Professional Documents
Culture Documents
phn m u
C hc nghin cu cc quy lut cn bng v chuyn ng ca vt th di
tc dng ca lc. Cn bng hay chuyn ng trong c hc l trng thi ng yn
hay di ch ca vt th trong khng gian theo thi gian so vi vt th khc c
lm chun gi l h quy chiu. Khng gian v thi gian y c lp vi nhau.
Vt th trong c hc xy dng di dng cc m hnh cht im, c h v vt
rn.
C hc c xy dng trn c s h tin ca Niu tn a ra trong tc
phm ni ting " C s ton hc ca trit hc t nhin" nm 1687 - chnh v th
c hc cn c gi l c hc Niu tn.
C hc kho st cc vt th c kch thc hu hn v chuyn ng vi vn
tc nh hn vn tc nh sng. Cc vt th c kch thc v m, chuyn ng c
vn tc gn vi vn tc nh sng c kho st trong gio trnh c hc tng i
ca Anhxtanh.
Trong cc trng i hc k thut, c hc lm nn tng cho cc mn hc
k thut c s v k thut chuyn ngnh nh sc bn vt liu, nguyn l my,
ng lc hc my, ng lc hc cng trnh, l thuyt tnh ton my nng nghip,
l thuyt t my ko v.v...
C hc c lch s lu i cng vi qu trnh pht trin ca khoa hc t
nhin, bt u t thi k phc hng sau c pht trin v hon thin dn.
Cc kho st c tm quan trng c bit lm nn tng cho s pht trin ca c
hc l cc cng trnh ca nh bc hc ngi Galil (1564- 1642). Galil
a ra cc nh lut v chuyn ng ca vt th di tc dng ca lc, c bit l
nh lut qun tnh. n thi k Niutn (1643- 1727) ng hon tt trn c s
thng nht v m rng c hc ca Galil, xy dng h thng cc nh lut mang
tn ng - nh lut Niutn. Tip theo Niutn l almbe (1717- 1783),
le ( 1707 - 1783) c nhiu ng gp cho c hc hin i ngy nay.
-3-
Phn I
Tnh Hc
Chng 1
Cc khi nim c bn v h tin ca tnh hc
l thuyt v m men lc v ngu lc
1.1. cc khi nim c bn
d nu c R ( F1 , F2 ,.. Fn ) th R c gi l hp lc ca h lc ( F1 , F2 ,.. Fn ).
H lc cn bng: H lc cn bng l h lc tng ng vi khng (hp
r
( F1 , F2 .. Fn ) 0.
1.2. H tin ca tnh hc
r
F2
r
R
bnh hnh)
Hai lc cng t vo mt im trn vt rn
c hp lc c biu din bng ng cho ca
hnh bnh hnh m hai cnh l hai lc cho.
r
F1
Hnh 1.1
-5r
r
r
r
R = F1 + F2 .
-6lc lin kt c phng theo php tuyn chung gia hai mt tip xc. Trng hp
c bit nu tip xc l mt im nhn ta ln mt hay ngc li th phn lc
lin kt s c phng php tuyn vi mt ti im tip xc. ( Hnh v 1.2, 1.3,
1.4).
r
NC
r
N
r
NB
r
NA
A
B
Hnh 1.2
Hnh 1.3
Hnh 1.4
Lin kt l khp bn l:
Khp bn l di ng ( hnh 1.5) ch hn ch chuyn ng ca vt kho st
theo chiu vung gc vi mt phng trt do phn lc lin kt c phng
vung gc vi mt trt. Khp bn l c nh ( hnh 1.6) ch cho php vt kho
st quay quanh trc ca bn l v hn ch cc chuyn ng vung gc vi trc
quay ca bn l. Trong trng hp ny phn lc c hai thnh phn vung gc vi
trc bn l. ( hnh 1.6).
r
R
r
N
Yo
X
Hnh 1.5
O
Xo
Hnh 1.6
-7-
r
T1
r
T
r
T2
r
s
r
sA
r
sB
Hnh 1.7
Hnh 1.8
Lin kt ngm (hnh 1.9). Vt kho st b hn ch khng nhng di chuyn
theo cc phng m cn hn ch c chuyn ng quay. Trong trng hp ny
phn lc lin kt c c lc v m men phn lc. ( Khi nim m men lc s c
ni ti phn sau).
Lin kt l gt trc: ( hnh 1.10) Vt kho st b hn ch cc chiu chuyn
ng theo phng ngang, phng thng ng v chuyn ng quay quanh cc
trc X v Y do phn lc lin kt c cc thnh phn nh hnh v.
z
YA
ZA
mA
XA
mX
mY YA
XA
x
Hnh 1.9
Hnh 1.10
r
FA
r
F 'B
r
FB
ng tc dng n t im khc.
r
vt rn ( FA ). Ta t vo im B
r
trn ng
r
Hnh 1.11
-8th vit:
r
r r r
FA ( FA , FB , FB ). y cc ch s A, B i theo cc lc ch im t cc
- Fi (- Fi , F1 , F2 ... Fi ... Fn )
r
ta c th bt Fi , v - Fi i ngha l:
r
- Fi ( F1 , F2 , Fi 1 ... Fi +1 ... Fn )
r
-9r
Trong r l vc t nh v ca im t ca lc F so vi tm O.
Trong trng hp mt phng tc dng ca m men lc xc nh, n
r
-10-
r
F
B Fr
A(x,y,z)
r r
m o( F )
900
90
r
F
mo(F)=F.d
mo(F)= - F.d
Hnh 1.13
Hnh 1.14
x
Hnh 1.12
theo cng thc: mZ( F ) = F'.d' . Trong F' l hnh chiu ca lc F trn mt
phng vung gc vi trc Z. d' l khong cch tnh t giao im O ca trc Z
r
r B
F ''
ng h.
Ly du (-) trong trng hp
B1 r
F'
r
FZ
() O
ngc li.
T hnh v ta rt ra tr s m men
Hnh 1.15
-11V oa1b1 l hnh chiu ca tam gic OAB trn mt phng vung gc vi
trc Z ti O. Nu gi l gc hp bi gia hai mt phng OAB v mt phng
r
OAB. cos.
r
F
A
d
r
r r
hay mZ( F ) = m o (F) .cos.
r
m z(F)
r
F
r
m o(F)
a
d'
Hnh 1.16
r
m
ca ngu lc.
Tc dng ca ngu lc c
c trng bi ba yu t:
A2
A1
A2
- ln m men m
- Phng mt phng tc
dng
r
m
Hnh 1.17
A1
= OA1 x F1 + OA2 x F2 ;
= OA1 x F1 - OA2 x F2 ;
r
A1
r
F1
r
F2
A2
= (OA1 - OA2) x F1 ;
Hnh 1.18
r
r
= A2A1 x F1 = m .
c M = m 1 + m 2
r
r
m2
r
F1
2
r
P2
r
F2
r
P1
r
R1
r
R2
Hnh 1.19
r
r r
Ti A1 hp hai lc F1 , P1 c lc R 1
Ti A2 hp hai lc F2 P2 c lc R 2
r
-14r
Gi M l m men ca ngu lc ( R 1 R 2) ta c:
r
r
r
M = A1A2 x R 2 = A1A2 x R 1
M = (m1 m2)
-15Chng 2
L thuyt v h lc
Trong tnh hc c hai bi ton c bn: thu gn h lc v xc nh iu
kin cn bng ca h lc. Chng ny gii thiu ni dung ca hai bi ton c
bn ni trn.
2.1 c trng hnh hc c bn ca h lc
r
F2
r
F1
r b
F2
r
F1
r
F3
r
Fn
r
R n
r
R
r
Fn
r
F3
a/
Hnh 2.1
r
r
r
r
R = F1 + F2 + ... Fn =
F i
b/
(2-1)
i=1
Xi;
i=1
-16r
R y = y1 + y2 +...+ yn =
r
R z = z1 + z2 +... +zn =
Yi;
i=1
Zi.
i=1
R 2x + R 2 y + R 2z ;
cos(R,X) =
Rx
;
R
cos(R,Y) =
Ry
R
cos(R,Z) =
Rz
.
R
Vc t chnh l mt vc t t do.
2.1.2. M men chnh ca h lc
Vc t m men chnh ca h lc i vi tm O l vc t tng ca cc vc
t m men cc lc trong h ly i vi tm O (hnh 2.2). Nu k hiu m men
r
chnh l M o ta c
r
Mo =
r r
m
o( F i)
n
(2 -2)
i=1
r
F1
A1
r
z1
m2
r
M0
r
m 30
r
m 20
r
z2
A2
r
F2
r
z3
r
m 10
A3
r
F3
Hnh 2.2
r
-17r
mx( F i);
i=1
my( F i);
i=1
mz( F i).
i=1
Mx
;
Mo
cos(Mo,y) =
r
My
Mo
cos(Mo,z) =
Mz
.
Mo
A
B
d
r
F ''
Hnh 2.3
hnh 2.3).
r r r
r
Theo tin 2 c: F ( F , F ', F '').
r r r
r r
H ba lc ( F , F ', F '') c hai lc ( F , F '') to thnh mt ngu lc c m
r
ng vi mt lc R .
C th c:
r
r
F1
( F1 , F2 ) R 1 trong R 1 = F1 + F2
r
A1
M = Mo
r
m 20
r
m 30
( R 1, F 3 ) R 2 trong R 2 = R 1 + F 3 =
r
r r
F1 + F2 + F 3
....
r
r
r
( R (n-1), Fn ) R
r A2
F2
A3
r
F1
r
m 10
O
r
r R
F2
r
F3
Hnh 2.4
r
F3
-19r
trong R = R (n-2) + Fn =
F i
i=1
Hp lc R ca cc lc t ti O l vc t chnh R 0 ca h lc.
Cc ngu lc ph cng c th thay th bng mt ngu lc tng hp theo
cch ln lt hp tng i ngu lc nh trnh by chng 1. Ngu lc tng
r
hp ca h ngu lc ph c m men M o =
h lc cho i vi tm O
Theo nh l 2.2, trong trng hp tng qut khi thu gn h lc v tm O
bt k ta c mt vc t chnh v mt m men chnh. Vc t chnh bng tng
hnh hc cc lc trong h v l mt i lng khng i cn m men chnh bng
tng m men cc lc trong h ly i vi tm thu gn v l i lng bin i
theo tm thu gn.
xc nh quy lut bin i ca m men chnh i vi cc tm thu gn
khc nhau ta thc hin thu gn h lc v hai tm O v O1 bt k (hnh 2.4a).
Thc hin thu gn h v tm O ta
r
r
M0
c R 0 v M o.
r
R0
r
R 01
r
M 01
Trn vt ta ly mt tm O1 khc O
r
sau ri lc R o v O1 ta c
O1
r
r
r
r
R o R o1 + ngu lc ( R o , R 'o1).
r
r
R '01
Suy ra ( R o, M o) R o1 + ngu lc
r
Hnh 2.4a
( R o , R 'o1) + M o
r
Nu thu gn h v O1 ta c M o1 v R o1 .
iu tt nhin phi c l :
r
( R o, M o) ( R o1 , M o1 ).
Thay kt qu chng minh trn ta c:
-20r
hay M 01 M o + ( R o, R '01)
r
(2.3)
r
r
Mo=0
H lc kho st cn bng.
2.2.3.2. Vc t chnh bng khng cn m men chnh khc khng
r
R = 0;
r
Mo0
H c mt hp lc bng vc t chnh.
2.2.3.4. Vc t chnh v m men chnh u khc khng nhng vung gc vi
nhau (hnh 2.5)
r
r
r
r
R 0; M o 0 v R M o
r
r
R on
r
Mo
r
Ro
O
d
r
O' Rr
O' R
P
P'
-21-
Ta c ( R , M o) ( R , R ', R '' ).
r
r r
r
M0
trong clc P t ti O cn lc
r
r
P ' t ti O1 sao cho mo(P) = M o.
O1
r
P'
r
P
r
R'
r
R0
Hnh 2.7
-22r
m o( F i)
r r
m z( R ) =
r r
m
z( F i)
i=1
n
(2.4)
i=1
r r
r
Chng minh: Cho h lc ( F1 , F2 ,..., Fn )
r
tc dng ln vt rn. Gi R l hp lc ca h
r
F1
r
F2
r
R
(hnh 2.8).
r
R'
Ti im C trn ng tc dng ca
r
hp lc R t thm lc R ' = - R .H lc
r
Fn
bng:
r
( F1 , F2 ,... Fn , + R ') 0
Khi thu gn h lc ny v mt tm O bt k ta c mt vc t chnh v
mt m men chnh. Cc vc t ny bng khng v h cn bng, ta c:
r
Mo=
m o( F i) + m o( R ') = 0
i=1
Thay R ' = - R ta c:
n
m o( F i) - m o( R ) = 0
i=1
Hay mo( R ) =
r r
m
o( F i)
n
i=1
-23r
mz( R ) =
mz( F i)
i=1
nh l c chng minh
2.2.5. Kt qu thu gn cc h lc c bit
2.2.5.1. H lc ng quy
H lc ng quy l h lc c ng tc dng ca cc lc giao nhau ti mt
im. Trong trng hp h lc ng quy nu chn tm thu gn l im ng quy
kt qu thu gn s cho vc t chnh ng bng hp lc cn m men chnh s
bng khng.
R0 0,
Mo = 0
vi O l im ng quy.
2.2.5.2. H ngu lc
Nu h ch bao gm cc ngu lc, khi thu gn h s c mt ngu lc
tng hp c m men ng bng m men chnh ca h.
n
M=
m
i =1
2.2.5.3. H lc phng
H lc phng l h c cc lc cng nm trong mt mt phng.
Nu chn tm thu gn nm trong mt phng ca h th kt qu thu gn
r
r
F
1=0
n
i=1
r
Mo=
m o( F 1) = 0
(2-5)
i=1
Rx =
Xi = 0, Ry =
Mx =
mx( F i) = 0,
i=1
i=1
Yi =0, Rz =
i=1
My =
Zi = 0
i=1
my( F i) = 0,
i=1
Mz =
mz( F i) = 0.
(2-6)
i=1
Trong cc phng trnh trn Xi, Yi, Zi l thnh phn hnh chiu ca lc Fi;
r
-25n
Rx =
Xi = 0
i=1
Ry =
Yi =0
(2-7)
i=1
n
Rz =
Zi = 0
i=1
2.3.2.2. H ngu lc
r
Mx =
i=1
n
My =
mx( F i) = mix = 0,
i=1
my( F i) =
i=1
r
Mz = mz( F i) =
n
i=1
miy = 0,
(2-8)
i=1
n
miz = 0.
i=1
men m i ca ngu lc th i.
2.3.2.3. H lc song song
Chn h to oxyz sao cho oz song song vi cc lc. Khi cc hnh
chiu Rx, Ry ca vc t chnh v Mz ca m men chnh lun lun bng khng.
V vy phng trnh cn bng ca h lc song song ch cn li ba phng
trnh sau:
n
Rz =
Zi = 0;
i=1
Mx =
mx( F i) = 0;
i=1
(2-9)
-26n
My =
my( F i) = 0
i=1
phng trnh Rz =
zi = 0; Mx =
i=1
mx(Fi) = 0 v My =
i=1
Rx =
Xi = 0;
i=1
n
Ry =
Yi = 0;
(2-10)
i=1
Mz =
mz(Fi).
i=1
Mz
Mz =
mz(Fi)
i=1
-272. Dng mt phng trnh hnh chiu v hai phng trnh m men
r
Rz =
Xi = 0;
i=1
MA =
mA(Fi) = 0;
(2-11)
i=1
n
MB =
mB(Fi) = 0
i=1
MA =
mA( F i) = 0
i=1
-28n
MB =
(2-12)
i=1
n
MC =
mB( F i) = 0
r
mo( F i) =0
i=1
R3 r
P2
r
P1
r
R1
r
R2
r
r
R1, trong dy AD l R 2 v lc dc ct l R 3
y
D
-30r
R 3. iu kin u A cn bng l h 5 lc tc dng ln n cn bng. Ta c:
r
P1
P2
R1
R2
R3
x1
-P
R2sinsin
y1
-P
R1sin
R2sincos
z1
-R1cos
-R2cos
R3
(a)
( b)
(c)
P
1
1 cot g
; R2 =
; R3 = P cotg(1-cotg +
);
sin sin
sin
sin
Thay cc tr s ca , v P ta nhn c:
R1 = 85kN; R2 = 231 kN; R3 = 273kN.
Kt qu u dng nn chiu cc phn lc chn l ng.
Th d 2.2: Mt xe 3 bnh ABC t trn mt mt ng nhn nm ngang.
Tam gic ABC cn c y AB = 1m, ng cao OC = 1,5m, trng lng ca xe
l P KN t ti trng tm G trn on OC cch O l 0,5m. Tm phn lc ca mt
ng ln cc bnh xe (xem hnh 2-9)
-31Bi gii:
Kho st s cn bng ca xe.
r
NB
V xe t trn mt nhn nn
r
NA
gc vi mt ng.
r
r
NC
r
P
tc dng ca 4 lc P , N A, N B, N C.
Hnh 2.9
H 4 lc ny l h lc song song.
(a)
(b)
(c)
kN
nh. Ti C c treo bi dy CD
t xin mt gc so vi x. Ti B
c dy ko thng ng nh trng
D
E
2
C
1
G
Hnh 2.10
M
2
(a)
Yi = YA - Q - G +T cos600 + P = 0;
(b)
(c)
t ti im gia AE.
Ba phng trnh trn cha 3
n s XA, YA, v T do bi ton l
tnh nh.
Gii h phng trnh trn ta
YA
90r0
XA Q
1
1
r
G
Hnh 2.11
c:
T=
r
P
r
T
C
M
2
x
B
z
ZA
n bnh ai C c bn knh r1 = 20
cm v nng trng vt P buc vo
cun trn trng ti c bn knh r2 =
15cm. Cho bit hai nhnh dy ai
ZB
u dy cp vt qua rng rc K v
T2
T1
YA
YB
c lc cng T1 v T2 vi T1 = 2T2;
Trng vt P= 180kN; a = 40cm; b =
Hnh 2.12
-34Bng 2-2
r
F1
r
F
r
T1
r
T2
r
RA
r
RB
X1
Y1
Fcos
Thp
T2
YA
YB
Z1
-Fsin
ZA
ZB
mx(F)
-F.r2
-T2r1
my(F)
Fsin.b
T1r1
-ZB(a+b)
-T2a
YA(a+b)
mz(F)
Fcos.b
45
-T1.a
Cc phng trnh cn bng thit lp c:
Yi = Pcos + T1+T2 + YA + YB = 0;
Zi = Fsin + ZA + ZB = 0;
Mx = F.r2 + T1r1 - T2r1 = 0;
My = Fsin.b - ZB(a+b) = 0;
Mz = Fcos.b - T1a- T2a + YB(a+b) = 0;
H 5 phng trnh trn cha 5 n s l YA, ZA, YB, ZB v T1 nn bi ton l
tnh nh.
Gii h phng trnh trn tm c:
T2 =
P.r2 180.15
=
= 135kN ; T1 = 2T2 = 270 kN;
r
20
ZB =
b.P sin
60.180.0,5
=
= 54 kN;
a+b
40 + 60
40.3.135 180.60.
a.3T2 Pb cos
2 = 69 kN
YB =
=
40 + 60
a+b
YA =- Pcos-3T2 - YB = -180.
3
-3.135- 69 -630KN
2
E
D
r
P
r
Q
bn l c nh, cn ti cc im
C, D l cc im ta nhn.
Xc nh phn lc ti cc
Hnh 2.13
gi A v cc im ta C,D.
Cho P = 40kN, Q = 20kN; CB =
1
1
AB; DE = BE; = 450.
3
3
-36-
r
ND
Y10 = YB - P + NDcos = 0;
D
YB
2
a
mB(F1) = ND .a - P. cos = 0.
3
2
r
P
B
XB
ND =
Hnh 2.14
YA
3
3
XB = P sin2 = .40.1= 15kN;
8
8
XA
A
YB = P(1-
3
3 2
cos2)= 40(1)= 25kN.
4
4 4
XB
r
Q
C
YB
Hnh 2.15
Gi tr cc phn lc u dng iu ny
chng t chiu ca chng nh chn l ng.
2
b
b - Q. = 0;
3
2
2b
b
b
+ Q - Y'B. = 0;
3
6
3
1
1
Q - YB = -7,5kN;
4
2
YC =
3
3
Q + YB = 52,5kN.
4
2
-37Chng 3
Ma st v bi ton cn bng ca vt khi c ma st
3.1. Ma st trt v bi ton cn bng ca vt khi c ma st
trt
trt k hiu F ms. Lm th nghim biu din trn hnh 3.1. Vt A t trn mt
r
. Phn tch P thnh hai thnh phn P 1 v P 2 nh hnh v. Nhn thy rng P 1
r
r
P
r
P2
r
N
Pr
r
F ms
Hnh 3.1
(3.1)
-38Bng 3-1
Tn vt liu
H s ma st
trt trn g
0,46 0,6
G trt trn g
0,62
0,62
0,16
ng trt trn st
0,19
0,15
1 + 0,0112v
ft
1 + 0,006v
( F 1, F2 , ... Fn , N j, F msj) 0
j = 1 ....s l s b mt tip xc
Fms
fo = tg
N
r
F ms
r
N
Bi gii: Xt vt A nm cn bng
trn mt nghing di tc dng ca cc lc
r
Hnh 3.2
-40r
( P , N , F ms) 0 v FN foN.
Gi thit rng v tr ang xt l v tr gii hn gia cn bng v trt th lc
ma st Fms = Fn = foN. iu kin h lc tc dng ln h vt cn bng l:
Fn = Ntg
Mt khc v Fn Nf0. Suy ra tg fo.
Nh vy iu kin cho vt cn bng phi l tg fo.
Tr s ca gc = o vi tago = fo chnh bng gc ma st .
Th d 3.2: Gi treo vt nng c s nh hnh v 3-3. Vt treo c trng
lng P, h s ma st trt ti cc im ta A v B l fo. Kch thc cho theo
hnh v. Xc nh iu kin cn bng cho gi.
Bi gii:
Kho st s cn bng
ca gi. Lc tc dng ln gi
r
N'
r
ngoi trng lng P ca vt
A cn c phn lc php
r r r r
ta A v B l: N , N ', F , F '
r
R
yA
r
F
tuyn v lc ma st im
r
F'
B
r
P
b)
Hnh 3.3
bng ca gi l:
r
a)
khng i, iu kin cn
r r r
r
RB
r
N
r
P
Nu khong cch l l
( P , N , N ', F , F ') 0
v F foN; F' foN'
Ti v tr gii hn ngha l lc sp xy ra s trt ca gi trn cc im ta
ta c phng trnh cn bng nh sau:
N- N' = 0;
(1)
F=foN
(4)
F + F' -P = 0
(2)
F' = foN'
(5)
-41N.h - F.dgh - P = 0;
(3)
F = F';
dgh =
P = 2foN;
h
- 2l
fo
h
- 2l
fo
ng c lc tc dng l T + T cn bn nhnh
r
ph ng lc tc dng l T . Gi phn lc php
r
tuyn ln cung ai ny l N v lc ma st trt
d
d
+ (T+dT)cos
-F=0
2
2
- N - Tsin
d
2
d d Nr
( T +d T )
A
r
T2
D
R d
dF
d
r
T
B
r
T1
- (T- dT) = 0
Hnh 3.4
A
A
T
= f o
hay ln 2 = f.
B
B
T1
Vt liu
H s k (cm)
G ln trn g
0,05 0,08
0,005
G ln trn thp
0,03 0,04
0,001
r
N
r
Q
C
r
F
r
Nr
Q
r
F
r
P
a)
k
A
B
r
P
b)
Hnh 3.5
Bi ton cn bng ca vt khi c ma st ln ngoi iu kin h lc tc
dng ln h k c cc phn lc v lc ma st cn bng cn phi thm iu kin
khng c ln biu din bi phng trnh:
Mms Q.R
r C
F
r
N r
P1
r
P2
r
P
Bi gii:
r
Hnh 3.6
r
r
lc P 1, P 2 nh hnh v (3-6).
R.P.sin P.cos.
tg
k
R
k
R
y
r
Q
r
Q
r
N
r
P
r
N
r
P
r
F ms
a)
x
M
r
F ms
b)
Hnh 3.7
Bi gii:
i kin khi tr cn bng trn mt phng nghing l :
r
r r
( P , Q , N , F ms, M ms) 0
Mt khc khi tr khng ln (hnh3.7a ) khng trt xung phi c
thm iu kin:
Mms k.N;
Fms f.N
(1)
Yi = - Pcos +N = 0;
(2)
=0
(3)
Fms f.N
(4)
M ms k.N
(5)
Fms = Psin - Q ;
Mms = R(Psin - Q)
R(Psin-Q) k.Pcos
k
cos)
R
k
< f do iu kin tng qut l:
R
Q
k
sin - cos sin - f.cos
P
R
(1')
yi =- Pcos +N = 0;
(2')
(3')
Fms f.N
(4')
M ms k.N
(5')
Fms = Q - Psin
Mms = R(Q-Psin)
k
Q
cos
< sin + f cos.
R
P
iu ny ni chung c th c nghim v
k
thng nh hn f.s
R
-46Chng 4
Trng tm ca vt rn
4.1. Tm ca h lc song song
r
F i
(4-1)
i=1
A2
z
A1
r
r '2
ca chng u i qua im C
r
r1
im ny gi l tm ca h lc
A4
A3
O r
xc nh v tr ca tm C
ta vn dng nh l Va-ri-nhng.
r
r '3
yC
zC
r
r3
r
r '4
my(Fni);
i=1
R.Xc =
Fixi;
i=1
Fi x i
hay Xc =
i =1
r
r4
xC
r
R'
r
R
My(R') =
r
r2
Hnh 4.1
Fi x i
Xc =
i =1
Fi yi
Yc =
i =1
(4-2)
Fi zi
Zc =
i =1
Pi x i
Xc =
i =1
Pi yi
Yc =
i =1
(4-3)
-48n
Pi zi
Zc =
i =1
vi x i
xc =
i =1
vi yi
;
yc =
i =1
vi z i
;
zc =
i =1
Si x i
xc =
i =1
Si yi
;
yc =
i =1
-49n
Li x i
xc =
i =1
Li yi
;
yc =
i =1
Li z i
;
zc =
i =1
C3
C2
C1
x
O
tm trng tm ca mt s vt.
Hnh 4.2
Th d 4.1: Xc nh trng tm ca tm
tn phng c hnh dng nh hnh v (4-2).
Bit rng tm tn l ng cht v kch
thc ca cc cnh tnh bng cm cho trn
xi
yi
Si
Bng 4.1
C1
C2
-1
1
1
5
4
20
C3
5
9
12
-50hnh.
Bi gii:
Trc ht chia vt thnh 3 phn, mi phn l mt hnh ch nht nh hnh
v (4-2). Cc hnh ny l cc tm phng v c tm i xng l C1, C2 v C3. To
trng tm v din tch ca n c th xc nh nh bng 4.1.
Din tch ca c vt l :
S = S1 + S2 + S3 = 36 (cm2)
p dng cng thc (4.5) ta c:
xc =
4 + 20 + 60
x1S1 + x 2S2 + x 3S3
1
=
= 2 cm
S
36
9
yc =
a
C2
C1
r
x1S1 + x 2S2
a.r 2
=- 2 2 ;
S
R r
yc =
y1S1 + y 2S2
= 0.
S
lk x k
xc =
i =1
B
=
1
L
lkRcosk
lk
i=1
Thay lkcosk = Yk ta c:
Xc =
1
1
R Yk= R.AB
L i=1
L
R.2 sin
sin
= R.
R .2
x
xk
A
Hnh 4.4
(4-7)
vi y BC. Mi di nh th i c coi nh mt
G
C
E
Hnh 4.5
1
AE
3
1
BK (BK l trung tuyn ca y ABD).
3
Nh vy tt c cc trng tm ca cc phn s
C2
A
C1
Hnh 4.6
-531
3
1
4
-54-
Phn 2
ng hc
ng hc nghin cu cc qui lut chuyn ng ca vt th n thun v
hnh hc, khng cp n khi lng v lc. Nhng kt qu kho st trong
ng hc s lm c s cho vic nghin cu ton din cc qui lut chuyn ng
ca vt th trong phn ng lc hc.
Trong ng hc vt th c a ra di hai m hnh: ng im v vt
rn. ng im l im hnh hc chuyn ng trong khng gian, cn vt rn l
tp hp nhiu ng im m khong cch gia hai im bt k trong n lun
lun khng i. Khi kho st cc vt thc c kch thc khng ng k, c th
coi nh m hnh ng im.
Chuyn ng l s thay i v tr ca vt trong khng gian theo thi gian.
n v o di l mt v k hiu m, n v o thi gian l giy vit tt l s.
Tnh cht ca chuyn ng ph thuc vo vt chn lm mc so snh ta
gi l h qui chiu. Trong ng hc h qui chiu c la chn tu sao cho
vic kho st chuyn ng ca vt c thun tin . c th tnh ton ngi ta
cn phi chn h to gn vi h qui chiu. Thng thng mun hnh v c
n gin ta dng ngay h to lm h quy chiu.
Tnh thi gian thng thng phi so snh vi mc thi im t0 chn trc.
V ni dung, ng hc phi tm cch xc nh v tr ca vt v m t
chuyn ng ca vt theo thi gian so vi h quy chiu chn.
Thng s xc nh v tr ca vt so vi h quy chiu chn l thng s
nh v. Thng s nh v c th l vc t, l to , l gc...
Qui lut chuyn ng c biu din qua cc biu thc lin h gia cc
thng s nh v vi thi gian v c gi l phng trnh chuyn ng. Trong
phng trnh chuyn ng th thi gian c coi l i s c lp. Khi kh i
s thi gian trong phng trnh chuyn ng ta c biu thc lin h gia cc
thng s nh v v gi l phng trnh qi o.
r
r
V tr ng im M c xc nh nu
r
bit vc t r = OM . Vc t r l thng s nh
v ca ng im.
(C)
r
Khi ng im chuyn ng vc t r
(5-1)
Hnh 5.1
Gi thit ti thi im t v tr ca ng im xc nh bi vc t nh v r .
Ti thi im t1 = t + t ng im n v tr M1 xc nh bi r 1, ta c MM 1 =
r
r r r
r 1 - r = r (xem hnh 5-2). Gi t s
l vn tc trung bnh ca ng im
t
r
trong khong thi gian t v k hiu l v tb . Khi t cng nh ngha l M1 cng
v cp
im t.
M1
r
Nu k hiu vn tc tc thi ca
r
ng im l v th:
r
r
v d r
=
v = lim
t 0 t
dt
r1
M
r
(5.3)
Vn tc tc thi ca ng im bng
o hm bc nht theo thi gian ca vc t
nh v ti thi im .
V mt hnh hc ta thy vc t r
Hnh 5.2
r r
r
v v 1 v
=
gi l gia tc trung bnh ca im trong thi gian
t
t
r
r
r
r
v dv d 2 r
r
=
=
w = lim
(5-3)
t 0 t
dt dt 2
Nh vy gia tc tc thi ca im l
r
cp
v1
M1
Hnh 5.3
r r r
v xw= c
Nu c 0 th v v w hp vi nhau mt gc iu chng t vc t v
thay i phng v chuyn ng s l chuyn ng cong. xt chuyn ng
r r
r 2
d
(
v
)
d( v2 )
r
r r
2
2
=
= 2v .w
V v = ( v ) nn
dt
dt
r
-58r
(hnh 5-4).
r
y cc to x,y,z l cc thng s
nh v ca im M.
x = x(t);
Hnh 5.4
y = y(t);
(5-4)
z = z(t).
Cc phng trnh (5-4) l phng trnh chuyn ng ca im v cng l
phng trnh qu o ca im vit di dng thng s trong to cc.
5.2.2. Vn tc chuyn ng ca im
r r r
Nu gi cc vc t n v trn ba trc to l i , j , k th vc t nh v v
vc t vn tc c th vit:
r
r
r
r =xi+y j +z
r
k . Suy ra
r
r
r
r
dr
r
d
dx r dy
v =
= (x i + y j + z k ) =
i+
dt
dt
dt
dt
r
j +
dz r
k
dt
(5.5)
Biu thc trn chng t:
vx =
dx
= x& ;
dt
vy =
dy
= y& ;
dt
vx =
dz
= z& .
dt
(5.6)
v= v
+v
cos(ox,v) =
+v
dx dy dz
= + +
dt dt dt
vx
;
v
cos(oy,v) =
vy
v
cos(oz,v) =
vz
.
v
5.2.3. Gia tc ca im
Tng t nh i vi vn tc, da vo biu thc (5.3) ta c th tm thy:
dv x
d2x
wx =
= 2 = &x& ;
dt
dt
wy =
wx =
dv y
dt
d2y
= &y& ;
dt 2
(5.7)
dv z
d2z
= 2 = &z& .
dt
dt
wx
;
w
cos(oy,w) =
wy
w
cos(oz,w) =
wz
.
w
(5.8)
-0+
s
s s
= 1 = v tb gi l tc trung
t
t
z1
bnh.
Gii hn ca t s ny khi t tin ti
khng gi l tc tc thi ca im ti thi
im t v k hiu l v.
O1
y1
x1
Hnh 5.5
s ds
v= lim
= = s&
t 0 t
dt
-0+
(5.8)
s
s1
Vn tc c gi tr bng o hm bc nht
theo thi gian ca qung ng s, c phng tip
Hnh 5.6
M1
s
v1n B
M1
a
v1
v1 b
ln cn hai bn im M. V mt phng i
qua ba im . Khi hai im M1M1' tin
M1
gii hn ca n l mt phng () gi l mt
b
Hnh 5.7
vi vc t vn tc ( v ). Mt trc khc vn
nm trong mt phng mt tip v vung gc vi M ti M k hiu l Mn gi l
php tuyn chnh. Trc Mb vung gc vi hai trc kia gi l trng php tuyn.
Ta chn chiu ca ba trc Mnb to thnh mt tam din thun v gi l h to
t nhin.
5.3.2. Gia tc tip tuyn v php tuyn ca im
Nh trn bit:
r
r
v
lim
lim
w =
=
= t 0
t 0
t
r r
v1 v
=
t
wn =
lim
;t 0=
vn1 vn
;
t
wb = 0;
r
-62-
=k=
t 0 s
lim
vt1 = v1cos;
vn = 0
vn1 = v1sin;
wt = lim
wn = lim ( v1 sin ) ;
t
t 0
v1 v dv d 2 s
=
=
= &s& ;
w = lim
dt dt 2
t
t
sin s
v2
. . )=
.
w = lim(v1
t s t
Trong biu thc (5.9) wt v wn l gia tc tip tuyn v gia tc php tuyn
ca im ti thi im t.
r
-632
dv v
= +
dt
2
w= w
r2
+w
n2
(5.10)
wt
wn
(5.11)
n
-0+
-0+
a)
b)
Khi wt < 0
Khi wt > 0
Hnh 5.8
5.3.4. Mt s trng hp chuyn ng c bit
5.3.4.1. Chuyn ng thng
Trong trng hp ny = v wn =
v2
= 0.
r
r
r t dv
.
Khi ch cn: w = w =
dt
im l thng ta mi c kt qu trn.
5.3.4.2. Chuyn ng cong u
Ta gi chuyn ng cong u l chuyn ng c tr s vn tc khng i
v = const.
Khi wt =
v2
dv
= 0 v w = wn =
dt
ds
= v,
dt
ds = vdt.
S
S0
dv
= w t ; dv= wtdt
dt
v
vo
ds
= v o + w t .t
dt
wtt2
Hay: s = so + vot +
.
2
Sau y l mt s bi ton th d.
y
Th d 5.1: Xc nh qu o, vn tc
M
w
= t.
Hnh 5.9
-65Bi gii:
Chn h to oxy nm trong mt phng c cu.
Gi to ca im M l x,y ta c:
x = 2acos + a cos = 3 acos;
y = a sin.
y chnh l phng trnh chuyn ng ca im trong to cc.
xc nh qu o ca im, t phng trnh trn rt ra:
cost =
suy ra
x
;
3a
sint =
x2
9a 2
y2
a2
y
;
a
= 1.
dx
= 3a sin t ;
dt
vy =
dy
= a cos t .
dt
r
Phng chiu ca v M nh hnh v. T kt qu trn ta thy vmin = a v
vmax = 3a.
Theo biu thc (5.7) xc nh c gia tc ca im M:
d2x
wx = 2 = -3a2cost = - 2x;
dt
wy = -a2sint = - 2y;
4 ( x 2 + y 2 ) = 2 r.
wy
wx
y
x
= .
= ; cos(w,oy) =
w
w
r
r
r
y = a cost;
z=ut.
Trong a, v u l khng i.
Xc nh qu o, vn tc v gia tc ca im M.
Bi gii:
T hai phng trnh u suy ra:
sin2t + cos2t = a2
hay
x2 + y2 = a2
(a)
.z;
u
y = cos
.z;
u
T = 2 hay T1 =
2u
; h gi l bc ca vt.
-67vx = a cost;
vy = a sint;
vz = u.
T xc nh vn tc v ca im.
v=
v 2 x + v 2 y + v 2 z = a 2 2 (cos 2 t + sin 2 t ) + u 2 ; = a 2 2 + u 2
w 2 x + w 2 y = a 2 .
a
Gia tc ca im c ln khng i
cn phng chiu c xc nh bng cc
cosin ch phng.
w
x
cos(w,x) = x = sin t = ;
a
w
wy
y
= sin t = ;
cos(w,y) =
a
w
cos(w,x)
C
O
x
y
z
x
a
Hnh 5.10
wz
= 0.
w
Mt khc ta thy:
y
x
= cos ; = cos .
a
a
C
R
M
C0
O
M0
Hnh 5.11
A
x
-69-
Suy ra = (t) =
1 t
v ( t ) dt
R o
= (t).
y l phng trnh ca ng Xycloit vit di dng thng s.
Kho st chuyn ng ca im M trn cung OA.
Vn tc v gia tc ca im xc nh nh sau:
vx = 0 ; v y = 0
suy ra v = 0;
wy = R2 > 0.
wx = 0;
r
w lc ny khc khng, do im ch dng li tc thi mt t.
1
R
o v (o ) dt =
vot
;
R
-70-
vot
;
R
Lc ny:
o = 0;
& =
vo
;
R
vx = vo(1-cos);
v2o
wx =
sin ;
R
&& = 0.
vy = vosin;
v2o
wy =
cos .
R
v3o
sin .
R
r r
r r
Nh vy v . w > 0 trong khong 0 < < v v.w < 0 trong khong <
< 2.
Trn na cung u im chuyn ng nhanh dn cn na cung sau im
chuyn ng chm dn.
r
x = vot;
y=
1 2
gt
2
y=
g 2
x .
v2o
O
Vn tc ca vt xc nh c
dx
vx =
= vo ;
dt
n
n
y
Hnh 5.12
-71-
vy =
dy
= gt;
dt
v2o + g2t 2 .
v=
Gia tc ca im c xc nh nh sau:
wx =
d2x
= 0;
dt 2
d2y
= g.
dt 2
wy =
dv
w =
=
dt
t
g2t
g2t
=
.
2
2 2
v
+
vo g t
1
v 2 + v o2 .
g
v 02
w = g 1 2 .
v
t
suy ra :
v o2
2 vo
w n = w - w = g + g 1 2 = g 2 ;
v
v
wn = g
vo
.
v
Ti thi im u v = vo do wn = g.
v3
v2
v2
.
suy ra =
hay =
v0g
wn
v o2
Ti thi im u v = vo ta c =
.
g
Khi v th .
-72Chng 6
Chuyn ng tnh tin v chuyn ng quay quanh
mt trc c nh ca vt rn
Chuyn ng tnh tin v chuyn ng quay quanh mt trc c nh l hai
chuyn ng c bn ca vt rn. Sau ny s r, cc chuyn ng khc ca vt rn
u l kt qu tng hp ca hai chuyn ng ni trn.
6.1. Chuyn ng tnh tin ca vt rn.
6.1.1. nh ngha
Chuyn ng ca vt rn gi l tnh tin khi mt ng thng bt k gn
vi vt c phng khng i trong qu trnh chuyn ng .
Cn phn bit gia chuyn ng tnh tin vi chuyn ng thng. Trong
chuyn ng tnh tin qu o ca mt im cng c th l thng cng c th l
cong.
Th d : Pt tng trong ng c t,
A
im trn n c qu o l thng.
C2
Hnh 6.1
im trn n c qu o l mt ng trn.
6.1.2. Tnh cht ca chuyn ng tnh tin.
nh l 6.1: Khi vt rn chuyn ng
nh nhau ngha l qu o, vn tc v gia
r
rB
tc nh nhau.
Chng minh nh l :
Gi tit vt rn chuyn ng tnh tin
r
rA
B1
A1
Z'
Hnh 6.2
(6.1)
r
r
dv B dv A
r
r
v
=
hay w A = w B
dt
dt
V im A v B ly bt k do nh l c chng minh.
Do tnh cht trn ca chuyn ng tnh tin nn khi ni vn tc v gia tc
mt im no trn vt chuyn ng tnh tin cng c th hiu l vn tc v
gia tc ca vt.
6.2. Chuyn ng quay ca vt rn quanh mt trc c nh.
-74M hnh vt rn quay quanh mt trc c nh biu din trn hnh v (6.3).
xc nh v tr ca mt vt ta dng hai mt phng : mt phng 1 cha
trc quay c nh trong khng gian , mt phng 2 cng cha trc quay nhng
gn vi vt. Khi vt chuyn ng mt phng 2
chuyn ng theo, nu xc nh c gc hp bi
gia 1 v 2 th v tr ca vt c xc nh. V vy
Z
B
gc l thng s nh v ca vt.
C
(6.2)
Hnh 6.3
lim
t 0 t
d
=
dt
gi l vn tc gc tc thi ca vt.
Nh vy vn tc gc tc thi ca vt rn bng o hm bc nht theo thi
gian ca gc quay . Du ca cho bit chiu quay ca vt. Nu > 0 c ngha
l vt quay theo chiu dng chn v nu < 0 th vt quay ngc theo chiu
dng chn. Tr s c tnh bng rad/giy vit tt l 1/s.
biu din c v tc quay v phng chiu quay ca vt ta a ra
-75r
r
khi nim vc t vn tc gc . Vc t c xc nh nh sau : ln ca n
Z
B
r
k
r
k
Hnh 6.4a
Hnh 6.4b
d d 2
=
dt dt 2
(6.4).
r
r
r d d r
=
=
.k = .k
dt dt
r
r
Nh vy vc t gia tc gc cng nm trn trc quay, khi > 0 th
r
r
r
cng chiu vi (hnh 6.4a) v khi < 0 th ngc chiu vi (hnh 6.4b).
d = dt
hay
= 0 + (t - t0) .
t0
= 0 + t .
y 0 l gc quay ban u ng vi t = t0 = 0 .
Nu chn 0 = 0 th phng trnh cn li l :
= t .
y c th tnh n vn tc bng biu thc
(rad / s) .
t
.n
0,1(rad / s) .
30
t0
d = dt
hay = 0 + t.
Mt khc ta c : =
d
nn c th vit : d = 0dt + tdt.
dt
t 2
2
-77Nu chn 0 = 0 th
t 2
= 0 t +
2
(Hnh 6.5).
h
M
VM
th
Hnh 6.5
S= h . (t).
v=
ds
d
= h. = h.
dt
dt
(6.6).
mt phng ca qu o.
T biu thc (6.6) ta thy vn tc
r
v ca im t l vi khong cch t im
ti trc quay v c th biu din theo hnh
v (6.6).
Cng theo phng php to t
A
C
VA
Hnh 6.6
VB
B
-78nhin ta c th xc nh c gia tc ca im M.
r
r
r
wM = wtM + wnM .
t
wM
=
dv
d
=h
= h.
dt
dt
v 2 h 2 2
w =
=
= h.2
h
n
M
r
r
r
y nu > 0 chiu ca w t M cng chiu vi v , nu < 0 th w t M
r
ngc chiu vi v . Cn chiu ca w nM lun hng t M v tm c.
Gia tc im M xc nh c c v ln ln phng chiu.
w M = w t 2 M + w n 2 M = h 2 . 2 + 2 .h 2 = h 2 + 4
r
w M hp vi bn knh MC mt gc xc nh bi biu thc :
tg =
wr
=
w n 2
C
WMn
Hnh 6.7
C WA WM
WM
v
W M
WN
I
A
WI
Hnh 6.8
0 = 0 - t.
0 =
Ti thi im t0 = 0
n
ti thi im t = t1 khi bnh dng
30
hn = 1 = 0. Suy ra :
= 0 =0 - t hay =
0 n
=
t
30 t
Thay vo trn ta tm c :
= 2N =
hay N =
nt 1 n
n
t1 =
t1 ,
30
60
60
nt 1
= 30 (vng)
120
-80VA = 1r = at.
Trong 1 l vn tc gc ca trc bnh rng 1. Suy ra :
1 =
at
r
xc nh vn tc gc 2 ca bnh rng 2 cn c vo vn tc im n
khp C ca hai bnh rng, ta c :
VC = 1R1 = 2R2,
Hay 2 =
R1
R at
.1 = 1 . .
R2
R2 r
1 r
A
R1
C
R2
Vn tc gc bnh rng 2 l hm
ca thi gian. D dng tm c gc
quay ca bnh rng 2. Ta c :
2 =
R 1 at d 2
. =
R2 r
dt
hay d 2 =
Hnh 6.9
R1
.atdt .
rR 2
2 =
R1
.at 2 .
2R 2 r
VM = Vc = 1R 1 =
R1
.at (m/s )
r
-81-
W c = R 2 . = R 2 .
t
d
2
dt
vi
d2 R 1
=
.a
dt
R 2r
w Cn
R1
r
.a
R 2 22
R 12 a 2 t 2 R 12 a 2 2
= R 2. 2 . 2 =
t
R2 r
R 2r 2
Vi t = 2 s c :
w Cn
4R 12 a 2
R 2r 2
wc = R2
R 12 a 2 8R 14 a 4 R 1a
16R 12 a 2
+ 2 2 =
1+
R 22 .r 2
R 2r
r
R 22 r 2
1.r1 = 2.r2
-821
A
01
thc sau:
1
r
z
n khp ngoi = - 2 = - 2
r1
z1
2
(6.11)
1
r
z
n khp trong = 2 = 2
r1
z1
2
(6.12)
02
Hnh 6-10a
1
1
2
01
02
2
tip theo ta c:
02
03
01
1
2
... ;
Hay
n 1
n
r2
r1
= ( 1)
1
2
n 1
r2
r1
r3
r2
Hnh 6 - 11
rn
rn 1
1
3
r3
r1
; .....;
1
n
n 1 rn
= ( 1)
r1
1
n
k rn
= ( 1)
r1
(6.13)
1 v n l th n cng chu vi 1.
Trong trng hp cc bnh rng n khp trong. Theo biu thc (6.2) p
dng cho cc cp bnh rng tip theo d dng nhn c kt qu:
1
n
rn
r1
(6.14)
(2)
vn tc gc AB.
A
(1)
Bi ton t ra l phi xc nh
(3)
B
AB
vn tc gc ca 2 bnh rng 2 v 3.
a bi ton v trng hp
Hnh 6-12
-84Th d6-3 : Kho st cc bnh rng trn hnh (6.12 ) cho bit bnh rng
1 c bn knh R1. Gi AB quay vi vn tc gc AB. Bnh rng 3 c bn knh
R3. Xc nh vn tc ca bnh rng 3.
Bi gii:
AB
Gi vn tc gc tuyt i ca cc
(2)
3
(3)
c nh nn 1 = 0.
(1)
B
AB
AB
ta c:
Hnh 6-13
1'
3'
Suy ra:
r3
r1
hay
AB
3 AB
r3
r1
r
3 = 1 1 .AB
r3
-85Chng 7
Chuyn ng tng hp ca im
7.1. Chuyn ng tuyt i, chuyn ng tng i v
chuyn ng ko theo.
z1
Chuyn ng ca im M so
k1
r
vi h c nh oxyz gi l chuyn
ng tuyt i. Vn tc v gia tc ca
r
chuyn ng tuyt i k hiu l : v a
r
v w a .
y1
z1
j1 x1
o1
i1 y1
ro
O
x1
Hnh 7.1
r
Th d : Con thuyn chuyn ng vi vn tc u so vi nc. Dng nc
r
chy vi vn tc v so vi b sng. y chuyn ng ca con thuyn so vi b
sng l chuyn ng tuyt i . Chuyn ng ca con thuyn so vi mt nc l
r
r
chuyn ng tng i vi vn tc v r = u. Chuyn ng ca dng nc so vi
-86r
r
b l chuyn ng ko theo, vn tc ca chuyn ng ko theo v e = v .
Cn cc to x1 , y1 , z1 l cc hm ca thi gian.
x1 = x1(t) ;
y1 = y1(t) ;
z1 = z1(t).
r
r
r
r
r r r
r = OM = r0 + r1 = r0 + x1 i1 + y1 j1 + z1k 1
(7-2).
Xt im M chuyn ng tng
i trong h ng o1x1y1z1 vi vn tc
r
v r ; H ng chuyn ng trong h c
c2 M
c1
z1
r1 ve
va
o1
ro
7-2). xc nh vn tc tuyt i ta
y1
vr
x1
Hnh 7.2
(7-3)
r
r
r
r
r
d r d r0
di
dj
dk dx 1 r dy1 r dz1 r
r
va =
i1 +
j1
k1
=
+ x1
+ y1 + z1 +
dt dt
dt
dt
dt dt
dt
dt
Trong kt qu tm c, nhm s hng th nht
r
r
r
r
d r0
di
dj
dk
dt + x 1 dt + y1 dt + z1 dt
dx 1 r dy1 r dz1 r
i1 +
j1
k1
dt
dt
dt
l o hm bc nht theo thi gian ca phng trnh (7.1) (phng trnh
r
chuyn ng tng i ) do c thay th bng vn tc tng i v r .
Thay cc kt qu va tm c vo vn tc tuyt i ta c :
r
r
r
va = ve + vr .
(7-4)
7.3. nh l hp gia tc
thit lp biu thc ca gia tc tuyt i ta o hm bc hai theo thi
gian phng trnh chuyn ng tuyt i ca im (phng trnh 7.3). Ta c :
r
r
r
r
r
r
d 2 r dv a d 2 r0
d2 i
d2 j
d 2 k d 2 x 1 r d 2 y1 r d 2 z 1 r
r
wa =
=
=
+ x 1 2 + y1 2 + z1 2 + 2 i1 + 2 j1 2 k 1
dt
dt dt 2
dt
dt
dt dt
dt
dt
-88-
r
r
r
dx 1 d i1 dy1 d j1 dz1 dk 1
+ 2
+
dt
dt
dt
dt
dt
dt
r
r
r
r
2
2
2
d 2 r0
d i
d j
d k
2 + x 1 2 + y1 2 + z 1 2
dt
dt
dt
dt
2
+
dt
dt
dt
dt
dt
dt
r
c gi l gia tc quay hay gia tc Koriolit k hiu l w k .
(7.5)
r
Gia tc Koriolit w k c xc nh theo biu thc :
r
r
r
dx 1 d i1 dy1 d j1 dz1 dk 1
r
w k = 2
+
dt
dt
dt
dt
dt
dt
-89r r r
Khi h ng c chuyn ng quay th cc vc t n v i1 , j1 , k 1 s quay
Ta c :
r
d i1 r r
= e i1
dt
r
r
dk 1 r
= e k 1
dt
r
d j1 r r
= e j1
dt
e
vA
k1
j1
O
i1
x
Hnh 7.3
r
r
r
dx
d
i
dy
d
j
dz
d
k
r
w k = 2 1 1 + 1 1 + 1 1
dt dt
dt dt
dt dt
r dy r
r dz r
r
dx r
= 2 1 C x i + 1 C x j + 1 C x k
dt
dt
dt
r dx r dy r dz r
r
r
= 2 e x 1 i1 + 1 j1 + 1 k 1 = 2 e v r
dt
dt
dt
-90r
r
r
w k = 2 e v r .
( 7.6)
w k = 2 e .v r sin ( e .v r ) .
Ta thy ngay gia tc Koriolit bng khng trong trng hp sau :
- Khi h ng chuyn ng tnh tin ngha l khi e = 0 ;
- Khi ng im ng yn trong h
r
ng, ngha l khi v r = 0 ;
wk
r
vr
Hnh 7.4
vr
Hnh 7.4
e
v'r
wK
-91-
C
A
Hnh 7.6
Bi gii:
.n .120
=
= 4(rad / s) .
30
30
D
V tr ca c cu c xc nh bng
C3
B3
A3
= t = 4t (rad).
O
B
B1
r
r
v
wa r e
we
r
wr A
A1
r
v
r
vr
C1
-92r
v a c phng vung gc vi OA hng theo chiu quay (xem hnh 7.7).
r
v a chnh l vn tc tuyt i ca im A : va = vA.
r
r
w A = w nA
v ln
wA = 2.1 = 162.1
= 162.30 4733 cm/s2 ;
= 47,33 m/s2
r
Gia tc w A c chiu hng t A vo O. Gia tc tuyt i ca im A l
r
wA .
-93r
r
r
r
wa = we + wr + wk .
r
Trong bi ton ny h ng chuyn ng tnh tin nn w k = 0 ta ch cn
biu thc :
r
r
r
wa = we + wr .
r
y gia tc tuyt i c xc nh. Gia tc ko theo w e c phng
r
thng ng cn gia tc tng i w r c phng nm ngang. Cng d dng nhn
r
r
thy cc vc t gia tc ko theo w e v gia tc tng i w r l hai cnh ca hnh
r
bnh hnh nhn gia tc w a lm ng cho (xem hnh 7.7). Ta c :
r
r
Phng chiu ca gia tc w e v w r nh trn hnh v 7.7 .
vr = 3,77 m/s
wr = 0
2 = 4t = / 2 ta c ve = 3,7 m / s
we= 0 m / s
; vr = 0
; wr = 3,77 m / s
Th d 7.2 : ng im M chuyn ng bt u t nh O ca nn dc
theo ng sinh OC vi vn tc khng i vr = 24 cm / s . Nn cng ng thi
quay bt u cng thi im xut pht ca im M theo quy lut = 0,125t2.
Xc nh vn tc tuyt i v gia tc tuyt i ca ng im M ti thi im t =
4 giy. (xem hnh 7.8). Cho bit gc nh nn l 600.
-94Bi gii
Trong bi ton ny chuyn ng ca im M dc
B
vn tc tng i ca im bit.
r
ve
r
va
n C.
r
vr
xc nh c vn tc ko theo ca im ta
Hnh 7.8
z
B
Vn tc ko theo ti thi im t1 l :
d
e =
= 0,25t
dt
d 2
= 0,25(rad / s 2 )
2
dt
vi t = t1 = 4 giy
e =
r
e
r
e
A
wn e
M
vr
we
wk
Hnh 7.9
r
r
Cc vc t vn tc ko theo v e v vn tc tng i l v r ti thi im t1 =
4s c biu din trn hnh 7.8.
V ln vn tc ko theo xc nh c :
ve = MK . e = 48,1 cm / s 0,48 m / s .
-95r
r
r
p dng nh l hp vn tc ta c : v a = v e + v r
V ln vn tc tuyt i ca M ti thi im t1 l :
Va = VM = v e2 + v 2r = 48 2 + 24 2 = 53,64(cm / s) = 0,5364(m / s) .
xc nh gia tc tuyt i ca M, t nh l hp gia tc ta c :
r
r
r
r
r
wa = wM = we + wr + wk
r
r
r
Chuyn ng ko theo l chuyn ng trn nn w e = w en + w er .
r
Trong : w en c phng chiu hng t M v K (xem hnh 7.9), c
ln :
r
r
w er c phng chiu trng vi phng chiu v e c ln :
w er = MK. e2 = 48.0,25 = 12(cm / s 2 ) .
r
Gia tc tng i w r trong trng hp ny bng khng cn gia tc
r
Koriolit w k c phng chiu nh trn hnh v. C ln :
w M = w 2x + w 2y = 36 2 + 482 = 60c(cm / s 2 ) .
Phng v chiu ca wM c th xc nh bng cc gc ch phng xc
nh nh sau :
cos(w M x ) =
wx
wM
= 0,6
cos(w M y ) =
wy
wM
= 0,8
e = 5 cm
= 300.
Bi gii
2
2
ll
ze e
o 1
C R
ve
M
vM = vA
vr
Hnh 7.10
tuyt i xc nh c :
v M = v e2 + v 2r = 100 2 + 80 2 = 128(cm / s) .
Phng chiu ca VM xc nh nh trn hnh v 7.10.
V chuyn ng tng i v chuyn ng ko theo u l chuyn ng
trn nn biu thc gia tc tuyt i ca im M ta c th vit :
r
r
r
r
r
r
w M = w r e + w n e + w k + w rr + w nr .
(a)
Sau y xc nh ln v phng chiu ca cc thnh phn gia tc v phi .
Wet = R . e = 25 . 0,8 = 20 cm / s2 . Wet cng phng chiu vi vn tc
ko theo .
r
w en = R. 22 = 25.16 = 400cm/s2. Hng t M vo C
wrr = 1 . r = 40 . 0,2 = 8 cm / s2.
wrn = 1 . 2r = 40 . 4 = 160 cm / s2.
r
w rr hng theo chiu ca vr .
r
w nr hng t M vo O
r
r
e
e
C
O
Z
wn r
wtc
wr
wn e
R
M
x
r
r
Vi cch chn h trc trn ta thy gia tc w k v w er
r
r
r
nm trn trc x cc gia tc w en , w rr , w nr nm trong mt
phng yMz.
wK
Hnh 7.11
= 869 cm / s2 = 8,69 m / s2
xc nh phng chiu ca M ta phi xc nh cc gc ch phng ca
chng i vi cc trc :
cos(w M x ) =
cos(w M z ) =
wx
wM
wz
wM
574
=
869
=
142
.
869
; cos(w M y ) =
wy
wM
473
869
-99Chng 8
Chuyn ng song phng Ca vt rn
8.1. Phng trnh chuyn ng, vn tc v gia tc ca c
vt.
M'
Hnh 8.1
y
y1
xA
(S)
Hnh 8-2
x1
x
B'1
(S)
n v tr (2) xc nh bi v tr ca on
thng A2B2 ( hnh 8.3).
B2
B1
A'1
A1
A2
chuyn ng c bn sau :
Cho tit din (S) chuyn ng tnh tin theo cc A hay cc B t v tr A1B1
n v tr A'1B2 hay A2B'1 . Tip theo ta quay tit din S quanh A2 hay B2 mt gc
1 hay 2. V A2B'1//A'1B2 nn y 1 = 2 = .
C th i n kt lun ; chuyn ng ca tit din (S) trong mt phng ca
n (chuyn ng song phng ) lun lun c th phn tch thnh hai chuyn ng:
tnh tin theo mt tm cc v chuyn ng quay quanh tm cc . Chuyn ng
tnh tin ph thuc vo tm cc nhng chuyn ng quay khng ph thuc vo
tm cc. Nh vy chuyn ng song phng chnh l chuyn ng tng hp ca
vt rn khi n ng thi tham gia hai chuyn ng quay quanh mt trc c
phng khng i v tnh tin theo phng vung gc vi trc quay.
8.1.2. Phng trnh chuyn ng, vn tc v gia tc ca vt .
Xt tit din (S) chuyn ng trong
mt phng oxy cha n. Nu chn A l tm
oxy s c xc nh nu ta bit v tr ca cc
A v phng ca AB so vi trc ox. Ni khc
i, thng s nh v ca tit din (S) trong
mt phng oxy l xA, yA, v (hnh 8.4).
(S)
xA
Hnh 8-4
(8.1)
= (t)
Bit quy lut bin i (8.1) ta c th xc nh v tr ca tit din (S) bt
k thi im no. Cc phng trnh (8.1) l phng trnh chuyn ng ca tit
din phng (S) trong mt phng ca n (phng trnh chuyn ng song phng ).
T phng trnh chuyn ng (8.1) ta thy vn tc v gia tc ca vt c
biu din bi hai thnh phn : vn tc v gia tc trong chuyn ng tnh tin theo
r r
tm cc A l : v A , w A . Vn tc gc v gia tc gc ca tit din trong chuyn
ng quay quanh tm cc A l , .
V chuyn ng tnh tin phu thuc tm cc A nn vn tc v gia tc trong
chuyn ng tnh tin ph thuc vo tm cc A. Ta c :
r
r
r
v A1 v A 2 v Ai
r
r
r
w A1 w A 2 w Ai
Hnh 8.5
M
r'
rA
xM = xA +b.cos ;
Hnh 8.6
yM =yA + b.sin ;
Cc thng s xA, yA v l cc hm ca tthi gian, ngha l :
xA = xA(t)
yA = yA(t)
= (t)
(8.2)
(8.2a)
-103r
r
r
v M = v A + v MA .
(vr BA )AB = 0 v
r
v BA AB .
vBA
90
vA
vA
nh l c chng minh.
Ta c th minh ha nh l trn bng
Hnh 8.7
vA
A
A
vA
(hnh 8.8)
d
:
v
r
r
r
v P = v A + v PA . y v PA = .PA = A
(S)
P vA
Hnh 8.8
vPA
= vA.
r
Phng ca v PA vung gc vi AP
r
hng theo chiu quay vng ca ngha l v PA c ln bng vi ln ca
r
vA, cng phng nhng ngc chiu vi v A .
r
Thay vo biu thc tnh v P ta c vP = vA - vA = 0 chnh l tm vn tc
tc thi.
Chng minh tnh duy nht ca tm vn tc tc thi :
Gi thit ti thi im trn vt c hai tm vn tc tc thi P1 v P2 vi vP1 =
0 v vP2 = 0.
r
r
r
r
Theo nh l 8-1 ta c : v P 2 = v P1 + v P 2 P1 hay 0 = 0 + v P 2 P1 .
r
r
Thay vP = 0 ta c : v M = v MP
Nh vy vn tc tc thi ca im M c
900
P
a
vA
B
(S)
900
vB
Hnh 8.9
r
v M c phng vung gc vi PM, hng
vA
vA
vB
vB
P
a)
vA
A
B
vB
vB
P
B
c)
b)
vA
Hnh 8.10
r r
Th d 8.1: C cu phng biu din trn hnh (8-11) c vn tc v A , v B ca
C1
C
a
vc
C2
b
vB
vA
A
O
n 60
=
= 21 / s .
30 30
vA
vC
II
O I
C
A
vA
P2
C
A
O II
PAB
I
a)
B
Hnh 8.12
b)
vB
B
-108T hnh v xc nh c :
P2B = r1 = 50cm
VA 60
=
= (1 / s)
P2 A 120 2
VB = .50 = 25(cm / s)
2
VC = .100 = 50(cm / s)
2
V bnh xe 2 n khp vi bnh xe 1 nn vn tc im C cn c th xc
nh theo cng thc :
VC = 1 . r1
suy ra : 1 =
VC
=
r1
(1/s)
-109-
VB = VC = VA =
60
= 188,5(cm / s) .
50
r =
v c 60 6
=
=
r1
50 5
(rad/s)
II
I
(hnh 8-13).
Xc nh vn tc gc ca
vA
P
B
450
450
vB
C
900
Bi gii :
P1
45
Trong c cu bnh rng I v
thanh truyn BD chuyn ng song
900
Hnh 8.13
tnh nh sau :
VA=OA . 2R.
r
VA hng vung gc vi OA theo chiu quay vng ca OA. Suy ra vn
tc gc ca bnh rng 1 :
1 =
VA 2R.OA
=
= 2OA .
R
R
Vn tc im B c ln :
1 2
. Vn tc im B c xc nh theo P1:
2
VB = P1.B.BD
suy ra : BD =
VB
R
= 4. OA
P1B
1
(8-4)
r
r
r
Trong : w MA = w MA + w nMA
Vi : WMA = .AM
v WnMA = 2.AM
Chng minh nh l :
o hm bc hai theo thi gian phng trnh chuyn ng (8-2) ta c :
r
r
r
d 2 r d 2 rA d 2 r '
r
wM = 2 = 2 + 2
dt
dt
dt
r
r
d 2 rA r
d2 r' d r
r
=
w
=
AM
=
w
Thay
cn
A
MA
dt 2 dt
dt 2
w MA
r
r
r d
r
d
=
AM + AM = AM + VMA
dt
dt
-111Vi ch AM c ln khng i nn
( )
r
r
d
AM = AM = VMA
dt
r
r r
r
r
Ta c : w M = w A + AM + VMA
r
AM l gia tc php tuyn ca M trong chuyn ng ca (S) quay
quanh A.
r r
VMA l gia tc php tuyn ca M trong chuyn ng ca (S) quay
quanh A. Ta chng minh c :
r
r
r
r
w M = w A + w MA
+ w nMA
V cc vc t c phng vung gc vi mt phng ca tit din ngha l
r
vung gc vi AM v VMA nn d dng tm c :
WMA = AM . cn WMAn = AM . 2
Suy ra : w MA = AM. 2 + 4
r
Vc t w MA c phng hp vi AM mt gc vi tg = 2 (hnh 8.14).
-112mt im J cch A mt on AJ =
wA
+ 4
2
im J c gia tc :
r
r
r
w J = w A + w JA
wA
2 + 4
. Ta c : w JA =
w A 2 + 4
2 + 4
= wA .
r
w JA hp vi AJ mt gc vi tg = 2 hng theo chiu quay ca
r
r
quanh A. Nh trn hnh v (8-15) ta thy hai vc t gia tc w A v w JA c ln
bng nhau song song v ngc chiu do :
r
r
r
w J = w A + w JA = 0
wM
wA
wM
wA
wM
Hnh 8.14
wA
wB A
wC
B
C
wA
A
wA
Hnh 8.15
J
Hnh 8.16
-113V w J 2 J1 = J 2 J1 2 + 4 trong 0
V wJ = 0 nn c th vit :
r
r
r
r
w M = w MJ = w MJ + w nMJ .
V tr s w M = MJ. 2 + 4 c phng hp vi MJ mt gc vi
tg =
wB
wA
wB
wA
A
B
B
J
wB
wA
Hnh 8.17
Hnh 8.18
Hnh 8.19
-114-
wB
wA
Hnh 8.20
A wA B wB
wA
wB
J -->
B
Hnh 8.22
Hnh 8.21
wnMC
50cm.
Bi gii :
Bnh xe chuyn ng song
M2 wC wMC
M1 wC
n
MC
w4
w2
w1
wMC
wC wnMC
C
w3
wC
M3
wMC
MC
M4 wC
v C v C 0,4
=
=
= 1(rad / s).
PC r 0,4
Gia tc gc :
-115-
d d v C 1 dv C w C 0,2
=
=
= 0,59(rad / s 2 )
= = .
dt dt r r dt
r
0,4
r
r
r
r
w M = w C + w rMC + w nMC y nhn tm C l tm cc.
r
r
Cc vc t w rMC , w nMC ca cc im c tr s nh nhau, ch khc nhau v
phng chiu.
V ln ta c :
w1 =
(w
+ w nMC ) + w MC =
= 0,74m / s 2
w2 =
(w
+ w MC ) + w nMC =
= 0,67 m / s 2
w3 =
(w
n
CM
+ w C ) + w MC =
= 0,39m / s 2
w4 =
(w
CM
+ w C ) + w nMC =
= 0,50m / s 2
st gc BOA = 90 ; di OA = r ; AB = 1.
vA
r
wA
l
r
0
Bi gii :
Ti v tr kho st c :vA = vB
wB
vB
B
Hnh 8.24
tin: AB = 0
Gia tc im A bng : WA = WAn = r02 c phng chiu hng t A vo O.
=
2
tg =
do = 900
; WB =JB.AB
wA wB
=
,
JA JB
Suy ra :
y JB = r cn JA = l r nn w B =
2
r2
l2 r 2
.2 rad / s 2
r
Phng ca w B theo phng ngang, chiu hng theo chiu quay vng
ca AB quanh J nh hnh v.
T biu thc :
WA = JA.AB suy ra AB =
Thay WA = r.02 ta c : AB =
r
l2 r 2
wA
w
= 2 A 2 .2 rad / s 2
JA
l r
.2 rad / s 2
2
2 wA
D vA wAn
P
OA =1 rad/s
v OA = =4 rad/s2.
a)
y
w D
2
w nD
A
D
x
wA
2
wAn
b)
1
Hnh 8.25
Ta c th xc nh c vn tc gc 2 ca bnh rng 2 :
2 =
v A 0,5
=
= 2,5rad / s
r2 0,2
d2
l dv A w a 2
2 =
= 2.
=
=
= 10rad / s 2
dt
r dt
r2
0,2
iu ny chng t bnh rng 2 chuyn ng chm dn, chiu ca 2 ngc
chiu vi 2.
Gia tc im D c th vit :
r
r
r
r
r
w D = w A + w nA + w DA + w nDA
(a)
Ti thi im kho st c :
WDA = DA.2 = r22 = 0,2.(10) = 2 m/s2;
WDAn = DA.2 = r222 = 0,2.(2,5)2 = 1,25 m/s2.
Chiu hai v ng thc (a) ln hai trc Dx v Dy (hnh 8-25b) ta c :
WDx = WA + WDAn = 2 + 1,25 = 3,25 m/s2;
WDy = WDA - WAn = 2 - 0,5 = 1,5 m/s2.
Suy ra :
-118Chng 9
Chuyn ng quay ca vt rn quanh mt im c nh
- chuyn ng tng qut ca vt rn
9.1. Chuyn ng quay ca vt rn quanh mt im c nh
9.1.1 nh ngha
Chuyn ng ca vt rn c mt im lun lun c nh c gi l
chuyn ng quay quanh mt im c nh
Th d: Con quay ti ch, bnh
O v chuyn ng trong h to c
nh Oxyz. xc nh thng s nh v
ca vt ta dng trc oz, vung gc vi
tit din (S). Dng mt phng cha hai
trc oz v oz1 . Mt phng ny ct mt
phng oxy theo ng OD. V ng
thng ON vung gc vi mt
y1
0
y
N
x
x1
N
Hnh 9-2
v gi l ng mt.
xc nh v tr ca vt trong h to oxyz trc ht phi xc nh c v
tr ca trc oz1, ngha l phi xc nh c cc gc v . Tip theo phi xc
nh c v tr ca vt so vi trc oz1 ngha l phi xc nh c v tr ca n
so vi mt phng ONz1, nh gc = NIA. Nh vy ta c th chn ba gc , v
l ba thng s nh v ca vt., y gc cn c th thay th bng gc =
.
2
Ba gc , , gi l 3 gc le.
Gc gi l gc quay ring; gc gi l gc tin ng v gc gi l
gc chng ng.
9.1.2.2. Phng trnh chuyn ng
Trong qa trnh chuyn ng ca vt cc gc le thay i theo thi gian v
th phng trnh chuyn ng ca vt rn quay quanh mt im c nh c
dng:
= (t).
= (t).
(9.1 )
= ( t).
Cn c vo kt qu trn c th pht biu cc h qu v s tng hp v
phn tch chuyn ng ca vt rn quay quanh mt im c nh nh sau:
H qu 9. 1: Chuyn ng ca vt rn quay quanh 1 im c nh bao gi
cng c th phn tch thnh ba chuyn ng quay thnh phn quanh ba trc giao
nhau ti im c nh O. Cc chuyn ng l: chuyn ng quau ring quanh
trc Oz1 vi phng trnh = ( t); Chuyn ng quay chng ng quanh trc
ON vi phng trnh = ( t) v chuyn ng quay tin ng quanh trc Oz vi
& ;
1= & ; 2=
3 = &
= 1 + 2 + 3
(9.2).
xem chuyn ng ca vt
rn quay quanh mt im
c nh nh l mt chuyn
ng quay tc thi vi vn
tc gc quanh trc quay
tc thi i qua mt im
Hnh 9-3
-121-
r d r .
= =
dt
N
(9.3)
tin ng u.
Hnh 9-4
Chuyn ng ca vt rn quay quanh 1
im c nh c chuyn ng quay ring v chuyn ng quay tin ng l u
cn chuyn ng quay chng ng khng c , ngha l 1 = const ; 2 = const;
3 = 0
Trng hp c bit ny gi l chuyn ng quay tin ng u.
Trong trng hp chuyn ng quay tin ng u vn tc gc c xc
nh:
= 1+2 = r+ e
(9.4)
V gia tc gc:
= VN
vi N l im mt ca .
= e x r = 2 x
(9.5).
thi i qua O v th vn tc ca im M
c th xc nh theo biu thc:
r
r
VM = OM
vM
(9.6)
r
Vc t VM hng vung gc vi
Hnh 9-5
9.1.3.3. Gia tc ca im
Gia tc ca im M trn vt
rn quay quanh mt im c nh
W
c xc nh nh sau:
WM =
d
d r
VM = . OM
dt
dt
r
r d
d
= OM +
OM
dt
dt
h M
r
h1
0
Hnh 9-6
-123-
r r r
= V + M OM
r
r
t VM = WM v OM = WM
Cui cng ta c :
WM = WM + WM
(9.7)
1
v
s
r
1
Hnh 9-7
1
tc gc C = 2 . Hai trc Oz v Oz1 hp vi nhau mt gc = 300. Tm vn
S
tc gc v gia tc gc ca con quay.
Bi gii:
Chuyn ng ca con quay l tng hp ca 2 chuyn ng tng i v
ko theo . Hai chuyn ng ny l cc chuyn ng quay quanh hai trc ct nhau
r v e.
V r hp vi e mt gc 30 do d dng tm c:
2 = r2 + e2 + 2e.r.cos300
hay: =
2r + e2 + 2e .r . cos 30 0
Thay s ta c = 202
1
.
S
1
S2
Wp W
Hnh 9-8
c:
r
r
r
= 1 + 2
r
r
V hai trc quay Iz v Iz1 lun lun vung gc do : 1 vung gc 2.
V0
r
v tg = .
R
R
12 + 22
-126V tr s: = 2 1 sin
u
= 20 1/s2 hng vo trong v vung gc vi mt
2
phng hnh v.
- Xc nh vn tc im P
Do P nm trn trc quay tc thi nn vn tc ca n Vp = 0.
- Xc nh gia tc im P
Theo (9.7) W P = W P + W P
r
V P nm trn trc quay tc thi nn W P = OP =0
r
Cn P hng vung gc vi mt phng cha vc t vo im P nh
hnh v vi tr s:
WP = IP. = 10.20 = 200 m/s2.
yA = yA (t)
= (t)
= (t)
zA = zA (t)
= (t)
( 9.7 )
v
Vn tc ca c vt c biu din qua vn tc ca tm cc A l VA v vn
tc gc tc thi ca vt quay quanh trc quay tc thi i qua cc A.
Tng t gia tc ca vt cng c biu din bi gia tc ca tm cc A l
r
w A v gia tc gc tc thi trong chuyn ng quay tc thi quanh trc quay
tc thi i qua A.
9.2.3. Vn tc v gia tc ca mt im trn vt
Xt im M bt k trn vt rn chuyn ng t do. Vn tc ca im M s
r
r
r
c xc nh theo biu thc: VM = VA + VMA .
( 9.8 )
v
v
Vi VA l vn tc tm cc A cn VMA l vn tc ca im M trong
chuyn ng quay quanh im A. Ta c:
r
v
VMA = AM ; l vn tc gc tc thi ca vt trong chuyn
ng quay quanh A.
Tng t gia tc ca im M cng c xc nh theo bi thc:
r
r
r
WM = WA + WMA
( 9.9 )
Trong : W MA = W
Vi: W
MA =
MA
MA
+W
MA
r
r
VMA
r
r
= VMA
Cui cng ta c:
r
r
r
r
WM = WA + WMA
+ WMA
.
( 9. 10 )
-128Chng 10
HP chuyn ng ca vt rn
01
y1
o1x1y1z1 chuyn ng so vi h c nh
x1
Hnh 10-1
10.1. Hp hai chuyn ng tnh tin
W = W1 + W2
(10.1)
(10.2)
r
Trong : V v W l vn tc v gia tc ca chuyn ng tnh tin tng
-129r
r
hp; V 1, V 2 v W 1, W 2 l vn tc v gia tc ca hai chuyn ng tnh tin
thnh phn.
10.2. HP hai chuyn ng quay quanh hai trc
Xt vt rn l mt a phng chuyn
b'
a'
gc 1 vung gc vi mt a. Trc Aa li
B
Hnh 10-2
c'
VB = 1.AB
VA VB
=
AC BC
1
A
(10.3).
D dng xc nh c tm vn tc
a'
b'
B
vB
vA
2
1
(S)
Hnh 10-3
-130hay: =
VA + VB VA + VB
=
AC + BC
AB
(10.3)
Kt lun: Hp hai chuyn ng quay cng chiu quanh hai trc song song
l mt chuyn ng quay tc thi vi vn tc gc bng tng vn tc gc hai
chuyn ng thnh phn quanh trc quay tc thi song song vi hai trc quay
cho v i qua im C chia trong on AB theo t l:
1 2
=
=
BC AC AB
10.2.2. Khi hai vc t 1 v 2 song song ngc chiu
b'
B
c'
a'
2
B
vB
A 1
(S) vA
c tm vn tc tc thi C l im chia
ngoi on AB theo t l
1 2
=
=
BC AC AB
v vn tc gc ca a c xc nh:
=
V VA
VB VA VB VA
=
=
= B
BC AC BC AC
AB
Hnh 10-4
-131Kt lun: Hp hai chuyn ng quay ngc chiu quanh hai trc song
song l mt chuyn ng quay tc thi vi vn tc gc bng hiu s vn tc gc
hai chuyn ng thnh phn quanh trc quay tc thi song song vi hai trc
quay cho v i qua im C chia ngoi on AB theo t l:
1 2
=
=
BC AC AB
Th d bn p ca xe p (hnh 10.5).
V
B
Hnh 10- 5
ng tnh tin.
10.2.3. Khi hai vc t 1 v 2 giao nhau ti mt im
Kho st vt rn tham gia ng thi hai chuyn ng quay quanh hai trc
Oa v Ob ct nhau ti O v c vn tc gc l 1, 2.
Nh bit trong chng 9 chuyn ng tng hp ca vt trong trng
hp ny l chuyn ng quay quanh mt im c nh chnh l giao im O ca
2 vc t vn tc gc 1, 2. Ni cch khc chuyn ng tng hp ca vt rn
khi n ng thi tham gia hai chuyn ng quay quanh hai trc ct nhau s l
mt chuyn ng quay tc thi quanh trc quay tc thi i qua giao im O
ca hai trc quay trong chuyn ng thnh phn vi vn tc gc tuyt i =
1 + 2.
Theo (9.6) v (9.7) th vn tc v gia tc ca mt im bt k trn vt s
-132c xc nh nh sau:
r
VM = + OM ; W M = W M + W M
l vn tc gc ca chuyn ng ko theo
th hai vect 1 v 2 giao nhau ti O l
Hnh 10-6
VA
.
l
2
vi
sin
D dng tnh c:
sin =
VA
R2
1+ 2 .
=
R
l
R
l +R
2
tin vung gc vi vn tc gc ca
chuyn ng quay.
(hnh 10.7) d
(S)
phng. C th xc nh c trc
Hnh 10-7
VA
ng vt nghch.
vM
chuyn ng qu o ca n nm trn mt tr
c trc Aa bn knh bng khong cch gia
im n trc. Dng ca ng qu o l
ng xon vt. Sau khi quay c mt vng
th im ng thi cng di theo trc Aa mt
A
Hnh 10-8
-134on h = 2.
v
gi l bc vt.
Khi vt chuyn ng vt vn tc ca mt im M bt k c xc nh
theo cng thc:
VM =
v 2 + r 2 .
h
).
2..r
Xt chuyn ng ca vt quay
quanh trc Aa vi vn tc gc v ng
thi chuyn ng tnh tin vi vn tc v
v
v1
a)
v2
Hnh 10 - 9
r
mc 10.3.2 chuyn ng ca vt c v v 2 c thay th bng chuyn ng
quay tc thi quanh trc C (trc quay tc thi) vi cng vn tc . Kt qu
r
chuyn ng ca vt s thc hin hai chuyn ng: tnh tin vi vn tc v 1 v
quay quanh trc C vi vn tc gc song song vi v1 v cch A mt on AP =
v2/ = v.sin/. Ta gi chuyn ng ny l chuyn ng vt tc thi.
b)
-135Phn 3
ng lc hc
Chng 11
Cc nh lut ca niu-tn v phng trnh vi phn
chuyn ng
11.1. Cc khi nim c bn
v
M
F
W
Hnh 11.1
r
r
Biu thc (11-1) cho thy : Nu lc F khng i m cng ln W cng nh
v ngc li, iu chng t kki lng m l s do qun tnh ca vt (tnh
ca vt)
T h thc (11-1) nu lc l trng lng ca vt s c :P = mg. y g
c gi l gia tc trng trng.
H thc (11-1) gi l phng trnh c bn ca ng lc hc.
nh lut 3 (nh lut v tnh c lp tc dng ca lc)
Di tc dng ng thi ca mt h lc cht im s chuyn ng vi gia
tc bng tng hnh hc cc gia tc m cht im thu c khi n chu tc dng
c lp tng lc mt .
r r
r
r
w = w 1 + w 2 + ..... + w n .
(11-2)
r
w l gia tc ca cht im khi h lc cng tc dng ng thi ;
r r r
w 1 , w 2 , w n l gia tc ca cht im khi n chu tc dng tng lc:
r r
r
F1 , F2 ,....Fn c lp .
T h (11-2) nu nhn hai v vi khi lng m s c :
r
r
r
r
mw = mw 1 + mw 2 + ..... + mw n
n r
r
r r r
Do ta c : mw = F1 + F2 + ..... + Fn = F
(11-3)
i =1
-138Lc tc dng tng h gia hai cht im l nhng lc cng phng, cng
ln v ngc chiu.
nh lut ny m t tc dng tng h gia hai cht im v l c s
nghin cu cho ng lc hc ca h.
Cn ch rng hai lc tng h khng phi l mt cp lc cn bng v
chng t ln hai cht im khc nhau.
11-3. Phng trnh vi phn chuyn ng ca cht im
v c h.
r
Gi vc t nh v ca cht im l r ta c :
r
r d2r
w = 2 = &r&
dt
r
d2 r n r
m 2 = F1
dt
i =1
(11-4)
-139n
m&x& = X i ;
i =1
n
m&y& = Yi ;
(11-5)
i =1
n
m&z& = Z i .
i =1
mw = m&s& = Fi ;
i =1
v2 n
mw = m = Fi ;
i =1
(11-6)
mw = 0 = Fi .
i =1
r
r
r
m 2 w 2 = F21i + F2 e ;
(11-7)
...........................
r
r
r
m n w n = Fni + Fne .
H phng trnh (11-7) c gi l h phng trnh vi phn chuyn ng
ca h di dng vc t. Nu chiu h phng trnh (11.7) ln cc trc ca h
to cc hoc h to t nhin ta s c h phng trnh vi phn chuyn
ng ca c h di dng to cc v h to t nhin.
11-4. Hai bi ton c bn ca ng lc hc
z=z0 ;
Th d 11-1:
Cht im c khi lng m chuyn ng theo ng enlip x=acoskt v
y=bsinkt hy tm lc tc dng ln cht im (hnh 11-2).
Bi gii :
Bi ton ny thuc bi ton c bn th
nht. Cn c vo phng trnh chuyn ng
y
b
O
v
F
M
r
x=acoskt
y=bsinkt
Hnh 11.2
Xc nh c :
&x& = ak 2 cos kt = k 2 x ;
&y& = bk 2 sin kt = k 2 y ;
Ta c phng trnh vi phn chuyn ng nh sau :
&x&m = Fx = mk 2 x
&y&m = Fy = mk 2 y
Lc tc dng ln cht im s l F vi :
F = Fx2 + Fy2 = mk 2 x 2 + y 2 = mk 2 r
-142-
r
Cc gc ch phng ca F l :
cos(F, x ) =
cos( F, y) =
Fx x
=
F
r
Fy
F
y
r
Mt khc ta cng c :
cos(r, x ) =
x
r
cos(r, y) =
y
r
r
D dng nhn thy F cng phng nhng ngc chiu vi vc t nh v
r
r ca cht im.
r
r
Ta c : F = mkr .
Th d 11-2 : phn loi ht ngi ta cho ht i qua mt sng dao ng
ngang c nhiu l. Bit rng vn tc ca ht khi bt u chuyn ng qua l
r
v 0 (hnh 11-3). Ht c hnh dng cu, bn knh R. B qua lc cn ca khng kh
xc nh di b nht b ca l ht c th ri qua l c.
-143Bi gii:
vo
tm ca ht ti v tr bt u chm
b
mp bn kia ca l phi nm di
Hnh
quyt c iu kin ta xc
nh qung ng ht i c theo phng ngang (phng ox) khi tm ht ri
xung c mt on x=R. Lc tc dng ln ht coi nh bit l trng
lng bn thn ca n. Bi ton y thuc loi bi ton c bn th hai.
Chn h to oxy gn vi sng (hnh 11-3) coi sng ng yn cn ht
chuyn ng so vi sng. Lc tc dng ln ht c :
Fy = 0 Fx = +mg.
Phng trnh vi phn chuyn ng ca ht vit c :
m&x& = mg ;
hay
&x& = g ;
m&y& = 0 ;
hay
&y& = 0 ;
x& = gt + C
x=
y& = C 3
y = C3 t + C 4
gt 2
2
y = v0 t
2x
g
y = v0
Khi x=R th y = b R = v 0
2R
g
2R
g
Suy ra b = R + v 0
b R + v0
2R
g
Th d 11.3 :
Mt cht im c khi lng m chuyn ng trong mt phng ngang di
r
r
r
tc dng ca lc ht v tm O l F = k 2 mr . y r l vc t nh v cn k l
h s t l. Hy tm phng trnh chuyn ng v qu o ca cht im. Cho
bit ti thi im ban u t0 = 0 , x0 = 1 , y0 = 0 , x& = 0 , y& = v 0 (hnh 11-4)
Bi gii:
Bi ton ny thuc bi ton c bn th hai. Phng trnh vi phn chuyn
ng ca cht im vit di dng vc t :
r
r
mW = k 2 m r
ch h to oxy nh hnh v ta c th thit lp phng trnh vi phn di
dng to cc nh sau :
m&x& = k mx
2
m&y& = k 2 my
y
F
O
l
x
-145-
&x& = k 2 x = 0
&y& = k 2 y = 0
Nghim tng qut ca hai phng trnh c dng:
x=c1coskt + c2sinkt
y=c3coskt + c4sinkt
Cc hng s tch phn c1, c2, c3, c4 c xc nh t cc iu kin u ca
chuyn ng.
Ki t =t0 = 0 c :
x = x0 = l = C1;
x& = 0 = kC 2
y = y0 = 0 = C3;
y& = v 0 = kC 4
Suy ra :
C1 = 1; C2 = 0; C3 = 0; v C4 = v0/k
Phng trnh chuyn ng cht im c vit :
x=lcoskt;
y = (v0sinkt)/k
x2
y2
+
=1
l 2 v 02 / k 2
y l phng trnh ng enlip nhn cc trc ox, oy l trc
Th d 11-4: Con lc ton hc gm cht im M c khi lng m treo vo
u si dy khng dn v khng trng lng, chuyn ng trong mt phng
thng ng. Xc nh phn lc N ca dy (hnh
v 11-5). Cho bit lc u con lc v tr M0 v
c vn tc v0
Bi gii :
h
Xt chuyn ng ca cht im M. Cc
M
Hnh 11.5
Mo
vo
(a)
V2
= P cos + N = mg cos + N (b)
&& = mg sin
ml
hay :
g
&& + sin = 0
Xt dao ng l nh ly sin , ta c
&& + k 2 = 0
(c)
Trong : k 2 =
g
l
tnh v ta ch :
d 2 d d d
d
=
=
=
dt
dt d dt
d
g
&& + sin = 0 ta c :
d
g
= sin
dt
l
g
d = cos + c
l
v 2 = l 2 2 = v 02 + 2gl(cos cos 0
Cui cng nhn c :
N = P(
v 02
+ 3 cos 2 cos 0 )
gl
-148-
Chng 12
Cc nh l tng qut ca ng lc hc
Cc nh l tng qut ca ng lc hc l h qu ca nh lut c bn ca
Niu-Tn. N thit lp mi quan h gia cc i lng do chuyn ng ca cht
im hay c h vi cc i lng o tc dng ca lc.ln cht im hay c h
. Cc nh l tng qut ca ng lc hc cho php ta nghin cu tnh cht
quan trng ca chuyn ng m khng cn bit chi tit chuyn ng . V th
n cho php ta gii thun li mt s bi ton ca ng lc hc c bit l bi
ton v ng lc hc ca c h m nu p dng phng trnh vi phn gii th
s gp rt nhiu kh khn.
12.1. Cc c trng hnh hc khi ca c h v vt rn.
r
r2
M1
r
m k rk
N
r
rC =
k =1
r
r1
mk .
k =1
Mn
r
rC r
rn
(12-1)
Vi M =
M2
y
x
Hnh 12.1
mk xk
xc =
k =1
M
N
mk yk
yC =
k =1
(12-2)
mkzk
zC =
k =1
Jo =
mk rk2
(12-3)
k =1
Jz =
mkd2k
(12-4)
k =1
-150Jx =
m k ( y 2k
+ z 2k );
Jy =
m k ( x 2k
+ z 2k );
Jz =
m k ( y 2k
+ x 2k );
Jo =
m k rk2 = m k ( x 2k
(12-5)
+ y 2k + z 2k ).
T suy ra:
J x + J y + J z = J o.
(12-6)
y
mk
A
xk
dx
Hnh 12-2
D
y
x
thanh ti A l:
JAz
(127)
l3 1 2
2
2
x
dm
=
x
dx
=
= Ml
i 0
0
3 3
l
dx
C
Hnh 12.3
1
m k a 2 (theo hnh 12-3)
3
n
1
1 2 n
2
J
=
m
a
=
a mk ;
kx 3 k
3 k =1
k =1
k =1
Jx =
1 2
a M
3
(12-8)
1 2
b M
3
(12- 9)
tm C. (hnh 12-4).
Ta c:
n
Jcz =
k =1
y
m k rk2
= mkR ;
2
drk
k =1
Jcz = R 2 m k = MR 2 .
(12-10)
k =1
rk
O
Hnh 12.5
M
.
R 2
k =1
k =1
hay: Jcz =
2rk3 drk =
1
R 4 .
2
Cui cng ta c:
Jcz =
1
MR 2
2
(12-11)
Jcx =
Jcy =
m k (y
k =1
2
k
+ z ) = m k y 2k ;
2
k
k =1
k =1
k =1
m k ( x 2k + z 2k ) = m k x 2k ;
-153n
Jcz =
m k ( x 2k
k =1
+ y 2k ).
(12-11)
Cng thc (10-11) cng c th tnh m men qun tnh cho vt l mt trc
trn ng cht i vi trc ca n.
12.1.2.4. M men qun tnh i vi cc trc song song.
-nh l Huy-Ghen: M men qun tnh ca mt vt i vi mt trc z1
no bng m men qun tnh ca n i vi trc z song song vi trc z1 i qua
khi tm ca vt cng vi tch khi lng ca vt vi bnh phng khong cch
gia hai trc.
Jz1 = Jcz + Md2
(12-12)
Chng minh:
Theo nh ngha Jz1 =
m k d' 2k
z'
(a)
B
k dk
Mk
tm c (hnh 12-6)
d'k
Ta c:
xk
yk
C
-154trong :
mkdk2 = Jcz;
mkd2 = Md2
cn
mkdxk = 0
Cui cng c:
nh l c chng minh.
12.2. nh l ng lng v nh l chuyn ng ca
khi tm
12.2.1. nh l ng lng
12.2.1.1. ng lng ca cht im v ca h
r
ng lng ca cht im l mt i lng vc t k hiu l k bng tch
(12-14)
r
ng lng ca h l i lng vc t k hiu K bng tng hnh hc
ng lng cc cht im trong h.
r
K=
k=1
r
kk =
mv v k.
(12-15)
k=1
n v o ng lng l kgm/s
Ta cng c th biu din ng lng ca h qua khi lng v vn tc
khi tm ca h.
T (12-1) suy ra:
r
mk r k = M
r
r c.
mk v k = M v o.
ng lng ca h bng tch gia khi lng v vc t vn tc khi tm
ca h.
r tr
d
to s = to Fdt
t
(12-18)
r
y = t - to
12.2.1.3. nh l ng lng
nh l 12.1: o hm theo thi gian ng lng ca cht im bng hp
lc cc lc tc dng ln cht im.
d
r
(mv) =
dt
Fi
(12-19)
i =1
r
mW =
Fi
i =1
r
r
dv
Thay W =
vo biu thc trn s c:
dt
n r
r
d
r
m W = (mv) = Fi
dt
i =1
nh l c chng minh.
Biu thc (12-19) thc cht l phng trnh c bn vit di dng ng
lng cho cht im.
-156nh l 12.2: Bin thin ng lng ca cht im trong khong thi gian
t to n t1 bng tng hnh hc xung lng ca cc lc tc dng ln cht im
trong khong thi gian .
r
n r
r
F
dt
=
to k
Sk
n
mv1 - mvo =
t1
k =1
(12-20)
k =1
r
d(m v ) =
to Fk dt
t1
k =1
k =1
mv1 - mvo =
k =1
Sk
k =1
nh l c chng minh.
nh l 12.3: o hm theo thi gian ng lng ca h bng vc t
chnh ca cc ngoi lc tc dng ln h.
r
dK N r
= Fke
dt k =1
(12-21)
lc t ln cht im th k l F ke v F ki.
Phng trnh c bn ca ng lc hc vit cho cht im l:
r
r
r
(a)
mk( Wk ) = F ke + F ki
Vit cho N cht im ca h ta s c N phng trnh (a) ngha l k = 1...N
Cng v vi v ca N phng trnh trn vi nhau ta s c:
N r
N r
r
m
W
=
F
+
k k ke Fki
N
k =1
k =1
k =1
F ki = 0
Ta c:
Cn li:
N r
r
m k Wk = Fke
N
k =1
k =1
r
N
N
r
dv k
d v
r
Thay m k Wk = m k
= m k v k = K,
dt
dt
k =1
k =1
k =1
N
d v N r
Ta c: K = Fke .
dt
k =1
nh l c chng minh.
nh l 12.4: Bin thin ng lng ca h trong khong thi gian t to
n t1 bng tng hnh hc xung lng cc ngoi lc tc dng ln h trong
khong thi gian .
r
r
k1 - k0 =
S ke
(12-22)
k =1
Chng minh:
T phng trnh (12-10) suy ra:
r
dk =
Fke dt
k =1
r
t1
t1 r
dk
=
F
dt
=
ko
to ke to Fke dt ;
k1
r
r
k1 - ko =
s ke .
nh l c chng minh.
Ch rng cc biu thc (10-19); (10-20), (10-21) v (10-22) l cc biu
Khi
F ke = 0 th K = const.
Khi
Xk = 0 th Kx = const.
r
F ms
r
P
nh l ng lng ta c:
Hnh 12.7
x& 1 = v;
mv-mvo = (Psin-fPcos)t.
Khi v = 2vo th thi gian cn thit l:
ta c:
-159-
t=
mv o
vo
.
=
mg sin fmg cos g (sin f cos )
a1
b1
b1
R
ut1
a1
c
c1
Trng lng P, hp lc ca p lc ti
mt ct ca khi nc v p lc do phn lc
c
c1
Hnh 12.8
ca tng ln nc.
Theo biu thc (12-22) ta c:
k1x - kox =
Skk
(a)
d 2
ut 1
g 4
Cn
Nu gi cc hp lc theo phng x ny l Rx ta s c:
-160mu = Rt1
R=
Nh vy ta tm c p lc ca nc ln tng cng bng R = 12,8kN c
phng vung gc vi tng theo chiu hng vo mt tng.
12.2.2. nh l chuyn ng ca khi tm
- nh l 12.5:Khi tm ca h chuyn ng nh mt cht im mang
khi lng ca c h di tc dng ca lc bng vc t chnh ca h cc ngoi
lc tc dng ln h.
n
r
M WC = Fke
(12-23)
i =1
th k.
Phng trnh chuyn ng vit cho h l:
n
mk W = Fke + Fki
k=1
k =1
(a)
k =1
mk rrk = M r C
k=1
n r
r
M W C = F ke.
k=1
d2XC
dt 2
d 2 YC
k=1
dt 2
= Xk ; M
d 2 ZC
k=1
dt 2
= Yk ; M
= Zk .
k=1
(12-22)
Nu F k = 0 th Wc = 0 v vc = const.
k=1
Nu Xk = 0 th Wx =0 v vx = const.
k=1
Nu ta c
m
Br
A r
r
N
m1
Bi gii:
Hnh 12.9
Xk
vox = const.
Qx + P( x + a sin )
=0
Q+P
Hay: Qx + Px + Pasin = 0
Suy ra x =
P.a.s sin
P+Q
-163-
d2xc
= Rx;
dt 2
y : xc =
Qx A + Px B
.
P+Q
V v ng c c nh nn xA = const = 0 cn xB = asin.
Ta c:
Rx = M
Rx =
d2xC
dt 2
P+Q P
a 2 sin t;
g P+Q
P 2
a sin t;
g
Rz
A
D a
Q
x
P
Hnh 12.10
theo phng ngang (hnh 12-10). Xc nh phn lc Rx ln gi A theo phng
ngang. Cho bit khong cch t trng tm chung ca cult v pt tng t cch cu
lt mt on a.
Bi gii:
Xt c h gm tay quay AB v cm cu lt pt tng. B qua ma st cc
r
-164r
r
N 1, N 2 vung gc vi mt ngang nn phng trnh vi phn chuyn ng khi
d2Xc
dt 2
m1 =
= R x Q,
P
,
g
Suy ra:
x1 =
r
cos t
2
Mxc =
G
;
g
x2 = a rcost
Pr
G
cos t + (a + r cos t )
g2
g
Hay :
m2 =
Rx = Q + M
d2Xo
dt 2
r 2 P
( + G ) cos t.
Rx = Q g 2
r 2 P
( + G)
Rx = Q +
g 2
khi = t= 1800
(12-23)
(12-24)
r
Trong cc biu thc (12-23), (12-24) th m l khi lng, v l vn tc
-165-
r
cht im, v' l hnh chiu ca v trn mt phng vung gc vi trc z. Biu thc
(12-24) ly du + khi nhn t chiu dng ca trc z s thy v' c chiu quay
vng quanh z theo chiu ngc chiu km ng h v ly du - trong trng hp
ngc li.
Tng t nh m men lc d dng suy ra rng:
r
r
r
r
lo z = [m o (m.v)]z = m z .(m.v) = l z .
[ ]
mx
my
r
r
r
lo = lx i + ly j + lz k .
mz
Suy ra :
lx = m(yz-zy);
ly = m(zx-xz);
(12-25)
lz = m(xy- yx).
i vi mt h ta c cc nh ngha sau:
M men ng lng ca h i vi mt tm hay mt trc l tng m men
ng lng ca cc cht im trong h ly i vi tm hay trc . K hiu m
men ng lng ca h i vi tm O v i trc z l lo v lz ta c:
r
lo=
r
r
m o (m k v k ) =
n
k =1
r kxmk v k;
k=1
k=1
(12-26)
k=1
(12-27)
z
B
lkz = r2kmk.
Gi = z ta c :
lkz = r kmkz.
2
k=1
k=1
k=1
r
rm v
vk k k
rk
Thay mkr2k = Jz ta c:
Hnh 12.11
k=1
Jz = Jz. z
Thng ngi ta chn hng dng ca trc quay z = khi ta c:
lz = Jz. (12-28)
12.3.2. nh l m men ng lng
nh l 12-6: o hm bc nht theo thi gian m men ng lng ca
cht im ly i vi mt tm hay i vi mt trc bng tng hnh hc hay
tng i s m men ca cc lc tc dng ln cht im ly i vi tm (hay trc
).
( )
(12-29)
( )
(12-29)
n r
r
d r
r
m o (mv ) = m o Fi ;
dt
i =1
n
r
d
r
m z (mv ) = m z Fi ;
dt
i =1
r
mW =
Fi
i=1
-167-
r
r
d (mv)
Ta c th bin i thnh:
= Fi .
dt
r
r
dr
r r r
r r
r
r
xm.v = vxmv = 0 v r xm v = m o(m v ) ta c :
dt
r
r
r
n
rr
r d r r
r d (mv ) r d (mv ) d r
rx
=r
+
xmv = ( r xmv ) = r Fi .
dt
dt
dt
dt
i =1
Biu thc (12-29) c chng minh.
Chiu biu thc (12-29) ln trc z ta s c biu thc (12-30).
nh l 12-7: o hm theo thi gian m men ng lng ca h i vi
mt tm hay mt trc bng tng m men ca cc ngoi lc tc dng ln h i
vi tm (hay trc ).
n
r
d r
lo = m o ( Fke );
dt
k =1
(12-31)
n r
r
d r
lz = m z ( Fke );
dt
k =1
(12-32)
r r
r r
d r
lok = m o Fki + m o Fke .
dt
( )
( )
trong :
( )
( )
-168d r
d Nr
d r
lok = lok = lo .
dt
dt i =1
i =1 dt
N
( )
r r
m
o Fki = 0 (theo tnh cht ca ni lc)
N
Cn
k =1
cui cng
N
r r
d r
lo = m o Fke
dt
k =1
( )
-169r
r
RB
c im ca cc lc ny c mz( F ke) = 0
Do m men ng lng ca h c bo
ton. Ta c:
lz(o) = lz(1).
y:
r
P
Mo
Lz(0)= Jzo +
Q 2
P
Q
R o = ( R 2 + R 2 ) o
g
2g
g
r
ve
RM r
u
r
Q
r
RA
Cn:
Hnh 12.12
Lz(1)=
Jz1
Q
(Ru + R 2 1 )
g
P 2
Q
R 1 + (uR + R 2 1 )
2g
g
Suy ra:
(
P 2 Q 2
P 2
Q
R + R ) o =
R 1 + (uR + R 2 1 )
2g
g
2g
g
Hay: 1 = o -
Q
u
(0,5P + Q ) R
Vn tc gc ca a ti thi im t1 nh hn vn tc ban u. Vn tc ny
cng nh khi vn tc u ca bi cng ln.
V d 12-6: Ti nng hng gm trng ti bn knh r, trng lng P, trn
n c cun lp dy cp. u ca dy cp mc vo vt c trng lng Q. B qua
khi lng ca dy, b qua ma st. Xc nh gia tc trng ti khi vt nng ri
xung thng ng. Bit bn knh qun tnh ca trng ti l . (Hnh 12-13).
Bi gii:
r
Ro
r
r
r
r
r
d lz
= m z (Fke ) = m z (P) + m z (Q) + m z (R o )
dt
Q
Hnh 12.13
y ta c:
lz = l(trng) +l (vt) = Jz+
Q
r (r) .
g
P
Q
lz = ( 2 + r 2 )
g
g
mz(P) = 0;
mz(Q) = rQ;
mz(Ro) = 0.
Suy ra: =
Qrg
d
=
2
dt P + Qr 2
12.4. nh l ng nng
12.4.1. ng nng
ng nng ca cht im l mt i lng v hng k hiu t bng na
tch s gia khi lng v bnh phng vn tc ca cht im :
t=
1 2
mv
2
(12-33)
T=
2 m k v 2k
(12-34)
k =1
T=
1
1 2 N
1
2
m
v
=
2 k c 2 v c m k = 2 Mv c2
k =1
k =1
(12-35)
1 N
1 N
1 N
2
2 2
T = m k v k = m k rk = m k rk2
2 k =1
2 k =1
2 k =1
N
Thay
m k rk2 =
k =1
c:
T=
1
J z 2
2
(12-36)
1
1
Mv c2 + J c 2
2
2
(12-37)
v vung gc vi mt phng c s.
12.4.2.1. Cng nguyn t ca lc F (vi phn
cng)
Cng nguyn t ca lc F khi im t
M1
M2
r
r
di chuyn mt on v cng nh ds l i
O
M v
r
F
y
x
vi phn di ds.
Hnh 12-14
r r
dA = F d s
r
Thay F = Fcos
r r
d s = v dt
ta c: dA = F.v.cosdt
r r
V F.v.cos = F . v nn
r
dA = F.V.dt = F .d r .
(12-39)
r
(12-40)
MoM1 dA
(12-41)
M1(xo,yo,zo)
z
xt mt cht im M c trng lng P
r
P'
(C)
M1(x1,y1,z1)
r
P
X= 0, Y = 0, Z= -P (hnh 12-15)
p dng cng thc tnh cng ta c:
AMoM1 =
y
x
Hnh12-15
M 0 M1
z1
(12-42)
z2
-174z
r
r
F = -c r
M1
M
Trong c l h s t l c gi l h
r
s cng, cn r l vc t nh v ca cht im
so vi tm ca lc n hi (hnh 12-16).
Mo
r
r
r
r1
r
ro
y
x
th vit :
Hnh 12-16
AM0M1
r1
c r1
2
dA = F.dr = crdr 2 d(r ) .
M 0 M1
r0
r0
r0
AM0M1 =-
r1
c
c
c r1
d (r ) 2 = (r12 r02 ) = (r02 r12 )
2
2
2 r0
(12-43)
c
A = - 2 .
2
r
F
thuc vo v tr im u v im cui cu
chuyn ngv lun c du m .
- Cng ca lc t ln vt rn chuyn
O
Hnh 12-17
(12-44)
r
Theo ng hc ta c: v M = v A + v MA nu vt c vn tc gc l th :
r r
r
r
r
v M = v A + .x. r vi r = AM .
r r
r
r
= F .d r + m A (F). dt
r
vA
r
F
r
r
l th
Hnh12-18
r
r
r r
m A(F) = m A( F ) . .cos.
dA = F d r A + mz( F ).d.
Vi d = dt.
Trong trng hp chn ca A trng vi khi tm C ta c:
r
dA = F .d r C + mc( F )d.
(12-45)
r
F ms
r r
v Q
r
N
Mms
r
P
(12-46)
ds
(12-47)
r
r
r
suy ra V 1 - V 2 = V M1M2. Vc t ny lun lun vung gc vi M1M2
V th ta c F12.VM1M2 = 0.
Ngha l :
dA11 + dA21 = 0.
dAki = 0
k=1
-177mv 2
d(
)=
2
dA i
(12-48)
i =1
r
mW =
Fi
hay
i=1
r
dv
m =
dt
Fi
i=1
r r
r dv
md r
= m vdv =
dt
r r
Fi d r =
N
i=1
dA1.
i=1
mv 2
Thay m.v.dv = d(
) ta c biu thc:
2
mv 2
d(
)=
2
dA1.
i=1
nh l c chng minh.
nh l 12-8: Bin thin ng nng ca mt cht im trn mt on
ng bng tng cng ca cc lc tc dng ln cht im trn on ng .
mv12 mv 02
=
2
2
dAi
(12-49)
i=1
dAi
i=1
-178-
Hay:
mv 12 mv 02 N
= dA i
2
2
i =1
dT =
dAk
k=1
dAke
k=1
cht im th k l F ki v F ke.
Theo nh l 12-7 vit c:
m k v 2k
d(
) = dAki + dAek.
2
Hay: d
k=1
dAik +
k=1
m k v 2k
=
2
dT =
dAik +
k=1
dAke
k=1
dAik
k=1
dAke
k=1
dAke
k=1
y l kt qu cn chng minh.
nh l 12-10: Bin thin ng nng ca h trn mt on ng hu hn
MoM1 no bng tng cng ca ni lc v ngoi lc tc dng ln h trn on
ng .
N
T1 - T0 =
Aik +
k=1
Ake
(12-51)
k=1
i
e
dT = dA k + dA k
k =1 MoM1
To
k =1 MoM1
Hay T1 - To =
Aik +
k=1
A ke
k=1
dy.
p dng nh l bin thin ng nng ca
r
T
M0
vt rn trn on ng t M0 n M ta c:
mv 02 N
mv
=
= A M 0 M1
2
2
i =1
M
r
P
Hnh 12-20
-180trng hp ny vit c:
mv 2
= lP(cos - coso)
2
Suy ra:
v=
2gl(cos cos o )
Mo
nhit.
A
Bi gii:
Kho st chuyn ng ca mt vt
nng (coi nh mt cht im chuyn ng).
Trn on ng ri t do H n chu tc
M1
ft
Hnh 12-21
mv12 mv 02
= A(P) + A(F)
2
2
(a)
trogn vo = 0; v1 = 0.
A(P) = P(H+fd) y fd l vng ca x cn phi xc nh.
A(F) = -
1 2
cf d vi c l cng ca x.
2
P 2
f d = 0.
2f t
f t2 + 2Hf t
Th d 12-9: Mt t c trng
lng k c bnh l Q. Mi bnh xe c
RC
Mm
Md
Mm
Fms
Fms
nhn mt m men ch ng t ng c l
Hnh 12-22
1Q 2
1
1
2 2
2
T=
v + 4( J o ) =
(Q + 4 P 2 ) v 0
2g 0
2
2g
r
vo l vn tc ca tm bnh xe v cng l vn tc t.
-182r
ds
r
dv
1
1
ds
2
(Q + 4P 2 ) v 0 o = (M d M ms v 2 r )
g
dt
r
dt
r
Thay vo =
ds
v rt gn ta c:
dt
g
2
(Q + 4P 2 ) w 0 = (M d M ms v 2 r )
r
r
Khi vo t ti gi tr ti hn th c nghi l gia t wo =0 do suy ra:
Md = Mms- rv2gh = 0
Hay
vgh =
Md 4M ms
r
y chnh l vn tc ti hn ca t.
Th d 12-10: B truyn ai c s nh hnh v (12-23). Bnh ai A
quay vi vn tc gc o. Trng lng
chung ca hai bnh ai A v B l P. Trng
lng ca dy ai l Q. hm h thng
dng li ta dng mt lc phanh F tc dng
vo m phanh, cho bit h s ma st gia
m phanh v bnh ai A l f. Xc nh s
r
F
r
PA
r
F ms
r
Q
Hnh 12-23
r
PB
(a)
R o
r
1 P 2 2
( R ) 0 ;
2 2g
2 2
1 PB 2
1 PB 2 R o 1 PB 2 2
R o .
TB= ( r ) B = ( r ) 2 =
2 2g
4 g
2 2g
r
ng nng dy ai:
Td =
1Q 2 1Q 2 2
v =
R o .
4g
4g
1 P + 2Q 2 2
R o
4 g
-184Ai = 0 v
Ae = A(Fms) = -(f.F.R). = - f.F.R.2N (vng)
Thay vo (a) ta c:
To =
1 P + 2Q 2 2
R o = f.F.R.2.N
4 g
Suy ra: N =
1 P + 2Q 2 2
R o (vng).
4 2gfF
r
F
Xc nh vn tc ca gong ti
thi im khi xe gong i c mt
r
r
P +4 Q
Hnh 12-24
vi To = 0
1P 2
3Q 2
1
v 1 + 4(
v1 ) =
(P + 6Q) v 12 .
2g
4g
2g
1
(P + 4Q) v12 = [F + (P+4Q)sin]S
2g
(b)
Suy ra:
v1 =
2g[F + (P + 4Q)]S
= 9,445 m/s
P + 6Q
ds
1
dv
( P + 4Q ) v
= [F + (P + 4Q) sin ]
dt
g
dt
Thay
ds
dv
= W v
= v ta suy ra
dt
dt
W=
F (P + 4Q) sin
g = 0,98 m/s2
P + 6Q
v tr M . K hiu th nng v tr M l .
0
(1)
(1)
z1
Ta c: (1) = A1-0.
M
H
h
z
Hm c gi l hm th.
Ch rng v im M0 l v tr chn
Hnh 12-25
(12-52)
F = - cx.
vi c l h s cng ca l xo.
1 2
cx
2
r
F
Do suy ra:
(1)
1 2
cx
2
(12-53)
x
A
Mo
M1
Hnh 12-26
dx +
dy +
dz
x
y
z
;Y=
;Z=
x
y
z
(12-55)
k=1
k=1
k=1
Ak = o - 1.
k=1
ban u xc nh bi gc 0 vi vn tc
bng khng v c th nng o = Pz0.
Trong P l trng lng ca con lc,
Co
zo l to trng tm ca con lc ti
zo
Hnh 12-27
2P
(z o z)
JA
-190Chng 13
L thuyt va chm
13.1. Cc c im v gi thit v va chm
13.1.1. nh ngha
Va chm l mt qu trnh ng lc hc c bit trong vn tc ca vt
bin i r rt v c ln v phng chiu trong mt thi gian v cng b.
Th d: Qu bng p vo tng lp tc bn tr li, ba p vo e s
dng li hn hay ny ln.v.v.
13.1.1.2. Cc c im v cc gi thit n gin ho
- Thi gian va chm: Theo nh ngha thi gian va chm l rt nh, thc t
thi gian va chm thng bng 10-2 giy, 10-3 giy hoc 10-4 giy tu thuc vo
c l tnh ca vt va chm. V thi gian va chm rt nh nn c xem l mt
i lng v cng b.
Vn tc v gia tc: cng theo nh ngha th vn tc ca vt thay i t
ngt v do lng bin i vn tc v ca vt trong thi gian va chm l gii
ni. Mt khc theo gi thit thi gian va chm l v cng b nn gia tc trung
bnh trong qu trnh va chm wtb = v/ l i lng rt ln. Trong l thi
gian va chm.
Nu gi l l on ng dch chuyn trong thi gian va chm ca vt th:
r
r
l = vdt = v tb .
0
N
N(t)
(k = 1...n).
r
F
k dt l rt nh so vi xung lc va
(13-1)
-192Quan st qu trnh va chm ngi ta chia ra hai giai on: giai on bin
dng v giai on hi phc.
Giai on bin dng trong thi gian 1 t lc bt u va chm cho n khi
vt thi bin dng. Giai on hi phc ko di trong thi gian 2 t khi kt thc
giai on bin dng n khi ly li hnh dng ban u n mc nht nh tu
thuc vo tnh cht n hi ca vt. Cn c vo mc hi phc ca vt ta c
th chia va chm thnh ba loi: va chm mm l va chm m sau giai on bin
dng vt khng c kh nng hi phc tc l khng c giai an hi phc.
Va chm hon ton n hi l va chm m sau khi kt thc va chm vt
ly li nguyn hnh dng ban u.
Va chm khng hon ton n hi l va chm m sau khi kt thc va
chm vt ly li mt phn hnh dng ban u.
phn nh tnh cht hi phc ca vt giai on hai ( gia on hi
phc) ta a ra khi nim h s hi phc k. k bng t s gia xung lc giai on
2 v xung lc giai on 1 ta c:
k=
S2
S1
r n
r
r
K = mk v k = M v C
k=1
r
Gi tng xung lng va chm ngoi tc dng ln cht im mk l S ke v
n r
r
tng xung lng va chm trong S ki ta c S ki = 0.
k=1
(11-2)
k=1
r
r
Trong V C(2) v V C(1) l vn tc khi tm ca h sau v trc lc va
chm.
Th d 13.1. Qa cu c trng lng P = 1KN ri cao H = 3m xung
mt phng nhn. Cho bit h s hi phc k = 5/9.
Xc nh xung lc va chm s trong thi gian va
chm v vn tc ca qu cu sau va chm (hnh 13.2).
Bi gii: p dng nh l bin thin ng lng H
ta c:
r r r
M( u v) = s
r r
u, v l vn tc ca qu cu lc va chm vo mt
Hnh 13.2
(a)
Mu = S2
s2 Mu u 5
=
= =
s1 M v v 9
5
.7,7 = 4,3 m/s
9
P
.v.(1 + k ) 1,2 KNS
g
S
= 2400 KN .
( )
( )
Thit lp cho c h ta s c:
( )
( )
N r
N r
r
r
re
r
r
r
(
)
(
)
m
m
.
u
m
m
v
=
m
s
+
0 k k 0 k k 0 k m 0 s ki
i =1
i =1
-195N
( )
( )
N r
r ri
r
m
s
=
0
.
Nu
b
qua
lc
thng
th
m 0 s ke l mmen c
0 k
k =1
k =1
( )
N
r
r
r r
L 0(2 ) L 0(1) = m 0 S ek
k =1
(13-13)
r
r
Trong L 0(2 ) ; L 0(1) l mmen ng lng ca h i vi tm O ti thi
im sau v trc lc va chm.
Chiu biu thc (13-3) ln mt trc Ox no ta c:
( )
N
r
Lx(2) - Lx(1) = m x s ke
k =1
(13-3)'
( )
N
r
trc Ox, cn m x s ke l tng m men ly i vi trc Ox c xung lc va chm
k =1
ngoi Ske.
Biu thc (13-3)' c p dng cho va chm ca cc vt chuyn ng quay.
Th d 13-2: Hai bnh rng c lp vi nhau quanh cng mt trc vi vn
tc gc l 1 v 2. Cho bit mmen qun tnh ca chng i vi trc quay l 1
v 2. Cho bit mmen qun tnh ca chng i vi trc quay l J1 v J2. Cho hai
bnh rng t ngt n khp vi nhau. Xc nh vn tc gc sau va chm ca
hai bnh rng.
Bi gii:
B qua tc dng ca trng lng v
J1.1
J2.2
J.
Hnh 13.3
-196Lx(2) - Lx(1) = 0
(a)
J 11 + J 2 2
J1 + J 2
13.2.3. nh l ng nng
nh l bin i ng nng i vi cc bi ton va chm khng th p dng
c. Nguyn nhn trong qu trnh va chm ta gi thit di chuyn l khng
ng k. Mt khc thc t cho thy khi va chm ng nng ca vt thng b
mt mt chuyn ho thnh nhit nng v gy ra bin dng d (i vi va
chm khng hon ton n hi). Nu gi lng ng nng l T th r rng
T = T1 - T2 > 0.
Trong T1 v T2 l ng nng ca h ngay trc v sau va chm. Lng
mt ng nng T ph thuc vo nhiu yu t: Trng thi chuyn ng, tnh
cht c l ca vt. Trong k thut tu thuc vo yu cu ca bi ton t ra m ta
cn tng hay gim lng mt ng nng.
Th d khi s dng va chm vo vic gy bin dng nh rn, dp vt liu ta
phi tm cch tng lng mt ng nng T. Tri li khi cn s dng va chm
vo vic gy chuyn ca vt th nh ng cc, ng inh th phi tm cch gim
lng mt ng nng T.
13.3. Hai bi ton c bn v va chm
v2
C2
v1
n'
v2
I
v1
C1
n'
C2
a)
b)
Hnh 13.4
- Va chm thng: L va chm trong cc vn tc v1 v v2 u song song
vi php tuyn chung nn'. ng nIn' gi l ng va chm.
- Va chm xuyn tm: l va chm trong ng va chm nIn' trng vi
ng xuyn tm c1Ic2 ca vt (hnh 13-4b).
13.3.1.2. Bi ton va chm thng xuyn tm ca hai vt chuyn ng tnh tin
Cho hai qu cu c khi lng M1 v M2 chuyn ng tnh tin theo ng
r r
r r
xuyn tm c1c2 vi cc vn tc v1 , v 2 va chm nhau. Cho bit M1, M2, v1 , v 2 v
r r
h s hi phc k, tm vn tc u 1 , u 2 ca hai qu cu sau va chm, ng thi thit
lp biu thc mt ng nng T ca h.
M hnh c hc c m t trn hnh (13-5).
Hi phc
Bin dng
v1
C1
v2
I
C2
C1
N12
N21
I u
C2
v1
C1
C2
Nmax
N'max
Hnh 13.5
u2
N'12
N'21
(a)
M2 (u - v2) = S1 = S
(b)
Giai on hi phc:
M1 (u1 - u) = S'21 = - S'
(c)
M2 (u2 - u) = S'12 = S
(d)
(e)
M 1 v1 + M 2 v 2 M 1 u 1 + M 2 u 2
=
M1 + M 2
M1 + M 2
u1 = V1 - (1+k).
u2 = V2 - (1+k).
S=
S=
M1M 2
M1 + M 2
M1M 2
M1 + M 2
M2
M1 + M 2
M2
M1 + M 2
.(V1 V2 )
.(V1 V2 )
(13-4)
V1 V2
u1 u 2
T = T1 - T2
Vi T1 =
M1u 1 M 2 v 2
+
l ng nng ca h sau va chm.
2
2
Ta c:
T =
M1
M
. V12 u 12 + 2 V22 u 22
2
2
-199-
T =
M1M 2
2
. 1 k 2 (v 1 v 2 )
2(M 1 + M 2 )
(13-5)
M1 v12
So vi ng nng ban u ca ba T0 =
2
Ta c:
M2
T
1 k2
= 1 k2
=
=
M1
T0
M1 + M 2
1+
M2
gi l hiu sut ca ba. R rng mun tng hiu sut ca ba ta phi
tng khi lng ca e.
Nu p dng biu thc (13-5) vo ba ng cc ta s thy kt qu ngc
li. V phi gim lng mt ng nng nn hiu sut ca ba c tnh theo biu
thc:
T0 T
T
= 1
T0
T0
Suy ra:
1 k2
=1M
1+ 1
M2
Mun tng hiu sut ca ba ta phi tng t s
M1
ngha l phi tng khi
M2
Hnh 13.6
-200-
0 v 1 ta s c:
Jz (1 - 0) = mz (S)
(13-6)
1 = 0 +
m z (S)
Jz
(13-7)
SB
r
s B trit tiu l xung lc S phi nm trong mt
r
s A v
m Z (S)
S.h
ta c: S = M. a.
JZ
JZ
uC
C
h
x
y
S
A
SA
Hnh 13.7
-201-
Suy ra:
J
M.a.h
= 1 hay h = Z
M.a
JZ
JZ
M.a
im K c xc nh nh trn gi l tm va chm.
T biu thc (13-8) ta nhn thy rng khi khi tm C nm trn trc quay th
im K xa v cng v khi h = . Trong trng hp ny lun lun nhn
xung lc va chm khc khng.
Th d 13-3: Thanh AB c khi lng M, mmen qun tnh i vi trc
quay A l Jk. Chuyn ng vi vn tc 0 va p vo vt C c khi lng m ang
t ng yn trn rnh k (hnh 13-8). Xc nh vn tc sau va chm ca thanh
AB v vt C cng nh xung lc ti trc A. Kch thc cho trn hnh v.
Bi gii:
r
Gi xung lc va chm tc dng ln vt C l S 2 v xung lc tc dng ln vt
r
AB l S 1 ta c:
y
S =S= S
1
B
D
S2
c:
JA (1 - 0) = -S.b
b (a)
S1
2
x
S2
a
A
muc - mvc = S y v0 = 0
do ch cn:
Hnh 13.8
-202muc = S
(b)
Xt c h s:
( )
r
LA(1) - LA(0) = mA ( S c = 0
J A . 0
J A + mb 2
u = 1b =
0
mb 2
1+
JA
0 b
1+
mb 2
JA
S = M.u =
0 b
1 b2
+
m JA
-203-
Phn 4
Cc nguyn l c hc
Cng vi hai vn nghin cu l phng trnh vi phn ca chuyn
ng v cc nh l tng qut ca ng lc hc; cc nguyn l c hc trnh by
di y s cho ta mt phng php tng qut khc gii quyt c hiu qu v
nhanh gn nhiu bi ton ng lc hc ca c h khng t do.
Cc nguyn l c hc l phn c s ca c hc gii tch. Cn c vo ngun
nng lng v c im kt cu ca c h, c hc gii tch s dng cng c gii
tch ton hc thit lp phng trnh vi phn chuyn ng v tm cch tch
phn cc phng trnh . Trong phn ny ch gii thiu mt s vn c bn
nht ca c hc gii tch c th l ch thit lp phng trnh vi phn chuyn ng
cho c h khng t do v nu ln mt s tnh cht ca n m ta khng i su vo
phng php tch phn cc phng trnh .
Chng 14
Nguyn l di chuyn kh d
14.1. Cc khi nim c bn v c h
j = 1...m ; k = 1...n
y
A
1
P(t)
R
O
A
x
C
P
B
Hnh 14.1
Hnh 14.2
Hnh 14.3
-206C cu tay quay thanh truyn biu din trn hnh 14-1 nu chn q1 = v
q2 = th gia q1 v q2 c phng trnh :
rsinq1 - lsinq2 = 0.
Nu chn q1 = xA v q2 = yA th gia q1 v q2 c phng trnh :
q12 + q22 = r2 ;
q1 = Rcosq3 .
14.1.3. Di chuyn kh d ca c h
Di chuyn kh d l di chuyn v cng nh ca c h ti v tr ang xt
sang v tr ln cn m c h c th thc hin ph hp vi lin kt t lin h.
phn bit vi di chuyn thc dr ta k hiu di chuyn kh d l r .
r
r
Nu gi rk v rk' l vc t nh v ca cht im th k trong h ti v tr
r r r
ang xt v ti v tr ln cn th rk = rk rk' ta c :
fj(rk',vk',t) - fj(rk,vk,t) = 0 (j = 1...m).
Vi nh ngha trn ta thy di chuyn thc khc vi di chuyn kh d
ch :
r
Di chuyn thc d r ph thuc vo lc tc dng v iu kin u v lin kt
t ln h cn di chuyn kh d ch ph thuc
vo lin kt t ln h m thi. Chnh v th di
Hnh 14.4
xt.
-20714.1.4. Bc t do ca c h
Di chuyn kh d ca c h l c nhiu tuy nhin mc nhiu c hn
ch. Trong s cc di chuyn kh d ca c h c th c mt hay mt s m di
chuyn c s. Cc di chuyn cn li c biu din qua cc di chuyn c s ni
trn. Cc di chuyn c s c lp tuyn tnh vi nhau v ng bng thng s
nh v ca c h tc l bng s to suy rng . Ta goi cc s di chuyn kh
d c s ca h l s bc t do m ca h.
Trong c cu tay quay thanh truyn r rng s bc t do m = 1, v c th
chn mt trong hay lm di chuyn c s.
S bc t do ca h cng cao th mc tu ca cc di chuyn kh d
cng ln c th xc nh s bc t do ca c h bng biu thc : m = r - s.
Trong r l s to d v s l s phng trnh lin kt.
14.1.5. Lin kt l tng - Lc suy rng
14.1.5.1. Lin kt l tng
Nu tng cng nguyn t ca phn lc lin kt trong mi di chuyn kh d
ca c h u trit tiu th lin kt t ln c h c gi l lin kt l tng.
r
Gi N k l phn lc lin kt tc dng ln cht im Mk; rk l vc t di
chuyn kh d ca cht im th theo nh ngha trn ta c :
n
N
k =1
r
. rk = 0
(14-1)
r r r r
r r
r
' r'
=
r + r ' .
N
r
F
.
r
F
r
F
k k
2
k =1
Theo ng hc vt rn ta c :
r
r
r
r
r = r ' + MN ngha l : r r ' = MN . Vc t MN c ln khng
r
r r r
r
r
i nn MN = r r ' vung gc vi F . Cui cng suy ra F.(r r ' ) = 0 ,
r r
hay N k rk = 0 , iu ny chng t vt rn t do l c h chu lin kt l tng.
n
k =1
A
=
k Fka rk .
n
k =1
(a)
k =1
r
Trong Fka l tng cc hot lc tc dng ln cht im Mk ; rk l di
chuyn kh d ca cht im Mk ti v tr ang xt.
r
r
Biu din vc t nh v r k v di chuyn kh d r k qua cc to suy
rng ta c :
r r
rk = rk (q1q 2 ,......... .q m ) ;
-209-
r
r
r
rk
rk
rk
r
rk =
q +
q + .........
q .
q 1 1 q 2 2
q m m
Thay kt qu vo biu thc (a) trn ta c
N
k =1
A ak
r
r
r
r rk
rk
rk
= Fk
q 1 +
q 2 + .........
q m
q 2
q m
k =1
q 1
r
r
r
N r
N r
r a rk
r
= Fk
q 1 + Fka k q 2 + ......... Fka k q m
q 1
q 2
q m
k =1
k =1
k =1
N
Q1q1 + Q 2 q 2 + ................Q n q n = Q jq j
j=1
r a rrk
i lng Q j = Fk
c gi l lc suy rng tng ng vi to
q j
k =1
N
suy rng qj .
Ta c nh ngha : Lc suy rng Qj ng vi to suy rng qj l i lng
v hng biu th bng h s ca bin phn tng ng trong biu thc tng cng
ca cc hot lc tc dng ln c h trong di chuyn kh d bt k ca c h .
Bn cht vt l ca lc suy rng ph thuc vo bn cht vt l ca to
suy rng tng ng. Chng hn ta thng gp :
To suy rng qj l di th Qj l lc; l gc quay th Qj l m men lc
; qj l in lng th Qj l in th. qj l in th th Qj l in lng.
Trong thc hnh xc nh lc suy rng Qj ta c phng php sau y.
Cho h mt di chuyn kh d vi qj cn cc bin phn khc ca to suy
rng cho bng khng, sau tnh cng ca cc lc trong di chuyn ca h.
Theo nh ngha trn ta c :
N
k =1
j=1
A ak = Q jq j
V cc bin phn q qj u trit tiu nn biu thc trn vit c :
-210N
k =1
j=1
A ak = Q jq j
T y suy ra biu thc xc nh lc suy rng Qj ;
N
Qj =
A
k =1
a
k
q j
C1
A
P1
C2
P2
Hnh 14.5
chuyn tnh c :
A
k=
1
= P. sin 1 , 1 P2 l sin 11 ;
2
a
k
3Pl
l sin 11 = Q11 .
2
Suy ra :
Q1 =
3Pl
l sin 1 .
2
A
k =1
a
k
1
1
= P2 . sin 2 2 = P. sin 2 2 = Q 2 2 .
2
2
1
Suy ra : Q 2 = P. sin .
2
A
=
F
k ka .rk = 0 .
k =1
r
r
Fka + N k = 0 .
r
Cho h mt di chuyn kh d ti v tr ang xt v gi rk l di chuyn ca
k =1
r r
N
k . rk = 0 do cn phi c
N
V lin kt l l tng nn
k =1
r r
Fka . rk = 0 .
Sau y chng minh iu kin .
N
ra r
F . r
k =1
-212N r
r r
r
dT = dA ak = Fka . rk + N k . rk .
k =1
k =1
N r
r
Ch cn li : dT = Fka. rk > 0 .
k =1
s cn bng.
14.2.2. Phng trnh cn bng tng qut ca c h khng t do
r r
N
k . rk = 0 c th thit lp phng trnh tng
N
T iu kin cn bng
k =1
r
Gi Xka, Yka, Zka l hnh chiu ca hot lc Fka v xk, yk, zk, l hnh
r
chiu ca di chuyn rk ln cc trc to oxyz. Ta c th vit phng trnh cn
bng ca h di dng phng trnh sau y:
N r
N
r
A k = Fka .rk = (X ak x k + Yka y k + Z ak z k ).
k =1
(14-3)
k =1
-213N r
N
r
s
A
=
F
.
r
=
k k k Q jq j = 0 .
k =1
k =1
(14-4)
NB
A
sB
A
B
b
l1
sC
C
sE
l2
Hnh 14.6a
Hnh 14.6b
Bi gii :
xc nh phn lc NB ta gii phng lin kt (gi ta di ng) ti B v
thay vo phn lc NB.
Cho h di chuyn kh d vi SB, Sc, ScE nh hnh v.
Phng trnh cn bng tng qut cho h vit c :
A
SE =
a
k
= N B SB P.SE = 0 . Trong :
b l1
SB .Phng trnh cn bng cn vit c :
a l2
b l
bl
N B SB P. . 1 SB = 0 hay N B P. 1 = 0
a l2
a l2
-214Suy ra :
N B = P.
b l1
.
a l2
y
1
A
r2
O1
s
r1
1
s1
K
o2
r3
G1
sB
G3
sA
x
B
Hnh 14.7
Bi gii:
Xt h bao gm vt D n con trt B. b qua ma st trc v mt trt
lin kt t ln h l dng, mt pha, h n nm v l tng.
r r r r
Hot lc tc dng ln h gm trng lng Q, G 1 , G 3 , P v cc lc n hi
r
r
r
F ca l xo. Trong cc lc trn ch c lc Q v F l sinh cng.
Cho h mt di chuyn kh d vi s l di chuyn ca vt D lm c s. Ta
c th tm c ci chuyn ca im B nh sau :
-215Ta c : 1 =
s
r1
s1 = r11 =
3 =
r2
s . di chuyn gc quay ca bnh rng 3 s l
r1
s1 r2
.
r1 r3
s A = O 3 A.3 = l
r2
s .
r1r3
PA
PA s B
s A .
, hay : a B =
=
PB
PB s A
Trong tam gic APB ta c :
Nn : s B =
PB
1
.
=
PA cos 30 0
r2
s .
r1 r3 cos 30 0
r r
F
k rk = Qs Fs B = 0 Thay F = c . h
ta c : Qs c.h
r2
s = 0 .
r1r3 cos 30 0
Q r1r3 cos 30 0
100.20.10.0,87
Suy ra : h =
s =
= 1,74cm .
c
r2
5.40.50
-216Chng 15
nguyn l da lam be
15.1. Lc qun tnh v nguyn l Da lam be i vi cht im
r
Xt cht im c khi lng m chuyn ng vi gia tc W di tc dng
r r
r
cc ca lc F1 , F2 .....Fn (hnh 15-1).
Phng trnh c bn ca ng lc hc
vit cho cht im :
N r
r r r
r
mW = F1 + F2 + ......Fn = Fi .
F1
Fqt
M
i =1
F2
Fn
m
W
= 0.
i
Hnh 15.1
(1)
r
S hng mW c th nguyn ca lc bng tch s gia khi lng m
vi gia tc w, cng phng nhng ngc chiu vi gia tc c gi l lc qun
r
tnh ca cht im v k hiu l Fqt .
r
r
Ta c Fqt = mW .
Thay vo phng trnh (1) ta c :
N r
r
F
+
F
i qt = 0 .
i =1
r
r
Cc lc Fi v lc Fqt ng quy ti cht im v vy c th vit :
rr
r r
F1F2 ......Fn , Fqt = 0 .
(15-1)
Xi = X1 + X2 + ....... + Xn +Xqt = 0.
Yi = Y1 + Y2 + ....... + Yn +Yqt = 0.
Zi = Z1 + Z2 + ....... + Zn +Zqt = 0.
Trong :
Xi , Yi , Zi v Xqt , Yqt , Zqt l cc hnh chiu ca lc Fi thc s rc ng len
r
cht im ca lc qun tnh Fqt ln cc trc oxyz.
Ch :
r
1. Lc qun tnh Fqt khng t ln cht im, l lc tng tng thm
vo c nguyn l a Lm Be. Thc t lc qun tnh t vo lin kt ca cht
im. Th d khi buc mt vt nng vo u mt si dy v quay th lc thc s
tc dng ln vt trong trng hp ny ch c trng lc, lc cng ca dy, lc cn
khng kh, cn lc qun tnh ca vt li t ln si dy v c xu hng t dy.
2. Khi cht im chuyn ng cong, gia tc ca cht im c hai thnh
phn tip tuyn v php tuyn do lc qun tnh cng c hai thnh phn tng
ng. Ta c :
r
r
r
W = W + Wn .
r
r
r
r
r
r
Fqt = mW = mW mW n = Fqt + Fqtn .
r
Trong lc qun tnh tip tuyn Fqt c phng tip tuyn vi qu o c
chiu ph thuc vo tnh cht chuyn ng ca cht im. Nu W =
dv
> 0 th
dt
W =
dv
< 0 th lc qun tnh tip tuyn cng chiu vi vn tc ca cht
dt
-218-
Fqtn
Fqtn
Fqt
v
M
M
W
Fqt
Wn
Wn
Hnh 15.2
Nh nguyn l a Lm Be ta c th gii thch cc bi ng lc hc ca
cht im bng phng php gii bi ton cn bng ca h lc ng quy bit
trong tnh hc.
Th d 15-1
W
qt
M
P
Fqt
tnh ca bng n l :
r
P r
Fqt = W .
g
Theo nguyen l a Lm Be c :
r r r
P, T, Fqt
0
mw = ptg = mgtg;
-219w = gtg.
Ti thi im xt coi bng n l cn bng tng i trong toa tu do
gia tc ca bng n cng chnh l gia tc ca toa xe.
Cui cng lc cng T tnh c ; T =
P
1
=
P.
cos cos
Fqt
Bi gii:
B
N
M
P
2
.x
g
-220-
dy
dy 2
= .x
Thay tg =
ta c :
dx
dx g
2
Hay dy = .x.dx .
g
Ly tch phn hai v theo cc cn tng ng c :
2
0 dy = 0 g .x.dx ,
y
2 2
Hay y = .x .
2g
Nh vy ng AOB l ng parabol v mt thong ca cht lng l mt
mt paraboloit trn xoay nhn trc oy l trc i xng.
15.2. Nguyn l a Lm Be i vi h
15.2.1. Nguyn l
Xt h gm n cht in : M1,M2, ........Mn.
r
r
Tch mt cht im Mk ra xt. Gi Fki v Fke l tng cc ni lc v tng
cc ngoi lc tc dng ln cht im. Nu cht im chuyn ng vi gia tc
r
r
r
Wk th lc qun tnh ca cht im s l Fqtk = m k Wk .
p dng nguyn l a Lm Be cho cht im ta c :
r r r
Fki , Fke , Fqtk 0.
(15-3)
-221-
ki =1
N
[r
ki =1
ri
F
ki =1
r
(
F
ki =1
e
k
= 0 nn phng trnh cn li :
r
+ R qt = 0 ;
[m 0 (Fke ) + M qt0 ] = 0
N
ki =1
(15-4)
r
r
Trong R qt v M qt0 l vc t chnh v m men chnh lc qun tnh ca
h.
Nu vit di dng hnh chiu ta c 6 phng trnh sau :
X ke + X qt = 0 ;
Y ke + Y qt = 0 ;
Z ke + Z qt = 0 ;
m x (Fke ) + M qtx = 0 ;
m y (Fke ) + M qty = 0 ;
m z (Fke ) + M qtz = 0 .
Trong : Xke, Yke , Zke , Xqt , Yqt , Zqt l cc thnh phn hnh chiu ln
r
r
cc trc oxyz ca ngoi lc Fk0 v vc t chnh ca lc qun tnh R qt cn
r
r
r
m x ( Fke ), m y ( Fke ), m z ( Fke ) v Mxqt , Myqt , Mzqt l m men i vi ba trc oxyz
r
ca ngoi lc Fk0 v m men chnh ca lc qun tnh i vi ba trc.
Cng nh i vi cht im nguyn l a Lm Be i vi h cho ta
phng php gii cc bi ton ng lc hc cho h theo phng php tnh hc v
c gi l phng php tnh ng....Phng php tnh ng c p dng rng
ri gii cc bi ton ng lc hc c bit l nhng bi ton xc nh cc
phn lc lin kt. Khi s dng phng php kh khn chnh l vic xc nh vc
-222-
r
t chnh R qt v m men chnh, Mcqt. Sau y s trnh by kt qu thu gn h lc
qun tnh trong mt s trng hp c bit.
15.2.2. Thu gn h lc qun tnh
15.2.2.1. Thu gn h lc qun tnh ca vt rn chuyn ng tnh tin
Cc cht im trong vt c gia tc nh nhau v bng gia tc khi tm :
r
r
Wk = Wc (k = 1....n ) .
Khi thu gn h lc qun tnh v khi tm C ta c :
r
r
r
R qtc = m k Wc = MWc ;
r
r
r
r
r r
M qt
=
m
m
W
=
r
xm
W
=
M
rcc xWc = 0 .
c k k
k k c
c
r
V rcc = 0 do ta chn C lm tm thu gn.
( )
( )
( )
N
N
N
r
r qt
r qt
M qtk = m cz F qt = m cz F + m cz Fn .
k =1
k =1
k =1
( )
r
m cz F nqt = 0 . Ta c :
( )
N
r qt
M qt
=
m
F
= d k m k d k = J oz .
cz
cz
k =1
Mczqt = - Joz.
Vi Joz l m men qun tnh ca vt i vi trc quay.
Kt qu thu gn h lc qun tnh ca h chuyn ng quay quanh mt trc
i qua khi tm l :
r
R qtc = 0 v Mczqt = - Joz.
F
F2
N1
qt
1
B F
P2
F1
A Q
P1
N2
qt
2
F
F2
P2
b)
a)
Hnh 15.5
r r
Gi lc qun tnh t ln vt A v B l F qt1 , F2qt ta c :
r
P r r
P r
F1qt = 1 W1 ; F2qt = 2 W2
g
g
-224-
r
r
r
vi W1 = W2 = W .
Theo nguyn l a Lm Be ta c :
r r r r r r r r r
P1 , P2 , N 1 , N 2 , F1 , F2 , Q, F1qt , F2qt = 0
P2 + P1 r
W (P2 + P1 )f = 0 .
g
Q
W =
f .g
P2 + P1
p dng nguyn l a Lm Be ta c :
r r r r r r
( P , N , F2 , Q , T , F qt2 ) 0.
Vit phng trnh ca h cn bng ny ln phng ngang ta c:
Q - T - F2 - F2qt = 0
Q - T - p2.f - p2 w = 0
g
Thay gi tr tm c ca w vo phng trnh trn tnh c :
T=
QP1
.
P1 + P2
-225-
Th d 15-4:
r
( P , T , R A, R
qt
) 0.
r
qt
k
phng chiu v t l vi to xk ca n.
iu ny cho php v biu phn b
Rn
+ R qt = 0 ;
yA
r
W c v i qua trng tm ca tam gic ABE,
X = T + X
r
thy rng hp lc ca h lc ny R qt = M.
2xdm
xA
Y=YA - P = 0 ;
Hnh 15.8
2
1
m A (Fi ) = T.l.cos R . 3 cos P 2 sin = 0
Pl
sin 2 v gii h phng trnh trn ta c :
.Thay R qt = M.Wc =
g2
qt
l2
1
T = P 0 sin + tg ;
2
3g
l02
Pl
1
sin + tg
sin 02 .
YA = P v X A = P
2
3g
g2
-226Chng 16
Phng trnh tng qut ca ng lc hc Phng trnh lagrang loi 2
16.1. Phng trnh tng qut ca ng lc hc
r r r r
r r
F a r1 + N1 r1 m1 W1 r1 = 0 ;
ra r r r
r r
F r2 + N 2 r2 m 2 W2 r2 = 0 ;
..............................................
r r r r
r r
Fna rn + N n rn m n Wn rn = 0 .
Tin hnh cng v vi v ca h N phng trnh trn ta c :
N r
N r
N
r r
r
a r
F
r
+
N
m
W
k k k k k k rk = 0 .
k =1
k =1
(c)
k =1
-227Cui cng ta c :
N r
N
r r
a r
F
m
W
k k k k rk = 0
k =1
k =1
Hay :
ra
(F
k =1
r r
m k Wk ) rk = 0
(16-1)
m
x
)
x
+
.(
Y
m
y
)
y
+
k
k
.( Z ak m k z k )z k = 0 (16-2)
k k
k
k k
k
N
k =1
k =1
k =1
k =1
k =1
.A ak + .A qak = 0
(16-3).
Th d 16-1
Trc ca b iu chnh ly tm t
thng ng v quay vi vn tc gc
O1
B1
y
O2
B2
F2n
A1 C
1
C2
P1
A2
P2
Q3
x
Hnh 16.1
b qua lc ma st cc trc v cc
khp ni ta c th xem c h ny chu lin kt dng v l tng. Cc hot lc tc
r r
dng ln h bao gm trng lng ca cc qu vng v con trt l P1 , P2 v Q.
Khi h quay n nh vi vn tc gc th lc qun tnh ca h ch bao gm cc
-228-
r r
lc qun tnh ly tm F1qt , F2qt ca hai qu vng. Do i xng cc lc qun tnh ny
c tr s bng nhau v bng :
r
r
P
F1qt = F2qt = 2 l sin .
g
Phng trnh tng qut ca ng lc hc vit di dng to cc
chn nh hnh v l :
P1x1 + P2x2 - F1qty1 + F2qty2 + Qx0 = 0.
xc nh cc bin phn ca to t hnh v ta c :
x1 = x2 = lcos ;
y1 = -y2 = -lsin ;
xc = 2acos.
Suy ra: x1 =x2 = -lsin.;
y1 =-y2 = -lcos.;
xc = -2a.sin.;
Thay cc kt qu va tm c vo phng trnh thit lp trn :
2P.2a sin +
2P 2
l sin .l cos 2Q. sin = 0 .
g
Suy ra :
cos =
Pl + Qa
g,
Pl 2 2
Hay : = arccos
Pl + Qa
g.
Pl 2 2
Pl + Qa
g.
Pl 2 2
Pl + Qa
Pl 2 2
g.
-229Th d 16-2
2
C cu nng h c kt cu biu
din trn hnh (16-2). Bnh xe 1 c
trng P1, bn knh qun tnh 1. Bnh xe
1
1
Mtqt
s1
M
M2qt
2
A
FAqt
Bi gii :
Xt h gm bnh xe 1, bnh xe 2
Hnh 16.2
.
m
W
k k k k rk = 0
n
k =1
k =1
r r
Hot lc tc dng ln h bao gm m men M v cc trng lc P1 , P2 , Q .
r
Khi h chuyn ng, cc lc qun tnh tc dng ln h bao gm FAqt , M1qt , M qt2 .
Lc qun tnh ca vt A c th xc nh :
Cc m men lc qun tnh ca bnh xe
r
Q r
FAqt = WA
g
M1qt =
P1 2
P
1 1 ; M qt2 = 2 22 2 .
g
g
r
y WA l gia tc ca vt A ; 1 v 2 l gia tc ca gc ca bnh xe 1
v 2. Theo kt cu ca h ta c:
1 =
WA
r
; 2 = 1 WA .
r
rr2
1 =
s A
r
; 2 =
r1
r s
= 1 A
r2
r2 r
-230- Qs A
s
P
P
r
r s
Q
WA s A 1 12 1 A 2 22 2 1 s A + M 1 A = 0 .
g
g
r
g
rr2
r2 r
Hay : Q(1
WA
P
W
P
r2
r
) 1 12 2A 2 22 21 2 W A + M 1 = 0 .
g
g
r
g
r r2
rr2
Suy ra :
r1
M rQ
r2
.
WA =
12
22 r12
rQ + P +
P1
r
r r22
16.2. Phng trnh Lagrang loi II
k =1
k =1
m
ra r
.
F
r
=
k k .Q jq j
N
k =1
j=1
N
m
N
r r
r m rrk
r rrk
.m k Wk rk = .m k Wk ( .
q j ) = .( m k Wk
)q j .
q j
k =1
k =1
j=1 q j
j=1
k =1
r
r
r
rk
rk
rk
r
trn thay : rk = (
q j +
q j + .......
q j + k )
q1
q 2
q m
t
r
N
r rk
t m k Wk
= Zj ta s a phng trnh v dng:
q j
k =1
N
.m k Wk rk = .Z j q j
k =1
j=1
-231-
r
r
N
r rrk d N
r rk
r d rk
Z j = .m k Wk
= ( .m k v k
.m k v k (
) .
dt q 1
q1 dt k =1
q 1 k =1
k =1
r
r
r
r
r
rk
rk
rk
d rk rk
r
=
q& +
q& + ......
q& +
;
Thay v k =
t
dt q 1 1 q 1 2
q 1 m
r
r
m r
r
r
v k = k q& j + k .
t
j=1 q j
N
(e)
Thay :
r
r
r
r
r
2 rk
2 rk
2 rk
2 rk
d rk
(
)=
q& +
q& + ........ +
q& +
dt q j
q j q 1 1 q j q 2 2
q j q m m tq 1
r
r
r
rk
v k
m rk
= .
=
q& j +
( .
q& j +
)=
q
q
t
q
t
q j
j=1
j j=1
j
j
j
j
r
r
v k
d rk
(g)
Suy ra : (
)=
.
q j
dt q j
m
r
2 rk
r
2 rk
Hay : Z j =
d T
T
(
)
dt q& j
q j
.
m
W
r
=
.
Q
k 2 k k k j j .Z j .q j = 0 .
k =1
Hay :
k =1
j=1
j=1
d T
T
(
)
= Q j ( j = 1....m)
dt q& j
q j
(16-4).
th phng trnh
q j
(16-4) tr thnh :
d T
T
(
)
=
dt q& j
q j
q j
Cn ch rng
( j = 1....m) .
(16-5)
= 0 , do :
q j
d T
T
)(
)= 0
dt q& j q j
q j q j
Nu t T - = L ( qj , q& j ,t) th phng trnh Lagrang loi 2 c dng :
d L
L
(
)
= 0 ( j = 1...m) .
dt q& j
q j
(16-6)
Th d 16-1
Mt tr trn ng cht c khi lng M chuyn ng ln khng trt trn
mt phng nghing ca lng tr hnh tam gic c khi lng m v c gc
nghing vi mt ngang l . Lng tr c th trt trn mt ngang nhn
(hnh 16-3). Lp phng trnh vi phn chuyn ng ca c h.
Xt h lng tr v tr trn.
C h chu lin kt dng, gi, h
n nm v l tng. Hot lc tc
dng ln h gm c : Trng lc
r
r
P v Q ca tr trn v lng tr
P
Q
tam gic. Cc lc ny l lc c O1
Hnh 16.3
-233-
d T
T
(
)
=
dt x& j
x j
x j
(a)
d T
T
=
( )
s j
dt s& j
s j
(b)
r
Th nng ca h ng vi lc P tnh nh sau :
(P) = -Mg.sin.s + C1 vi C1 l hng s.
Th nng ca h ng vi lc Q l mt hng s
(Q) = const = C2
Th nng ca c h = - Mg.S.sin + C ; C l hng s
Suy ra :
= 0 v
= Mg sin
x
s
mV 2 mx& 2
T1 =
=
.
2
2
Tr trn chuyn ng song phng nn ng nng tnh c :
2
MV 2
= J0
Ttr =
2
2
V0 l vn tc tuyt i ca trc tr trn.
r
r
v
V0 = Vc + Vr
Suy ra :
Vor Vr S&
s& 2
MR 2
=
=
=
v 2 = 2 cn J 0 =
R
R R
4
R
Thay cc kt qu trn vo biu thc ca ng nng h ta c :
-234Th =
mx& 2 M
MR 2 s&
+
( x& + S& cos ) 2 + ( y& + S& sin ) 2 +
w
2
4 R2
x& 2 3M s& 2
= ( M + m) +
+ M x& S& cos .
2
2 2
Suy ra :
T
T
T
=0;
=0;
= (M + m) x& + MS& cos
x
s
x&
d T
( ) = (M + m)&x& + M&S& cos
dt x&
T 3M &
d T 3M &&
=
S + Mx& cos ; ( ) =
S + M&x& cos
s&
2
dt s&
2
Phng trnh vi phn chuyn ng ca h phng trnh Lagrang loi 2
nhn c :
&& cos = 0 ;
(M + m)&x& + MS
3M &&
S + M&x& cos = Mg sin .
2
T h phng trnh trn ta tm c :
&x& =
Mg sin 2
<0
3(M + m) 2M cos 2
&& =
S
l
B
Hnh 16.4
-235Bi gii
Xt h gm con trt A v con lc AB.
C th chn hai to suy rng ca h l :
q1 = y v q2 = .
Phng trnh vi phn ca h c th vit di dng :
d T
T
( )
= Qy ;
dt y&
y
d T T
( )
= Q .
dt &
r
r
Cc hot lc tc dng ln h gm P1 v P2 u l cc lc c th nn c th
vit :
Qy =
; Q =
.
y
= Q = m 2 gl sin
= Q y = 0 v
y
T = TA + TB.
ng nng ca h
m1VA2 m1 y& 2
ng nng ca con trt : TA =
=
.
2
2
m1VB2 m1 2
=
( x& B + y& 2B ) .
ng nng ca qu cu : TB =
2
2
Vi xB = lcos v x& B = l sin ; yB = y + lsin v y& B = y& + l& cos
Ta c :
TB =
m2
2
[(l sin )
m2 2 2
(l & + y& 2 + 2ly& & cos ) .
2
-236T = TA + TB =
T suy ra :
m 1 y& 2
2
m2
2
T
= m 2 l 2 & + m 2 ly& cos ;
d T
&& + m 2 l&y& cos m 2 ly& & sin ;
( ) = m 2l2
dt &
T
= (m 2 + m1 ) y& + m 2 l& cos ;
y&
d T
&& cos & 2 sin ) ;
( ) = (m1 + m 2 )&y& + m 2 l(
dt &
T
=0;
T
= m 2 l o & y& sin .
&& + m 2 l&y& cos m 2 ly& & sin + m 2 ly& & sin = m 2 gl sin ;
m2l2
&& cos m 2 l& 2 sin = 0 .
(m1 + m 2 )&y& + m 2 l
Sau khi rt gn c phng trnh vi phn chuyn ng ca h :