JAN TATO

ODROBINA FILOZOFII JAK ZMIENIAJCY SI

CHARAKTER WIZJI CZOWIEKA I WARTOCI JEGO
YCIA KSZTATOWA MEDYCZN PRAKTYK
W RNYCH OKRESACH HISTORII
A BIT OF PHILOSOPHY HOW THE CHANGING VISION OF MAN AND THE
CHARACTER OF HIS LIFE VALUES INFLUENCED THE MEDICAL PRACTICE IN
DIFFERENT, HISTORICAL ERAS
Warszawski Uniwersytet Medyczny

STRESZCZENIE. W skali historycznej medycyna tak w znaczeniu poznawania biologii czowieka jak i dziaa leczniczych i opiekuczych
podlegaa niezwykle dynamicznym zmianom. Ich zakres i skuteczno zaleay od bardzo wielu czynnikw i okolicznoci. Wrd nich interesujce jest zwrcenie uwagi na postulaty wobec medycyny, na jej ujcie i koncentracj tematyczn wynikajce z wpyww spoecznych,
moralnych a take podlegajcej poprzez wieki ewolucji wizji czowieka, jego prac, dnoci, yciowych wartoci i uwarunkowa.
Tego rodzaju relacja jest wyranie widoczna w obecnym okresie. Wicej jest ona silniej zaakcentowana przez przyspieszenie spoeczno-ekonomicznych trasformacji ycia ludzi w XXI wieku.
Sowa kluczowe historia medycyny, wpywy filozoficzne i spoeczne, prawa i wartoci yciowe, praktyka opieki medycznej, spoeczestwo postmodernistyczne.
SUMMARY. Overview of the historical evolution of medicine of its biological progress and also its therapeutic and protective activities
proves the very dynamic changes. The magnitude and efficacy at such evolution are related to many factors and circumstances. Among them
is very interesting to point the significance of many humanistic postulates in the regard to the medical ideas and practice among them to
the influence of social, moral and economical factors, to the changing through the siecles, vision of the human being of human rights and
values and economical potential. Such relations is very distinctly visible in our, XXI siecle, time. It is very intensive due to the acceleration of
the social and economical transformations in real life of XXI siecle.
Key words history of medicine, social and philosophical influences human rights and values, practice of medical care, post modernistic
society.

Dlaczego Redakcja Medycyny Metabolicznej wybraa taki jak wtytule temat na artyku redakcyjny?
Co niesie on wanego i kreatywnego do problematyki
chorb metabolicznych we wspczesnym ujciu ich praktyki terapeutycznej?
Odpowied moe by nastpujca:
Wspczesna medycyny ijej realizacja wpostaci opieki medycznej ma wiele nowych celw, potrzeb iwtkw.

Jednym zbardziej interesujcych kierunkw ich powstawania i ksztatowania jest zaleno pomidzy wspczesnym ujmowaniem oglnej wizji moralnych, spoecznych iekonomicznych wartoci ycia ludzi amedycyn.
Dotyczy ona wzorcw zdrowia, uwarunkowa opieki
medycznej, postulatw odpowiedniej jakoci i dostpnoci opieki medycznej (1, 2). Dotyczy systemw profilaktyki i terapii (3). Zalenoci tego rodzaju nabieraj

Medycyna Metaboliczna, 2014, tom XVIII, nr 4

www.medycyna-metaboliczna.pl

wspczenie coraz wikszego znaczenia, rwnolegle do

rozwoju postmodernistycznego, informatycznego stylu
ycia ipracy ludzi XXI wieku. Ztych powodw zapewne
problemy medyczne stay si obecnie zadaniami nie tylko
dla lekarzy ale take dla organizatorw ycia publicznego, menederw, politykw, ekonomistw isocjologw.
Przykad: Europejska Konferencja Ekonomiczna Krynica 2014 analizuje problemy opieki zdrowotnej rwnorzdnie ztakimi zagadnieniami jak energetyka lub polityka finansowa bankw.
Wynika std, e rola rodowiska medycznego, lekarzy naukowcw ipraktykw wtworzeniu systemu opieki
zdrowotnej jest coraz bardziej wykonawcza anie koncepcyjna ipubliczna.
Zdrowie i medycyna maj rne wymiary. Dotyczy
indywidualnych losw ludzi - to medycyna kliniczna,
ksztatowania dziaalnoci medycznej wobec grup ludzi
i spoeczestwa - to medycyna spoeczna, a take przeciwdziaanie globalnym zagroeniom (epidemiom wiatowym) dla zdrowia iycia ludzi to medycyna publiczna iglobalna (4, 5).
Wystpujce obecnie w formie epidemii XXI wieku przewleke, zwyrodnieniowe choroby, a wrd nich
epidemia chorb metabolicznych otyoci, cukrzycy, miadycy ttnic stanowi zagroenie dziaajce
w ramach wszystkich powyszych rodzajw medycyny indywidualnej iklinicznej, publicznej iglobalnej.
Zakres i skuteczno zwalczania takich epidemii zaley od wielu uwarunkowa (6, 7). Jednym z nich jest
ksztatowanie wspczesnej wizji czowieka, jego celw
yciowych i stylu ycia a take ograniczanie postaw

konsumpcyjnych na rzecz kreatywnych take wzakresie zdrowia.

Wpraktyce dziaania tego rodzaju dotycz norm moralnych ispoecznych, wdraania postpw naukowych,
czyli szybkiego zastosowania wpraktyce opieki medycznej, atake uwarunkowa ekonomicznych.
Wszystkie powysze wzgldy s odpowiedzi na
przedstawione na wstpie pytania.
Niniejsze opracowanie przedstawione Od Redakcji
ma wic za zadanie bardziej kompleksowe, szczegowe
przedstawienie tej problematyki. Dotyczy ona wduej mierze epidemicznie wystpujcych cywilizacyjnych chorb
metabolicznych otyoci, cukrzycy, miadycy ttnic.
Zadanie to starano si wykona wformie historycznego spojrzenia ianalizy tej kulturowo-medycznej zalenoci. Jak ksztatowaa si ona wkolejnych epokach historii
kultury imedycyny?

WIZJA CZOWIEKA ORAZ PRAKTYKA

NAPRAWY ZDROWIA WCYWILIZACJACH
PIERWOTNYCH
Danych dotyczcych prehistorycznych koncepcji
czowieka dostarczaj badania zarwno dokumentw archeologicznych, jak i przetrwaych do dzi, odosobnionych spoeczestw yjcych w warunkach pierwotnych.
Czowiek tego rodzaju cywilizacji jest z reguy gboko zwizany z przyrod, widzi siebie jako przedmiot
dziaania si, ktrych moe nie rozumie i nie potra
kontrolowa. Gromadzi czstkowe, empiryczne spostrzeenia. Wyobraa wic sobie wiat jako mieszanin

Ryc. 1. Wspczesna wiea Babel zewntrznych presji na podstawowe wartoci medycyny, na fundamentaln zasad
salus aegroti suprema lex. czyli bezwzgldny priorytet dobra chorych, jakoci leczenia i ycia wszystkich chorych
ludzi s liczne i natarczywe. Wzywamy lekarzy do refleksji i dziaa, ktre broni wyjtkowoci ich zawodu i medycyny czy takie tendencje s obecne w realnej dziaalnoci instytucji medycznych, towarzystwa diabetologicznego, w
programach konferencji naukowo-dydaktycznych?

Medycyna Metaboliczna, 2014, tom XVIII, nr 4

www.medycyna-metaboliczna.pl

irracjonalnych i mistycznych, ale take empirycznych

ipragmatycznych skadnikw. Naturalnym skutkiem tego
jest tworzenie wierze, rytuaw, bstw, symboli, fetyszy; maj one uatwi czowiekowi przystosowanie do
si rzdzcych jego yciem. Chorob pojmuje on rwnie
jako wynik dziaalnoci tajemniczego sprawcy, bstwa
lub magicznego symbolu. Wkonsekwencji przyjmuje, e
wyleczenie jest moliwe przez usunicie wpywu tej zej
itajemniczej siy; std praktyki czarownikw iszamanw
stosujcych rytuay, ofiary, dziaajcych tacem, gosem,
muzyk isymbolicznymi przedmiotami. (8) (ryc. 1).
Przykadem takiego ujcia medycyny bya praktyka
w staroytnych Chinach. Na praktykowanie medycyny
duy wpyw wywieray pojcia religijnie i filozoczne.
wiat okrelany jest - wedle filozofii konfucjaskiej przez dynamiczn rwnowag midzy czynnikiem mskim jang ieskim jin. Harmonia tych dwu czynnikw
dawaa zdrowie, dysharmonia prowadzia do choroby.
Choroby mogy dotyczy piciu elementw wiata jednostki: ttna, trzewi, zmysw, barw ismaku. Te oglne,
uproszczone pojcia powodoway, e zaniechano bada
anatomicznych. Pojcia filozoficzne sprawiy, e przez
duszy czas odrzucano wnioski empiryczne. Wysiki
lecznicze skierowane byy na wynajdywanie metod ipodawanie rodkw, ktre miay przywraca rwnowag
midzy jang ijin wchorym organizmie. Iobecnie zachowuje je ludowa medycyna wChinach (10, 11).
W staroytnym Egipcie czowiek traktowany by
przez medycyn zarwno empirycznie, jak i religijnie.
Badania papirusu Smitha wskazuj na wiedz empiryczn
staroytnych Egipcjan ochirurgii. Podobne dane zzakresu medycyny wewntrznej zawarte s wpapirusie Ebersa
ipapirusach londyskich. (12).
Uksztatowanie si poj oyciu ziemskim jako etapie wdrwki przez rne wiaty, obezwzgldnoci isile
bogw oraz bezsilnoci czowieka, ktre zawieray si
zarwno wreligii, jak ihierarchicznej strukturze spoeczno-politycznej, ograniczao jednak skuteczn aktywno
medyczn, szczeglnie wrednim ipnym Egipcie.
Medycyna ta nie korzystaa z eksperymentu. Brakowao go rwnie w pniejszym, spekulowaniu na
tematy medyczne staroytnych Grekw. Wynikay std
zaskakujce teorie choroby. Wi si one take cile
zreligi, ktra nakazywaa nie szczdzi wysikw wcelu
waciwego przygotowania osoby chorej lub zmarej do
wdrwki na tamten wiat. Podstaw tych teorii byy
obserwacje zmian pomiertnych w zwokach i sposoby
przeciwdziaania im za pomoc balsamowania. Chorob
pojmowano jako skutek wchaniania zprzewodu pokarmowego trucizn, powstajcych z nieprawidowego trawienia ignicia, podobnie jak ma to miejsce wrozkadajcych si zwokach. Wierzc, e trucizny takie powoduj
objawy chorb, rozwinito system leczenia polegajcy na

10

podawaniu rodkw przeczyszczajcych, krwioupustach,

otwieraniu ropni.
lady tych wierze powracay wpniejszych czasach
np. wteorii humoralnej Hipokratesa, wteorii ipraktyce
leczenia krwioupustami (Broussais, Francja) ilewatywami, oraz winnych formach XVIII- iXIX-wiecznego doktrynerstwa. Mona zada pytania: czy lady tych wierze
nie powracaj we wspczesnej medycynie?

WPYW KONCEPCJI CZOWIEKA

NA MEDYCYN WSTAROYTNEJ
GRECJI IRZYMIE
Metryk naszej cywilizacji s pisma Homera (VIII
wiek p.n.e.). Przedstawia si tam czowieka jako naturaln cz przyrody. Take pniej, ale jednak w okresie
przed Sokratesem, filozofowie greccy wyznawali kosmologiczn koncepcj czowieka. Czowiek, podobnie jak
zwierzta, roliny i przedmioty nieoywione, wchodzi
wharmonijny ukad natury.
Zdrowie to stan harmonii, choroba - dysharmonii
znatur, zkosmosem, np. Alkmaeon zKrotony twierdzi,
e zdrowie jest harmoni wszystkich skadnikw ludzkiej natury oraz rodowiska zewntrznego, co nazywa
isonomi. Ten pogld przetrwa take w pismach Hipokratesa, ktry sdzi, e zdrowie jest stanem rwnowagi
midzy czterema pynami organizmu ludzkiego, to jest
t iczarn ci, luzem ikrwi, awic stanem, ktry
okrela mianem eukrasia (,,dobra mieszanina). Choroba bya zaburzeniem tej rwnowagi i zostaa okrelona
jako dyskrasia (,,za mieszanina). Pogldy te gruntownie
zmienili Platon iArystoteles. Przeciwstawili oni czowieka reszcie wiata ikosmosu. Czynnikiem wyrniajcym
czowieka bya dusza. Platon twierdzi, e warunkiem
zdrowia jest wrwnej mierze harmonia czynnikw duchowych (sophrozyne) ikoordynacja czowieka ze wiatem zewntrznym. Zdrowie zapewniaa rwnowaga midzy impulsami, emocjami iwiedz (13).
Arystoteles poszed jeszcze dalej ni Platon, twierdzc, e zdrowie wynika z cnoty (14). Te filozoficzne
pogldy inspiroway ca medycyn staroytn Grecji,
aszczeglnie szkoy zKos izKnidos (Corpus Hppocraticum). Dokumenty lekarskie ztego okresu ceni wysoko
umiar irwnowag wstylu ycia. Doceniaj take wpywy spoeczne. Stosunki midzy lekarzem a pacjentem,
midzy lekarzami imidzy lekarzem amedycyn wyranie uregulowano (Przysiga Hipokratesa).
Bardzo podkrelano znaczenie gbokiego zwizku
i wsppracy midzy lekarzem i pacjentem w procesie
leczenia.
Czowiek wmedycynie greckiej sta si przedmiotem
bada imoralnej troski. Stworzono przesanki dla rozwoju nauk.

Medycyna Metaboliczna, 2014, tom XVIII, nr 4

www.medycyna-metaboliczna.pl

Imperialny charakter cywilizacji Rzymu spowodowa,

e koncentrowano si tam bardziej na dziaaniach wzakresie zdrowia publicznego i medycyny spoecznej. Pojawio si prawo sanitarne, medycyna wojskowa, szpitale
legionistw. Pikna grecka idea andros kalos kagathos czowiek pikny (cielenie) iszlachetny (duchowo) przeksztacia si wpojcie vir bonus, awic m dobry do
wojny, gospodarki, prawa, urzdu, dyscypliny, roztropny
iwstrzemiliwy (15).
Idee greckie Rzym zmienia i upraktycznia zgodnie
zdominujcymi tam pogldami stoikw, Seneki, Epikteta, Marka Aureliusza iinnych mylicieli Imperium.
Do szczeglnie zasuonych twrcw metabolicznej
medycyny w okresie wczesnego redniowiecza nalea
Areteusz zKapadocji. Areteusz zKapadocji poda pierwszy whistorii medycyny opis kliniczny cukrzycy, pierwszy uy nazwy diabetes.
Poniej przytaczam wskrcie opis cukrzycy wydany
przez Areteusza zKapadocji: Cukrzyca jest zadziwiajc chorob, wrd ludzi niezbyt czst, polegajc na zanikaniu ciaa iprzechodzeniu jego treci do moczu. Nerki
ipcherz moczowy, zwyke miejsca przechodzenia pynu,
nie umiej zatrzyma moczu, jego odpyw odbywa si bez
ogranicze. Dzieje si tak, jak zwodocigiem szeroko otwartym. Rozwj choroby jest stopniowy, lecz krtkie bdzie ycie tego, uktrego choroba rozwija si gwatownie.
Wyniszczenie nastpuje szybko, a w lad za nim mier.
Niekiedy ycie dla chorego jest uciliwe i pene cierpienia. Pragnienie chorego jest bardzo due, lecz nie ma
sposobu, pomimo wielkiej iloci wypijanych pynw, aby
je zaspokoi. Ani wypijania nadmiernych iloci pynw,
ani nadmiernego moczenia nie mona zahamowa. Jeeli chory choby na krtko ograniczy spoywanie pynw,
wargi jego spkaj iwyschnie ciao. Chorzy odczuwaj,
jak trawi ich trzewia gorczka. Rozpaczaj, amier pojawia si szybko wrd spalajcych suchoci ciaa. Kiedy
choroba jest u szczytu swojego rozwoju, chorzy oddaj
mocz stale. Ztego wzgldu nazwano chorob diabetes,
co oznacza siphon (tj kana), poniewa pyny nie mog
zatrzyma si wustroju, ktry suy im tylko jako swego
rodzaju kana, przez ktry przepywaj.
Jako klinicysta Areteusz moe by zaliczony do grupy
najwybitniejszych umysw tego rodzaju. Poda bardzo
dokadne iwierne opisy zapalenia puc, ropniaka opucnej, cukrzycy, tca, bonicy, zjawiska aury padaczkowej, oddzieli wyranie zespoy objawowe porae
zprzyczyn mzgowych irdzeniowych. Lannec, budujc
swj system diagnostyczny chorb klatki piersiowej, nawizywa do diagnostyki Hipokratesa iAreteusza.
Idee staroytnej medycyny greckiej wksztacie zmienionym - wRzymie iAleksandrii zebra iprzekaza nastpcom Galen (130 200 n.e.). System Galena, wzbogacony
ju oelementy wynikajce zfilozofii chrzecijaskiej, kultywowano wpierwszych wiekach naszej ery wklasztorach

Hiszpanii, Francji i Woch. Pojawia si w pierwszych

redniowiecznych uniwersytetach Europy w XII wieku
ista si podstaw wczesnej medycyny (14, 15).

TEOLOGIA IMETAFIZYKA WREDNIOWIECZU

AMEDYCYNA; POWSTANIE POJCIA
OSOBOWO
Teologowie wczesnego redniowiecza odrodzili idee
Platona iArystotelesa oczowieku, ktry zajmuje wwiecie wyjtkow pozycj, poniewa jest obdarzony dusz.
Do starogreckiej idei duszy, wistocie bdcej cech ywej materii, dodano jej boski charakter; nie wizaa si
ona ju tak cile ze wiatem naturalnym jak uGrekw.
Koncepcja czowieka staa si pojciem metafizycznym.
Jedynie w. Tomasz zAkwinu zajmowa nieco odrbne
stanowisko. Nalega na uznanie idei jednoci ducha iciaa
czowieka, zakada pewne zwizki midzy ciaem idusz, ktre tworz czowieka jako osob (16).
Pojawia si koncepcja osobowoci czowieka - personalizm. Pod tym wzgldem pogldy w. Tomasza zAkwinu (1225-1274) przypominaj wspczesne kierunki filozofii personalistycznej. Teolog ten wywodzi swj system
od Boga ijednoczenie czowieka. Ludzki sposb ycia,
prawa i odpowiedzialno czowieka oraz jego umys
naleay do goszonej przez w. Tomasza koncepcji osobowoci. Teolodzy dodawali do niej wiar wpierwiastek
boski osobowoci.
Prapocztkw innej, wanej rwnie obecnie, egzystencjalistycznej koncepcji czowieka mona doszukiwa
si u w. Augustyna. W Wyznaniach podj kwesti,
ktra jest tak wana wspczenie. Pisa: Zwrciem myli ku sobie, pytajc, kim jeste? Odpowiedziaem czowiekiem idalej: Staem si problemem dla siebie, jest
to moj saboci.
Teologiczne systemy poj onaturze czowieka wpyny na rozwj ipraktyk medycyny na dugie lata. ycie
ludzkie stawao si bowiem nieskoczenie wartociowe,
osoba ludzka niepowtarzalna (17).
Przyznanie szczeglnej wartoci osobie ludzkiej byo
powodem bujnego rozwoju praktyk miosierdzia, postaw
opiekuczych, filantropii. Dobry stosunek do chorych sta
si cnot, obojtno - grzechem. Bya to ideowa przesanka -tworzenia szpitali dla osb chorych i biednych
oraz ustanawiania praw, ktre miay im pomaga (18).

WIZJA CZOWIEKA JAKO TEMAT

EKSPERYMENTU IMETODY NAUKOWEJ
OKRES ODRODZENIA
Ju wXIII wieku pojawi si niezmiernie interesujcy
nurt filozoficzny, goszcy zasady eksperymentu. Roger
Bacon iRobert Grosseteste zaczli nawoywa do obserwacji natury jako jedynej drogi jej poznania.

Medycyna Metaboliczna, 2014, tom XVIII, nr 4

www.medycyna-metaboliczna.pl

11

Ryc. 2. Redukcjonizm w medycynie jest antytez personalistycznej zasady patient-centered care, ktr coraz bardziej
si ceni. Nadrzdno menederyzmu w ksztatowaniu opieki medycznej jest wspczesn form redukcjonizmu.

Praktyczne zastosowanie tych idei stao si jednak

moliwe dopiero wokresie odrodzenia. Dokonano wtedy,
jak wiadomo, krytycznej oceny wielu pism, rewizji wielu
pogldw, upowszechniono metod indukcji wmyleniu
i rozumowaniu. Zaczto stosowa ilociowe okrelanie
danych. Stay si wic moliwe dokadniejsze opisy anatomiczne, odkrycie krenia krwi przez Harveya, racjonalizm Galileusza i wielu innych. Okres odrodzenia da
pocztek medycynie naukowej (12, 15, 19).
Powstao racjonalne i materialistyczne ujmowanie
czowieka. Znalazo ono odbicie w kartezjanizmie; jego
podstawy ujto w synnej Rozprawie o metodzie, ktra
zniszczya scholastyk.
Ciao ludzkie, jest tak sam materi jak substancja
przedmiotw nieoywionych. Pogld Kartezjusza rozwija
midzy innymi Julian Offray de La Mettrie (1709- 1751).
Uwaa on czowieka za maszyn, ktra myli. Pojawio
si mechanistyczne rozumienie czowieka i jego organizmu (20). Do tej idei nawizywali liczni przyrodnicy tego
okresu, awrd nich materialici. Sam Kartezjusz prbowa
stworzy ogln teori medycyny, uznajc, e choroba jest
uszkodzeniem ludzkiej maszyny, auzdrowienie polega na
naprawie uszkodzenia. By twrc redukcjonizmu (ryc. 2).
Ztych pogldw wyrosy odrbne szkoy medycyny jatrozyczna ijatrochemiczna.
WPolsce tego rodzaju podwaliny medycyny tworzy
Jdrzej niadecki (1768-1838) - lekarz, biolog, filozof,
profesor chemii imedycyny wWilnie. By on twrc pojcia przemiana materii, opracowa naukow monogra
Teora jestestw organicznych, wktrej przedstawi teori
przemiany materii na uytek medyczny.

12

Pogldy te nieco pniej podda krytyce Immanuel

Kant (1724-1804). Wopublikowanej w1791 roku Krytyce
czystego rozumu twierdzi, e wprawdzie nasza wiedza rozpoczyna si od dowiadczenia, ale pniej istnieje wtaki
sposb, jakby bya od dowiadczenia niezalena (21).
Wnawizaniu do Kanta, Schelling iFichte zaproponowali ogln teori medycyny, w ktrej nalegali, aby
mniej zwraca uwag na zewntrzne przejawy imechanistyczne zalenoci, awicej na stan umysu czowieka.
Wtych pogldach mona na przykad dopatrywa si filozoficznych podstaw psychologii ipsychiatrii.

NAUKOWA WIZJA CZOWIEKA WXIX WIEKU

Imponujcy rozwj nauk przyrodniczych wXIX iXX
wieku umoliwi wykrycie, opis izastosowanie wpraktyce medycznej wielu zjawisk ipraw przyrody. Powrcono
do eksperymentalnych idei. Medycyna skorzystaa bardzo
wiele zrozwoju fizyki, matematyki ibiologii oraz zastosowania technik tych nauk do bada czowieka. Ewolucjonizm umieci czowieka na szczycie drabiny biologicznego rozwoju, dokonanego przez dobr naturalny, iodebra
mu jego wyjtkow pozycj w przyrodzie. Genetyka
stwierdzia, e cechy czowieka s w zasadniczej mierze
pochodn genotypu, afreudyzm podkreli znaczenie podwiadomoci. Nie sposb tu wymieni nowych odkry
ipogldw, nowych idei wmedycynie ijej praktyce, ktre
przynis wiek XX. Praktyka medycyny, staa si racjonaln, skuteczniejsz. Sprzyjay temu idee zmian spoecznych,
domagajce si uznania wyjtkowoci osoby ludzkiej i, co
za tym idzie, demokratycznej medycyny.

Medycyna Metaboliczna, 2014, tom XVIII, nr 4

www.medycyna-metaboliczna.pl

PYTANIA WSPCZESNE: OSOBOWO

CZOWIEKA IMEDYCYNA MOLEKULARNA
Stosujc metody nowoczesnej biologii, medycyna nie
moe unikn pyta dotyczcych celu ycia ludzkiego,
szczcia, dobroci, altruizmu i uczu (22, 23).
Mona by powiedzie, e po okresie rozczonkowywania natury czowieka na coraz mniejsze czci nastpi
obecnie okres ich integrowania ibadania caoci. Jest to
postawa antyredukcjonistyczna. Przykadem jest wzajemne przenikanie si wielu specjalnoci, technik, medycyny, socjologii, informatyki. Pobudza to rozwj bada nad
fizjologicznymi, psychologicznymi, kulturowymi i spoecznymi waciwociami czowieka, ktrych na poziomie molekularnym nie wida (24, 25).
Wspczesne techniki badawcze i technologiczne,
wprowadziy zmian w sytuacji ludzkiej, zmieniajc take medycyn. Dotychczasowe pojcia nie wystarczaj do
interpretacji nowych spostrzee iodkry; okazuj si zbyt
zamknite imechanistyczne. Czowiek, aznim imedycyna, znalaz si znowu wokresie przewartociowa (26).
Tak wic, mimo e warunki zewntrzne, w jakich
rozwija si jednostka ludzka, s w istocie podobne, nie
mona przewidzie ycia i losw czowieka. Rwnie
wysze wartoci ycia czowieka s jego wytworem.
Wynika ztego, e czowiek, nawet gdyby nie chcia, jest
wolny. Wolno jest cik koniecznoci: czowiek jest
zmuszony cigle dokonywa niezalenie wyborw ipodejmowa decyzje. S one zawsze brzemienne wskutki
zarwno dla samego czowieka, jak idla innych ludzi, dla
wiata. Skoro jednak nie ma na wiecie adnych obowizujcych - jak mwi egzystencjalici - praw inakazw
moralnych, wybory i decyzje czowieka maj z reguy
wte podstawy, atwo rodz bd. Tak wolno wyboru przedstawi ju Sren Kierkegaard (1813-1855). Jego
zdaniem czowiek w czasie swojego ycia musi cigle
wybiera midzy skoczonoci lub wiecznoci. Wybierajc skoczono - wchodzi wnico, wskazujc na
wieczno - skazuje si na mczarni, poniewa nie bdzie wstanie jej osign. Kto jednak optuje za skoczonoci, traci swoj egzystencj. Pniej Henryk Bergson
(1859 - 1941) zmodyfikowa te pogldy, wprowadzajc
nowe pojcie wolnoci.
Wolno dziaania czowiek zawdzicza jedynie
iwycznie wyzwolonej przez prd witalny (,,siy wewntrzne) wiadomoci. Taka intuicyjna samowiadomo implikuje, zdaniem Bergsona, mono kierowania
dynamik ycia i tym samym sprawia, e czowiek jest
wolny. Jest to jednak wolno ograniczona, poniewa wybierajc, czowiek uczestniczy wbycie Stwrcy. Stwarzanie za nie moe by niczym innym, jak tylko przekazywaniem wasnego bytu, jego utrat. Jednoczenie
wybr czowieka nie jest zupenie dowolny take dlatego,

e istniej w obiektywny sposb wysze wartoci i ich

normy.
Egzystencjalizm wspczesny wskaza na samotno
egzystencji ludzkiej, jej chwiejno iograniczenia wwyborze. Takie ujcie bytu czowieka ijego losw nie sprzyja medycynie.
Inaczej personalizm. Ten kierunek filozofii czowieka rozwin ostatnio Jan Pawe II. Personalici traktuj
czowieka jako substancj, tj. byt zoony z formy niematerialnej, czyli z duszy, i z materii, zwanej ciaem.
Czowiek rozpatrywany zperspektywy wiary nosi nazw
czowieka-osoby. Czowiek-osoba zawiera wsobie dusz
rozumn. Czowiek jest wszechwiatem natury duchowej,
rozporzdza moliwoci wyboru, wyrnia si spord
innych gatunkw tym, e kieruje swoim postpowaniem.
Jest osob, gdy wykazuje samodzielno w dziaaniu,
ma wolno wyboru ijest niezaleny od wiata. Ale traci
sw autonomi, jeeli spojrzy si na od strony Stwrcy iKocioa. Celem czowieka jest zbawienie wieczne.
Ma sumienie, moe wic wybra dobro, a odrzuci zo.
Czowiek-jednostka jest to czstka materii dysponujca
yciem psychicznym. Podlega midzy innymi prawom
przyrody. Czowiek jest podporzdkowany. Jako jednostka podlega spoecznoci wieckiej, ajako osoba spoecznoci sakralnej, Bogu. wiat jest stworzony dla ludzi
i dlatego czowiek musi zaj w nim miejsce centralne.
Kierunek personalistyczny wyznacza wten sposb medycynie miejsce oduym znaczeniu (7, 12).
Do rde fiozoficznych, ktre inspiroway ewolucj
myli personalistycznej, zaliczy naley dzieo przedstawicieli personalizmu katolickiego, bdce specyficzn interpretacj elementw doktryny w. Tomasza zAkwinu,
tj. neotomizm egzystencjalny Maritaina, personalizm spoecznego zaangaowania Mouniera oraz ewolucjonizm
Teilharda de Chardin, ujmujcego wiat ywy wrozwoju
izmianie. Jacques Maritain twierdzi, e wiat jest stworzony nie dla Boga, lecz dla ludzi, dlatego czowiekowi
trzeba wnim przyzna miejsce centralne. wiat powinien
by tak urzdzony, by wszystkim ludziom byo w nim
dobrze. Uzasadnia moliwo i konieczno aktywnoci czowieka wyciu doczesnym, chocia jednoczenie
przestrzega przed zaangaowaniem si caego czowieka wporzdek doczesny. Pogldy Maritaina znalazy
odbicie woficjalnych dokumentach uchwalonych przez II
Sobr Watykaski (1962-1965), wktrych stwierdza si,
e czowiek jako jednostka moe ipowinien angaowa
si wycie spoeczne ipolityczne. Swoje indywidualne
cele i potrzeby powinien podporzdkowa potrzebom
spoecznym. Czowiek stworzony na obraz Boga, yjc
wwiecie, ma obowizek angaowania si we wspprac ze wszystkimi ludmi (8).
Personalizm Mouniera jest filozofi zaangaowan
w najwaniejsze konflikty spoeczne naszej epoki. Krytykuje faszyzm i kapitalizm. Emanuel Mounier uwaa,

Medycyna Metaboliczna, 2014, tom XVIII, nr 4

www.medycyna-metaboliczna.pl

13

e kapitalizm deprecjonuje prawa osoby, e wustroju tym

nie mog zaistnie warunki dla penego rozwoju osoby
ludzkiej. Postulowa zaangaowanie si chrzecijan wycie spoeczne.
Teilhard de Chardin natomiast dy do nadania dogmatom religii charakteru tez naukowych. Chcia wykaza
istnienie Boga wsposb zgodny zwymogami wspczesnego przyrodoznawstwa, dy do zlikwidowania rozdziau, jaki dzieli nauk od tradycyjnej teologii chrzecijaskiej (29, 30).

Ryc. 3. Czym jest obecnie medycyna? Medycyna to wicej

ni wiedza; jest mdroci, ktrej oczekuje chory lub
upoledzony czowiek. Czy realna opieka diabetologiczna
odpowiada takiemu ujciu medycyny?

UWAGI KOCOWE
Obserwacje wskazuj jednak, e zmiany w systemie
wartoci, niedoskonao idei filozoficznych iich konsekwencja wyciu ludzkim znacznie nadwtliy wizj personalnej tosamoci czowieka.
Hasowo dy si do caociowego traktowania jednostki ludzkiej i potrzeb chorego czowieka. Integracja
w tym wzgldzie cigle jednak dotyczy raczej wiedzy
orzeczach ni oosobie. Wspczesna medycyna nie zaspokaja - jak dotychczas - potrzeb osobowoci ludzkiej,
rodowiska ispoeczestwa wrozumieniu personalistycznym (27, 28).
Takie dziedziny biologii czowieka jak genetyka, natura mzgu, pamici, rozwoju kulturowego, reakcja na
stres, rytmy biologiczne, emocje, czekaj na wyjanienia
iinterpretacj. Medycyna poszukuje jednak nowego zrozumienia czowieka zdrowego ichorego (31) (ryc. 3).

Spoeczestwo da od lekarza rzeczy bardzo trudnych. Nikt nie zaprzecza, e medycyna powinna asymilowa nauki humanistyczne. Nie moe to jednak polega na
ich tradycyjnym, ujciu. (Ryc. 4)

Ryc. 4. Quo vadis medicina? Opieka lekarska to wikszy zakres dziaa anieli zestaw wynikw bada pracownianych
izbiory standardw izalece. Komunikacja lekarza zpacjentem nie moe si ogranicza do czytania kartek zwynikami
technicznych bada.

14

Medycyna Metaboliczna, 2014, tom XVIII, nr 4

www.medycyna-metaboliczna.pl

PIMIENNICTWO
1. Tato J., Czech A., Bernas M., Szczeklik-Kumala Z.:
Cukrzyca w Polsce mona lepiej, Wyd. Towarzystwo
Edukacji Terapeutycznej, Warszawa, 2009.
2. Bauman Z.: Zdrowie, nierwnoci spoeczne, W: 44 listy ze wiata pynnej nowoczesnoci, Wyd. Literackie,
Krakw, 2011.
3. World Health Report 1998, Life in the 21-st century
A vision for all, Wyd. WHO, Genewa, 1998.
4. Mc Keown T.: The role of Medicine, Dream, Mirage
or Nemesis, Niffield Provincial Hospital Trust, Londyn 1976.
5. Walker J.B.: Chronicle of Diabetes Service, Wyd. British Diabetic Association, Londyn, 1989.
6. Tato J., Czech A., Bernas M.: Diabetologia Kliniczna, Wyd. Lekarskie PZWL, 2008.
7. Tato J., Czech A., Bernas M., Szczeklik-Kumala Z.,
Biernacka E.: Socjologia cukrzycy, Wyd. Eskulap,
d, 2013 (wyd. pod patronatem Towarzystwa Edukacji Terapeutycznej i Sekcji Spoecznej PTD.
8. Zarys dziejw religii, red. Komitet, przew. Keller J.,
Iskry, Warszawa, 1976.
9. Wierciski A.: Antropologiczne ujecie kultury i ewolucji kulturowej, W: Wizje czowieka i spoeczestwa
w teoriach i badaniach naukowych, Nowak S. red.,
Wyd. PWN, Warszawa, 1984.
10. Tatersall R.: The history of diabetes, W: Pickup J.C.,
Williams G., red.: The Textbook of Diabetes, 3 wyd.
Blackwell Publ., 2003.
11. Brzeziski T., red.: Historia medycyny, wyd. III, Wyd.
Lekarskie PZWL, Warszawa, 2001.
12. Tato J., Czech A.: Wieki ucz Historia bada i leczenia cukrzycy, Wyd. Medyczne Termedia, Pozna, 2011.
13. Sigerist H.E.: Early Greek, Hindu and Persian Medicine, W: History of Medicine, Oxford University Press,
New York, 1951.
14. Arystoteles (Aristotle), De Sensu, tum. J.I. Beare, W:
Works of Aristotle, Ross W.D. red., Oxford University
Press, New York, 1931.
15. Medvei V.C.: The history of Clinical Endocrinology
a Comprehensive Account of Endocrinology from
Earhiest Times to Present Day, Wyd. Parthenon Publ
Group, Pearl River, 1993.
16. Weber M: Dziea zebrane z socjologii religii, tum.:
Zatorski T., Sowiski G., Motak D., Krakw, 2000,
Nomos (3t).

17. Boltri J.M., Davis-Smith M.Y., Seale I.P. i wsp.: Diabetes prevention in a faith-based setting: results of
translational research, I Publ Health Manag Pract,
2008, 14, 29.
18. Marczewski K. (red.): Notatki z etyki czyli jak i po co
odrnia eutyni od eutanazji, Wyd. Akademia Medyczna w Lublinie, 20003.
19. Loba J., Czupryniak L.: Perspektywa historyczna w
diabetologii, W: Cukrzyca, Sieradzki J., red., tom 1,
Via Medica, Gdask, 2006.
20. Tato J.: Filozofia w medycynie, Wyd. Lekarskie
PZWL, Warszawa, 2003.
21. Kant J.: Critique of Pure Reason, Modern Library,
New York, 1958.
22. Marmot M.: Social determinants of health inequalities,
Lancet, 2005, 1099-104.
23. Marmot M., Wilkinson R. (red.): Social determinants
of health, New York, Oxford University Press, 1999.
24. Cielak R., Eliasz A.: Wsparcie spoeczne a osobowo,
W: Sk H., Cielak R. (red.): Wsparcie spoeczne, stres i
zdrowie, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa, 2004.
25. Ostrowska A. (red.): Socjologia medycyny. Podejmowane problemy, kategorie analizy, Warszawa, 2009.
26. Urbanek M.: Midzy egoizmem, altruizmem i agresj;
spr o socjologi. W: Wizje czowieka i spoeczestwa
w teoriach i badaniach naukowych, Nowak S. red.,
Wyd. Naukowe PWN, Warszawa, 1984.
27. Hessen I., Sk H.: Psychologia zdrowia, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa, 2007.
28. Gidden A.: Socjologia, tum. z ang.: Szubycka A.,
Wyd. Naukowe PWN, Warszawa, 2006.
29. Tatarkiewicz W.: Historia filozofii, wyd. 22, t.3, Wyd.
PWN, Warszawa, 2011.
30. Bruce S.: Religion in the Modern World. From Cathedrals to Cults, Oxford University Press, 1996.
31. Li C.: Personalized medicine the promised land: are
we there yet? Clinical Genetics, 2011, 79, 403.
Adres do korespondencji:
Jan Tato
Redakcja Medycyny Metabolicznej
ul. Pocka 15C/73
01-231 Warszawa
j.taton@interia.pl

Medycyna Metaboliczna, 2014, tom XVIII, nr 4

www.medycyna-metaboliczna.pl

15