Prof. WUM dr hab.

Marek Wichrowski

Eutanazja w kontekcie teorii postpu

Wszelkie rozwaania na temat dziejw powszechnych zakadaj wbudowywanie
szczegowych cigw zdarze, stanw rzeczy i procesw w schematy oglne, ktre z kolei
maj stanowi odpowied na pytanie o sens historii. Schematy owe - modele historiozoficzne
zabiegaj o panowanie nad umysowoci danej epoki lub z przyczyn historycznych
dominuj w danym okresie. W cywilizacji europejskiej, a wziej judeochrzecijaskiej lub
jeszcze wziej technicznej, wyonio si kilka wyrazistych rozwiza. Stanowi one
odpowied na pytania historiozoficzne, ktre s pochodn najoglniejszego: czy dzieje maj
sens? Istnieje sze takich pyta i bd one punktem wyjcia dalszych roztrzsa, ktrych
celem jest usytuowania eutanazji w wizjach postpu dziejowego. Oto lista owych pyta1:
1.
2.
3.
4.
5.
6.

Czy dzieje jako res gestae mog by przedmiotem dowiadczenia?

Czy w dziejach istnieje okrelony schemat zmiany?
Czy schemat ten jest poznawalny?
Czy kierunek zmian w schemacie jest odwracalny?
Czy zmiany historyczne mona obiektywnie wartociowa?
Czy kierunek zmian zbiega si ze wzrostem wartoci podanych, kulturowo
cennych?

Negatywna odpowied na dowolne z powyszych oznacza zakoczenie rozwaa na danym

poziomie. Jeli zaprzeczymy moliwoci kontaktu poznawczego z tak niesamowicie
rozlegym obszarem, jakim s dzieje powszechne, wtenczas stajemy na stanowisku
radykalnego agnostycyzmu historiozoficznego. Kiedy z kolei odrzucimy istnienie spjnego
trendu zmian, uznajemy e historia jest nieuporzdkowana, jest chaosem. Stajemy nastpnie
przed wyborem pomidzy niepoznawalnoci istniejcego schematu a uznaniem, e ludzki
rozum jest zdolny dociec jego ksztatu. Na kocu uzyskujemy precyzyjne zestawienie siedmiu
stanowisk w filozofii historii:
1 Por. Marek Wichrowski, Spr o natur procesu historycznego. Od Hebrajczykw
do mierci Fryderyka Nietzschego), Warszawa 1995, s.10-11; Ch. Van Doren, The
Idea of Progress, New York 1967. W literaturze istnieje szereg innych ale
niepenych zestaww pyta. Konstruuje je np. F.Koneczny, (O ad w historii,
Londyn 1977, s.), R.Niebuhr (Faith and History. A Comparison of Christian and
Modern Views of History, New York 1951, s. 66) czy J.V. Langmead-Casserley
(Toward a Theology of History, , New York 1965, s. 14-16).

1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.

Skrajny agnostycyzm (niepoznawalno dziejw);

Chaos (nieuporzdkowany, nieinteligibilny cig zdarze);
Niezmienno (nihil novi sub sole);
Agnostycyzm umiarkowany (kierunek zmian istnieje ale jest niepoznawalny);
Cykliczno (historia powtarza si wedug okrelonego schematu);
Regres (systematyczny upadek, staczanie si);
Postp.

Trzy ostatnie schematy historiozoficzne (5-7) gosz istnienie kierunku, gwnego trendu
bd celu. Wsplnym im jest determinizm. Kolejne stadia s przewidywalne a strumie
czasu historycznego, niezalenie od woli aktorw dziejowego dramatu, zawraca cyklicznie,
pynie w zym moralnie kierunku antywartoci bd to nieuchronnie zmierza do wyszych
stadiw. W przypadku pierwszego paradygmatu dostpny cel najwyszy jest osigany i
stopniowo bd gwatownie niszczony w spoecznej katastrofie, po czym koowrt dziejw
obraca si i stany rzeczy powracaj. Dominujca w staroytnoci cykliczna wizja dziejw (w
archaicznej postaci cyklu koczcego si kosmiczn katastrof lub filozoficznej koncepcji
cyklu spoeczno-kulturowego2) uznaje powtarzalno sekwencji zdarze. Przykadem tego
podejcia jest Platona koncepcja wymiany i powtarzalnoci ustrojw politycznych w
sekwencji arystokracja, timokracja, oligarchia, demokracja, tyrania.3 Repetowanie cigw
zdarze notorycznie wizane jest z periodycznym upadkiem i odrodzeniem wartoci
okrelanych jako kulturowo cenne. Rnica w postrzeganiu upadku przez historiozofw
cyklicznych a zwolennikw teorii regresu-upadku sprowadza si do opisu koca. Wedug
regresistw upadek jest nieodwracalny, czyli dzieje przypominaj opadajc w d linie w
kartezjaskim schemacie, gdzie warto wyznacza o pionowa a czas pozioma.4
Cyklicznoci strumienia zdarze przeciwstawia si umysowo, ktra postuluje ruch historii
w kierunku spenienia wartoci podanych, kulturowo cennych, stanowicych o wznoszeniu
si ludzkoci krok po kroku ku jakiej formie wyzwolenia z okoww prymitywizmu. Kady
2 Por. klasyczne ju prace na temat cyklu dziejowego: G.E.Cairns, Philosophies of
History.Meeting of East and West in Cycle-Patterns of History, New York 1962;
G.W trompf, The Idea of Historical Reccurance in Western Thought. From
Antiquity to Reformation, Berkeley 1979.
3 Por.D.A. Dombrowski, Platos Philosophy of History, Washington 1981 oraz .M.
Wichrowski, op.cit. s. 20-24.
4 Teori regresu odnajdujemy w dzieach Hezjoda, Owidiusza oraz wspczenie
pracach Jamesa Jeansa czy te Jacquesa Ellula.

paradygmat postpu definiuje zestaw wartoci, ktre decyduj o postpowaniu naprzd,

wznoszeniu si, osiganiu faz wyszych. Obserwowalny przyrost po stronie pozytywnej
domaga si kryteriw. Innymi sowy rzecz w tym, co ma podlega obserwacji, aby
potwierdzi postulat realizacji postpu, jeli przyjmiemy obiektywistyczn definicj czyli
uznamy, e postp to realizacja wartoci podanych.5

Teoria postpu posiadaa pocztkowo wycznie form teologiczno - religijn. Pierwsze nie
budzce wtpliwoci i sprzeczne ze staroytnymi cyklologiami obrazy dziejw odnajdujemy
w Starym Testamencie6. Jedynym fragmentem, ktry odbiega w ocenie dziejw jest synny
passus z Ksigi Eklezjastesa (1, 9-10): To, co byo, jest tym, co bdzie, a to, co si stao, jest
tym, co znowu si stanie: wic nic zgoa nowego nie ma pod socem.7 W innych ksigach
Starego Testamentu wystpuje w czystej postaci postp o charakterze religijnym. Straszliwy
Jahwe, Bg skalnych ostpw, objawia si w szczegowej, ywej i konkretnej historii (np.
Pwt 5,26; Joz 3, 10; 2 Krl19,4). Kieruje wypadkami historycznymi i ustanowi cel, do ktrego
wiedzie przez kolejne Przymierza: z Noem (Rdz 9, 8-19), Abrahamem (Rdz 15, 1-21), na
Grze Synaj z Mojeszem (Wj, 19,5) oraz z Dawidem (2 Sm 7). Bg Izraela stawa si z
czasem coraz to bardziej nie etniczny, lecz uniwersalny (np. Za 8,23). Niemniej opieka Pana
zwizana bya z realizacj norm moralnych a amanie zakazw i nakazw Dekalogu
powodowao reakcje Jahwe w postaci klsk naprawczych. Zatem Bg tworzy swoist
Ekonomi Zbawienia i w pozytywnym kocu dziejw nastpi rekapitulacja, powrt caego
wiata do Boga. ydowsk Ekonomi Zbawienia przejli i zmienili wczeni teologowie
chrzecijascy w nowej wizji, ktr wolno nazwa chrzecijask teori postpu
eschatologicznego. Oglny schemat zmierzania ku realizacji wartoci religijnych pozosta
niezmieniony. Objawienie jako jeden z celw postpu obejmie ca ludzko czystego serca
(Mt 5,8). Na kocu historii nastanie Krlestwo Boe jako uwieczenie Boskiego postpu w
historii. Wszystkie kryteria i wskaniki postpu maj zatem charakter religijny. Dzieje wiod
5 Por. bogat literatur przedmiotu, ktra analizuj w ksice Spr o natur
procesu historycznego.
6 Wrd dzie powiconych historiozofii Hebrajczykw na szczegln uwag
zasuguj: G.von Rad, Teologia Starego Testamentu, Warszawa 1986, s. 614-668
oraz H.Guthrie, God and History in the Old Testament, , London 1961.
7 Korzystam z przekadu Biblia Tysiclecia.

od kreacji z nicoci, przez Przymierza, zstpienie Jezusa Chrystusa, chrystianizacj wiata,

Armagedon i Sd Ostateczny po rekapitulacj wiata w Bogu. Linearno
judeochrzecijaskich rozstrzygni nie budzi wtpliwoci.
Teoria postpu w wersji sekularnej wystpuje wprawdzie w szkole epikurejczykw (jako
pedentim progredientis8 ), ale w interesujcej nas tutaj postaci wyonia si w nowoytnoci a
absolutne zwycistwo osigna w dziewitnastowiecznej religii postpu. Kierunkami
filozoficznym, w jakich zapanowaa, by w filozofii historii pozytywizm (teoria faz
dziejowych Augusta Comtea) a w etyce utylitaryzm (Jeremy Bentham i John Stuart Mill).
Pomijajc didaskalia, szczegy wane na niszym szczeblu abstrakcji, naley powiedzie, e
filozofia postpu oznaczaa po prostu zdjcie rusztowania poj teologicznych i zastpienie
kryteriw religijnych wskanikami o charakterze materialnym. Gwnym kryterium
progressus ad infinitum sta si rozwj nauki i techniki w subie szczcia powszechnego
oraz redukcji cierpie. Pozytywizm i utylitaryzm s kierunkami o charakterze areligijnym,
ktre postp definiuj w sposb sekularny, pozbawiony znamion sfery sacrum. Utylitaryci
dziewitnastowieczni szczcie rozumieli w sposb hedonistyczny. Ojciec zaoyciel tej etyki,
Jeremy Bentham, we Wprowadzeniu do zasad moralnoci i prawodastwa, pisa: Natura
poddaa rodzaj ludzki rzdom dwch zwierzchnich wadcw: przykroci i przyjemnoci()
One rzdz nami rzdz ze wszystkim, co czynimy, mwimy, mylimy.9 Jego ucze doda
synn uwag, ktra staa si sztandarowym cytatem ruchu utylitarystw. W ksice
Utylitaryzm autorstwa Johna Stuarta Milla czytamy: Nauka, ktra przyjmuje jako podstaw
moralnoci uyteczno, czyli zasad najwikszego szczcia, gosi, e czyny s dobre, jeeli
przyczyniaj si do szczcia, ze, jeeli przyczyniaj si do czego przeciwnego. Przez szczcie
rozumie si przyjemno i brak cierpienia; przez nieszczcie - cierpienie i brak przyjemnoci. 10

Zasada uytecznoci przez odwoanie si do wartoci obcych sferze sacrum wywoaa w

naturalny sposb konflikt z Kocioem, spr ktry trwa po dzi, a szczegln posta przybiera
w obszarze etyki medycznej.

8 Por. ksiga V Lukrecjusz, O naturze wszechrzeczy, 925-1457.

9 J.Bentham, Wprowadzenie do zasad moralnoci i prawodastwa, Warszawa 1958,
s.17.
10 J.S.Mill, Utylitaryzm, Warszawa 1959, s.

Zrozumienie powiza teorii postpu z utylitaryzmem i bioetyk Kocioa wymaga

przedstawienia klasyfikacji stanowisk moralnych, jakie s obecnie ze sob w konflikcie11.
Ot map systemw moralno-prawnych wyaniam na podstawie odpowiedzi na
fundamentalne pytanie: co jest analizowane z moralnego punktu widzenia? Jeli oceniamy
dane zdarzenie, czyn, stan rzeczy, to badaniu podlega albo charakter dziaajcego (jak powie
prawnik delikwenta) albo sam w sobie czyn (klasa czynw). Ci ktrzy koncentruj si na
charakterze dziaajcego uprawiaj etyk cnt. Zesp pozytywnych cech charakteru decyduje
o ocenie czowieka i podjtych dziaa. Etyk cnt tworzyli klasycy filozofii greckiej,
stanowia ona podstaw systemu wychowawczego w miecie pastwie. Hodowa jej
Sokrates. Tego typu podejcie cechuje jednak pewna wada. Etyka cnt jest trudno
przekadalna na kategorie prawne, dlatego podupada od czasw pojawienia si pastw prawa,
od czasw Owiecenia. Przejcie do porzdku prawa pastwowego uatwia inne podejcie ;
etyka oparta na analizie pojcia czynu. Kademu dziaaniu wiadomemu towarzyszy intencja
czyli zamiar, motyw, racja. Nakierowana jest na wykonanie danej czynnoci lub osignicie
celu. W intencji znajdujemy, co dziaajcy chciaby swoim czynem osign. Istnieje
jednoczenie materia czynu, ktr wyraa dokadny opis tego, co rzeczywicie miao miejsce.
Naley jednak mie na uwadze, e czynem w tym znaczeniu jest zarwno powstrzymanie si
od danego dziaania jak i jego podjcie12. Po czynie przychodz konsekwencje. Cz
nastpstw obejmuje intencja (czyli s one podane), inne mog nastpowa wbrew intencji
(przypadkowe lub/i niepodane oraz ze moralnie) lub te by przewidywane lecz nie
chciane (akceptowane jako dopuszczalne mniejsze zo). Otrzymujemy tutaj cztery skadniki
dziaania wiadomego: materi czynu, intencj, predykcj, i jego nastpstwa. Rzetelna ocena
czynu winna uwzgldnia kady z wymienionych 13.
Systemy etyczno-prawne opierajce si na ocenie danego czynu i jego klasy dziel si
na te, ktre skoncentrowane s na intencji oraz te, dla ktrych istotniejsze s konsekwencje.
Etyki intencji maj charakter religijny. Czyn jest dobry moralnie wtedy i tylko wtedy, gdy
jego intencj, zamiarem lecym u podstaw, jest realizacja normy moralnej (zakazu, nakazu).
11 Por. M.Wichrowski, Prawo na iz (jzyk rosyjski), Warszawa 2005, s. 11- 35.
12 Por. W.K.Frankena, Ethics, Englewood Clifs 1963, s.11-28.

13Por. klasyczn ju klasyfikacj: W.K.Frankena, Ethics, Englewood Clifs 1963,

s.11-28.

Ta ostatnia znajduje wyraz w kodeksie norm nadanym przez Boga. Absolut w akcie
stworzenia z nicoci powoa wszechwiat i w nim czowieka, jako imago Dei. Kodeks norm
(Dekalog) opisuje moralne cieki, zasady, jakimi powinna kierowa si istota mylca, aby
harmonia Stworzenia nie zostaa naruszona. Zestaw owych norm to prawo naturalne, ktre ma
charakter obiektywny i nie jest wynikiem umowy spoecznej. Zasady tego prawa obowizuj
powszechnie i bezwzgldnie. Liter prawa naturalnego, w etyce katolickiej okrela Urzd
Nauczycielski Kocioa, a jego orzeczenia s niepodwaalne i definitywne. Podejcie tego
typu okrelamy mianem etyki obowizku (deontologicznej14 ). Z drugiej strony znajdujemy
etyki konsekwencjalne, a w szczeglnoci wzmiankowany ju utylitaryzm. Nie odwouj si
do Absolutu ani nie tworz kodeksu. Badaj konsekwencje danej klasy czynw.
Podzia na etyki deontologiczne i konsekwencjalne jest najbardziej fundamentalnym i
pozwala zrozumie kluczowe konflikty moralne epoki, w szczeglnoci te o charakterze
bioetycznym. Zatem z jednej strony widzimy etyk religijn obowizku, odwoujc si do
czystoci intencji i wyznaczonego przez Boga Kodeksu, a z drugiej etyk konsekwencjaln,
dla ktrej istotniejsze s nastpstwa czynw. Z nimi poczone s odpowiednio pryncypia
etyki medycznej, ich bioetyczni reprezentanci. Jeli podejcie deontologiczne w naszych
roztrzsaniach sprowadzimy do etyki Urzdu Nauczycielskiego Kocioa a konsekwencjalizm
do utylitaryzmu, to zwizane z nimi gwne zasady bioetyczne to: zasada witoci ycia
czowieka niewinnego (bd prima facie) z jednej strony oraz zasada jakoci ycia z drugiej.
Ponisze schematy traktuj jako narzdzie teoretyczne. Pozwalaj na analiz szczegowych
przypadkw wywoujcych spory moralnoprawne. Przyjrzyjmy si owym pryncypiom.
Zasada witoci ycia czowieka niewinnego gosi:
1. Nie wolno w adnym wypadku dziaa lub zaniecha dziaania z intencj odebrania
czowiekowi ycia;

2. mier czowieka moe by wycznie przewidywan ale niechcian (nie objt intencj)
konsekwencj czynu dopuszczalnego;

3. Dopuszczalne jest - w cile okrelonych warunkach - wycofanie si z terapii

podtrzymujcej ycie lub/i zaprzestanie stosowania nadzwyczajnych rodkw leczniczych.

14 Ukute od greckiego sowa deon obowizek.

4. ycie czowieka jest rwne, nienaruszalne oraz godne podtrzymywania15.

Z kolei przeciwstawne pryncypium jakoci ycia stanowi, e:

1. Warto ycia ludzkiego jest funkcj okrelonych zmiennych.

2. Wartociami tych zmiennych s cechy naturalne danego organizmu ludzkiego.

3. Istniej proste metody dowiadczalne, pozwalajce rozstrzygn, czy dany organizm ludzki
posiada te cechy, czy nie.
4.ycie ludzkie nie ma wartoci bezwzgldnej.
Najwaniejszym spord konfliktw, w jakim aktywnie uczestnicz etyka witoci i
przeciwstawna jakoci ycia, jest spr o eutanazj. Obydwa stanowiska w debacie
eutanatycznej odwouj si do rnie rozumianych teorii postpu i regresu dziejowego.
Najpierw sprbujmy wyoni oba podejcia poprzez wyprowadzenie ich z podstawowych,
opisanych wczeniej zasad. Schemat witoci ycia przedstawiam w postaci merytorycznochronologicznej. Skadniki pryncypium od 1 do 3 rozwijaj si w nastpujcym porzdku.
Wczeni chrzecijanie (punkt 1 definicji) uznawali, e niezalenie od okolicznoci zym
moralnie, niedopuszczalnym jest dziaanie lub zaniechanie, ktrego nastpstwem bdzie
mier czowieka. Kontekst odebrania ycia nie ma tutaj dla nich moralnego znaczenia. Nie
wolno zabija w samoobronie i podczas wojny sprawiedliwej. Wykluczona jest jakakolwiek
metoda usprawiedliwiania odebrania ycia, a etyka zabijania jest dla archaicznych
chrzecijan chciaoby si rzec sprzecznoci w terminach. Z naszego punktu widzenia
wczeni chrzecijanie pierwszego, drugiego i czci trzeciego wieku przyjmowali postaw
radykalnie pacyfistyczn. Tak pojmowana zasada wartoci ycia moga funkcjonowa w
15 Por. najciekawsz, moim zdaniem, ksik na temat witoci ycia: W.R.
Jacrzyski, Warto ycia a problem eutanazji (praca doktorska, WFiS UW)
Warszawa 1993. Korzystam tutaj z kilku rozrnie pojciowych wprowadzonych
przez Witolda Jacrzyskiego. Z Witoldem Jacrzyskim, obecnie profesorem w
Uniwersytecie w Mexico, wielokrotnie wsplnie analizowalimy rne problemy
bioetyczne pr. np. M.Wichrowski, W. Jacrzyski, Spr o eutanazj [w:] Medicus,
nr 3, 1992.

sensie technicznym w niewielkich, izolowanych wsplnotach. Sytuacja instytucjonalna

chrzecijan ulega diametralnej zmianie wraz z przejciem przez nich kontroli nad cesarstwem
rzymskim, ktre przecie prowadzio w kocu IV wieku przede wszystkim wojny obronne.
Konieczne zatem stao si takie przebudowanie pryncypium witoci ycia, aby uzasadni
zabijania w cile okrelonych warunkach obrony kolektywnej (wojna sprawiedliwa
prowadzona przez pastwo) i jednostkowej (obrona konieczna konkretnej osoby przed
atakiem). Architektem zmian (punkt 2 definicji) okaza si w. Augustyn, autor
monumentalnego dziea O Pastwie Boym16. Istota, sam rdze koncepcji pacyfistycznej
wczesnych chrzecijan pozostaje pozornie nienaruszony: nie wolno dziaa z intencj zabicia
czowieka. I w tym miejscu wkracza nowa interpretacja. Zakazane jest intencjonalne
odbieranie ycia, ale w pewnych warunkach, jeli dany czyn jest dopuszczalny, mier
czowieka moe by przewidywan, ale nie chcian (nie objt zamiarem, nieintencjonaln)
konsekwencj dziaania dobrego moralnie. Przewidywan, ale nie chcian to bardzo wane
sformuowanie, ktre towarzyszy teorii chrzecijaskiej do naszych czasw. Sprowadmy je
do konkretw. Jeli na ten przykad Hunowie atakuj rzymski obz wojskowy a legionistami
s rzymscy chrzecijanie, ktrzy, gdyby to byo wykonalne, przywitaliby grzecznie
barbarzyc a ten po krtkiej rozmowie wrciby na step, to pewnikiem tak zrobiby
legionista. Niemniej rozwizanie pacyfistyczne jest nierealizowalne z powodw lecych po
stronie Hunw. Legat legionu wydaje rozkaz zbrojnej obrony castrum. Legionista
(sprowadmy odpowiedzialno do jednostkowej) szyje z kuszy do Huna. Wiadomo, co jest
tego konsekwencj mier atakujcego. Ale jaka jest tre czynu chrzecijaskiego
onierza? Materi jego dziaania jest obrona ojczyzny przed wrog armi. Przewidywan, ale
niechcian konsekwencj obrony staje si zatem mier onierza obcej armii. W ten sposb
w. Augustym kadzie podwaliny tzw. teorii wojny sprawiedliwej. Analogiczne rozwizanie
dotyczy obywatela, ktry jest atakowany przez zoczyc i odpiera atak przy uyciu broni.
Tutaj take przewidywan, ale niezamierzon konekwencj czynu dopuszczalnego moralnie
(obrona wasnego ycia oraz innych cennych wartoci) jest mier napastnika. I tak oto
otrzymujemy z kolei podstaw teorii obrony koniecznej. O czasw w. Augustyna teorie
wojny sprawiedliwej oraz obrony koniecznej nie ulegay powaniejszym zmianom17.
16 w. Augustyn, O Pastwie Boym, ksiga XIX. Por. take: : H.Kuhse, Sanctity of Life
Doctrine, Oxford, New York 1990.

17 Por. .: R.Holmes, On War and Morality, Princeton 1989.

Zmieniono jedynie terminologi i w nowoytnoci zrezygnowana z uzasadnie o charakterze

teologicznym. Dodatkowo skomplikowano okolicznoci towarzyszce. Niemniej sama
gboka struktura w myleniu w wojnie i obronie jednostkowej nie ulega zmianie. W XIII
stuleciu tezy z O Pastwie Boym uzupeni w. Tomasz z Akwinu. Dopisek mia jednak
charakter marginalnej zmiany i wiza si z odpowiedzi na pytanie, w jakiej sytuacji czyn,
ktry przynosi za sob dwa nastpstwa (zarazem dobre i ze), jest dopuszczalny moralnie.
Akwinaty zasada podwjnego skutku18 stwierdza, e czyn X jest dopuszczalny wtedy i tylko
wtedy, gdy:
1. X nie jest sam w sobie zy;

2. Sprawca czynu X nie ma zamiaru (intencji) osignicia zego skutku, ale tylko przewiduje
(predykcja), e skutek taki wyniknie;

3. Zy skutek nie moe stanowi rodka do spenienia dobrego skutku;

4. Dobry skutek winien przewaa lub rwnoway zy.

Zasada witoci ycia czowieka niewinnego pozostaa niezmieniona do poowy XX, kiedy
pojawiy si nowe terapie zwizane z uyciem przede wszystkim respiratora przepywowego
i pierwszych prymitywnych cytostatykw (chemioterapia w leczeniu raka), ktre uzupeniy
radioterapi znan od lat .30. Nowe rodzaje leczenia przeduay ycie pacjenta ale w
warunkach znikomej wiedzy lekarzy na temat umierzania blu i stosowania morfiny. Czyli
lekarze otrzymali nowy zestaw technik, ale nie potrafili lub nie chcieli(tzw. mit morfiny jako
leku niebezpiecznego) zwalcza blu, ktry towarzyszy duszemu yciu pacjenta.
Rwnoczenie rodowiska medyczne poowy XX wieku hodoway przekonaniu, e
niezalenie od okolicznoci, medycznego sensu, interesw pacjenta czy cierpienia, naley za
wszelk cen przedua jego istnienie. Taki sens nadawali zasadzie witoci ycia. Osob
ktra spostrzega i zinterpretowaa opisan sytuacj by papie Pius XII, jeden z
najznakomitszych katolickich znawcw etyki medycznej, autor szeregu wypowiedzi, ktre
18 J.T. Mangan,S.J., An Historical Analysis of the Principle of Double Effect (w:)
Theological Studies, vol.10, 1949, s. 41-61 oraz J. Boyle, The Roman Catholic
Tradition and Bioethics (w:) Bioethics Yearbook, vol. 1, Dordrecht 1991, s. 4-21:
Dordrecht 1993, vol.3, s.19-41.

przeksztaciy interesujc nas zasad 19. Pius XII zdecydowanie potpi czyny eutanatyczne,
ale nie poprzesta na odrzuceniu eutanazji, lecz podda miadcej krytyce zwolennikw
uporczywoci terapeutycznej. W ksice zatytuowanej Zaniechanie i wycofanie si z
uporczywego leczenia podtrzymujcego ycie u dzieci.Wytyczne dla lekarzy20 uporczyw
terapi, za Piusem XII, okrelamy mianem stosowania procedur medycznych, w celu
podtrzymywania funkcji yciowych nieuleczalnie chorego, ktre przedua jego umieranie,
wic si z nadmiernym cierpieniem lub naruszeniem godnoci pacjenta. Uporczywa
terapia nie obejmuje podstawowych zabiegw pielgnacyjnych, agodzenia blu i innych
objaww oraz karmienia i nawadniania, o ile su dobru pacjenta. 21
Potpienie eutanazji odnajdujemy w szeregu dokumentw Urzdu
Nauczycielskiego Kocioa od synnej Deklaracji o eutanazji Kongregacji Nauki
Wiary22 po Katechizm Kocioa Katolickiego, gdzie w kluczowym artykule 2277
czytamy: Eutanazja bezporednia, niezalenie od motyww i rodkw, polega na
pooeniu kresu yciu osb upoledzonych, chorych lub umierajcych. Jest ona
moralnie niedopuszczalna. W ten sposb dziaanie lub zaniechanie dziaania,
ktre samo w sobie lub w zamierzeniu zadaje mier, by zlikwidowa bl, stanowi
zabjstwo gboko sprzeczne z godnoci osoby ludzkiej i z poszanowaniem Boga
ywego, jej Stwrcy. Bd w ocenie, w ktry mona popa w dobrej wierze, nie
zmienia natury tego zbrodniczego czynu, ktry zawsze naley potpi i
wykluczy.

Urzd Nauczycielski Kocioa czy zwolennikw eutanazji z procesami

degeneracyjnymi naszej kultury. W tej historiozofii regresu ruchy proeutanatyczne
nazywane s czci tzw. cywilizacji mierci a wejcie na drog eutanazji oznacza
znalezienie si na rwni pochyej prowadzcej do zniszczenia najwaniejszych i kulturowo

19 Pius XII, The Prologation of Life (w:) Pope Speaks, no. 4, 1958, s. 393-398; Przemwienie do
midzynarodowego zgromadzenia lekarzy i chirurgw (24 II 1957), w: AAS 49 (1957).

20 Polskie Towarzystwo Pediatryczne, Warszawa 2011. Autorstwo: Tomasz Dangel,

Ryszard Grenda,Jan Kaczkowski, Jakub Pawlikowski, Marcin Rawicz, Ewa Sawicka,
Magorzata Szeroczyska, Joanna Szymkiewicz-Dangel, Janusz wietliski, Marek
Wichrowski.

21 J.w. s. 40.
22 Patrz: AAS 72 (1980), s. 542-552.

cennych wartoci.23 Innymi sowy zwycistwa zwolennikw eutanazji oznaczaj cofnicie

si historii do stadiw barbarzystwa i tym samym niszczenie tego, co w rozwoju
(postpie) dziejowym jest cenne.
Diametralnie przeciwstawne stanowisko zajmuj utylitaryci. Powrmy do
realizowanej w ruchu utylitarystycznym zasady jakoci ycia. Zawarte jest
w niej przekonanie o tym, e warto istnienia czowieka zaley od jakoci
jego biografii. Jeli ycie biologiczne jest na bardzo niskim jakociowo
poziomie i wytwarza cierpienia nie do zniesienia, wtenczas ycie staje si
niegodnym przeycia.24 Jako takie moe zosta przerwane na danie.
Czyn eutanatyczny jest, zdaniem utylitarystw, dobry moralnie.
Legalizacja eutanazji oznacza wyrany postp na drodze ku redukcji
zbdnych cierpie. Trudno znale obszar radykalniejszego i
wyraniejszego konfliktu pomidzy Kocioem a utylitarystami, jak wanie
tanatologiczny spr o eutanazj. Na planie filozofii historii zderzaj si
tutaj ze sob wizje nie do pogodzenia. Jak zauway Ludwig Wittgenstein w
dziele O pewnoci (611) tam gdzie rzeczywicie spotykaj si dwie zasady, ktrych nie
sposb uzgodni, tam kady ma drugiego za heretyka. Pryncypia s rzeczywicie nie do
pogodzenia, podobnie jak obecne w tle historiozofie.
Aby spr o eutanazj przedstawi waz ze wszystkimi niuansami, naley zdefiniowa pojcie
w sposb obiektywistyczny, wolny od stronniczoci i zajmowania z gry moralnego
stanowiska. Eutanazj sprowadzam do pewnego czynu, ktry przebiega w nastpujcy
sposb: X dokona eutanazji wobec Y to tyle, co X przyczyni si do mierci Y motywowany
jego interesem oraz wspczuciem25. Y w taki czy inny sposb da odebrania mu ycia.
mier Y jest zamierzona przez X, czyli nie tylko przewidywana, ale take postanowiona,
objta intencj. Dodatkowo czynowi eutanatycznemu towarzyszy wspczucie. Otrzymujemy
23 M.Wichrowski, Zasada "rwni pochyej" a etyka medyczna, ETYKA, 1994, nr 27, s.119125.

24 Por. jedno z najciekawszych dzie w utylitarystycznej etyce: J. Rachels, The End

of Life. Euthanasia and Morality, New York 1986.
25 Por. jeden z pierwszych w jzyku polskim szerszych analiz problemu: W.
Jacrzyski, M. Wichrowski, Spr o eutanazj [w:] Medicus, 1992, nr 3, s. 18.

dwie strony relacji: dokonujcy eutanazji X (podmiot) oraz Y (przedmiot). Dziaanie tego
pierwszego jest przyczynieniem si. Uywam tego czasownika, bowiem obejmuje
znaczeniem wszystkie moliwe interwencje w zwizek przyczynowo-skutkowy wiodcy do
mierci. Przyczyni si mona na dwa sposoby: przez bezporednie dziaanie bd
zaniechanie. Interweniujemy w zwizku kauzalnym na sposb czynny (dziaanie) lub bierny
(zaniechanie). Rozrnienie dziaanie zaniechanie stanowi powany problem moralnoprawny. Nie istnieje przekonywujcy zestaw kryteriw, ktre pozwoliyby rozdzieli
aktywno od biernoci, dziaanie od zaniechania, wycofanie si ze zwizku przyczynowego
od bezporedniej w nim interwencji. Kryteria demarkacji w przewaajcym stopniu zale od
kontekstu. To wanie sytuacyjny konkret decyduje o tym, do jakiej kategorii zaliczamy dane
przyczynienie si do czego. I tak oto na przykad kierowani zdrowym rozsdkiem uznamy
za oczywiste, e przerwanie dopywu mieszanki powietrza nurkowi, ktry przebywa w
batyskafie jest czynem w tym wypadku zabjstwem. Rwnoczenie wolno mie
uzasadnione wtpliwoci, czy rozczenie respiratora utrzymujcego pacjenta przy yciu jest
dziaaniem czy zaniechaniem! I wanie zadecydowanie o przynalenoci do interesujcej nas
kategorii zaley od kontekstu, od danych na temat danego przypadku, od prawdziwego opisu
stanu rzeczy. Bez tych istotnych, wstpnych informacji niemoliwym jest kwalifikacja stanu
rzeczy.
W przypadku drugiego czonu relacji eutanatycznej, tzn. pacjenta Y, istotnym jest czy osoba ta
jest wiadoma w okresie poprzedzajcym. Ustalenie wane z racji na fakt, e eutanazja winna
by dobrowolna. wiadomy wybr pacjenta dokonywany jest na drodze wielokrotnie
ponawianych prb lub/i poprzedzajcego wyraenia woli w postaci testamentu lub/i
utrwalonego zeznania-narracji26. Niemniej w chwili dokonania eutanazji pacjent moe by
niewiadomy, nieprzytomny. Dlatego dzielimy na wiadom i niewiadom.
Jeli dwa powysze rozrnienia skrzyujemy, otrzymamy skoczon klasyfikacj-podzia:
(1)Eutanazja czynna wiadoma; (2) czynna niewiadoma; (3)bierna wiadoma; (4)bierna
niewiadoma.
Na og sdzi si, e ta pierwsza jest eutanazj waciw, definiujc przedmiot sporu.
I rzeczywicie jej opis nie budzi wtpliwoci. Pacjent w stanie ycia niegodnego przeycia,
cierpicy w sposb nie do zniesienia ponawia proby o odebranie ycia. Lekarz lub inna
26 Por. B.D. Colen, The Essential Guide to a Living Will. How to Protect Your Right to
Refuse Medical Treatment, New York 1991. Autor cytuje i analizuje wszystkie wzory
testamentw ycia, ktre s uywane w USA.

osoba wykonuje ruch w przestrzeni (np. zastrzyk) i bezporednim, zamierzonym,

intencjonalnym nastpstwem jest zgon. W drugim przypadku pacjent jest pozbawiony
przytomnoci, ale X dysponuje wiedz na temat pogldw Y i czyni to, co w pierwszym
przypadku. Z kolei (3) i (4) rni od (1) i (2) brak bezporedniej interwencji. X take
wykonuje ruch w przestrzeni, ale w taki sposb, e nie jest on bezporedni przyczyn
mierci. X na przykad rozcza respirator, ale Y umarby i tak wwczas, gdyby respirator nie
zosta uyty. Jednak z powodu braku obiektywnych kryteriw demarkacji
(dziaanie,zaniechanie) - wybuchaj spory. Istotnym pozostaje, e intencj tego, ktry
zaniecha jest odebranie ycia. To wanie ona, intencja, rni eutanazj biern od wycofania
si z uporczywej terapii. Prawnicy wprowadzaj dodatkow dystynkcj
pojciow: zabjstwo z litoci. Zaniechanie uporczywoci terapeutycznej nie jest
eutanazj biern.
W polu znaczeniowym interesujcego nas pojcia znajduje si tzw. samobjstwo z asyst.
Tutaj take trudno jest narysowa lini demarkacyjn, oczywicie z powodw praktycznych.
W holenderskim systemie prawa medycznego, gdzie eutanazja jest zalegalizowana, dziaanie
polega na iniekcji albo podaniu pacjentowi szklaki z pynem, ktry wypija. Nietrudno
spostrzec, e samodzielne wypicie rodkw odbierajcych ycie jest nie do koca tym
samym, co zrobienie zastrzyku. W przypadku owego spoycia lekarz tylko dostarcza rodek
a pacjent sam go zuywa, czyli jest to stan rzeczy zbliony do naszego intuicyjnozdroworozsdkowego rozumienia samobjstwa. Warto te odnotowa, e jeli zwizek
przyczynowo-skutkowy w przypadku zastrzyku jest jednoznaczny, to w przypadku
samodzielnego wypicia bezbolesnej trucizny odlego pomidzy lekarzem jako przyczyn
a mierci pacjenta ulega zwikszeniu. Lekarz niejako stoi gdzie indziej. On dostarcza rodek.
Asystuje a nie dokonuje. Ta subtelna rnica znalaza wyraz w prawie stanu Oregon, gdzie
dopuszczalne i stosowane jest wydawanie recepty mierci pacjentowi na jego prob i po
spenieniu szeregu warunkw a zabroniona jest zarazem eutanazja. Stan Oregon wyznacza
jedyny obszar, gdzie zalegalizowano samobjstwo z asyst.27
Poniszy schemat porzdkuje nasze dociekania:
I Elementarne rozrnienia
Czynna

- Bierna

[perspektywa osoby dokonujcej eutanazji]

27 Por. oregoski Death with Dignity Act:

http://public.health.oregon.gov/ProviderPartnerResources/EvaluationResearch/De
athwithDignityAct/Pages/index.aspx

wiadoma - Niewiadoma [perspektywa pacjenta]

II Waciwa klasyfikacja
1. Czynna wiadoma
2. Czynna niewiadoma
3. Bierna wiadoma
4. Bierna niewiadoma
III Pojcia pokrewne
5. Samobjstwo z asyst
6. Zabjstwo z litoci
Aby dopeni obraz zagadnie eutanatycznych naley podda krtkiej
analizie koncepcj prawn w Polsce. Eutanazja przedstawiana jest przez
doktryn i Kodeks Karny jako tzw. zabjstwo uprzywilejowane, czyn
zabroniony28. Traktuje o nim 150 art. Kodeksu Karnego, w ktrym czytamy:
( 1) Kto zabija czowieka na jego danie i pod wpywem wspczucia dla niego, podlega
karze pozbawienia wolnoci od 3 miesicy do lat 5. ( 2) W wyjtkowych wypadkach sd
moe zastosowa nadzwyczajne zagodzenie kary, a nawet odstpi od jej wymierzenia. Z art.
150 powiza naley w interesujcym nas kontekcie art. 148 4 traktujcy o zabjstwie pod
wpywem silnego wzburzenia usprawiedliwionego okolicznociami oraz art. 151 penalizujcy
pomoc w samobjstwie. W doktrynie prawnej, Kodeksie Karnym i orzecznictwie zabjstwo
uprzywilejowane, pod wpywem wspczucia (w wiecie anglosaskim w afekcie) jest
czynem zabronionym ale nie karygodnym. Sd dysponuje moliwoci odstpienia od kary.
Ustawodawca wyranie przeciwstawi eutanazj zabjstwu waciwemu (o nim art. 148 1-3)
i uzna, e istniej okolicznoci uchylajce odpowiedzialno i wyczajce bezprawno.29

28 Por. A.Marek, Obrona konieczna w prawie karnym. Teoria i orzecznictwo,

Warszawa 2008.
29 Na marginesie trzeba zauway pewien paradoks polskiego prawa karnego.
Klauzula bezkarnoci odnosi si wycznie do eutanazji, ale nie dotyczy
samobjstwa z asyst (art.151 KK). Z filozoficznego i zdroworozsdkowego
punktu widzenia nie istniej przesanki, aby rnicowa te dwa czyny. Przecie
eutanazja czsto przebiega na drodze samobjstwa z asyst.

Wideki karalnoci s znaczco rozsunite: od 5 lat pozbawienia wolnoci po uniewinnienie i

odstpienie od wymierzenia kary.
Spr o eutanazj rozgrywa si pomidzy trzema stanowiskami. U podstaw poniszej
klasyfikacji-schematu ley podzia etyki na indywidualn i spoeczn, ktrych rozstrzygnicia
nie zawsze musz by zbiene.
Pole wyboru oceny
E. jest za moralnie - E. jest dobra moralnie

[poziom etyki indywidualnej]

E. nie naley legalizowa -E. naley zalegalizowa [poziom prawa i etyki spoecznej]

Waciwe stanowiska w sporze

1. E. jest dobra moralnie i naley j zalegalizowa
[Stanowisko utylitarystw i organizacji prawa do mierci]
Argument wspczucia i interesu chorego.
2. E. jest dobra moralnie i nie naley jej legalizowa
[ Stanowisko umiarkowane]
Argument wspczucia i interesu chorego pochodzcy z etyki indywidualnej
oraz argument rwni pochyej pochodzcy z etyki spoecznej.
3. E. jest za moralnie i nie naley jej legalizowa
[ Stanowisko Kocioa i organizacji prawa do ycia]
Argument rwni pochyej i / lub argument religijny.
Jeli pomin logicznie dopuszczalne stanowisko (2), pozostan w obszarze sporu dwa
rozwizania: katolickie (ktre najlepiej ilustruj cytowane dokumenty Urzdu
Nauczycielskiego Kocioa) oraz utylitarystyczne. Jedno i drugie odwouj si do wizji
postpu dziejowego lecz odmiennie interpretuj w nim czynnik eutanazji. Obydwa wplataj
take wtki powizane z koncepcj regresu, cofania si cywilizacji do wczeniejszych
szczebli. Rozumowanie katolickie najczciej przyjmuje posta rwni pochyej.30 Metafora
30 Por. M.Wichrowski, Zasada "rwni pochyej" a etyka medyczna, ETYKA, 1994, nr 27,
s.119-125; D.Lamb, Down the Slippery Slope. Arguing in Applied Ethics, London 1988.

grawitacyjna rwni zakada stopniowe zsuwanie si w d, odchodzenie od istotnych

wartoci i zmierzanie ku katastrofie, zniszczeniu wartoci cennych dla naszej kultury.
Charakterystyczne jest cise wizanie wtkw historiozoficznych z bioetycznymi w
schemacie odchodzenia od prawa naturalnego. Ustalony przez Boga osobowego kodeks norm
wyznacza te rozwizania spoeczne, ktre nie naruszaj porzdku Stworzenia. Odejcie od
kodeksualnych cieek zakazw i nakazw wiedzie krok po kroku do katastrofy dziejowej.
Naruszenie samego rdzenia bioetyki prawa naturalnego pryncypium witoci ycia
czowieka niewinnego powoduje tragiczne konsekwencje. Znamienna jest prawnonaturalna
interpretacja zbrodni lekarzy niemieckich, medycyny SS i Akcji T4.31 Rwnia pochya
wiedzie od utylitarystycznego przyzwolenia, a nawet swoistej apoteozy eutanazji
dobrowolnej, przez odbieranie ycia niedobrowolne w ramach Rassenhygiene (np. Aktion
14f13 zabijanie chorych psychicznie) po Shoah. Utylitaryzm wytycza krok po kroku drog
w kierunku zniszczenia cywilizacji, oznacza tym samym wejcie na rwni pochy za.
Radykalne rozumowanie tego typu wie ze sob zabjstwa motywowane eugenicznie lub
rasowo ze wspczesn medycyn holendersk. Krytyka jest w pewnym stopniu uatwiona,
bowiem lekarze, tacy jak hitlerowiec Karl Brandt, przejli utylitarystyczn terminologi a
przede wszystkim pojcie ycia niegodnego przeycia. Jeli utylitaryzm doprowadzi do
ekscesw lekarzy hitlerowskich, to nic nie stoi na przeszkodzie, aby z holenderskiego modelu
eutanazji wyoni si nowy potworny system, gloryfikacja cywilizacji mierci. Wizj tej
ostatniej przedstawi Jan Pawe II w synnych encyklikach Veritatis Splendor (1993) i
Evangelium Vitae (1995). Wyrazem cywilizacji mierci jest szereg procedur medycznych
uznawanych przez utylitarystw za dobre. Lista zych moralnie, zdaniem Urzdu
Nauczycielskiego Kocioa, dziaa obejmuje aborcj, eutanazj, zabjstwo z litoci,
ludobjstwo, antykoncepcj i zapodnienie in vitro. Porzucenie przez Zachd cywilizacji
mioci (pojcie wprowadzone przez Pawa VI) a synonimicznie kultury ycia na rzecz
cywilizacji mierci doprowadzi moe do katastrofy dziejowej. Tutaj historiozofia katolicka
przybiera posta katastrofizmu pedagogicznego, ktry warunkowo gosi nadchodzcy upadek,
ktremu jednakowo powinnimy si przeciwstawi. Jeli tego nie zrobimy i wejdziemy na
drog bioetyki holenderskiej, wtenczas upadek bdzie nieuchronny.32

31 Por. wyczerpujcy opis medycyny hitlerowskiej w: Y.Tyron, S.Helman, Historia

medycyny SS czyli mit rasizmu biologicznego, Warszawa 1973 oraz R.N. Proctor,
Racial Hygiene: Medicine ander the Nazis, Cambridge Mass, 1988; H. Friedlander:
The Origins of Nazi Genocide: From Euthanasia to the Final Solution, Chapel Hill, 1995.

Spr bioetyczno-historiozoficzny rozgrywa si oczywicie take w sferze polityki, wszak to

legislatywa decyduje o ksztacie ustaw prawnomedycznych. Polityka jednak wymusza
retoryk argumentw perswazyjnych i wyolbrzymiajcych wady kadego z opisanych tutaj
rozwiza.33 Osobicie uwaam, e nieuzasadnionym moralnie jest uczestniczenie lekarza w
odbieraniu ycia na danie. Jednoczenie zgadzam si z tymi, ktrzy rozwizanie problemu
cierpie pacjentw znajduj w ruchu hospicyjnym, opiece paliatywnej, rozwoju analgetyki a
w sytuacji ostatecznej w sedacji terminalnej. Zarazem za szalenie istotne uwaam
odchodzenie od wszelkich postaci uporczywoci terapeutycznej realizowanej wbrew woli
pacjenta. Postp spoeczny wyznacza rozwj ruchu hospicyjnego oraz wiadomoci
tanatologicznej lekarzy. T drog zbliamy si stopniowo pedentim progredientis ku
horyzontowi celw, jakim jest redukcja cierpie.

32 Ciekaw ilustracj argumentu rwni pochyej stanowi tatrzaski leb Dregea.

Zejcie nim jest pocztkowo atwe, po czym staje si coraz trudniejsze i bez
odpowiedmniego sprztu prowadzi do niechybnej mierci. Symbolika lebu
wystpuje czsto w kazaniach na Podhalu. Por. Micha Jagieo, Woanie w grach.
Wypadki i akcje ratunkowe w Tatrach, Warszawa 2006, s.104-106; J.Nyka, Tatry
Polskie, Latchorzew 2003, s. 198
33 Chain Perelman w klasycznej ju pracy Imperium retoryki. Retoryka i
argumentacja zauway, e w dziedzinach, gdzie chodzi o zwycistwo polityczne
jakiego rozwizania rozumowania nie s ani formalnie poprawnymi dedukcjami,
ani indukcjami idcymi od szczegu do ogu, lecz s wszelkiego rodzaju
argumentacjami, ktrych celem jest skonienie suchaczy do uznania tez, jakie
przedstawia im si do akceptacji. (Imperium retoryki, Warszawa 2002, s. 6)