Emanuel Tov, Praktyki i propozycje kopistw zauwaone w tekstach z Pustyni Judzkiej ,

1999.
ROZDZIA 5

D. Pisownia boskiego imienia

Boskie imiona byy pisane:
a) pismem paleohebrajskim, gdy pozosta cz tekstu pismem kwadratowym (zobacz
rozdzia 6b);
b) za pomoc czterech kropek (tzw. Tetrapuncta, Stegemann, KURIOS, 152), gdy
pozosta cz tekstu pismem kwadratowym. Tetrapuncta wystpuj w 8 biblijnych i
pozabibijnych tekstach, w jednym tetragrammaton reprezentuje 1 kreska, a w rkopisie
znalezionym w Xev/SeEschat Hymn (Xev/Se 6) 2 7 4 ukonymi kreskami. Kropki i
kreski zostay umieszczone na wysokoci grnych czci liter, na przykad 4QTest (4Q175)
1,19 oraz 4QTb (4Q524) fragm. 613 wers 4.
Praktyka ta bez wtpienia jest odbiciem ogromnego szacunku dla boskiego imienia.
Traktowano je za tak wite, e nie mogo by pisane zwykymi literami, aby nie popeni
bdu, czy przypadkowo wymaza. Kropki albo kreski musiay mie specjalne znaczenie,
najwyraniej stosowano je w celu ostrzeenia przed wymawianiem tego imienia. Mao
prawdopodobne, e te znaki miay by zastpione przez paleohebrajskie litery, poniewa
kopici nie zostawili dostatecznie duo miejsca na ten cel. Zwykle stawiano cztery kropki,
w 4Q176 oraz 4Q462 pojawiaj si dwa skupiska po dwie kropki, a w 4Q248 pi kresek.
TABELA 19 Tetrapuncta w rkopisach z Kumran
Osiem tekstw, pierwsze cztery najwyraniej sporzdzone przez tego samego skryb zgodnie z zasadami
ortograficznymi typu qumraskiego:
1.

1QS VIII 14 (cytat z Izajasza 40:3).

2.
1QIsaa: Supralinearna korekta XXXIII 7 (Izajasza 40:7; illustr. 11) oraz XXXV 15 (Izajasza 42:6).
Ostatnie miejsce zawiera pi kropek, ale jedna z nich jest pozostaoci po jednej z kwadratowych liter
tetragrammatonu, ktry pocztkowo zosta napisany a nastpnie wymazany.
3.

4QSamc 13 (4Q53) (1 Sam 25:31); III 7, 7 (2 Sam 15:8).

4.

4QTest (4Q175) linia 1, 19 (cytat biblijny, fig. 19).

5.
4QTan (4Q176) fragment 12 wersety 6, 7, 9 (cztery kropki; fragment 12 kolumna 2 werset 3
(dwie grupy po dwie kropki); fragment 810 wersy 6, 8 (dwukrotnie), 10 (dwie grupy po dwie kropki), cytaty
z Biblii. Jeden przykad pisowni kwadratowymi literami: fragment 1-2 kolumna 2 werset 1.
6.
4Qpap 4QparaKings et al. (4Q382) fragment 9 werset 5 (cytat z 2 Krlw 2:3-4); fragment 78 2;
lecz brak w fragmencie 11 4 (2 Krlw 2:4) oraz fragmencie 53 1.
7.

4QNarrative C (4Q462) 7 (cztery kropki) 12 (dwie grupy po dwie kropki, najwyraniej cytat biblijny).

8.

4QTb (4Q524) fragment 613 wersety 4, 5 (cztery kropki).

Cztery rkopisy z Kumran i jeden z ever/Seiyal nie zostay napisane zgodnie z zasadami ortograficznymi
typu qumraskiego:
1.

4QpapToba ar (4Q196) fragment 17 I werset 5 (Tob 12:22); fragment 18 werset 15 (Tob 14:2).

2.

4QTekst historyczny A (4Q248) 5 (pi kresek, najwyraniej midzy kresk 2 a 3 liczc od prawej

strony znalaza si jedna zbdna).

3.

4QMen of People Who Err (4Q306) 3 5 (cztery kreski).

4.
4Qpap Pseudo-Ezechiel (4Q391) 36 (3 razy), 52, 55, 58, 65 (brak wystarczajcych danych do
okrelenia systemu ortograficznego).
5.

Xev/SeEschat Hymn (Xev/Se 6) 2 7 (cztery kreski).

Wedug Stegemanna (KURIOS, 155), cztery kropki powiadczone s we wczesnej kopii Septuaginty w
Papirusie Fouad 266b (848) (I wiek p.n.e.), na ktre napisano pniej tetragramaton w postaci
kwadratowych liter, pozostawiajc sporo pustej przestrzeni po obu stronach1. Wysuwa przez to wniosek, e w
pozostaych rkopisach kopici zamierzali zastpi kropki literami. Zaoenie to jednak nie moe by
zweryfikowane, poniewa trudno jest rozpozna jakie kropki, ktre znajduj si pod napisanym
tetragrammatonem w Papirusie Fouad 266b2. Poza tym, w omawianym rkopisie dwie kropki umieszczono
nad literami, podobnie mogo by z czterema kropkami. Wynika z tego, e nie ma przekonujcych dowodw
na to, e istnia zwyczaj zastpowania kropek lub kresek Tetragrammatonem w tekstach hebrajskich i
aramejskich.

Tetrapuncta pojawiaj si biblijnych, ale i pozabiblijnych tekstach. Korektor 1QIsa a (w

przeciwiestwie do oryginalnego skryby) dwukrotnie w supralinearnych poprawkach uy
tetrapucta, co sugeruje e by to jego zwyky sposb przedstawiania imienia. Ten sam
korektor kopiowa 1QS, 4QSamc, oraz 4QTest (4Q175).
W razie trudnoci z okreleniem chronologicznych zwizkw midzy rnymi formami
boskiego imienia, Stagemann (KURIOS, 157), proponuje, e tetrapuncta poprzedzao
tetragrammaton pisany kwadratowymi literami.
Wikszo tekstw ujawniajca tetrapuncta jest datowana na er panowania
Hasmoneuszy, co wskazuje na powszechno tej praktyki w tamtym czasie.
1.
1QS4QTest (4Q175)4QSamc rna datacja: 10050 p.n.e. dla 1QS, 10075 p.n.e. dla 4QSam c,
12575 p.n.e. dla 4QTest (4Q175)
2.

4QTan (4Q176) hand A: 30 p.n.e.; hand B: 30 p.n.e. 68 n.e.

3.

4Qpap paraKings et al. (4Q382): c.75 p.n.e.

4.

4QNarrative C (4Q462): 5025 p.n.e.

5.

4QTb (4Q524): 150125 p.n.e.

6.

4QpapToba ar (4Q196): c.50 p.n.e.

7.

4QTekst historyczny A (4Q248): 301 p.n.e.

8.

4QMen of People Who Err (4Q306): 15050 p.n.e.

9.

4Qpap psEzeke (4Q391): 150100 p.n.e.

10.

Xev/SeEschat Hymn (Xev/Se 6): 30 p.n.e. 68 n.e.

c) Dicolon ( : ) majcy za sob przestrze, systematycznie umieszczany przed

Tetragrammatonem (pisanym kwadratowymi literami). Wystpuje w 4QRPb (4Q364)
napisany zgodnie z zasadami ortograficznymu typu qumraskiego. Na przykad fragment
14 3 (Wyjcia 24:17).

1 Stegemann odnosi si do zdjcia zaprezentowanego w W. G. Waddell, The Tetragrammaton in the LXX,

JTS 45 (1944) 15861, chocia nie pokazuje wicej kropek ni inne fotografie.
2 Tak Dunand, Papyrus grecs, Introduction, 13 oraz AlyKoenen, Three Rolls, 56. Ocen Dunanda i Aly
Koenena uznajemy za zadowalajc na podstawie fotografi zareprezentow przez tego drugiego. Moliwe
e we fragmencie 37 (Powt. Pr. 24:4) widniej dodatkowe kropki.

d) 11QpaleoUnidentified Text (11Q22 [DJD XXIII, pl. XLVIII]) pisze elohim odmiennym
kolorem atramentu (czerwony?), co sugeruje albo uycie innego narzdzia pisarskiego,
albo zaangaowanie innego kopisty, albo oba wnioski jednoczenie (niestety, dysponujemy
jedynie zdjciem). Jeeli elohim zostao napisane innym narzdziem pisarskim, to byy
jedyny wypadek szczeglnego traktowania imienia boego w tekcie w caoci
sporzdzonym pismem paleohebrajskim.
Wiksza cz tekstw wymienionych w podpunktach a i b, zostaa napisana zgodnie z
zasadami ortograficznymi typu qumraskiego. Imi boe napisano literami
paleohebrajskimi (moliwy wyjtek - 4QSd [4Q258]).
Obraz wyaniajcy si podczas badania zastosowania czterech typw pisma dla
tetragrammatonu pokazuje, e te praktyki byy dokadnie poczone z praktykami
pisarskimi w Qumran. Nie jest to roztrzygajcy dowd dla wszystkich tekstw, poniewa
wiele z nich dotrwaa w postaci szcztkowej. Wikszo tekstw uywajcych
paleohebrajskich liter dla Tetragrammatonu, wymienionych w rozdziale 6b jest
pozabiblijnej sekciarskiej natury, chocia trzeba przyzna e nie zachoway si adne teksty
niesekciarskie, czy pisane niezgodnie z zasadami ortograficznymi typu qumraskiego, w
ktrym monaby spotka wymienione powyej cztery sposoby zapisu tetragrammatonu.
Specjalne systemy pisowni tetragrammatonu zachoway si w greckich tumaczeniach Pism Hebrajskich
(bezrodzajnikowe uycie kyrios reprezentuje pniejsz faz rozwoju tumaczenia).
1. Pisownia Tetragrammatonu hebrajskimi literami (analiz, zob. Stegemann, KURIOS; Skehan, Divine
Name; G. Mercati, Sulla scrittura del tetragramma nelle antiche versioni greche del Vecchio Testamento,
Bib 22 [1941] 33966; Roberts, Manuscript, 2648; L. W. Hurtado, The Origin of the Nomina Sacra: A
Proposal, JBL 117 [1998] 65573):
a) Pismem paleohebrajskim (z wyjtkiem drugiej pozycji, wszystkie welinowe):
1.

Kopista A i B 8evXIIgr (koniec I wieku p.n.e.); Tetragrammaton pisany kocowym he.

2.

P. Oxy. 50.3522 Hioba 42 (I w. n.e.); Tetragrammaton pisany kocowym he.

3.
P. Oxy. 7.1007 (welin) Rodzaju 23 (III w. n.e.): podwjne jod z poziom kresk w obu literach jako
cz skadowa. Podobnie na monetach z II wieku n.e. (w tym samym czasie, tekst majcy skrcone sowo
theos, co moe wskazywa na chrzecijaskiego kopist)
4.
P. Vindob. Gr 39777 Psalmy 68, 80 w wersji Symmacha (III-IV n.e.; skra) opublikowany przez G.
Mercati, Frammenti di Aquila o di Simmaco, RB NS 8 (1911) 26672.
5.
Fragmenty Krlw i Psalmw w przekadzie Akwili (V VI w. n.e.) opublikowany przez F. C. Burkitt,
Fragments of the Books of Kings According to the Translation of Aquila (Cambridge 1897; jod i waw
identyczne); C. Taylor, Hebrew-Greek Cairo Genizah Palimpsests from the Taylor-Schechter Collection
(Cambridge 1900).
6.
Staroytne wiadectwo takiego zwyczaju w: Hieronim, Prologus Galeatus (Praef. in Libr. Sam. et
Malach.; Migne, PL XXVIII, cols. 5945): Nomen Domini tetragrammaton in quibusdam Graecis voluminibus
usque hodie antiquis expressum litteris invenimus.
b) kwadratowym pismem:
1.
P. Fouad 266b (848) Powtrzonego Prawa (poowa I wieku p.n.e.). Pierwszy kopista zostawi pust
przestrze na imi boe (pasuje do kyrios, jak i do JHWH). Drugi kopista napisa Tetragrammaton.
2.
pipi: Druga kolumna Hexapla z fragmentami Psalmu opublikowany przez G. Mercati, Psalterii Hexapli
liquiae (Vatican 1958).
3.

pipi w kilku manuskryptach Hexapli (Q, 86, 88, 234margin, 264).

4.

ypyp Syryjska kopia w Syro-Hexapli.

Szczegowa analiza, zobacz Stegemann, KURIOS.

2. 4QpapLXXLevb Kapaska 25 (I wiek p.n.e.) transliteruje Tetragrammaton jako IAO (wolne przestrzenie
po obu stronach) w Kap. 3:12; 4:273. Wyjtek w greckich tumaczeniach Pisma witego 4.
3. Pierwszy kopista w P. Oxy. 4.656 Rodzaju 1427 (II lub III wiek n.e.) zostawia puste miejsce na imi
Boe (Tetragrammaton?), tak samo jak w P. Fouad 266b (848; poowa I wieku p.n.e.), z drugiej rki
unabbreviated form kyrios w 15:8; 24:31, 42. Wedug Van Haelst, Catalogue, 17 owe miejsca z kyrios
zostay napisane innym narzdziem pisarskim. Kopista P. Berlin 17213 Rodzaju 19 (III wiek n.e.), by moe
zostawi puste miejsce na kyrios, chocia logicznym wyjanieniem jest, e wolna przestrze koczy akapit z
Rodzaju 19:18.
Specjalna pisownia imienia Boego uwidacznia si w pniejszych kopiach Samarytaskiego Pentateuchu.
W tych rkopisach, kocowe jedna albo dwie litery zawsze s oddzielone od czci ostatniego sowa w linii,
tworzc w ten sposb eleganck struktur kolumny na pocztku i koniec kolumny. Gdy Tetragrammaton mia
by na kocu linii, co wymagao podzielenia wyrazu (jh wh), wielu kopistw nieznacznie cofao
tetragrammaton od lewego marginesu, aby tego unikn. Przykady takich rkopisw s zawarte w Crown,
Dated Samaritan MSS, e.g. John Rylands MS 1, New York Public Library 11010. Odnosi si te do Sefer
Abisha opracowany przez A. D. Crown, The Abisha Scroll of the Samaritans, BJRL 58 (1975) 3665,
szczeglnie 45.

Rozdzia 6b.

(2) Imiona boe pisane literami paleohebrajskimi, gdy pozostaa cze tekstu
pismem kwadratowym.
Kilka pozabiblijnych tekstw z Kumran uwidacznia specjalne podejcie do pisowni imion
boych (zob. 1QpHab na ilustracji 3). Podobnie jak w tekstach rabinicznych, sekciarskie
teksty unikay pisania tetragrammatonu albo elohim zastpujc je alternatywnymi
wyraeniami. Stegemann, KURIOS5 oraz Skehan, Divine Name podali wicej dowodw na
istnienie tej praktyki. Na przykad 1QS (1QSa, 1QSb) oraz 1QM nie uywa
tetragrammatonu czy el(w)ohim, natomiast [...] wystpuje cztery razy w 1QS (dwukrotnie
w cytatach z Pism) oraz dwukrotnie w 1QM.
Wyranym dowodem na unikanie pisowni dotyczy pesharim, w ktrym za pomoc
peryfrazy mwi o Bogu w trzeciej osobie. Wida to w 1QM kolumna 10, wiersze 4 i 7, w
ktrych fraz JHWH elohekem zapisano bez tetragrammatonu (cyaty z Powt. Pr. 20:4 i
Liczb 10:9).
W innych sytuacjach, tetragrammaton zastpowano sowem el, na przykad w 4QpPsb
(4Q173) 5, 4 w cytacie z Psalmu 118:20. W 4QHosb (4Q167) 2 6; 79 2; 16 3, el zastpio
tetragrammaton (w drugim przykadzie najwyraniej cytat z Ozeasza 8:13). W In 1QH a VII
(Suk. = Puech XV) 28, tetragrammaton zastpiono sowem adonaj ("Pan") w cytacie z
Wyjcia 15:11.
3 Analiza, zob. F. E. Shaw, The Earl iest Non-Mystical Jewish Use of IAW, unpubl. Ph.D. diss., University of
Cincinnati (Cincinnati, Ohio 2002), z bibliografi.
4 Konkordancja HatchRedpath mylnie podaje na licie pisowni imion wasnych jako wyjtek za codex
Marchalianus (Q) w Ezechiela 1:2 and 11:1. Zieglers Gttingen nie zawiera tej lekcji, przypisuje w 1:2
Iwakeim oraz w 11:1 sowo whynb opisane jest jako oiko" iaw.
5 Zob. take Stegemann, Religionsgeschichtliche Erwgungen zu den Gottesbezeichnungen in den
Qumran-texten, in Qumrn(ed. M. Delcor; see n. 42) 195217; E. Schuller, Non-Canonical Psalms from
Qumran: A Pseudepigraphic Collection (HSS 28; Atlanta, Ga. 1986) 4041. C. Newsom, Sectually
Explicit Literature from Qumran, in The Hebrew Bible and its Interpreters (ed. W. H. Propp et al.;
Winona Lake, Ind. 1990) 16787, szczeglnie stronna 177, gdzie posun si do stwierdzenia, e
"oryginalny tekst, w ktrym wystpowa tetragrammaton, przypuszczalnie nie by Qumraski". For much
material, see D. W. Parry, Notes on Divine Name Avoidance in Scriptural Units of the Legal Texts of
Qumran, in Legal Texts and Legal Issues: Proceedings of the Second Meeting of the International
Organizat ion for Qumran Studies Cambridge 1995 (ed. M. Bernstein et al.; Leiden/New York/Cologne
1997) 43749.

Ponadto, przytaczajca przewaga el w sekciarskich pismach (pesharim, Hodayot,

modlitwy, bogosawiestwa, Reguy), w przeciwiestwie do rzadkiego uycia
Tetragrammatonu (gwnie w biblijnych cytatach), stanowi dowd na istnienie zwyczaju
unikania tetragramatonu, szczeglnie w 1QS i 1QHa. Szczeglne okolicznoci to:

Parafraza imienia Boego - "najchwalebniejsze imi" w 1QS VI 27 (por. Powt. Pr. 28:58 oraz Sir
47:18). Zob. Schiffman, Sectarian Law, 1336.

Zamiana tetragrammatonu na "jego drog" w 1QS VIII 13 (Izajasza 40:3). Zob. H. P. Rger, ahawhEr, Zur Deutung von 1QS 8 1314, ZNW 60 (1962) 14244 and E. Katz, Die Bedeutung des Hapax
Legomenon der Qumraner Handschriften HUAHA (Bratislava 1966). Katz bezpodstawinie zakada, e pi
liter tego sowa wyobraa pi kropek, ktre s uyte raz (kreska) w odniesieniu do imienia Boga w 4QTekst
historyczny A (4Q248) 5 (zob. rozdzia 5, tabela 19)

"( jego rki") w 4QShirb (4Q511) 10 12 (w cytacie z Psalmu 19:10) prawdopodobnie reprezentuje
skrt boskiego imienia przez uycie litery jod ( y), ktr literowano tutaj jako .

"prawdy" w 4QSe (4Q259) III 4 na podstawie Izajasza 40:3.

, w 4QDa (4Q266) 11 9 co J. Baumgarten, DJD XVIII, tumaczy jako "Wszechmocny

Bg". Traktuje j jako paralel do rabinicznej formuki [...]. Fraza ta, zdaniem Baumgartena, jest substytutem
imienia Boego w traktacie Sukkot 4, 5 (jednake, fraza ta zostaa uyta przez R. Jud zamiast "prosimy
Ciebie, o Panie", std moliwe bdne zinterpretowanie przez Baumgartena owej frazy). Wicej w: J.
Baumgarten, A New Qumran Substitute for the Divine Name and Mishna Sukkah 4.5, JQR 83 (1992) 15.

Rozwaajc podobne podejcie do unikania uycia boskich imion, inne rozwizania

kopisci stosowali inne rozwizania maje na celu ochron imion boych w tekcie,
szczeglnie w biblijnych cytatach. W ten sposb, w dodatku do pisowni Tetragrammatonu
kwadratowymi literami, ktre nastpuje stosunkowo nieczsto w tekstach Qumran, kopici
wykorzystali trzy systemy do pisowni boskich imion, szczeglnie Tetragrammatonu. Pismo
literami paleohebrajskimi najwyraniej ochraniao przed przypadkowym wymazaniem
tetragrammatonu, natomiast dwa pozostae systemy (dicolon i Tetrapuncta [rozdzia 5,
tablica 19]) ukazuj szczeglne podejcie do tetragramatonu, ostrzegajc czytajcego
przed wymwieniem na gos.
Pisownia boskich imion (gwnie tetragrammatonu) za pomoc paleohebrajskich liter
zostaa zauwaona od pocztku odkry w Kumran, szczeglnie znalezisk w grocie 1.
1QpHab (fig. 26 ilustracja 3) przycign szczegln uwag badaczy. Szczegow analiz w porwnaniu
do znalezisk sprzed 1980 da Skehan, Divine Name; wczeniej Stegemann, KURIOS, 14951. Pen list
dostarczy Mathews6, bez uwzgldnienia trzech innych tekstw: 4QExodj, 4QLevg, and 4QSd (4Q258). W
4QpPsb [4Q173] tetragrammaton oddano hebrajskimi literami odzwierciedlajcymi greckie litery. Imi boe
pisane paleohebrajskimi literami mona znale w aramejskim tekcie 4QpsDan a ar (4Q243) 1 2. W tym
tekcie wszystkie litery, oprcz kaph, zapisano paleohebrajskim, co nasuwa wniosek, e kopista musia nie
zna niektrych liter.

Nie jest jasne, skd taka rozbieno u kopistw w pisowni tetragrammatonu. Uderza to
szczeglnie w tekstach napisanych wedug zasad ortograficznych typu qumraskiego, w
ktrych tetragrammaton pisano literami paleohebrajskimi. Wida to w tekstach, w ktrych
tetragrammaton pisany jest kwadratowymi literami, a w pesharim - paleohebrajskimi
[4QpIsab (4Q162), 4Qpap pIsac (4Q163), 4QpMic? (4Q168), 4QpNah (4Q169), oraz
4QpZeph (4Q170)]. Z reguy oba systemy nie pojawiaj si obok siebie w tym samym
pesher. Dwa rne systemy uyto w odmiennych zbiorach Psalmw lliturgicznych, jak
rwnie w rnych kopiach tej samej biblijnej i pozabiblijnej kompozycji. Na przykad
11QPsa i 11QPsb reprezentuje dwie kopie tego samego zbioru psalmw, oba napisane
wedug zasad ortograficznych typu qumraskiego. W pierwszym, Tetragrammaton
6 K. A. Mathews, The Background of the Paleo-Hebrew Texts at Qumran, in The Word of the Lord Shall
Go Forth, Essays in Honor of David Noel Freedman in Celebrat ion of his Sixtieth Birthday (ed. C. L.
Meyers and M. OConnor; Winona Lake, Ind. 1983) 54968.

napisano paleohebrajskimi literami, w drugim pismem kwadratowym (kontrast, np.

11QPsa XXIII 10 z 11QPsb 7 5). Kopista 4QShirShabbg (4Q406) napisa elohim
paleohebrajskimi literami, czego nie uczynili kopici innych rkopisw ShirShabb. Troch
tekstw zostao napisanych w tym samym czasie, co wskazuje na odmienne zwyczaje
panujce wrd kopistw, ni na odmienne to chronologiczne. Odmienn tez poda P. W.
Skehan, The Qumran Manuscripts and Textual Criticism, VTSup 4 (1957) 151, ktry
ustali pisowni tetragrammatonu paleohebrajskimi literami w pnym okresie rozwoju
pism z Kumran. Wyrazi pogld na temat wewntrznych rnic w pesharim (Skehan,
Divine Name, 22). Wyrazi pogld, e pierwsi kopici umieszczali tetragrammaton pisany
literami kwadratowymi, a pniejsi paleohebrajskimi. Pogld ten nie wytrzymuje przy
obecnej datacji tych tekstw7.
Prawdopodobnie w rkopisach pozostawiono nieco miejsca dla pniejszego wpisania
sw paleohebrajskimi literami. By moe przez samego kopist, albo przez wyznaczon do
tego osob, ktrej udzielono pozwolenia na pisowni imienia boego.

1QpHab: Wedug Stegemann, KURIOS,, 91, n. 502, rnica midzy nieco grubym pismem kopisty i
bardziej dystyngowanego pisma Tetragrammatonu (illustr. 3 3) ukazuje, e ten drugi zosta napisany w
pniejszym okresie.

4QpIsae (4Q165) 6 4: W tym zwoju, w ktrym nie ma tetragrammatonu, pozostawiono pust

przestrze w miejscu, w ktrym w TM ma tetragrammaton (32:6). By moe inny kopista mia uzupeni j
tetragrammatonem (moe te Tetragrammaton umylnie zosta pominity, na co wskazuje przestrze w
rodku linii?).

11QPsa: Wystpuje wiele wariantw pisowni tetragrammatonu w wielkoci liter oraz przestrzeni
wok nich. Kopista zostawi niejednolite puste miejsca, przez co pniej musia czsto wciska
tetragrammaton midzy sowami. Ta czynno wywoywaa mylne wraenie ligatury (na przykad IV 3, 11; X
9; XIII 8, 12; XIV 4; XVI 11). W innych miejscach kopista pozostawi za duo miejsca wok
tetragrammatonu (XIV 8), albo musia rozciga paleohebrajskie litery (VIII 5). W III 4 kopista zapomnia
wpisa tetragrammatonu (w MT jest. Psalm 121:5). A. Wolters, The Tetragrammaton in the Psalms Scroll,
Textus 18 (1995) 8998, szczeglnie 93, zauway, e do VI 11, ksztat litery waw rni si od tego w dalszej
czci zwoju. Wypywa z tego wniosek, e tetragrammaton pisay dwie rne osoby.

11QpaleoUnidentified Text (11Q22 [DJD XXIII, pl. XLVIII]) pisze elohim odmiennym kolorem
atramentu.

Powysze wnioski wskazuj, e w niektrych tekstach z Kumran , tetragrammaton

wczano pniej do tekstu. Rwnie w jednym przypadku do tekstu LXX. W P. Fouad 266b
(848) Powtrzonego Prawa (poowa I wieku p.n.e.), w 31 miejscach wok
tetragrammatonu znajduje si spora ilo miejsca (tak na 5-6 liter), na przykad w 18:5,
20:13, 27:2, 28:61, 29:3 (18:5 - 848 pl. 5 col. 3*; 20:13, 848 p1. 10 col. 12*; 27:2, 848
pl. 26 col. 39*; 28:61, 848 pl. 32 col. 53*; 29:3. 848 pl. 34 col. 55*). Te przestrzenie byy
wystarczajco dla kyrios, chocia zamieszczono krtszy kwadratowy hebrajski
Tetragrammaton. W jednym miejscu postawiono dwie kropki, w ktre mia kopista
7 Idc za datami ustalonymi dla pesharim, ktre uywaj pisma kwadratwego: 4QpIsa b (4Q162; 5025
p.n.e.), 4Qpap pIsac (4Q163) (4Q163; 85 p.n.e.), 4QpMic? (4Q168; 30 p.n.e.68 n.e.), 4QpNah (4Q169; 50
25 p.n.e.). Idc za datami ustalonymi dla pesharim, ktre tetragrammaton oddaj pismem paleohebrajskim:
1QpHab (150 n.e.), 4QpIsaa (4Q161; 5025 p.n.e.), 4QpPsa (4Q171; 5025 p.n.e.), 4QpPsb (4Q173; 301
p.n.e.), 4QpIsae (4Q165; 301 p.n.e.). Daty podaj za Webster, Chronological Index. W podobnym tonie,
Stegemann, KURIOS, 173 83. Zasugerowa, e od pocztku II wieku p.n.e., nie pisano tetragrammatonu
pismem kwadratowym (to znaczy, w tekstach niebdcych cytatami z Pism), std teksty napisane po tym
okresie, a ktre uywaj pisma kwadratowego, nie byy dzieem Esseczykw. Obecnie przesunito ten okres
na poow II wieku p.n.e. [. Puech, Les deux derniers psaumes davidiques du rituel dexorcisme,
11QPsApa IV 4V 14, in The Dead Sea Scrolls: Forty Years of Research (ed. D. Dimant and U. Rappaport;
Leiden/New York/Cologne and Jerusalem 1992) 6489 (8085) oraz A. Lange, Kri terien essenischer Texte,
Qumran kontrovers, 5969 (60)]. Jeeli powysze zaoenie jest poprawne, to teksty podane w tabeli 2a s
albo wczesne, zbyt okrojone, by mc ustali ich czas powstania, albo nie s sekciarskie.

wpasowa tetragrammaton, co nie udao si jednak (zob. przypis 1). Dobry przykad, zob.
pl. 24, frg. 49, col. 34. Kopista, ktry wpisa Tetragrammaton w tym papirusie, nie by
ekspertem, poniewa jednakowo napisa litery jod i waw. Z drugiej strony, tetragrammaton
w 8evXIIgr wpisaa ta sama osoba, co tekst waciwy.
Teksty Qumran rni si wewntrznie w szczegach uycia paleohebrajskich liter.
Niektrzy kopici pisali prefiksy i sufiksy boskiego imienia pismem paleohebrajskim:

4QLevg 8 (Lev 7:19): prefiks

4QIsac: prefiks w Isa 26:4; 44:5 i sufiks w

elohm w Isa 51:15; 52:10 (z drugiej strony, w 55:5

elohm z sufiksem pisanym kwadratowymi literami).

4QpPsb (4Q173): prefiks

Inni kopici pisali prefiksy literami kwadratowymi, co pokrywa si z Mas. Soferim 4:5:
Wszystkie litery, ktre napisano przed albo po boskich imionach (jako prefiksy albo
sufiksy) mog zosta usunite....

2QExodb 7 16 (Exod 31:16)

4QpPsa (4Q171) III 14

6QpapHymn (6Q18) 8 1

11QPsa: passim, np. IV 3 (Ps 125:1); XVI 4, 5, 6 (Ps 118:8, 9, 29); E i 5 (DJD XXIII)

4QIsac jest zgodny z regu podan w Talmudzie (gwne zaoenia przedstawiono w y.

Meg. 1.71d oraz Sof. 4.1), poniewa potraktowano w nim sowo cwawh jako imi boe,
std napisano go paleohebrajskimi literami (24 39 [Isa 44:6]; 50, 62).
Tablica 1
Zawiera 28 (29?) miejsc, w ktrych tetragrammaton napisano literami paleohebrajskimi
i/albo el(ohim) czy cwawh. W tych tekstach uyto paleohebrajskich liter do napisania
tetragrammatonu (niewymieniono poniej) albo aEl(ohim) (wymieniono poniej).
Zasygnalizowano cytaty biblijne; jednoczenie, z powodu fragmentarycznego charakteru
kilku tekstw, niejasne jest, czy wystpuje w cytacie sowo paleohebrajskie czy nie.
Wszystkie pozabiblijne teksty, o ile nie zaznaczono fraz nie-Q, s napisane zgodnie z
zasadami ortograficznymi typu qumraskiego.
TABLICA 1. Tetragrammaton pisany paleohebrajskimi literami
a) Teksty pozabiblijne
1.

1QpMic (1Q14) 15 1, 2 (cytaty); 12 3 (El)

2.

1QpHab VI 14; X 7, 14; XI 10 (wszystkie: cytaty; fig. 2 6 2 6)

3.

1QpZeph (1Q15) 3, 4 (cytat)

4.

1QMyst (1Q27) II 11 (El)

5.
1QHa e.g. I (Suk. = Puech IX) 26; II (X) 34; VII (XV) 5; XV (VII) 25 (wszystkie: El; najwyraniej
cytaty)
6.

1QHb (1Q35) 1 5 (El)

7.

4QpIsaa (4Q161) 810 13 (cytat)

8.

4QpPsa (4Q171) II 4, 12, 24; III 14, 15; IV 7, 10, 19 (wszystkie: cytaty); nie w dodatku

supralinearnym w III 5
9.
4QpPsb (4Q173) 5 4 (El, cytat), z lal zamiast hwhyl wedug MT (ch. 5c3 and fig. 28 ; trudno ustali
typ uytej ortografii)
10.

4QAges of Creation A (4Q180) 1 1 (El)

11. 4QMidrEschate? (4Q183) 2 1; 3 1; 1 ii 3 (El). Najwyraniej ten sam MS jak 4QpPsa8 [za may do
analizy typu uytej ortografii]
12.

4QSd (4Q258; nie-Q) IX 8 (El)

13.

4QDb (4Q267) 9 i 2; iv 4; v 4 (wszystkie: El)

14.

4QDc (4Q268) 1 9 (El)

15.

4QShirShabbg (4Q406) 1 2; 3 2 (oba: <Elohim; Q?)

16.

4QComposition Concerning Divine Providence (4Q413) 12 2, 4 (oba: El)

17.

6QD (6Q15) 3 5 (El; Q?)

18.

6QpapHymn (6Q18) 6 5; 8 5; 10 3; najwyraniej sekciarkski (wszystkie: El)

19. 11QPsa II 2 (Ps 146:9), 4 (Ps 146:10), 6 (Ps 148:1), oraz passim (oba jako biblijne teksty oraz jeden
pozabiblijny, tak jak XXVII 4); o licie zob. J. A. Sanders, DJD IV, 9 (fig. 27).
20.

4QpIsae (4Q165) 6 4: kopista najwyraniej planowa wpisa w puste miejsce tetragrammaton.

Z tego w czternastu miejscach sowo el(ohim) napisano paleohebrajskimi literami:

1.

1QpMic (1Q14) 15 1, 2 (cytaty); 12 3

2.

1QMyst (1Q27) II 11 (El)

3.

1QHa e.g. I (Suk. = Puech IX) 26; II (X) 34; VII (XV) 5; XV (VII) 25 (wszystkie: El)

4.

1QHb (1Q35) 1 5 (El)

5.

4QpPsb (4Q173) 5 4 (fig. 2 8 2 8)

6.

4QAges of Creation A (4Q180) 1 1

7.

4QMidrEschate? (4Q183) 1 ii 3

8.

4QSd (4Q258; not Q) IX 8

9.

4QDb (4Q267) 9 i 2; iv 4; v 4

10.

4QDc (4Q268) 1 9

11.

4QShirShabbg (4Q406) 1 2; 3 2

12.

4QComposition Concerning Divine Providence (4Q413) 12 2, 4

13.

6QD (6Q15) 3 5

14.

6QpapHymn (6Q18) 6 5; 8 5; 10 3

Zob. dodatkowy 3Q14 18 na licie poniej.

Zauwa, e 4QDa,d,e,f nie pisze el literami paleohebrajskimi, a 4QDb (4Q267) pisze el zarwno
paleohebrajskimi, jak i pismem kwadratowym.
b) Teksty biblijne9
8 Tak Strugnell, Notes, 263. Ten tekst nazywa 4QmidrEschat e? w A. Steudel, Der Midrasch zur
Eschatologie aus der Qumrangemeinde (4QmidrEschata,b) (STDJ 13; Leiden/New York/Cologne 1994).
9 Kilka rkopisw rewizji LXX podobnie przedstawiao Tetragrammaton w formie paleohebrajskich liter
pord tekstu greckiego, odzwierciedlajc najwyraniej podobne podejci do powiconego charakteru

1.

4QExodj 12 3 (Exod 8:1; trudno ustali typ uytej ortografii)

2.

4QLevg line 8 (Lev 7:19; trudno ustali typ uytej ortografii)

3.

11QLevb 2 2, 6, 7 (Lev 9:24, 10:1; trudno ustali typ uytej ortografii)

4.

4QDeutk2 5 6 (Deut 26:3; Q)

5.
4QIsac hwhy passim, e.g. 6 6 (Isa 11:9); 9 i 25 (Isa 22:12); twabx, e.g. 24 36 (Isa 44:6); yhwla +
sufiks, e.g. Isa 44:6; ynwda, e.g. 9 i 25 (Isa 22:11; Q)
6.

1QPsb 25 3 (Ps 127:3), niekoniecznie tekst biblijny (trudno ustali typ uytej ortografii) 10

7.

3QLam 1 2 (Lam 1:11; trudno ustali typ uytej ortografii)

c) Przerobiony tekst biblijny?

2QExodb 2 2; 7 1; 8 3 (Exod 12:27; 31:16; 34:10; trudno ustali typ uytej ortografii)

d) Rkopisy o niejasnej naturze

3QUnclassified fragments (3Q14) 18 2 (El)

Trudno uchwyci relacje midzy rnymi grupami stosujcymi tetragrammaton w formie

paleohebrajskich liter. Shekan twierdzi, e to zjawisko zostao zapocztkowane przy
kopiowaniu tekstw pozabiblijnych, skd przenioso si na teksty biblijne. Wida to
wyranie w 4QIsac, gdzie wszystkie boskie imiona wraz z ich prefiksami i sufiksami, pisano
paleohebrajskimi literami.
W 28 tekstach zamieszczono tetragrammaton pisany paleohebrajskimi literami, w tym 19
lub 20 (jeeli wczy w to 1Qpsb) maj charakter pozabiblijny; 6 lub 7 (jeeli wczy w to
1Qpsb) s rkopisami biblijnymi; jeden to przerobiony tekst biblijny (2QExod b); natura
jednego tekstu jest niejasna (3Q14). Jeeli kopista 4QpIsa e (4Q165) zamierza wpisa
tetragrammaton, to naley ten tekst wczy do powyszej listy. Wszystkie teksty w tej
grupie s na tyle obszerne, e mona je uzna za pisane wedug zasad ortograficznych
typu qumraskiego [z wyjtkiem 4QSd (4Q258)]. Istnienie zwizku midzy praktyk pisania
tetragrammatonu paleohebrajskimi literami a spoecznoci qumrask jest wysoce
prawdopodobne.
Ten zwizek jest prawdopodobny z jeszcze innego powodu. Tetragrammaton nie by
wspominany przez czonkw wsplnoty, co wida w 1QS VI 27. Kar za niedostosowanie
si do tego nakazu byo wydalenie ze spoecznoci (VII 2; zob. (Schiffman, Sectarian Law,
1336). W wietle tego prawa, nie dziwi praktyka pisania tetragrammatonu szczeglnymi,
powiconymi literami. Zob. niej.
Kopici z Kumran, podczas wpisywania tetragrammatonu, mogli albo pj za tradycj
wczeniejszego pokolenia kopistw, ktrzy uywali paleohebrajskich liter, albo kady
kopista sam zainicjowa t praktyk zgodnie ze swoimi wierzeniami. Druga hipoteza wynika
z niekonsekwentnego uycia w 4QIsac: cwawh napisano kwadratowymi literami frg. 40 3
(Isa 54:5); podobnie napisano elohim we frg. 9 ii 27 (Isa 24:1); o pisowni
paleohebrajskimi literami zob. tablic 1 powyej.
Inna analiza tekstw ujawnia, e w trzydziestu szeciu tekstach pisanych zgodnie z
paleohebrajskich liter.
10 Wedug D. Barthlemy i J. T. Milik, DJD I, 71, 1QPsb niekoniecznie odzwierciedla zwj wszystkich
Psalmw. Moe nalee do tego samego zwoju jako 1Q30 (1QLiturgical Text A?), pisany t sam rk
kopisty.

zasadami ortograficznymi typu qumraskiego, nie zaobserwowano szczeglnej pisowni

tetragrammatonu w postaci paleohebrajskiej czy Tetrapuncta (zob. rozdzia 5). TABELA 2
pokazuje rne praktyki kopistw qumraskich w pisaniu boskich imion; tak samo
ortograficzne i morfologiczne znaki nie s rwnomiernie rozmieszczone we wszystkich
tekstach (zob. rozdzia 8a2).
TABLICA 2

Imiona boe (Tetragrammaton oraz El) pisane kwadratowymi literami zgodnie z zasadami
ortograficznymi typu qumraskiego:
a) Teksty biblijne
1.

1QIsaa (Tetrapuncta wstawione przez korektora)

2.

2QJer

3.

4QNumb

4.

4QDeutj

5.

4QXIIc

6.

4QPso

7.

11QPsb

8.

11QPsc

b) Teksty pozabiblijne
1.

1QSa (El)

2.

1QM (El)

3.

4QRPa (4Q158)

4.

4QpIsab (4Q162) II 3, 7, 8 (El; cytaty)

5.

4Qpap pIsac (4Q163) I 19; II 6; 1516 1; 21 9; III 3, 9; 25 7 (wszystkie: cytaty)

6.
El)

4QHosb (4Q167) 2 6; 79 2; 16 3, prawd. zastpuje JHWH w tych tekstach jak MT z el (wszystkie:

7.

4QpNah (4Q169) II 10 (cytaty)

8.

4QpPsb (4Q173) 4 2 (cytaty)

9.

4QCatena A (4Q177; cytaty)

10.

4QTime of Righteousness (4Q215a)

11.

4QJubg (4Q222)

12.

4QPsJuba (4Q225)

13.

4QDa (4Q266; El)

14.

4QDf (4Q271; El)

15.

4QRPc (4Q365)

16.

4QApocryphal Pentateuch B (4Q377) 2 ii 3, 5

17.

4Qpap paraKings et al. (4Q382)

18.

4QShirShabbf (4Q405; Elohim)

19. 4QSapiential-Hymnic Work A (4Q426; El; ortografia typu qumraskiego nie jest wyranie
powiadczona)
20.

4QMa (4Q491; El)

21.

4QpapMf (4Q496; El)

22.

4QpapRitMar (4Q502; El)

23.

4QDibHama (4Q504; El)

24.

4QShirb (4Q511; Elohim)

25.

11QMelch (11Q13; Elohim, El)

26.

11QTa (11Q19)

27.

11QTb (11Q20)

28.

11QapocrPs (11Q11)

Kontekst. Kontekst praktyki pisania imienia boego paleohebrajskimi literami omawia szczerzej Siegel w
The Employment of Palaeo-Hebrew Characters for the Divine Names at Qumran in the Light of Tannaitic
Sources, HUCA 42 (1971), str. 15972 oraz w The Scribes of Qumran. Studies in the Early History of Jewish
Scribal Customs, with Special Reference to the Qumran Biblical Scrolls and to the Tannaitic Traditions of
Massekheth Soferim, Brandeis University 1971, str. 2945. Siegel przytoczy obszerny fragment z y. Meg.
1.71 d (paralelnie w b. Shev. 35b), ukazujc panujce reguy dotyczce pisania imion boych, szczeglnie
wyznaczajc te imiona, ktre nie mogy by usunite. W cytowanych rdach mowa rwnie o regule
usuwania z tekstu prefiksw i sufiksw imion boych. Dla Seigla, ten tanaicki tekst pomaga ustali kontekst
stosowania dla imienia boego w tekstach z Qumran pisma paleohebrajskiego. Najwidoczniej w system by
wynalazkiem kopistw qumraskich; przez pisanie staroytnych czcionek, ktrych wito nadaa boskim
imionom specjalny status, oni zapewnili, e imiona boskie nie bd wymazane. Chocia powysze
wyjanienie jest zadowalajce, dostarcza jedynie cz odpowiedzi o powd uycia pisma paleohebrajskiego.
Mimo tego, pniejsze rabiniczne halacha nie zalecay uywania paleohebrajskiej czcionki przy imionach
boych, ale wskazyway jedynie, ktre imiona albo ich czci nie mogy by wymazywane. Zakadajc jaki
genetyczny zwizek midzy qumraskim zwyczajem a postawieniami halachy, to nie wiemy jak kopici
reagowali na owe zalecenia. Na przykad, jak rozpozna czy kopici qumrascy pisali w duchu masoreckiej
tradycji, ktra trzymaa si cile zalece rabinw? No ale kopici ktrzy pisali zgodnie z t tradycj, nie
uywali liter paleohebrajskich, wic jak mieli wprowadzi rozporzdzenie rabiniczne dotyczce
niewymazywania imion boych? Pytania te pozostan bez odpowiedzi. Jedyny suszny wniosek to taki, e
kopici musieli szczeglnie uwaa, aby nie popeni adnego bdu, ktry wymagaby wymazania bdnego
sowa.
Nie moemy odpowiedzie na pytanie: jak pisarze tekstw z Pustyni Judzkiej zwykle identyfikowali si
(identified) z grup Masoreck albo inn, zwizan z rabinickimi reguami. Jedynie mona zbada praktyk
pisania paleohebrajskimi literami w celu zabezpieczenia witych imion przed wymazaniem. Uycie pisma
paleohebrajskiego okrelao sowa za uwicone, przynajmniej w oczach pojedynczego czonka lub caej
grupy kopistw zakazujcej ich wymazywanie. Taki specjalny status wida w 11QPsa, gdzie w 28 miejscach
wymazano sowa (pena lista w J. A. Sanders, The Psalms Scroll of Qumrn Cave 11 (11QPsa), DJD IV;
Oxford 1965, str. 9), natomiast Tetragrammaton napisany pismem paleohebrajskim. W dwch przypadkach,
tetragrammaton nie usunito, ale oznaczono kropkami poniej i powyej, jako ten do usunicia (XVI 7; XXI
2). Zobacz rwnie 4QIsad, gdzie dwa komplety kropek wskazujce na usunicie, postawione w wyniku
niepoprawnego napisania tetragrammatonu (6 7, 10). W 1QIsaa uyto takich kropek stosunkowo rzadziej,
trzy razy przy Tetragrammatonie (III 24, 25 [Isa 3:17, 18]; XLVI 21 [Isa 56:8]) midzy innymi sytuacjami.
Pomimo powyszych przeciwnych argumentw, jasne jest, e kopici Qumran, ktrzy wykorzystali
paleohebrajskie litery, dokadnie ujli ducha wspomnianej halachy, w ktrej mona znale praktyczne
rozwizanie tego samego problemu. Widocznie, jacy kopici uciekli si do uycia paleohebrajskich liter, ktre
zostay potraktowane jako powicone w kadej sytuacji i przez to nie nadaway si do usunicia. Gdy
kopici si pomylili, nigdy by nie wymazali tetragrammatonu, by moe przestrzegajc w ten sposb
tradycyjn norm. Uznanie tych liter za wite jest hipotetyczne, ale mocno ugruntowane w tradycji,
poniewa Kamienne Tablice oraz Tor spisano paleohebrajskimi literami (zob. b. Sanh. 21b). Poza tym, teksty
w caoci napisane paleohebrajskim s daleko bardziej dokadnie sporzdzone przez kopistw, ni teksty
pisane zwykym kwadratowym pismem. Wynika z tego, e takie podejcie zastosowano do pisowni
pojedynczych sw.
Podsumujmy dotychczasow analiz:

Uycie paleohebrajskich liter jest prawie zawsze zwizane z tekstami pisanymi wedug norm

ortograficznych typu qumraskiego.

Uycie paleohebrajskich liter odbija pogld, e wymagaj one specjalnego traktowania i

prawdopodobnie odzwierciedlaj wyszy stopie witoci.

Uycie paleohebrajskich liter w stosunku do boskich imion jest echem pniejszego zalecenia
halachy, chocia ta szczeglna praktyka nie jest wspomniana w rdach rabbinicznych i waciwie stoi w
sprzecznoci z zakazem uycia paleohebrajskiej czcionki opisanym w m. Yad. 4.5 i b. Sanh. 21b.
Poczenie powyszych obserwacji prowadzi do nastpujcego wniosku: kopici ze wsplnoty z Qumran na
og przypisywali wyszy poziom witoci literom paleohebrajskim, ni kwadratowym, i to nie tylko w
kwestii pisowni boskich imion. Niemoliwe jest zatem przypuszczenie, e osoba wpisujca Tetragrammaton
musiaa by wysza stopniem w hierarchi wsplnoty z Qumran, ni oryginalny skryba (tak twierdzi Wolters,
The Tetragrammaton in the Psalms Scroll, Textus 18 (1995) str. 98). T praktyk wida w zwoju 4QpIsa e
(4Q165), w ktrym kopista zostawi puste miejsce do pniejszego uzupenienia. Tetragrammaton napisany
w 11QpaleoUnidentified Text (11Q22) innym kolorem, ni tekst waciwy jest dowodem na uycie dwch
rnych materiaw pisarskich, albo na udzia dwch rnych kopistw. Podobne praktyki mona zauway w
greckich rdach, zob. rozdzia 5d oraz APPENDIX 5C.
W zasadzie pisownia boskich imion w paleohebrajskim alfabecie mogaby jako zosta wczona do pisowni
caych tekstw Biblii w tym alfabecie, ale nie ma adnej poszlaki dla czenia dwch tego typw tekstw.
Faktycznie, od samego pocztku nic nie wskazywao, e teksty Pisma witego pisane literami
paleohebrajskimi zostay napisane w Qumran albo przez kopistw qumraskich. W zasadzie nie ma
dowodw, e kopici, ktrzy pisali tetragrammaton literami paleohebrajskimi byli tymi, ktrzy pisali cae
teksty tym krojem pisma, jak chce Siegel, The Employment 170. Cech wspln obu typw tekstu jest
odrzucenie ich przez rabinw (zob. m. Yad. 4.511 oraz b. Sanh. 21b12). Nie istniej w literaturze rabbiniczej
adne wyrane uwagi przeciw pisowni boskich imion literami paleohebrajskimi, ale jeli zabronili pisowni
caych tekstw biblijnych tym krojem pisma, to ten zakaz tyczy si i pojedynczych sw.

APPENDIX 5C

C. Specjalna pisownia imion boych

Ograniczona ilo dowodw odnoszcych si do pisowni imion boych wskazuje na
rnic midzy ydowskimi a chrzecijaskimi tekstami.

5d.

ydowskie teksty ujmuj tetragrammaton w rny sposb, co pokazano w rozdziale

Chrzecijascy kopici uyli sowa kyrios albo skrconych wersji (nomina sacra)13.

Zgodnie z oczekiwaniem, wczesne ydowskie kopie greckiego Pisma witego

odzwierciedlaj zwyczaj panujcy wrd hebrajskich rkopisw, z ktrych zostay
nastpnie przeoone na grek. Jednake w procesie przekazywania tekstu przez
chrzecijaskich kopistw, zwyczaj ten zosta zagubiony, co uniemoliwia jego
rozpoznanie. Mona rozpozna tekst bdcy tumaczeniem z hebrajskiego po znakach
widocznych w tekcie: oznaczenia wersw oraz sekcji wraz z odstpami oraz pisowni imion
boych hebrajskimi literami. Wprowadzono te kilka typowych greckich cech tekstu
(graficzne wskaniki oznaczajce wersy, znaki paragraphos oraz ekthesis) oraz
11 Jeli aramejska wersja Pisma zostaa sporzdzona po hebrajsku, albo jeli hebrajska wersja Pisma zostaa
napisana po aramejsku, albo hebrajsk czcionk, to nie moesz takiej ksigi odda w nieczyste rce.
Moesz to uczyni jedynie, gdy pismo zostao sporzdzone asyryjsk czcionk i napisane atramentem na
skrze (por. b. Shabb. 115b; Sof. 1.7).
12 Mar Zutra albo jak mwiono, Mar Ukba powiedzia: Pierwotnie dano Izraelowi Tor spisan hebrajskimi
literami i w powiconym jzyku hebrajskim; pniej, za czasw Ezdrasza, Tor przekazano pismem
asyryjskim oraz samarytaskim (Targum). W kocu, Izrael wybra asyryjsk czcionk i hebrajski jzyk,
zostawiajc hebrajskie litery i aramejski jzyk dla zwykych ludzi (por. b. Meg. 9a; y. Meg. 1.71bc).
13 Nietypowy przypadek odnajdujemy w P.Oxy. 4.656 Rodzaju 1427 (II albo III wiek n.e.). Pust przestrze
pozostawion przez oryginalnego kopist, wypeni pniej inny sowem kyrios.

chrzecijaskich (skracanie nomina sacra).