Rozdzia 4.2. Okres amarneski.

Amenhotep IV, faraon XVIII dynastii, powszechniej znany pod imieniem Echnaton, by
jednym z najbardziej kontrowersyjnych wadcw Staroytnego Egiptu, ktry zapocztkowa
okres w dziejach tego pastwa nazywany rewolucj amarnesk. Jego pogldy rniy si
od norm panujcych wwczas w pastwie egipskim, a wprowadzane zmiany w sferach ycia
politycznego i religijnego kraju wzbudziy due oburzenie spoeczestwa. Do dzisiejszych
czasw wadca ten jest obiektem oywionych dyskusji w rodowisku badaczy zajmujcych
si tym okresem. Ilo publikacji, jak i opinii powstaych na temat rzdw jak i samej osoby
Echnatona, jest ogromna. Okrela si go wieloma niepochlebnymi przymiotnikami, takimi
jak: heretyk, fanatyk, rewolucjonista. Dlaczego wzbudza tak wielkie zainteresowanie?
Midzy innymi zmieni istniejcy system wierze poprzez wprowadzenie kultu jednego boga
Atona, umniejszajc rol Amona, wczesnego boga o randze pastwowej, ponadto przenis
stolic Egiptu z Teb do nowo wybudowanego miasta Achetaton (dzisiejsze Tell el-Amarna)
amic wiekowe tradycje w pastwie faraonw. Jego rodacy usiowali wymaza okres rzdw
Echnatona z dziejw historii pastwa. Miasto Atona zniszczono, przywrcono dawn stolic,
budowle powstae za rzdw Amenhotepa IV zburzono, a jego imi usunito ze wszelkich
inskrypcji. Wadca ten zosta wykrelony z kart historii i przesta figurowa na oficjalnych
listach krlewskich.1

Tak niepochlebna opinia o faraonie Amenhotepie IV wzbudza by moe jeszcze

wiksze zainteresowanie okresem amarneskim. Etap ten jest odmienn kart w dziejach
Egiptu, charakteryzujc si kultem tarczy sonecznej, bdcej wcieleniem boga Atona,
ktremu swoje ycie powici Echnaton. W rozwaaniach na temat genezy i ksztatowania
si kultu solarnego w Egipcie nie mona pomin okresu panowania tego wadcy.
4.2.1. Charakter religii amarneskiej i natura Sonecznego Boga.
Wraz z objciem tronu Dolnego i Grnego Egiptu, Echnatonowi przywiecaa jedna idea,
wywyszenia Atona ponad bogw egipskiego panteonu. Zachodzce zmiany wewntrzne w
sferach ycia politycznego i religijnego Egiptu byy wynikiem cakowitego oddania si krla
kultowi Boga - Soca. Skd jednak wywodzi si kult tego bstwa, jakie s jego korzenie oraz
co czyni religi amarnesk tak odmienn od tradycyjnej religii egipskiej? Te rozwaania
1

Jacq Ch. 2007, s. 9.

zostan podjte w tej czci pracy w celu odszukania odpowiedzi na pytania dotyczce
genezy i ksztatowania si kultu solarnego w Egipcie.
Niektrzy badacze przypuszczaj, e teologia tego okresu znajdowaa si pod wpywem
religii azjatyckich, a samo bstwo pochodzio najprawdopodobniej z Syrii. Teza ta oparta jest
na powizaniach Atona z semickim sowem Adon, co tumaczy si jako Wadca, Wielki
Pan, udowodniono jednak, e te dwie kwestie nie maj ze sob adnego powizania.2
Najstarszym znanym rdem pisanym, w ktrym znajdowa si zwrot Aton/Aten, w jzyku
egipskim itn, jest papirus z Abusir, ktry zosta znaleziony w grobowcu krla V dynastii
Neferirkare. Tekst ten zosta zapisany za czasw panowania Unisa albo Isesi i jest to
najobszerniejszy ze znalezionych papirusw datowanych na ten okres. Uwaa si go za
najwaniejsze rdo administracyjne, ktre przetrwao z czasw Starego Pastwa
(2613-2160 r. p.n.e.). Wedug tumaczenia Donalda B. Redforda, uyte w tym kontekcie
interesujce nas sowo jest niczym innym jak rzeczownikiem, ktry tumaczy si jako krg.
Podajc tym tokiem mylenia uznano, e powinno to tumaczy si jako rzeczownik, a
rzadziej uywa tego okrelenia dla nazwy, czy imienia boga. Std te czsto spotykane w
tekstach tego autora tumaczenie np. nazwy Akhenaten jako Horyzont Sonecznego Dysku.
Aton wic w dosownym tumaczeniu z egipskiego oznacza krg, dysk.3 Podobna
sytuacja wystpuje jednak w przypadku tumacze imion innych bogw egipskich, np. bogini
Isis, ktrej imi oznacza siedziba, lecz rzeczownik ten uyty w odpowiednim kontekcie
tumaczy si jako imi bogini. Tak wic itn zapisane w tekcie papirusu z Abusir nie musiao
by uyte jako imi tego bstwa. Tekstem, w ktrym wyraz Aton pojawia si jako imi
bstwa sonecznego jest dokument zatytuowany Opowieci o Sinuhe, pochodzcy z
okresu redniego Pastwa. Jest to tekst narracyjny, dotyczcy opisu morderstwa faraona
Amenhotepa I, ktry po mierci zjednoczy si ze sonecznym dyskiem . Opowiadanie to
znajduje si na papirusie berliskim i jest to najstarsze rdo pisane, w ktrym wystpuje
zapis itn poprzedzony znakiem ntr, oznaczajcym bg. Istnieje jeszcze jeden dokument, w
ktrym znajdowao si podobne zestawienie sw. Przechowywany jest on w muzeum
Ashmolean w Oxfordzie i jest to tekst zapisany na ostrakonie. Widnieje na nim nastpujce

Jacq Ch., 2007, s. 87.

Neale S. J. 2010, s. 6.

zdanie Soce wschodzi dla twojej przyjemnoci.4

Zauwaalne s rwnie pewne powizania kultu Atona z pradawnym kultem Atuma boga sonecznego wywodzcego si z jednego z trzech gwnych orodkw religijnych
Starego Pastwa Heliopolis. Koncepcja kosmologiczna tego miasta wykreowaa na boga
stwrc Atuma, bstwo solarne czone z bogami Re i Chepri. Faraon Echnaton od
pierwszego do trzeciego roku swego panowania pozostawa w Tebach, kultywujc tradycje
kraju i kontynuujc wyznawanie politeistycznej religii egipskiej, jednake ju w tym okresie
zauwaalne jest ukierunkowanie jego myli w stron pradawnego kultu solarnego. Na
przedstawieniu pochodzcym z tebaskiego grobowca Cheruefa, na jednej ze scen Echnaton
skada ofiar midzy innymi bogu Atumowi. W dablu na wschd od Achetaton wykuto
grb Mnewisa, witego byka z Heliopolis, ciekawym jest rwnie, e arcykapan kultu
Atona nosi taki sam tytu jak arcykapan Heliopolis.5 Niektre elementy religii amarneskiej
oraz poczynania Echnatona mog skania do przyjcia teorii, wedug ktrej religia tego
okresu miaaby wyksztaci si w tym pradawnym orodku kultu solarnego. Nie posiadamy
jednak wystarczajco duo dowodw przemawiajcych za t teori. Pewnym jest natomiast,
e wpyw teologii heliopolitaskiej jest zauwaalny w religii Echnatona. Moliwe, e
spowodowane byo to wczesn sytuacj polityczn. Poprzednicy Echnatona prbowali
ograniczy wpywy kapanw tebaskich, ktrzy dochodzili do coraz wikszej wadzy.
Echnaton rwnie wykazywa nieufno do tebaczykw, faworyzujc zwizki z Heliopolis.
Dowodzi o tym m.in. wybr miasta na miejsce koronacji, ktrym byo Hermontis, nazywane
Heliopolis poudnia. Amenhotep IV przybra rwnie niezwyky tytu okrelajcy go jako
Pierwszego Proroka Re-Horachty, ktry raduje si w swym imieniu Szu, ktrym jest Aton.
Zarwno bg-sok, Horachty, jak i bstwo Szu, bdce wietlanym powietrzem i dawc
wszelkiego ycia, s jednymi z najstarszych bogw egipskiego panteonu, a ich imiona
pojawiaj si ju w Tekstach Piramid.6 Wanym czynem Echnatona, ktry rwnie
nawizywa do Heliopolis, byo polecenie wzniesienia w Karnaku wielkiego benben ku czci
Re-Horachty. Dowody na wydanie takiego zlecenia znalezione zostay na inskrypcji
zachowanej w kamienioomach w Dabal Silsila. Pierwowzr benben znajdowa si w
4

Neale S.J. 2010, s. 8.

Jacq Ch. 2007, s.40.

Jacq Ch. 2007, s. 40.

centrum wityni solarnej w miecie, z ktrego faraon czerpa inspiracje. Niestety wszelkie
budowle wzniesione przez Amenhotepa IV w Karnaku zostay zniszczone, nie wiemy wic
czy ta budowla bya wiern kopi tej z Heliopolis.

rda pisane, pozostaoci architektoniczne, oraz zabytki sztuki wykazuj, e bstwo

to, mimo zdobytej popularnoci dopiero w okresie amarneskim, znane byo ju wczeniej,
a wywodzio si najprawdopodobniej z lokalnego kultu.
Najczstszym przedstawieniem boga Atona jest wizerunek tarczy sonecznej, z ktrej
wybiegaj promienie zakoczone maymi domi, trzymajcymi hieroglif anch, nazywany
kluczem ycia, a w dolnej czci dysku sonecznego znajdowa si ureusz, czyli krlewska
kobra. Najstarszy wizerunek bstwa w tej formie pojawi si na steli wzniesionej w Gizie
przez Amenhotepa II, dziadka Amenhtoepa III. 7
Badania nad okresem amarneskim pozwoliy rwnie na odtworzenie gwnego
kierunku nowej religii krla. Przez dugi czas znawcy i mionicy tego okresu uwaali, e bg
ten jest tylko tarcz soneczn. Jednak wyjtkowa i wszechogarniajca moc oraz wielko
wywyszanego boga Atona, zaznaczana wiele razy w zachowanych tekstach, wynikaa z tego,
e on sam w sobie by Socem, a dokadniej si soneczn. Na tym niezwykle istotnym
elemencie oparta bya teologia Echnatona. Hornung E. przedstawia go jako si witaln sam
w sobie, ktra sprawia, e wszystko ronie, yje i rodzi si, poprzez owietlanie ziemi swoimi
promieniami. Najczciej przybierana przez Atona posta dysku sonecznego, z promieniami
zakoczonymi maymi domi trzymajcymi znak anch, mogaby by wic wizualn
manifestacj siy sonecznej samego bstwa.8

Upodobanie Echnatona do kultu boga Atona zaznaczyo si ju w pierwszych latach

jego rzdw. Jedno z jego imion krlewskich (nbty) wts rn n itn tumaczy si jako ten ktry
wywysza imi Atona (Dysku). Taki sam zapis znaleziono w inskrypcji znajdujcej si na
jednym z talatat, natomiast podobny tekst znajdowa si w nazwie jednej ze wity w
Heliopolis. Zarwno imi faraona, jak i jego czyny jednoznacznie okrelay kierunek kultu.
Cechy dysku sonecznego, odczytane z przedstawienia na talatat znalezionym w
Karnaku, nie s tak dobrze znane jak pniejsze opisy tego wywyszanego bstwa,
znajdujce si w modlitwach wznoszonych do Atona na grobowcach w Achetaton.
7

Jacq Ch. 2007, s. 87.

Hornung E. 1999, s. 54.

Zauwaalne jest jednak pewne podobiestwo. Tekst z Karnaku opiera si gwnie na

zbawiennej mocy sonecznego dysku, a przede wszystkim jego promieni. Uyte s takie
okrelenia jak: wieccy, rozkwitajcy, dawicy swoich wrogw, owietlajcy dwa
Kraje.9 Dysk by tym, ktry tworzy nowe ycie, by Panem wiata i sam by wiatoci, a
ludzie weselili si mogc podziwia jego oblicze.
Gwnym rdem informacji na temat charakteru religii
amarneskiej s zachowane teksty, do ktrych zaliczamy: hymny i modlitwy wypisane na
cianach grobowcw amarneskich dygnitarzy oraz inskrypcje pochodzce ze steli
granicznych Achetaton. Przypuszcza si, e ich autorem by sam Echnaton. W wikszoci s
one skierowane do boga Atona i charakteryzuj si podobn tematyk i form.
Najwaniejszymi z nich s May i Wielki Hymn do Atona. Pierwszy zdobi ciany piciu
grobowcw w Tell el-Amarna, drugi natomiast spisany zosta w grobowcu powiernika krla,
Eje.10 May hymn jest to gwnie wychwalanie boga-soca, opiewanie jego wielkoci, siy.
Wspomina on rwnie o ogromnej radoci jak obdarzone zostaj wszystkie yjce istoty i
caa ziemia, a wskazuje o tym nastpujcy fragment modlitwy: Serca wszystkich raduj si,
widzc, jak pojawiasz si jako ich wadca. Gdy kadziesz si spa w swej wietlistej Krainie
na zachodzie nieba, [one te] id spa jakby umieray (..).11 Niejednokrotnie w tym hymnie
pojawia si okrelenie Atona jako najwyszego wadcy, tekst ten sugeruje rwnie jego
niezaprzeczaln wadz i wyszo ponad innymi bogami egipskim, oraz posiadanie
sprawczej mocy, Jest on motorem wiata, ktry bezustannie w kadej chwili stwarza go od
nowa. Hymn ten rwnie ukazuje faraona Echnatona jako syna boga-soca, ktry jest na
Ziemi jego powiernikiem, wic i jemu powinna by oddawana cze.
Wielki Hymn do Atona jest
nieco duszy i powiecony zosta kilku najwaniejszym kwestiom charakteryzujcym kult
soca w okresie amarneskim. Aton, objawiajcy si jako soce i manifestujcy sw si,za
pomoc promieniowania sonecznego, jest stwrc ycia i jest () Panem wszystkiego co
obejmuje tarcza soneczna, powinien by adorowany przez yjcych. Soce trzeba wielbi,
poniewa jego nieobecno podobna jest do mierci, gdy zachodzi, cay wiat pogra si w
9

Redford D.B. 1980, s. 23.

10

Jacq Ch. 2007, s. 91.

11

Jacq Ch. 2007, s. 90.

mroku, wwczas nikt nie rozpoznaje w [nocy] brata swego. I jeli nawet spode gw ich
[kto] wyjmie dobra ich, nie zauwa tego. Na ludzi czyha wtedy wiele niebezpieczestw,
poniewa wszystkie lwy wychodz ze swych kryjwek. Powrt soca, czyli wschd, jest
witem, cay wiat dowiadcza wwczas radoci. Kolejnym aspektem, ktry rwnie
zaznaczany by w pierwszym z opisywanych hymnw jest sprawcza moc boga-soca. Aton
jest bogiem dobrym i wielkodusznym, jako e nie dyskryminuje nikogo, wszystkim rozdajc
swe dobra. Ponadto odpowiada za harmoni wiata, widoczn w przemianie pr roku i yciu
wszelkich istot. Wymienionych zostao wiele cech boga Atona, przy czym okrelany by w
samych superlatywach, zapewnia ludziom i innym stworzeniom wszystko czego potrzebuj
by prowadzi szczliwe ycie w dostatku. Analizujc jednak dogbniej tekst omawianych
hymnw rzuca si w oczy pewien istotny element, ktrego w religii amarneskiej brakuje.
Mianowicie w tej religii nie wystpuj takie elementy, jak boe miosierdzie, aska, nieznane
s rwnie ze rde proby wznoszone do tego boga o zdrowie, pomylne plony, czy
bogactwo, bg ten nie wykazuje nawet chci do wynagradzania dobra czy karania za zo.
John D.S. Pandlebury nazwa go Demiurgiem, co idealnie okrela postaw Atona wobec
wiata. Religia stworzona przez Echnatona opieraa si na radoci i mioci wyzwalanej na
Ziemi poprzez pojawianie si Soca (Atona) o kadym poranku. Oczywistym byo, e jeeli
kto go wielbi, to nie mg zazna smutku ani ndzy. Religia Atona, jak susznie zauway
Ch. Jacq, skupiaa si na radoci, a plenno przyrody i oglny dostatek byy oczywistymi
dowodami dobroczynnych skutkw dziaania sonecznej i promiennej mocy boga-soca.12
4.2.2. Achetaton architektura, nazwa i pooenie geograficzne Sonecznego Miasta.
Badaniom wierze okresu amarneskiego ogromn ilo informacji przyniosy prace
prowadzone na stanowisku archeologicznym w miecie Tell el-Amarna, znajdujcym si w
rodkowym Egipcie, na rwninie el-Amarna, na wschodnim brzegu Nilu. Miasto to zostao
wybudowane za czasw panowania faraona Echnatona, wadcy XVIII dynastii, na jego
yczenie, on rwnie ustanowi je now stolic Egiptu i orodkiem kultu boga Atona,
wwczas najwaniejszego z bogw.

Wybr tego terenu by przemylanym posuniciem. Zarwno jego pooenie

geograficzne, jak i nazwa, miay podkrela potg, si i blask Sonecznego Boga. Miejsce,
12

Jacq Ch. 2007, s. 99.

w ktrym zostao zbudowane Achetaton nie byo obfitujcym w urodzajn i yzn ziemi,
bya to pustynia, otoczona zewszd trudnymi do przejcia wyynami, ktre przecinao kilka
uedw. Przestrze ta otwieraa si tylko w jednym kierunku, na Nil, yciodajn si Egiptu. Te
elementy rwniny el-Amarna mogy by odbierane symbolicznie, gdy Nil jako yciodajn
moc wizano ze Socem, posiadajcym rwnie zbawienn si. Krajobraz ten nie zachca
do osiedlenia, wiadczy o tym brak ladw zamieszkania tych terenw a do okresu Nowego
Pastwa, kiedy to od podstaw zbudowano miasto Atona.13 Jednak dla Echnatona, wadajcego
wczesnym Egiptem teren ten wydawa si odpowiednim by odci si od przeszoci,
dawnych tradycji i rozpocz odrbny rozdzia w dziejach pastwa faraonw. Ponadto
miejscowy krajobraz Achetaton wydawa si idealnym tem oraz doskona sceneri dla
kreacji wierze krla. Ch. Jacq przytacza wizj, wedug ktrej uksztatowanie tego regionu
przypominalo wygldem hieroglif achet, ktry w zapisie przedstawia si w formie dwch
wzgrz ze socem pomidzy nimi. Kadego poranka wschodzce soce idealnie
prezentowao si pomidzy wyynami otaczajcymi region el-Amarna, ukazujc si w caej
swojej wietnoci, owietlao miasto, dajc nowe ycie i dowodzc tym samym o wielkoci
boga Atona. Hieroglif ten w tumaczeniu oznacza rozwietlony/wietlisty region, czyli
horyzont. Achet tworzy pierwszy komponent egipskiej nazwy miasta Achetaton, czyli
wietlisty Region/Horyzont boga Atona. Widoczna jest zaleno pomidzy nazw miasta a
uwarunkowaniami geograficznymi, a takie zabiegi u ludnoci staroytnej byy do
powszechne.14 Echnaton wykazuje przynaleno tego miejsca do boga-soca.
Wadca powici swemu bogu terytorium
niezalene, dziewicze oraz nieskalane innymi kultami. Czysto, wieo i surowo elAmarna w pewien sposb odzwierciedlaa rzdy Echnatona i stwarzaa podwaliny pod nowe
miejsce kultu Atona. 15

Wielu uczonych sugeruje powstanie

Achetaton, jako wyrazu chci zbudowania swej wasnej Utopii przez Echnatona. Faraon
stworzy zamknity region, w ktrym mia panowa tylko jeden bg- Aton. Granice miasta
zostay cile wytyczone przy pomocy stel granicznych, przy czym jedna z nich, nazywana
Wczeniejsz Proklamacj, zawiera wszelkie wytyczne w zwizku z pooeniem nowo
13

Jacq Ch. 2007, s. 6.

14

Jacq Ch. 2007, s. 55.

15

Neale S.J. 2010, s. 39.

wybudowanego miasta i przestrzeganiem jego granic. W tekcie tym faraon gwarantowa, e

Achetaton nigdy nie przekroczy wytyczonego terytorium, a wybudowane miasto byo
Horyzontem dla ojca Echnatona, czyli boga Atona.16

Wszelkie budowle

wzniesione w nowej stolicy Egiptu skaday si z niewielkich blokw kamiennych

nazywanych dzi talatat. Taki sposb budowy by szybszy ni tradycyjne formy wznoszenia
budynkw za pomoc duych bry. Miasto Atona po mierci faraona zostao zniszczone, a
materia budowlany uyty zosta wtrnie przez jego nastpcw. Do czasw dzisiejszych
odkryto cznie ponad 45 tys. talatat pochodzcych z budynkw Tell el-Amarna. Wygld i
architektur miasta zrekonstruowano na podstawie odkrytych w trakcie wykopalisk
pozostaoci architektonicznych oraz malowide pochodzcych z grobowcw amarneskich.
Na podstawie uzyskanych informacji moliwym stao si odtworzenie zasad konstrukcji
budowli sakralnych tego okresu oraz form kultu boga-soca.
witynie okresu Nowego Pastwa posiaday okrelon form architektoniczn. W
kadej z nich znajdowao si pomieszczenie nazywane sanktuarium, w ktrym umieszczano
posg bstwa, a byo to najwaniejsze miejsce w wityni. Na skutek reformy religijnej
Echnatona jedynym bogiem zosta Aton - tarcza soneczna, co spowodowao, e dawny ukad
wity straci na znaczeniu. Najwaniejszym elementem sta si otarz na wolnym
powietrzu, gdzie skadano ofiary Atonowi. Cakowicie zrezygnowano z ciemnych
pomieszcze, obecnych w budowlach sakralnych Nowego Pastwa. Wynika to z faktu, e
Aton nie posiada swoich posgw, na przedstawieniach ukazywany by jako tarcza soneczna, a samo bstwo byo wcieleniem soca. Miejsce, w ktrym pojawia si soce jest
niebo, dlatego te w wityniach amarneskich byo ono cigle widoczne. Z wczeniejszych
form architektonicznych zachowano mury kultowe oraz pylony wznoszone przed wejciem,
przetrwaa rwnie idea stopniowego przybliania si ku bogu, zachowujc amfiladowy ukad
sal. Otarze stanowiy platformy, do ktrych dostp zapewniay rampy lub schody prowadzce
tylko od zachodu, lub z czterech stron wiata.
Przyjrzyjmy si teraz konkretnym budowlom Sonecznego Miasta.
Centralnym i najwaniejszym miejscem w Achetaton bya Wielka witynia Atona. Otoczona
bya murem, z wejciem w formie pylonu. Skaday si na ni dwie witynie zbudowane na
osi wschd-zachd. Pierwsza, wzniesiona w gbi okrgu kultowego, otoczona wasnym
16

Neale S.J. 2010, s. 36.

murem, skadaa si z czterech dziedzicw pooonych jeden za drugim. Miay one boczne
kaplice i rwnie poprzedzone byy pylonami, za dwa nastpne dziedzice byy puste, a w
centrum trzeciego wznosi si wielki otarz. Najwaniejsz czci budowli by jednak drugi
dziedziniec, z otarzem na osi. Jego pylony poprzedzone byy portykami wspartymi na
czterech kolumnach, a wejcie na ten dziedziniec byo rodzajem labiryntu. Druga witynia,
zbudowana blisko gwnego wejcia do okrgu, skadaa si z dwch czci: Gem Aten,
czyli waciwej wityni kultu Atona oraz poprzedzajcego j Per Hai, czyli prostoktnego
dziedzica, do ktrego wejcie wiodo midzy pylonami, posiadajcego po obu stronach kryte
portyki kolumnowe i otwart centraln alej procesyjn. Gem - Aten tworzyo sze
dziedzicw cigncych si jeden za drugim, wzdu osi. Byy one tej samej szerokoci, ale
stopniowo coraz krtsze. Rozdzielay je pylony. Na pierwszym, drugim i czwartym
dziedzicu, wzdu centralnej alei znajdowaa si jeszcze kolumnada. Pity i szsty
dziedziniec miay w centrum otarze, otoczone stoami ofiarnymi, za wok usytuowane byy
jeszcze mae kaplice, kada z otarzem porodku. Midzy Gem - Aten a murem okrgu
wznosiy si dalsze szeregi stow ofiarnych przeznaczone na skadanie ofiar przez tych
wiernych, ktrzy nie zostali dopuszczeni do obrzdw wewntrz wityni.17 Widoczne s tu
zasady zabudowy sakralnej wymienione powyej. Cao zaoenia skupiaa si na otwartych
przestrzeniach, z centralnie umiejscowionymi otarzami.
W wityni Atona znajdoway si posgi
krla i krlowej a ciany pokryte byy reliefami o tematyce ofiarnej, na ktrych
przedstawiany by Aton, w swojej najczstszej formie dysku solarnego. Oprcz przedstawie
rodziny krlewskiej w promieniach boga-soca, na murach witynnych znajdoway si
rwnie wizerunki wszelkich istot ywych, ktre otrzymay ycie od boga Atona i poday
do witego miejsca odda mu hod. S to m.in. onierze w rydwanach, muzykanci,
pieniarze, lutnici, harfici itp.18 Czste byy rwnie barwne przedstawienia rolinne, ktre
stosowano dla uczczenia pikna natury, ktra yje dziki mocy Atona.19
Na rwninie el-Amarna,
poza miastem, odkryto rwnie zesp sakralny nazywany Maru - Aten, skadajcy si z
17

Sado A. 2004,

18

Jacq Ch. 2007, s. 118.

19

Peet T. E. Woolley C. L. 1992.

dwch okrgw otoczonych murami, ktrych centralny element stanowiy sadzawki,

prawdopodobnie otoczone ogrodami. Miejsce to otoczone zewszd surowym, nieprzyjemnym
krajobrazem pustyni prbowano zmieni w krajobraz parkowy, podobny do terenw
zalewowych. Sadzono drzewa i krzewy. Wok centralnie powstaego jeziora wybudowano
domki i pawilony z ozdobnej cegy, gdzie odprawiano kult soca.20 Oprcz kompleksu
opisanego powyej powstao rwnie kilka innych, podobnych zaoe. Miay one by
azylem wadcy, miejscem, w ktrym mgby odpocz w spokoju i ciszy. Budowle sakralne
Achetaton idealnie odzwierciedlay charakter religii amarneskiej, ktra bya pena swobody,
radoci i wiata. Rezygnacja z budowy zamknitych pomieszcze na korzy otwartych
dziedzicw, bya spowodowana chci wielbienia swego bstwa i oddawania mu czci w
kadym momencie, w dowolnym miejscu w wityni.
4.2.3. Symbolika solarna w przedstawieniach okresu amarneskiego.
W Egipcie niemale od wiekw obowizywa jeden sztywny kanon. Zabytki z okresu
Starego Pastwa, czy pniejsze z czasw panowania dynastii redniego Pastwa, nie rniy
si od siebie wieloma elementami. Wyroby sztuki, architektury i rzeby z czasw
amarneskich mona rozpozna bez trudu. By to styl niezwyky, nazywany niekiedy
monstrualnym, ktrego przedstawienia wrcz rzucaj si w oczy. Zachodzce zmiany byy
manifestacj wielkiego przewrotu w sferze religii Egiptu oraz wyzwolenia si spod cisej
kontroli kleru kapanw Amona nad wizerunkami postaci bogw. Tell el-Amarna staa si
miejscem, gdzie dominowa nowy styl w sztuce, std te twrczo tego okresu nazywa si
sztuk amarnesk.21 Ten swoisty styl to przede wszystkim nowa kompozycja obrazw.
Zerwano z zasad pasowoci, a sceny byy ukazywane w konkretnych miejscach, wczeniej
czsto bya to przestrze abstrakcyjn. H. Frankfort wykaza, e po raz pierwszy zastosowano
skone i jakby z gry rzutowanie przedmiotw (cakowicie zarzucono ten sposb
przedstawiania po okresie amarnenskim). Pojawiay si te pewne innowacje techniczne, jak
na przykad komponowanie rzeby statuarycznej z rozmaitych rodzajw kamienia. Do
wyrzebienia ciaa postaci uywano zazwyczaj mikkiego wapienia, natomiast gow, rce i
nogi wykonywano z twardych kamieni, takich jak jaspis, kwarcyt, granit. Sztuka amrneska
20

Kemp B. J. 2009, s. 330.

21

Cooney J. D. 1968, s. 4.

lubowaa si poza tym w poyskliwej ornamentyce: stosowano odciskane z formy inkrustacje

z rnobarwnego materiau szklanego lub z fajansu.22 Wszystkie te zabiegi miay za zadanie
odrni te zabytki od wczeniejszej twrczoci sztuki egipskiej, nada im oryginalny styl,
charakterystyczny jedynie dla Echnatona i kultu boga Atona. Bya to forma manifestacji
nowej, odmiennej wiary, w ktrej czczony by jeden bg-soce.
Pierwszym zabytkiem architektury okresu amarneskiego bya
witynia powiecona Atonowi wybudowana w Tebach. Zostaa wzniesiona w pocztkach
panowania Echnatona. witynia ta jednak zostaa zniszczona przez Horemheba, wadajcego
Egiptem w czasach nastpujcych po rzdach Amenhotepa IV. Z tej budowli pozostay
jedynie bloki z piaskowca, ktre posuyy jako materia do konstrukcji kolejnych budowli w
Karnaku. Reliefy zachowane na owych blokach wykonane byy w stylu amarneskim, a
ukazyway m.in. sceny kultowe zwizane z czci boga Atona. W kolekcji Muzeum Cleveland
znajduje si blok z wizerunkiem gowy krla Echnatona, ktry jest czci reliefu, na ktrym
stojcy z rozoonymi rkoma faraon ofiaruje siebie bogu-socu. Aton ukazany jest w formie
dysku solarnego i umieszczony jest w grnej czci sceny, ponad figur wadcy. Promienie
dysku obejmuj cay relief i zakoczone s niewielkimi domi trzymajcymi znak anch,
czyli symbol ycia.

Najczciej ukazywanym przedstawieniem, powtarzajcym si na

wikszoci znanych reliefw jest obraz rodziny krlewskiej wielbicej boga Atona i
dzikujcej mu za jego dobrodziejstwa. Rodzina krlewska staa si rwnie odbiorc boskiej
siy i bya odpowiedzialna za przekazanie jej dalej, caej ludzkoci.23 Bya to dotychczas
niespotykana forma przedstawie w sztuce egipskiej, gdy wczeniej prywatne i rodzinne
ycie wadcy byo tematem zakazanym, a para krlewska ukazywana bya jedynie w
sztywnych, hieratycznych pozycjach.
Nowym elementem, oprcz przedstawie
rodzinnych, byy rwnie intymne sceny z ycia wadcy, jego ony Nefertiti i dzieci. Mona
przytoczy tu obraz faraona bawicego si z crkami, czy krlow siedzc na kolanach
Echnatona i wiele innych. Pojawiy si rwnie zwierzta, ktre zawsze ukazywane byy jako
istoty spokojnie, yjce na onie dzikiej przyrody. Nie znane s natomiast sceny polowa oraz
zabijania zwierzt, ktre byy czstym elementem sztuki poprzedzajcej okres amarneski,
22

Jacq Ch. 2007, s. 147.

23

Cooney J.D. 1968, s. 8.

jak i charakterystycznej dla lat pniejszych. Powodem takiej formy ukazania przyrody, byo
to, e natura tak samo jak i krlewska rodzina, bya wiadectwem boskiej obecnoci na ziemi,
dowodem na jego yciodajn moc.24
Jak wida tematyka przedstawie bya do
odmienna od poprzedniej, oprcz wielu zmian kompozycyjnych oraz wprowadzonych
innowacji technicznych, pojawiy si rwnie nowe motywy obecne na zabytkach tego
okresu. Echnaton stworzy rodzaj filozofii, ktrej gwnym motywem bya wiato.
Przedstawienia ukazujce sielank codziennego ycia rodziny krlewskiej w promieniach
boga Atona, czy pikny krajobraz dzikiej natury, jak i sceny niespotykane dotd, takie jak
naga para krlewska, czy crka Echnatona i Nefertiti delektujca si spoywan kaczk, byy
najprociej ujmujc odzwierciedleniem zwykych codziennych czynnoci, wykonywanych
przez prostych ludzi. To byo wanie istot doktryny Echnatona, wedug ktrej Soce jest
panem wszelkiego stworzenia, dawc ycia, rdem radoci i mioci. Na tych scenach Aton
ukazywany by jedynie jako odlega gwiazda, otaczajca wiat swymi promieniami, dziki
ktrym moliwym stawao si zapewnienie codziennej egzystencji wszelkim ywym istotom.
Aton stworzy wiat i nada mu bieg i w tym momencie jego rola si koczya. wiadcz o
tym hymny wznoszone do niego, opisywane ju wczeniej, jak i wanie te przedstawienia
sztuki.

Interesujcym jest rwnie sposb

przedstawiania faraona Echnatona. Jest on zazwyczaj ukazywany jako posta o odrzucajcym

wygldzie zewntrznym, ponadto czca w swoim wizerunku zarwno cechy sylwetki
mskiej, jak i kobiecej. Stwierdzono, e taki sposb portretowania wasnej osoby by cile
zwizany z teologi krlewsk. Oczywicie spotykane s najrniejsze opinie, jakoby te do
specyficzne przedstawienia krla miay by jego karykatur sporzdzon na zamwienie
przeciwnikw politycznych wadcy. Jednak Aton by zarwno Ojcem jak i Matk wszystkiego
co yje, wic jego ziemski przedstawiciel musia rwnie wykazywa te dwa aspekty natury
boga-soca, dlatego te Echnaton w przedstawieniach jest ukazywany jako posta
aseksualna, poprzez nadawanie jego sylwetce kobiecych krgoci.25 Przedstawienia te
wzbudzaj rne odczucia i opinie, jedno jest pewne, przykuwaj uwag i zadziwiaj sw
odmiennoci w sztuce Egiptu, charakteryzujcej si tak cisymi i schematycznymi formami
24

Jacq Ch. 2007, s. 149.

25

Cooney J. D. 1968, s. 9.

przedstawie. Ten rodzaj estetyki najlepiej odpowiada teologii, ktra sama bya form
wyrazu okrelonej koncepcji rzdw.

Poruszy naley

rwnie kwesti pochodzenia stylu amarneskiego. Niektrzy historycy sztuki zauwaaj w

zabytkach wykonanych w tym czasie obce wpywy. Pocztkowo miay by to inspiracje
azjatyckie, lecz zrezygnowano z tej teorii na rzecz wpyww kreteskich. Po upadku Knossos
wiele znakomitych mylicieli i artystw wyspy zmuszonych zostao do emigracji, cz z
nich trafia by moe do Egiptu. Nie trudno jest dopatrzy si w przedstawieniach rolin i
zwierzt doby amarneskiej kontynuacji pewnych rozwiza formalnych waciwych sztuce
kreteskiej. Mimo niewielkich podobiestw, sztuka tej religii utrzymana bya w tradycyjnej
konwencji przedstawie egipskich, nawizujcych form do Okresu Starego pastwa, jedynie
poszerzonych o pewne urozmaicenia.26 Kwestia ta ukazuje kolejne powizania kultu boga
Atona z pradawnym kultem solarnym wywodzcym si wanie z tego okresu.
Echnaton nie dy wic do
zrewolucjonizowania sztuki egipskiej, dy jedynie do stworzenia wasnej formy wyrazu
religii, charakterystycznej dla jego osoby i odpowiadajcej formie jego rzdw, tym samym
przestrzega take wszelkich regu kompozycji samej sztuki.27

26

Weigall A. s. 149.

27

Jacq Ch. 2007, s. 150.