzi, e funkcjonay te s liniowo niezalene
i rozpinaj przestrze V

. Jeli bowiem a
1
v

1
+ + a
n
v

n
= 0 V

, to biorc obraz
wektora v
i
poprzez funkcjona a
1
v

1
+ + a
n
v

n
otrzymujemy a
i
= 0. Z drugiej strony,
jeli V

jest dowolnym funkcjonaem oraz (v

i
) = a
i
K, to a
1
v

1
+ + a
n
v

n
oraz
przyjmuj rwne wartoci na wektorach bazy v
1
, . . . , v
n
przestrzeni V , s zatem rwne:
= a
1
v

1
+ +a
n
v

n
. Pokazalimy wic, e funkcjonay v

1
, . . . , v

n
tworz baz przestrzeni
dualnej V

. Std dimV = dimV

.
Gdy V jest przestrzeni dwuliniow istnieje bardzo prosty sposb konstruowania funk-
cjonaw liniowych na przestrzeni V. Ustalamy wektor v V i wiemy z nim odwzoro-
wanie

v
: V K,
v
(x) = (x, v) dla x V.
Z liniowoci ( , ) wzgldem pierwszej zmiennej wynika natychmiast, e
v
jest funkcjo-
naem liniowym na V, a wic jest elementem przestrzeni dualnej V

. Okazuje si, e dla

nieosobliwego funkcjonau dwuliniowego ( , ) ta konstrukcja daje wszystkie funkcjonay
liniowe na V. Dla ustalenia tego faktu rozpatrzmy odwzorowanie

V
: V V

,
V
(v) =
v
.
Lemat 2.4.1. Niech V bdzie przestrzeni dwuliniow nad dowolnym ciaem K. Wtedy
(a)
V
jest homomorzmem przestrzeni wektorowych.
(b) ker
V
= radV .
Dowd. (a) pozostawiamy jako atwe wiczenie dla czytelnika.
24
(b) Wykorzystujc jedynie denicje otrzymujemy
ker
V
= v V :
V
(v) = 0 V

= v V : (x, v) = 0 dla wszystkich x V

= radV.
Twierdzenie 2.4.2. Przestrze dwuliniowa V jest nieosobliwa wtedy i tylko wtedy gdy
homomorzm
V
: V V

jest izomorzmem przestrzeni wektorowych.

Dowd. Wykorzystamy nastpujcy elementarny fakt z algebry liniowej. Jeli V i U s
skoczenie wymiarowymi przestrzeniami wektorowymi nad tym samym ciaem K oraz
dimV = dimU, to homomorzm : V U jest izomorzmem przestrzeni wektorowych
wtedy i tylko wtedy gdy jest injektywny (to znaczy, gdy ker = 0). Rzeczywicie, jeli
jest injektywny, to dim(V ) = dimV = dimU, zatem (V ) U pociga (V ) = U.
Rozpatrzmy teraz homomorzm
V
przestrzeni wektorowej V w przestrze dualn
V

. Przestrze V ma skoczony wymiar i jak wiemy dimV = dimV

. Na podstawie
powyszej uwagi wnioskujemy, e
V
jest izomorzmem wtedy i tylko wtedy gdy
V
jest
injektywny, to znaczy gdy ker
V
= 0. Na podstawie lematu 2.4.1 jest to rwnowane
warunkowi radV = 0, a wic nieosobliwoci przestrzeni dwuliniowej V .
Zauwamy jeszcze, e z twierdzenia 2.4.2 wynika rezultat znany jako twierdzenie Riesza
o reprezentacji. Twierdzenie to mwi, e dla kadego funkcjonau liniowego : V K
na skoczenie wymiarowej nieosobliwej przestrzeni dwuliniowej V istnieje dokadnie jeden
wektor v V taki, e
(x) = (x, v)
dla wszystkich x V .
2.5 Twierdzenie o rzucie prostopadym
Niezerowy wektor nieosobliwej przestrzeni dwuliniowej V nie moe by prostopady do ca-
ej przestrzeni V . Moe si jednak zdarzy, e niezerowy wektor przestrzeni nieosobliwej
jest prostopady do niezerowej podprzestrzeni przestrzeni V . Na przykad, w przestrze-
ni euklidesowej R
n
kady wektor bazy standardowej jest prostopady do podprzestrzeni
rozpitej na wszystkich pozostaych wektorach bazy standardowej.
Definicja 2.5.1. Niech S bdzie podprzestrzeni przestrzeni dwuliniowej V . Zbir
S

:= v V : (v, x) = 0 dla wszystkich x S

nazywamy ortogonalnym dopenieniem podprzestrzeni S.
Uwaga 2.5.1. V

= rad V oraz 0

= V. Ponadto, S

jest podprzestrzeni przestrzeni

V. Rzeczywicie, jeli u, v S

oraz a, b K, to dla kadego wektora x S mamy

(au +bv, x) = a(u, x) +b(v, x) = 0,
i wobec tego au +bv S

.
25
Uwaga 2.5.2. Dla podprzestrzeni S przestrzeni dwuliniowej V mamy
S S

= v S : (v, x) = 0 dla wszystkich x S

= rad S.
Std wynika, e podprzestrze S jest nieosobliwa wtedy i tylko wtedy gdy S S

= 0.
Twierdzenie 2.5.1. (Twierdzenie o rzucie prostopadym.) Jeli S jest nieosobliw pod-
przestrzeni przestrzeni dwuliniowej V, to
V = S S

.
Dowd. Na podstawie uwagi 2.5.2 nieosobliwo S pociga S S

= radS = 0, zatem
S +S

= S S

. Pozostaje zatem udowodni, e V = S +S

.
Niech v V . Rozpatrzmy funkcjona liniowy
v
na podprzestrzeni S okrelony nast-
pujco:

v
: S K,
v
(s) = (s, v).
Poniewa S jest nieosobliw przestrzeni dwuliniow, na podstawie twierdzenia 2.4.2 ho-
momorzm
S
: S S

jest izomorzmem przestrzeni wektorowych. Zatem istnieje

wektor t S taki, e
v
=
S
(t) =
t
, gdzie

t
: S K,
t
(s) = (s, t).
Tak wic dla kadego s S mamy
(s, v) =
v
(s) =
t
(s) = (s, t),
skd wynika, e (s, v t) = 0 dla kadego s S. Oznacza to, e v t S

. Wobec tego
dla kadego v V mamy
v = t + (v t), t S, v t S

,
skd V = S +S

.
2.6 Bazy ortogonalne przestrzeni dwuliniowych
Gwnym zastosowaniem twierdzenia o rzucie prostopadym jest twierdzenie o istnieniu
baz prostopadych w przestrzeniach dwuliniowych.
Definicja 2.6.1. Baza v
1
, . . . , v
n
przestrzeni dwuliniowej V nazywa si prostopada
lub ortogonalna jeli wektory tej bazy s parami prostopade to znaczy, (v
i
, v
j
) = 0 dla
i ,= j.
Inaczej mwic, jeli A = [(v
i
, v
j
)] jest macierz przestrzeni dwuliniowej V wzgldem
bazy v
1
, . . . , v
n
, to baza ta jest ortogonalna wtedy i tylko wtedy gdy macierz A jest
diagonalna:
A = ((v
1
, v
1
), . . . , (v
n
, v
n
)) = (q(v
1
), . . . , q(v
n
)).
Twierdzenie 2.6.1. Kada przestrze dwuliniowa V nad ciaem K o charakterystyce
,= 2 ma baz ortogonaln. Ponadto, dla kadego wektora nieizotropowego v V istnieje
baza ortogonalna przestrzeni V zawierajca wektor v.
26
Dowd. Indukcja ze wzgldu na wymiar przestrzeni V . Jeli dimV = 1, to kady nie-
zerowy wektor przestrzeni tworzy baz ortogonaln. Zamy wic, e dimV > 1 i e
przestrzenie dwuliniowe o wymiarze mniejszym ni dimV maj bazy ortogonalne.
Rozpatrzymy dwa przypadki. Najpierw przypumy, e wszystkie niezerowe wektory
przestrzeni V s izotropowe. Wtedy dla wszystkich x, y V mamy
0 = (x +y, x +y) = (x, x) + 2(x, y) + (y, y) = 2(x, y).
Poniewa charakterystyka ciaa K nie jest rwna 2, wynika std, e (x, y) = 0 dla wszyst-
kich x, y V . Zatem w tym przypadku przestrze V jest totalnie izotropowa. Wtedy
jednak kada baza przestrzeni V jest ortogonalna.
Teraz zamy, e przestrze V zawiera wektor nieizotropowy v. Rozpatrzmy 1wy-
miarow podprzestrze S := Kv rozpit na wektorze v. Poniewa v jest nieizotropowy,
podprzestrze S jest nieosobliwa. Zatem na podstawie twierdzenia 2.5.1 o rzucie prosto-
padym mamy rozkad
V = S S

.
Tutaj dimS

< dimV i wobec tego na podstawie zaoenia indukcyjnego S

ma baz
ortogonaln v
2
, . . . , v
n
. Wtedy v, v
2
, . . . , v
n
jest baz ortogonaln przestrzeni V.
Twierdzenie 2.6.1 o istnieniu baz ortogonalnych ma nastpujc interpretacj macie-
rzow.
Wniosek 2.6.1. Niech A bdzie dowoln macierz symetryczn o elementach z ciaa K
o charakterystyce ,= 2. Wtedy istnieje macierz nieosobliwa P o elementach z ciaa K taka,
e
PAP
t
jest macierz diagonaln.
W standardowej przestrzeni euklidesowej R
n
wektory jednostkowe e
1
, . . . , e
n
tworz
baz ortogonaln.
Twierdzenie 2.6.1 nie obejmuje przestrzeni dwuliniowych nad ciaami o charaktery-
styce 2. Okazuje si, e istniej przestrzenie dwuliniowe nad ciaami o charakterystyce 2,
ktre nie maj baz ortogonalnych. Najprostszym przykadem jest dwuwymiarowa prze-
strze dwuliniowa V nad ciaem F
2
, ktra w pewnej bazie u, v ma macierz
_
0 1
1 0
_
.
Przestrze V jest nieosobliwa, gdy jej macierz w bazie u, v ma wyznacznik rny od zera.
Gdyby przestrze ta miaa baz ortogonaln x, y, to jej macierz w tej bazie byaby macie-
rz diagonaln (q(x), q(y)). Tymczasem jednak norma q(x) kadego wektora przestrzeni
V jest rwna zero. Rzeczywicie, jeli x = au +bv gdzie a, b F
2
, to
q(x) = (au +bv, au +bv) = a
2
(u, u) + 2ab(u, v) +b
2
(v, v) = 0,
gdy (u, u) = (v, v) = 0 oraz 2ab = 0 w ciele F
2
. Zatem przestrze V w bazie ortogonalnej
miaaby macierz zerow wbrew temu, e jest przestrzeni nieosobliw.
Oglniej mona powiedzie, e nad ciaami o charakterystyce 2 baz ortogonalnych nie
maj przestrzenie symplektyczne. S to dwuliniowe przestrzenie symetryczne V , w ktrych
kady wektor ma norm zero: (x, x) = 0 dla kadego x V .
Mona udowodni, e jeli przestrze dwuliniowa symetryczna V nad ciaem o cha-
rakterystyce 2 nie jest symplektyczna, to ma baz ortogonaln.
2
2
Zob. K. Szymiczek, Wykady z algebry dwuliniowej, Skrypt U 1991, str. 57.
27
Na zakoczenie przedstawimy jeszcze jedn metod dowodu twierdzenia 2.6.1, ktra w
odrnieniu od przyjtego w tym rozdziale podejcia jest w peni efektywna i nadaje si do
konstrukcji bazy ortogonalnej. Jest to tak zwana metoda ortogonalizacji Grama-Schmidta.
Jedynym ograniczeniem stosowalnoci tej metody jest zaoenie, e rozpatrywana prze-
strze dwuliniowa jest nieizotropowa.
Twierdzenie 2.6.2. Niech V bdzie nieizotropow przestrzeni dwuliniow nad dowol-
nym ciaem K. Niech B = v
1
, . . . , v
k
bdzie zbiorem liniowo niezalenych wektorw
przestrzeni V . Wtedy istnieje zbir parami ortogonalnych wektorw B

= u
1
, . . . , u
k

taki, e
linB = linB

.
W szczeglnoci, jeli B jest baz przestrzeni V , to B

jest baz ortogonaln przestrzeni

V .
Dowd. Przeprowadzimy dowd indukcyjny ze wzgldu na liczb k wektorw w zbiorze
B. Jeli k = 1, to obieramy u
1
= v
1
i wtedy oczywicie linB = linB

. Niech 1 < k i
zamy, e twierdzenie jest prawdziwe dla elementowych zbiorw liniowo niezalenych.
Niech B = v
1
, . . . , v

, v
+1
bdzie zbiorem liniowo niezalenym i niech u
1
, . . . , u

bd
parami prostopadymi wektorami takimi, e
linv
1
, . . . , v

= linu
1
, . . . , u

.
Wskaemy jak znale wektor u
+1
prostopady do wszystkich wektorw u
1
, . . . , u

i taki,
e
linB = linu
1
, . . . , u

, u
+1
. (2.7)
Okazuje si, e przy odpowiednio dobranych skalarach x
1
, . . . , x

wektor
u
+1
= v
+1
+x
1
u
1
+ +x

(2.8)
jest prostopady do kadego z wektorw u
1
, . . . , u

i spenia (2.7). Rzeczywicie, dla i

mamy
(u
+1
, u
i
) = (v
+1
+x
1
u
1
+ +x

, u
i
) = (v
+1
, u
i
) +x
i
(u
i
, u
i
).
Zatem (u
+1
, u
i
) = 0 wtedy i tylko wtedy gdy
x
i
=
(v
+1
, u
i
)
(u
i
, u
i
)
(wykorzystujemy tu nieizotropowo przestrzeni V ). Ten wybr skalarw x
i
gwarantuje
wiec, e wektor u
+1
postaci (2.8) jest prostopady do kadego z wektorw u
1
, . . . , u

.
Ponadto,
linB = linv
1
, . . . , v

+ linv
+1
= linu
1
, . . . , u

+ linu
+1
= linu
1
, . . . , u

, u
+1
,
gdzie rodkowa rwno wynika z (2.8).
28
Rozdzia 3
Przestrzenie euklidesowe
Ostatnie zmiany 20.04.2009 r.
Definicja 3.0.2. Przestrzeni euklidesow nazywamy skoczenie wymiarow przestrze
dwuliniow V nad ciaem R liczb rzeczywistych z dodatnio okrelonym symetrycznym
funkcjonaem dwuliniowym
( , ) : V V R
zwanym iloczynem skalarnym na przestrzeni V .
Dodatnia okrelono funkcjonau dwuliniowego oznacza, e dla kadego niezerowego
wektora v V mamy q(v) = (v, v) > 0. Tak wic funkcjona dwuliniowy ( , ) jest
dodatnio okrelony gdy stowarzyszony z nim funkcjona kwadratowy q przyjmuje dodatnie
wartoci na niezerowych wektorach przestrzeni V . Mwimy wtedy take, e q jest dodatnio
okrelonym funkcjonaem kwadratowym.
Wobec dodatniej okrelonoci iloczynu skalarnego przestrze euklidesowa jest nieizo-
tropowa i zatem take nieosobliwa. Jeli U jest podprzestrzeni przestrzeni euklidesowej
V , to iloczyn skalarny zacieniony do U jest oczywicie take dodatnio okrelony. Wobec
tego kada podprzestrze przestrzeni euklidesowej jest take przestrzeni euklidesow.
W szczeglnoci, kada podprzestrze przestrzeni euklidesowej jest podprzestrzeni nie-
osobliw.
3.1 Norma, odlego i kt midzy wektorami
Poniewa dla kadego wektora v przestrzeni euklidesowej mamy (v, v) , 0, liczba (v, v)
jest kwadratem pewnej liczby rzeczywistej d, (v, v) = d
2
, przy czym moemy wzi d , 0.
T nieujemn liczb rzeczywist d nazywamy dugoci lub norm wektora v i oznaczamy
|v|. A wic
|v| =
_
(v, v) =
_
q(v) dla kadego wektora v V.
Zauwamy, e dla dowolnej liczby rzeczywistej a i dowolnego wektora v V mamy
|av| =
_
(av, av) =
_
a
2
(v, v) = [a[ |v| .
W szczeglnoci, |v| = |v|.
Z pojciem dugoci wektora przestrzeni euklidesowej V zwizane s nastpujce cztery
twierdzenia. Dowody dwch pierwszych (wraz z interpretacj geometryczn tych twier-
dze) pozostawiamy jako wiczenia dla Czytelnika.
Twierdzenie Pitagorasa: Jeli u, v V s prostopade, to
|u +v|
2
= |u|
2
+|v|
2
.
29
Twierdzenie o rwnolegoboku: Dla dowolnych u, v V ,
|u +v|
2
+|u v|
2
= 2(|u|
2
+|v|
2
).
Nierwno Cauchyego-Schwarza: Dla dowolnych u, v V ,
[(u, v)[ |u| |v| ,
przy czym rwno zachodzi tylko wtedy gdy wektory u, v s liniowo zalene.
Nierwno trjkta: Dla dowolnych u, v V ,
|u +v| |u| +|v| ,
przy czym rwno zachodzi tylko wtedy gdy wektory u, v s liniowo zalene oraz (u, v) >
0.
Dla dowodu nierwnoci Cauchyego-Schwarza mona zaoy, e wektory u i v s nieze-
rowe, gdy w przeciwnym wypadku nierwno jest prawdziwa. Dla dowolnej liczby x R
mamy
|u xv|
2
= (u xv, u xv) = (u, u) 2x(u, v) +x
2
(v, v)
skd wobec nieujemnoci |u xv|
2
wynika, e trjmian kwadratowy (u, u) 2x(u, v) +
x
2
(v, v) dla kadego x R przyjmuje wartoci nieujemne. Zatem jego wyrnik jest nie-
dodatni,
4(u, v)
2
4(u, u)(v, v) 0,
skd otrzymujemy nierwno Cauchyego-Schwarza. Ponadto, z jednej strony |u xv|
2
=
0 wtedy i tylko wtedy gdy uxv = 0, czyli gdy wektory u i v s liniowo zalene, z drugiej
za strony |u xv|
2
= 0 wtedy i tylko wtedy gdy (u, u) 2x(u, v) +x
2
(v, v) = 0. Wobec
niedodatnioci wyrnika ma to miejsce tylko wtedy gdy 4(u, v)
2
4(u, u)(v, v) = 0 czyli
tylko wtedy gdy [(u, v)[ = |u| |v|.
Dla dowodu nierwnoci trjkta wykorzystamy nierwno Cauchyego-Schwarza w na-
stpujcym rachunku:
|u +v|
2
= (u+v, u+v) = |u|
2
+2(u, v)+|v|
2
|u|
2
+2 |u| |v|+|v|
2
= (|u|+|v|)
2
.
Std wynika ju nierwno trjkta, przy czym widzimy, e w nierwnoci trjkta za-
chodzi rwno wtedy i tylko wtedy, gdy (u, v) = |u| |v| a wic wtedy i tylko wtedy gdy
zachodzi rwno w nierwnoci Cauchyego-Schwarza oraz (u, v) , 0.
Z nierwnoci Cauchyego-Schwarza wynika, e dla dowolnych niezerowych wektorw
u i v przestrzeni euklidesowej mamy
1
(u, v)
|u| |v|
1.
W zwizku z tym w przedziale [0, ] istnieje dokadnie jedna liczba taka, e
cos =
(u, v)
|u| |v|
.
T liczb nazywamy miar kta pomidzy wektorami u i v przestrzeni euklidesowej.
W szczeglnoci, jeli wektory s prostopade, (u, v) = 0, to kt midzy nimi ma miar
1
2
. Zauwamy, e nie zdeniowalimy pojcia kta midzy wektorami, lecz pojcie miary
30
kta midzy wektorami.
W przestrzeni euklidesowej V mona okreli odlego d(u, v) pomidzy wektorami
u, v V ,
d(u, v) = |u v| . (3.1)
Tak okrelona funkcja d : V V R ma wszystkie wasnoci wymagane od metryki
przestrzeni metrycznej:
d(u, v) , 0 oraz d(u, v) = 0 wtedy i tylko wtedy gdy u = v,
d(u, v) = d(v, u),
d(u, v) d(u, w) +d(w, v),
dla dowolnych wektorw u, v, w V . Pierwsza wasno odlegoci wynika z dodatniej
okrelonoci iloczynu skalarnego, druga wynika z |u v| = |(u v)|, trzecia jest kon-
sekwencj nierwnoci trjkta:
d(u, v) = |u v| = |(u w) + (w v)| |u w| +|w v| = d(u, w) +d(w, v).
A wic kada przestrze euklidesowa jest przestrzeni metryczn z metryk okrelon
wzorem (3.1). Tak jak w kadej przestrzeni metrycznej okrela si pojcie granicy cigu
wektorw przestrzeni euklidesowej i cigoci endomorzmw i funkcjonaw liniowych na
przestrzeni euklidesowej. Rozpatruje si te takie pojcia jak domknito zbiorw wekto-
rw czy zupeno przestrzeni. W przestrzeniach euklidesowych wszystkie te pojcia za-
chowuj si bardzo regularnie: wszystkie endomorzmy i funkcjonay s cige, wszystkie
podprzestrzenie s domknite, przestrze euklidesowa jest zupena. Istniej jednak wane
przykady nieskoczenie wymiarowych przestrzeni dwuliniowych nad R z dodatnio okre-
lonymi funkcjonaami dwuliniowymi (takie jak w przykadzie 3.3.2), w ktrych analiza
i topologia s znacznie bardziej skomplikowane. Jest to problematyka analizy funkcjonal-
nej, ktr w tym skrypcie nie bdziemy si zajmowa. Przeciwnie, naszym zamiarem jest
studiowanie algebraicznych aspektw przestrzeni euklidesowych i pokazanie, e wszystkie
rozpatrywane przez nas pojcia i fakty uoglniaj si na przestrzenie euklidesowe nad
ciaami rzeczywicie domknitymi.
3.2 Bazy ortonormalne
Na podstawie twierdzenia 2.6.1 kada przestrze euklidesowa ma baz ortogonaln. Jeli
B = v
1
, . . . , v
n
jest baz ortogonaln przestrzeni euklidesowej V , to wektory
e
1
=
1
v
1

v
1
, . . . , e
n
=
1
v
n

v
n
tworz baz ortonormaln tej przestrzeni euklidesowej. Oznacza to, e s one para-
mi prostopade i maj dugoci rwne 1. Dla dowolnych skalarw a, b R mamy bo-
wiem (av
i
, bv
j
) = ab(v
i
, v
j
) = 0 oraz (av
i
, av
i
) = a
2
(v
i
, v
i
) = a
2
|v
i
|
2
. Zatem obierajc
a = |v
i
|
1
, b = |v
j
|
1
otrzymujemy ortonormalno bazy e
1
, . . . , e
n
.
Tak wic kada przestrze euklidesowa ma baz ortonormaln. Przejcie od bazy ortogo-
nalnej B do bazy ortonormalnej e
1
, . . . , e
n
nazywa si normalizacj bazy ortogonalnej
B. Przypomnijmy, e dysponujemy take efektywn metod konstrukcji bazy ortogonal-
nej przestrzeni euklidesowej. Jeli dana jest jakakolwiek baza przestrzeni euklidesowej,
to zastosowanie metody ortogonalizacji Grama-Schmidta, opisanej w twierdzeniu 2.6.2,
prowadzi do konstrukcji bazy ortogonalnej tej przestrzeni.
31
Bazy ortonormalne prowadz do istotnych uproszcze rachunkw w przestrzeniach eu-
klidesowych. Jeli c = e
1
, . . . , e
n
jest baz ortonormaln przestrzeni V oraz u =

n
i=1
x
i
e
i
, v =

n
i=1
y
i
e
i
s dowolnymi wektorami tej przestrzeni, to z dwuliniowoci iloczy-
nu skalarnego i ortonormalnoci bazy c otrzymujemy nastpujce, bardzo proste formuy
dla iloczynu skalarnego wektorw u i v i dla normy wektora u:
(u, v) = x
1
y
1
+x
2
y
2
+ +x
n
y
n
, |u| = x
2
1
+x
2
2
+ +x
2
n
.
Jak to zauwaylimy ju wczeniej, z twierdzenia 2.2.1 wynika, e jeli A i C s macierzami
tej samej przestrzeni dwuliniowej V wzgldem baz B = v
1
, . . . , v
n
i B

= w
1
, . . . , w
n
,
to
det C = (det P)
2
det A, (3.2)
gdzie P jest macierz przejcia od bazy B do bazy B

. Jeli V jest przestrzeni euklidesow,

to V ma baz ortonormaln B i w tej bazie przestrze V ma macierz jednostkow A =
I = [(v
i
, v
j
)]. Jeli B

jest take baz ortonormaln V , to take macierz C = [(w

i
, w
j
)]
jest macierz jednostkow i wobec tego z rwnoci (3.2) wynika, e dla macierzy przejcia
P od bazy B do bazy B

mamy (det P)
2
= 1. Nastpujce twierdzenie podaje znacznie
dokadniejszy rezultat.
Twierdzenie 3.2.1. Niech B bdzie baz ortonormaln przestrzeni euklidesowej V i
niech B

bdzie baz V . Niech P bdzie macierz przejcia od bazy ortonormalnej B do

bazy B

. Baza B

jest ortonormalna wtedy i tylko wtedy gdy P jest macierz ortogonaln,

to znaczy P
1
= P
T
.
Dowd. Niech najpierw B = v
1
, . . . , v
n
oraz B

= w
1
, . . . , w
n
bd bazami ortonor-
malnymi przestrzeni euklidesowej V i niech
w
1
= p
11
v
1
+p
12
v
2
+ +p
1n
v
n
,
.
.
. (3.3)
w
n
= p
n1
v
1
+p
n2
v
2
+ +p
nn
v
n
.
Macierz P := [p
ij
] jest wic macierz przejcia od bazy B do bazy B

. Wiersze macierzy
P traktujemy jako wektory standardowej przestrzeni euklidesowej R
n
. Wtedy z ortonor-
malnoci baz B i B

wynika, e
0 = (w
i
, w
j
) = p
i1
p
j1
+p
i2
p
j2
+ +p
in
p
jn
= ((p
i1
, p
i2
, . . . , p
in
), (p
j1
, p
j2
, . . . , p
jn
)),
1 = (w
i
, w
i
) = p
2
i1
+p
2
i2
+ +p
2
in
= ((p
i1
, p
i2
, . . . , p
in
), (p
i1
, p
i2
, . . . , p
in
))
dla wszystkich i ,= j, 1 i, j n. A wic wiersze macierzy P tworz ukad ortonormalny
(faktycznie baz ortonormaln) przestrzeni R
n
. Std otrzymujemy, e iloczyn macierzy
P P
T
jest macierz jednostkow I
n
. Macierz P
T
jest wic prawostronnie odwrotna do
macierzy P. Poniewa jednak w kadej grupie kady element ma tylko jeden element
prawostronnie odwrotny, zatem P
T
= P
1
(w grupie macierzy nieosobliwych GL(n, R)).
Zamy teraz, e B jest baz ortonormaln V oraz macierz przejcia P = [p
ij
] od
bazy B do bazy B

= w
1
, . . . , w
n
jest ortogonalna. Mamy wic rwnoci (3.3). Podobnie
jak powyej wiersze macierzy P traktujemy jako wektory standardowej przestrzeni eu-
klidesowej R
n
. Z ortogonalnoci macierzy P wynika, e wiersze macierzy P tworz baz
ortonormaln przestrzeni R
n
. A wic dla i ,= j mamy
((p
i1
, p
i2
, . . . , p
in
), (p
j1
, p
j2
, . . . , p
jn
)) = 0
32
oraz
((p
i1
, p
i2
, . . . , p
in
), (p
i1
, p
i2
, . . . , p
in
)) = 1
dla kadego i n. Poniewa B = v
1
, . . . , v
n
jest baz ortonormaln, wic z rwnoci
(3.3) otrzymujemy
(w
i
, w
j
) = p
i1
p
j1
+p
i2
p
j2
+ +p
in
p
jn
= ((p
i1
, p
i2
, . . . , p
in
), (p
j1
, p
j2
, . . . , p
jn
))
i wobec tego (w
i
, w
j
) = 0 dla i ,= j oraz (w
i
, w
i
) = 1 dla i n. A wic baza B

=
w
1
, . . . , w
n
jest ortonormalna.
3.3 Przykady
Przykad 3.3.1. Jak zauwaylimy w przykadzie 2.1.1, dla kadej liczby naturalnej n
funkcjona dwuliniowy okrelony na przestrzeni wsprzdnych R
n
formu
((x
1
, . . . , x
n
), (y
1
, . . . , y
n
)) = x
1
y
1
+ +x
n
y
n
jest iloczynem skalarnym na R
n
. Zatem R
n
z tak okrelonym funkcjonaem dwuliniowym
jest przestrzeni euklidesow. Nazywamy j standardow przestrzeni euklidesow. Dla
wektorw u = (x
1
, . . . , x
n
), v = (y
1
, . . . , y
n
) przestrzeni R
n
mamy
|u| =
_
x
2
1
+ +x
2
n
, d(u, v) =
_
(x
1
y
1
)
2
+ + (x
n
y
n
)
2
.
Przestrze R
n
ma standardow baz ortonormaln e
1
, . . . , e
n
zoon z wektorw jednost-
kowych e
i
= (x
1
, . . . , x
n
), gdzie x
i
= 1 oraz x
j
= 0 dla j ,= i.
Przykad 3.3.2. Niech V = C[a, b] bdzie przestrzeni wszystkich funkcji cigych
f : [a, b] R okrelonych na przedziale domknitym [a, b] R. Jest to nieskocze-
nie wymiarowa przestrze wektorowa nad ciaem R (na przykad, funkcje wielomiano-
we f
i
(x) = x
i
, i N, s liniowo niezalene). Na przestrzeni tej okrela si funkcjona
( , ) : V V R wzorem
(f, g) =
_
b
a
f(x)g(x)dx.
Standardowe wasnoci caki oznaczonej pokazuj, e ( , ) jest dodatnio okrelonym
funkcjonaem dwuliniowym. W ten sposb przestrze funkcji cigych na przedziale do-
mknitym ma wszystkie wasnoci przestrzeni euklidesowej z wyjtkiem skoczonoci wy-
miaru.
Innym przykadem tego typu jest przestrze V =
2
wszystkich cigw (a
i
) liczb rzeczy-
wistych speniajcych warunek

i=0
[a
i
[ < . Tutaj funkcjona dwuliniowy okrela si
nastpujco:
((a
i
), (b
i
)) =

i=0
a
i
b
i
.
Szereg po prawej stronie jest zbieny gdy
0 ([a
i
[ [b
i
[)
2
= [a
i
[
2
2[a
i
[[b
i
[ +[b
i
[
2
i wobec tego 2[a
i
b
i
[ [a
i
[
2
+[b
i
[
2
skd otrzymujemy
2[

i=0
a
i
b
i
[

i=0
[a
i
[
2
+

i=0
[b
i
[
2
< .
33
Twierdzenie 3.3.1. Kada nwymiarowa przestrze euklidesowa jest izometryczna ze
standardow przestrzeni euklidesow R
n
.
Dowd. Niech V bdzie nwymiarow przestrzeni euklidesow z iloczynem skalarnym
( , )
V
i niech B = v
1
, . . . , v
n
bdzie baz ortonormaln przestrzeni V . Z drugiej
strony wemy standardow przestrze euklidesow R
n
ze standardow baz ortonormaln
e
1
, . . . , e
n
. Rozpatrzmy macierze przestrzeni dwuliniowych V i R
n
w tych bazach:
[(v
i
, v
j
)
V
] = I
n
= [(e
i
, e
j
)],
gdzie I
n
jest macierz jednostkow stopnia n. Przestrzenie dwuliniowe V i R
n
maj iden-
tyczne (a wic take kongruentne) macierze w odpowiednich bazach, zatem przestrzenie
te s izometryczne na podstawie twierdzenia 2.3.1.
Twierdzenie 3.3.1 pozwala zawzi rozpatrywanie przestrzeni euklidesowych do stan-
dardowych przestrzeni euklidesowych R
n
. Tym niemniej, jeli przestrze dwuliniowa nad
R jest zadana poprzez swoj macierz wzgldem pewnej bazy tej przestrzeni, pozostaje
otwarte pytanie jak rozpozna, czy przestrze ta jest euklidesowa. Na to pytanie istnieje
klasyczna odpowied zawarta w nastpujcym twierdzeniu udowodnionym w 1894 roku
przez G. Frobeniusa.
Twierdzenie 3.3.2. Niech V bdzie nwymiarow przestrzeni wektorow nad ciaem
R i niech A = [a
ij
] bdzie macierz funkcjonau dwuliniowego ( , ) na przestrzeni
V w bazie B = v
1
, . . . , v
n
tej przestrzeni. Dla k n, niech A
k
= [a
ij
]
1i,jk
bdzie
macierz funkcjonau ( , ) zacienionego do podprzestrzeni V
k
= linv
1
, . . . , v
k
w bazie
B
k
= v
1
, . . . , v
k
. Przestrze V jest euklidesowa wtedy i tylko wtedy, gdy
det A
k
> 0 dla kadego k = 1, 2, . . . , n.
Dowd. Jeli przestrze V jest euklidesowa, to take wszystkie podprzestrzenie V
k
s
euklidesowe i wobec tego wystarczy pokaza, e wyznacznik macierzy dowolnej przestrzeni
euklidesowej w dowolnej bazie tej przestrzeni jest dodatni liczb rzeczywist. Jak ju
zauwaylimy, przestrze euklidesowa V ma baz ortonormaln i jeli P jest macierz
przejcia od bazy B do bazy ortonormalnej, to I = PAP
T
na podstawie twierdzenia
2.2.1. Zatem 1 = (det P)
2
det A skd wynika, e det A > 0.
Zamy teraz, e det A
k
> 0 dla kadego k = 1, 2, . . . , n. Jeli n = 1, to A = A
1
i
jedyny element macierzy A jest dodatni liczba rzeczywist, skd wynika, e funkcjona
dwuliniowy jest dodatnio okrelony i wobec tego V jest przestrzeni euklidesow. Zamy
teraz, e n > 1 i twierdzenie jest prawdziwe dla przestrzeni o wymiarze n1. Rozpatrzmy
podprzestrze V
n1
= linv
1
, . . . , v
n1
przestrzeni V . Na podstawie zaoenia indukcyjne-
go V
n1
jest przestrzeni euklidesow, w szczeglnoci jest ona nieosobliw podprzestrzeni
przestrzeni V i wobec tego na podstawie twierdzenia o rzucie prostopadym mamy
V = V
n1
V

n1
.
Tutaj dimV

n1
= dimV dimV
n1
= 1 i wobec tego V

n1
= linw dla pewnego w V .
Jeli (w, w) = a, to wobec w V

n1
mamy
V

= A
n1
[a] w bazie B
n1
w ,
gdzie A
n1
[a] oznacza macierz A
n1
z doczon jedn kolumn i jednym wierszem,
ktrych wszystkie elementy s rwne 0 z wyjtkiem ostatniego rwnego a. Poniewa jednak
rwnoczenie mamy
V

= A w bazie B,
34
wic jeli Q jest macierz przejcia od bazy B do bazy B
n1
w przestrzeni V , to
A
n1
[a] = QAQ
T
.
Biorc wyznaczniki po obu stronach otrzymujemy a det A
n1
= (det Q)
2
det A skd wy-
nika, e a > 0. Teraz ju atwo zauway, e funkcjona dwuliniowy na V jest dodatnio
okrelony. Kady wektor v V ma jednoznaczne przedstawienie w postaci v = u + cw,
gdzie u V
n1
, c R oraz
q(v) = (v, v) = (u +cw, u +cw) = (u, u) +c
2
(w, w) = q(u) +c
2
a , 0,
gdy V
n1
jest przestrzeni euklidesow i wobec tego q(u) , 0 oraz c
2
a , 0. Ponadto, jeli
v ,= 0, to u ,= 0 lub c ,= 0 i wobec tego q(v) > 0.
3.4 Najlepsza aproksymacja
W przestrzeni euklidesowej twierdzenie 2.5.1 o rzucie prostopadym prowadzi do nast-
pujcego twierdzenia o najlepszej aproksymacji.
Twierdzenie 3.4.1. Niech S bdzie podprzestrzeni przestrzeni euklidesowej V i niech
v V . Jeli v = s +s

, gdzie s S oraz s

, to
|v s| |v t| dla kadego wektora t S.
Wektor s jest wic najlepszym przyblieniem wektora v w podprzestrzeni S.
Dowd. Dla t S mamy s t S. Poniewa v s = s

, wic wektory s t, v s
s prostopade i wobec tego na podstawie twierdzenia Pitagorasa mamy
|v t|
2
= |v s +s t|
2
= |v s|
2
+|s t|
2
, |v s|
2
.
Std |v t| , |v s| dla kadego t S.
35
Rozdzia 4
Endomorzmy przestrzeni
euklidesowych
Ostatnie zmiany 12.06.2009 r.
W tym rozdziale rozpatrujemy endomorzmy przestrzeni euklidesowych, ktre spe-
niaj pewne dodatkowe warunki wyraone w jzyku iloczynu skalarnego. Dwoma typowy-
mi przykadami, ktre bdziemy analizowa, s endomorzmy samosprzone i izometrie
przestrzeni euklidesowych. Przypomnijmy, e endomorzm przestrzeni euklidesowej V
nazywa si samosprzony jeli ((v), u) = (v, (u)) dla wszystkich u, v V. Natomiast
endomorzm jest izometri, jeli jest bijektywny oraz ((u), (v)) = (u, v) dla wszyst-
kich u, v V . Dla endomorzmw samosprzonych gwnym problemem jest istnienie
baz ortonormalnych zoonych z wektorw wasnych, natomiast dla izometrii podamy
pewne informacje o strukturze grupy izometrii przestrzeni euklidesowej.
W 4.1 i 4.2 rozpatrujemy nieco oglniejsz sytuacj, gdy endomorzmy sprzone
i endomorzmy samosprzone mona zdeniowa w dowolnej nieosobliwej symetrycznej
przestrzeni dwuliniowej.
4.1 Endomorzmy sprzone
Zakadamy, e V jest przestrzeni wektorow nad ciaem K, z nieosobliwym funkcjonaem
dwuliniowym ( , ). Oznacza to, e odwzorowanie

V
: V V

,
V
(v) =
v
jest izomorzmem przestrzeni wektorowych. Tutaj dla ustalonego wektora v V

v
: V K,
v
(x) = (v, x) dla x V.
Inna interpretacja nieosobliwoci przestrzeni dwuliniowej V pozwala stwierdzi, e jeli
dla v, w V mamy (u, v) = (u, w) dla kadego wektora u V , to v = w. Rzeczywicie,
(u, v) = (u, w) dla kadego u V pociga v w rad V = 0.
Twierdzenie 4.1.1. Dla kadego endomorzmu nieosobliwej przestrzeni dwuliniowej
V istnieje dokadnie jeden endomorzm

przestrzeni V speniajcy warunek

((v), u) = (v,

(u)) dla wszystkich u, v V.

Dowd. Niech u V . Wektor u i endomorzm przestrzeni V wyznaczaj odwzorowanie
: V K, (v) = ((v), u).
37
Oczywicie jest funkcjonaem liniowym na przestrzeni V . Wobec nieosobliwoci prze-
strzeni V istnieje dokadnie jeden wektor w V taki, e =
V
(w) =
w
. W ten sposb
kademu wektorowi u V przyporzdkujemy jednoznacznie wektor w V taki, e
(v, w) =
w
(v) = (v) = ((v), u)
dla kadego v V . Wektor w bdziemy oznacza w =:

(u). Ma on wic nastpujc

wasno:
((v), u) = (v,

(u)) dla wszystkich u, v V. (4.1)

jest odwzorowaniem

: V V . Z denicji

wynika, e jest to jedyne odwzorowanie

: V V speniajce warunek (4.1). Pozostaje zatem wykaza, e

jest endomor-
zmem przestrzeni V .
Wemy dowolne v, x, y V oraz a, b K. Wtedy
(v,

(ax +by)) = ((v), ax +by) = a((v), x) +b((v), y)

= a(v,

(x)) +b(v,

(y) = (v, a

(x) +b

(y)).
Std wobec nieosobliwoci przestrzeni V wynika, e

(ax +by) = a

(x) +b

(y).
Definicja 4.1.1. Niech bdzie endomorzmem nieosobliwej przestrzeni dwuliniowej
V .
(a) Endomorzm

przestrzeni V , speniajcy warunek (4.1), nazywamy endomorzmem

sprzonym z endomorzmem .
(b) Endomorzm przestrzeni V nazywa si samosprzony jeli =

, to znaczy, jeli
((v), u) = (v, (u)) dla wszystkich u, v V.
Twierdzenie 4.1.2. Dla nieosobliwej przestrzeni dwuliniowej V odwzorowanie
End
K
V End
K
V,

ma nastpujce wasnoci
( +)

, ()

, (a)

= a

,
dla kadych endomorzmw , przestrzeni V i dla kadego skalara a K, a take
1

V
= 1
V
, (

= .
Dowd. Wykorzystujemy wasno (4.1) deniujc endomorzm sprzony i nieosobli-
wo przestrzeni. A wic dla kadych u, v V mamy
(u, ( +)

(v)) = (( +)(u), v) = ((u), v) + ((u), v) = (u,

(v)) + (u,

(v))
= (u, (

)(v)),
skd wynika, e ( +)

(v) = (

)(v) dla kadego v V . Podobnie

(u, ()

(v)) = ((u), v) = ((u),

(v)) = (u,

(v)),
oraz
(u, (a)

(v)) = ((a)(u), v) = a((u), v) = a(u,

(v)) = (u, a

(v))
dowodz dwch nastpnych wasnoci. Dla dowodu dwch ostatnich wasnoci zauwamy,
e dla dowolnych u, v V, mamy
(u, 1

(v)) = (1(u), v) = (u, v) = (u, 1(v)),

oraz
(u, (

(v)) = (

(u), v) = (v,

(u)) = ((v), u) = (u, (v)).

Wobec tego 1

(v) = 1(v) oraz (

(v) = (v) dla kadego v V .

38
4.2 Macierze endomorzmw sprzonych
Niech V bdzie nieosobliw przestrzeni dwuliniow nad ciaem K. Niech B = v
1
, . . . , v
n

bdzie uporzdkowan baz przestrzeni wektorowej V i niech End

K
V. Niech m(, B) :=
B = [b
ij
] M
n
(K) bdzie macierz endomorzmu w bazie B. Zatem dla j = 1, . . . , n,
(v
j
) =
n

i=1
b
ij
v
i
.
Zamy take, e endomorzm

sprzony z ma w bazie B macierz m(

, B) := C =
[c
ij
] M
n
(K).
Lemat 4.2.1. Jeli baza B jest ortogonalna, to
b
ij
(v
i
, v
i
) = c
ji
(v
j
, v
j
)
dla i, j = 1, . . . , n.
Dowd. Lemat wynika z nastpujcego rachunku
(v
i
, (v
j
)) = (v
i
,
n

s=1
b
sj
v
s
) =
n

s=1
b
sj
(v
i
, v
s
) = b
ij
(v
i
, v
i
),
(

(v
i
), v
j
) = (
n

s=1
c
si
v
s
, v
j
) =
n

s=1
c
si
(v
s
, v
j
) = c
ji
(v
j
, v
j
)
oraz std, e (v
i
, (v
j
)) = (

(v
i
), v
j
).
Zwizek pomidzy macierzami B i C staje si jeszcze prostszy jeli baza ortogonalna B
jest ortonormalna, to znaczy dodatkowo (v
i
, v
i
) = 1 dla kadego i = 1, . . . , n. Wtedy
z lematu 4.2.1 otrzymujemy b
ij
= c
ji
, to znaczy C = B
T
. Zanotujmy ten rezultat jako
nastpujce twierdzenie.
Twierdzenie 4.2.1. Niech B bdzie baz ortonormaln nieosobliwej przestrzeni dwuli-
niowej V i niech bdzie endomorzmem przestrzeni wektorowej V . Wtedy
m(

, B) = m(, B)
T
.
W szczeglnoci, jeli endomorzm jest samosprzony, to m(, B) jest macierz syme-
tryczn.
Zauwamy, e mamy teraz prosty macierzowy argument dla dowodu twierdzenia 4.1.2.
Na przykad, udowodnimy jeszcze raz, e ()

. Niech B bdzie baz ortonormaln

przestrzeni V . Wtedy na podstawie twierdzenia 4.2.1 mamy
m(()

, B) = m(, B)
T
= (m(, B) m(, B))
T
= m(, B)
T
m(, B)
T
= m(

, B) m(

, B)
= m(

, B).
Endomorzmy ()

oraz

maj wic rwne macierze w bazie B, zatem s rwne.

Twierdzenie 4.2.2. Niech bdzie endomorzmem nieosobliwej przestrzeni dwuliniowej
V . Nastpujce warunki s rwnowane.
(a) Endomorzm jest samosprzony.
(b) Dla kadej bazy ortonormalnej B macierz endomorzmu wzgldem bazy B jest sy-
metryczna.
(c) Istnieje baza ortonormalna B taka, e macierz endomorzmu wzgldem bazy B jest
symetryczna.
39
Dowd. (a) (b). Jeli jest samosprzony, to ju zauwaylimy, e jego macierz wzgl-
dem dowolnej bazy ortonormalnej B jest symetryczna na podstawie twierdzenia 4.2.1.
(b) (c) jest oczywiste.
(c) (a). Jeli macierz [b
ij
] endomorzmu wzgldem bazy B jest symetryczna, to z
rachunku przeprowadzonego w dowodzie lematu 4.2.1 otrzymujemy
(v
i
, (v
j
)) = b
ij
= b
ji
= (v
j
, (v
i
)) = ((v
i
), v
j
)
dla kadych dwch wektorw v
i
, v
j
bazy ortonormalnej B. Std, wykorzystujc dwulinio-
wo ( , ) oraz liniowo otrzymujemy dla dowolnych skalarw x
i
, y
j
(

i
x
i
v
i
, (

j
y
j
v
j
)) =

i

j
(v
i
, (v
j
)) =

i

j
((v
i
), v
j
) = ((

i
x
i
v
i
),

j
y
j
v
j
).
A wic jest endomorzmem samosprzonym.
4.3 Endomorzmy samosprzone przestrzeni eukli-
desowych
Najprostszym typem endomorzmw przestrzeni euklidesowych s endomorzmy diago-
nalizowalne w bazie ortonormalnej przestrzeni. Jeli jest takim endomorzmem prze-
strzeni euklidesowej V , to istnieje baza ortonormalna v
1
, . . . , v
n
przestrzeni V zoona
z wektorw wasnych endomorzmu . Jeli wektor wasny v
i
naley do wartoci wasnej
a
i
R, to (v
i
) = a
i
v
i
i dla dowolnego wektora v = x
1
v
1
+ + x
n
v
n
V , gdzie x
i
R,
mamy
(v) =
n

i=1
x
i
(v
i
) = x
1
a
1
v
1
+ +x
n
a
n
v
n
.
Otrzymujemy wic bardzo prosty i geometrycznie przejrzysty opis sposobu dziaania en-
domorzmu na wektorach przestrzeni euklidesowej V . W zwizku z tym naturalnym
zagadnieniem staje si znalezienie warunkw koniecznych i wystarczajcych na to by endo-
morzm przestrzeni euklidesowej by diagonalizowalny w bazie ortonormalnej przestrzeni.
Zauwaymy najpierw nastpujcy oczywisty warunek konieczny.
Twierdzenie 4.3.1. Jeli jest endomorzmem przestrzeni euklidesowej diagonalizo-
walnym w pewnej bazie ortonormalnej tej przestrzeni, to jest endomorzmem samo-
sprzonym.
Dowd. Endomorzm diagonalizowalny w bazie ortonormalnej ma w tej bazie macierz
diagonaln, a wic symetryczn i wobec tego jest samosprzony na podstawie twierdzenia
4.2.2.
Gwne twierdzenie tego rozdziau (twierdzenie spektralne 4.3.2) orzeka, e zauwaony
w twierdzeniu 4.3.1 warunek konieczny diagonalizowalnoci endomorzmu w bazie orto-
normalnej jest take warunkiem wystarczajcym. Rozpoczniemy od uniwersalnego lematu
o istnieniu podprzestrzeni niezmienniczych endomorzmw dowolnych (niekoniecznie eu-
klidesowych) przestrzeni wektorowych nad ciaem liczb rzeczywistych.
Lemat 4.3.1. Kady endomorzm dowolnej przestrzeni wektorowej nad ciaem liczb
rzeczywistych ma podprzestrze niezmiennicz o wymiarze 1 lub 2.
40
Dowd. Niech p

bdzie wielomianem minimalnym endomorzmu . Jest to wielomian o

wspczynnikach w ciele R. Nad ciaem R jedynymi wielomianami nierozkadalnymi s
wielomiany stopnia 1 i wielomiany stopnia 2 z ujemnym wyrnikiem. Jeli wielomian p

ma w swoim rozkadzie na czynniki nierozkadalne czynnik stopnia 1, to ma w ciele R

pierwiastek i na podstawie twierdzenia 1.5.2 pierwiastek ten jest wartoci wasn endo-
morzmu . Zatem ma jednowymiarow podprzestrze niezmiennicz. Jeli wielomian
p

w swoim rozkadzie na iloczyn czynnikw nierozkadalnych nie ma czynnika liniowego,

to rozkad ten ma posta
p

= f
1
f
k
,
gdzie wielomiany f
i
s trjmianami kwadratowymi z ujemnymi wyrnikami. Zauwamy,
e
0 = p

() = f
1
() f
k
()
i wobec tego co najmniej jeden z endomorzmw f
i
() jest osobliwy (gdyby wszystkie by-
y nieosobliwe, to ich iloczyn byby take nieosobliwy, podczas gdy jest endomorzmem
zerowym). Jeli f
i
= X
2
aX b, gdzie a, b R, oraz v V jest niezerowym wek-
torem takim, e f
i
()(v) = 0, to podprzestrze U = linv, (v) jest niezmiennicza.
Rzeczywicie,
(U) = lin(v),
2
(v) = lin(v), a(v) +bv U.
Oczywicie dimU 2 i wobec tego lemat jest udowodniony.
Lemat 4.3.2. Kady endomorzm samosprzony przestrzeni euklidesowej ma wektor
wasny, zatem take podprzestrze niezmiennicz o wymiarze 1.
Dowd. Na podstawie poprzedniego lematu wystarczy jedynie udowodni, e jeli ma
podprzestrze niezmiennicz o wymiarze 2, to ma take podprzestrze niezmiennicz o
wymiarze 1. Przypumy zatem, e U jest niezmiennicza i ma wymiar 2. Moemy zatem
traktowa jako endomorzm przestrzeni (paszczyzny) euklidesowej U. Endomorzm
po zacienieniu do U jest take endomorzmem samosprzonym przestrzeni U, gdy
(u, (v)) = ((u), v) dla wszystkich u, v V i tym bardziej dla wszystkich u, v U.
Wobec tego ma w bazie ortonormalnej przestrzeni U macierz symetryczn, powiedzmy
_
a b
b c
_
.
Wielomian charakterystyczny tej macierzy jest rwny
X
2
(a +c)X +ac b
2
a jego wyrnik
(a +c)
2
4(ac b
2
) = (a c)
2
+ 4b
2
jest sum kwadratw w ciele R, a zatem jest kwadratem liczby rzeczywistej. Wobec tego
wielomian charakterystyczny endomorzmu ma pierwiastek w ciele R, a zatem take
warto wasn w ciele R. Std wynika, e ma wektor wasny, ktry rozpina jednowy-
miarow podprzestrze niezmiennicz.
Lemat 4.3.3. Jeli jest endomorzmem samosprzonym przestrzeni dwuliniowej V
oraz U jest podprzestrzeni niezmiennicz, to ortogonalne dopenienie U

podprze-
strzeni U jest take podprzestrzeni niezmiennicz.
41
Dowd. Pokaemy, e jeli w U

, to take (w) U

. Niech w U

. Wtedy dla
kadego u U mamy (u) U (gdy U jest podprzestrzeni niezmiennicz) oraz
(w, (u)) = 0 (gdy w U

). Zatem, wobec samosprzonoci endomorzmu mamy

((w), u) = (w, (u)) = 0
dla kadego u U. Std wynika, e (w) U

.
Twierdzenie 4.3.2 (Twierdzenie spektralne - przypadek symetryczny). Niech bdzie
endomorzmem samosprzonym przestrzeni euklidesowej V. Wtedy istnieje baza ortonor-
malna przestrzeni V zoona z wektorw wasnych endomorzmu .
Dowd. Indukcja ze wzgldu na wymiar przestrzeni V. Niech n = dimV > 1 i niech U
bdzie 1-wymiarow podprzestrzeni niezmiennicz endomorzmu . Wtedy na podstawie
lematu 4.3.3 podprzestrze U

jest take niezmiennicza oraz

V = U U

na podstawie twierdzenia 2.5.1 o rzucie prostopadym. Na podstawie zaoenia indukcyj-

nego istnieje baza ortonormalna podprzestrzeni U

zoona z wektorw wasnych endo-

morzmu . Doczajc do niej wektor u
1
U o dugoci 1 otrzymamy baz ortonormaln
przestrzeni V zoon z wektorw wasnych endomorzmu .
Zauwamy, e twierdzenia 4.3.1 i 4.3.2 daj warunek konieczny i wystarczajcy diago-
nalizowalnoci endomorzmu przestrzeni euklidesowej w bazie ortonormalnej: Endomor-
zm przestrzeni euklidesowej jest diagonalizowalny w bazie ortonormalnej tej przestrzeni
wtedy i tylko wtedy gdy jest samosprzony.
Twierdzenie 4.3.3. Niech A bdzie macierz symetryczn o elementach rzeczywistych.
Wtedy istnieje macierz ortogonalna P o elementach z ciaa R taka, e P
1
AP jest ma-
cierz diagonaln.
Dowd. Macierz A traktujemy jako macierz endomorzmu samosprzonego przestrzeni
euklidesowej R
n
w bazie standardowej. Na podstawie twierdzenia spektralnego istnieje
baza ortonormalna B przestrzeni R
n
, w ktrej endomorzm ten ma macierz diagonaln
D. Jeli P jest macierz przejcia od bazy standardowej do bazy B, to D = P
1
AP na
podstawie twierdzenia 1.6.1.
Ostatnie twierdzenie mwi, e kada macierz symetryczna nad ciaem liczb rzeczywi-
stych jest ortogonalnie podobna do macierzy diagonalnej.
4.4 Przemienne zbiory endomorzmw samosprzo-
nych
Na podstawie twierdzenia spektralnego kady endomorzm samosprzony przestrzeni eu-
klidesowej jest diagonalizowalny w pewnej bazie ortonormalnej tej przestrzeni. Jeli wic
wemiemy dwa endomorzmy samosprzone i przestrzeni euklidesowej V , to dla
kadego z nich istnieje baza ortonormalna zoona z wektorw wasnych tego endomor-
zmu. Nasuwa si naturalne pytanie, czy istnieje taka baza ortonormalna przestrzeni V ,
ktrej kady wektor jest wektorem wasnym zarwno jak i ? Nastpujce twierdze-
nie wskazuje warunek konieczny jaki spenia musz endomorzmy samosprzone i
diagonalizowalne w tej samej bazie ortonormalnej przestrzeni euklidesowej.
42
Twierdzenie 4.4.1. Niech i bd endomorzmami samosprzonymi przestrzeni
euklidesowej V . Jeli istnieje baza przestrzeni V zoona z wektorw wasnych obydwu
endomorzmw i , to endomorzmy te s przemienne:
= .
Dowd. Niech v
1
, . . . , v
n
bdzie baz przestrzeni V tak, e (v
i
) = a
i
v
i
, (v
i
) = b
i
v
i
dla pewnych skalarw a
i
, b
i
R. Wtedy
()(v
i
) = (b
i
v
i
) = b
i
a
i
v
i
= (a
i
v
i
) = ()(v
i
), i = 1, . . . , n.
Endomorzmy oraz przyjmuj te same wartoci na wektorach bazy przestrzeni V
i wobec tego przyjmuj te same wartoci na wszystkich wektorach przestrzeni V : =
.
Naszym celem jest udowodni, e przemienno endomorzmw samosprzonych jest
take warunkiem wystarczajcym na ich diagonalizowalno w tej samej bazie ortonormal-
nej przestrzeni euklidesowej. Faktycznie nie ma potrzeby ogranicza si do dwch endo-
morzmw samosprzonych. Bdziemy rozpatrywa dowolny zbir T endomorzmw sa-
mosprzonych przestrzeni euklidesowej V . Z twierdzenia 4.4.1 otrzymujemy natychmiast,
e jeli istnieje baza przestrzeni V zoona z wektorw wasnych wszystkich endomor-
zmw zbioru T , to T jest przemiennym zbiorem endomorzmw przestrzeni V , to znaczy,
= dla kadych , T . Przystpujemy do dowodu twierdzenia odwrotnego.
Lemat 4.4.1. Niech T bdzie przemiennym zbiorem endomorzmw samosprzonych
przestrzeni euklidesowej V . Wtedy istnieje wsplny wektor wasny dla wszystkich endo-
morzmw zbioru T (to znaczy taki wektor v V, e v ,= 0 oraz dla kadego T mamy
(v) Rv).
Dowd. Najpierw rozpatrzymy (trywialny) przypadek, gdy wszystkie endomorzmy w
zbiorze T s skalarne, a wic postaci = a1
V
, gdzie a R za 1
V
jest identycznoci
na V . Dla endomorzmu skalarnego kady niezerowy wektor przestrzeni V jest wektorem
wasnym. W zwizku z tym, jeli wszystkie endomorzmy w zbiorze T s skalarne, to
kady niezerowy wektor przestrzeni V jest wsplnym wektorem wasnym wszystkich en-
domorzmw zbioru T . W szczeglnoci, jeli dimV = 1, to wszystkie endomorzmy s
skalarne i wobec tego lemat jest prawdziwy. Przeprowadzimy dowd indukcyjny ze wzgl-
du na wymiar przestrzeni V . Niech wic dimV > 1. Jeli T nie jest skalarny, to ma
warto wasn a i wektor wasny v V nalecy do a. Niech
U = u V : (u) = au.
Jest to podprzestrze niezmiennicza, a take, U ,= 0 oraz U ,= V (bo nie jest
skalarny). Ponadto, U jest niezmiennicza dla kadego T . Rzeczywicie, dla u U
mamy
((u)) = ((u)) = (au) = a(u),
zatem (u) U. Zacienienia endomorzmw T do podprzestrzeni U tworz wic
przemienny zbir endomorzmw samosprzonych przestrzeni U i wobec dimU < dimV
na podstawie zaoenia indukcyjnego endomorzmy zbioru T maj wsplny wektor wasny
w podprzestrzeni U.
Twierdzenie 4.4.2. Jeli T jest przemiennym zbiorem endomorzmw samosprzo-
nych przestrzeni euklidesowej V, to V ma baz ortonormaln v
1
, . . . , v
n
tak, e kady
wektor v
i
jest wektorem wasnym wszystkich endomorzmw zbioru T .
43
Dowd. Przeprowadzimy dowd indukcyjny ze wzgldu na wymiar n przestrzeni V . Twier-
dzenie jest oczywicie prawdziwe dla n = 1. Niech wic n > 1. Na podstawie lematu 4.4.1
istnieje wsplny wektor wasny v V dla wszystkich endomorzmw T . Moemy
zakada, e |v| = 1, gdy w przeciwnym razie zamiast wektora v wemiemy wektor
1
v
v. Niech U = Rv. Jest to wic podprzestrze niezmiennicza dla kadego endo-
morzmu T . Na podstawie lematu 4.3.3 ortogonalne dopenienie U

podprzestrzeni
U jest podprzestrzeni niezmiennicz dla kadego endomorzmu T . Poniewa
dimU

< dimV , na podstawie zaoenia indukcyjnego podprzestrze U

ma baz or-
tonormaln v
2
, . . . , v
n
zoon z wektorw wasnych wszystkich endomorzmw T .
Wtedy v, v
2
, . . . , v
n
jest baz ortonormaln przestrzeni V zoon z wektorw wasnych
wszystkich endomorzmw T .
Twierdzenia 4.4.1 i 4.4.2 podaj warunek konieczny i wystarczajcy rwnoczesnej
diagonalizowalnoci zbioru endomorzmw samosprzonych przestrzeni euklidesowej w
bazie ortonormalnej tej przestrzeni: Dla zbioru T endomorzmw samosprzonych prze-
strzeni euklidesowej istnieje baza ortonormalna przestrzeni zoona z wektorw wasnych
wszystkich endomorzmw zbioru T wtedy i tylko wtedy gdy kade dwa endomorzmy
zbioru T s przemienne.
4.5 Izometrie przestrzeni dwuliniowych
Wprawdzie interesuj nas przede wszystkim endomorzmy przestrzeni euklidesowych, ale
wasnoci, ktre bdziemy omawia, maj znacznie szerszy zakres i w zwizku z tym nie
bdziemy ogranicza si do przestrzeni euklidesowych. Waciwym kontekstem s tutaj
przestrzenie dwuliniowe nad dowolnym ciaem i takie te bdziemy przewanie czyni zao-
enie. Izometri przestrzeni dwuliniowej V nazywamy bijektywny endomorzm : V V
taki, e ((u), (v)) = (u, v) dla wszystkich u, v V . Okazuje si, e jeli przestrze V
jest nieosobliwa, to bijektywno jest konsekwencj pozostaych zaoe.
Lemat 4.5.1. Niech bdzie endomorzmem nieosobliwej przestrzeni dwuliniowej V .
Jeli endomorzm spenia warunek:
((u), (v)) = (u, v) dla wszystkich u, v V,
to jest bijektywny, czyli jest automorzmem przestrzeni wektorowej V .
Dowd. Przypumy, e (v) = 0 dla pewnego v V . Wtedy 0 = ((u), (v)) = (u, v) dla
kadego wektora u V . Std v rad V i wobec nieosobliwoci przestrzeni V otrzymujemy
v = 0. A wic ker = 0, jest injektywny, a wic take surjektywny.
Zauwamy take, e jeli jest izometri nieizotropowej przestrzeni dwuliniowej V i
ma warto wasn a, to koniecznie a = 1. Rzeczywicie, jeli a jest wartoci wasn
i wektor wasny v naley do wartoci wasnej a, to (v) = av oraz (v, v) = ((v), (v)) =
(av, av) = a
2
(v, v), skd wobec nieizotropowoci przestrzeni V wynika, e a
2
= 1.
Z drugiej strony, izometrie mog w ogle nie mie wartoci wasnych. Na przykad,
obrt na paszczyznie euklidesowej R
2
o kt rny od zerowego i ppenego nie ma oczy-
wicie wartoci wasnych (bo nie ma wektorw wasnych).
44
4.6 Symetrie przestrzeni dwuliniowych
In this chapter
1
we will consider the isometries of a bilinear space V . This is of great
importance for revealing the structure and deeper properties of a bilinear space V.
Thus we consider bijective linear maps i : V V preserving the bilinear functional
on the space V :
(x, y) = (i(x), i(y)) for all x, y V.
The set of all isometries of the space V is denoted IsomV. It is nonempty, since the identity
map id
V
, leaving every vector of V xed, is an isometry of V. The identity map will be
also written 1
V
. There is also the negative 1
V
of 1
V
which reverses every vector in V,
that is, 1
V
(x) = x for all x V. This is also an isometry of V.
Now we will show that the set IsomV is, in fact, a group with respect to the composition
of maps. The best we can do is to show that IsomV is a subgroup of the automorphism
group Aut V of bijective linear maps of the vector space V onto V. Thus we are to check
that IsomV is closed with respect to composition of maps, and closed with respect to
taking inverses. So let i, j IsomV. Then i j : V V is a linear automorphism, and it
is an isometry of V, since we have
(x, y) = (j(x), j(y)) = (i(j(x)), i(j(y))) = ((i j)(x), (i j)(y))
for all x, y V. It follows that i j IsomV. Further, if i IsomV, then also i
1
IsomV,
since for x = i(u), y = i(v), u, v V, we have
(x, y) = (i(u), i(v)) = (u, v) = (i
1
(x), i
1
(y)).
Thus IsomV is a group, and we call it the isometry group of the bilinear space V.
Definicja 4.6.1. For a nonsingular symmetric bilinear space V the group IsomV is said
to be the orthogonal group of V and is denoted O(V ).
We will study the group O(V ) in 4.8. Here we only point out some important examples
of isometries called symmetries.
The motivating example comes from the geometry of Euclidean space R
3
. If U is a line
in the space R
3
, and U

is the plane orthogonal to U, then the mirror reection about

the plane U

is a nontrivial isometry of the Euclidean space R

3
. It reverses the vectors of
the line U and leaves the vectors of the plane U

pointwise xed.
Now we dene symmetries in arbitrary bilinear space V. Let U be a nonsingular sub-
space of V. Then, according to the orthogonal complement theorem, we have
V = U U

.
Definicja 4.6.2. A symmetry of the space V with respect to the nonsingular subspace
U is the map
U
: V V, dened as follows

U
(u +w) = u +w, for u U, w U

.
Thus the symmetry
U
reverses each vector u U,

U
(u) = u for all u U,
1
Fragmenty tekstu w jzyku angielskim pochodz z mojej ksiki Bilinear Algebra, Gordon and Breach
Science Publishers, Amsterdam 1997.
45
and leaves the orthogonal complement U

of U pointwise xed:

U
(w) = w for all w U

.
We leave it to the reader to check that
U
is a linear automorphism of the vector space
V. Given this we show that
U
is an isometry of the bilinear space V.
For, if u, u

U, w, w

, then
(
U
(u +w),
U
(u

+w

)) = (u +w, u

+w

)
= (u, u

) + (w, w

)
= (u +w, u

+w

).
Thus for each nonsingular subspace U of V, we have
U
IsomV. Choosing the subspace
U properly we nd nontrivial elements of the isometry group IsomV. The following two
particular choices for U are noteworthy.
Przykad 4.6.1. Let V be a nonsingular space and put U = V. Then V

= 0, and

V
(v) = v for all v V.
Thus with this choice of U, we have
V
= 1
V
.
Przykad 4.6.2. Let V be a bilinear space and let u V be an anisotropic vector. Then
the 1dimensional subspace U = Ku is nonsingular and we can take the symmetry
U
with respect to the line U = Ku. We write
u
instead of
U
and call it the symmetry
with respect to the anisotropic vector u. Its action on V is dened by the equation

u
(au +w) = au +w,
for all a K and all vectors w orthogonal to u.
Twierdzenie 4.6.1. (Witts prolongation theorem - rst version.) Let V be a symmetric
space over a eld K of characteristic ,= 2. For each pair of anisotropic vectors u and w
with equal norms, there is an isometry of the space V carrying u to w.
Dowd. We can assume that u ,= w, since otherwise the identity 1
V
takes u to w. We will
use the picture below to direct our intuition but the proof will run independently of any
intuitive arguments. So u and w, having equal norms, span a rhombus with the diagonals
u +w and u w.
>
-
~
6
u
w
u w
u +w
These diagonals are orthogonal (as they should be in a rhombus), since we have (u
w, u +w) = (u, u) +(u, w) +(w, u) +(w, w) = 0. Moreover, u =
1
2
(u w) +
1
2
(u +w),
that is, u is the sum of two orthogonal vectors.
Now if the vector uw is anisotropic, we can take the symmetry
uw
in the nonsingular
line K(u w) and then we get

uw
(u) =
1
2
(u w) +
1
2
(u +w) = w.
46
Hence the isometry
uw
carries u to w.
Similarly, if the vector u +w is anisotropic, we take the symmetry
u+w
and observe that

u+w
(u) =
1
2
(u w)
1
2
(u +w) = w.
This time the composition 1
V

u+w
takes u to w. Alternatively, the composition of two
symmetries
w

u+w
also sends u to w.
Thus if at least one of the vectors uw and u+w is anisotropic, then we are through.
It remains to show that one of the vectors u w and u + w has to be anisotropic. So
assume that (u w, u w) = (u +w, u +w) = 0. Then we would have
0 = (u w, u w) + (u +w, u +w) = 2 ((u, u) + (w, w)) = 4 (u, u),
contrary to the assumptions that (u, u) ,= 0 and char K ,= 2.
Before going on we draw a corollary which states precisely what has been proved.
Wniosek 4.6.1. Retain the hypotheses from Theorem 4.6.1. Then either u w is aniso-
tropic and the symmetry
uw
takes u to w, or, u +w is anisotropic and the composition

w

u+w
takes u to w.
4.7 Macierzowa reprezentacja grupy izometrii
Let V be a bilinear space over an arbitrary eld K. The isometry group IsomV of the
bilinear space V is a subgroup of the automorphism group Aut V of the vector space V :
IsomV Aut V.
Now Aut V is known to be isomorphic with the linear group GL(n, K), where n = dimV.
Recall that GL(n, K) is the group of all invertible n n matrices with entries in K. We
x an isomorphism
: Aut V GL(n, K),
and will nd the subgroup (IsomV ) of GL(n, K) which corresponds to the isometry
subgroup IsomV of the group Aut V. As is known from a basic linear algebra course, the
isomorphism is dened as follows. We choose a basis B = v
1
, . . . , v
n
for the vector
space V and for each linear automorphism Aut V and each basis vector v
i
we write
(v
i
) as a linear combination of the basis vectors:
(v
1
) = s
11
v
1
+s
21
v
2
+ +s
n1
v
n
,
.
.
. (4.2)
(v
n
) = s
1n
v
1
+s
2n
v
2
+ +s
nn
v
n
.
This gives the matrix
S = [s
ij
] =
_

_
s
11
s
12
. . . s
1n
s
21
s
22
. . . s
2n
.
.
.
.
.
. . . .
.
.
.
s
n1
s
n2
. . . s
nn
_

_
,
whose ith column consists of coordinates of the vector (v
i
) in the basis B. In linear
algebra course one shows that the mapping
: Aut V GL(n, K), () = S
47
is a group isomorphism. Let us emphasize that the isomorphism depends on the choice
of the basis B. Two dierent bases for V always determine two distinct isomorphisms
Aut V GL(n, K).
Now we come to the point of interest to us. Assume that the automorphism of V is
an isometry of the bilinear space V. What can be said about the matrix S = ()?
Twierdzenie 4.7.1. Let V be an ndimensional bilinear space over a eld K. Let B =
v
1
, . . . , v
n
be a basis for V and let A = [(v
i
, v
j
)] be the matrix of V relative to the basis
B.
(a) An automorphism of the vector space V is an isometry of the bilinear space V if
and only if the matrix S = () of the automorphism relative to the basis B satises
the condition
S
t
AS = A.
(b) The group IsomV of isometries of bilinear space V is isomorphic to the subgroup
S GL(n, K) : S
t
AS = A
of the matrix group GL(n, K).
Dowd. (a) The equalities (4.2) show that S
t
is the transition matrix from the basis
B = v
1
, . . . , v
n
to the basis (B) = (v
1
), . . . , (v
n
) of the space V. Hence, by Theorem
2.2.1,
[((v
i
), (v
j
))] = S
t
A(S
t
)
t
= S
t
AS.
On the other hand, is an isometry if and only if ((v
i
), (v
j
)) = (v
i
, v
j
) for all i, j n,
that is, if and only if S
t
AS = A.
(b) is just a restatement of (a).
As an example we now consider the isometry group of the hyperbolic plane H over a
eld K of characteristic ,= 2. So we assume that u, v is a hyperbolic pair spanning H :
H

=
_
0 1
1 0
_
in u, v.
Let IsomH be an isometry of the hyperbolic plane and let S =
_
a c
b d
_
be the matrix
of with respect to the basis u, v. By Theorem 4.7.1,
S
t
_
0 1
1 0
_
S =
_
0 1
1 0
_
.
Multiplying through we get
_
2ab ad +bc
ad +bc 2cd
_
=
_
0 1
1 0
_
.
The four entries of the matrix S are to satisfy the system of equations
ab = 0, ad +bc = 1, cd = 0,
and we require additionally that det S = adbc ,= 0, since S is an invertible matrix. This
system has two series of solutions:
I. b = 0, c = 0, d = a
1
, a - an arbitrary element of

K.
48
II. a = 0, d = 0, c = b
1
, b - an arbitrary element of

K.
Thus we have two types of isometries of the hyperbolic plane H :
Type I : S =
_
a 0
0 a
1
_
; (u) = au, (v) = a
1
v,
Type II : S =
_
0 b
1
b 0
_
; (u) = bv, (v) = b
1
u.
It is useful to observe that isometries of type I leave the isotropic lines Ku and Kv xed
(but not elementwise!), while isometries of the type II interchange the two isotropic lines
of the plane H.
Now we will show that every isometry of type II is, in fact, the symmetry
ubv
in
the nonsingular line K(u bv). First we have
(u bv, u bv) = 2b(u, v) = 2b ,= 0,
and so u bv is an anisotropic vector. We also have
(u bv, u +bv) = (u (u), u +(u)) = 0,
so that u bv, u + bv form an orthogonal basis for H. Now we check that and
ubv
assume equal values on the basis of H :
(u bv) = (u) b(v) = bv u =
ubv
(u bv),
(u +bv) = (u) +b(v) = bv +u =
ubv
(u +bv).
It follows that =
ubv
.
Now we show that every isometry of type I is the product of two symmetries: =

uv

uav
. We start with the observation that, as shown above, for each b

K, the
symmetry
ubv
is an isometry of type II, hence for b = a and b = 1, we have

uav
(u) = av,
uav
(v) = a
1
u,
uv
(u) = v,
uv
= u.
This is what we need to compute the images of basis vectors u and v under the composition

uv

uav
:

uv

uav
(u) =
uv
(av) = au = (u),

uv

uav
(v) =
uv
(a
1
u) = a
1
v = (v).
Thus the isometries
uv

uav
and act in the same way on the basis u, v of the plane
H, hence they act in the same way on the whole hyperbolic plane H. We have obtained
the following explicit description of the isometry group of hyperbolic plane.
Twierdzenie 4.7.2. Let K be a eld of characteristic dierent from 2.
(a) Every isometry of the hyperbolic plane H over K is either a symmetry or the product
of two symmetries in anisotropic lines of the plane H.
(b) The set of matrices
__
a 0
0 a
1
_
: a

K
_

__
0 b
1
b 0
_
: b

K
_
is a subgroup of GL(2, K) isomorphic to the isometry group IsomH of the hyperbolic plane
H over the eld K.
49
The determinants of matrices in the theorem above are all 1 or 1. This is more than a
coincidence. Recall that given any automorphism of the vector space V, the determinant
det of is dened to be the determinant of the matrix S of relative to any basis B
of the space V. It is well known that det S does not depend on the choice of the basis B.
Taking the determinant of automorphism of V denes a group homomorphism
det : Aut V

K,
which can also be viewed as the composition
Aut V

GL(n, K)
det

K.
Twierdzenie 4.7.3. Let V be a nonsingular bilinear space over a eld K. Then every
isometry of V has determinant 1, i.e.,
det(IsomV ) 1, 1

K.
Dowd. Let IsomV. We choose a basis B for V and take the matrix S of relative to
B and the matrix A of V relative to B. Then by Theorem 4.7.1, S
t
AS = A, hence taking
determinants we get (det S)
2
det A = det A. Since V is nonsingular, we have det A ,= 0,
and so (det S)
2
= 1. Thus det = det S = 1, as required.
Definicja 4.7.1. An isometry of the bilinear space V is said to be a rotation of the
space V, if det = 1, and is said to be a reection of V , if det = 1.
Przykad 4.7.1. Rotations of the hyperbolic plane H are the isometries of type I, i.e.,
those with diagonal matrices relative to the hyperbolic pair spanning H, and reections
are the isometries of type II.
It is clear that rotations of a bilinear space V form a subgroup in the isometry group
IsomV. We will give some more details on the rotation groups in the next section. Here
we discuss another subgroup of the isometry group called the center of the group. The
center Z(G) of a group G is the set of elements of G which commute with every element
of the group G. Thus the center of the isometry group is dened to be
Z(IsomV ) := IsomV : = for all IsomV .
Clearly 1
V
Z(IsomV ), and it is also easy to check that 1
V
Z(IsomV ). We will show
in the next section that these two isometries are, in general, the only central elements of
the isometry group. As a preparation we now prove a geometric characterization of the
isometries 1
V
. The geometric property of an isometry we are going to use is that
leaves every line of the space V xed. This amounts to satisfying the condition
(Kv) = Kv
for each nonzero vector v V, that is, for each line Kv of V. Clearly, 1
V
and 1
V
leave
every line of V xed, and we are going to prove that no other isometry does.
Twierdzenie 4.7.4. Let V be a non-totally isotropic bilinear space over a eld K. An
isometry IsomV leaves every line of V xed if and only if = 1
V
or = 1
V
.
Dowd. Suppose v is a nonzero vector in V and an isometry leaves the line Kv xed.
Then (v) = av for some a

K. If u is an arbitrary vector of the line Kv, then u = bv,
where b K, and we have
(u) = (bv) = b(v) = abv = au = a 1
Kv
(u).
50
This shows that, if an isometry leaves the line Kv xed, then its restriction [
Kv
to the
line Kv is a scalar multiple of the identity isometry of the line:
[
Kv
= a 1
Kv
.
Now assume that dimV , 2 and leaves every line of V xed. Then for any two linearly
independent vectors v, w V there are a, b, c

K such that
[
Kv
= a 1
Kv
, [
Kw
= b 1
Kw
, [
K(v+w)
= c 1
K(v+w)
.
Hence
c(v +w) = (v +w) = (v) +(w) = av +bw.
Now linear independence of v and w implies
a = c = b.
We have proved that, if leaves every line of V xed, then there is an element a

K
such that (v) = av for all v V. It remains to show that a = 1. Since V is not totally
isotropic, there are u, v V with (u, v) ,= 0. Then
(u, v) = ((u), (v)) = (au, av) = a
2
(u, v).
Hence a
2
= 1 and a = 1, as required.
4.8 Grupa ortogonalna
In this section we assume throughout that V is a symmetric bilinear space. According to
Denition 4.6.1, the isometry group IsomV of a nonsingular symmetric space V is said to
be the orthogonal group of V and is denoted O(V ). If V is an ndimensional symmetric
space over K and A is the matrix of V relative to a basis of V, then
O(V )

= S GL(n, K) : S
t
AS = A,
in view of Theorem 4.7.1. We begin our discussion of the orthogonal group with a result
on the determinant homomorphism det : O(V ) 1. If the characteristic of the eld
K is 2, then 1 = 1, and so det is obviously a surjective homomorphism. In other words,
when char K = 2, then every isometry in O(V ) is a rotation. When char K ,= 2, then the
determinant homomorphism is also surjective, as the following theorem shows, but this
time the conclusion is that not all isometries in O(V ) are rotations.
Twierdzenie 4.8.1. For every nonsingular symmetric space V over a eld K of cha-
racteristic ,= 2, the determinant homomorphism
det : O(V ) 1 (4.3)
is a surjective map.
Dowd. It is sucient to point out a reection in the group O(V ). The space V is dia-
gonalizable by Theorem 2.6.1, so we can assume that B = v
1
, . . . , v
n
is an orthogonal
basis for V. By nonsingularity of V, all the basis vectors are anisotropic, and so it makes
sense to consider the symmetry :=
v
1
. Since reverses v
1
and leaves xed all the other
basis vectors in B, the matrix of in the basis B is the diagonal matrix S = (1, 1, . . . , 1).
Now from
1 = det S = det det(O(V )),
it follows that is a reection, as required.
51
The group of rotations of a symmetric space V is usually denoted O
+
(V ). Thus
O
+
(V ) = O(V ) : det = 1
is the kernel of the determinant homomorphism (4.3). As such it is a normal subgroup of
the orthogonal group, and if char K ,= 2, then the index of the rotation group O
+
(V ) in
O(V ) is 2. In the latter case, each symmetry
v
in an anisotropic line Kv is a reection
and we get the following coset decomposition of the orthogonal group:
O(V ) = O
+
(V )
v
O
+
(V ).
Przykad 4.8.1. Consider orthogonal group O(H) of the hyperbolic plane H over a eld
of characteristic ,= 2. The rotation group O
+
(H) is isomorphic to the matrix group
__
a 0
0 a
1
_
: a

K
_
.
This follows immediately from Theorem 4.7.2.
Now we are going to discuss generating sets for the orthogonal group. We have observed
in the proof of Theorem 4.8.1 that every symmetry
v
with respect to an anisotropic line
Kv is a reection. Hence a product

v
1

v
k
of symmetries is a rotation if k is even, and a reection, if k is odd. Thus products of
symmetries produce both rotations and reections and it is a natural question to ask
whether the symmetries actually generate the entire orthogonal group O(V ). This makes
sense only when char K ,= 2, since otherwise
v
= 1
V
for every anisotropic v V. We will
answer the question in the armative but rst we consider some special cases.
Przykad 4.8.2. Let V be a nonsingular symmetric space over a eld of characterictic
,= 2. If dimV = 1, then it is easy to show that O(V ) = 1
V
, 1
V
, and moreover, 1
V
is
a symmetry. Then also 1
V
= 1
V
1
V
is a product of two symmetries. If dimV = n , 2,
then V has an orthogonal basis v
1
, . . . , v
n
and we have
1
V
=
v
1

v
1
and 1
V
=
v
1

v
n
.
These follow from determining the action of the given products of symmetries on the basis
vectors v
1
, . . . , v
n
. For instance,

v
1

v
n
(v
k
) =
v
1

v
k
(v
k
) =
v
1

v
k1
(v
k
) = v
k
,
for k = 1, . . . , n. Thus we have shown that, if dimV = n, then the isometry 1
V
is a
product of n symmetries.
Przykad 4.8.3. We will prove here a result complementary to Theorem 4.7.2. We con-
sider an anisotropic plane V over a eld K of characteristic ,= 2 and claim that every
isometry of V is either a symmetry or the product of two symmetries.
We x an orthogonal basis u, v for V and consider an arbitrary isometry O(V ).
There are two cases.
I. (u) = u.
Suppose (v) = au +bv for some a, b K. Then we have
0 = (u, v) = ((u), (v)) = (u, au +bv) = a (u, u),
52
whence a = 0. Thus (v) = bv and the computation (v, v) = ((v), (v)) = b
2
(v, v)
shows that b
2
= 1. If b = 1, then (u) = u, (v) = v, hence = 1
V
and this is the
product of two symmetries (in fact, a square
w

w
of any symmetry
w
). If b = 1,
then (u) = u, (v) = v, hence =
v
is a symmetry.
II. (u) ,= u.
The vector (u) u ,= 0 is anisotropic and orthogonal to (u) +u, as a simple calculation
shows. Hence we have

(u)u
((u)) =
(u)u
(
1
2
((u) u) +
1
2
((u) + u))
=
1
2
((u) u) +
1
2
((u) +u)
= u.
Thus the isometry
(u)u
leaves the vector u xed, and so the case I applies and gives

(u)u
= 1
V
or
v
.
So we get =
(u)u
or =
(u)u

v
, which proves our claim.
Twierdzenie 4.8.2. Let V be a nonsingular symmetric space over a eld K of charac-
teristic ,= 2. Then the orthogonal group O(V ) is generated by the set of all symmetries
v
with respect to anisotropic vectors v V.
Dowd. We will induct on n = dimV. The case when n = 1 has been considered in
Example 4.8.2, so we can assume that n , 2. Let be an arbitrary isometry of the
space V. We choose an orthogonal basis v
1
, . . . , v
n
for V, each v
i
being anisotropic by
nonsingularity of V. Consider the vectors (v
1
) and v
1
. They have equal norms and are
anisotropic, hence by Witts prolongation theorem 4.6.1, there is an isometry O(V )
taking (v
1
) to v
1
, i.e.,
((v
1
)) = v
1
.
We know also from Corollary 4.6.1 that can be chosen to be either a symmetry or the
product of two symmetries, and this fact will be used later in the proof. Now consider the
isometry . It leaves v
1
xed, hence it also leaves xed the orthogonal complement of
Kv
1
:
( )((Kv
1
)

= (Kv
1
)

.
The space U := (Kv
1
)

has dimension n 1 and the restriction ( )[

U
is an isometry
of U. Hence, by induction hypothesis, there are symmetries
u
1
, . . . ,
u
r
O(U) such that
( )[
U
=
u
1

u
r
. (4.4)
By the orthogonal complement theorem 2.5.1,
V = Kv
1
U,
and this allows us to extend the symmetries
u
k
of U to the symmetries of V by setting

u
k
(v
1
) = v
1
, k = 1, . . . , r,
and extending by linearity to the whole space V.
Now the product
u
1

u
r
of symmetries of V agrees with not only on U but also
on the complementary direct summand Kv
1
, and so the two agree on the whole space V.
Thus from (4.4) we get
=
u
1

u
r
,
53
an equality in the group O(V ). Recall that here is either a symmetry or a product of
two symmetries. In the rst case, if =
v
, say, we get
=
v

u
1

u
r
,
a product of r + 1 symmetries, and in the second case, when =
w

v
, we get
=
v

w

u
1

u
r
,
a product of r+2 symmetries of the space V. This proves that the group O(V ) is generated
by symmetries.
Uwaga 4.8.1. From the above proof and from our earlier results in Theorem 4.7.2 and
Example 4.8.3 it is easy to obtain a stronger result saying that if dimV = n > 1, then
every isometry O(V ) can be written as the product of at most 2n 2 symmetries.
We propose this as an exercise for the reader. However, it turns out that this is not the
strongest statement possible. One can prove that if dimV = n > 1, then every isometry
O(V ) is the product of at most n symmetries. Our computation of the orthogonal
group of hyperbolic plane in Theorem 4.7.2 and the result in Example 4.8.3 conrm this
stronger result when n = 2. On the other hand, there are isometries in O(V ) which are not
the products of less than n symmetries, an explicit example being 1
V
. This improved
version of the theorem on generation of the orthogonal group by symmetries is known
as the Cartan-Dieudonnes theorem. Its proof can be found in more advanced texts (see
E. Artin [1], Theorem 3.20, T. Y. Lam [2], p. 27, or O. T. OMeara [3], 43:12a).
Uwaga 4.8.2. W szczeglnie interesujcym nas przypadku grupy ortogonalnej przestrzeni
euklidesowej t dokadniejsz wersj twierdzenia o generowaniu grupy ortogonalnej przez
symetrie mona uzyska bez jakiegokolwiek dodatkowego wysiku. Jeli u jest niezerowym
wektorem przestrzeni euklidesowej V , to na podstawie twierdzenia 2.5.1 mamy rozkad
V = linu linu

i moemy rozpatrze symetri

u
przestrzeni V , ktra dziaa nastpujco:

u
(u) = u,
u
(w) = w dla kadego w linu

.
Bardzo atwo otrzymujemy nastpujcy odpowiednik twierdzenia 4.6.1 o przeduaniu
izometrii.
Twierdzenie 4.8.3. Dla kadej pary rnych wektorw u i w przestrzeni euklidesowej V
takich, e |u| = |w| istnieje symetria przestrzeni V przeprowadzajca u na w.
Dowd. Wobec |u| = |w| mamy (u, u) = (w, w) i std (uw, u+w) = (u, u) +(u, w) +
(w, u) + (w, w) = 0. Wobec tego

uw
(u) =
uw
(
1
2
(u w) +
1
2
(u +w)) =
1
2
(u w) +
1
2
(u +w) = w.
Teraz atwo otrzymujemy
Twierdzenie 4.8.4. Grupa ortogonalna O(V ) przestrzeni euklidesowej V jest genero-
wana przez symetrie. Dokadniej, jeli n = dimV > 1, to kada izometria przestrzeni
euklidesowej V jest iloczynem co najwyej n symetrii.
54
Dowd. Postpujemy jak w dowodzie twierdzenia 4.8.2 z tym, e teraz sytuacja jest prost-
sza, gdy na podstawie twierdzenia 4.8.3 wektory o rwnych normach mona przeprowa-
dzi na siebie przez jedn symetri a nie przez jedn lub iloczyn dwch symetrii, jak to
mielimy w dowodzie twierdzenia 4.8.2. Std te wynika dokadniejsza wersja twierdzenia
4.8.4.
We end this section with a discussion of commutativity questions in orthogonal gro-
ups. It will become clear that orthogonal groups are highly noncommutative. The only
exception is the rotation group O
+
(V ) of a plane V and we discuss this rst. We assume
that the characteristic of the ground eld K is not 2. Then every nonsingular symmetric
space V of dimension 2 over K is either anisotropic or else hyperbolic. This is not quite
trivial observation since it amounts to saying that every isotropic plane is hyperbolic, and
this holds only when char K ,= 2. We postpone the discussion of these matters to the next
chapter and will assume here that nonsingular planes are either anisotropic or hyperbolic.
With this assumption Theorem 4.7.2 and Example 4.8.3 cover all nonsingular planes and
yield the following result.
Wniosek 4.8.1. Let V be a nonsingular symmetric plane over a eld of characteristic
,= 2. Then every rotation in the orthogonal group O(V ) is the product of two symmetries,
and every reection in O(V ) is a symmetry.
Dowd. Every isometry in O(V ) is either a symmetry or the product of two symmetries.
Every symmetry is a reection and every product of two symmetries is a rotation. Hence
the result follows.
Now we can prove commutativity of the rotation group of a plane.
Twierdzenie 4.8.5. Let V be a nonsingular symmetric plane over a eld of characteristic
,= 2. Then the rotation group O
+
(V ) is an Abelian group.
Dowd. Let be a rotation in O
+
(V ) and let be a symmetry in O(V ). Then
1
:=
is a reection (its determinant is 1), hence a symmetry, by Corollary 4.8.1. But the
square of a symmetry in the orthogonal group O(V ) is equal to the identity map 1
V
,
hence = 1
V
, and so
=
1
(4.5)
for all rotations and all symmetries .
Now we will prove the commutativity of the group O
+
(V ). So let and
1
be two
rotations and let be an arbitrary symmetry. Then
1
:= is a symmetry, and we
also have =
1
. This will now be used in computing the commutator of and
1
:

1

1

1
1
= (
1

1

1
)
1
1
= (
1
1
)
1
1
= (
1
1
)
1

1
1
= 1
V
,
where we have used twice the relation (4.5) to substitute for the expressions in parentheses.
Thus
1
=
1
, as required.
Uwaga 4.8.3. The rotation group O
+
(V ) for spaces V of dimension , 3 is always non-
Abelian (see O. T. OMeara [3], 43:12b). The orthogonal group O(V ) is Abelian only in
the two cases: when dimV = 1, and when V is a hyperbolic plane over the eld F
3
(see
O. T. OMeara [3], 43:12a).
Finally, we determine the center of the orthogonal group of an anisotropic space.
55
Twierdzenie 4.8.6. If V is an anisotropic symmetric space over a eld of characteristic
,= 2, then
Z(O(V )) = 1
V
, 1
V
.
Dowd. Let Z(O(V )). To show that = 1
V
it is sucient to prove that leaves
every line of V xed (see Theorem 4.7.4). So let 0 ,= v V. In the anisotropic space V
the vector v is anisotropic, hence we can form the symmetry
v
. Since is in the center
of the orthogonal group, we have
v
=
v
, hence also

v

1
=
v
.
On the other hand, it is easy to check that for every isometry ,

v

1
=
(v)
.
Thus if Z(O(V )), then
v
=
(v)
for each nonzero vector v V. Equal symmetries
have the same hyperplanes of xed vectors, hence the same anisotropic lines, where they
reverse vectors. Hence Kv = K(v) for all v V, and since K(v) = (Kv), we get
(Kv) = Kv for all v V. Thus the symmetry in the center of the group O(V ) leaves
every line in V xed, hence = 1
V
or = 1
V
, by Theorem 4.7.4.
Uwaga 4.8.4. We have determined the center of the orthogonal group for an aniso-
tropic space V but the same result holds for every nonsingular symmetric space over a
eld of characteristic ,= 2 with the exception of hyperbolic plane over the eld F
3
(see
O. T. OMeara [3], 43:12). As to the rotation subgroup O
+
(V ), it is non-Abelian in di-
mensions , 3. Its center is then trivial, that is, contains only 1
V
, or is equal to 1
V
, 1
V
,
if 1
V
is a rotation (see O. T. OMeara [3], 43:13a).
Uwaga 4.8.5. There is an extensive literature about the structure of orthogonal gro-
ups. We cite only one important classical result. If V is a Euclidean space of odd di-
mension n , 3, then the rotation group O
+
(V ) is simple, that is, it does not contain
proper normal subgroups. If the dimension is an even number , 6, then the factor group
O
+
(V )/1
V
, 1
V
is a simple group (see E. Artin [1], Theorem 5.3).
Literatura cytowana
[1] E. Artin. Geometric Algebra. Interscience, New York, 1957.
[2] T. Y. Lam. The Algebraic Theory of Quadratic Forms. W. A. Benjamin, Addison-
Wesley, Reading, Mass., 1973. Second printing with revisions, 1980.
[3] O. T. OMeara. Introduction to Quadratic Forms, volume 117 of Grundlehren der
mathematischen Wissenschaften. Springer-Verlag, Berlin Gottingen Heidelberg, second,
corrected edition, 1971.
56
Rozdzia 5
Funkcjonay ptoraliniowe
Ostatnie zmiany 22.04.2009 r.
Pojcie dugoci wektora wprowadzilimy jak dotd jedynie dla wektorw przestrzeni
euklidesowych. Formua deniujca dugo wektora |v| =
_
(v, v) istotnie wykorzystuje
dodatni okrelono iloczynu skalarnego ( , ). Okazuje si, e istnieje analogon pojcia
przestrzeni euklidesowej, w ktrym ciaem podstawowym jest ciao C liczb zespolonych a
funkcjona dwuliniowy jest zastpiony oglniejszym typem funkcjonau zwanym ptora-
liniowym. W tej nowej sytuacji mona otrzyma odpowiedniki do znacznej czci teorii
przestrzeni euklidesowych poprzez uycie dokadnie tych samych technik, ktre znamy ju
z teorii przestrzeni euklidesowych.
W tym rozdziale rozpatrujemy funkcjonay ptoraliniowe i przestrzenie hermitowskie
jako odpowiedniki funkcjonaw dwuliniowych i symetrycznych przestrzeni dwuliniowych.
W nastpnym rozdziale omawiamy przestrzenie unitarne jako odpowiednik przestrzeni eu-
klidesowych i w kocu w rozdziale 7 dyskutujemy endomorzmy przestrzeni unitarnych
w zakresie podobnym do przedstawionych w rozdziale 4 wasnoci endomorzmw prze-
strzeni euklidesowych.
5.1 Przestrzenie hermitowskie
Kada liczba zespolona ma jednoznaczne przedstawienie w postaci r + si, gdzie r, s R.
Ciao C ma automorzm : C C taki, e (r + si) = r si. Dla a C bdziemy na
og pisa a zamiast (a). Zauwamy, e a = a dla kadego a C. Zauwamy te, e jeli
dla a C mamy a = a, to a R.
Niech V bdzie przestrzeni wektorow nad ciaem C. Funkcjonaem ptoraliniowym
na przestrzeni V nazywamy odwzorowanie
: V V C
ktre jest liniowe ze wzgldu na pierwsz zmienn i pliniowe ze wzgldu na drug zmien-
n. Oznacza to, e spenia warunki
(au +bv, w) = a(u, w) +b(v, w),
(u, av +bw) = a(u, v) + b(u, w),
dla wszystkich u, v, w V i wszystkich a, b C.
W przypadku funkcjonaw dwuliniowych rozpatrywalimy wycznie symetryczne
funkcjonay dwuliniowe. Dla funkcjonaw ptoraliniowych symetria nie jest moliwa,
57
gdy wymuszaaby ona liniowo funkcjonau ze wzgldu na drug zmienn. Natomiast
wspgra z ptoraliniowoci nastpujcy warunek hermitowskiej symetrii :
(u, v) = (v, u) dla wszystkich u, v V.
Definicja 5.1.1. Funkcjona ptoraliniowy speniajcy warunek hermitowskiej syme-
trii nazywamy hermitowskim. Skoczenie wymiarowa przestrze wektorowa V nad C z
okrelonym na niej funkcjonaem hermitowskim nazywa si przestrzeni hermitowsk.
W przestrzeni hermitowskiej moemy ju wprowadzi pojcie prostopadoci (ortogo-
nalnoci) wektorw u, v poprzez warunek (u, v) = 0. Ze wzgldu na hermitowsk symetri
funkcjonau hermitowskiego relacja ortogonalnoci wektorw jest symetryczna:
(u, v) = 0 (u, v) = 0 (v, u) = 0.
Tak jak w przestrzeniach dwuliniowych, dla dowolnego wektora v V wprowadzamy
oznaczenie q(v) := (v, v). Okrelona w ten sposb funkcja
q : V C
ma nastpujce wasnoci:
q(av) = [a[
2
q(v), q(u +v) q(u) q(v) = (u, v) +(v, u)
dla dowolnych a C, u, v V . Funkcj q nazywamy funkcjonaem kwadratowym stowa-
rzyszonym z funkcjonaem pltoraliniowym . Zauwamy, e z warunku hermitowskiej
symetrii otrzymujemy (v, v) = (v, v), zatem dla kadego wektora v V warto funk-
cjonau kwadratowego q(v) = (v, v) jest liczb rzeczywist. A wic q jest funkcj
q : V R, q(v) = (v, v).
Wektor niezerowy v V nazywa si izotropowy, jeli q(v) = (v, v) = 0. Podobnie jak w
przestrzeniach dwuliniowych wprowadzamy pojcia przestrzeni izotropowej i nieizotropo-
wej.
Jeli B = v
1
, . . . , v
n
jest baz przestrzeni hermitowskiej V , to macierz
A := [(v
i
, v
j
)]
nazywamy macierz przestrzeni hermitowskiej V wzgldem bazy B. Piszemy wtedy
V

= A w bazie B.
Oznaczmy a
ij
:= (v
i
, v
j
). Wtedy
a
ij
= (v
i
, v
j
) = (v
j
, v
i
) = a
ji
.
Tak wic A = A
T
, gdzie dla macierzy Q = [q
ij
] M
n
(C) symbolem Q oznaczamy macierz
sprzon z Q, to znaczy Q = [q
ij
]. Macierz A o wasnoci A = A
T
nazywamy macierz
hermitowsk. Macierz przestrzeni hermitowskiej wzgldem dowolnej bazy tej przestrzeni
jest wic macierz hermitowsk.
Dla u, v V , gdzie u =

i
x
i
v
i
, v =

j
y
j
v
j
, mamy
(u, v) =

i

j
a
ij
x
i
y
j
(5.1)
oraz
q(u) = (u, u) =

i

j
a
ij
x
i
x
j
.
Macierz [a
ij
] przestrzeni hermitowskiej V wzgldem dowolnej bazy tej przestrzeni wyzna-
cza zatem w zupenoci zarwno funkcjona hermitowski jak rwnie stowarzyszony z
nim funkcjona kwadratowy q.
58
Przykad 5.1.1. Rozpatrzmy sygnalizowany ju w rozdziale 2 przykad standardowej
przestrzeni hermitowskiej (przykad 2.1.4). Niech V bdzie przestrzeni wsprzdnych
C
n
nad ciaem liczb zespolonych C z funkcjonaem
: C
n
C
n
C,
((x
1
, . . . , x
n
), (y
1
, . . . , y
n
)) = x
1
y
1
+ +x
n
y
n
.
atwo sprawdzi, e jest funkcjonaem hermitowskim. Dla v = (x
1
, . . . , x
n
) warto
funkcjonau kwadratowego q(v) = [x
1
[
2
+ + [x
n
[
2
jest nieujemn liczb rzeczywist
i q(v) > 0 dla v ,= 0. W zwizku z tym przestrze ta jest nieizotropowa. Macierz
funkcjonau w bazie standardowej jest macierz jednostkowa.
Przykad 5.1.2. Jeli A M
n
(R) jest macierz symetryczn, to A traktowana jako
macierz nad ciaem C jest oczywicie macierz hermitowsk i wobec tego wyznacza na
nwymiarowej przestrzeni wektorowej V nad ciaem C funkcjona hermitowski zadany
formu (5.1). Zatem kada symetryczna przestrze dwuliniowa nad ciaem R wyznacza
przestrze hermitowsk nad ciaem C.
Dla przestrzeni hermitowskich istniej odpowiedniki wszystkich twierdze rozdziau 2
o przestrzeniach dwuliniowych. Sformuujemy je tutaj w tej samej kolejnoci pomijajc
przewanie dowody, ktre otrzymujemy z dowodw odpowiednich twierdze o przestrze-
niach dwuliniowych poprzez nieznaczne modykacje.
5.2 Przestrzenie hermitowskie i kongruencja macie-
rzy
Definicja 5.2.1. Macierze A, C M
n
(C) nazywamy hermitowsko kongruentnymi, jeli
istnieje macierz nieosobliwa P M
n
(C) taka, e C = PAP
t
. Piszemy wtedy A

=
h
C.
Twierdzenie 5.2.1. Niech V bdzie przestrzeni hermitowsk i niech B oraz B

bd
bazami przestrzeni V. Jeli
V

= A w bazie B oraz V

= C w bazie B

,
to A i C s macierzami hermitowsko kongruentnymi: A

=
h
C. Dokadniej, jeli P jest
macierz przejcia od bazy B do bazy B

, to
C = PAP
t
.
Zauwamy, e C = PAP
t
pociga
det C = det A det P det P
t
= det A det P det P
t
= det A [det P[
2
.
5.3 Izometrie przestrzeni hermitowskich
Definicja 5.3.1. Niech (U, ) i (V, ) bd przestrzeniami hermitowskimi. Izomorzm
h : U V przestrzeni wektorowych U i V nazywamy izometri przestrzeni hermitowskich
(U, ) i (V, ) jeli zachowuje on funkcjonay hermitowskie i , to znaczy, jeli
(u, w) = (h(u), h(w)) dla wszystkich u, w U.
Jeli istnieje izometria przestrzeni hermitowskich (U, ) i (V, ), to przestrzenie te nazy-
wamy izometrycznymi i piszemy (U, )

= (V, ).
59
Zauwamy, e izometria h zachowuje ortogonalno wektorw a take funkcjonay kwa-
dratowe stowarzyszone z funkcjonaami hermitowskimi i . Rzeczywicie, dla kadego
u U mamy
q

(u) = (u, u) = (h(u), h(u)) = q

(h(u)).
Twierdzenie 5.3.1. Niech (U, ) i (V, ) bd przestrzeniami hermitowskimi. Zamy,
e A i B s macierzami (U, ) i (V, ) wzgldem jakichkolwiek baz przestrzeni U i V :
(U, )

= A i (V, )

= B.
Wtedy
(U, )

= (V, ) A

=
h
B.
5.4 Nieosobliwo przestrzeni hermitowskich
Dla uproszczenia oznacze zamiast (u, v) bdziemy pisa po prostu (u, v). Tak jak w
przypadku przestrzeni dwuliniowych deniujemy radyka rad V przestrzeni hermitowskiej
jako zbir wszystkich wektorw ortogonalnych do caej przestrzeni:
rad V = v V : (v, w) = 0 w V .
Z liniowoci funkcjonau hermitowskiego wzgldem pierwszej zmiennej wynika natych-
miast, e rad V jest podprzestrzeni przestrzeni wektorowej V .
Definicja 5.4.1. Niech S bdzie podprzestrzeni przestrzeni hermitowskiej V . Zbir
S

:= v V : (v, w) = 0 dla wszystkich w S

nazywamy ortogonalnym dopenieniem podprzestrzeni S.
Uwaga 5.4.1. V

= rad V oraz 0

= V. Ponadto, S

jest podprzestrzeni przestrzeni

V. Rzeczywicie, jeli u, v S

oraz x, y C, to, wykorzystujc liniowo funkcjonau

hermitowskiego wzgldem pierwszej zmiennej, dla kadego wektora w S mamy
(xu +yv, w) = x(u, w) +y(v, w) = 0,
i wobec tego xu +yv S

.
Zauwamy jeszcze, e jeli S jest podprzestrzeni waciw, to S

,= 0. Rzeczywicie,
niech v
1
, . . . , v
k
bdzie baz S i niech v
1
, . . . , v
k
, v
k+1
, . . . , v
n
bdzie baz V . Mamy
v =
n

i=1
x
i
v
i
S

(v, v
1
) = = (v, v
k
) = 0
x
1
(v
1
, v
j
) + +x
n
(v
n
, v
j
) = 0 dla j = 1, . . . , k.
A wic wektor v naley do S

wtedy i tylko wtedy gdy jego wsprzdne speniaj ukad

k rwna liniowych jednorodnych o n niewiadomych. Poniewa k < n, taki ukad ma
rozwizanie niezerowe.
Przestrze hermitowsk nazywamy nieosobliw jeli jej radyka jest zerowy. Podobnie
jak w przypadku przestrzeni dwuliniowych dowodzimy, e przestrze hermitowska jest
nieosobliwa wtedy i tylko wtedy gdy wyznacznik macierzy tej przestrzeni wzgldem dowolnej
bazy jest rny od zera.
60
Rzeczywicie, jeli v
1
, . . . , v
n
tworz baz V , to wektor v = x
1
v
1
+ + x
n
v
n
V
naley do radykau przestrzeni V wtedy i tylko wtedy gdy
x
1
(v
1
, v
k
) + +x
n
(v
n
, v
k
) = 0 dla k = 1, . . . , n,
to znaczy wtedy i tylko wtedy gdy wsprzdne wektora v speniaj ukad rwna linio-
wych jednorodnych, ktrego macierz wspczynnikw przy niewiadomych jest macierz
[(v
i
, v
k
)] przestrzeni hermitowskiej V w pewnej bazie tej przestrzeni. Przestrze V jest
wic nieosobliwa wtedy i tylko wtedy gdy ten ukad rwna ma tylko rozwizanie zerowe
a to ma miejsce tylko wtedy gdy det[(v
i
, v
k
)] ,= 0.
Uwaga 5.4.2. Kada nieizotropowa przestrze hermitowska jest nieosobliwa. Rzeczywi-
cie, jeli V jest nieizotropowa i v rad V , to (v, v) = 0, skd wobec nieizotropowoci V
otrzymujemy v = 0. Zatem rad V = 0 i przestrze jest nieosobliwa. W dalszym cigu zaj-
mowa si bdziemy przede wszystkim nieizotropowymi przestrzeniami hermitowskimi,
ktre s, jak widzimy, nieosobliwe. Natomiast istniej oczywicie izotropowe przestrze-
nie hermitowskie, ktre take s nieosobliwe. Na przykad, na podstawie przykadu 5.1.2
macierz
_
0 1
1 0
_
wyznacza przestrze hermitowsk i jest to przestrze nieosobliwa, gdy wyznacznik tej
macierzy jest rny od zera, natomiast przestrze ta jest oczywicie izotropowa.
Przystpujemy teraz do interpretacji nieosobliwoci przestrzeni hermitowskiej przy
pomocy pojcia przestrzeni dualnej do danej przestrzeni wektorowej,
V

:= Hom(V, C).
Tak jak w przypadku przestrzeni dwuliniowej istnieje bardzo prosty sposb konstruowania
funkcjonaw liniowych na przestrzeni hermitowskiej V. Ustalamy wektor v V i wiemy
z nim odwzorowanie

v
: V C,
v
(x) = (x, v) dla x V.
Z liniowoci ( , ) wzgldem pierwszej zmiennej wynika natychmiast, e
v
jest funkcjo-
naem liniowym na V, a wic jest elementem przestrzeni dualnej V

. Okazuje si, e dla

nieizotropowego funkcjonau hermitowskiego ( , ) ta konstrukcja daje wszystkie funkcjo-
nay liniowe na V. Dla ustalenia tego faktu rozpatrzmy odwzorowanie

V
: V V

,
V
(v) =
v
.
Lemat 5.4.1. Niech V bdzie przestrzeni hermitowsk. Wtedy
(a)
V
jest homomorzmem grup addytywnych.
(b) ker
V
= rad V .
Dowd. (a) pozostawiamy jako atwe wiczenie dla czytelnika. Zauwamy, e
V
nie jest
homomorzmem przestrzeni wektorowych, gdy
V
(av) = a
V
(v). Rzeczywicie,

av
(x) = (x, av) = a(x, v) = a
v
(x)
dla kadego x V .
(b) Wykorzystujc jedynie denicje otrzymujemy
ker
V
= v V :
V
(v) = 0 V

= v V : (x, v) = 0 dla wszystkich x V

= rad V.
61
Twierdzenie 5.4.1. Jeli przestrze hermitowska V jest nieizotropowa, to homomorzm

V
jest izomorzmem addytywnych grup abelowych.
Dowd. Jeli przestrze V jest nieizotropowa, to rad V = 0 i na podstawie lematu 5.4.1
homomorzm
V
jest injektywny. Naley wic pokaza, e jeli V jest nieizotropowa, to
homomorzm
V
jest surjektywny.
Wemy dowolny funkcjona liniowy V

. Udowodnimy, e istnieje v V taki, e

v
=
V
(v) = , to znaczy,
istnieje v V taki, e (x, v) =
v
(x) = (x) dla kadego x V. (5.2)
Moemy zaoy, e ,= 0, gdy dla = 0 mona wzi v = 0. Poniewa ,= 0, wic
ker ,= V . Faktycznie, jeli dimV = n, to dimker = n1, gdy n = dimker +dimim
oraz im = C. Wobec tego (ker )

,= 0 (na podstawie uwagi 5.4.1).

Jeli v ker (ker )

, to (v, v) = 0, skd wobec nieizotropowoci V wynika, e v = 0.

Zatem dla kadego niezerowego wektora v
0
(ker )

mamy
V = ker Cv
0
.
Kady wektor v V moemy wic przedstawi jednoznacznie w postaci v = u+cv
0
, gdzie
u ker oraz c C. Jeli wektor v spenia (5.2), to w szczeglnoci dla x = u mamy
(u, u +cv
0
) = (u) = 0
skd wynika, e (u, u) +c(u, v
0
) = 0, skd wobec (u, v
0
) = 0 wynika, e (u, u) = 0. Wobec
nieizotropowoci przestrzeni V oznacza to, e u = 0. A wic jeli wektor v = u + cv
0
speniajcy (5.2) istnieje, to u = 0, czyli v = cv
0
gdzie c C oraz v
0
(ker )

.
Znajdziemy teraz warunek konieczny i wystarczajcy jaki spenia musi liczba c aby
wektor v = cv
0
spenia (5.2). Niech x bdzie dowolnym wektorem przestrzeni V . Wtedy
mamy przedstawienie
x = w +dv
0
, w ker , d C.
Warunek (5.2) jest speniony przez wektor v = cv
0
wtedy i tylko wtedy gdy dla kadych
w ker , d C zachodzi
dc(v
0
, v
0
) = (dv
0
, cv
0
) = (w+dv
0
, cv
0
) = (x, cv
0
) = (x) = (w+dv
0
) = (dv
0
) = d(v
0
),
a wic wtedy i tylko wtedy gdy
c =
(v
0
)
(v
0
, v
0
)
.
Tak wic dla v =
(v
0
)
(v
0
,v
0
)
v
0
mamy
V
(v) = i
V
jest odwzorowaniem surjektywnym.
Wniosek 5.4.1 (Twierdzenie Riesza o reprezentacji). Jeli V jest nieizotropow prze-
strzeni hermitowsk, to dla kadego funkcjonau liniowego : V C istnieje dokadnie
jeden wektor v V taki, e
(x) = (x, v) dla kadego x V.
5.5 Twierdzenie o rzucie prostopadym
Tutaj mona dosownie przepisa denicje, twierdzenia i dowody, ktre przedstawilimy
w przypadku przestrzeni dwuliniowych.
62
Uwaga 5.5.1. Dla podprzestrzeni S przestrzeni hermitowskiej V mamy
S S

= v S : (v, x) = 0 dla wszystkich x S

= rad S.
Std wynika, e podprzestrze S jest nieosobliwa wtedy i tylko wtedy gdy S S

= 0.
Twierdzenie 5.5.1. (Twierdzenie o rzucie prostopadym.) Jeli S jest nieizotropow
podprzestrzeni przestrzeni hermitowskiej V, to
V = S S

.
Dowd. Na podstawie uwagi 5.5.1 nieizotropowo S pociga S S

= rad S = 0, zatem
S +S

= S S

. Pozostaje zatem udowodni, e V = S +S

.
Niech v V . Rozpatrzmy funkcjona liniowy
v
na podprzestrzeni S okrelony nast-
pujco:

v
: S C,
v
(s) = (s, v).
Poniewa S jest nieizotropow przestrzeni hermitowsk, na podstawie twierdzenia 5.4.1
istnieje wektor t S taki, e
v
=
S
(t) =
t
, gdzie

t
: S C,
t
(s) = (s, t).
Tak wic dla kadego s S mamy
(s, v) =
v
(s) =
t
(s) = (s, t),
skd wynika, e (s, v t) = 0 dla kadego s S. Oznacza to, e v t S

. Wobec tego
dla kadego v V mamy
v = t + (v t), t S, v t S

,
skd V = S +S

.
5.6 Bazy ortogonalne przestrzeni hermitowskich
Tak jak w przypadku przestrzeni dwuliniowych gwnym zastosowaniem twierdzenia o
rzucie prostopadym jest twierdzenie o istnieniu baz prostopadych w przestrzeniach her-
mitowskich. Dowd jest taki sam jak w przypadku dwuliniowym, a nawet prostszy, gdy
ciao podstawowe ma charakterystyk zero.
Twierdzenie 5.6.1. Kada nieizotropowa przestrze hermitowska ma baz ortogonaln.
Ponadto, dla kadego wektora niezerowego v V istnieje baza ortogonalna przestrzeni V
zawierajca wektor v.
Dowd. Wemy dowolny wektor niezerowy v V . Jeli przestrze ma wymiar 1, to wek-
tor v tworzy baz ortogonaln przestrzeni V . Zamy, e dimV = n > 1 i twierdzenie
jest prawdziwe dla przestrzeni o wymiarze mniejszym ni n. Rozpatrzmy 1wymiarow
podprzestrze S := Cv rozpit na wektorze v. Poniewa v jest nieizotropowy, podprze-
strze S jest nieosobliwa. Zatem na podstawie twierdzenia 5.5.1 o rzucie prostopadym
mamy rozkad
V = S S

.
Tutaj dimS

< dimV i wobec tego na podstawie zaoenia indukcyjnego S

ma baz
ortogonaln v
2
, . . . , v
n
. Wtedy v, v
2
, . . . , v
n
jest baz ortogonaln przestrzeni V.
63
Take dla przestrzeni hermitowskich funkcjonuje metoda ortogonalizacji Grama-Schmidta.
Nastpujce twierdzenie ma dokadnie taki sam dowd jak twierdzenie 2.6.2.
Twierdzenie 5.6.2. Niech V bdzie nieizotropow przestrzeni hermitowsk. Niech B =
v
1
, . . . , v
k
bdzie zbiorem liniowo niezalenych wektorw przestrzeni V . Wtedy zbir B

=
u
1
, . . . , u
k
okrelony nastpujco:
u
1
= v
1
, u
+1
= v
+1
+x
1
u
1
+ +x

gdzie x
i
=
(v
+1
, u
i
)
(u
i
, u
i
)
skada si z parami ortogonalnych wektorw oraz
linB = linB

.
W szczeglnoci, jeli B jest baz przestrzeni V , to B

jest baz ortogonaln przestrzeni

V .
64
Rozdzia 6
Przestrzenie unitarne
Ostatnie zmiany 22.04.2009 r.
Definicja 6.0.1. Przestrzeni unitarn nazywamy skoczenie wymiarow przestrze
hermitowsk V nad ciaem C liczb zespolonych z dodatnio okrelonym funkcjonaem her-
mitowskim
( , ) : V V C
zwanym iloczynem skalarnym.
Przypomnijmy, e z warunku hermitowskiej symetrii mamy (v, v) = (v, v) i wobec tego
(v, v) R. Funkcjona ptoraliniowy na przestrzeni unitarnej obok warunku hermitow-
skiej symetrii spenia jeszcze warunek dodatniej okrelonoci, ktry oznacza, e
(v, v) > 0 dla kadego niezerowego wektora v V.
A wic na przestrzeni unitarnej V funkcjona kwadratowy q : V R przyjmuje tylko
wartoci nieujemne, przy czym q(v) = 0 tylko dla v = 0.
6.1 Norma wektora i odlego midzy wektorami
Warunek dodatniej okrelonoci iloczynu skalarnego w przestrzeni unitarnej oznacza, e
dla kadego wektora v V warto funkcjonau kwadratowego q(v) = (v, v) jest kwadra-
tem pewnej liczby rzeczywistej d R:
(v, v) = d
2
.
Z dwch liczb d i d wybieramy t, ktra jest nieujemna i nazywamy j dugoci lub
norm wektora v i oznaczamy |v|. Zatem
|v| =
_
(v, v) =
_
q(v) dla kadego wektora v V.
Zauwamy, e dla dowolnej liczby zespolonej a i dowolnego wektora v V mamy
|av| =
_
(av, av) =
_
[a[
2
(v, v) = [a[ |v| .
W szczeglnoci, |v| = |v| = |iv|.
Z pojciem dugoci wektora przestrzeni unitarnej V zwizane s nastpujce cztery
twierdzenia, ktrych dowody (wraz z interpretacj geometryczn tych twierdze) pozo-
stawiamy jako wiczenia dla Czytelnika.
65
Twierdzenie Pitagorasa: Jeli u, v V s prostopade, to
|u +v|
2
= |u|
2
+|v|
2
.
Twierdzenie o rwnolegoboku: Dla dowolnych u, v V ,
|u +v|
2
+|u v|
2
= 2(|u|
2
+|v|
2
).
Nierwno Cauchyego-Schwarza: Dla dowolnych u, v V ,
[(u, v)[ |u| |v| ,
przy czym rwno zachodzi tylko wtedy gdy wektory u, v s liniowo zalene.
Nierwno trjkta: Dla dowolnych u, v V ,
|u +v| |u| +|v| ,
przy czym rwno zachodzi tylko wtedy gdy wektory u, v s liniowo zalene, (u, v) R
oraz (u, v) , 0.
W przestrzeni unitarnej nie moemy wprowadzi (miary) kta midzy wektorami tak jak
zrobilimy to w przestrzeni euklidesowej gdy
(u,v)
uv
nie jest na og liczb rzeczywist.
Moemy natomiast dokadnie tak jak w przestrzeni euklidesowej okreli odlego d(u, v)
pomidzy wektorami u, v V ,
d(u, v) = |u v| .
Tak okrelona funkcja d : V V R ma wszystkie wasnoci wymagane od metryki
przestrzeni metrycznej. Kada przestrze unitarna V jest wic przestrzeni metryczn z
metryk d.
Wan konsekwencj dodatniej okrelonoci iloczynu skalarnego w przestrzeni unitar-
nej jest nastpujcy fakt.
Twierdzenie 6.1.1. Kada przestrze unitarna jest nieizotropow, zatem take nieoso-
bliw, przestrzeni hermitowsk.
Dowd. Warunek dodatniej okrelonoci iloczynu skalarnego pociga oczywicie nieizotro-
powo przestrzeni unitarnej. Std te wynika nieosobliwo przestrzeni unitarnej (zobacz
uwag 5.4.2).
Kada podprzestrze S przestrzeni unitarnej V jest oczywicie take przestrzeni uni-
tarn i wobec tego jest nieosobliwa.
6.2 Bazy ortonormalne
Poniewa dla niezerowego wektora v V dugo d = |v| jest dodatni liczb rzeczywist,
wic
_
_
_
1
d
v
_
_
_ =
1
d
|v| = 1. Przejcie od wektora v do
1
v
v nazywa si normalizacj wektora
v. Wektor o dugoci 1 nazywa si unormowany. Baza v
1
, . . . , v
n
przestrzeni unitarnej
nazywa si baz ortonormaln gdy jest to baza ortogonalna i dugo kadego wektora
tej bazy jest rwna 1.
Twierdzenie 6.2.1. Kada przestrze unitarna ma baz ortonormaln.
66
Dowd. Na podstawie twierdze 5.6.1, 5.6.2, przestrze unitarna ma baz ortogonaln.
Po znormalizowaniu kadego wektora takiej bazy otrzymujemy baz ortonormaln.
Bazy ortonormalne prowadz do istotnych uproszcze rachunkw w przestrzeniach
unitarnych. Jeli c = e
1
, . . . , e
n
jest baz ortonormaln przestrzeni V oraz
u = x
1
e
1
+ +x
n
e
n
, v = y
1
e
1
+ +y
n
e
n
s dowolnymi wektorami tej przestrzeni, to z ptoraliniowoci iloczynu skalarnego i or-
tonormalnoci bazy c otrzymujemy nastpujce, bardzo proste formuy dla iloczynu ska-
larnego wektorw u i v i dla normy wektora u:
(u, v) = x
1
y
1
+ +x
n
y
n
, |u|
2
= [x
1
[
2
+ +[x
n
[
2
,
przy czym pierwsz z nich mona take zapisa jako nastpujc rwno Parsevala:
(u, v) = (u, e
1
)(e
1
, v) + + (u, e
n
)(e
n
, v).
Jak to ju zauwaylimy, z twierdzenia 5.2.1 wynika, e jeli A i C s macierzami tej samej
przestrzeni hermitowskiej V wzgldem baz B = v
1
, . . . , v
n
i B

= w
1
, . . . , w
n
, to
det C = [det P[
2
det A, (6.1)
gdzie P jest macierz przejcia od bazy B do bazy B

. Jeli V jest przestrzeni unitarn,

to V ma baz ortonormaln B i w tej bazie przestrze V ma macierz jednostkow A =
I = [(v
i
, v
j
)]. Jeli B

jest take baz ortonormaln V , to take macierz C = [(w

i
, w
j
)]
jest macierz jednostkow i wobec tego z rwnoci (6.1) wynika, e dla macierzy przejcia
P od bazy B do bazy B

mamy [det P[
2
= 1. Nastpujce twierdzenie podaje znacznie
dokadniejszy rezultat.
Twierdzenie 6.2.2. Niech B bdzie baz ortonormaln przestrzeni unitarnej V i niech
B

bdzie baz V . Niech P bdzie macierz przejcia od bazy ortonormalnej B do bazy B

.
Baza B

jest ortonormalna wtedy i tylko wtedy gdy P jest macierz unitarn, to znaczy
P
1
= P
T
.
Dowd. atwa modykacja dowodu twierdzenia 3.2.1.
6.3 Przykady
Przykad 6.3.1. W przykadzie 2.1.4 rozpatrywalimy przestrze wsprzdnych C
n
z
funkcjonaem ptoraliniowym
( , ) : C
n
C
n
C,
((x
1
, . . . , x
n
), (y
1
, . . . , y
n
)) = x
1
y
1
+ +x
n
y
n
.
Jest to nwymiarowa przestrze unitarna, ktr nazywamy standardow przestrzeni
unitarn. W bazie e
1
, . . . , e
n
zoonej z wektorw jednostkowych przestrze ta ma ma-
cierz jednostkow. Jeli V jest jakkolwiek nwymiarow przestrzeni unitarn, to V ma
baz ortonormaln B i w tej bazie V ma macierz jednostkow. Tak wic V i C
n
maj
identyczne macierze w odpowiednich bazach i wobec tego, na podstawie twierdzenia 5.3.1
s izometryczne. A wic, kada nwymiarowa przestrze unitarna jest izometryczna ze
standardow nwymiarow przestrzeni unitarn C
n
.
67
Take przykady nieskoczenie wymiarowych przestrzeni rzeczywistych z dodatnio
okrelonymi funkcjonaami dwuliniowymi rozpatrywane w przykadzie 3.3.2 maj swo-
je odpowiedniki hermitowskie.
Przykad 6.3.2. Niech V = C[a, b] bdzie przestrzeni wszystkich funkcji cigych
f : [a, b] C okrelonych na przedziale domknitym [a, b] R. Jest to nieskoczenie
wymiarowa przestrze wektorowa nad ciaem C. Na przestrzeni tej okrela si funkcjona
( , ) : V V C wzorem
(f, g) =
_
b
a
f(x)g(x)dx.
Standardowe wasnoci caki oznaczonej pokazuj, e ( , ) jest dodatnio okrelonym
funkcjonaem hermitowskim. A wic przestrze zespolonych funkcji cigych na przedzia-
le domknitym ma wszystkie wasnoci przestrzeni unitarnej z wyjtkiem skoczonoci
wymiaru.
Rwnie na przestrzeni V =
2
wszystkich cigw (a
i
) liczb zespolonych speniajcych
warunek

i=0
[a
i
[ < mona okreli dodatni funkcjona hermitowski nastpujco:
((a
i
), (b
i
)) =

i=0
a
i
b
i
.
Szereg po prawej stronie jest zbieny gdy
0 ([a
i
[ [b
i
[)
2
= [a
i
[
2
2[a
i
[[b
i
[ +[b
i
[
2
i wobec tego 2[a
i
b
i
[ [a
i
[
2
+[b
i
[
2
skd otrzymujemy
2[

i=0
a
i
b
i
[ 2

i=0
[a
i
b
i
[

i=0
[a
i
[
2
+

i=0
[b
i
[
2
< .
6.4 Dodatnio okrelone funkcjonay hermitowskie
Zauwaona w przykadzie 6.3.1 izometria przestrzeni unitarnych ze standardowymi prze-
strzeniami unitarnymi pozwala zawzi rozpatrywanie przestrzeni unitarnych do standar-
dowych przestrzeni unitarnych C
n
. Podobnie jak w przypadku przestrzeni euklidesowych
powstaje pytanie jak rozpozna, czy przestrze hermitowska zadana poprzez swoj ma-
cierz wzgldem pewnej bazy tej przestrzeni jest unitarna. Klasyczn odpowied w przy-
padku przestrzeni euklidesowych znamy ju z twierdzenia Frobeniusa 3.3.2. Dokadnie ten
sam argument rozstrzyga t kwesti w przypadku przestrzeni unitarnych.
Twierdzenie 6.4.1. Niech V bdzie nwymiarow przestrzeni wektorow nad ciaem
C i niech A = [a
ij
] bdzie macierz funkcjonau hermitowskiego ( , ) na przestrzeni
V w bazie B = v
1
, . . . , v
n
tej przestrzeni. Dla k n, niech A
k
= [a
ij
]
1i,jk
bdzie
macierz funkcjonau ( , ) zacienionego do podprzestrzeni V
k
= linv
1
, . . . , v
k
w bazie
B
k
= v
1
, . . . , v
k
. Przestrze V jest unitarna wtedy i tylko wtedy, gdy
det A
k
> 0 dla kadego k = 1, 2, . . . , n.
Dowd. Jeli przestrze V jest unitarna, to take wszystkie podprzestrzenie V
k
s unitarne
i wobec tego wystarczy pokaza, e wyznacznik macierzy dowolnej przestrzeni unitarnej
w dowolnej bazie tej przestrzeni jest dodatni liczb rzeczywist. Jak ju zauwaylimy,
przestrze unitarna V ma baz ortonormaln i jeli P jest macierz przejcia od bazy
B do bazy ortonormalnej, to I = PAP
T
na podstawie twierdzenia 5.2.1. Zatem 1 =
[ det P[
2
det A skd wynika, e det A jest liczb rzeczywist i det A > 0.
68
Zamy teraz, e det A
k
> 0 dla kadego k = 1, 2, . . . , n. Jeli n = 1, to A = A
1
i
jedyny element macierzy A jest dodatni liczba rzeczywist, skd wynika, e funkcjona
hermitowski jest dodatnio okrelony i wobec tego V jest przestrzeni unitarn. Zamy
teraz, e n > 1 i twierdzenie jest prawdziwe dla przestrzeni o wymiarze n1. Rozpatrzmy
podprzestrze V
n1
= linv
1
, . . . , v
n1
przestrzeni V . Na podstawie twierdzenia o rzucie
prostopadym mamy
V = V
n1
V

n1
.
Tutaj dimV

n1
= dimV dimV
n1
= 1 i wobec tego V

n1
= linw dla pewnego w V .
Jeli (w, w) = a, to wobec w V

n1
mamy
V

= A
n1
[a] w bazie B
n1
w ,
gdzie A
n1
[a] oznacza macierz A
n1
z doczon jedn kolumn i jednym wierszem,
ktrych wszystkie elementy s rwne 0 z wyjtkiem ostatniego rwnego a. Poniewa jednak
rwnoczenie mamy
V

= A w bazie B,
wic jeli Q jest macierz przejcia od bazy B do bazy B
n1
w przestrzeni V , to
A
n1
[a] = QAQ
T
.
Biorc wyznaczniki po obu stronach otrzymujemy a det A
n1
= [ det Q[
2
det A skd wy-
nika, e a > 0. Teraz ju atwo zauway, e funkcjona hermitowski na V jest dodatnio
okrelony. Kady wektor v V ma jednoznaczne przedstawienie w postaci v = u + cw,
gdzie u V
n1
, c C oraz
q(v) = (v, v) = (u +cw, u +cw) = (u, u) +[c[
2
(w, w) = q(u) +[c[
2
a , 0,
gdy V
n1
jest przestrzeni unitarn i wobec tego q(u) , 0 oraz [c[
2
a , 0. Ponadto, jeli
v ,= 0, to u ,= 0 lub c ,= 0 i wobec tego q(v) > 0.
6.5 Najlepsza aproksymacja
Take twierdzenie 3.4.1 o najlepszej aproksymacji w przestrzeni euklidesowej ma swj
odpowiednik w przestrzeniach unitarnych. Dowd jest taki sam jak w przypadku euklide-
sowym.
Twierdzenie 6.5.1. Niech S bdzie podprzestrzeni przestrzeni unitarnej V i niech v
V . Jeli v = s +s

, gdzie s S oraz s

, to
|v s| |v t| dla kadego wektora t S.
Wektor s jest wic najlepszym przyblieniem wektora v w podprzestrzeni S.
69
Rozdzia 7
Endomorzmy przestrzeni
unitarnych
Ostatnie zmiany 12.06.2009 r.
W tym rozdziale, rwnolegle do rezultatw rozdziau 4 o endomorzmach przestrzeni
euklidesowych, rozpatrujemy endomorzmy przestrzeni unitarnych speniajce warunki
wyraone w jzyku iloczynu skalarnego. Bd to endomorzmy samosprzone, normalne
i unitarne (tak nazywa si izometrie przestrzeni unitarnych).
7.1 Endomorzmy sprzone
Zakadamy, e V jest przestrzeni unitarn. A wic na V jest zadany dodatnio okrelony
funkcjona hermitowski
( , ) : V V C,
ktry nazywamy iloczynem skalarnym. Bdziemy interpretowa nieosobliwo przestrzeni
unitarnej V poprzez izomorzm grup addytywnych przestrzeni V i przestrzeni dualnej
V

V
: V V

,
V
(v) =
v
gdzie
v
: V C,
v
(x) = (x, v) dla x V (zob. twierdzenie 5.4.1).
Twierdzenie 7.1.1. Dla kadego endomorzmu przestrzeni unitarnej V istnieje do-
kadnie jeden endomorzm

przestrzeni V speniajcy warunek

((v), u) = (v,

(u)) dla wszystkich u, v V. (7.1)

Dowd. Dla kadego u V rozpatrzmy funkcjona liniowy na przestrzeni V okrelony
nastpujco:
(v) = ((v), u) dla v V.
Na podstawie twierdzenia 5.4.1 istnieje dokadnie jeden wektor w V taki, e =
w
.
Mamy zatem
((v), u) = (v) =
w
(v) = (v, w) dla wszystkich v V.
W ten sposb kademu wektorowi u V przyporzdkujemy jednoznacznie wektor w V ,
ktry oznaczamy

(u), speniajcy
((v), u) = (v,

(u)) dla wszystkich u, v V.

71
Tutaj

jest odwzorowaniem

: V V speniajcym warunek (7.1) i pozostaje wyka-

za, e

jest endomorzmem przestrzeni V i e jest to jedyny endomorzm przestrzeni

V speniajcy warunek (7.1).
Wemy dowolne v, x, y V oraz a, b C. Wtedy
(v,

(ax +by)) = ((v), ax +by) = a((v), x) +

b((v), y)
= a(v,

(x)) +

b(v,

(y)) = (v, a

(x) +b

(y)).
Wobec nieosobliwoci przestrzeni V wynika std, e

(ax +by) = a

(x) +b

(y).
Pokaemy teraz, e endomorzm

speniajcy (7.1) jest tylko jeden. Przypumy, e

istnieje jeszcze jeden endomorzm przestrzeni V taki, e
(v, (u)) = ((v), u) = (v,

(u)) v, u V.
Wtedy (v, (u)

(u)) = 0 dla kadego v V , skd wobec nieosobliwoci przestrzeni

wynika, e (u) =

(u) dla kadego u V . A wic =

.
Definicja 7.1.1. (a) Endomorzm

przestrzeni unitarnej V , speniajcy warunek (7.1),

((v), u) = (v,

(u)) dla wszystkich u, v V

nazywamy endomorzmem sprzonym z endomorzmem przestrzeni V .
(b) Endomorzm nazywa si samosprzony jeli =

, to znaczy, jeli
((v), u) = (v, (u)) dla wszystkich u, v V.
Uwaga 7.1.1. Poniewa iloczyn skalarny nie jest symetryczny, fakt, e w denicji endo-
morzmu

pojawia si on na miejscu drugiej zmiennej iloczynu skalarnego wydaje si

mie znaczenie. Okazuje si jednak, e tak nie jest, gdy endomorzm

spenia take
warunek
(

(v), u) = (v, (u)) dla wszystkich v, u V. (7.2)

Rzeczywicie, dla dowolnych v, u V mamy
(

(v), u) = (u,

(v)) = ((u), v) = (v, (u)).

Std wynika te natychmiast, e (

= . Mamy bowiem
(v, (

(u)) = (

(v), u) = (v, (u))

dla wszystkich u, v V skd wobec nieosobliwoci iloczynu skalarnego otrzymujemy
(

= . W dalszym cigu piszemy

zamiast (

.
Twierdzenie 7.1.2. Niech V bdzie przestrzeni unitarn. Odwzorowanie
End
C
V End
C
V,

ma nastpujce wasnoci
( +)

, ()

, (a)

= a

,
dla kadych endomorzmw , przestrzeni V i dla kadego skalara a C, a take
1

V
= 1
V
,

= .
72
Dowd. Wykorzystujemy wasno (7.1) deniujc endomorzm sprzony i nieosobli-
wo przestrzeni. A wic dla kadych u, v V mamy
(v, ( +)

(u)) = (( +)(v), u) = ((v), u) + ((v), u) = (v,

(u)) + (v,

(u))
= (v, (

)(u)),
skd wynika, e ( +)

(u) = (

)(u) dla kadego u V . Podobnie

(v, ()

(u)) = ((v), u) = ((v),

(u)) = (v,

(u)),
oraz
(v, (a)

(u)) = ((a)(v), u) = a((v), u) = a(v,

(u)) = (v, a

(u))
dowodz dwch nastpnych wasnoci. Pozostaje udowodni, e 1

V
= 1
V
. Zauwamy, e
dla dowolnych u, v V, mamy
(v, 1

(u)) = (1(v), u) = (v, u) = (v, 1(u)),

Wobec tego 1

(u) = 1(u) dla kadego u V .

Wartoci endomorzmu sprzonego
Pokaemy teraz wyrany wzr na warto

(u) dla dowolnego wektora u V . Jeli

v = x
1
v
1
+ +x
n
v
n
, gdzie x
i
C oraz v
1
, . . . , v
n
jest baz ortonormaln przestrzeni V ,
to (v, v
i
) = x
i
. Wobec tego wsprzdne wektora v w bazie ortonormalnej wyraaj si
poprzez wartoci iloczynu skalarnego i mamy ogln formu
v = (v, v
1
)v
1
+ + (v, v
n
)v
n
(7.3)
dla dowolnego v V i dowolnej bazy ortonormalnej v
1
, . . . , v
n
przestrzeni V .
W szczeglnoci zatem dla wektora v =

(u) mamy

(u) =

i
(

(u), v
i
)v
i
=

i
(u, (v
i
))v
i
,
gdzie wykorzystalimy (7.2). Jest to zapowiadana wyrana formua dla obliczenia wartoci

na dowolnym wektorze u V .
Uwaga 7.1.2. Jak pokazalimy powyej, jeli v
1
, . . . , v
n
jest baz ortonormaln przestrze-
ni unitarnej V, to dla kadego endomorzmu przestrzeni mamy nastpujcy wyrany
wzr dla dziaania endomorzmu sprzonego

(u) =
n

i=1
(u, (v
i
))v
i
. (7.4)
Dla badania wasnoci endomorzmu sprzonego z , w szczeglnoci dla dowodu twier-
dzenia 7.1.2, mona byoby posugiwa si tym wzorem. Jako przykad sprawdzimy t me-
tod zachowanie si operacji sprzenia endomorzmu przy dodawaniu endomorzmw.
A wic dla , End
K
V oraz dowolnego u V mamy
( +)

(u) =
n

i=1
(u, ( +)(v
i
))v
i
=
n

i=1
(u, (v
i
))v
i
+
n

i=1
(u, (v
i
))v
i
=

(u) +

(u) = (

)(u).
Pokazalimy wic, e ( +)

.
73
Macierz endomorzmu sprzonego.
Niech B = u
1
, . . . , u
n
bdzie baz ortonormaln przestrzeni unitarnej V i niech
End
K
V. Niech
A = [a
ij
] = m(, B) oraz B = [b
ij
] = m(

, B).
Wtedy (u
j
) =

i
a
ij
u
i
,

(u
k
) =

i
b
ik
u
i
oraz
a
kj
= ((u
j
), u
k
), b
jk
= (

(u
k
), u
j
)
i wobec tego
a
kj
= ((u
j
), u
k
) = (u
j
,

(u
k
)) = (

(u
k
), u
j
) = b
jk
.
A wic A =

B
T
. Macierz

B
T
nazywamy macierz sprzon z macierz B. Zauwamy, e
A =

B
T
wtedy i tylko wtedy gdy

A
T
= B. Zwykle macierz

A
T
oznacza si symbolem A

.
A wic macierz B endomorzmu

sprzonego z endomorzmem jest sprzona z ma-

cierz A endomorzmu (obydwie macierze w tej samej bazie ortonormalnej przestrzeni
unitarnej V ):
m(, B) = A m(

, B) = A

=

A
T
. (7.5)
Zgodnie z denicj 7.1.1 endomorzm przestrzeni unitarnej V nazywa si samosprz-
ony, jeli
((v), u) = (v, (u)) u, v V.
Jak zauwaylimy w twierdzeniu 7.1.2, endomorzm 1
V
jest samosprzony. Oglniej, jeli
a R, to a1
V
jest samosprzony gdy (a1
V
)

= a1

V
= a1
V
.
atwo te zauway, e dla dowolnego endomorzmu przestrzeni unitarnej V endomor-
zm =

jest samosprzony. Rzeczywicie,

= (

= .
Jeli A jest macierz endomorzmu samosprzonego w bazie ortonormalnej, to wobec
=

mamy A = A

. Macierz o tej wasnoci nazywamy hermitowsk. Nastpujce

twierdzenie dowodzimy podobnie jak twierdzenie 4.2.2 w rozdziale 4.
Twierdzenie 7.1.3. Niech bdzie endomorzmem przestrzeni unitarnej V .
Nastpujce warunki s rwnowane.
(a) Endomorzm jest samosprzony.
(b) Dla kadej bazy ortonormalnej B macierz endomorzmu wzgldem bazy B jest her-
mitowska.
(c) Istnieje baza ortonormalna B taka, e macierz endomorzmu wzgldem bazy B jest
hermitowska.
7.2 Endomorzmy samosprzone przestrzeni unitar-
nych
Nastpujcy lemat, analogiczny do lematu 4.3.3, ma kluczowe znaczenie w dowodzie twier-
dzenia spektralnego w przypadku unitarnym.
Lemat 7.2.1. Jeli jest endomorzmem samosprzonym przestrzeni unitarnej V oraz
U jest podprzestrzeni niezmiennicz, to ortogonalne dopenienie U

podprzestrzeni U
jest take podprzestrzeni niezmiennicz.
74
Dowd. Pokaemy, e jeli w U

, to take (w) U

. Jeli w U

, to dla kadego
u U mamy
((w), u) = (w, (u)) = 0
gdy w U

oraz (u) U. Std wynika, e (w) U

.
Lemat 7.2.2. Kady endomorzm przestrzeni unitarnej ma podprzestrze niezmienni-
cz o wymiarze 1.
Dowd. Wielomian minimalny p

endomorzmu ma pierwiastek w ciele algebraicznie

domknitym C i wobec tego endomorzm ma wektor wasny, ktry rozpina jednowy-
miarow podprzestrze niezmiennicz.
Lemat 7.2.3. Kada warto wasna endomorzmu samosprzonego przestrzeni uni-
tarnej V jest liczb rzeczywist.
Dowd. Dla endomorzmu samosprzonego i dowolnego wektora u V mamy
((u), u) = (u, (u)) = ((u), u).
Zatem ((u), u) R dla kadego u V . W szczeglnoci, jeli u jest wektorem wasnym
nalecym do wartoci wasnej a endomorzmu , to ((u), u) = a(u, u) R. Poniewa
(u, u) R, wic take a R.
Twierdzenie spektralne
Twierdzenie 7.2.1 (Twierdzenie spektralne - przypadek unitarny). Niech bdzie en-
domorzmem samosprzonym przestrzeni unitarnej V. Wtedy istnieje baza ortonormalna
przestrzeni V zoona z wektorw wasnych endomorzmu .
Dowd. Indukcja ze wzgldu na wymiar przestrzeni V. Niech n = dimV > 1 i niech
U bdzie 1wymiarow podprzestrzeni niezmiennicz endomorzmu . Wtedy U

jest
take niezmiennicza na podstawie lematu 7.2.1 oraz
V = U U

na podstawie twierdzenia o rzucie prostopadym. Na podstawie zaoenia indukcyjnego

istnieje baza ortonormalna podprzestrzeni U

zoona z wektorw wasnych endomor-

zmu . Doczajc do niej wektor u
1
U o dugoci 1 otrzymamy baz ortonormaln
przestrzeni V zoon z wektorw wasnych endomorzmu .
Jeli v
1
, . . . , v
n
jest baz ortonormaln przestrzeni unitarnej V zoon z wektorw
wasnych endomorzmu samosprzonego oraz a
1
, . . . , a
n
s odpowiednimi wartociami
wasnymi, to znaczy (v
i
) = a
i
v
i
, to na podstawie lematu 7.2.3 wszystkie a
i
nale do
ciaa R. Endomorzm ma wic w bazie ortonormalnej B = v
1
, . . . , v
n
rzeczywist
macierz diagonaln:
m(, B) = diag(a
1
, . . . , a
n
) =
_

_
a
1
0 . . . 0
0 a
2
. . . 0
. . .
0 0 . . . a
n
_

_
.
Niech B i B

bd bazami ortonormalnymi przestrzeni unitarnej V i niech P bdzie ma-

cierz przejcia od bazy B do bazy B

. atwo stwierdzi, e macierz P jest unitarna, to

znaczy P
1
=

P
T
. Jest to odpowiednik twierdzenia o bazach ortonormalnych przestrzeni
euklidesowej: macierz przejcia P od bazy ortonormalnej przestrzeni euklidesowej do innej
bazy ortonormalnej tej przestrzeni jest macierz ortogonaln, to znaczy P
1
= P
T
.
75
Twierdzenie 7.2.2. Niech A bdzie macierz hermitowsk o elementach z ciaa C. Wte-
dy istnieje macierz unitarna P o elementach z ciaa C taka, e P
1
AP jest macierz
diagonaln.
Twierdzenie to mwi, e kada macierz hermitowska nad ciaem liczb zespolonych jest
unitarnie podobna do macierzy diagonalnej.
7.3 Przemienne zbiory endomorzmw samosprzo-
nych
Lemat 7.3.1. Niech T bdzie przemiennym zbiorem endomorzmw przestrzeni unitarnej
V , to znaczy = dla kadych , T . Wtedy istnieje wsplny wektor wasny dla
wszystkich endomorzmw zbioru T (to znaczy taki wektor v V, e v ,= 0 oraz dla
kadego T mamy (v) Cv).
Dowd. Postpujemy dokadnie tak jak w przypadku przestrzeni euklidesowej (zobacz le-
mat 4.4.1). Jeli wszystkie endomorzmy w zbiorze T s skalarne, to kady niezerowy
wektor przestrzeni V jest wsplnym wektorem wasnym wszystkich endomorzmw zbio-
ru T . W szczeglnoci, jeli dimV = 1, to wszystkie endomorzmy s skalarne i wobec
tego lemat jest prawdziwy. Przeprowadzimy dowd indukcyjny ze wzgldu na wymiar
przestrzeni V . Niech dimV > 1. Jeli T nie jest skalarny, to , jako endomorzm
przestrzeni wektorowej nad ciaem algebraicznie domknitym ma warto wasn a i wek-
tor wasny v V nalecy do a (w przypadku przestrzeni euklidesowej potrzebowalimy
tutaj zaoenia, e endomorzmy zbioru T s samosprzone). Niech
U = u V : (u) = au.
Jest to podprzestrze niezmiennicza, a take, U ,= 0 oraz U ,= V (bo nie jest
skalarny). Ponadto, U jest niezmiennicza dla kadego T . Rzeczywicie, dla u U
mamy
((u)) = ((u)) = (au) = a(u),
zatem (u) U. Zacienienia endomorzmw T do podprzestrzeni U tworz wic
przemienny zbir endomorzmw przestrzeni unitarnej U i wobec dimU < dimV na
podstawie zaoenia indukcyjnego endomorzmy zbioru T maj wsplny wektor wasny
w podprzestrzeni U.
Twierdzenie 7.3.1. Jeli T jest przemiennym zbiorem endomorzmw samosprzo-
nych przestrzeni unitarnej V, to V ma baz ortonormaln v
1
, . . . , v
n
tak, e kady
wektor v
i
tej bazy jest wektorem wasnym wszystkich endomorzmw zbioru T .
Dowd jest taki sam jak w przypadku przestrzeni euklidesowej (zobacz twierdzenie
4.4.2).
7.4 Endomorzmy normalne
Jeli endomorzm przestrzeni unitarnej V ma w pewnej bazie ortonormalnej przestrzeni
V macierz diagonaln D, to endomorzm sprzony

ma w tej samej bazie macierz D

,
ktra jest take macierz diagonaln. Poniewa macierze diagonalne s przemienne, wic
DD

= D

D i wobec tego take

. A wic kady endomorzm diagonalizowalny

w bazie ortonormalnej przestrzeni unitarnej jest przemienny ze swoim endomorzmem
sprzonym.
76
Definicja 7.4.1. Endomorzm przestrzeni unitarnej V nazywa si normalny, jeli jest
przemienny ze swoim endomorzmem sprzonym

.
Przykad 7.4.1. Kady endomorzm samosprzony jest normalny. Ponadto, jeli endo-
morzm jest normalny, to endomorzm sprzony

te jest normalny (jest przemienny

z endomorzmem

= ). Dwa dalsze przykady: kady endomorzm skony (spenia-

jcy

= ) jest normalny i kady endomorzm unitarny (speniajcy

= 1)
jest normalny. atwo te zauway, e jeli endomorzm normalny jest odwracalny, to

1
jest normalny.
Uwaga 7.4.1. Sprawdzenie czy dany endomorzm jest czy nie jest normalny jest bar-
dzo proste. Jeli endomorzm jest zadany poprzez swoj macierz A w jakiej bazie
przestrzeni unitarnej, to znajdujemy baz ortonormaln B tej przestrzeni i macierz B
endomorzmu w bazie B zgodnie z twierdzeniem 1.6.1. Endomorzm

ma w bazie B
macierz B

(zobacz 7.5) i wobec tego

wtedy i tylko wtedy gdy BB

= B

B.
Ten ostatni warunek sprawdza si bezporednim rachunkiem.
Uwaga 7.4.2. Istniej endomorzmy normalne, ktre nie s samosprzone. Niech
bdzie endomorzmem przestrzeni unitarnej V , ktry w pewnej bazie ortonormalnej B
tej przestrzeni ma macierz diagonaln m(, B) = diag(a
1
, . . . , a
n
) =: D. Wtedy m(

, B) =
D

= diag(a
1
, . . . , a
n
) i wobec tego DD

= D

D. Std wynika, e

i wobec tego
jest normalny. Tymczasem jeli co najmniej jedna z liczb zespolonych a
1
, . . . , a
n
nie
jest liczb rzeczywist, to nie jest samosprzony, gdy endomorzm samosprzony ma
rzeczywiste wartoci wasne (lemat 7.2.3).
Lemat 7.4.1. (a) Kady endomorzm przestrzeni unitarnej V ma jednoznaczne przed-
stawienie w postaci
= +i
gdzie , s endomorzmami samosprzonymi.
(b)

= i.
(c) Endomorzm jest normalny wtedy i tylko wtedy gdy = .
Dowd. (a) Dla endomorzmu obieramy
:=
1
2
( +

), =
1
2 i
(

) =
1
2
i(

).
Wtedy

=
1
2
(

) = oraz

=
1
2

i((

) =
1
2
i(

) = .
A wic i s endomorzmami samosprzonymi. Zauwamy teraz, e
+i =
1
2
( +

) +i
1
2 i
(

) = ,
co dowodzi (a), z wyjtkiem jednoznacznoci przedstawienia. Cz (b) jest natychmia-
stowa:

= ( +i)

= i
i wynika z niej take jednoznaczno przedstawienia z czci (a). Wystarczy pokaza, e
jeli + i = 0 dla samosprzonych endomorzmw , , to = = 0. Z rwnoci
+i = 0 otrzymujemy na podstawie czci (b) rwno i = 0 i wobec tego (dodajc
i odejmujc stronami) mamy = 0 i = 0.
Dla dowodu (c) zauwamy, e

( +i)( i) = ( i)( +i) i +i = i i

= .
77
7.4.1 Charakteryzacja endomorzmw normalnych
Nastpujce twierdzenie podaje denitywn charakteryzacj endomorzmw diagonalizo-
walnych w bazach ortonormalnych przestrzeni unitarnej.
Twierdzenie 7.4.1. Niech bdzie endomorzmem przestrzeni unitarnej V. Nastpu-
jce warunki s rwnowane.
(a) Endomorzm jest normalny.
(b) Istnieje baza ortonormalna przestrzeni V zoona z wektorw wasnych endomorzmu
.
Dowd. (a) (b) Niech bdzie endomorzmem normalnym i niech = + i bdzie
przedstawieniem endomorzmu z lematu 7.4.1. A wic endomorzmy , s samosprz-
one i przemienne. Na podstawie twierdzenia 7.3.1 istnieje baza ortonormalna u
1
, . . . , u
n

przestrzeni V zoona z wektorw wasnych endomorzmw i . Zatem istniej a

j
, b
j
R
takie, e
(u
j
) = a
j
u
j
, (u
j
) = b
j
u
j
, j = 1, . . . , n.
Zatem wobec = +i mamy
(u
j
) = (u
j
) +i(u
j
) = (a
j
+i b
j
)u
j
, j = 1, . . . , n.
A wic u
1
, . . . , u
n
jest baz ortonormaln zoon z wektorw wasnych endomorzmu
normalnego .
(b) (a) zauwaylimy ju przed denicj endomorzmu normalnego.
Rozstrzygniemy jeszcze jedn wtpliwo zwizan z diagonalizowalnoci endomor-
zmw przestrzeni unitarnej. Jak dotd rozpatrywalimy jedynie endomorzmy, ktre maj
macierz diagonaln w pewnej bazie ortonormalnej przestrzeni unitarnej. Powstaje natu-
ralne pytanie, czy endomorzmy, ktre maj macierz diagonaln w pewnej bazie maj te
macierz diagonaln w pewnej bazie ortonormalnej. Inaczej mwic, pytamy czy z tego, e
istnieje baza przestrzeni unitarnej zoona z wektorw wasnych endomorzmu wynika,
e istnieje baza ortonormalna tej przestrzeni zoona z wektorw wasnych tego endomor-
zmu. Odpowied jest negatywna (zobacz przykad 7.4.2). Najpierw zauwaymy jeszcze
dwie wasnoci endomorzmw normalnych.
Lemat 7.4.2. Niech bdzie endomorzmem normalnym przestrzeni unitarnej V i niech
u V bdzie wektorem wasnym endomorzmu nalecym do wartoci wasnej a. Wtedy
u jest take wektorem wasnym endomorzmu sprzonego

i naley do wartoci wasnej

a.
Dowd. Mamy udowodni, e jeli (u) = au, to

(u) = au. W dowodzie wykorzystamy

wyrany wzr (7.4) dla wartoci endomorzmu

(u) =
n

i=1
(u, (v
i
))v
i
,
gdzie v
1
, . . . , v
n
tworz baz ortonormaln przestrzeni V . Zauwamy, e wobec normal-
noci endomorzmu istnieje baza ortonormalna B = v
1
, . . . , v
n
zoona z wektorw
wasnych endomorzmu (na podstawie twierdzenia 7.4.1). Wektor u ma przedstawienie
u =

i
x
i
v
i
, gdzie x
i
K i nie wszystkie x
i
s rwne zero. Wobec tego

i
ax
i
v
i
= au = (u) =

i
x
i
(v
i
) =

i
x
i
a
i
v
i
,
78
gdzie a
i
jest wartoci wasn , do ktrej naley wektor wasny v
i
. Std wynika, e
jeli x
i
,= 0, to a
i
= a. Pokazalimy wic, e jeli u jest wektorem wasnym nalecym
do wartoci wasnej a, to u jest kombinacj liniow tych wektorw wasnych v
i
bazy
ortonormalnej B, ktre nale do wartoci wasnej a. Niech
U := ker( a1) = v V : (v) = av .
Pokazalimy, e podprzestrze U jest rozpita na tych wektorach bazy B, ktre nale do
wartoci wasnej a. Zmieniajc ewentualnie porzdek wektorw w bazie B moemy zao-
y, e wektory v
1
, . . . , v

tworz baz podprzestrzeni U. Wtedy pozostae wektory bazowe

v
+1
, . . . , v
n
tworz baz ortogonalnego dopenienia U

podprzestrzeni U. Zauwamy te,

e
(U

) U

gdy podprzestrze U

jest rozpita na wektorach wasnych endomorzmu . Wykorzy-

stamy teraz wzr (7.4) dla obliczenia

(u):

(u) =
n

i=1
(u, (v
i
))v
i
=

i=1
(u, (v
i
))v
i
+
n

i=+1
(u, (v
i
))v
i
=

i=1
(u, (v
i
))v
i
=

i=1
(u, av
i
)v
i
= a

i=1
(u, v
i
)v
i
= a
n

i=1
(u, v
i
)v
i
= au.
Tutaj

n
i=+1
(u, (v
i
))v
i
= 0, gdy u U oraz (v
i
) U

. Ponadto

n
i=1
(u, v
i
)v
i
= u na
podstawie (7.3).
Uwaga 7.4.3. Lemat 7.4.2 mona take udowodni nie posugujc si wyranym wzorem
(7.4) dla wartoci endomorzmu

. Najpierw zauwamy, e dla dowolnego endomorzmu

normalnego i dla kadego v V mamy
|(v)|
2
= ((v), (v)) = (v,

(v)) = (v,

(v)) = (

(v),

(v)) = |

(v)|
2
.
Dalej zauwamy, e dla dowolnego skalara a C endomorzm a1 jest normalny:
( a1)( a1)

= ( a1)(

a1) =

a +a a1
=

a +a a1 = (

a1)( a1)
= ( a1)

( a1).
Wobec tego dla dowolnego a C i dowolnego v V mamy
|( a1)(v)|
2
= |(

a1)(v)|
2
.
Jeli teraz (u) = au, to |( a1)(u)| = 0, skd take |(

a1)(u)| = 0 i wobec tego

(u) = au.
Lemat 7.4.3. Niech bdzie endomorzmem normalnym przestrzeni unitarnej V i niech
a
1
, a
2
bd rnymi wartociami wasnymi endomorzmu . Wtedy kade dwa wektory
wasne endomorzmu nalece do wartoci wasnych a
1
, a
2
s prostopade.
79
Dowd. Niech (u
1
) = a
1
u
1
oraz (u
2
) = a
2
u
2
. Wtedy
((u
1
), u
2
) = (a
1
u
1
, u
2
) = a
1
(u
1
, u
2
).
Z drugiej strony, wykorzystujc normalno endomorzmu i lemat 7.4.2, mamy
((u
1
), u
2
) = (u
1
,

(u
2
)) = (u
1
, a
2
u
2
) = a
2
(u
1
, u
2
).
Zatem a
1
(u
1
, u
2
) = a
2
(u
1
, u
2
) i poniewa a
1
,= a
2
otrzymujemy std (u
1
, u
2
) = 0.
Przykad 7.4.2. Wskaemy teraz przykad endomorzmu diagonalizowalnego przestrze-
ni unitarnej, ktry nie jest diagonalizowalny w bazie ortonormalnej tej przestrzeni.
Niech V = C
2
bdzie standardow dwuwymiarow przestrzeni unitarn nad ciaem
liczb zespolonych. Zatem dla wektorw x = [x
1
, x
2
], y = [y
1
, y
2
], gdzie x
i
, y
i
C mamy
(x, y) = x
1
y
1
+x
2
y
2
.
Wemy dwa wektory v
1
= [1, 1], v
2
= [0, i] i zauwamy, e s one liniowo niezalene.
Stanowi zatem baz przestrzeni V . Deniujemy teraz endomorzm przestrzeni V kadc
(v
1
) = v
1
, (v
2
) = iv
2
.
A wic macierz m(, B) endomorzmu w bazie B = v
1
, v
2
jest diagonalna:
m(, B) =
_
1 0
0 i
_
.
Endomorzm jest wic diagonalizowalny i wektory bazowe s wektorami wasnymi na-
lecymi do rnych wartoci wasnych a
1
= 1, a
2
= i. Poniewa jednak (v
1
, v
2
) = i ,= 0,
wektory te nie s prostopade. Zatem na podstawie lematu 7.4.3 endomorzm nie jest
normalny, a wic na podstawie twierdzenia 7.4.1 nie istnieje baza ortonormalna przestrzeni
V zoona z wektorw wasnych endomorzmu .
7.4.2 Przemienne zbiory endomorzmw normalnych
Twierdzenie 7.4.1 daje satysfakcjonujc charakteryzacj endomorzmw przestrzeni uni-
tarnej diagonalizowalnych w bazach ortonormalnych. Diagonalizowalne w bazach ortonor-
malnych s wic endomorzmy normalne i tylko one. Rozpatrzymy teraz problem diagona-
lizowalnoci w najoglniejszej postaci, mianowicie znajdziemy warunek konieczny i wystar-
czajcy rwnoczesnej diagonalizowalnoci w bazie ortonormalnej zbioru endomorzmw
przestrzeni unitarnej. Inaczej mwic, znajdziemy warunek konieczny i wystarczajcy na
to by dla zbioru T endomorzmw przestrzeni unitarnej V istniaa baza ortonormalna B
przestrzeni V taka, e kady wektor bazy B jest wektorem wasnym kadego endomorzmu
zbioru T . Jeden warunek konieczny wynika natychmiast z twierdzenia 7.4.1. Jeli endo-
morzmy zbioru T maj macierze diagonalne w pewnej bazie ortonormalnej przestrzeni
V , to kady endomorzm tego zbioru musi by normalny. Drugim warunkiem koniecznym
rwnoczesnej diagonalizowalnoci endomorzmw zbioru T jest przemienno zbioru T :
kade dwa endomorzmy , T s przemienne. Rzeczywicie, rwnoczesna diagonali-
zowalno oznacza, e istnieje baza B przestrzeni V , w ktrej macierze endomorzmw
i s diagonalne, a wic przemienne. Std wynika przemienno endomorzmw i .
W dalszym cigu rozpatrywa bdziemy wic zbiory T endomorzmw przestrzeni unitar-
nej V, ktre s normalne i przemienne, to znaczy, kady endomorzm T jest normalny
oraz = dla kadych , T .
Rozpoczynamy od nastpujcej charakteryzacji normalnoci endomorzmu.
80
Twierdzenie 7.4.2. Niech bdzie endomorzmem przestrzeni unitarnej V . Endomor-
zm jest normalny wtedy i tylko wtedy gdy istnieje wielomian f C[X] taki, e

= f().
Dowd. Jeli

= f(), to f() = f() na podstawie twierdzenia 1.4.1, zatem jest

normalny.
Zamy teraz, e jest endomorzmem normalnym. Na podstawie twierdzenia 7.4.1
istnieje baza ortonormalna u
1
, . . . , u
n
przestrzeni V zoona z wektorw wasnych endo-
morzmu . Niech (u
j
) = a
j
u
j
dla j = 1, . . . , n i pewnych a
j
C. Wtedy na podstawie
lematu 7.4.2 mamy

(u
j
) = a
j
u
j
. Obieramy teraz wielomian f C[X] taki, e f(a
j
) = a
j
,
dla j = 1, . . . , n. Wtedy
f()(u
j
) = f(a
j
)u
j
= a
j
u
j
=

(u
j
),
dla wszystkich wektorw bazy u
1
, . . . , u
n
. Pierwsza rwno wynika tutaj z lematu 1.5.1.
Std wynika, e f() =

.
Uwaga 7.4.4. Objanimy istnienie wielomianu f, ktry w zadanych punktach a
j
przyj-
muje zadane wartoci a
j
. Jest to konsekwencja tak zwanej formuy interpolacyjnej La-
grangea. Jeli F jest dowolnym ciaem (niekoniecznie algebraicznie domknitym) oraz
c
j
, b
j
, j = 1, . . . , m s dowolnymi elementami ciaa F, takimi, e c
i
,= c
j
dla i ,= j, to
istnieje wielomian f F[X] taki, e
f(c
j
) = b
j
, j = 1, . . . , m.
Rzeczywicie, niech g
i
F[X] bdzie iloczynem wszystkich czynnikw liniowych X c
j
z wyjtkiem czynnika X c
i
. Wtedy wielomian
f(X) = b
1
g
1
(X)
g
1
(c
1
)
+b
2
g
2
(X)
g
2
(c
2
)
+ +b
m
g
m
(X)
g
m
(c
m
)
przyjmuje w punkcie c
j
warto b
j
. Zauwamy, e ta konstrukcja pozwala wskaza wielo-
mian f stopnia m1, ktry w zadanych m punktach przyjmuje zadane wartoci.
Wniosek 7.4.1. Jeli jest endomorzmem normalnym przestrzeni unitarnej V, to endo-
morzm sprzony

jest przemienny z kadym endomorzmem , z ktrym przemienny

jest endomorzm :
=

.
Dowd. Na podstawie twierdzenia 7.4.2 mamy

= f() dla pewnego f K[X]. Za-

uwamy, e = pociga f() = f(). Zatem

= f() = f() =

.
Wniosek 7.4.2. Jeli T =
i
: i I jest zbiorem przemiennym endomorzmw nor-
malnych przestrzeni unitarnej V, to zbir
o := T T

=
i
: i I

i
: i I
jest take zbiorem przemiennym endomorzmw normalnych przestrzeni V.
Dowd. Kade dwa endomorzmy zbioru T s przemienne na podstawie zaoenia i wobec
tego take kade dwa endomorzmy zbioru T

s przemienne:

j
= (
j

i
)

= (
i

j
)

i
.
Ponadto kady endomorzm zbioru T jest przemienny z kadym endomorzmem zbioru
T

. Rzeczywicie,

j
=

i
wynika z wniosku 7.4.1 dla =
i
oraz =
j
.
81
Zbir o ma nastpujc wasno: jeli o, to

o. Taki zbir endomorzmw

przestrzeni unitarnej nazywa si zbiorem samosprzonym. Zauwaylimy wic, e kady
przemienny i normalny zbir T endomorzmw przestrzeni unitarnej V zawiera si w pew-
nym przemiennym, normalnym i samosprzonym zbiorze o endomorzmw przestrzeni
V.
Lemat 7.4.4. Niech o bdzie samosprzonym zbiorem endomorzmw przestrzeni uni-
tarnej V. Niech W bdzie oniezmiennicz podprzestrzeni przestrzeni V (to znaczy, W
jest podprzestrzeni niezmiennicz kadego endomorzmu zbioru o). Wtedy W

jest take
oniezmiennicz podprzestrzeni przestrzeni V.
Dowd. Niech x W

oraz o. Naley udowodni, e ((x), W) = 0, albo rwno-

wanie, e (x,

(W)) = 0. Poniewa o jest zbiorem samosprzonym, wic wraz z endo-

morzmem zawiera endomorzm

i wobec tego W jest podprzestrzeni niezmiennicz

endomorzmu

. Zatem

(W) W oraz dla kadego w W mamy

(w) W i wobec
tego (x,

(w)) = 0.
Moemy teraz sformuowa gwne twierdzenie o rwnoczesnej ortonormalnej diago-
nalizowalnoci zbiorw endomorzmw przestrzeni unitarnych.
Twierdzenie 7.4.3. Niech T =
i
: i I bdzie zbiorem endomorzmw przestrzeni
unitarnej V. Nastpujce warunki s rwnowane.
(a) Zbir T jest normalny i przemienny.
(b) Przestrze V ma baz ortonormaln, ktrej kady wektor jest wektorem wasnym ka-
dego endomorzmu zbioru T .
Dowd. (a) (b) Przeprowadzimy dowd indukcyjny ze wzgldu na wymiar n := dimV.
Jeli n = 1, to twierdzenie jest oczywicie prawdziwe, zamy wic, e n > 1. Niech
o := T T

, gdzie T

i
: i I. Wtedy o jest zbiorem przemiennym i samosprzo-
nym. Na podstawie lematu 7.3.1 istnieje niezerowy wektor u V taki, e u jest wektorem
wasnym kadego endomorzmu zbioru o. Mona oczywicie zaoy, e |u| = 1. Niech
W := Cu. Jest to jednowymiarowa podprzestrze niezmiennicza kadego endomorzmu
zbioru o. Na podstawie lematu 7.4.4 podprzestrze W

jest take oniezmiennicza. Po-

niewa ma ona wymiar mniejszy ni przestrze V, na podstawie zaoenia indukcyjnego
ma baz ortonormaln zoon z wektorw wasnych v
2
, . . . , v
n
wszystkich endomorzmw
zbioru T . Po doczeniu wektora u otrzymujemy baz ortonormaln przestrzeni V.
(b) (a) zauwaylimy ju wczeniej analizujc warunki konieczne rwnoczesnej diago-
nalizowalnoci zbioru endomorzmw przestrzeni unitarnej.
Przykad 7.4.3. Jako pierwszy przykad zastosowania twierdzenia 7.4.3 pokaemy, e
jeli i s endomorzmami normalnymi i = , to dla kadych a, b C endomorzm
a+b jest normalny. Rzeczywicie, zbir , jest normalny i przemienny i wobec tego
na podstawie twierdzenia 7.4.3 istnieje baza ortonormalna v
1
, . . . , v
n
przestrzeni V taka,
e (v
i
) = c
i
v
i
, (v
i
) = d
i
v
i
dla pewnych c
i
, d
i
C. Wobec tego
(a +b)(v
i
) = (ac
i
+bd
i
)v
i
, i = 1, . . . , n,
skd na podstawie twierdzenia 7.4.1 endomorzm a +b jest normalny.
Std te wynika, e jeli endomorzm jest normalny, to f() jest normalny dla kadego
wielomianu f C[X]. Jest to oczywiste gdy f = X
k
, gdy

pociga
k
(
k
)

k
(

)
k
= (

)
k

k
= (
k
)

k
. Natomiast dla dowolnego wielomianu f =

n
k=0
c
k
X
k
nor-
malno f() wynika z normalnoci c
k

k
oraz przemiennoci skadnikw f().
82
Uwaga 7.4.5. Implikacj (a) (b) w twierdzeniu 7.4.3 mona take udowodni przez
wykorzystanie twierdzenia 7.3.1 o istnieniu bazy ortonormalnej zoonej z wektorw wa-
snych przemiennego zbioru endomorzmw samosprzonych przestrzeni unitarnej. Kady
endomorzm T przedstawiamy w postaci = + i, gdzie , s samosprzone.
Na podstawie lematu 7.4.1 endomorzmy , s przemienne, natomiast z wniosku 7.4.1
wynika, e =
1
2
( +

) oraz =
1
2
i(

) s przemienne z kadym endomorzmem

zbioru T . Nawet wicej, jeli przez o oznaczymy zbir wszystkich endomorzmw samo-
sprzonych , wystpujcych w przedstawieniach = + i endomorzmw zbioru
T , to zbir o jest przemienny. Pozostaje tylko sprawdzi, e dla = + i T oraz

+ i

T mamy

oraz

. Ot wiemy ju, e jest przemienny

z

, zatem

+i

+i

,
skd biorc endomorzmy sprzone otrzymujemy

.
Dodajc i odejmujc stronami otrzymamy

oraz

. Zbir o jest wic

przemiennym zbiorem endomorzmw samosprzonych. Zatem na podstawie twierdzenia
7.3.1 istnieje baza ortonormalna zoona z wektorw wasnych wszystkich endomorzmw
zbioru o. Kady wektor tej bazy jest te wektorem wasnym kadego endomorzmu T .
7.5 Endomorzmy unitarne
W rozdziale czwartym mwilimy ju o izometriach przestrzeni dwuliniowych. W prze-
strzeni unitarnej endomorzmy speniajce warunek zachowywania funkcjonau hermi-
towskiego nazywaj si endomorzmami unitarnymi.
Definicja 7.5.1. Endomorzm przestrzeni unitarnej V nazywamy unitarnym, jeli
spenia nastpujcy warunek:
((u), (v)) = (u, v) u, v V.
Zauwamy, e endomorzm unitarny zachowuje dugoci wektorw, gdy dla dowolnego
v V mamy
[[(v)[[
2
= ((v), (v)) = (v, v) = [[v[[
2
.
Poniewa dla 0 ,= v V mamy [[v[[ > 0, wynika std, e endomorzm unitarny
przeprowadza wektory niezerowe na niezerowe, jest zatem endomorzmem nieosobliwym.
Endomorzmy unitarne przestrzeni unitarnych maj wic podstawowe wasnoci izometrii
przestrzeni dwuliniowych i wobec tego endomorzmy unitarne przestrzeni unitarnej V
nazywamy take izometriami przestrzeni unitarnej V.
Lemat 7.5.1. Endomorzm przestrzeni unitarnej V jest izometri wtedy i tylko wtedy,
gdy
((u), (u)) = (u, u) u V.
Dowd. Konieczno tego warunku jest oczywista. Jeli za ten warunek jest speniony,
to dla dowolnych u, v V mamy
((u +v), (u +v)) = (u +v, u +v).
Std
((u), (v)) + ((v), (u)) = (u, v) + (v, u).
83
Podstawiajc tu iv w miejsce v i dzielc przez i otrzymamy
((u), (v)) + ((v), (u)) = (u, v) + (v, u).
Odejmujc stronami dwie ostatnie rwnoci otrzymujemy ((u), (v)) = (u, v) dla wszyst-
kich u, v V.
Zanotujmy nastpujc charakteryzacj endomorzmw unitarnych w jzyku endo-
morzmw sprzonych.
Twierdzenie 7.5.1. Endomorzm przestrzeni unitarnej V jest izometri wtedy i tylko
wtedy, gdy

= 1
V
.
Dowd. Jeli jest izometri, to dla kadych u, v V mamy
(u, v) = ((u), (v)) = (u,

(v)).
Std wynika, e

= 1
V
. Na odwrt, jeli

= 1
V
, to
(u, v) = (u,

(v)) = ((u), (v))

dla kadych u, v V i wobec tego jest izometri przestrzeni V.
Wniosek 7.5.1. Endomorzm przestrzeni unitarnej V jest izometri V wtedy i tylko
wtedy, gdy jest odwracalny oraz

1
=

.
Wniosek 7.5.2. Izometria przestrzeni unitarnej V jest endomorzmem normalnym
przestrzeni V.
Wniosek 7.5.3. Dla kadej izometrii przestrzeni unitarnej V istnieje baza ortonormal-
na przestrzeni V zoona z wektorw wasnych izometrii .
Wniosek 7.5.4. Endomorzm normalny przestrzeni unitarnej V jest izometri V wtedy
i tylko wtedy, gdy kada warto wasna endomorzmu ma warto bezwzgldn 1.
Dowd. Jeli jest normalny, to jest diagonalizowalny, zatem istnieje baza ortonormalna
v
1
, . . . , v
n
przestrzeni V zoona z wektorw wasnych endomorzmu . Niech (v
j
) = a
j
v
j
,
gdzie a
j
C. Jeli jest izometri, to
(v
j
, v
j
) = ((v
j
), (v
j
)) = (a
j
v
j
, a
j
v
j
) = a
j
a
j
(v
j
, v
j
),
skd wynika, e a
j
a
j
= 1. A wic [a
j
[ = 1. Z drugiej strony, jeli wszystkie [a
j
[ = 1, to dla
dowolnego wektora v = c
1
v
1
+ +c
n
v
n
mamy
[[(v)[[
2
= [[c
1
a
1
v
1
+ +c
n
a
n
v
n
[[
2
= c
1
a
1
c
1
a
1
+ +c
n
a
n
c
n
a
n
= c
1
c
1
a
1
a
1
+ +c
n
c
n
a
n
a
n
= c
1
c
1
+ +c
n
c
n
= [[v[[
2
.
Zatem jest izometri.
84
7.6 Symetrie i grupa unitarna
Wszystkie pojcia i fakty o izometriach, symetriach i grupie ortogonalnej przestrzeni eu-
klidesowej omawiane w rozdziaach 4.5 4.8 maj swoje odpowiedniki w przestrzeniach
unitarnych. Przedstawimy je tutaj w nieco skrconej wersji. Przede wszystkim atwo
sprawdza si, e iloczyn dwch izometrii jest izometri i wobec wniosku 7.5.1 izome-
trie przestrzeni unitarnej (endomorzmy unitarne) tworz grup, ktr nazywamy grup
unitarn przestrzeni V i oznaczamy |(V ).
Macierzowa reprezentacja grupy unitarnej
Nastpujce twierdzenie otrzymuje si przez naturaln modykacj twierdzenia 4.7.1.
Twierdzenie 7.6.1. Niech V bdzie nwymiarow przestrzeni unitarn i niech A =
[(v
i
, v
j
)] bdzie macierz przestrzeni V w bazie B = v
1
, . . . , v
n
przestrzeni V .
(a) Automorzm przestrzeni wektorowej V jest izometri przestrzeni unitarnej V wtedy
i tylko wtedy gdy macierz S = m(, B) automorzmu w bazie B spenia
S
t
AS = A.
(b) Grupa unitarna |(V ) przestrzeni V jest izomorczna z podgrup
_
S GL(n, C) : S
t
AS = A
_
grupy macierzy GL(n, C).
Symetrie
Jeli u jest niezerowym wektorem przestrzeni unitarnej V , to na podstawie twierdzenia
5.5.1 mamy rozkad
V = linu linu

i wobec tego dla kadej liczby zespolonej a moemy okreli endomorzm

u,a
przestrzeni
V , ktry dziaa nastpujco:

u,a
(u) = au,
u,a
(w) = w dla kadego w linu

.
Mamy wic

u,a
: V V,
u,a
(cu +w) = acu +w dla c C, w linu

.
Poniewa dla liczby zespolonej a takiej, e a a = 1 mamy
(
u,a
(cu +w),
u,a
(cu +w)) = (acu +w, acu +w) = (acu, acu) + (w, w)
= a a(cu, cu) + (w, w) = (cu +w, cu +w)
wic na podstawie lematu 7.5.1 stwierdzamy, e jeli [a[ = 1, to endomorzm
u,a
jest
izometri przestrzeni unitarnej V . Izometri
u,a
nazywamy symetri przestrzeni unitarnej
V wzdu wektora u.
Zauwamy, e
u,1
= 1
V
oraz symetria
u,1
jest okrelona tak samo jak symetria
przestrzeni euklidesowej wzdu wektora u.
85
Grupa unitarna
Twierdzenie 7.6.2. Grupa unitarna |(V ) przestrzeni unitarnej V jest generowana przez
symetrie. Dokadniej, jeli n = dimV > 1, to kada izometria przestrzeni unitarnej V
jest iloczynem co najwyej n symetrii.
Dowd. Niech bdzie izometri przestrzeni unitarnej V . Na podstawie wniosku 7.5.4
istnieje baza ortonormalna B = u
1
, . . . , u
n
zoona z wektorw wasnych, przy czym
jeli (u
j
) = a
j
u
j
, to [a
j
[ = 1. Rozpatrzmy symetrie
u
j
,a
j
, j = 1, . . . , n. atwo zauway,
e
=
u
1
,a
1

u
n
,a
n
.
Rzeczywicie, dla kadego wektora bazowego u
j
mamy

u
1
,a
1

u
n
,a
n
(u
j
) =
u
1
,a
1

u
j
,a
j
(u
j
) =
u
1
,a
1

u
j1
,a
j1
(a
j
u
j
) = a
j
u
j
= (u
j
).
i std wynika rwno =
u
1
,a
1

u
n
,a
n
.
Uwaga 7.6.1. W przypadku grupy izometrii przestrzeni euklidesowej twierdzenie 4.8.2
o generowaniu tej grupy przez symetrie otrzymalimy poprzez zastosowanie twierdzenia
Witta mwicego, e dla kadej pary rnych wektorw u i w przestrzeni euklidesowej
V takich, e |u| = |w| istnieje symetria przestrzeni V przeprowadzajca u na w. Sy-
metri t konstruuje si bardzo prosto. Wobec |u| = |w| mamy (u, u) = (w, w) i std
wykorzystujc symetri iloczynu skalarnego otrzymujemy (u w, u +w) = 0. Zatem

uw
(u) =
uw
(
1
2
(u w) +
1
2
(u +w)) =
1
2
(u w) +
1
2
(u +w) = w. (7.6)
To podejcie jest cakowicie niedostpne w przypadku przestrzeni unitarnych. Mianowicie
w przestrzeni unitarnej V nie jest na og prawd, e jeli |u| = |w|, to (uw, u+w) = 0.
Najprostszy kontrprzykad otrzymuje si nastpujco. Wemy dowolny niezerowy wektor
u V oraz w = iu V . Wtedy |iu| = [i[ |u| = |u|, tymczasem
(u iu, u +iu) = ((1 i)u, (1 +i)u) = (1 i)
2
|u| ,= 0.
W ksice [9] S. Romana, Advanced linear algebra, Springer 2005, sformuowane jest
bdne twierdzenie (Theorem 10.11 na str. 214) mwice, e jeli (u, u) = (w, w) ,= 0, to
symetria
uw,1
przeprowadza u na w. Autor argumentuje, e (u, u) = (w, w) pociga
(u w, u + w) = 0 (co jak wiemy jest faszywe) i stosuje (7.6). Na tym bdnym twier-
dzeniu oparte jest le sformuowane twierdzenie (Theorem 10.12) o generowaniu grupy
unitarnej przez symetrie. Sformuowanie i argumentacja uyte przez autora s poprawne
w przypadku przestrzeni euklidesowej, ale s faszywe w przypadku przestrzeni unitarnej.
Jak widzimy z twierdzenia 7.6.2 grup unitarn |(V ) generuj wszystkie symetrie
u,a
gdzie [a[ = 1, a nie zbir takich symetrii z a = 1.
7.7 Rozkad biegunowy
Definicja 7.7.1. Endomorzm samosprzony przestrzeni unitarnej V nazywa si
dodatni, jeli spenia nastpujcy warunek:
((u), u) , 0 u U.
Na przykad, dla kadego End V endomorzm =

jest samosprzony i
dodatni.
86
Twierdzenie 7.7.1. (a) Kady niezerowy endomorzm przestrzeni unitarnej V mo-
na przedstawi w postaci
= ,
gdzie jest samosprzonym endomorzmem dodatnim i jest izometri przestrzeni V.
(b) Kady niezerowy endomorzm przestrzeni unitarnej V mona przedstawi w postaci
=
1

1
,
gdzie
1
jest samosprzonym endomorzmem dodatnim i
1
jest izometri przestrzeni V.
Dowd. (a) Najpierw przypumy, e wymagane przedstawienie endomorzmu istnieje
i poszukajmy wskazwki jak okrelone musz by endomorzmy i wystpujce w tym
przedstawieniu. Jeli = , to

=
1
, zatem

=
1
=
2
.
A wic naley obra tak, by

=
2
. Ponadto, dla kadego v V musimy mie
(v) = ((v)), co pokazuje jak naley okreli na im
Przystpujemy wic do dowodu, e dla endomorzmu niezerowego istnieje samosprz-
ony endomorzm dodatni taki, e

=
2
. Najpierw zauwaamy, e endomorzm

jest samosprzony, a take dodatni gdy

(

(u), u) = ((u), (u)) , 0 dla kadego u V.

Jeli a jest wartoci wasn endomorzmu

, to a R (na podstawie lematu 7.2.3) i

jest liczb nieujemn. Rzeczywicie, jeli u jest wektorem wasnym nalecym do wartoci
wasnej a, to

(u) = au oraz
a(u, u) = (au, u) = (

(u), u) , 0
skd wynika, e a , 0. Niech u
1
, . . . , u
n
bdzie baz ortonormaln przestrzeni V zoon z
wektorw wasnych endomorzmu

(u) i niech

(u
i
) = a
i
u
i
dla i = 1, . . . , n. Wtedy a
i
s nieujemnymi liczbami rzeczywistymi i moemy zdeniowa endomorzm przestrzeni
V wymagajc by na bazie u
1
, . . . , u
n
dziaa on nastpujco:
(u
i
) =

a
i
u
i
, i = 1, . . . , n.
Wtedy

2
(u
i
) = a
i
u
i
=

(u
i
) dla i = 1, . . . , n,
skd wynika, e
2
=

. Naley teraz pokaza, e jest samosprzonym endomorzmem

dodatnim. Samosprzono wynika std, e jest to endomorzm diagonalizowalny w
bazie ortonormalnej i ma rzeczywiste wartoci wasne (zob. twierdzenie 7.1.3), natomiast
dodatnio wynika std, e ma nieujemne wartoci wasne.
Przystpujemy teraz do konstrukcji endomorzmu . Najpierw zauwamy, e dla kadego
v V mamy
|(v)|
2
= ((v), (v)) = (
2
(v), v) = (

(v), v) = ((v), (v)) = |(v)|

2
. (7.7)
Teraz okrelimy na im kadc
((v)) = (v) dla v V.
Przedstawienie wektora podprzestrzeni im w postaci (v) nie jest na og jednoznaczne
(chyba, e jest bijekcj) i wobec tego musimy sprawdzi dobr okrelono na im.
87
Jeli (x) = (y) dla x, y V , to (x y) = 0 i wobec tego na podstawie (7.7) mamy
(x y) = 0, czyli (x) = (y). Zatem jest dobrze okrelonym odwzorowaniem na im
i oczywicie : im V jest homomorzmem przestrzeni wektorowych. Mona nawet
powiedzie, e jest izometrycznym zanurzeniem im w przestrze V gdy
|((v))| = |(v)| = |(v)|
na podstawie (7.7). Rozszerzymy teraz homomorzm : im V do endomorzmu
: V V w nastpujcy sposb. Obieramy baz ortonormaln v
1
, . . . , v
k
podprzestrzeni
im. Wtedy (v
1
), . . . , (v
k
) s parami ortogonalnymi wektorami przestrzeni V . Rozsze-
rzamy v
1
, . . . , v
k
do bazy ortonormalnej v
1
, . . . , v
k
, v
k+1
, . . . , v
n
przestrzeni V i rozszerzamy
ukad (v
1
), . . . , (v
k
) do bazy ortonormalnej (v
1
), . . . , (v
k
), u
k+1
, . . . , u
n
przestrzeni V .
Rozszerzamy teraz denicj do endomorzmu : V V takiego, e
(v
k+i
) = u
k+i
, i = 1, . . . , n k.
Endomorzm przeprowadza wic baz ortonormaln v
1
, . . . , v
k
, v
k+1
, . . . , v
n
przestrzeni
V na baz ortonormaln (v
1
), . . . , (v
k
), u
k+1
, . . . , u
n
tej przestrzeni, jest zatem izometri.
Ponadto, ((v)) = (v) dla kadego v V , a wic = , gdzie jest samosprzonym
endomorzmem dodatnim za jest izometri przestrzeni V .
(b) Na podstawie czci (a), dla endomorzmu

mamy przedstawienie

= ,
gdzie jest samosprzonym endomorzmem dodatnim i jest izometri przestrzeni V.
Zatem
= (

=
1
=
1

1
gdzie
1
= jest samosprzonym endomorzmem dodatnim oraz
1
=
1
jest izometri
przestrzeni V .
Twierdzenie 7.7.1 bywa nazywane twierdzeniem o rozkadzie biegunowym. Jest to
kolejna analogia wasnoci endomorzmw przestrzeni unitarnej i liczb zespolonych. Na-
laduje ono przedstawienie niezerowej liczby zespolonej r w postaci r = ts = st, gdzie s
jest dodatni liczb rzeczywist (s = [r[) oraz t jest liczb zespolon o module 1.
88
Rozdzia 8
Ciaa rzeczywicie domknite
Ostatnie zmiany 6.06.2009 r.
W tym rozdziale przedstawiamy podstawowe pojcia teorii cia uporzdkowanych. W
szczeglnoci dyskutujemy ciaa rzeczywicie domknite, ktre stanowi waciwe dla po-
trzeb algebry liniowej uoglnienie ciaa R liczb rzeczywistych.
8.1 Ciaa formalnie rzeczywiste
Ciao K nazywa si formalnie rzeczywiste (lub krtko, rzeczywiste) jeli 1 K nie daje
si przedstawi jako suma kwadratw elementw ciaa K.
Wprowadzamy nastpujce oznaczenie dla zbioru wszystkich skoczonych sum kwa-
dratw niezerowych elementw ciaa K :

K
2
:= a
2
1
+ +a
2
n
K : a
1
, . . . , a
n


K, n , 1.
Tutaj

K = K 0 oznacza zbir rnych od zera elementw ciaa K. Zauwamy, e
1

K
2
0

K
2
,
zatem ciao K jest rzeczywiste wtedy i tylko wtedy gdy 0 ,


K
2
.
Oto kilka elementarnych ale wanych obserwacji o ciaach rzeczywistych.
Uwaga 8.1.1. (a) Ciao formalnie rzeczywiste ma charakterystyk zero.
Mianowicie, jeli char K = p ,= 0, to 0 = p 1 = p 1
2

K
2
.
(b) Jeli K jest ciaem formalnie rzeczywistym, to kade podciao F ciaa K jest take
formalnie rzeczywiste.
Wynika to std, e


F
2

K
2
.
(c) Jeli K jest ciaem formalnie rzeczywistym, to


K
2
jest podgrup multyplikatywnej
grupy

K.
Rzeczywicie, zbir


K
2
jest zamknity ze wzgldu na mnoenie i jeli a =

a
2
i



K
2
,
to
a
1
= a (a
1
)
2

K
2
,
gdy

K
2

K
2
.
(d) Jeli K jest ciaem formalnie rzeczywistym i ciao F jest izomorczne z K, to F jest
ciaem formalnie rzeczywistym.
Jeli bowiem i : K F jest izomorzmem cia, to i(

K
2
) =


F
2
.
(e) Jeli K jest ciaem formalnie rzeczywistym oraz a


K
2
, to K(

a ) jest ciaem
formalnie rzeczywistym.
89
Niech a

K

K
2
oraz E := K(

a ). Jeli 0


E
2
, to istniej x
i
, y
i
K, nie wszystkie
rwne zero, takie, e
0 =

i
(x
i
+y
i

a )
2
=

i
x
2
i
+a

i
y
2
i
+ 2

i
x
i
y
i

a .
Std wynika, e

x
2
i
+ a

y
2
i
= 0. Wystarczy teraz zauway, e a


K
2
pociga
0


K
2
, wbrew zaoeniu.
Uwaga 8.1.2. Denicj ciaa formalnie rzeczywistego mona take sformuowa w jzyku
form kwadratowych. Form kwadratow
(X
1
, . . . , X
n
) =
n

i,j=1
a
ij
X
i
X
j
o wspczynnikach a
ij
w ciele K nazywamy nieizotropow nad ciaem K jeli rwnanie
(X
1
, . . . , X
n
) = 0
nie ma niezerowego rozwizania w ciele K. W przeciwnym razie form nazywamy izotro-
pow. A wic, na przykad, forma X
2
1
+ X
2
2
+ X
2
3
jest nieizotropowa nad ciaem R liczb
rzeczywistych ale jest izotropowa nad ciaem C liczb zespolonych.
Ciao K jest formalnie rzeczywiste gdy dla kadej liczby naturalnej n forma kwadratowa
X
2
1
+X
2
2
+ +X
2
n
jest nieizotropowa nad ciaem K.
Jednym z gwnych tematw teorii cia formalnie rzeczywistych jest problem zacho-
wania rzeczywistoci przy rozszerzeniach ciaa. Rozpoczynamy od przypadku rozszerze
kwadratowych cia.
Stwierdzenie 8.1.1. Niech K bdzie ciaem formalnie rzeczywistym. Jeli K(

a ) nie
jest ciaem formalnie rzeczywistym, to a


K
2
.
Dowd. Jeli

i
(x
i
+y
i

a )
2
= 0 dla pewnych x
i
, y
i
K, to

x
2
i
+a

y
2
i
= 0. Zauwamy,
e nie wszystkie y
i
sa rwne zero, gdy przeczyoby to formalnej rzeczywistoci ciaa K.
Zatem w formalnie rzeczywistym ciele K mamy

y
2
i
,= 0 i wobec tego
a =

x
2
i

y
2
i

K
2
na podstawie uwagi 8.1.1(e).
Twierdzenie 8.1.1. Niech K bdzie ciaem formalnie rzeczywistym i niech a

K

K
2
.
Ciao K(

a ) jest formalnie rzeczywiste wtedy i tylko wtedy gdy a ,

K
2
.
Dowd.
1
It will be more convenient to prove the equivalent statement that the eld
K(

a ) is nonreal if and only if a

K
2
. By Stwierdzenie 8.1.1, it remains to prove
the only if part of the statement. So assume a


K
2
, and write explicitly a =
a
2
1
+ +a
2
n
, where a
i


K. Then (

a )
2
+a
2
1
+ +a
2
n
= 0 showing that the eld K(

a )
is nonreal.
1
Fragmenty tekstu w jzyku angielskim pochodz z mojej ksiki Bilinear Algebra, Gordon and Breach
Science Publishers, Amsterdam 1997.
90
Przykad 8.1.1. We apply the above criterion to the quadratic number eld Q(

a ),
where a

Q

Q
2
. Observe that a rational number r ,= 0 is a sum of squares of rational
numbers if and only r > 0. For if r > 0 and r = m/n, where m and n are positive integers,
then r = mn (1/n)
2
is the sum of squares of rational numbers, and, on the other hand,
the negative rational numbers clearly are not sums of squares. Thus, by Twierdzenie 8.1.1,
the quadratic eld Q(

a ) is formally real if and only if a > 0. While this latter condition

is much simpler than the one in Twierdzenie 8.1.1, it uses the fact that Q is an ordered
eld. Twierdzenie 8.1.1 invokes only the arithmetic structure of the eld K and does not
presuppose any order structure on K.
In general, we view number elds as the subelds of the eld C of complex numbers.
Keeping this in mind we can say that the quadratic number eld Q(

a ) is formally real
if and only if it is contained in the eld R of real numbers.
W przypadku rozszerze cia formalnie rzeczywistych stopnia nieparzystego sytuacja
jest znacznie prostsza.
Twierdzenie 8.1.2. Niech E bdzie rozszerzeniem stopnia nieparzystego ciaa K. Jeli
K jest ciaem formalnie rzeczywistym, to E take jest ciaem formalnie rzeczywistym.
Na podstawie uwagi 8.1.2 wystarczyoby udowodni nastpujcy fakt.
Jeli ciao E jest rozszerzeniem stopnia nieparzystego ciaa K i forma kwadratowa =
X
2
1
+X
2
2
+ +X
2
n
jest nieizotropowa nad ciaem K, to forma jest take nieizotropowa
nad ciaem E.
Okazuje si, e bez wikszego wysiku mona udowodni jeszcze oglniejsze twierdzenie
pochodzce od T. A. Springera.
Twierdzenie 8.1.3. (Twierdzenie Springera).
Niech E bdzie rozszerzeniem stopnia nieparzystego ciaa K o charakterystyce ,= 2 i niech
= a
1
X
2
1
+ +a
k
X
2
k
bdzie form kwadratow o wspczynnikach z ciaa K. Jeli forma
jest nieizotropowa nad K, to jest nieizotropowa nad E.
Dowd. We induct on the degree n = [E : K]. If n = 1, there is nothing to prove. So
assume n > 1 is an odd integer. The eld E has a primitive element such that E = K().
Thus every element of E has a unique representation as the value g() of a polynomial
g K[t] of degree < n. We will write f for the minimal polynomial of . Thus f K[t]
is monic irreducible and f() = 0.
Suppose is isotropic over E. So there are nonzero polynomials g
1
, . . . , g
k
in K[t] of
degrees < n such that
a
1
g
1
()
2
+ +a
k
g
k
()
2
= 0. (8.1)
If the polynomials g
1
, . . . , g
k
have the greatest common divisor d K[t], then g
i
= d
G
i
, i = 1, . . . , k, where the polynomials G
i
are relatively prime and d() ,= 0, since deg d <
n. Then from (8.1) it follows that the polynomials G
i
satisfy a
1
G
1
()
2
+ +a
k
G
k
()
2
= 0.
Thus we can assume from the beginning that in (8.1) the polynomials g
1
, . . . , g
k
are
relatively prime.
Consider the polynomial g := a
1
g
2
1
+ + a
k
g
2
k
K[t]. We have g() = 0, hence g is
divisible by the minimal polynomial f of the primitive element , that is, g = f h, where
h K[t]. We claim that
(a) g ,= 0, and
(b) deg h is odd and deg h < n.
To prove (a) we show that the highest coecient of g is a nonzero element of K. So let
m := max deg g
i
: 1 i k . Then the highest coecient of g is the value of the
form at the k-tuple (c
1
, . . . , c
k
), where c
i
is the highest coecients of the polynomial
91
g
i
if its degree is equal to m, and zero otherwise. Since is anisotropic over K, we have
(c
1
, . . . , c
k
) ,= 0, and so g is a nonzero polynomial.
(b) follows from the computation of the degree of g :
deg h +n = deg h + deg f = deg g = 2m < 2n,
and from the fact that n is odd.
Now (b) implies that h has an irreducible (over K) factor h
1
of odd degree and deg h
1

deg h < n. Let
1
be a zero of h
1
in an extension eld F of K. Then also h(
1
) = 0 and
a
1
g
1
(
1
)
2
+ +a
k
g
k
(
1
)
2
= g(
1
) = f(
1
)h(
1
) = 0.
The eld E
1
= K(
1
) F has degree [E
1
: K] = deg h
1
< n, and by induction hypothesis
the form is anisotropic over E
1
. Hence g
i
(
1
) = 0 for i = 1, . . . , k. It follows that the
minimal polynomial h
1
of
1
divides all the polynomials g
1
, . . . , g
k
, contrary to the fact
that they are relatively prime polynomials. Hence (8.1) leads to a contradiction and so
cannot be isotropic over E.
Przykad 8.1.2. All cubic extensions of the rational number eld Q are formally real
elds (as well as all odd degree extensions of Q). While for quadratic extensions we have
observed that Q(

a ) is formally real if and only if it is contained in the eld R of real

numbers, for cubic number elds the latter is no longer a necessary condition for the
reality of the eld.
Podstawowe znaczenie w teorii cia formalnie rzeczywistych maj ciaa rzeczywicie
domknite (ang. real closed elds).
Definicja 8.1.1. Ciao F nazywa si rzeczywicie domknite jeli ma nastpujce dwie
wasnoci:
(a) F jest formalnie rzeczywiste.
(b) Kade formalnie rzeczywiste algebraiczne rozszerzenie K ciaa F jest rwne F.
In other words, a real eld F is real closed if it has no proper algebraic extensions that
are formally real elds. A real closed eld is closed with respect to reality of the eld: no
proper algebraic extension of the eld can be a real eld. We recognize the prototype of a
real closed eld: it is the real eld R. It has just one proper algebraic extension, the eld
C of complex numbers, and the extension is a nonreal eld. However basic this example
is, it is far from being isolated.
Twierdzenie 8.1.4. Dla kadego formalnie rzeczywistego ciaa K istnieje rozszerzenie
algebraiczne F ciaa K, ktre jest ciaem rzeczywicie domknitym.
Dowd. We consider the family T of all formally real algebraic extensions of the eld K
contained in a xed algebraic closure

K of K. The family T is nonempty, since K T. We
view T as a partially ordered set with the eld inclusion as the partial ordering relation.
A maximal element F in T, if it exists, is a formally real algebraic extension of K with no
proper formally real algebraic extensions (by the maximality of F). Hence F, if it exists,
is a real closed eld containing K. The proof is thus reduced to showing that the family
T has a maximal element, and for this we will use the Kuratowski-Zorn Lemma.
Let ( := E
a
: a A be a chain in T (that is, E
a
T for all a A, and E
a
E
b
or E
b
E
a
for all a, b A). We must show that every such ( is bounded in T, that is,
there is an E T such that E
a
E for all a A. A natural candidate for E is the union
of all elds in ( :
E :=
_
E
a
: a A.
92
It certainly contains all the E
a
, a A, and it remains to show that E T. First of all,
we show that E is a eld. So let x, y E. Then there are a, b A such that x E
a
and y E
b
, and since ( is a chain, we have either E
a
E
b
or E
b
E
a
. In the rst case
x, y E
b
, in the second, x, y E
a
. Thus either x y E
b
or x y E
a
, and it follows
that always x y E. Similarly, x/y E, if y ,= 0, showing that E is a subeld of

K.
Now we prove that E is a formally real eld. Suppose not, and let
1 = x
2
1
+ + x
2
n
, with the x
i
s in E. Then each x
i
lies in a eld E
a(i)
of the chain (.
Since ( is a chain, one of the elds E
a(i)
, call it E
a
, contains all the others, and then E
a
contains all the x
i
s. It follows that E
a
is a nonreal eld, a contradiction.
Thus we have proved that the eld E is an upper bound for the chain ( and E T. By
the Kuratowski-Zorn Lemma, the family T contains a maximal element F, and this is a
real closed eld containing K.
Wniosek 8.1.1. Jeli F jest ciaem rzeczywicie domknitym, to:
(a)


F
2
=

F
2
.
(b) [

F/

F
2
[ = 2.
(c) Kady wielomian f F[t] stopnia nieparzystego ma pierwiastek w ciele F.
Dowd. (a) Suppose a


F
2

F
2
. Then F(

a ) is a quadratic extension of F and, by

Uwaga 8.1.1(e), it is a formally real eld, contrary to the hypothesis that F is real closed.
(b) Clearly,

F ,=

F
2
. Suppose that [

F/

F
2
[ , 4. Then there is an a

F such that
1, 1, a, a lie in four distinct square classes of F. Thus a ,

F
2
and a ,

F
2
=


F
2
,
the latter by (a). Hence, by Theorem 8.1.1, F(

a ) is a formally real quadratic extension

of F, a contradiction.
(c) A polynomial f F[t] of odd degree must have a factor h of odd degree which is
irreducible over F. If is a zero of h in an extension eld of F, then F() is a formally
real extension of F (by Theorem 8.1.2). Thus F() = F and F, as required.
Uwaga 8.1.3. Ciao K nazywa si ciaem pitagorejskim jeli


K
2
=

K
2
. A wic, na
podstawie wniosku 8.1.1, kade ciao rzeczywicie domknite jest ciaem pitagorejskim.
Uwaga 8.1.4. Mona udowodni nastpujcy kluczowy fakt:
Jeli F jest ciaem rzeczywicie domknitym, to jego kwadratowe rozszerzenie F(

1 )
jest ciaem algebraicznie domknitym.
Dowd mona znale w ksice S. Lang, Algebra, PWN Warszawa 1973, na str. 224225,
302.
8.2 Ciaa uporzdkowane
Ciao K nazywa si ciaem uporzdkowanym przez relacj binarn > okrelon na ciele
K, jeli dla wszystkich a, b, c K,
a > b i b > c a > c,
a > b albo a = b albo b > a,
a > b a +c > b +c,
a > b i c > 0 ac > bc.
Nie moemy wykluczy, e ciao K ma wicej ni jedn relacj porzdkujc i wobec tego
piszemy (K, >) dla zaznaczenia, e K jest uporzdkowane przez relacj >.
Jeli (K, >) jest ciaem uporzdkowanym, to specjaln rol graj elementy dodatnie w
porzdku >, a wic elementy zbioru
P := x K : x > 0 .
93
Zauwamy, e dla a, b K,
a > b a + (b) > b + (b) a b > 0 a b P.
Oznacza to, e zbir P elementw dodatnich w porzdku > ciaa K charakteryzuje kom-
pletnie relacj porzdkujc > na ciele K. W zwizku z tym piszemy take (K, P) zamiast
(K, >) i zbir P nazywamy porzdkiem ciaa K.
A wic porzdek P ciaa K jest podzbiorem ciaa K. Nasuwa si oczywiste pytanie
jak rozpozna podzbiory P ciaa K, ktre s faktycznie porzdkami ciaa K? Okazuje si,
e istnieje w peni satysfakcjonujca odpowied na to pytanie.
Twierdzenie 8.2.1. Niech P bdzie podzbiorem ciaa K. Na to by istniaa relacja po-
rzdkujca > na ciele K ze zbiorem elementw dodatnich P potrzeba i wystarcza by zbir
P mia nastpujce wasnoci:
(1) P +P P,
(2) P P P,
(3) P P =

K,
gdzie P := x K : x P .
Dowd. Let P be the set of positive elements of an ordered eld (K, >). If a, b P, then
a + b > 0 and ab > 0 by compatibility of > with addition and multiplication in K. Thus
a +b P and ab P. This proves properties (1) and (2) of P.
To prove (3), take any a

K. By the trichotomy property of the relation > we have
either a > 0 or 0 > a, that is, either a P or a P, as desired.
Now let us assume that the subset P K has properties (1),(2) and (3). We dene
the binary relation > on K be setting
a > b : a b P.
We now show that the relation > has the four properties dening an ordering relation on
K. So let a, b, c K and assume rst that a > b and b > c. Then ab P and b c P,
and since P is closed under addition by (1), we have a c = (a b) + (b c) P. Thus
a > c and the relation > is transitive.
If a ,= b, then a b

K = P P. Hence either a b P and a > b, or a b P and
b > a. To prove trichotomy for > we have to verify that we cannot have simultaneously
a > b and b > a. This will follow from the fact that P and P are disjoint sets: PP = .
Contrary to this, let us suppose that there is an x P with x P. Then 0 = x+(x)
P, according to (1), and this contradicts (3).
It remains to prove compatibility of > with addition and multiplication in K. Suppose
a > b. Then (a+c) (b +c) = ab P and if c > 0 then ac bc = (ab)c P, showing
that a +c > b +c and ac > bc, as required.
Uwaga 8.2.1. Wobec twierdzenia 8.2.1 podzbir P ciaa K jest porzdkiem ciaa K,
jeli spenia warunki (1), (2), (3) twierdzenia 8.2.1. A oto lista dalszych elementarnych
obserwacji o porzdkach cia.
(4) Jeli P jest porzdkiem ciaa K, to

K
2
P oraz


K
2
P.
For if a

K, then either a P or a P. If a P, then by (2), a
2
P, and if a P,
then again by (2), a
2
= (a)(a) P. Hence

K
2
P and from this and (1) it follows
that


K
2
P.
(5) Jeli K jest ciaem uporzdkowanym, to K jest ciaem formalnie rzeczywistym oraz
char K = 0.
94
If P is an ordering of K, then


K
2
P

K, by (3) and (4). Hence 0 ,


K
2
. And
char K = 0, by Remark 8.1.1(a).
(6) Jeli P jest porzdkiem ciaa K, to P jest podgrup multyplikatywnej grupy

K ciaa
K o indeksie dwa: [

K : P] = 2.
P is a subset of

K (by (3)), is closed under multiplication (by (2)) and contains the squares
(by (4)). Hence for each a P, we have a
1
= a (1/a)
2
P. Thus P is a subgroup of

K.
We have shown in the proof of Theorem 8.2.1 that P P = , so that (3) is the
decomposition of the group

K into cosets modulo the subgroup P. Thus [

K : P] = 2.
(7) Jeli P i P

s dwoma porzdkami ciaa K oraz P P

, to P = P

. Inaczej mwic,
rne porzdki s nieporwnywalne.
Suppose P P

and P ,= P

. Choose an x P

P. Then, by (3), x P and so

x, x P

, whence 0 = x + (x) P

, a contradiction.
(8) Jeli jest automorzmem ciaa K i P jest porzdkiem ciaa K, to (P) jest take
porzdkiem ciaa K.
Verifying (1), (2) and (3) for (P) is easy and is left to the reader. It is worthwhile to
observe that (8) can be used to produce examples of elds with more than one ordering.
(9) Jeli ciao E jest rozszerzeniem ciaa K i Q jest porzdkiem ciaa E, to P := Q K
jest porzdkiem ciaa K.
Porzdek P = Q K ciaa K nazywa si porzdkiem indukowanym przez porzdek Q
ciaa E.
Easy verication that P satises (1), (2) and (3) is left to the reader.
(10) Ciao C liczb zespolonych nie jest ciaem uporzdkowanym.
Ciao R liczb rzeczywistych ma dokadnie jeden porzdek P =

R
2
.
Ciao rzeczywicie domknite F ma dokadnie jeden porzdek P =

F
2
.
Ciao Q liczb wymiernych ma dokadnie jeden porzdek P =


Q
2
indukowany przez
jedyny porzdek ciaa R.
C nie jest ciaem formalnie rzeczywistym, zatem nie jest ciaem uporzdkowanym na
podstawie (5).
Jeli P jest porzdkiem ciaa R, to

R
2
P na podstawie (4). Tymczasem

R
2
jest porzd-
kiem ciaa R, gdy zbir ten oczywicie spenia warunki (1), (2), (3). Zatem

R
2
= P na
podstawie (7). Ta argumentacja stosuje si do dowolnego ciaa rzeczywicie domknitego
F.
Jeli P jest porzdkiem ciaa Q, to S :=


Q
2
P. Na podstawie (7) wystarczy sprawdzi,
e S jest porzdkiem ciaa Q. Zbir S jest oczywicie zamknity ze wzgldu na dodawanie
i mnoenie. Aby sprawdzi (3) obieramy rn od zera liczb wymiern r = m/n, gdzie
m i n s liczbami cakowitymi i n > 0. Wtedy r S gdy m > 0 (zobacz przykad 8.1.1)
oraz r S gdy m < 0. Std wynika, e S S =

Q. Zatem S jest porzdkiem ciaa Q.
Udowodnimy teraz tak zwane pierwsze twierdzenie Artina-Schreiera, ktre wyjania
ostatecznie zwizek pomidzy ciaami formalnie rzeczywistymi i ciaami uporzdkowany-
mi.
Twierdzenie 8.2.2. Ciao K jest ciaem uporzdkowanym wtedy i tylko wtedy gdy jest
ciaem formalnie rzeczywistym.
Dowd. We have already observed that an ordered eld is formally real. Now we prove the
converse. So let us assume that K is a formally real eld. Then, by Theorem 8.1.4, there
exists a real closed eld F containing K. But a real closed eld is uniquely ordered (by
Uwaga 8.2.1.(10)), hence F induces an ordering on its subeld K (by Uwaga 8.2.1.(9)).
Thus K is an ordered eld.
95
In view of this result we will use interchangeably the phrases formally real and or-
dered, unless we want to work with a specied ordering of the real eld K. The rst
Artin-Schreier theorem can be restated as follows.
Wniosek 8.2.1. Ciao K ma przynajmniej jeden porzdek wtedy i tylko wtedy gdy
1 ,

K
2
.
Drugie podstawowe twierdzenie Artina-Schreiera podaje arytmetyczn charakteryzacj
elementw totalnie dodatnich ciaa formalnie rzeczywistego K.
Definicja 8.2.1. Niech K bdzie dowolnym ciaem. Element a K nazywa si totalnie
dodatni, jeli jest dodatni w kadym porzdku ciaa K.
This denition is somewhat tricky since we speak about orderings of an arbitrary eld
K. Traditionally, it is meant that in a nonreal eld K (having no orderings) every eld
element is totally positive, that is, it is meant that the condition put on all orderings is
automatically satised when there are no orderings at all. This trick allows simultaneous
formulation of results for real and nonreal elds as exemplied in the second Artin-Schreier
theorem below.
Returning to totally positive elements, it is an interesting problem to nd all totally
positive elements of a eld. This becomes trivial when the eld has a unique ordering (or
has no orderings), but it looks hopelessly in the general case. It seems that rst we have
to nd all orderings of the eld, and only then, taking their intersection, we can get a
hold on totally positive elements. However, it turns out that there is a simpler and more
elegant solution to this problem. Notice that by Remark 8.2.1(4),


K
2
P for every
ordering P of the real eld K. Hence nonzero sums of squares in K are examples of totally
positive elements of K. The second Artin-Schreier theorem asserts that there are no more
totally positive elements in K.
Twierdzenie 8.2.3. Niech K bdzie ciaem o charakterystyce ,= 2. Element a K jest
totalnie dodatni wtedy i tylko wtedy gdy a


K
2
.
Dowd. First we dispose of the case of a nonreal eld K. We have agreed that all elements
of a nonreal eld are totally positive. On the other hand, every element of a nonreal eld
can be written as a sum of squares of nonzero elements of the eld.
Thus in the rest of proof we assume that K is a formally real eld. It is sucient to show
that every totally positive element of K belongs to


K
2
. Contrary to this, suppose that
a K is totally positive and is not a sum of squares in K. Then the eld K(

a ) is
formally real (by Theorem 8.1.1), hence, by the rst Artin-Schreier Theorem 8.2.2, it has
an ordering P

, say. Observe that, by Remark 8.2.1.(4), a = (

a )
2
P.

On the other hand, let P := K P

be the ordering of K induced by P

. Then a P,
since a is totally positive, and a P, since a P

. But P is closed under addition,

hence 0 = a + (a) P, a contradiction. This proves that a


K
2
, as required.
Uwaga 8.2.2. We have excluded elds of characteristic two, since when char K = 2, then

K
2
= K
2
, and the squares need not comprise all of K.
We will often use the set of all orderings of a eld K and so we introduce the symbol
X(K) for that set. Thus P X(K) means that P is an ordering of the eld K, and
X(K) ,= if and only if K is a formally real eld. The set of all totally positive elements
of K can be written as

P : P X(K) , and the second Artin-Schreier theorem asserts
that, if char K ,= 2, then

P : P X(K) =


K
2
.
96
The following denition introduces an arithmetic invariant of a eld with an immediate
interpretation in theory of formally real elds.
Definicja 8.2.2. Let K be an arbitrary eld. The Pythagoras number of the eld K
is the smallest positive integer p = p(K), with the property that every sum of nonzero
squares in K can be written as the sum of p squares in K. If such a number p does not
exist, we say that K has innite Pythagoras number and write p(K) = .
The determination of p(K) is, in general, a challenging problem. We discuss rst the
easiest cases.
Przykad 8.2.1. When char K = 2, then every sum of squares in K is a square in K,
hence p(K) = 1, a case of no further interest.
So assume K is a nonreal eld and char K ,= 2. Clearly, s(K) p(K), and on the other
hand, for each a K, we have the identity
a = (a + 1)
2
/4 + (1)(a 1)
2
/4,
showing that a can be written as the sum of s(K)+1 squares in K. Thus for every nonreal
eld K,
s(K) p(K) s(K) + 1.
In particular, when K has odd characteristic p, then K contains the prime eld F
p
and
so we have the inequality s(K) s(F
p
) 2 for the level of K. Thus for every eld K of
odd characteristic,
1 s(K) p(K) s(K) + 1 3.
Another obvious observation is that for K a formally real eld, p(K) = 1 is equivalent
to saying that K is a Pythagorean eld (see Remark 8.1.3). Every real closed eld has
Pythagoras number 1.
Less trivial is determination of p(Q). A classic result in number theory asserts that every
positive integer is the sum of four squares of integers (Lagranges theorem). An easy
consequence is that p(Q) = 4. A more general result of C.L. Siegel establishes that p(K) =
2, 3 or 4 for every algebraic number eld K.
Uwaga 8.2.3. The problem of determining the Pythagoras number of the rational func-
tion eld K
n
:= R(X
1
, . . . , X
n
) in n indeterminates over the reals turns out to be extremely
dicult and remains open for n > 2. For n = 1, the only case tractable by elementary
methods, one shows that p(K
1
) = 2. The following estimates hold for n , 1 :
n + 1 p(K
n
) 2
n
.
The lower estimate was proved by J.W.S. Cassels in 1964, the upper by A. Pster in 1967.
For n = 2 these estimates give p(K
2
) = 3 or 4, but deciding which one of the two is the true
value of p(K
2
) turned out to be a very dicult task. In 1971 J.W.S. Cassels, W.J. Ellison
and A. Pster proved eventually that p(K
2
) = 4. Their proof uses sophisticated methods
of theory of elliptic curves over function elds and does not generalize to n > 2. To show
that p(K
2
) = 4 it suces to point out a rational function f K
2
which is totally positive
(and so a sum of squares in K
2
) but cannot be represented as the sum of three squares
in K
2
. Cassels, Ellison and Psters choice is
f = 1 +X
2
Y
4
+X
4
Y
2
3X
2
Y
2
.
The fact that f is the sum of squares in R(X, Y ) follows from the identity
(1 +X
2
) f = (1 X
2
Y
2
)
2
+X
2
(1 Y
2
)
2
+X
2
Y
2
(1 X
2
)
2
.
97
It is amazing that the machinery of elliptic curves is needed to show that the polynomial
f is not representable as the sum of 3 squares in the function eld R(X, Y ), seemingly
an elementary problem. Another surprising property of the polynomial f is that, even
though it is a sum of squares of rational functions, it cannot be expressed as the sum of
squares of (any number of) polynomials in R[X, Y ] !
There is a conjecture that p(K
n
) = 2
n
for all n, but no progress has been achieved for
n , 3.
The Pythagoras number can be dened for any commutative ring R (just replace in
Denition 8.2.2 the eld K with R). Thus, for instance, p(Z) = 4 by Lagranges theorem.
Here the ring Z and its eld of quotients Q have equal Pythagoras numbers. This is
not always so. M. D. Choi, Z. D. Dai, T. Y. Lam and B. Reznick proved in 1982 that
the polynomial ring R[X
1
, . . . , X
n
] in n , 2 indeterminates over the reals has innite
Pythagoras number, while for its eld of quotients K
n
we have the Psters bound p(K
n
)
2
n
.
8.3 Rzeczywiste domknicie ciaa uporzdkowanego
Now we return to real closed elds. We have seen that, given a formally real eld K,
there exists a real closed extension eld F of K inducing on K an ordering (see proof of
Theorem 8.2.2). We are going to analyze this connection more closely and to establish
that, in fact, all orderings of a real eld K are induced by real closed elds.
We x an ordering P of the eld K and consider the extension eld E of K obtained by
adjoining to K the square roots of all elements of P :
E = K(

P ) := K(

p : p P).
The eld E will play a role in the construction of a real closed eld inducing on K the
ordering P. Recall that the elements of E are of the form
f(s
1
, . . . , s
m
)
g(s
1
, . . . , s
m
)
,
where f and g are polynomials in m , 1 indeterminates with coecients in K and
s
1
, . . . , s
m

p : p P are square roots of elements of P with g(s

1
, . . . , s
m
) ,= 0.
It follows that each element a E belongs to a nite extension of K of the form
K(

p
1
, . . . ,

p
k
), where p
1
, . . . , p
k
P.
Stwierdzenie 8.3.1. Niech (K, P) bdzie ciaem uporzdkowanym. Wtedy rozszerzenie
E = K(

P ) ciaa K jest ciaem formalnie rzeczywistym.

Dowd. We claim that E has the following property: for all b
1
, . . . , b
n
P and all
a
1
, . . . , a
n


E,
b
1
a
2
1
+ +b
n
a
2
n
,= 0.
Clearly, for b
1
= = b
n
= 1, this property implies that E is a formally real eld.
Suppose that E does not have the required property. Then there are b
1
, . . . , b
n
P
and a
1
, . . . , a
n


E such that
b
1
a
2
1
+ +b
n
a
2
n
= 0. (8.2)
Each a
i
in (8.2) is contained in a nite extension K(

p
1
, . . . ,

p
k
) with the p
i
P. Hence
there are also p
1
, . . . , p
m
P such that simultaneously
a
1
, . . . , a
n
K(

p
1
, . . . ,

p
m
). (8.3)
98
The number m of square roots of elements of P needed here is not uniquely determined,
but each set of the a
i
s certainly determines the smallest number m of square roots needed
in (8.3). Now we select the sets b
1
, . . . , b
n
P and a
1
, . . . , a
n


E with the property that
they satisfy (8.2) and the corresponding number m in (8.3) is smallest possible. We are
going to reach a contradiction by constructing another relation of the type (8.2) requiring
only m1 square roots in (8.3).
Certainly m , 1, since when m = 0, we have K(

p
1
, . . . ,

p
m
) = K and by (8.3) all the
a
i


K, hence b
1
a
2
1
+ +b
n
a
2
n
P, contrary to (8.2).
The eld K(

p
1
, . . . ,

p
m
) can be viewed as a quadratic extension
K(

p
1
, . . . ,

p
m
) = K

p
m
)
of the eld K

:= K(

p
1
, . . . ,

p
m1
). Here K

p
m
) is a quadratic extension of K

,
since otherwise we would have K

p
m
) = K

, contrary to the choice of the number m.

Thus we can write
a
i
= x
i
+y
i

p
m
, x
i
, y
i
K

, i = 1, . . . , n.
Now (8.2) can be written in the following form
0 =

b
i
a
2
i
=

(b
i
x
2
i
+b
i
p
m
y
2
i
) + 2

p
m

b
i
x
i
y
i
,
and it follows that

(b
i
x
2
i
+b
i
p
m
y
2
i
) = 0.
Here we have obtained a relation of the type (8.2), where all the b
i
and b
i
p
m
are in P and
x
i
, y
i
K

= K(

p
1
, . . . ,

p
m1
). This, however, contradicts our choice of the number
m. Thus relations (8.2) are impossible in E and so E is a formally real eld.
Now we come to the theorem on inducing orderings of a real eld by the real closed elds.
Twierdzenie 8.3.1. Niech K bdzie ciaem formalnie rzeczywistym i niech P bdzie
porzdkiem ciaa K. Wtedy istnieje ciao F o nastpujcych wasnociach:
(a) F jest rzeczywicie domknitym algebraicznym rozszerzeniem ciaa K,
(b) F indukuje porzdek P na K, to znaczy, P = K

F
2
.
Dowd. Let E := K(

P ). By Proposition 8.3.1, E is a formally real eld, hence, by

Theorem 8.1.4, there exists a real closed algebraic extension F of the eld E. Thus we
have the tower of algebraic extensions K E F, and so F is an algebraic extension of
K. This proves (a).
Now let P

= K

F
2
be the ordering of K induced by the unique ordering

F
2
of F. We
show that P = P

and for this it suces to show that P P

(by Remark 8.2.1(7)). So

let p P. Then p = (

p )
2

E
2
, hence also p

F
2
. Thus p K

F
2
= P

, showing that
P P

. This proves (b).

Definicja 8.3.1. Rzeczywicie domknite algebraiczne rozszerzenie F ciaa K induku-
jce porzdek P na ciele K nazywa si rzeczywistym domkniciem ciaa uporzdkowanego
(K, P).
Thus we have proved that every ordered eld has a real closure. As to the uniqueness,
E. Artin and O. Schreier proved that any two real closures F
1
and F
2
of an ordered eld
(K, P) are isomorphic over K. In fact, there is a unique isomorphism between F
1
and F
2
which is identity on K. For a proof, see S. Langs Algebra, p. 277. Thus we can speak of
the real closure of an ordered eld.
99
Przykad 8.3.1. We show here that the eld K = Q(t) of rational functions in one inde-
terminate t over the eld of rational numbers Q has innitely many (in fact, uncountably
many) orderings, hence also innitely many pairwise nonisomorphic real closures.
The idea is to associate with every transcendental real number an ordering of the eld
K. If R is a transcendental number and g Q[t] is a nonzero polynomial, then the
value g() is a nonzero real number. Hence, given a rational function h = f/g Q(t),
where f, g Q[t] and g ,= 0, we can consider the value h() = f()/g() of the rational
function h at the point . We now set
P

:= h K : h() > 0 ,
where > is the order relation in the real eld R. It is easy to verify that
P

+P

, P

, P

=

K.
Thus P

is an ordering of K. Now we show that, if and are real transcendental

numbers and ,= , then P

,= P

.
Let, say, < (an inequality in R). Then there exists a rational number a such that
< a < . Consider the polynomial h = t a K. We have h() = a < 0, hence
h , P

. On the other hand, we have h() = a > 0, hence h P

. This shows that

P

,= P

.
We have established that the assignment P

is an injective map from the set T of

all real transcendental numbers into the set X(K) of all orderings of K. Since T is known
to be uncountable, it follows that so is X(K).
Let K

and K

be the real closures of K inducing the orderings P

and P

on K. If there
exists a eld isomorphism i : K

over K (i.e., leaving xed every element of K),

then
P

= i(P

) = K i(

K
2

) = K

K
2

= P

.
Hence for distinct transcendental numbers and the real closures K

and K

are
nonisomorphic over K. Thus the eld K = Q(t) has innitely many real closures pairwise
nonisomorphic over K.
100
Rozdzia 9
Oglne przestrzenie euklidesowe i
unitarne
Ostatnie zmiany 30.05.2009 r.
Gwne twierdzenia tego cyklu wykadw dotycz endomorzmw przestrzeni eukli-
desowych i unitarnych. Oczywicie w twierdzeniach tych wykorzystujemy pewne kluczowe
wasnoci ciaa liczb rzeczywistych R i ciaa liczb zespolonych C. Najprostszym przyka-
dem s twierdzenia o istnieniu wartoci wasnych endomorzmw samosprzonych, ktre
s konsekwencj algebraicznej domknitoci C oraz rzeczywistej domknitoci R. Okazuje
si, e w caym wykadzie korzystalimy wycznie z takich wasnoci ciaa R, ktre maj
wszystkie ciaa rzeczywicie domknite. Ponadto, wasnoci ciaa C, ktre s podstaw
twierdze o endomorzmach przestrzeni unitarnych, redukuj si do dwch faktw: (a)
C = R(i), to znaczy, C jest kwadratowym rozszerzeniem R o

1, oraz (b) C jest ciaem
algebraicznie domknitym. Jeli F jest dowolnym ciaem rzeczywicie domknitym, to na
podstawie uwagi 8.1.4, ciao F(

1 ) jest ciaem algebraicznie domknitym. Tak wic

ciao F(

1 ) jest dokadnie w takiej samej relacji do ciaa rzeczywicie domknitego F

jak ciao C do ciaa R.
Te obserwacje pozwalaj stwierdzi, e wszystkie pojcia zdeniowane dla przestrzeni
euklidesowych i wszystkie twierdzenia o endomorzmach przestrzeni euklidesowych pozo-
staj w mocy, jeli zastpi w nich ciao liczb rzeczywistych R dowolnym ciaem rzeczywi-
cie domknitym F. Podobnie, wszystkie pojcia zdeniowane dla przestrzeni unitarnych
i wszystkie twierdzenia o endomorzmach przestrzeni unitarnych pozostaj w mocy, jeli
zastpi w nich ciao liczb zespolonych C kwadratowym rozszerzeniem F(

1 ) dowol-
nego ciaa rzeczywicie domknitego.
Jako przykad takiego podejcia sformuujemy niektre denicje i waniejsze twierdze-
nia w ich optymalnej oglnoci.
Definicja. Przestrzeni euklidesow nazywamy skoczenie wymiarow przestrze dwu-
liniow V nad ciaem rzeczywicie domknitym F z dodatnio okrelonym symetrycznym
funkcjonaem dwuliniowym
( , ) : V V F
zwanym iloczynem skalarnym na przestrzeni V .
Tutaj dodatni okrelono iloczynu skalarnego rozumiemy nastpujco: dla kadego nie-
zerowego wektora v V warto iloczynu skalarnego (v, v) jest dodatnim elementem ciaa
F (a wic (v, v) jest kwadratem pewnego niezerowego elementu ciaa F). Tak jak w roz-
dziale 3 deniujemy norm wektora, dowodzimy nierwnoci Cauchyego-Schwarza oraz
istnienia baz ortonormalnych. Wszystkie rezultaty rozdziau 4 pozostaj prawdziwe dla
przestrzeni euklidesowych nad dowolnym ciaem rzeczywicie domknitym. Szczeglnie
101
jasno wida to w dowodach kluczowych lematw o istnieniu wektorw wasnych endomor-
zmw samosprzonych, gdzie wykorzystalimy wszystkie wasnoci ciaa R charakte-
rystyczne dla cia rzeczywicie domknitych (w szczeglnoci rozkadalno wielomianw
na iloczyn czynnikw liniowych i kwadratowych z ujemnymi wyrnikami). Finalnym
twierdzeniem w naszej dyskusji endomorzmw samosprzonych byo twierdzenie 4.4.2,
ktrego oglna wersja brzmi nastpujco.
Twierdzenie. Jeli T jest przemiennym zbiorem endomorzmw samosprzonych prze-
strzeni euklidesowej V nad dowolnym ciaem rzeczywicie domknitym F, to V ma baz
ortonormaln v
1
, . . . , v
n
tak, e kady wektor v
i
jest wektorem wasnym wszystkich
endomorzmw zbioru T .
Rozdzia 5 o funkcjonaach ptoraliniowych, przestrzeniach hermitowskich, twierdze-
niu o rzucie prostopadym i istnieniu baz ortogonalnych mona bez adnych zmian prze-
nie na przestrzenie wektorowe nad dowolnym ciaem F(

1 ), gdzie F jest ciaem

rzeczywicie domknitym. Podobnie jest w rozdziale 6, gdzie wprowadzamy przestrzenie
unitarne wymagajc dodatniej okrelonoci funkcjonau hermitowskiego. Wreszcie w roz-
dziale 7 rwnie nie korzystamy z adnych wasnoci cia R i C, ktre nie przysugiwayby
ciaom F i F(

1 ), gdzie F jest rzeczywicie domknite. Tak wic take nasze gwne

twierdzenie 7.4.3 o rwnoczesnej ortonormalnej diagonalizowalnoci zbiorw endomor-
zmw przestrzeni unitarnych jest prawdziwe w oglnych przestrzeniach unitarnych i brzmi
nastpujco.
Twierdzenie. Niech T =
i
: i I bdzie zbiorem endomorzmw przestrzeni unitar-
nej V nad ciaem F(

1 ), gdzie F jest ciaem rzeczywicie domknitym. Nastpujce

warunki s rwnowane.
(a) Zbir T jest normalny i przemienny.
(b) Przestrze V ma baz ortonormaln, ktrej kady wektor jest wektorem wasnym ka-
dego endomorzmu zbioru T .
102
Bibliograa
[1] S. Axler, Linear algebra done right. 2nd edition. Springer 1997.
[2] Jonathan S. Golan, Foundations of Linear Algebra. Kluwer Academic Publishers
1995.
[3] P. R. Halmos, Finite-dimensional vector spaces, 2nd edition, Van Nostrand, New
York 1958.
[4] I. N. Herstein, Topics in algebra, 2nd edition, John Wiley & Sons, New York 1975.
Chapters 4 and 6.
[5] I. Kaplansky, Linear algebra and geometry. A second course. Boston 1969.
[6] A. I. Kostrikin, Wstp do algebry. Algebra liniowa. PWN Warszawa 2004.
[7] Peter D. Lax, Linear algebra. John Wiley & Sons, Inc. 1996.
[8] Derek J. S. Robinson, A course in linear algebra with applications. 2nd ed. World
Scientic 2006.
[9] Steven Roman, Advanced linear algebra. 2nd ed. Springer 2005.
103