Po niemal wier wieku planowania

i budowy rusza najwiksza maszyna

wiata - akcelerator protonw LHC
pod Genew. Czy odkryje on przed
nami tajemnice wiata kwantw?
JAROSAW CHROSTOWSKI

D PRZESZO STU LAT bu

dujemy akceleratory - urz
dzenia, ktre rozpdzaj
czstki elementarne, nada
jc im w ten sposb coraz wiksze
energie. Kady kolejny akcelerator
pozwala bada zjawiska zachodzce
w coraz mniejszej skali, kady pro
wadzi do nowych odkry. Dowiad
czenia zostay jednak bardzo szyb
ko wyprzedzone przez teori. Gdy
w 1932 roku John Cockcroft i Ernest
Walton za pomoc wizek protonw
o energiach 400 keV po raz pierwszy

w historii rozszczepili atom (litu),

wynik nie by niespodziank przewidzieli go cztery lata wczeniej
George Gamow oraz (niezalenie) Ro
nald Gumey i Edward Condon. Pniej
byo podobnie: dziki zaawansowa
nym teoriom fizycznym potrafilimy
mniej wicej okreli, co zobaczymy
w kadym nastpnym akceleratorze.
Nikogo nie zdziwio odkrycie w 1962
roku neutrina mionowego w akcelera
torze AGS w Brookhaven National Laboratory, kwarka powabnego w Stan
ford Linear Accelerator Center (SLAC)

Wielki Zderzacz Hadronw) - pobie

gn pierwsze wizki protonw. Roz
pdzone niemal do prdkoci wiata,
bd si zderza w ogromnych, licz
cych dziesitki metrw detektorach.
Co wwczas zaobserwujemy? Na to
pytanie nie potrafimy udzieli jed
noznacznej odpowiedzi. Tam, gdzie
zaczynaj si dowiadczenia w LHC,
koczy si sia przewidywa naszej
najlepszej teorii budowy materii Modelu Standardowego.

Fizyka cegieek natury

Model Standardowy to zesp teorii
fizycznych opisujcych mikroskopo
w budow wiata. Podstawowymi
cegiekami natury s tu fermiony
- czstki elementarne, ktre dziel
si na trzy bardzo podobne do siebie
grupy, tzw. rodziny: pierwsz (elek
tron, neutrino elektronowe, kwark
grny i kwark dolny), drug (mion,
neutrino mionowe, kwark powabny,
kwark dziwny) i trzeci (taon, neu
trino taonowe, kwark prawdziwy,
kwark pikny). Fermiony oddzia
uj ze sob, a nonikami tych od
dziaywa s inne czstki - bozony.
Zaliczamy do nich foton (nonik si
elektromagnetycznych), bozony W+,
W i Z (odpowiedzialne za oddzia
ywania sabe) oraz gluony, ktre
przenosz oddziaywania silne, wi
ce kwarki w takie zespoy, jak pro
ton czy neutron. Ca t konstrukcj
mona opisa jeszcze prociej, wpro
wadzajc podzia na kwarki i lepto
ny (pod t nazw kryj si elektro
ny, miony, taony i trzy odpowiadaj
ce im neutrina). W tym ujciu nasz
wiat tworzy zaledwie sze rodza
jw kwarkw, sze rodzajw lepto
nw oraz trzy wspomniane oddzia
ywania fundamentalne.
Na pierwszy rzut oka wydaje si,
e Model Standardowy jest tworem
oraz rwnolegle w Brookhaven Natio
wzgldnie prostym. Niestety, to po
nal Laboratory w roku 1974, bozonw
zory. Pod zbiorcz nazw gluony
W i Z w CERN-ie (1983) czy te kwar
kryje si na przykad a osiem cz
ka prawdziwego w Tevatronie w Ferstek. Co wicej, z kadym kwarkiem
milabie (rok 1995). Akceleratory su
i leptonem jest zwizana antyczstka
yy w zasadzie do potwierdzania ist
o takiej samej masie i czasie ycia,
nienia czstek znalezionych wczeniej
lecz innym znaku pewnych
na drodze teoretycznej. Wiedzielimy,
liczb kwantowych, np. po
czego szukamy.
zyton to odpowiednik
Do dzisiaj.
elektronu z dodatnim
W cigu najbliszych tygodni przez adunkiem elektrycz
najdoskonalsz prni w Ukadzie
nym. W rzeczywistoci
Sonecznym - wntrze rur akcelera
mamy wic dwukrot
tora LHC (Large Hadron Collider, czyli nie wicej cegieek.

Spora liczba czstek tworzcych ta

jemnicze rodziny to zreszt najmniej
szy problem. Aby Model Standardo
wy w ogle dziaa, trzeba z ogrom
n precyzj - rzdu nawet pitnastu
miejsc po przecinku - dopasowa nie
mal dwadziecia rnych parametrw,
ktre wyznaczamy dowiadczalnie.
Dlaczego parametry te s wanie ta
kie, a nie inne? Tu Model Standardo
wy nie udziela odpowiedzi. Na doda
tek bardzo powane problemy teore
tyczne Modelu znikaj dopiero wtedy,
gdy wprowadzimy do niego jeszcze
jedn czstk, bozon Higgsa, ktre
go mimo wielu prb wci nie uda
o si odkry.
Pyta jest jeszcze wicej. Nikt
nie wie, dlaczego s tylko trzy ro
dziny fermionw. Jak wyliczy ma
sy czstek elementarnych? Dlacze
go tu po Wielkim Wybuchu materia
i antymateria nie anihiloway cako
wicie, lecz pozostawiy niestrawione resztki - obserwowany dzi przez
nas Wszechwiat? Zagadk jest take,
dlaczego Wszechwiat wydaje si za
wiera ciemn materi, ktrej cz
stek Model Standardowy w ogle nie
uwzgldnia. No i to najbardziej oczy
wiste pytanie: w jaki sposb pogodzi
t teori z faktem istnienia oddzia
ywa grawitacyjnych, ktrych Mo
del w ogle nie zauwaa?

Fabryka niezwykoci
Jest bardzo prawdopodobne, e odpo
wiedzi na wiele z powyszych pyta
dostarczy wanie akcelerator LHC.
T najwiksz maszyn wiata cz
sto nazywa si najdoskonalszym mi
kroskopem, gdy pozwoli ona bada
natur w skalach tak maych, z jaki
mi nigdy wczeniej nie mielimy do
czynienia. Takie porwnanie nie jest
jednak dobre. Mikroskop to bowiem
urzdzenie do ogldania niewielkich
obiektw, ktre zostay odpowiednio
przygotowane do badania - a wic
takich, do ktrych mielimy wcze
niej dostp. LHC to co wicej - to
fabryka, narzdzie kreacji, gdzie

Ssiednia strona:
Praca nad
montaem
pprzewodnikowych
detektorw,
stosowanych
w eksperymencie
ATLAS,
odbywaa si
w pomieszczeniach
bezpyowych.
U dou:
Stopie
zoonoci zjawisk
zachodzcych
w LHC przedstawia
wizualizacja
zderze jder
oowiu w detektorze
ALICE. Powstajce
kwarki wyrniono
kolorami
czerwonym,
zielonym
i niebieskim.

STRUKTURA MATERII

0,01 m
kryszta

10 - 9 m

czsteczki

10 -10 m

atomy

10-14m

jdro
atomowe

10 - 1 5 m

proton

10 -18 m
kwark,
elektron

obiekty mikrowiata bd powstawa

y w wyniku zderze wizek proto
nw. Ale co tam powstanie?
Moliwoci jest wiele, bo wiele jest
hipotetycznych teorii opisujcych, co
moe si zdarzy poza Modelem Stan
dardowym. Przykadowo, energie uzy
skiwane w LHC odpowiadaj masom
czstek przewidywanych przez modele
wykorzystujce supersymetri. Prze
widuje ona, e w odpowiednich wa
runkach kady fermion miaby swj
supersymetryczny odpowiednik, tzw.
superpartnera: leptonom odpowiada
yby sleptony, kwarkom - skwarki.
Czstce takiej jak elektron towarzy
szyby wic superpartner w postaci
selektronu, fotonowi - fotino, bozo
nowi Higgsa - higgsino itp. Zatem je
li supersymetria istnieje, w LHC po
winnimy zobaczy dziesitki niezna
nych wczeniej czstek.
Gwarancji, e tak si stanie, nie
ma jednak adnej. Supersymetria
nie jest bowiem jedyn teori pr
bujc opisa wiat poza Modelem
Standardowym. Niektre teorie su
geruj na przykad, e w wyniku zde
rze wizek protonw mog si wy
tworzy mikroskopijne czarne dziu
ry, ktre gwatownie parujc, zalej
detektory lawin czstek wtrnych.
Obliczenia przeprowadzone przy
nieco innych zaoeniach skaniaj
do przypuszcze, e by moe uda
nam si potwierdzi obecno po
stulowanych przez teori M dodat
kowych wymiarw czasoprzestrzeni.
Pojawiy si nawet sugestie, e akce
lerator wytworzy niewielkie tunele

czasoprzestrzenne, dziki ktrym

fizycy mogliby bada natur tak ele
mentarnej cechy naszej rzeczywisto
ci, jak przyczynowo.

Eksplozja - tak, ale wiedzy

Wbrew sztucznie podsycanej histerii
mediw, adne z opisanych zjawisk
(jeli w ogle wystpi) nie doprowa
dzi do zagady wiata. O tym, e je
stemy bezpieczni, przekonuje fakt,
e... istniejemy. Ziemia od miliardw
lat jest zalewana strumieniem wyso
koenergetycznych czstek - promie
niowaniem kosmicznym. Ich energie
zawieraj si zazwyczaj w przedziale
od gigaelektronowoltw (109 eV) do
teraelektronowoltw (1012 eV), a wic
odpowiadaj energiom, z ktrymi
bdziemy mieli do czynienia w LHC.
Czstki promieniowania kosmicznego
ustawicznie zderzaj si z czsteczka
mi ziemskiej atmosfery. Mimo to Zie
mi nie wchony adne czarne dziury
ani nie zalaa nas fala turystw z przy
szoci, ktrzy z okrzykiem wreszcie!
spadaliby z nieba przez pootwierane
tunele czasoprzestrzenne.
Margines bezpieczestwa pracy
LHC, gwarantowany wystpowaniem
naturalnego, wysokoenergetycznego
promieniowania kosmicznego, jest
ogromny. W promieniowaniu tym zda
rzaj si bowiem czstki o energiach
nieosigalnych dla inynierw XXI
wieku (i zapewne wielu nastpnych
stuleci). Rekordzistk jest czstka za
rejestrowana nad USA 15 padzierni
ka 1991 roku podczas eksperymen
tu Fly Eye - jej energia bya ponad

22 mln razy wiksza od energii zde

rze w LHC! Nowy akcelerator bdzie
wyjtkowy nie dlatego, e rozpdzimy
w nim czstki do jakich niewyobraal
nych, nie wystpujcych w przyrodzie
energii (bo to nieprawda), lecz dlate
go, e bdziemy mogli w kontrolowa
nych warunkach bada efekty wyso
koenergetycznych zderze czstek
elementarnych - zderze, ktre od
zarania dziejw nieustannie zacho
dz tu nad naszymi gowami.
Trudno dzi oceni znaczenie od
kry, ktre z pewnoci bd mia
y miejsce w LHC. Czy tylko fizycy
bd z nich zadowoleni? Z pewno
ci nie. Wemy wspomniany bozon
Higgsa, ostatni nieodkryt czst
k Modelu Standardowego. Zakres
energii LHC odpowiada zakresowi
przewidywanych mas tych bozonw.
Stawka jest wic dua: brak tej czst
ki w LHC bdzie mia ogromne zna
czenie przy budowaniu teorii gbszej
od Modelu i doprowadzi do rewolu
cji w fizyce czstek elementarnych.
Co si jednak stanie, gdy w LHC rze
czywicie odkryjemy bozon Higgsa?
Czstka ta jest najprawdopodobniej
odpowiedzialna za posiadanie przez
obiekty masy, cechy, z ktr nieod
cznie zwizana jest bezwadno.
Bezwadno? A c w tym ciekawego
lub przydatnego, mona by zapyta?
Odwoajmy si do przykadu z teorii
elektromagnetyzmu. Synne rwna
nia Maxwella zostay opublikowane
po raz pierwszy w 1864 roku. Musie
limy jednak czeka niemal sto pi
dziesit lat, aby stworzy pierwsze

Po lewej:
Wysokoenergetyczne
wizki protonw,
zakrzywiane przez
nadprzewodzce
magnesy, bd
biegy wewntrz
dugiego na 27 km
kolistego tunelu.
PO prawej:
Komputerowa
symulacja zderzenia
czstek i produktw
ich rozpadu
w akceleratorze LHC.

metamateriay - substancje skon

struowane w tak zmylny sposb, e
pozwalaj ekranowa pole elektroma
gnetyczne (o zwizanej z tym niewi
dzialnoci optycznej pisalimy w po
przednim wydaniu Wiedzy i ycia).
Realnym wydaje si przypuszczenie,
e jeli w LHC naprawd znajdziemy
bozon Higgsa, fizycy bd mogli lepiej
zrozumie natur bezwadnoci i pr
dzej czy pniej naucz si ni mani
pulowa. Z pewnoci proces ten zaj
mie wiele dziesicioleci, lecz rezultaty
potencjalnie mogyby by oszaamia
jce: gdybymy na przykad nauczyli
si ekranowa pole Higgsa, pojaz
dy mogyby przyspiesza do ogrom
nych prdkoci w uamkach sekund,
co nie tylko uatwiaoby podre, ale
rwnie zwikszao bezpieczestwo
- w kadej chwili mona by przecie
unikn zderzenia, wykonujc na
tychmiastowy zwrot. Gdyby za sa
mochd czy samolot przyszoci zde
rzy si z przeszkod, ludzie nie gin
liby wskutek obrae wewntrznych
wywoanych gigantycznymi przeci
eniami ani w wyniku poarw spo
wodowanych pkajcymi zbiornika
mi paliwa. Bezwadno - jedno z naj
bardziej okrutnych zjawisk fizycznych
- przestaaby nas zabija.

U progu zmian
Na pocztku XXI wieku takie wizje s
tylko mrzonkami i by moe pozosta
n nimi na zawsze. Pamitajmy jed
nak, e gdy w 1911 roku Ernest Ru
therford strzela czstkami alfa w zote
folie, w najczarniejszych koszmarach

nie mg przypuszcza, e niespena

cztery dziesiciolecia pniej odkry
te przez niego - tak, wydawaoby si,
drobne - jdro atomowe zmusi do ka
pitulacji Japoni, na dziesiciolecia
podzieli kul ziemsk na dwa wrogie
obozy i doprowadzi ludzko do kra
wdzi zagady. Z pewnoci nie wie
dzia take, e prby opisania zjawisk
w skali atomowej przyczyni si do po
wstania mechaniki kwantowej, teo
rii, ktra wywrcia do gry nogami
nasze wyobraenia o naturze rzeczy
wistoci. Dzi mechanika kwantowa
jest wszechobecna w naszym yciu.
Do powiedzie, e - wedug nie
ktrych oszacowa - zaley od niej
niemal co drugi produkt wytwarza
ny w USA. Teorii tej zawdziczamy
tranzystory i lasery, nowe materiay,
telefony komrkowe i odtwarzacze
DVD, a take komputery i Internet.
Dziki tym wynalazkom zmieni si
nasz styl ycia, sposb pracy, meto
dy leczenia, a nawet rozumienie po
trzeb innych grup spoecznych i na
rodowociowych.
Niemal dokadnie wiek po do
wiadczeniach Rutherforda rusza ko
lejny akcelerator. Podobnie jak wtedy,
nie jestemy w stanie powiedzie, kt
ra z wielu teoretycznych drg prowa
dzi do krainy rzeczywistoci. Wiemy
jednak, e dziki LHC z pewnoci
na naszych oczach narodzi si nowa
fizyka - a wraz z ni musi si naro
dzi nowy wiat.
JAROSAW

i yda.

CHROSTOWSKI

jest

redaktorem

Wiedzy