IZMEU FESTIVALA I PROCENATA

Jedan pogled na bh feministiku scenu

Emina una

Ovakav feminizam nema to ponuditi mladim djevojkama

ura Kneevi

Stie se utisak da je u zadnje vrijeme u bosanskohercegovakoj

javnosti sve vie prisutan svojevrsni antifeminizam. Kad to
kaem, ne mislim, naravno, na postojanje nekog masovnijeg
pokreta koji se definie u suprotnosti u odnosu na feminizam,
nego mislim na individualne nastupe i kritike feminizma koje
ne dolaze sa uobiajenih patrijarhalnih pozicija moi, niti su
povezane s tradicionalnim rodnim obrascima. Antifeminizam
koji ne znai uobiajene seksistike i ovinistike ispade
stereotipnih patrijarhalaca, nego se vezuje za osobe s kojima se
ne bi na prvu povezao: ene s izgraenom karijerom i statusom
u drutvu, i, nerijeko, mlau, obrazovanu populaciju, oba spola.
Tako se poesto moe naii na ene koje obavljaju neku javnu
funkciju, a koje izriito tvrde da nisu feministkinje, kao da u tom
oznaitelju ima neto uvredljivo, barem nedopadljivo. Mlaa se
obrazovana populacija, oba spola, koja nema nikakav problem s
konceptom jednakopravnosti, kritiki i posprdno odnosi prema
odreenim manifestacijama feminizma u domaoj javnosti, to
je naroito vidljivo na socijalnim mreama. esti su statusi u
320

Zenike sveske

kojima se ismijava odreena akcija, koristi termin enderua

i enderiziranje ili se peorativno odnosi prema feminizmu,
en general. Ono to mene zanima u ovom osvrtu i na to elim
pokuati odgovoriti, jeste, da li za to ima opravdanja? Da li prije
nego to se, a priori, svako ovakvo oitovanje oznai za mizoginiju
ili povee s odsustvom poznavanja podruja enskih studija,
danas u manifestiranju feministikog aktivizma i kolanju rijei
feministiki i feminizam u bh javnosti, postoji jo neto to s
razlogom ili pokriem odbija ene i mukarce?
U medijima se izrazi feminizam i enska prava najvie vezuje za
feministike festivale, talk showe u kojima gostuju ene koje se definiu
kao feministkinje, ili se aktiviraju pred izbore i u vezi su s obvezujuim
postotkom prisustva ena u politikom ivotu. U sva tri sluaja
imaju eksluzivistiki karakter, nerijetko i klasni, te onemoguavaju
identifikaciju velikom broju ena. Tako su feministiki festivali
povezani s veim centrima i zbog svog se programa koji je umjetnikog
ili teorijskog karaktera obraaju samo odreenoj, malobrojnoj publici
i poruka koju odailju nema puno veze sa irim socijalnim slojem i
potrebama i interesima razliitih ena. Rasprave o prisustvu ena
u politici se uglavnom svode na pretresanje kvota uz zanemarivanje
ideolokog opredjeljenja ene ili stranke kojoj pripada, a zanemaruje
se i injenica da je esto odreena ena manipulisana i postavljena
na poziciju, samo da bi zadovoljila potrebnu kvotu. U tv emisijama
i enskim novinama se uspjene ene s ostvarenom karijerom
predstavlju kao uzor drugim enama, pri emu je model uspjene
ene, obino ena koja uspijeva da stigne sve i pomiri tradicionalnu
ulogu majke i supruge, s ulogom poduzetnice ili neke druge karijerno
ostvarene ene. Takav model zanemaruje druge enske identitete, a
esto ima i klasnu dimenziju, jer su uspjene ene, obino i ene boljeg
imovinskog stanja, koje onda govore o svom bogatom drutvenom
ivotu i putovanjima. S druge strane, najvei procenat nezaposlenog
stanovnita u BiH ine upravo ene od kojih mnoge ive na granici
siromatva i koje mogu osjeati otpor prema takvoj medijskoj
reprezentaciji, a koje su same medijski posve nevidljive.
321

asopis za drutvenu fenomenologiju i kulturnu dijalogiku

Inae, za organizovanje feministikih festivala, prebrojavanje ena

u politici i veinu enskih aktivizama, u BiH je zasluan nevladin
sektor koji sam po sebi ima mnoga ogranienja i nedostatke, to se
onda odraava i na smisao akcija koje poduzima. Takav aktivizam se,
pak, ne moe gledati odvojeno od dominantnog oblika feminizma,
liberalnog feminizma, koji se u takvim akcijama i ostvaruje, a on se ne
moe gledati opet odvojeno od svoje veze s kapitalizmom. Spomenimo
da jedna od njegovih najpoznatijih kritiarki, feministkinja Nancy
Fraser u njemu vidi slukinju kapitalizma1 koja je potpomognula
razvoj njegove neoliberalne faze, insistiranjem na sudjelovanju ena na
tritu rada. Time su ene dvostruko eksploatisane. I Fraser zapravo
ponavlja Engelsa koji je govorio o dvostrukoj opresiranosti ena (i u
privatnoj i u javnoj sferi), ime su volens nolens doprinijele akumulaciji
kapitala i porastu siromatva. Takoer, ekonomske i klasne razlike
su zanemarene u korist kulturalno konstruisanog rodnog identiteta.
ura Kneevi kad govori o liberalnim feministkinjama2, naglaava
kako se njihov aktivizam uglavnom tie legislativnih promjena ili
utvivanja prava na jednake mogunosti, previajui stvarni uzrok
problema. Upravo to imamo u BiH ve dugi niz godina i vie od
decenije je npr. prisutan Zakon o ravnopravnosti spolova, porodino
nasilje je prepozato u Krivinom zakonu, ene su ostvarile status
civilnih rava rata; na nivou drave postoji Agencija za ravnopravnost
spolova koja koordinira entitetskim gender-centrima i sudjeluje u
implementaciji gender akcionog plana, tako da danas u javnosti
imamo sveprisutnu genderizaciju. Kneevi dalje nastavlja kako
se djelovanje organizacija civilnog drutva uglavnom svodi na
pojedinane sluajeve diskriminacije i nasilja nad enama, dok se
socijalni, ekonomski i kulturni aspekti ljudskih prava zanemaruju.
Upravo je to sluaj i u BiH i enska mrea se, npr., periodino oglasi
osudom nekog individualnog ina nasilja ili seksizma u medijima,
1

How feminism became capitalisms handmaiden - and how to reclaim it, 14.10.2013. http://
www.theguardian.com/commentisfree/2013/oct/14/feminism-capitalist-handmaidenneoliberal>
2

Feminizam i klasna svijest, 1.12.2010. < http://h-alter.org/vijesti/feminizam-i-klasnasvijest>

322

Zenike sveske

ali izostaju osude i solidarnost s veom skupinom ena iji protesti

imaju socijalni karakter. A takvih protesta, barem kod nas, nikako ne
manjka i svako malo se u javnosti pojavi vijest o novom trajku ena,
bivih radnica nekog od umiruih, nekad socijalistikih, privatiziranih
i danas unitenih preduzea, tako da su prilike bezbrojne. Zato
nema takvih vrsta solidarnosti, dakle, prestaje biti misterij kad se
stvari postave u kontekst i NGO enski sektor se, umjesto toga, da
bi opstao na tritu, prilagoava zahtjevima donatora i unutar njega
postaju sve bitnije menaderske sposobnosti. U tom se smislu moe
govoriti o feminizmu kao biznisu i referirati na Niru Yuval-Davis
koja tvrdi da je feminizam prestao biti drutveni pokret i postao
business obuenih strunjakinja. Zlatiborka Popov-Mominovi koja
je analizirala enski pokret u BiH3, kae da to vodi ka nedovoljnoj
otvorenosti prema enama kao grupi en general, te prisvajanja gender
procesa od strane odreenih liderki. A kako je BiH sloena zemlja, tj.
meunarodni protektorat, i ovo je dodatno problematinije, jer se kroz
politiku agendu odrava etnonacionalno prije svega ostalog i svaki
oblik kritike prema zapadnim normama, tumai kao odbacivanje same
demokratije. Popov-Mominovi zakljuuje da takva birokratizacija
jednostavno onemoguava drutveni pokret koji bi doao do sutine
problema s kojim se ene suoavaju.
Dakle, pored globalne krize feminizma, tj. feminizama, flerta
samog feminizma s neoliberalnim kapitalizmom i njegovih
ogranienja koja su prisutna u svakom demokratskom drutvu, te
biznisizacije enskog civilnog sektra, u BiH je, unutar aktivizma,
dodatno prisutno nametnuto odravanje dominantnog politikog
modela. Logino je pitanje onda ta se uope i moe oekivati
od enskog aktivizma u BiH? Potencijal za ozbiljniju drutvenu
kritiku, da ne kaem promjenu, feministiki pokret u obliku u
kojem je prisutan, svakako nema, tako da su njegova dostignua u
ekonomsko socijalnoj katastrofi koju svakodnevno ivimo, zaista
marginalna i zanemarljiva. Stoga se odbacivanje feminizama i pojava
3

enski pokret u BiH: Artikulacija jedne kontrakulture, Edicija Gender, Sarajevski otvoreni
centar, 2013

323

asopis za drutvenu fenomenologiju i kulturnu dijalogiku

antifeminizma i ne ini kao neto naroito iznenaujue. Tome na

ruku idu i odreene pojavnosti feministikog aktivizma u kojim
dolazi do mijeanja teorije i aktivizma i gdje treba postaviti pitanje da
li neki performans u kojem se, npr., propituje enski domai prostor
treba zaista da poslui domaicama koje u njemu i provode veinu
vremena, ili, pak, da li je ba najbolji nain da se pomogne nekoj, npr.
radnici koja radi u nekom supermarketu, i je li njoj ba to neophodni
koncept vikenda koji se po/vodi pukim teorijskim osvjetavanjem o
njenoj eksploataciji?
Nemam nikakvu namjeru da predviam budunost feminizma u
BiH, ili u svijetu, taman posla, ali smatram da bi za njega, pa time i
za njegovu rastuu nepopularnost, bio koristan svojevrsni povratak
u prolost. Naime, historija feminizma u BiH je puno bogatija i ide
puno dalje u prolost, nego to se obino misli, tj. ona nikako ne
poinje sa sedamdesetim i feministikom konferencijom Drug-ca,
iako to korespondira s drugim valom feminizma na Zapadu, pa se
smatra za njegove poetke i na ovim prostorima. U tom smislu je
naroito znaajna knjiga Zabiljeene4 koja je promovisana nedavno u
Sarajevu, jer tretira zaboravljenu historiju ena i enskih organizacija
u BiH u 20. vijeku. ene su se okupljale spontano, iz potrebe i nude
da pomognu jedna drugoj i izbore se za svoja prava i meusobno
zatite. Dakle, feminizam je u Jugoslaviji i BiH bio prisutan mnogo
ranije, i, iako su na ene djelovali i sufraetski pokreti s poetka
vijeka, prvi val feminizma, ne mogu se ne spomenuti ene koje
su djelovale za vrijeme Drugog svjetskog rata unutar AF-a
(Antifaistiko vijee ena, 1942-1953), jer to udruenje nije bilo
feministiko u zapadnjakom, ideolokom smislu, mada su mu
doprinosi bili znatni. Prisjetimo se da su Jugoslovenke dobile pravo
glasa ve po okonanju rata, a izborile su se za pravo na abortus i
razvod meu prvim u Evropi. Meutim, jugoslovenske feministkinje
su bile socijalistkinje po ubjeenju, pa su time i zanemarene u
zapadnjakom itanju feminizma. Svetlana Slapak na jednom
mjestu spominje kako su balkanske feministkinje najgore prole u
4

324

Zabiljeene, Edicija Gender, Sarajevski otvoreni centar, 2014

Zenike sveske

feministikom smislu, nakon pada istonog bloka i rata na Balkanu

i kako im se zbog zapadnjakog itanja feminizma i patronizirajueg
odnosa zapadnjakih feministkinja, zanemarila cjelokupna historija i
doprinos. Sjeam se da je program enskih studija, barem kad sam ga
ja pohaala, poetkom novog milenija, bio ureen po zapadnjakim
normama i programu i ne sjeam se da sam se upoznala s puno
ena iz BiH i Jugoslavije koje su zaduile feministiki pokret, ili se
istaknule u bilo kojem smislu. Zbog toga je za mene sadraj knjige
Zabiljeene bio otkrivajui na vie naina i ivoti ena koje se spominju
me podsjetio na prvobitne ideje zbog kojih je feminizam kao pokret
i nastao, a kojeg danas ima samo u tragovima: solidarnost, borba
protiv nepravde, siromatva i diskriminacije.
ini mi se da bi za feminizam kao pokret danas u BiH najbolje
rjeenje bila integracija feministikog socijalistikog naslijea koja bi
onda dovela do redefinisanja ciljeva i aktivnosti. Time bi se zadobio
potencijal za drutvenu promjenu i djelovanje na sutinu problema,
a ne saniranje pojedinanih problema, od kojih su mnogi posljedica
sistema unutar kojeg se djeluje, to bi u svakom sluaju poboljalo
njegov imid, ali i status u drutvu.

325