Przegld Europejskiej Kultury Prawnej

Przegld Europejskiej Kultury Prawnej

Numer 1 (Czerwiec 2015)

Wrocaw 2015

Komitet redakcyjny:

Marcin Jdrysiak (redaktor naczelny)

Artur Halasz (za-ca redaktora naczelnego)
Karolina Kuliska

SPIS TRECI

Recenzenci numeru:

1.Przedmowa................................................................................................................................. 7

Dr hab. prof. UWr Leonard Grnicki

Dr hab. Zdzisaw Ilski
Dr hab. prof. UWr Maciej Marsza
Dr Andrzej Pasek
Dr hab. prof. UWr Marian Jzef Ptak
Dr hab. prof. UWr Rafa Wojciechowski
Korekta:

Alice Deneka
Karolina Kuliska
Michalina Wicaw
Skad:

Agnieszka Gogola
Projekt okadki i opracowanie graficzne:

Agnieszka Gogola
Wydawca:

Fundacja Europejskiej Kultury Prawnej

ul. Uniwersytecka 22/26
Wrocaw 50-145
europeanlegalculture@gmail.com

Czasopismo przygotowane przez czonkw Koa Naukowego Europejskiej Kultury Prawnej

oraz Koa Naukowego Historii Pastwa i Prawa Uniwersytetu Wrocawskiego.

2.Historia pastwa i prawa polskiego.........................................................................................9

Justyna Papie, Uwagi o normatywnych podstawach sytuacji kobiet w Polskiej
Rzeczypospolitej Ludowej.....................................................................................................................11
Olga Zbska-Caban, Dobre imi dawniej i dzi. Analiza projektu Ignacego
Koschembahra-yskowskiego ksigi pierwszej kodeksu cywilnego oraz wspczesnych
przpisw prawa cywilnego, doktryny i orzecznictwa.......................................................................19

3.Historia powszechna pastwa i prawa ...................................................................................29

Alicja Cierniak, Zmiany w systemie feudalnym Francji w 1789 roku oraz kwestia
wykupu praw feudalnych w wietle rozwaa Francoisa Denisa Tronchet................................31
Piotr Eckhardt, Wolna Wsplnota na Islandii. Pozycja czowieka w systemie prawa
bez pastwa............................................................................................................................................ 39
Wojciech Giemza, Regulacje Konwencji Grnolskiej z 1922 r. jako prototyp systemu
ochrony praw mniejszoci.................................................................................................................... 47
Marcin Jdrysiak, Status Kozaka w Pastwie Ukraiskim Pawo Skoropadskiego................55

Witold Maecki, British National (Overseas) obywatelstwo brytyjskie a przekazanie

Hongkongu Chinom w 1997 roku......................................................................................................65

4.Myl polityczna i nauki spoeczne...........................................................................................77

Wojciech Baczyk, Prawa pogan a prawa czowieka w doktrynie Pawa Wodkowica........ 79
Tomasz Cebula, Dziaalno Ruchu na rzecz Jednomandatowych Okrgw Wyborczych
arozbudzenie wiadomoci obywatelskiej w III RP.............................................................................89

Szanowni Pastwo,
Oddajemy w Pastwa rce pierwszy numer studencko-doktoranckiego czasopisma naukowego pt.
,,Przegld Europejskiej Kultury Prawnej, wydawanego przez Fundacj Europejskiej Kultury Prawnej.
Periodyk ten bdzie ukazywa si co sze miesicy.
Celem niniejszego czasopisma jest pokazanie dorobku europejskiej kultury prawnej jednego z najmniej znanych fundamentw cywilizacji europejskiej. Czasopismo to ma w zamierzeniu sta si platform przekazywania wiedzy na temat europejskiej kultury prawnej nie tylko w ramach rodowiska studenckiego czy akademickiego. Tematyka czasopisma, sposb jego dystrybucji bezpatne czasopismo
wwersji elektronicznej dostpne na stronie wydawcy, na ktrej znajduj si take treci popularnonaukowe maj w zamierzeniu poszerza grono jego czytelnikw. Mamy nadziej, e ,,Przegld Europejskiej Kultury Prawnej trafi do rk uczniw szk rednich, nauczycieli, studentw innych kierunkw,
czy przedsibiorcw. Treci w nim obecne by moe zainspiruj inne osoby do poszukiwania wiedzy
na temat prawa albo pozwol na oswojenie si z prawem jako niedoczonym elementem naszego ycia, anie tajemn, ekskluzywn i nudn sfer nauki, ktra dotyczy jedynie wskiego grona specjalistw.
Chcemy pokaza, e otaczajce nas przepisy dotycz nas wszystkich i powinny by komentowane nie tylko w ramach zamknitej grupki prawnikw, ale sta si wanym elementem dyskusji spoecznej. Za niezbdne uwaamy przy tym przyblienie historycznych korzeni niektrych zjawisk i instytucji, co pozwoli na lepsze ich zrozumienie. Czasopismo nie odstpuje take od publikowania powizanych z prawem
zagadnie z zakresu nauk ekonomicznych, historycznych oraz spoecznych.
Pierwszy numer Przegldu Europejskiej Kultury Prawnej powicony jest tematyce praw czowieka i obywatela oraz ich ewolucji na przestrzeni dziejw. Stanowi w istocie publikacj pokonferencyjn
dla oglnopolskiego zjazdu studentw historykw prawa ,,Czowiek i obywatel na przestrzeni dziejw,
ktry odby si w kwietniu 2013 roku. Autorzy artykuw znajdujcych si w premierowym numerze,
postarali si dobra tematy, ktre mog zainteresowa moliwie szerokie grono czytelnikw. Nie oznacza to jednak odstpienia od naukowego charakteru tekstw. Zostay one przygotowane przez przedstawicieli jednych z najwikszych polskich orodkw akademickich, czsto stypendystw ministra szkolnictwa wyszego oraz doktorantw o znaczcym dorobku naukowym. Kilkuetapowa procedura recenzji
miaa za zadanie przyj jedynie prace o najwikszej wartoci merytorycznej.
W ramach naszej dziaalnoci pragniemy rwnie rozpowszechnia nowe formy przekazywania wiedzy: oprcz tradycyjnych artykuw, glos czy recenzji na amach czasopisma ukazywa si bd krtkie
komentarze dotyczce okrelonych przepisw, zmian w prawie albo genezy danego rozwizania.
Pragniemy podzikowa wszystkim osobom, dziki ktrym stao si moliwe wydanie niniejszego
czasopisma. Szczeglne podzikowania kierujemy do dr hab. prof. nadzw. Uniwersytetu Wrocawskiego
Rafaa Wojciechowskiego, recenzentom oraz wszystkim, ktrzy pomogli przy jego wydaniu.
Zapraszamy do lektury
Marcin Jdrysiak
Artur Halasz
Karolina Kuliska

2. Historia pastwa i prawa polskiego

Justyna Papie Uniwersytet Wrocawski

Studentka III roku prawa na Wydziale Prawa, Administracji i Ekonomii na Uniwersytecie Wrocawskim, sekretarz Koa Naukowego Historii
Pastwa i Prawa; czynna uczestniczka licznych konferencji prawnohistorycznych.

Uwagi o normatywnych podstawach sytuacji kobiet w Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej

Polska Rzeczpopolita Ludowa budzi dzisiaj skrajne emocje. Jedni wspominaj ten okres
zumiechem, inni wrcz przeciwnie. Jednak te 40 lat pozwolio na stworzenie systemu, w ktrym
nie tylko mczyni mogli bra czynny udzia w yciu zarwno politycznym jak i gospodarczym.
W kocu ustawodawca zainteresowa si rol kobiety nie tylko jako tej, ktra powinna zajmowac si domem, ale rwnie jako m.in. pracownicy, studentki czy gowy organizacji. Waktach
normatywnych tego okresu (gwnie w konstytucji i niektrych rozporzdzeniach) znajdziemy
szereg przepisw dotyczcych sytuacji kobiet i ich praw, ktre w porwnaniu z wczeniejszym
ustawodawstwem, wypadaj bardzo korzystnie.
Jeeli chodzi o epok PRLu, warto zwrci szczegln uwag na Konstytucj Rzeczypospolitej Ludowej,1 a dokadniej na art. 66, ktry brzmi:
1. Kobieta w Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej ma rwne z mczyzn prawa we wszystkich
dziedzinach ycia pastwowego, politycznego, gospodarczego, spoecznego i kulturalnego.
2. Gwarancj rwnouprawnienia kobiety stanowi:
1) rwne z mczyzn prawo do pracy i wynagrodzenia wedug zasady rwna paca za rwn
prac, prawo do wypoczynku, do ubezpieczenia spoecznego, do nauki, do godnoci i odznacze, do zajmowania stanowisk publicznych,
2) opieka nad matk i dzieckiem, ochrona kobiety ciarnej, patny urlop w okresie przed porodem i po porodzie, rozbudowa sieci zakadw pooniczych, obkw i przedszkoli, rozwj
sieci zakadw usugowych i ywienia zbiorowego.2
W kocu rwnouprawnienie kobiety znalazo prawne potwierdzenie w ustawie zasadniczej
pastwa demokracji ludowej.
W Polsce Ludowej gospodarzem by, jak to adnie okrelano, czowiek pracy. Konstytucja
zwraca wic szczegln uwag na prac, a dokadniej na rwne z mczyzn prawo do pra1
2

Konstytucja Polskiej Rzeczpospolitej Ludowej z dnia 22 lipca 1952r., Dz.U. 1952 nr 33 poz. 232.
Konstytucja Polskiej Rzeczpospolitej Ludowej, art.66.

11

cy. Wg. publikacji Zofii Wasilkowskiej3 wieloletniej sdzi Izby Cywilnej Sdu Najwyszego i pierwszej kobiety-minister sprawiedliwoci w Polsce, w PRL w sektorze socjalistycznym
gospodarki (poza rolnictwem) pracowao ok. 30% kobiet, w przemyle wielkim i cikim ok.
29,2% kobiet.4 Konstytucja PRL gosia:
,,Prawo do pracy zapewniaj: spoeczna wasno podstawowych rodkw produkcji, rozwj
wolnego od wyzysku spoeczno-spdzielczego ustroju na wsi, planowy wzrost si wytwrczych, usunicie rde kryzysw ekonomicznych, likwidacja bezrobocia.5
Dla wadz jasnym byo, e wykonanie zada planu szecioletniego i nadrobienie dziesitkw lat gospodarki kapitalistycznej nie bdzie moliwe bez wczenia si caego narodu, w tym
rwnie kobiet. W rezultacie zmienia si rwniez pooenie kobiet na wsi.
W art. 11 konstytucji czytamy: Polska Rzeczpospolita Ludowa popiera rozwj rnych
form ruchu spdzielczego w miecie i na wsi oraz udziela mu wszechstronnej pomocy w wypenianiu jego zada, a wasnoci spdzielczej, jako wasnoci spoecznej, zapewnia szczegln opiek i ochron.6
Przed kobiet wiejsk otwiera si droga spoecznej i kulturalnej dziaalnoci w spdzielni, w Komitecie Czonkowskim czy te w wietlicy gromadzkiej, co jest pozytywn zmian,
gdy wczeniej takiej moliwoci nie miaa. Radykalnie zmieniaj si te perspektywy wiejskiej dziewczyny. Budowle szeciolatki wzmagaj zapotrzebowanie na wykwalifikowan kadr. Wiejska dziewczyna ma wic moliwo zdobycia zawodu, usamodzielnienia si i rozwoju. Pastwo wspierao te budow piekarni, pralni spdzielczych i innych obiektw na wsiach,
co pozwolio kobietom wiejskim na masowe wczenie si do ycia gospodarczego, politycznego i kulturalnego.
Prawo kobiet do pracy w Polsce Ludowej czy si cile z prawem do wypoczynku, ktre
gwarantuje art. 59.
,,1. Obywatele Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej maj prawo do wypoczynku.
2. Prawo do wypoczynku zapewniaj robotnikom i pracownikom umysowym: ustawowe skrcenie czasu pracy przez urzeczywistnienie omiogodzinnego dnia pracy oraz krtszego czasu
pracy w przypadkach przewidzianych ustawami, ustawowo okrelone dni wolne od pracy, coroczne patne urlopy().7
Pod koniec planu szecioletniego liczba wczasowiczw przekroczya milion rocznie,8 czyli
znacznie wicej ni dotychczas. Pastwo organizowao rwnie specjalne wczasy tzw. rodzinne oraz dla matek z dziemi.

Prawo do pracy oznacza wg Konstytucji (art. 58) prawo do zatrudnienia wedug iloci i jakoci pracy. Konstytucja mocno podkrelaa,9 e kobieta ma prawo do wynagrodzenia wedug
zasady ,,rwna paca za rwn prac. W dniu 29 czerwca 1951 roku przyjta zostaa w Genewie przez Konferencj Ogln Midzynarodowej Organizacji Pracy konwencja dotyczca
jednakowego wynagrodzenia dla pracujcych mczyzn i kobiet za prac jednakowej wartoci,
ktr podpisa przewodniczcy Rady Pastwa Polski Ludowej.10 Zofia Wasilkowska wspomina rwnie o tym, e kobieta otoczona jest opiek fachowych instruktorw, ktrzy pomagaj
jej sta si wykwalifikowanym pracownikiem przodownikiem pracy, ktry wg artykuu 14
ustp 2 Konstytucji PRL ,,otoczony jest powszechnym szacunkiem Narodu.11 Kobiety mog
te uczestniczy w rnego rodzaju szkoleniach i kursach i coraz czciej pracuj one na wyszych stanowiskach. Kobiety maj rwnie otwart drog do wszystkich zawodw. Opanowuj te, ktre wczeniej przeznaczone byy tylko dla mczyzn. Zapewne niejednemu z nas na
myl o okresie PRLu przychodz na myl plakaty przedstawiajce kobiety-murarki, kobiety
na traktorach, czy w kombinezonach. Tylko prace rzeczywicie szkodliwe dla zdrowia kobiety
byy wPolsce Ludowej objte zakazem. Wszystkie one wymienione s w rozporzdzeniu Rady
Ministrw z dnia 19 stycznia 1979 roku w sprawie wykazu prac zabronionych kobietom na
podstawie art. 176 ust. 1 kodeksu pracy.12
Jeeli chodzi o nauk, w Polsce Ludowej na wyszych uczelniach studiowao 125 tysicy
modziey, przy czym mona zauway wzrost liczby studiujcych tam kobiet. Stanowi one
40 % ogu studentw (przeszo trzykrotnie wicej w porwnaniu z okresem przedwojennym).13 W Konstytucji PRL czytamy, e Polska Rzeczpospolita Ludowa dba o wszechstronny
rozwj nauki opartej na dorobku przodujcej myli ludzkiej i postpowej myli polskiej nauki wsubie narodu, troszczy si o rozwj literatury i sztuki, wyraajcych potrzeby i denia
narodu, odpowiadajcych najlepszym postpowym tradycjom twrczoci polskiej, szczegln
opiek otacza inteligencj twrcz pracownikw nauki, owiaty, literatury i sztuki oraz pionierw postpu technicznego, racjonalizatorw i wynalazcw.14 Rozwj nauki gwarantowany
jest midzy innymi przez system stypendiw pastwowych, rozbudow burs, internatw, domw akademickich oraz innych form pomocy materialnej. W latach 19501951 a 70 % studentw korzystao z takiej pomocy.15 W epoce PRLu kobiety przestaj uczszcza tylko do

Konstytucja Polskiej Rzeczpospolitej Ludowej, art. 66.

Konwencja dot.jednakowego wynagrodzenia dla pracujcych mczyzn i kobiet za prac jednakowej wartoci
przyjta w Genewie dnia 29 czerwca 1951r., Dz. U. 1955 r. Nr 38, poz. 238.
11
Konstytucja Polskiej Rzeczpospolitej Ludowej, art. 12.
12
Rozporzdzenie Rady Ministrw z dnia 19 stycznia 1979 r. w sprawie wykazu prac wzbronionych kobietom Dz.U.
1979 nr 114 poz.544 i 545.
13
Z.Wasilkowska, op.cit., str. 31.
14
Konstytucja Polskiej Rzeczpospolitej Ludowej, art. 6365.
15
Z.Wasilkowska, op.cit., str. 32.
9

10

Polityk polskiej lewicy, wieloletnia sdzia Izby Cywilnej Sdu Najwyszego, pierwsza kobietaminister w historii
Polski, czonkini PZPR.
4
Z. Wasilkowska, Prawa kobiet w Polsce Ludowej, Warszawa 1952, str.17.
5
Konstytucja Polskiej Rzeczpospolitej Ludowej, art. 58.
6
Ibidem art. 11.
7
Ibidem art. 59.
8
Z.Wasilkowska, op.cit., str. 20.
3

12

13

szk przygotowujcych do zawodw ,,typowo kobiecych jak np. krawiectwo. Wasilkowska

podaje, e na pocztku epoki do szk metalowych wstpio 4852 kobiet, do kolejowych 2327
a do budowlanych 469, jednak iczby te z roku na rok wzrastay.16 Zwikszya si rwnie ilo
dziewczt wiejskich w szkolnictwie zawodowym. Najistotniejsze, moim zdaniem, jest jednak
to, e najszersze masy kobiet na rwni z mczyznami maj dostp do nauki, kultury i sztuki,
co daje kobiecie znacznie wiksze moliwoci rozwoju intelektualnego.
Poza tym, e kobieta w Polsce Ludowej miaa pene prawa do nauki, do pracy, stanowisk
i zawodw, bya te matk. Ustawodawstwo PRLu w zakresie ochrony macieystwa naley,
moim zdaniem, do bardzo postpowych i godnych pochway. Kobieta pracujca otrzymaa
w okresie poogu 12-tygodniowy urlop, w peni opacany. Wprowadzony zosta ustawowy zakaz zwalniania kobiet w ciy. Kobieta ju od szstego miesica ciy musi by przeniesiona
do lejszej pracy przy zachowaniu uprzedniego wynagrodzenia, a wszystkie wiadczenia zwizane z ci i porodem otrzymuje ona bezpatnie. Zwiksza si rwnie liczba klinik pooniczych w miecie. Jednak w tej dziedzinie powinno si zwrci szczegln uwag na wie, gdzie
tworzy si izby porodowe, obki i przedszkola. Jeeli kobieta przynaleaa do spdzielni produkcyjnej otrzymywaa rwnie dwumiesiczny patny urlop macierzyski. Dla kobiet samotnych przeznaczone s Domy Matki i Dziecka, gdzie kobieta moe si uda ju w 7 miesicu ciy ipozosta przez rok po urodzeniu dziecka.
W roku 1981 Rada Ministrw wydaa rozporzdzenie w sprawie urlopw wychowawczych,
ktre mwi o tym, e pracownica zatrudniona w zakadzie pracy co najmniej sze miesicy
moe skorzysta z urlopu wychowawczego w wymiarze 3 lat w celu sprawowania osobistej
opieki nad swoim dzieckiem.17 W art. 68 przeczyta mona, e Polska Rzeczpospolita Ludowa
otacza szczeglnie troskliw opiek wychowanie modziey i zapewnia jej najszersze moliwoci rozwoju.18 Znane s wszystkim z opowiada starszego pokolenia akcje kolonii, pkolonii,
obozw dla dzieci i modziey, ktre organizowane byy w Polsce Ludowej. Potwierdzeniem
tego artykuu s rwnie ustawy np. rozdzia 4 i 5 ustawy z dnia 17 grudnia 1974 o wiadczeniach pieninych z ubezpieczenia spoecznego w razie choroby i macierzystwa.19
Kolejn wan kwesti, jak poruszaa Konstytucja PRLu bya ochrona rodziny. wczesny
pose na Sejm Jakub Berman20 stwierdzi w jednym ze swoich przmwie:
,,Dziesitki tysicy kobiet obudziy si ze piczki, zdobywaj nowe zainteresowania, now pasj yciow, odkrywaj nowy sens ycia, bogatszy, dumniejszy, wybiegajcy daleko poza kuchni, garnki i kopoty codzienne.21
To, e kobiety wyszy z zacisza swoich domw nie oznaczao, e zmniejszyo si znaczenie
rodziny czy maestwa. Rada Pastwa podpisaa nawet przyjt w Genewie Konwencj dotyIbidem, str. 32.
Rozporzdzenie Rady Ministrw z dnia 17 lipca 1981 r. w sprawie urlopw wychowawczych, Dz.U. 1981 nr 19 poz. 97.
18
Konstytucja Polskiej Rzeczpospolitej Ludowej, art. 68.
19
Ustawa z dnia 17 grudnia 1974 r. o wiadczeniach pieninych z ubezpieczenia spoecznego w razie choroby
i macierzystwa, Dz.U. 1974 nr 47 poz. 280.
20
Polski dziaacz komunistyczny, wiceprezes RM, pose na Sejm Ustawodawczy i Sejm PRL I Kadencji.
21
Z.Wasilkowska, op.cit., str.39.

czc ochrony macierzystwa za artyku 67 Konstytucji mwi:

1.Maestwo i rodzina znajduj si pod opiek i ochron Polskiej Rzeczpospolitej Ludowej.
Rodziny o licznym potomstwie pastwo otacza szczegln trosk.
2.Urodzenie poza maestwem nie uszczupla praw dziecka.22
Prawo rodzinne w PRL uregulowane byo przez dekret o prawie maeskim z 25 wrzenia
1945 roku,23 ktry uznawa wycznie wieck form zawarcia maestwa, co wynikao z potwierdzonej przez Konstytucje PRL zasady oddzielenia Kocioa od Pastwa. Skada si z 6
krtkich rozdziaw normujcych kolejno: zarczyny, zawarcie maestwa, prawa i obowizki
maonkw, uniewanienie maestwa, rozwd i jurysdykcj w sprawach maeskich. Dopuszczalny by rozwd orzekany przez sd powszechny, tylko wtedy, gdy dobro maoletnich
dzieci nie stoi temu na przeszkodzie i gdy nastpi trway rozkad poycia maeskiego. Znano
rwnie szczeglne przyczyny rozwodowe zawarte w art. 24 dekretu.
Dekret z 22 stycznia 1946 roku o prawie rodzinnym24 wyeliminowa liczne anachronizmy
w zakresie osobowego prawa maeskiego, zlikwidowa dominujce stanowisko ma i ojca,
wprowadzajc rwnoprawno maonkw oraz zmniejszy znacznie siln dyskryminacj dzieci pozamaeskich. W Polsce Ludowej dziecko pozamaeskie moe dochodzi od swego
ojca prawa do nazwiska, alimentw czy spadku.Wprowadzono laicyzacj prawa maeskiego,
a na pierwsz plan stosunkw rodzinnych wysunity zosta interes (dobro) dziecka. Wszystko to
znalazo si w kodeksie rodzinnym z 1 padziernika 1950 roku.25 W Polsce Ludowej jednakowe
s prawa i obowizki ma i ony. Oboje mieli si przyczynia do utrzymania rodziny i wychowania dzieci. Wszystko co zostao nabyte w czasie maestwa, stawao si wasnoci obojga
maonkw, choby nawet pracowao tylko jedno z nich. Ustawodawstwo Polski Ludowej nakada rwnie na kobiet i mczyzn, jako rwnych sobie rodzicw obowizek wychowania
dzieci, interesowania si ich yciem, postpami w nauce i stwarzaniu jak najlepszej atmosfery
korzystnej dla rozwoju dziecka.
Artyku 81 Konstytucji PRL jest kolejnym, wanym przepisem dla kobiet tej epoki. Gosi
on, e: Prawo wybierania ma kady obywatel, ktry ukoczy lat 18, bez wzgldu na pe,
przynaleno narodow i rasow, wyznanie, wyksztacenie, czas zamieszkiwania, pochodzenie spoeczne, zawd i stan majtkowy.26
Kobiety nie tylko posiadaj peni praw politycznych, ale zaczy bra udzia wrzdzeniu
krajem, co ucila jeszcze art. 83: ,,Kobiety maj wszystkie prawa wyborcze na rwni
z mczyznami.27

Konstytucja Polskiej Rzeczpospolitej Ludowej z dnia 22 lipca 1952r., art. 67.

Dekret z dnia 25 wrzenia 1945 r. Prawo maeskie, Dz.U. 1945 nr 48 poz. 270.
24
Dekret z dnia 22 stycznia 1946 r. Prawo rodzinne, Dz.U. 1946 nr 6 poz. 52.
25
Kodeks rodzinny z dnia 27 czerwca 1950, Dz.U. 1950 nr 34 poz. 308.
26
KonstytucjaPolskiej Rzeczpospolitej Ludowej,z dnia 22 lipca 1952r., art. 81.
27
Ibidem, art. 83.

16

22

17

23

14

15

Oznaczao to, e kobiety nie tylko mog wybiera, ale rwnie mog by wybierane.
Poza tym, tworzone s rne organizacje kobiece dajce moliwo czynnego udziau w yciu
pastwa. W dniu 2 grudnia 1982 roku w rozporzdzeniu Prezesa Rady Ministrw28 powstaej
w 1949 roku Lidze Kobiet zmieniono nazw na Liga Kobiet Polskich30 i nadano status stowarzyszenia. W poowie lat 80-tych szacowano, e naley do niej a 600 tysicy kobiet (w wikszoci
jedynie formalnie).30 Do najbardziej znanych dziaaczek tej organizacji w okresie PRLu naleay m.in. jej kolejne przewodniczce Irena Sztachelska31 lekarz pediatra i posanka na Sejm,
Alicja Musiaowa32 dziaaczka spoeczna i pierwsza kobieta w Radzie Pastwa czy Eugenia
Kempara33 prawnik, prokurator i przewodniczca Zarzdu Gwnego Ligi Kobiet.
W roku 1966 wyodrbniona zostaa z Ligi Kobiet jeszcze jedna organizacja o nazwie Koo
Gospody Wiejskich.34 Zaoycielk bya dziaaczka socjalistyczna Filipina Paskowicka.35 Koa
te dziaaj na podstawie ustawy z dnia 8 padzienika 1982 roku36 o spoeczno-zawodowych organizacjach rolnikw oraz uchwalonych przez siebie regulaminw.
W tym samym roku powoano take do ycia Narodow Rad Kobiet Polskich,37 ktra miaa
by reprezentacj kobiet przed wadzami politycznymi i midzynarodowym ruchem kobiecym.
Powoano take rady regionalne. Byy to organizacje narzucone z zewntrz, z ktrymi kobiety
si nie utosamiay, a czsto take po prostu o nich nie wiedziay.
Wedug mnie, PRL to jeden z najtrudniejszych do ocenienia okresw w historii Polski, by
moe dlatego, e wikszo ludzi yjcych w naszym kraju pamita jeszcze tamte czasy. Zapoznaam si z wieloma zdaniami rnych kobiet na temat ich ycia w tej epoce. Zdania s bardzo podzielone i niejednokrotnie bardzo sprzeczne. Skupiajc si jednak na samym ustawoRozporzdzenie Rady Ministrw z dnia 2 grudnia 1982 r. w sprawie zmiany nazwy stowarzyszenia wyszej uytecznoci Liga Kobiet na Liga Kobiet Polskich oraz nadania statutu temu stowarzyszeniu, Dz.U. 1982 nr 38 poz. 254.
29
Stowarzyszenie zrzeszajce kobiety bez wzgldu na wiatopogld, przekonanie czy przynaleno do innych organizacji spoecznych. Zostaa oficjalnie zarejestrowana w Krajowym Rejestrze Sdowym w 2001 roku, ale odwouje
si do tradycji Ligi Kobiet Polskich zaoonej w 1913 roku.
30
Z.Wasilkowska, op.cit., str. 34.
31
Polska lekarz pediatra, dziaaczka pastwowa, posanka na Sejm w latach 19471956 (na Sejm Ustawodawczy oraz
na Sejm PRL I kadencji) i przewodniczca Zarzdu Gwnego Ligi Kobiet Polskich (19451950).
32
Dziaaczka pastwowa i spoeczna w okresie PRL, w latach 19501965 przewodniczca Zarzdu Gwnego Ligi
Kobiet; w latach 19521965 czonek Rady Pastwa, posankanaSejmPRLI,II,IIIiIVkadencji.
33
Dziaaczka pastwowa w okresie PRL (posanka VII i VIII kadencji), onierz, prokurator, prawnik.
34
Dobrowolna, samorzdna i niezalena spoeczno-zawodowa organizacja kobieca dziaajca gwnie na terenach
wiejskich, bdca jednym z rodzajw spoeczno-zawodowych organizacji rolnikw.
35
Nauczycielka, polityk, dziaacz socjalistyczny, w 1887 zaoya pierwsze na ziemiach polskich Koo Gospody
Wiejskich we wsi Janisawice pod Skierniewicami.
36
Ustawa z dnia 8 padziernika 1982 r. o spoeczno-zawodowych organizacjach rolnikw, Dz.U. 1982 nr 32 poz. 217.
37
Polska spoeczno-polityczna organizacja kobieca o profilu katolickim, zwizana z Narodow Demokracj, istniejca w latach 19191939.
28

16

dawstwie epoki, nie patrzc, czy napisane przez ustawodawc paragrafy rzeczywicie weszy
wycie (gdy wikszo z nich np. rwnouprawnienie nie byy do koca przestrzegane), mog
stwierdzi, e akty normatywne Rzeczypospolitej Ludowej zdecydowanie zwikszyy rol wczesnej kobiety. Bardzo pozytywnym aspektem bya np. ochrona w czasie ciy czy wprowadzenie duszych urlopw macieyskch. Kobieta w PRLu nie tylko miaa wiksze prawa, ale
miaa te znacznie wiksze moliwoci rozwoju i niejednokrotnie udowadniaa jak wiele potrafi zapisujc swoje osignicia na kartach historii.

SUMMARY

Olga Zbska-Caban Uniwersytet Wrocawski

The comments about the normative basis of the womans situation in Polish Peoples
Republic

Doktorantka w Zakadzie Prawa Cywilnego i Prawa Midzynarodowego Prywatnego na Uniwersytecie Wrocawskim, aplikantka notarialna.

The author of the article would like to draw attention to the womans situation in PRL (Polish
Peoples Republic) in Poland, especially to its legal basis. In these times, legislator finally paid his
attention to woman and her needs. Woman more and more often than before wanted to work,
educate and they also wanted to be put on the same level with man. The legislator had to rise
to the occasion and to create appropriate regulation. That regulation itself, was not typical and
modern, but it was not an easy task to comprehensively capture it within the spread provisions.
The author is about to show the differences between womans rights in legal documents (especially in constitution) and their normal life and how (and if at all) these rights were respected.

Dobre imi dawniej i dzi. Analiza projektu Ignacego Koschembahra-yskowskiego ksigi pierwszej kodeksu cywilnego oraz wspczesnych przepisw prawa cywilnego, doktryny
i orzecznictwa
Cze jest jednym z waniejszych dbr osobistych przynalenych kademu czowiekowi.
Wobec tego powinna by wszechstronnie chroniona. Znamienne znaczenie posiada w tym zakresie prawo cywilne, poniewa ani prawo karne, ani inne gazie prawa nie zapewniaj, jak
rwnie w przeszoci nie zapewniay, podobnie szerokiej ochrony czci.1
W doktrynie uznaje si, e cze odzwierciedla moraln warto, z ktrej istnienia czowiek
zdaje sobie spraw, i ktrej respektowania moe oczekiwa od innych. Przez cze czowieka
zwyko si rozumie dwa jej aspekty cze wewntrzna i cze zewntrzna. Ta pierwsza odnosi si do godnoci osobistej, natomiast druga do dobrego imienia. Dobre imi to inaczej
dobra sawa, opinia o wartoci konkretnego czowieka, sposb, w jakim jest on postrzegany
przez osoby trzecie. Dobre imi jest pojciem obejmujcym wszystkie dziedziny ycia czowieka. Zuwagi na to, e granice pomidzy wskazanymi elementami czci nie s ostre, czsto
uwaa si, e podzia powyszy jest nietrafny.2 W poniszym artykule okrelenia czci i dobrego
imienia bd uywane zamiennie.
Celem tego artykuu jest przedstawienie jak tytuowe dobro osobiste zostao opisane w projekcie I. Koschembahra-yskowskiego, nastpnie w krtkim porwnaniu, jak kwesti t regulowa Kodeks zobowiza, i przenoszc do czasw wspczesnych, jaki jest obecny zakres
chronionego dobrego imienia.
I.

Projekt ksigi I kodeksu cywilnego z 1928 r.

Ignacy Koschembahr-yskowski bya autorem ksigi pierwszej do projektu kodeksu cywilnego Rzeczpospolitej Polskiej z 1928 roku. Przygotowa on obszern ksig, obejmujc
169 artykuw. Jego praca przyczynia si do uksztatowania znaczenia dbr osobistych na ziemiach polskich. Zgodnie z zaoeniem Referenta pod ochron znajdowao si oglne dobro
1 Z. Radwaski, Prawo cywilne cz oglna, Warszawa 2007, s. 163.
2 J. Wierciski, Niemajtkowa ochrona czci, Warszawa 2002, s. 5960.

19

wpostaci osobistoci czowieka, natomiast poszczeglne dobra chronione by miay poprzez

wykorzystanie tego pojcia do okrelonych stanw prawnych. Zasadnicz ide projektu byo
odrzucenie koncepcji praw podmiotowych. Pomys ten by sprzeczny z pogldami wikszoci czonkw Komisji Kodyfikacyjnej, ktrzy na takie rozwizanie nie mogli si zgodzi3. Sam
yskowski, w lad za myl Lona Duguita, przeciwnika praw podmiotowych, rwnie nie
chcia widzie w prawie prywatnym systemu praw podmiotowych, lecz og przepisw normujcych postpowanie ludzi.4 W zwizku z tym, uznawa, e w zagadnieniu ochrony osobistoci nie chodzi o ochron praw podmiotowych jednostki, lecz o uznanie doniosego stanowiska
czowieka w ustroju prawnym.5 Ochrona osobistoci jako obiektywna, miaa by skuteczna
wrazie kadego jego naruszenia, wraz z pominiciem przesanki bezprawnoci.6
Omawiajc ochron dobrego imienia warto zwrci uwag na kwesti zbiegu regulacji cywilnej i karnej. Referent I. Koschembahr-yskowski zwrci uwag na ten aspekt w uzasadnieniu do swojego projektu, wskazujc, e cho cywilnoprawna ochrona czci czciowo zbiega si
z prawem karnym, s to dwie odmienne podstawy odpowiedzialnoci. Przepisy karne oobrazie
(zniewadze) wymagaj intencjonalnego dziaania, w zej woli, w zym zamiarze, lub przynajmniej w wiadomoci dziaania bezprawnego.7 Natomiast dla prawa cywilnego wystarczajce
jest samo naruszenie osobistoci czowieka, niezalenie od intencji dziaajcego. Wymagania
prawa karnego byy zatem surowsze od cywilnoprawnych. W rezultacie, powstawaa moliwo dochodzenia sankcji wedug przepisw o ochronie osobistoci rwnie w przypadku, gdy
wczeniej zostao ju udowodnione naruszenie w tym zakresie prawa karnego. Jednake moliwo ta istnie moga na tyle dugo, jak dugo osoba, ktrej cze naruszono, nie uzyskaa
odpowiedniego zadouczynienia wedle regu prawnokarnych.8
Pomimo e przepisy analizowanego projektu nigdy nie stay si obowizujce, w tym miejscu warto przytoczy przykadowe orzeczenie z 1937 roku, obrazujce powyszy zbieg przepisw. Sd Najwyszy wwczas stwierdzi, e fakt sownego zniewaenia, ustalony wyrokiem
sdu karnego, moe by niezalenie od karnej kwalifikacji czynu podstaw dla poszkodowanego do zadouczynienia () za obraz czci.9
Przepisy o ochronie dobrego imienia nalece jak ju zostao wyjanione do oglnego zakresu osobistoci czowieka, zostay umieszczone w dziale II projektu, zatytuowanym
Oosobach. Odnajdujemy tam artyku 45, zgodnie z ktrym: Pod szczegln ochron prawa
stoi osobisto czowieka, zwaszcza jego:

1) wolno, oraz swoboda dziaania prawnego i wniesienia powdztwa w obronie swych praw,
2) cze ustalona przez wasne postpowanie,
3) nazwisko, oraz
4) znaki osobiste.10
Zatem zakres ochrony tytuowego dobra okrelony zosta sowami: cze ustalona przez
wasne postpowanie11 podmiotu, ktrego naruszenie dotyczy. W uzasadnieniu do projektu
Referent wyjania, e kto przez wasne postpowanie nadwyry swoj cze, nie moe odwoa si do ochrony osobistoci, jeeli to nadwyrenie zostanie wykazane.12 Przykadowo oznacza
to, e nie zasuguje na ochron osoba, ktra swoim niewaciwym zachowaniem przyczynia si
do powstania w oczach osb trzecich uzasadnionej opinii na swj temat. Niemniej jednak, jeeli
pozwany o naruszenie dobrego imienia takiej osoby, bronic si, wykazuje przed sdem niewaciwo jej zachowania (stanowic podstaw powstania nieprzychylnej reputacji), a czyni
to w sposb, ktry w swojej w formie i treci narusza osobisto innych, wwczas przepisy
oochronie osobistoci czowieka pozostaj stosowane.13
W projekcie istnia szeroki wybr rodkw prawnej ochrony czci (ochrony osobistoci czowieka). Moliwo realizacji jednego z nich bya uzaleniona od dokonania naruszenia, co te
Referent okrela mianem dotknicia osobistoci czowieka. Zgodnie z uzasadnieniem do
projektu, dotknity jest ten, kto mia interes materialny lub moralny, w tym, aby druga strona
nie () postpia, jak uczynia.14 Jeeli za takiego interesu nie ma, nie mona wwczas przyj, e ochrona dobrego imienia przysuguje proporcjonalnie do jej subiektywnego odczucia.
yskowski podkrela bowiem, e tylko obiektywne naruszenie zasuguje na ochron. W tych
te granicach yskowski uznawa obron uzasadnionych interesw strony, ktrej naruszenia
dotycz. Warto rwnie wspomnie, e caoksztat proponowanej regulacji o ochronie osobistoci czowieka, zosta przedstawiony z punktu widzenia samego dotknitego, a nie jak to
czyniy niektre wczesne prace, z punktu widzenia naruszyciela.15
W kontekcie przesanek ochrony czci warto zwrci uwag na negatywny stosunek Referenta co do ewentualnej zgody osoby poszkodowanej na uchylenie skutkw tzw. dotknicia
(dzisiaj jest to zgoda na naruszenie dobra osobistego). Uzna on, e wwczas caa ochrona
osobistoci staaby si iluzoryczn.16 Referent konsekwentnie podkrela, e ..da zaniechaJ. yskowski, Projekt cz pierwsza (art. 1128), (w:) Komisja Kodyfikacyjna Rz. P., Podsekcja III prawa cywilnego,
tomI, zeszyt 3a, Warszawa 1928, s. 7.
11
Ibidem.
12
I. yskowski, Uzasadnienie cz pierwsza (art. 1128), (w:) Komisja Kodyfikacyjna Rz. P., Podsekcja III prawa
cywilnego, tom I, zeszyt 3b, s. 53.
13
Ibidem; por. oryginalnie: Jeeli za to wykazanie w formie lub treci, przekracza granice nadwyrenia czci,
spowodowane przez wasne postpowanie, wwczas maj zastosowanie przepisy o ochronie osobistoci.
14
I. yskowski, Uzasadnienie, s. 54.
15
I. yskowski, Uzasadnienie, s. 5455.
16
Ibidem, s. 56.
10

L. Grnicki, Prawo cywilne w pracach komisji kodyfikacyjnej Rzeczpospolitej Polskiej w latach 19191939,
Warszawa 2000, s. 177-185.
4
Ibidem, s. 177.
5
J. yskowski, Uzasadnienie cz pierwsza (art. 1128), (w:) Komisja Kodyfikacyjna Rz. P.,
Podsekcja III prawa cywilnego, tom I, zeszyt 3b, s. 48.
6
Ibidem; L. Grnicki, op. cit., s. 185.
7
I. yskowski, Uzasadnienie.., s. 48.
8
Ibidem, s. 4849.
9
Orzeczenie Sdu Najwyszego z dnia 17 listopada 1937 r., sygn. akt: I C 3173.36, opublikowano: OSN(C) 1938/9/398.
3

20

21

nia dotknicia moe kady czowiek, poniewa prawo bierze jego czowieczestwo pod ochron. Nie ma adnego przypadku, nie ma adnej podstawy, ani faktycznej, ani prawnej, gdzie
dotknicie czowieczestwa byoby dopuszczalne.17
W przypadku zatem zaistnienia omawianego dotknicia, Referent przewidywa nastpujce rodki ochrony osobistoci czowieka (art. 46, 47 i 48 projektu):
1) danie przywrcenia stanu, jaki by przed dotkniciem: usunicie niepokoju,
2) zadouczynienie,
3) danie stwierdzenie stanu rzeczy wyrokiem ustalajcym
4) zabezpieczenie przeciw ponownemu dotkniciu,
5) danie udziau w zysku jeeli przez dotknicie osignity zosta zysk majtkowy,
6) naprawienie szkody jeli dotknicie nastpio rozmylnie lub przez niedbalstwo.18
Z uwagi na ograniczone ramy niniejszego artykuu ograniczono si jedynie do wymienienia
powyszych rodkw ochrony, niemniej jednak warto zwrci uwag czytelnika, e oryginalne
rozwizania w postaci proponowanych przez Referenta sankcji majtkowych cieszyy si wwczas szczeglnym zainteresowaniem, gwnie z uwagi na bezporedni ochron dbr osobistych.19
Podsumowujc przedstawione dotychczas kwestie naley podkreli, e omwiony projekt zapisa si na kartach historii jako konstrukcja czysto teoretyczna, nadto by on niestety
przedmiotem czstej krytyki w wczesnej doktrynie. Mimo bowiem wielu oryginalnych i ciekawych rozwiza, caociowo oceniany by jako zbyt szczegowy i skomplikowany w swej
treci, jak rwnie opatrzony zbyt licznymi definicjami pozostawiajcymi wtpliwoci co do
ich praktycznego zastosowania.20
II. Kodeks zobowiza
Wobec odrzucenia rozwiza proponowanych przez yskowskiego problematyka ochrony dbr osobistych staa si przedmiotem kilku nastpnych projektw kodeksu, a ostatecznie
doczekaa si jedynie fragmentarycznego i pobienego uregulowania w Kodeksie zobowiza
z1933 roku. Ograniczono si bowiem tylko do aspektu zadouczynienia pieninego, umieszczajc go wrd przepisw dotyczcych naprawienia szkody majtkowej.21
Przyjta regulacja opieraa si na dopuszczalnoci zadouczynienia pieninego jedynie
w przypadkach wskazanych w ustawie22 niezalenie od ustalenia jakiejkolwiek winy sprawcy.23
Ibidem, s. 55.
J. yskowski, Projekt cz pierwsza (art. 1128), (w:) Komisja Kodyfikacyjna Rz. P., Podsekcja III prawa cywilnego,
tom I, zeszyt 3a., Warszawa 1928, s. 78.
19
A. Szpunar, Ochrona dbr osobistych, Warszawa 1979, s. 79.
20
L. Grnicki, op. cit., s. 191.
21
S. Grzybowski, Ochrona dbr osobistych wedug przepisw oglnych prawa cywilnego, Warszawa 1957, s. 5253.
22
Ibidem, s. 53.
23
L. Domaski, Instytucje kodeksu zobowiza. Komentarz teoretyczno praktyczny, cz oglna, Warszawa 1936, s. 684.

Do wymienionych w ustawie przypadkw naleao m.in. uszkodzenie ciaa, wywoanie rozstroju zdrowia, pozbawienie wolnoci, pozbawienie ycia, czy te obraza czci (art. 165 i 166
Kodeksu zobowiza). Podstaw dania zadouczynienie stanowio powstanie cierpienia fizycznego czy krzywdy moralnej wyrzdzonych na skutek wskazanych czynw.24 Z tymi ostatnimi wizao si bowiem znaczne prawdopodobiestwo, oparte na ludzkim przewiadczeniu, e
w wymienionych sytuacjach osoba poszkodowana zazwyczaj krzywd odczuwa.25 Takie ujcie
problemu przyczynio si do podniesienia roli instytucji zadouczynienia w prawie polskim.
III. Czasy wspczesne
W aktualnie obowizujcym Kodeksie cywilnym z 1964 r. ochrona dbr osobistych zostaa
przewidziana w art. 23 i 24 tego kodeksu. Dodatkowo przepisy art. 445 i 448 k.c. stanowi podstawy do przyznania zadouczynienia, przy czym art. 445 przewiduje tak moliwo tylko wprzypadkach w nim okrelonych, za art. 448 odzwierciedla znowelizowane zaoenie ustawodawcy
polegajce na tym, e zadouczynienie moe zosta przyznane przez sd w razie naruszenia
jakiegokolwiek dobra osobistego. Nie tylko jednak Kodeks cywilny w art. 23 wymienia cze czowieka, ktra podlega ochronie, lecz take Konstytucja Rzeczpospolitej Polskiej wart. 47 przewiduje ochron tego samego dobra. Oprcz powyszych przepisw, podobnie jak za czasw II RP,
take i dzi ochrona dobrego imienia moe by realizowana rwnie na drodze prawnokarnej.
Wracajc jednak do cywilnoprawnego aspektu ochrony dobrego imienia, wspczenie jest
ona realizowana odmiennie ni to zakada w swoim projekcie Ignacy Koschembahr-yskowski. Zgodnie bowiem z dominujcym stanowiskiem w doktrynie najskuteczniejsz ochron
dbr osobistych zapewnia konstrukcja praw podmiotowych bezwzgldnych.26 Powszechnie
przyjmowana jest jednoczenie koncepcja wieloci praw osobistych (chocia w nauce prezentowana jest take konkurencyjna teoria jednego prawa podmiotowego obejmujcego swoim
zakresem rne dobra osobiste).27
Podobnie jak w projekcie yskowskiego, take i dzisiaj jednym z podstawowych zaoe ochrony
dobrego imienia jest to, e ochrona ta musi mieci si w granicach przecitnych ocen stosowanych
aktualnie w spoeczestwie, a nie odnosi si jedynie do subiektywnego odczucia jednostki, ktra
domaga si ochrony.28 Obiektywna ochrona pozwala bowiem co do zasady wyeliminowa powdztwa pieniaczy, osb nadwraliwych i uznajcych nawet najbardziej banalne przykroci za najwiksze
strapienia. Ocena, czy nastpio naruszenie dobra osobistego nie moe by dokonana wedug indywidualnej wraliwoci zainteresowanego, lecz obiektywnej reakcji spoecznej.29

17
18

22

Ibidem.
S. Grzybowski, op. cit., s. 5253.
26
Z. Radwaski, op. cit., 171.
27
Ibidem, s. 171172.
28
Uchwaa Sdu Najwyszego z 28.V.1971 r., OSN 1971, poz. 188.
29
Wyrok Sdu Najwyszego z 16.I.1976 r., II CR 692/75, OSNCP 1976, nr 11, poz. 251. z glos J.S. Pitowskiego, NP
1977, nr 78, s. 1144.
24
25

23

Obecny stan rozwoju techniki i pojawianie si nowych rodkw komunikowania si na odlego tworz take nowe pola, na ktrych ochrona dobrego imienia musi istnie. Do jego
narusze moe doj na wiele rnych sposobw. Do tradycyjnie od lat rozpatrywanych przez
sdy przypadkw naruszenia dobrego imienia nale wszelkiego rodzaju wypowiedzi ustne
czy pisemne zamieszczane w listach, gazetach, pismach procesowych, ksikach, a take, co
jest oczywist konsekwencj specyfiki dzisiejszych czasw, rwnie wypowiedzi telewizyjne,
radiowe czy internetowe. Jednake w tym ostatnim przypadku ustalenie sprawcy naruszenia
czsto okazuje si niewykonalne.30
Zgodnie z pogldem prezentowanym przez sdy, ochrona czci nie przysuguje w przypadku
negatywnej oceny czowieka, jeeli zostaa ona oparta na rzeczowej i rzetelnej krytyce. Bezprawno zachowania si krytykujcego jest wwczas wyczona. Podobny skutek (wykluczenia bezprawnoci) zazwyczaj nastpuje take w przypadku wypowiedzi (utworw) satyrycznych. Jednake wwczas ocenia si form takiej wypowiedzi pod ktem zasad etyki, rzetelnoci
i panujcych zwyczajw.31 Zdaniem Sdu Najwyszego, dokonujc oceny naruszenia czci, konieczne jest przyjcie waciwych kryteriw, proporcji i umiaru, odpowiadajcych modelowi
czowieka rozsdnego. Nie wystarczy bowiem uwzgldnienie samego literalnego znaczenia
wypowiedzialnych sw, poniewa naley bra pod uwag take oglny kontekst sytuacyjny danego zdarzenia.32 Powszechnie przyjmuje si, e wypowiedzi kierowane do osb publicznych,
jak rwnie wymieniane midzy profesjonalnymi krytykami, generalnie mog charakteryzowa si nieco wiksz ostroci.33
Szczeglny jednak problem, wywoujcy w pimiennictwie spore kontrowersje stanowi
ocena skutkw prawnych zniesawienia osoby publicznej przez dziennikarza bazujcego na
nieprawdziwych faktach.34 Zarwno w doktrynie jak i judykaturze pojawiaj si gosy, by wtakim przypadku zachowanie dziennikarza uwaa zawsze za bezprawne.35 Jednake istniej te
zdania, e bezprawno takiego dziaania uzaleniona powinna zosta od ustalenia, czy dziennikarz dopeni naleytej starannoci podczas gromadzenia faktw stanowicych podstaw zarzutu zniesawienia.36 Przykadowo Sd Najwyszy w jednym z orzecze z okresu II RP uzna,
e zamieszczenie w czasopimie nieprawdziwych informacji o udziale danej osoby w morderstwie i jej aresztowaniu powoduje powstanie krzywdy moralnej, na skutek czego pozwana spka wydawnicza jest zobowizana do zapaty zadouczynienia bez wzgldu na swoj obron,
e informacj powysz zamiecia w wykonaniu obowizku dziennikarskiego na podstawie

solidnie zebranych materiaw.37 Przykad powyszy stanowi zatem wyraz czysto obiektywnej
ochrony dobrego imienia.
Dla porwnania naley przedstawi przykad nowszego orzecznictwa, ktre moim zdaniem
spotyka si ze suszn krytyk. Za Radwaskim rwnie uwaam, e w wypowiedziach o faktach powinna si liczy tylko prawdziwo podawanych informacji, a nie zachowanie starannoci i rzetelnoci w ich zbieraniu.38 Te ostatnie okolicznoci wystarczyy jednak Sdowi Najwyszemu, by stwierdzi e: Wykazanie przez dziennikarza, e przy zbieraniu i wykorzystaniu
materiaw prasowych dziaa w obronie spoecznie uzasadnionego interesu oraz wypeni
obowizek zachowania szczeglnej starannoci i rzetelnoci, uchyla bezprawno dziennikarza. Jeeli zarzut okae si nieprawdziwy, dziennikarz zobowizany jest do jego odwoania.39
W pimiennictwie zarzucano powoywanej uchwale ogln niekonsekwentno. Jeli bowiem
okrelone powyej zachowanie dziennikarza nie jest bezprawne, zastrzeenia budzi moliwo
wymagania od niego odwoania postawionych zarzutw.40 Nadto publikowanie nieprawdziwych informacji nigdy nie powinno lee w spoecznie uzasadnionym interesie.41
W celu uzupenienia przedstawionych aspektw ochrony czci w obowizujcym stanie
prawnym doda naley, e wspczesna ochrona omawianego dobra obecnie opiera si na podstawowej przesance jak jest bezprawno naruszenia bd przynajmniej zagroenia dobrego
imienia osoby fizycznej. Przy czym zgodnie z art. 24 k.c. domniemywa si bezprawno czynu
naruszajcego dobro osobiste. Bezprawno dziaania polega na () naruszeniu obiektywnych, chronionych prawem stanw rzeczy oraz na samym przekroczeniu zakrelonej w art. 24
1 k.c. granicy zagroenia danego dobra.42 Wyczenie bezprawnoci moe natomiast wynika
ze zgody podmiotu uprawnionego, dziaania na podstawie przepisu lub w wykonaniu prawa
podmiotowego, jak rwnie z ochrony wyej postawionego dobra.43
W przypadku spenienia si opisanych wyej okolicznoci uprawnionemu przysuguj nastpujce rodki ochrony:
1) roszczenie o ustalenie (ktre to wynika z art. 189 k.p.c.),
2) roszczenie o zaniechania dziaania (np. wstrzymanie publikacji artykuu godzcego
wcze czowieka),
3) roszczenie o usunicie skutkw naruszenia (np. zoenie stosownego owiadczenia m.in.
przez ogoszenie w prasie sprostowa, czy przeprosin itp.),
4) danie zadouczynienia pieninego lub zapaty na cel spoeczny (przy czym przyjmu
je si, e ich podstaw jest odpowiedzialno deliktowa, oparta na art. 415 i n.).

Z. Radwaski, op. cit., s. 163.

31
Ibidem, s. 164.
32
Wyrok Sdu Najwyszego z 23.V.2002 r., IV CKN 1076/00, OSN 2003, Nr 9, poz. 121.
33
M. Safjan (red), System Prawa Prywatnego. Prawo cywilne cz oglna, tom I, Warszawa 2012, s. 1239.
34
Ibidem, s. 1239.
35
B. Kordasiewicz, recenzja pracy J. Wierciskiego Niemajtkowa ochrona czci, (w:) Pastwo i Prawo nr 12 (2004), s. 103.
36
J. Wierciski, op. cit., s. 152.

Orzeczenie Sdu Najwyszego z dnia 9 stycznia 1937 r., sygn. akt II C 1667/36.
Z. Radwaski, Glosa do wyroku Sdu Najwyszego z 14 maja 2003 r., I CKN 463/01, OSP 2004, Nr 2, poz. 22, s. 95 i n.
39
Uchwaa Sdu Najwyszego z 18.II.2005 r., OSP 2005, poz. 110.
40
M. Safjan (red), System Prawa Prywatnego, s. 1241.
41
Z. Radwaski, Glosa do wyr. Sdu Najwyszego z 14.V.2003 r., I CKN 463/01, OSP 2004, Nr 2, poz. 22, s. 95.
42
P. Nazaruk, komentarz do art. 24 k.c., (w:) J. Ciszewski, Kodeks cywilny. Komentarz, Warszawa 2013, s. 62.
43
Z. Radwaski, op. cit., s. 174176.

30

24

37
38

25

Ponadto jeeli naruszenie dobrego imienia doprowadzio rwnie do powstania szkody majtkowej, uprawnionemu przysuguje wwczas odszkodowanie na zasadach oglnych.44
Z atwoci mona zatem dostrzec, e istnieje spore podobiestwo pomidzy obecnymi,
wyej wymienionych rodkami a rodkami ochrony cywilnoprawnej przewidzianymi w historycznym projekcie I. Koschembahra-yskowskiego.
PODSUMOWANIE
Na przestrzeni lat zauwaalny jest wyrany rozwj ochrony dobrego imienia. Wyksztaciy
si i ugruntoway pewne pojcia, jak np. pojcie bezprawnoci. Ignacy Koschembahr-yskowski, ze wzgldu na niedookrelenie tego pojcia w wczesnej doktrynie, by przeciwnikiem jego
stosowania jako przesanki ochrony osobistoci czowieka. Natomiast obecnie jest to pojcie
wykorzystywane powszechnie w prawie cywilnym i stanowi ono gwn przesank ochrony
dbr osobistych. yskowski za w swojej pracy nakreli system obiektywnej ochrony osobistoci czowieka przed kadym jej naruszeniem, z pominiciem przesanki bezprawnoci.
Zaproponowa on syntetyczne ujcie ochrony dbr osobistych w postaci jednego oglnego
dobra osobistoci czowieka, ktrego ochrona, inaczej ni dzisiaj, nie zostaa w ogle objta
systemem praw podmiotowych. Trudno si zatem dziwi, e tak daleko teoretyczne rozwizania nie zostay zaakceptowane przez Komisj Kodyfikacyjn.45
Zgodnie z zaoeniami projektu Ignacego Koschembahra-yskowskiego adna podstawa
faktyczna ani prawna nie eliminowaa naruszenia czci czowieka. Midzy innymi bezskuteczne
byo wyraenie jakiekolwiek zgody osoby, ktrej osobisto miaa zosta naruszona. Natomiast
w obecnym Kodeksie cywilnym bezprawno czynu moe zosta wyczona poprzez wyraenie zgody przez uprawnionego, czy te na skutek dziaania na podstawie przepisu lub w wykonaniu prawa podmiotowego. Ponadto jak wynika ze wspczesnego orzecznictwa i pogldw
doktryny, obecnie problemem budzcym kontrowersje jest ewentualna moliwo wyczenia
bezprawnoci naruszenia czci wskutek rozpowszechniania nieprawdziwych informacji, jednake zbieranych z naleyt dziennikarsk starannoci i rzetelnoci.
Analiza ochrony dobrego imienia w przedstawionym zakresie pozwala sformuowa wniosek,
e zakres tej ochrony ze wzgldu na wielo oraz tre przewidzianych rodkw prawnych w projekcie Referenta jest stosunkowo bliski obecnie stosowanym regulacjom cywilnoprawnym. Nadto mona bardzo oglnie przyj, e propozycjom yskowskiego bliej jest do obecnego ksztatu
regulacji ujtych w Kodeksie cywilnym, ni do rozwiza przyjtych w Kodeksie zobowiza.
Omawiany projekt, pomimo swoich wadliwoci, o ktrych bya mowa, oceniany by jako zdecydowanie dalej idcy w swojej treci ni przyjte ostatecznie rozwizania w Kodeksie zobowiza
z 1933 r.,46 ktre ograniczono wwczas jedynie do instytucji zadouczynienia pieninego.

SUMMARY
Good name in the past and today. Analysis of the project of the first book of Civil Code by Ignacy
Koschembahr-yskowski and of contemporary civil law regulations, doctrine and judicature

Good name is one of the most important personal interests belonging to every person. The
civil law plays a significant role in area of protection of reputation (good name). The aim of
this article is to present how the good name was described in the historical project of Ignacy Koschembahr-yskowski in comparison not only to the enacted Code of Obligations, but
mainly to the contemporary regulations on the protection of the aforementioned good.
Analysis presented in the study leads to the conclusion that over the years, the protection of
the good name has developed noticeably. Some definitions have been developed and strengthened, like the notion of illegality (Ignacy Koschembahr-yskowski was against using this term
as it was not clearly defined at that time).
Today the notion of illegality is widely used in the civil law and it is a primary premise of
the protection of personal interests. Ignacy Koschembahr-yskowski in his project suggested
a collective approach to the protection of personal interests as one general good personality of person that could be used in situations legally defined. The protection of this good was
meant to be effective in every situation. Many different means of protection were proposed.
The result of the analysis made in this article is that the projects extent of protection is quite
similar to solution and regulation currently used, mainly because of multitude and content of
the means of protection. Additionally, it can be very roughly assumed, that the propositions of
Ignacy Koschembahr-yskowski were closer to contemporary regulations of Civil Code than
the partial solutions of the Code of Obligations, in which the protection of personal interest
was limited only to pecuniary compensation.

Ibidem, s. 176180.
A. Szpunar, op. cit., s. 79.
46
S. Grzybowski, op. cit., s. 53.
44
45

26

27

3. Historia powszechna pastwa i prawa

28

Alicja Cierniak Uniwersytet Jagieloski

Studentka prawa i filologii romaskiej na Uniwersytecie Jagielloskim.
Absolwentka Szkoy Prawa Francuskiego przy Uniwersytecie Jagielloskim. Peni funkcj sekretarza Koa Naukowego Prawa Rzymskiego
iPorwnawczego TBSP UJ. Interesuje si francuskim prawem publicznym i prawem porwnawczym.

Zmiany w systemie feudalnym Francji w 1789 roku oraz kwestia wykupu praw feudalnych
w wietle rozwaa Francoisa Denisa Troncheta.
W historii s okresy, ktre frapuj badaczy bardziej ni inne i Wielka Rewolucja Francuska z 1789 roku niewtpliwie do nich naley. Wydaje si, i powiedziano o niej ju wszystko
i e nie mona doda do dotychczasowych rozwaa niczego odkrywczego. Piszc o Rewolucji, zwyklimy uywa pewnych schematw, ktre rni si jednak znacznie w zalenoci od
orientacji politycznej prezentowanej przez poszczeglnych badaczy. Mwi si wic o rewolucji
jako oburuazyjnym zrywie (Jaurs) bd te jako o rewolcie najbiedniejszych warstw spoeczestwa biednego Hioba wegetujcego przed swoj chat (Michelet).1 Wrd historykw rewolucji powszechnie przyjt praktyk jest rozpisywanie si na temat niektrych jej epizodw,
jak na przykad symbolicznego zburzenia Bastylii 14 lipca przy jednoczesnym niedocenianiu,
a nawet bagatelizowaniu innych wydarze, ktre z dzisiejszej perspektywy wydaj si mniej
istotne. Jednym z takich nieco zapomnianych wydarze jest wydanie Dekretu 4 sierpnia dokumentu, ktry odmieni oblicze feudalnej Francji, cakowicie zmieniajc obowizujcy wniej
od wiekw system prawny.
Pierwsze propozycje zmian zaczy si ju duo wczeniej wraz z publikacjami prac fizjokratw takich jak np. Des inconvnients des droits feodaux (Niedogodnoci systemu feudalnego)
Boncerfa z 1776 i Dissertation sur la fodalit (Rozprawa o feudalizmie) Le Trosnea oraz Disserations fodales (Rozprawy feudalne) Henriona de Pansey. To wraz z nimi zmienio si podejcie do definiowania praw feudalnych. Wczeniej bowiem prawa feudalne rozumiano sensu
stricto jako tylko te, ktre moemy derywowa z kontraktu lennego, a wic z umowy pomidzy
panem i wasalem, ktrej przedmiotem byo przeniesienie dbr. W wietle takiego rozumienia
byy one zatem bardzo nieliczne, dotyczyy tylko panw feudalnych, dawnych rycerzy oraz
ich wasali i zwizane byy gownie z przenoszeniem obowizkw, czyli w aden sposb nie
dotyczyy one chopw. Z czasem, gwnie za spraw przywoanych wczeniej prac fizjokratw,
1

J. Michelet, Historie de la rvolution franaise, tom1, Pary 1968, s.138.

31

zaczto rozciga ten termin na wszystkie prawa i obowizki wynikajce z poddastwa, a wic
uzalenienia wszystkich poddanych od ich panw.2
W tym miejscu naley doda, e chopi francuscy z II poowy XVIII wieku nie znali ucisku,
jaki dotyka ludzi ich stanu z Rzeczypospolitej i Rosji. We Francji popularna bya wasno
podzielona, a ciary feudalne nie zawsze byy dotkliwe. Na lata przed rewolucj przypadaj
jednak spekulacje na rynku zboem, ktre stanowio podstaw wyywienia wikszoci mieszkacw wsi, a take proces koncentracji wasnoci ziemskiej poprzez wywaszczenie chopw
iodbieranie im ich ziem.
Pierwszy akt rewolucji rozegra si na ulicach Parya, drugi za nastpi na francuskiej
wsi. Pierwsze rozruchy na wsi dao si zauway ju 16 i 17 lipca, gdy rozesza si wiadomo
otym, co dzieje si w stolicy. Szybko rozprzestrzeniy si one na terytorium prawie caego kraju, awszczeglnoci w Alzacji, Normandii, Langres, Delfinacie, Hainaut-Cambrsis oraz we
Franche-Comt, gdzie napadnito, spldrowano i spalono liczne zamki i klasztory, wrd ktrych wymieni naley zamek de Quincey, zamek Saulcy, wspaniay zamek Snozan nalecy do
rodziny Talleyrand, a take historyczne opactwo Cluny. Zbuntowani chopi palili te nalece
do panw kocielne awki oraz ksigi ze spisami ich powinnoci feudalnych, ktrych likwidacj
postulowano wczeniej tak czsto w zeszytach skarg.3
Zgromadzenie Konstytucyjne stano wwczas przed wielkim dylematem, jak rozwiza
problem szerzcej si rewolty. Moliwo krwawego jej stumienia szybko odrzucono jako t,
ktra przyczyni si jedynie do zaognienia buntu. W dodatku do uciszenia tak wielkich rozruchw konieczne byoby uycie wojska, a to dla buruazji oznaczao konieczno uzalenienia si od monarchy. Zauwaono te, e pki co chopi nie stworzyli jednego frontu i dziaali
jako niezorganizowane bandy. Postanowiono wykorzysta t okoliczno i rozwiza problem
winny sposb.4
Myl o tym, by przywrci w prowincjach pokj, znoszc przywileje feudalne pojawia si
prawdopodobnie pord stronnictwa bretoskiego. Zgodnie z ustaleniami wewntrz stronnictwa, mia j wysun jako pierwszy ksi dAiguillon. Co ciekawe by on wwczas drugim najbogatszym po krlu panem Francji, a podwaliny fortunie rodzinnej da ju jego stryjeczny pradziadek, ktrym by sam kardyna Richelieu.5 Nie przeszkodzio to ksiciu grzmie z mwnicy
o tym, e zbuntowanych chopw usprawiedliwiaj zniewagi, ktrych przez lata byli ofiarami
ijarzmo, ktre od tylu lat spoczywao na ich gowach. Historyk rewolucji francuskiej Jules Michelet uwaa, e wystpienie dAugillona byo prb zagodzenia powszechnej nienawici, jak
darzono wwczas jego rodzin oraz usiowaniem uratowania tego, co da si ocali z dawnego
systemu za umiarkowan cen.6 Rwnie badacz rewolucji Edgar Quinet w swojej rozprawie
J.-J. Clere, Labolition des droits fodaux en France, Cahiers dhistoire. Revue dhistoire critique, 2005, nr 9495, s. 135.
Ibidem. s. 137.
4
J. Baszkiewicz, Historia Francji, Wrocaw 1978, s.404.
5
Pene nazwisko ksicia brzmiao : Armand Dsir de Vignerot du Plessis de Richelieu, duc dAiguillon et duc dAgenois.
6
J. Michelet, op. cit., s.368.

La Rvolution twierdzi, e u postaw propozycji zmian wygoszonych tamtej nocy leao przekonanie, e poprawa sytuacji materialnej ludu i przyznanie wszystkim mieszkacom Francji
rwnego statusu wobec prawa zadowoli kad ze stron i zapobiegnie dalszym protestom.7
Drugim rzecznikiem praw chopw by wicehrabia de Noailles. Ten w swoich wywodach
posun si jeszcze dalej, dajc powszechnych podatkw, ktre byyby pacone proporcjonalnie do przychodw, moliwoci wykupu wszystkich praw feudalnych, a take zniesienia
niektrych z nich na przykad prawa martwej rki (ktre pozbawiao chopw paszczynianych moliwoci sporzdzania testamentw) bez moliwoci odszkodowania. Hojno wicehrabiego atwiej uzasadni, bowiem jako modszy syn zuboaego szlachcica sam nie posiada
bynajmniej adnego prawa feudalnego i mg jedynie rozporzdza tymi, ktre posiadali inni
przedstawiciele jego stanu.
W nocy z 4 na 5 sierpnia, nazywanej przez romantycznych pisarzy noc cudw, nastpi
decydujcy moment. Zgromadzenie Konstytucyjne okoo godziny smej wieczorem zaczo
czy poszczeglne postulaty. Przedstawiciele pierwszych dwch stanw przecigali si te
w dodawaniu wasnych propozycji do wczeniejszych rozwiza: ksi du Chtelet zaproponowa moliwo wykupu dziesiciny, wicehrabia de Beauharnais rwno obywateli wobec
kar, kolejni postulowali zniesienie sdownictwa panw, przywilejw dotyczcych polowa, hodowli gobi.
Uchwalony wwczas dokument nazywa si Dekretem 4 sierpnia, ale prace nad nim trway
jeszcze do 11 sierpnia. Nie jest moim celem omawianie poszczeglnych artykuw, gdy istnieje wiele opracowa8 tego aktu prawnego.9 Chciaabym si jednak skupi na artykule 1, ktry
stwierdza, e zobowizania dotyczce prawa martwej rki i poddastwa osobistego zostaj
zniesione bez odszkodowania, za wszystkie inne podlegaj wykupowi. Wyraone w nastpnej
czci tego zdania sowa: ich cen i sposb wykupu ustali Zgromadzenie Narodowe okazay
si by szczeglnie problematyczne.
To wanie na konsekwencjach tego sformuowania skupia si jeden z najbardziej niezwykych prawnikw tamtych czasw Franois Denis Tronchet. Zwykle patrzy si na niego przez
pryzmat jego pniejszej dziaalnoci, gdy jako jeden z trzech adwokatw zgodzi si broni
Ludwika XVI w trakcie jego procesu, a take jako na czonka komisji, ktra opracowywaa tekst
Code Civil w 1804 roku. Zapomina si, e w pierwszych dniach Rewolucji aktywnie dziaa on
w Komitecie Feudalnym, utworzonym 9 padziernika 1789 roku z inicjatywy de Chasseta i de
Gallanda. Przed Komitetem tym postawiono gwne zadanie znalezienia rozwiza uatwiajcych wprowadzenie postanowie omawianego Dekretu w ycie, do ktrych to prac Tronchet
przyczyni si w zasadniczy sposb. Chocia do Stanw Generalnych Tronchet zosta wybrany
z ramienia stanu trzeciego w okrgu paryskim, wrd pozostaych deputowanych uchodzi za
konserwatyst. W rzeczywistoci jednak w jego osobie tak bardzo czyy si umiowanie tra-

2
3

32

E. Quinet, La Rvolution, Paris 1987, s. 131.

Na przykad: Patrick Kessel, La Nuit du 4 aot 1789, Paris 1969.
9
Peny tekst aktu mona znale w zbiorze: L. Cahen, R. Guyot, Loeuvre lgislative de la rvolution, Paris 1913, s. 358386.
7
8

33

dycji i denie do poprawy wadliwych rozwiza dawnego systemu, e przez swoich biografw
nazywany jest czowiekiem kompromisu.10 Napoleon Bonaparte, opisujc jego osob, twierdzi,
e nie by on dobrym mwc i zdecydowanie zosta przymiony przez robicego wielkie wraenie innego prawnika, Portalisa. Trudno jednak si z nim zgodzi, gdy zobaczymy, e Tronchet ze swoimi 196 przemwieniami w Zgromadzeniu zajmuje 33 miejsce wrd tych, ktrzy
najczciej zabierali gos.11 Jeli za przyjrzymy si dokadniej jego wywodom, to dostrzeemy
nie tylko innowacyjno proponowanych w nich rozwiza, ale te fakt, e jako praktykujcy
adwokat o duym dowiadczeniu Tronchet zawsze dba o praktyczn stron proponowanych
przez siebie rozwiza.
W raporcie liczcym blisko 80 stron, a bdcym zapisem przemwienia wygoszonego
przed Komitetem Feudalnym, ktrego egzemplarz wydrukowany w formie broszury znajduje
si w bibliotece D. Diderota w Lyonie,12 Tronchet podda rozwaaniom rozwizania proponowane przez innego czonka tego komitetu Merlina de Douai, a take zaproponowa kilka
wasnych udogodnie, ktre miay uatwi wprowadzenie Dekretu 4 lipca w ycie.
Przede wszystkim zauway jakie niedogodnoci mog wynikn z sukcesywnego i czciowego wykupu praw feudalnych, ktre w wczesnej Francji byy niezliczone. Podkreli te problem, e mamy do czynienia zarwno z bezporednimi wasalami korony (czyli ludmi, ktrzy
skadali hod lenny bezporednio krlowi), jak i tymi, ktrzy s wasalami wasali.
M. de Douai w swych dzieach Refleksja nad wykupem praw feudalnych oraz Sposoby i metody wygaszania praw feudalnych proponowa dwa rozwizania problemu wykupu. Pierwszy
znich umoliwia wasalom bezporednim Korony darmowe otrzymanie praw pod warunkiem,
e zobowi si oni z kolei do przekazania swym wasalom praw, ktre dzier w swoich rkach rwnie nieodpatnie. Drugie rozwizanie zakadao, e tylko wasale bezporedni korony
otrzymaj prawa za darmo, a ci, ktrzy znajduj si niej na drabinie feudalnej bd musieli za
nie zapaci.
Tronchet zauway, e oba te rozwizania s sprzeczne zarwno z zasadami sprawiedliwoci,
jak i z tekstem samego Dekretu (ktry przecie Komisja miaa tylko doprowadzi do zrealizowania, a nie ulepsza, czy zmienia). Po pierwsze zgodnie z Dekretem prawa feudalne nie
mog by zniesione bez odszkodowania. Gdyby za przyzna kademu prawa za darmo, to byoby to korzystne tylko dla tych, ktrzy s na samym dole drabiny feudalnej i nie maj swoich
wasali, bo w wyniku tego procesu zyskaliby to, czego wczeniej nie posiadali, samemu nie dajc
nic w zamian. Czemu te miano by zwolni od opat wasali bezporednich Korony, skoro tak
naprawd s oni zobowizani wobec caego narodu, do ktrego naley ziemia francuska, zatem
postpujc w ten sposb pozbawiono by nard prawa do susznego odszkodowania. Co wicej,
Zob. np. P.Tessier, Tronchet et la rorganisation constituante des institutions judiciaires, Annales historiques de la
Rvolution franaise, nr 350 (2007).
11
P. Tessier, Tronchet et la rorganisation constituante des institutions judiciaires, Annales historiques de la Rvolution franaise, nr 350 (2007), s. 10.
12
F.D. Tronchet, Rapports faits au comit fodal de lAssemble Nationale sur le mode et le prix du rachat des droits
fodaux et censuels, non supprims sans indemnit, Pary 1879 (dalsza analiza na podstawie tego wydania).
10

34

pienidze uzyskane w ten sposb, wedug oblicze Troncheta, stanowiyby niebagateln na

owe czasy sum 60 mln liwrw, ktra umoliwiaby czciow spat dugw Francji i wypenienie powikszajcej si dziury budetowej.
Niemniej Tronchet zauway, e rozwizanie proponowane przez sam Dekret te nie jest
pozbawione wad. Twrcy dokumentu zaoyli bowiem, e suma otrzymana od wasali pozwoli
seniorowi na wykup jego wasnych praw. Nie dostrzegli natomiast, e pienidze otrzymane t
drog czsto mog nie wystarczy i sam senior znajdzie si w trudnej sytuacji, gdy do takiego
wykupu zostanie zmuszony.
W tym miejscu Tronchet zauway rwnie rodzcy si automatycznie problem ustalenia wartoci poszczeglnych praw, ktre maj by wykupione. Czy podstaw do tych oblicze miaaby
by wysoko paconego czynszu bd renty feudalnej, czy moe wysoko przychodu uzyskiwanego z danej ziemi? Pojawi si tez problem tych ziem, z ktrych pacono dziesicin lub kwint
(czyli 1/5 plonw), gdy przychd z nich by zaleny od urodzaju w danym roku i iloci plonw.
Tronchet proponowa, by w celu ustalenia ceny wykupu obliczy przecitny przychd z danego lenna. Nie stanowio to problemu, gdy czynsz lub renta pacone byy w pienidzach, ale
stawao si trudnew przypadku opat uiszczanych w zbou, owocach, zwierztach lub innych
podach rolnych. W takiej sytuacji naleaoby znale odpowiedni przelicznik. Tronchet zaproponowa, by w tym celu ustali redni cen produktw na podstawie cen, jakie trzeba byo
za nie zapaci w przecigu poprzednich 10 lat, nie biorc przy tym pod uwag okresw, gdy
nadzwyczajne warunki, jak susze bd zaraza powodoway wzrost cen. Taka procedura byaby
tym prostsza, e prowadzono wwczas oficjalne rejestry cen wikszoci produktw. Jeli za
chodzi o produkty, ktrych ceny nie byy odnotowywane, to ustalenia naleaoby powierzy
Zgromadzeniom poszczeglnych departamentw, ktre przy obliczeniach wziyby pod uwag
specyfik danego regionu (w tym rwnie panujcy w nim klimat). Jeli mielibymy za do
czynienia z lennami, z ktrych nie byo przychodw, to naleaoby ustali dla nich jednolita
stawk na terenie caego kraju.
Zdaniem Troncheta, kolejne trudnoci rodzi wyraone expressis verbis w Dekrecie stwierdzenie, e wszystkie prawa feudalne bd trway a do ich wykupu. Niedogodnoci te wynikay
przede wszystkim z faktu, e zgodnie z obowizujcym wwczas prawem w razie sprzeday
lenna innej osobie, lub w przypadku przekazania go drog dziedziczenia nabywca zobowizany by uici seniorowi opat. Pojawi si zatem problem zasadnoci obowizywania tego
przepisu w okresie midzy wejciem Dekretu w ycie, a wykupem praw. Tronchet uwaa, e
jeli wtym czasie kto zdecyduje si naby lenno, bd te je odziedziczy, to nie ma adnej
moliwoci zwolnienia si od opat, co jego zdaniem grozi tzw. fraude normande, czyli popularnym wwczas ubieraniu kontraktu sprzeday w darowizn i wymian lub w kontrakt lenny
wieczysty. Tego typu dziaania byy surowo sankcjonowane przez akt Ludwika XV z 23 czerwca
1731 roku, ktry stwierdza, e jeli wasno lenna i tytu wasnoci uytkowej s przenoszone
dla tej samej ziemi midzy tymi samymi osobami za pomoc dwch odrbnych aktw, to akty
te musi dzieli okres co najmniej 10 lat.13 Tronchet dostrzeg, e unormowania Dekretu z 4 lip13

A.-A. Pore, Un cas de fraude normande en 1776, Evreux 1900, s.5.

35

ca mog prowokowa podobne do fraude normande praktyki i proponowa zwikszenie tego

okresu do 50 lat dla sprzeday i do 40 lat dla nabycia innym tytuem, np. poprzez dziedziczenie.
Przyszy adwokat krla na kadej niemal stronie swego przemwienia broni te niezbywalnego prawa wasnoci, ktrego jego zdaniem ustawa nie moe odebra bez zapewnienia
susznego odszkodowania nawet z powodu interesu publicznego.
Franois Denis Tronchet w czasach, gdy zwyko si duo mwi o prawach czowieka przy
jednoczesnym czstym ich amaniu by czowiekiem niezwykym. W swoim postpowaniu zawsze trzyma si wyznawanych przez siebie zasad. Bronic prawa do obrony, jakie kady ma,
zgodzi si zosta adwokatem krla i swoje obowizki wypenia z najwikszym zaangaowaniem. Wczeniej, jako czonek Komitetu Feudalnego, podkrela znaczenie Dekretu 4 sierpnia,
ktry znosi sprzeczn z zasad rwnoci wadz jednych nad drugimi.
Niestety wikszo proponowanych przez Francoisea Denisa Troncheta rozwiza nie wesza w ycie, cho byy one dobrze opracowane take od strony praktycznej. Stao si tak gwnie z powodu zmian legislacyjnych, jakie kolejne ustawy wprowadziy w Dekrecie z 4 sierpnia.
Zapa do zmian osab bowiem ju w 1790 roku, czego wiadectwem jest dekret z 1528 marca, ktry stwierdza, e wikszo praw wymienionych w tytule II Dekretu 4 sierpnia nie bdzie zniesiona automatycznie, ale trzeba je bdzie wykupywa. Problemem byo zatem krtkie
defacto obowizywanie pierwotnej treci pierwszego dokumentu, ktry mg by stosowany,
jako e Francja wci bya monarchi, dopiero po promulgacji przez krla, ktra nastpia 3
listopada. Trudnoci byy zwizane te z tym, e wikszo prostych ludzi zrozumiaa tylko
pierwsz cz pierwszego artykuu i odmawiaa zapaty. Nie pojmowali oni rwnie, e dekret
nie dziaa z moc wsteczn i nadal musz uici wszystkie opaty, ktrych termin spaty mija
dnia 3 listopada. W praktyce mao osb decydowao si na wykup praw z powodu skomplikowanej procedury i wysokich kosztw, a take duego ryzyka zwizanego z tym, e na dobrach
czsto ciya zacignita przez panw hipoteka.
Podsumowujc mona zatem stwierdzi, e tak naprawd Dekret 4 sierpnia by tylko pierwszym krokiem w kierunku zniesienia systemu feudalnego, w ktrym ludzie byli poddani sobie
nawzajem. Ostatecznie dokonaa tego ustawa z 17 lipca 1793 roku, a take dekrety z 7 ventosa
i 29 floreala roku II,14 ktre odebray prawa do jakichkolwiek odszkodowa, nawet tych, ktre
zostay przyznane przez wczeniejsze akty prawne, a zatem cakowicie i ostatecznie zniosy
nierwnoci midzy obywatelami Francji.15

14
15

SUMMARY
The changes of the french feudal system in 1789 and the question of the feudal rights resale in the
considerations of francois Denis Tronchet

Even though the French peasants have never been under any severe hierarchical oppression,
the provincial resurrections have taken place immediately after the conquest of the Bastille.
Then the need for social reforms appeared. In order to cease the rebellion, the Edict of August
4th, aiming in removing the feudal privileges, was proposed. Among its provisions there was
an especially problematic one, which allowed the National Assembly to assess the price of the
feudal rights resale to the vassals. This particular issue was elaborated on by the French lawyer,
Francois Denis Tronchet. He analysed the possible solutions proposed by another representative, Merlin de Douai, and developed these ideas in a 80 pages long report a written speech
presented in front of the Feudal Comitee in National Assembly currently stored in a Diderot
Library in Lyon. Suggested developments were supposed to allow the resale of rights in the
most just and unlikely to harm anyone way, e.g. with a detailed resale rate. The special role of
the property rights was underlined and exemplified in a possible deprivation of property, out
of public interest reasons, only upon a fair compensation. This way of thinking seems to be
utmost modern, but still in times of Tronchet it has never been introduced. His propositions
have been organisationally difficult to be introduced, but mainly the society opposed to any
payments for the rights received, even regardless of the provision concerned. Even though the
doctrine of Tronchet has never became reality, it remained as a perfect example of a clever way
of thinking in an undeniably modern way.

Odpowiednio 25 lutego i 18 maja 1793 roku.

A. Soboul, La Rvolution franaise, Pary 1984, p. 509.

36

37

Piotr Eckhardt Uniwersytet Jagieloski

Absolwent prawa na Uniwersytecie Jagielloskim. Doktorant w Katedrze Historii Doktryn Politycznych i Prawnych UJ, gdzie pod opiek
prof. dr. hab. Michaa Jasklskiego przygotowuje rozpraw doktorsk
powicon wykorzystaniu architektury, urbanistyki i polityki mieszkaniowej do wcielania w ycie doktryny realnego socjalizmu. Pozostae
zainteresowania naukowe: zwizki doktryn politycznych i doktryn ekonomicznych, prawo, polityka i transformacje ustrojowe w krajach Europy rodkowo-Wschodniej. Redaktor i wspautor kilku monografii
iartykuw, prelegent na licznych konferencjach, w tym midzynarodowych na Ukrainie i w Bugarii.

Wolna Wsplnota na Islandii. Pozycja czowieka w systemie prawa bez pastwa

Pozycja prawna czowieka zwykle analizowana jest przez pryzmat relacji czcych go z organizmem pastwowym, do ktrego przynaley. Waciwie, jako jego pozycja jako obywatela.
Opisuje si z jednej strony ciary i ograniczenia nakadane na czowieka przez pastwo oraz
z drugiej strony, funkcje zwizane z zapewnianiem bezpieczestwa, opieki czy infrastruktury,
jakie pastwo wobec czowieka spenia. Na pnocy Europy istnieje niewielka wyspa, na ktrej we wczesnym redniowieczu powstaa spoeczno nieposiadajca cech klasycznego organizmu pastwowego. Byy to do unikalne warunki dla ksztatowania si pozycji czowieka.
Warto zatem przyjrze si relacjom prawa i jego podmiotw w dawnej Islandii.
Zapocztkowane okoo 870 r. zasiedlenie niezamieszkaej wczeniej Islandii wie si
z centralizacj wadzy i wprowadzeniem opodatkowania w Norwegii przez tamtejszego krla,
Haralda Piknowosego. Te zmiany skoniy znaczc cz ludnoci do wyjazdu z kraju.1 Okolicznoci w jakich skandynawscy osadnicy opucili swoj dotychczasow ojczyzn pomagaj
zrozumie, dlaczego powstae na niej spoeczestwo miao taki, a nie inny ksztat. Dotkliwe
dziaania krla stanowice powd emigracji mog zosta uznane za przyczyn stworzenia spoecznoci bez jednego wadcy. Za pocztek istnienia Wolnej Wsplnoty uznaje si rok 930, gdy
uksztatoway si mechanizmy organizujce ycie lokalnej spoecznoci przez nastpne stulecia.
Za przyczyn upadku Wolnej Wsplnoty uznaje si, bdce konsekwencj chrystianizacji,
wprowadzenie obowizkowej dziesiciny, ktrej cz przeznaczona na utrzymanie zabudowa
R.T. Long, Privatization, Viking Style: Model or Misfortune?, http://www.lewrockwell.com/2002/06/roderick-t-long/
the-vikings-were-libertarians/ (dostp: 10.07.2013).

39

kocielnych trafiaa do prywatnych wacicielowi gruntw, na ktrych znajdoway si te obiekty.2 Dodatkowe dochody osigane z tego pozwoliy niektrym rodom na wzbogacenie si i zyskanie takiej siy, ktra doprowadzia do zachwiania delikatnej rwnowagi systemu opisanego
niej w niniejszym artykule. Wyksztacenie si silnych stronnictw zapocztkowao walk midzy nimi o wadz nad ca wysp. Kres konfliktom wewntrznym pooyo w 1262 r. zawarcie
unii z krlem norweskim, co byo jednoznaczne z zakoczeniem istnienia Wolnej Wsplnoty.
O unikalnoci islandzkiej spoecznoci decyduje niepowtarzalny sposb jej zorganizowania.
Praktycznie nie byo tam miast, wiosek, ani adnych innych skupisk ludzkich, ktre mogyby
stanowi naturalne jednostki organizacyjne. Istniay samodzielne gospodarstwa, na czele ktrych stali ich waciciele. Zgodnie z przywiezion z Norwegii tradycj, zbierali si oni na wiecach.
Urzdzano zgromadzenia lokalne zwane thing, ktre miay m. in. charakter sprawozdawczy i informacyjny, dotyczyy spraw poruszonych na wczeniejszym wiecu powszechnym, tzw. Alingi.3
Na wyspie nie byo adnego krla ani innego wadcy. Thingi zwoywane i prowadzone byy
przez naczelnikw zwanych goar.4 Kady czowiek cieszcy si cakowit wolnoci i peni
praw zobowizany by do pozostawania w prawnym zwizku z jakim goim. W przeciwiestwie to reszty wczesnych spoeczestw europejskich, posiadacze peni praw nie stanowili
na Islandii jakiego mniejszociowego, uprzywilejowanego stanu. Przeciwnie, swojego goiego
wybierali wszyscy, z wyjtkiem niewielkiej iloci pracownikw najemnych i ubogich rybakw.5
W tym kontekcie pozycja czowieka bya tam lepsza ni gdziekolwiek indziej.
Termin goor suy nazwaniu naczelnika wraz z wszystkimi zwizanymi z nim gospodarzami. Drugie jego znaczenie to pakiet praw nalecych do goiego. Jednym z waniejszych
wrd nich byo czonkostwo w najwyszym, prawodawczym organie na Islandii noszcym
nazw Lgrtta.6 Dziaao on przy Alingi. Na wyspie obowizywao przekazywane z pokolenia
na pokolenie prawo zwyczajowe. W zwizku z tym Lgrtta nie dokonywaa wielu nowelizacji.
Do wprowadzenia jakiejkolwiek poprawki konieczna bya jednomylno wszystkich naczelnikw, a do zatwierdzenia porzdku obowizujcego dotychczas wystarczaa zwyka wikszo.7
To najlepiej ukazuje sztywno tamtejszych norm.
R. T. Long, Zmierzch i upadek systemu prawa prywatnego w Islandii, http://libertarianizm.pl/wolnosciowe_czytanki/
praktyka/zmierzch_i_upadek_systemu_prawa_prywatnego_w_islandii (dostp: 10.07.2013).
3
W. Gogoza, Upadek policentrycznego porzdku konstytucyjnego redniowiecznej Islandii w wietle teorii stanu natury Roberta Nozicka, [w:] T. Supik, S. Grka, G. Sewczyk (red.), Oblicza wolnoci. Od klasycznego liberalizmu do
libertarianizmu, Katowice 2013, s. 57.
4
Goar to w jzyku islandzkim liczba mnoga. Liczba pojedyncza brzmi goi. Wszystkie nazwy w niniejszym artykule pozostawione zostay w oryginalnym brzmieniu. Czyni tak wszyscy autorzy anglojzyczni. Polska literatura
przedmiotu jest wyjtkowo nieliczna i nie wynikaj z niej adne jasne zasady odmiany tych nazw w jzyku polskim.
5
J. L. Byock, Governmental Order in Early Medieval Iceland, Viator, 1986, nr 17, s. 23.
6
W. Gogoza, adnego krla oprcz prawa. Ewolucja islandzkiego systemu prawnego w latach 9301262. Zarys problematyki, http://sredniowiecznaislandia.com/zarys-problematyki/ (dostp: 10.07.2013).
7
B. T. R. Solvason, Institutional Evolution in the Icelandic Commonwealth, Constitutional Political Economy vol.4,
nr 1, 1993, s. 111.
2

40

Ciekawym aspektem funkcjonowania Wsplnoty Islandzkiej jest skala zatrudnienia w administracji publicznej. W tym sektorze pracowaa jedna osoba. By to tzw. Lgsgumaur.8 Jego
zadaniem byo zna cao prawa, ktre nie byo pocztkowo spisane. Zobowizany by powtrzy wszystko, co obowizywao raz w cigu swojej trzyletniej kadencji i wanie ta czynno
zatwierdzana bya przez Lgrtt. Lgsgumaur udziela take informacji na temat obowizujcych norm kademu, kto si do niego zgosi. Jako e na Islandii nie byo adnych podatkw
centralnych, wynagrodzenie jedynego urzdnika pochodzio z opat, jakie pobiera Alingi za
zgod na zawarcie zwizku maeskiego midzy osobami blisko spokrewnionymi.9
Stanowisko naczelnika wraz z wszystkimi zwizanymi z nim uprawnieniami miao charakter transferowalnego prawa majtkowego. Byo wic dziedziczne, ale mona byo take je
komu sprzeda lub podarowa. Dopuszczalna bya take wspwasno. Zdarzay si sytuacje,
gdy udziay w goor naleay do rnych osb.10 Wynika z tego, e tworzenie prawa byo
pierwsz z paszczyzn, na ktrych pozycja Islandczyka we wczesnym redniowieczu w znacznym stopniu zaleaa od niego samego. Kady mia teoretyczn moliwo uzyskania wpywu
na prawodawstwo. W zwizku z tym, e w modej i maej spoecznoci nie byo jeszcze duych
rnic majtkowych, potencja ten mia czsto rwnie wymiar praktyczny. Naley uzna to za
unikalne rozwizanie, poniewa sytuacja taka powtrzya si dopiero z nastaniem demokracji
przedstawicielskiej wiele wiekw pniej.
Co istotne, po pocztkowym okresie osadnictwa liczba goar ustalia si na staym poziomie. Byo to 36, pniej 39, ostatecznie 48. Dokadna liczba nie ma dla niniejszych rozwaa
znaczenia. Istotne jest, e utworzenie nowego goor nie byo moliwe, w przeciwiestwie to
zaatwienia wielu innych spraw, w drodze zawarcia umowy swobodnie ksztatowanej zgodnie
z wol jej stron. W zwizku z tym pakietu praw nie dao si stworzy, wic trzeba byo znale
kogo, kto odsprzeda swj.
Struktura przedstawionych wyej instytucji bya kilkuszczeblowa. Islandia podzielona bya
na cztery czci, w kadej z nich byo dziewi goor, zgrupowanych po trzy w thing.11 Unikaln cech tego systemu by fakt, e tylko najwyszy szczebel struktury mia charakter terytorialny.
Miejsce zamieszkania decydowao o przynalenoci do danej wiartki kraju, ale nie miao ju
adnego wpywu na to, w ktrym goor znajdzie si wolny czowiek. Jego zwizek z wybranym naczelnikiem powstawa wskutek zawarcia dobrowolnej umowy, ktra w moga zosta
zastpiona umow z dowolnym innym z goar z danej wiartki przy okazji corocznego wiecu.
Naley zaznaczy w tym miejscu, e takie zmiany, cho zawsze moliwe, nie byy w praktyce
bardzo czste. Decydoway o tym wzgldy praktyczne (przede wszystkim fizyczna odlego
do danego naczelnika) jak i spoeczne (tradycja, wizy krwi). Na zwizanie si z innym naczelW literaturze anglojzycznej termin ten przekadany jest jako the lawspeaker. W. Gogoza w jedynym polskim artykule na ten temat tumaczy Lgsgumaur jako gosiciel prawa.
9
W. I. Miller, Bloodtaking and Peacemaking: Feud, Law, and Society in Saga Iceland, Chicago 1990, s. 19.
10
Ibidem, s 24
11
D. D. Friedman, Private Creation and Enforcement of Law: A Historical Case, Journal of Legal Studies, nr 2 (1979), s. 404.
8

41

nikiem ni dotychczas decydowali si gospodarze bogatsi, ktrzy mieli wicej do stracenia na

skutek zych relacji ze swoim goim.12
Celowo nie nazwano wyej systemu tych instytucji podziaem administracyjnym, poniewa wedug autora, szukajc analogii natury zalenoci pomidzy Islandczykami, a wybranymi przez nich goar do prawa wspczesnego, naley stwierdzi, e zaleno ta nie ma cech
typowego stosunku administracyjnoprawnego. Nie powstaje on z mocy prawa, cechuje si
wzgldn rwnoci podmiotw, jego tre moe by swobodnie ksztatowana przez strony.
Bez wtpienia wicej tutaj analogii do umw znanych wspczesnemu prawy cywilnemu. Naturaln konsekwencj moliwoci wyboru i zmiany naczelnika bya konkurencja midzy nimi.
Mechanizmy wolnego rynku wymuszay utrzymywanie odpowiedniej jakoci usug. Stosowanie prawa we wczesnoredniowiecznej Islandii byo kolejn paszczyzn, na ktrej czowiek
mia du swobod w samodzielnym ksztatowaniu swojej pozycji.
Wadza sdownicza zwizana z systemem goor, tak jak one, cechowaa si spor elastycznoci. Wymiar sprawiedliwoci by kilkuinstancyjny i czy klasyczne instytucje sdowe
zarbitraem. Pierwszy i czsto ostatni etap sporu polega na rozstrzyganiu go przez trybuna
powoywany ad hoc dla konkretnej sprawy, skadajcy si w rwnych czciach z arbitrw wskazanych przez strony. To, jaka instytucja orzekaa w drugiej instancji, zaleao od zwizku stron
z naczelnikami. Zwykle obaj goar pochodzili naleeli do tego samego thing i wwczas orzeka
sd w staym skadzie 36 sdziw (po 12 wybranych przez kade goor). Na wypadek konfliktu osb powizanych z naczelnikami z rnych thing ustanowiono odrbny stay sd zoony
z przedstawicieli wszystkich thing danej czci kraju. Istniay take wysze instancje cztery
sdy wiartek kraju i wreszcie taki zoony z przedstawicieli wszystkich goor.13 Moliwo
wyboru sdziw bya kolejnym wartociowym skadnikiem pakietu praw naczelnika. Jak ju
wspomniano, dziaalno prawodawcza nie bya na Islandii intensywna, wic mona uzna, e
prawo to byo w praktyce nawet cenniejsze od moliwoci zasiadania w tamtejszej legislatywie.
Na Islandii nie istniaa zinstytucjonalizowana ga wadzy odpowiedzialna za wykonywanie wyrokw sdowych.14 W wikszoci wyrokw zasdzano odszkodowanie. Jeeli nie zostao
ono zapacone, wierzyciel mia prawo zada od sdu deklaracji, e dunik wyjty jest spod
ochrony prawa. Umoliwiao to bezporedni windykacj fizycznymi rodkami. Wydawaoby
si, e takie rozwizanie nie byo sprawiedliwe, poniewa stawiao w skrajnie zym pooeniu
fizycznie i ekonomicznie sabsz stron kadego sporu jako niezdoln do wyegzekwowania
zasdzonych roszcze. wiadczyoby to o bezsensie istnienia caego wymiaru sprawiedliwoci,
bo pozytywny wyrok w rku sabszej osoby byby zupenie bezuyteczny. Rozwizanie tego
problemu to kolejny przykad wykorzystania na Islandii mechanizmu wolnorynkowego.
W Islandii praktycznie wszystkie wyroki rodziy jakie roszczenia majtkowe. Osoba winna
popenienia czego zakazanego zwykle zobowizana bya do zapaty okrelonej sumy pienidzy.

Nie stanowiy one dochodu pastwa, bo nie istniao nic takiego, jak budet pastwa. Miay one
trafia wprost do pokrzywdzonego. Nie istniao wic praktycznie prawo karne, a niedozwolone
czyny miay charakter deliktw prawa prywatnego, a nie przestpstw.15 Wanie ten fakt sprawia, e nikt nie pozostawa bez ochrony, mimo e adna struktura pastwowa nie pomagaa
w wykonywaniu orzecze sdw. W zwizku z tym, e roszczenie o odszkodowanie miao charakter prywatnoprawny, mona byo nim swobodnie rozporzdza. Zgodnie z mechanizmem
wolnego rynku, zawsze znajdywa si kto chtny do odkupienia prawa do cignicia odszkodowania za cen nisz, ni wysoko tego odszkodowania i ta rnica stanowia jego zysk.
Szczeglnie we wspczesnych analizach podkrela si znaczenie, jakie dla pozycji czowieka ma wymiar obcie finansowych nakadanych na niego przez pastwo. Porwnujc dzisiejszy wymiar danin publicznych z sytuacj we wczesnoredniowiecznej Islandii, mona z atwoci zobaczy olbrzymi rnic na korzy wyspy. Jedyny podatek nakadany przez goar
suy wycznie pokryciu kosztw uczestnictwa przedstawicieli danego goor w Althingu.16
Opat t kady naczelnik indywidualnie negocjowa ze zwizanymi z nim gospodarzami. Jej
nadmierna wysoko byaby teoretycznie wystarczajcym powodem do wyboru innego naczelnika (w rdach brak jednak wzmianek o takich sytuacjach). Dla zachowania obiektywnoci,
naley oczywicie zaznaczy, nie podejmujc si oceny, czy taki ukad by dla Islandczykw
korzystny, e goi nie oferowa w zamian za te niewielkie daniny znakomitej wikszoci usug
produkowanych przez wspczesne pastwa.
Brak jakiegokolwiek zabezpieczenia spoecznego ze strony pastwa agodzony by istnieniem niezalenych od goor zwizkw zwanych hreppr. Skaday si one z co najmniej 20
znajdujcych si w tym samym rejonie gospodarstw. Czonkowie hreppr wpacali skadki, ktre
poytkowane byy na dwa gwne cele.17 Pierwszym z nich bya elementarna pomoc najuboszym. Oprcz tego zwizek gospodarstw by dla nich swoistym towarzystwem ubezpieczeniowym. Wprzypadku utraty okrelonej iloci plonw, inwentarza lub narzdzi, hreppr pokrywa
cz strat.
Podsumowujc analiz pozycji czowieka w islandzkim niepastwowym systemie, mona
doj do wniosku, e jak na wczesne czasy bya ona cakiem korzystna. Instytucje pozostawiay mieszkacowi wyspy sporo wolnoci i swobod wyboru w wielu sprawach. Zagwarantowane
byy absolutna rwno wobec prawa i powszechny dostp do wymiaru sprawiedliwoci. Stosowano szereg rozwiza, ktrych wprowadzenie w dzisiejszych czasach, mimo e podane,
okazuje si trudne choby rozwizywanie sporw w drodze arbitrau oraz wykonywanie
zada dzi umieszczanych w obszarze administracji publicznej przez podmioty prywatne podnoszce jako swoich usug na skutek konkurencji.
Z opisu wczesnoredniowiecznej Islandii wyania si obraz spoeczestwa na wskro liberalnego i wolnorynkowego. Dlatego jest ona stawiana przez wielu propagatorw myli wolno-

J. L. Byock, op. cit., s. 22.

13
D. D. Friedman, Private Creation, s. 405.
14
Ibidem, s. 46

D. D. Friedman, The Machinery of freedom, Chicago 1989, s. 229.

W. I. Miller, op. cit., s. 25.
17
J. V. Sigurdsson, Changing Layers of Jurisdiction and the Reshaping of Icelandic Society c. 1220350, [w:] J. Pan Montojo, F. Pedersen (red.), Communities in European History: Representations, Jurisdictions, Conflicts, Pisa 2007, s. 178.
15

12

42

16

43

ciowej jako wzr do naladowania.18 Naley poczyni jednak dwa zastrzeenia. Po pierwsze
mimo e islandzkie instytucje faktycznie byy w swojej istocie bardzo liberalne i wolnorynkowe,
to tamtejsze spoeczestwo naley ocenia jako cao, a na jego ksztat miao z pewnoci
wpyw silne przywizanie do tradycji i zwyczaju. Ludzie, w ramach przysugujcej im formalnie wolnoci, dokonywali w rzeczywistoci konserwatywnych wyborw.
Po drugie Wsplnota Islandzka powstaa w bardzo specyficznych, waciwie jedynych
wswoim rodzaju, okolicznociach. Moliwo pierwotnego zawaszczenia niezamieszkaej
wczeniej ziemi oraz brak zagroenia inwazj z zewntrz pozwoliy nie tworzy adnych si
militarnych, co prawdopodobnie wymusioby powstanie jakiego zcentralizowanego orodka
wadzy.19 Z faktu, e wszyscy osadnicy byli uchodcami wynika pocztkowy brak rnic spoecznych i ekonomicznych oraz w miar rwna dla wszystkich pozycja startowa, co jest wane
dla prawidowego funkcjonowania obecnych tam mechanizmw wolnego rynku. Nie bez znaczenia pozostaje take fakt, e chodzi o spoeczno wzgldnie ma.
Niemniej jednak analiza tego, co wyksztacio si w Islandii na przeomie pierwszego idrugiego tysiclecia ponad trzy wieki nieprzerwanego istnienia Wsplnoty Islandzkiej wiadcz
oskutecznoci przyjtych rozwiza. Bdc wiadomym niemoliwoci prostego przeniesienia
ich do obecnych warunkw, warto je analizowa i wyciga wnioski, ktre mog okaza si
przydatne. Jednym z nich moe by stwierdzenie, e skonno do wprowadzania innowacyjnych rozwiza ustrojowych pozostaa Islandczykom do dzi. Przecie jako pierwsi napisali
konstytucj z wykorzystaniem portali spoecznociowych.20

por. np. T. Whiston, Medieval Iceland and the Absence of Government, http://mises.org/daily/1121 (dostp: 15.07.2013).
W. Gogoza, op. cit., s. 53
20
H. Morris, Crowdsourcing Icelands Constitution, International Herald Tribune, 24.10.2012.
18

19

44

SUMMARY
Icelandic Commonwealth. Position of person in a stateless legal system
Icelandic Commonwealth existed in Iceland between 930 and 1262. What was unique about
that community, was the political system organized without the involvement of a strong centralized authority or even any significant administration. For example, there was no institution
of monarchy. Country was organized according to the goar system. Goi was the local chieftain, who was not elected. His title could be characterized by the comparison to the features of
property rights (it could be inherited, bought or sold). Every Icelander had to choose the support of one goar. However, there did not exist any strict geographical boundaries. Therefore,
it can be assumed, that some kind of free market of goar was present on Iceland. Man was
entitled to choose the best goi for him, or even became one of goar simply by buying such
title. Both legislature and judicature were directly connected with the goar system.
Position of a person (because of the absence of a government, the term citizen does not
seem appropriate here) was significantly different than in other countries of that era. Every
man had more opportunities but the state functions were significantly limited.

Wojciech Giemza Uniwersytet Warszawski

Student V roku Kolegium MISH UW (kierunki: historia i prawo), prezes IKN Dyplomacji i Prawa UW w roku akademickim 20122013;
Stypendysta ministra szkolnictwa wyszego. Zainteresowania naukowe:
prawo midzynarodowe publiczne i prywatne, prawo UE, historia staroytna, alternatywne metody rozstrzygania sporw, prawa czowieka,
socjologia i antropologia prawa, kultura staropolska.

Regulacje Konwencji Grnolskiej z 1922 r. jako prototyp systemu ochrony praw mniejszoci
Wspczenie prawa jednostki s obwarowane licznymi regulacjami prawnymi na poziomie ustawowym oraz konstytucyjnym. Co wicej, ochron zapewniaj im take traktaty midzynarodowe, zarwno zobowizujce pastwa do poszanowania danych katalogw praw, jak
iprzewidujce utworzenie organizacji lub innych mechanizmw zapewnienia poszanowania
uprawnie i wolnoci osb. Midzynarodowy system ochrony praw czowieka jest stosunkowo
nowy na dobre pojawi si dopiero wraz z Konwencj Praw Czowieka i powstaniem Organizacji Narodw Zjednoczonych po II wojnie wiatowej. Warto jednak pamita, e bya to ju
forma wcale dojrzaa, ktra do dzisiaj nie ulega zasadniczym zmianom. Nie zostaa jednak jako
taka zupen nowoci przed ni pojawio si par rozwiza praktycznych ujtych wmidzynarodowe traktaty, ktre miao mona potraktowa jako jej bezporednich poprzednikw.
Obok m.in. traktatu berliskiego z 1878 r., zapewniajcego na Bakanach wolno izewntrzne wykonywanie wszystkich religii wszystkim obywatelom (), jak i cudzoziemcom oraz tzw.
maego traktatu wersalskiego, zwanego ze wzgldu na swoj tre take mniejszociowym,
ciekawym nie tylko z punktu widzenia badacza polskiego, jest konwencja genewska dla Grnego lska, zwana take konwencj grnolsk, ktra obowizywaa od 15 lipca 1922r. do
15 lipca 1937 r. na obszarze plebiscytu na Grnym lsku, podzielonym midzy odrodzon
Rzeczypospolit Polsk a podporzdkowane adowi wersalskiemu Niemcy. Traktat ten wyrnia si nie tylko elementami wynikajcymi ze specyfiki sytuacji (terytorium, ludno, to
historyczne), ale przede wszystkim kompletnym ujciem systemu organw, ich wzajemnych
relacji, kompetencji, regu postpowania przed nimi, ktre wraz ze specjalnymi uprawnieniami mieszkacw zaliczajcych si do mniejszoci narodowych na terytorium obowizywania
traktatu, po raz pierwszy w historii prawa midzynarodowego tak szczegowo regulowao
nie tylko prawa mniejszoci, ale take sposb ich ochrony. Pooya rwnie podwaliny pod
takie rozwizania jak moliwo ingerencji organw midzynarodowych w polityk wewntrzn pastwa (np. wydawanie aktw prawnych), funkcjonowania na multietnicznym terytorium
organw omieszanym skadzie oraz tworzenia organw krajowych na podstawie umowy mi47

dzynarodowej. Historia zawarcia, a nastpnie stosowania tego ukadu, ktrego znaczenie dla
stosunkw prawnych, polityczno-spoecznych i gospodarczych Grnego lska byo zrazu bardzo wielkie,1 niejako wymuszonego na stronach, jak soczewka skupia w sobie midzywojenn
histori stosunkw polsko-niemieckich, a take suy jako ciekawy przypadek modelu okrelonego przez Georgesa Kaeckenbeecka eksperymentalnym.2 By to system ochrony praw
czowieka, ktry zosta dogbnie przeanalizowany przez Instytut Prawa Midzynarodowego
ONZ w celu opracowania wytycznych do tworzenia analogicznych systemw po wojnie.3 Interesujcy jest fakt, e w literaturze znaczna cz publikacji zostaa wydana jeszcze w czasie
obowizywania konwencji, a po wojnie do tego tematu nie powracano.
Celem tego artykuu jest przedstawienie tego nieco zapomnianego modelu oraz jego struktury. Omwione zostan organy krajowe oraz midzynarodowe wraz z ich kompetencjami.
Praktyka dziaania tego systemu, o wiele ciekawsze zagadnienie, wykracza poza objto tak
krtkiej pracy i bdzie co najwyej sporadycznie przywoywana dla ilustracji praktycznego
funkcjonowania danej instytucji.
Traktat wersalski i szereg towarzyszcych mu innych aktw koczcych I wojn wiatow
zamkny rwnie ca epok dziejw Europy, tworzc nowy porzdek polityczny. Nowe pastwa, powstae zgodnie z proklamowan przez prezydenta USA Wilsona zasad prawa narodw do samostanowienia, spowodoway wielkie zmiany granic. Monarchie Hohenzollernw,
Habsburgw i Romanoww znikny, a w miejsce tych trzech pastw pojawio si dziesi,
wtym niepodlega Polska. Cz z tych nowych pastw oraz inne, wczeniej istniejce, ktre
czya wieloetniczno (Polska, Czechosowacja, Austria, Jugosawia, Grecja, Bugaria, Turcja i Rumunia), przyjy zacznik zapewniajcy zakaz dyskryminacji czonkw mniejszoci
narodowych. Miaa to by niejako rekompensata dla tych, ktrzy stanowili zbyt ma grup,
by skutecznie wykonywa swoje prawo do samostanowienia, co miao swj wydwik w okreleniu mniejszoci chronionych przez traktat jako etniczne, religijne lub jzykowe. Istotnym
rozrnieniem by podzia na obywateli i mieszkacw tj. obywateli pastwa innego ni
obecnie sprawujcego suwerenno nad terytorium, ktre zamieszkiwali przed zmian wadzy
i ktrzy chc na nim pozosta, zachowujc obywatelstwo poprzedniego suwerena (np. Niemiec
na polskim Grnym lsku mg odmwi przyjcia obywatelstwa polskiego i pozosta przy
niemieckim, znajdujc si de facto na terytorium pod kontrol polskich wadz).4 Uprawnienia
dotyczyy przede wszystkim moliwoci swobodnej nauki jzyka, praktyk religijnych etc.
Konwencja grnolska bya aktem dodatkowym, wicym tylko dwa pastwa (Polsk
iniezwizane traktatem mniejszociowym Niemcy) na czciach ich terytoriw (byym tereW. Komar, Grnolska konwencja genewska midzy Polsk a Niemcami 19221937, Katowice 1937, s. 6
G. Kaeckenbeeck, The international experiment on Upper Silesia, London 1942, passim.
3
Dokument A/CN.4/65 Komisji Prawa Midzynarodowego z 6.07.1953 r., dostpny na stronie Komisji:
http://www.un.org/law/ilc/index.htm (data dostpu: 8 padziernika 2011 r.).
4
P. Kacprzak, Mniejszo niemiecka w Polsce w latach 19191939, ,,Prace Instytutu Prawa i Administracji PWSZ
wSulechowie, s. 145158.
1

nie plebiscytowym na Grnym lsku, podzielonym midzy te dwa pastwa). Przewidywaa

rozwizania szczegowe, dostosowane do specyfiki terytorium. Artyku 88 traktatu wersalskiego przewidywa przeprowadzenie plebiscytu na Grnym lsku pod kierownictwem Komisji Midzysojuszniczej oraz obowizywa Polsk i Niemcy do respektowania jego wynikw,
tych drugich zobowizywa rwnie do zrzeczenia si praw i roszcze wobec tej czci, ktra
w wyniku plebiscytw przypa miaa Polsce. Artyku 92 traktatu nakazywa za zawarcie dodatkowej konwencji regulujcej zmiany prawne i wasnociowe na przejmowanym przez RP
terytorium. Dopiero wraz z wytyczeniem granicy przez Rad Ambasadorw w padzierniku
1921 r. przedstawiciele obu pastw niechtnie usiedli do negocjacji, ktre przebiegay w atmosferze wrogoci i zapewne nie zakoczyyby si przygotowaniem adnej konwencji, gdyby
nie determinacja przewodniczcego obradom prezydenta Szwajcarii Felixa Calondera. Postawi on stronom ultimatum, groc arbitraln decyzj Rady lub nieprzekazaniem pastwom
zwierzchnoci nad podzielonym terytorium. Ostatecznie strony podpisay konwencj 15 maja
1922 r. Nastroje byy minorowe. Eugen Schiffer, przewodniczcy niemieckiej delegacji, powiedzia wkocowym przemwieniu: Nie podjlimy rokowa genewskich z wasnej woli; byo
to zobowizanie wynikajce z decyzji z 20 padziernika 1921 r. Prawne zastrzeenie podniesione przez nas przeciwko przymusowi pozostaje w mocy, a mj podpis na tej konwencji nie moe
go podway (). Niemniej znaczenie wydarzenia historycznego polega w istocie nie tylko na
tym, e stanowi ono zakoczenie, lecz take pocztek.5 Niemcy miay nadziej na uregulowanie stosunkw z Polsk, w tym kwestii mniejszoci na Grnym lsku, w bardziej swobodny sposb, najlepiej na zasadzie wzajemnoci.6 Podejcie obu stron do osignitego porozumienia nie
wryo dobrze stosowaniu konwencji w praktyce. Nie zmienia to faktu, e udao im si opracowa funkcjonalny i znacznie bardziej zoony system instytucji ni przewidziany w zaoeniach.
Instytucje te miay na celu ochron praw mniejszoci w specyficznych warunkach etnicznych
Grnego lska, ktrego ustrj prawny zosta skomplikowany, ito wstopniu, ktry nawet wjakimkolwiek przyblieniu nie znajduje w dziejach prawa midzynarodowego precedensu.7
Na pocztku warto podkreli fakt, e konwencja grnolska regulowaa bardzo wiele kwestii na terytorium plebiscytowym, a kwestie mniejszociowe obejmoway nieca 1/6 artykuw konwencji (94 z 606). Znaczca wikszo z nich okrelaa konkretne prawa (jzykowe,
religijne, edukacyjne etc.), przysugujce mniejszociom po obu stronach granicy. Artykuy
147158 reguloway prawo wnoszenia petycji i postpowanie w tych sprawach przed Urzdem
dla Spraw Mniejszoci, organem krajowym, za artykuy 562606 omawiay ustrj, kompetencje i postpowanie przed organami midzynarodowymi: Komisj Mieszan oraz Trybunaem
Rozjemczym. Te trzy instytucje to gwne orodki rozstrzygania sporw zarwno midzy jednostkami, jak rwnie midzy jednostk a pastwem; kada z nich zostanie zwile opisana.

48

Cyt. za: J. Krasuski, Stosunki polsko-niemieckie 19191932, Pozna 1975, s. 68.

W. Wrzesiski, Polski ruch narodowy w Niemczech 19221939, Pozna 1970, s. 4149.
7
W. Komar, op. cit., s. 20.
5
6

49

Jak nadmieniono wyej, utworzenie takiego organu w celu zapewnienia w kadej z obu
czci obszaru plebiscytowego jednolitego i sprawiedliwego sposobu traktowania przez wadze administracyjne poda osb nalecych do mniejszoci (art. 148 konwencji), zarwno
po stronie polskiej, jak i niemieckiej przewidyway przepisy konwencji przyznajce czonkom
mniejszoci prawo skadania petycji. Urzdy te byy organami rzdowymi, podlegymi ministerstwom spraw wewntrznych. Polski Urzd mia siedzib w Katowicach, niemiecki wOpolu. Ich zadaniem byo przyjmowanie od czonkw mniejszoci poda, petycji i zaale na
wszelkie postpowanie wadz administracyjnych na danym obszarze oraz prba zaatwienia tej sprawy (czy to przez prb nacisku na odpowiedni podmiot administracyjny, przez
skonienie petycjonariusza do wycofania skargi lub przez osignicie porozumienia midzy
petycjonariuszem a wadzami). Podanie (w 3 egzemplarzach) mogo by zoone dopiero po wniesieniu zaalenia do organu administracyjnego najwyszej instancji na danym terytorium, waciwym dla danej sprawy (warto w przypadku polskiej czci Grnego lska
wzi pod uwag autonomi lska) lub do wadzy pastwowej (w przypadku waciwoci
komunalnych cia samorzdowych, wzgldnie czstych w sprawach edukacyjnych lub po prostu sprawach jej waciwych art. 150, ust. 1, lit. b-d konwencji). W przypadku niezaatwienia sprawy Urzd przekazywa spraw Prezydentowi Komisji Mieszanej, o ktrej bdzie mowa
wdalszej czci pracy. W tym miejscu wystarczy nadmieni, e w postpowaniu przed Prezydentem Komisji Mieszanej Urzd wystpuje w roli przedstawiciela pastwa polskiego.8
W przeciwiestwie do Urzdu dla Spraw Mniejszoci, cho podstaw do powstania wszystkich bya konwencja grnolska, Komisja Mieszana, tak samo jak Trybuna Rozjemczy, bya
jednym organem na cay obszar plebiscytowy oraz miaa status midzynarodowy. W jej skad
wchodzio po 2 przedstawicieli zarwno polskich i niemieckich pochodzcych z Grnego lska lub szczeglnie obznajomionych ze sprawami grnolskiemi, za jej Prezydent mia by
obywatelem pastwa trzeciego. Siedzib Komisji byy Katowice (art. 562). Rzdy pastw mianoway swoich delegatw do Komisji, za Prezydent by zgaszany przez nie wsplnie. Zosta
nim Calonder, ten sam, ktry wczeniej mediowa przy trudnych rokowaniach dotyczcych
tekstu tej konwencji.
Postpowanie Komisja wszczynaa na wniosek przedstawiciela ktrego z pastw (rwnie
powoywanego przez rzd). W tej fazie postpowanie byo pisemne. Po uznaniu przez Prezydenta, e sprawa nadawaa si do rozpatrywania, powierzona zostawaa parze mieszanej referenta z pastwa pochodzenia skargi i koreferenta z drugiego pastwa (art. 578, par. 2). Nastpnie dochodzio do rozprawy ustnej, w ktrej udzia brali wycznie sdziowie, para referentw
i strony. Decyzje Komisji byy wice dla obu pastw. Komisja miaa take prawo proponowa
obu pastwom projekty porozumie regulujcych kwestie nieobjte precyzyjnie konwencj,
np. szczegowego wykonania jej decyzji, chyba e konwencja wyranie stanowia inaczej (art.
582, par. 1, ust. 1). Ciekaw konstrukcj byo zastrzeenie, e w razie braku zawarcia odmien-

nej umowy w cigu miesica od przedstawienia propozycji przez Komisj uwaao si j za

zawart midzy stronami konwencji, posiadajc tak sam moc jak kady inny akt prawa
midzynarodowego midzy nimi zawarty (ust. 2). Wydaje si to by rzadko spotykanym na
gruncie prawa midzynarodowego rozwizaniem dorozumienia woli obu stron przy tworzeniu
zupenie nowego porozumienia.
Specjalne uprawnienia, wykraczajce poza kompetencje Komisji, mia jej Prezydent. To on
decydowa, czy podania zoone zarwno przez przedstawicieli pastw, jak i przekazane przez
Urzdy do Spraw Mniejszoci, nadaway si do rozpatrywania przez Komisj. On te mianowa
referenta i koreferenta do sprawy. Poza zgoszonymi sprawami mg dziaa z wasnej inicjatywy, jak gdyby z urzdu: artyku 585 pozwala mu zwrci uwag przedstawicielowi pastwa
na fakty, okolicznoci lub stosunki, ktre, wedug jego zdania, nie odpowiadaj postanowieniom () konwencji, ten za mia o tym poinformowa swj rzd. W tych sprawach zgoszonych przez Urzd, w ktrych postpowanie przed nim byo pisemne, Prezydent wydawa swj
pogld (jeli nie dochodzio do porozumienia midzy petycjonariuszem a wadzami albo
adna ze stron nie ustpia) na temat zasadnoci petycji i sugesti co do sposobu zaatwienia
sprawy, ktre byy przekazywane zwierzchnikom administracji lokalnej wojewodzie lskiemu w czci polskiej i nadprezydentowi prowincji w czci niemieckiej. Urzd przekazywa
rwnie Prezydentowi informacj zwrotn, czy i w jakim stopniu jego postulaty zostay zrealizowane. W postpowaniach przed Prezydentem czonkowie Komisji Mieszanej mogli wystpi
wycznie z gosem doradczym. Najciekawsz czci tego postpowania w razie nieuwzgldnienia opinii Prezydenta przez wadze lokalne bya moliwo zoenia petycji do Rady Ligi
Narodw, wczesnego odpowiednika Rady Bezpieczestwa ONZ nastpcy Ligi. Co istotne, podania takie mogy by skadane bezporednio przez czonkw mniejszoci w sprawach
ochrony ich uprawnie zawartych w konwencji (art. 147). Oznaczao to, e najwaniejszy organ Ligi, decydujcy o najwaniejszych sprawach organizacji, o czonkostwo w ktrym zabiegay wszystkie pastwa czonkowskie, w ramach obrad obok spraw midzynarodowych mg
zajmowa si skarg matki chccej posa dziecko do szkoy mniejszociowej lub dyskryminowanego petenta. Rada moga za skierowa spraw do rzdu zainteresowanego pastwa lub
przekaza spraw do Staego Trybunau Sprawiedliwoci Midzynarodowej. Nie istniaa wwczas inna moliwo, by sprawa jednostki bya sdzona przed trybunaem midzynarodowym.
Byo to bezprecedensowe rozwizanie, mwice wiele o zaoeniach ideowych oraz praktyce
dziaania Ligi.9 STSM mg te otrzymywa sprawy zgoszone przez rzd niemiecki po uzyskaniu pozytywnej opinii Komisji Mieszanej w sprawach ustawodawczych na podstawie artykuu
2 konwencji, ktry pozwala na to w sytuacjach zmian w prawie materialnym, ktre co do zasady wmiar moliwoci miao by zachowane bez zmian na czas trwania konwencji (art. 1).10

Obok Komisji, ktra rozpatrywaa gwnie sprawy zwizane z codziennym funkcjonowaniem administracji i stanowieniem prawa na obszarze plebiscytowym, najwaniejszym organem
9

M. Korowicz, Grnolska ochrona mniejszoci 19221937 na tle stosunkw narodowociowych, Katowice 1938, s. 1726.

50

W. Komar, op cit., s. 45.

J. Szczepaski, Grny lsk w wietle wykonywania konwencji genewskiej, Warszawa 1929, s. 19.

10

51

by Trybuna Rozjemczy. Podobnie jak Komisja, swoj jurysdykcj obejmowa cae terytorium
Grnego lska, a jego siedziba znajdowaa si w Bytomiu. Obok neutralnego Prezydenta rzd
kadego z pastw-stron konwencji nominowa po 2 sdziw. Trybuna dokonywa wykadni
konwencji, jeli bya ona niezbdna do wydania wyroku lub decyzji w sprawie grnolskiej,
zdefiniowanej w art. 588, ust. 2 jako kada sprawa przedoona w pierwszej instancji sdowi
majcemu siedzib na terenie plebiscytowym lub pochodzca z obszaru plebiscytowego, lecz
podlegajca w pierwszej instancji sdowi poza nim. W interesujcym nas przypadku koniecznoci interpretacji praw mniejszoci (art. 64-158), wykadni dokonywa wycznie Prezydent
Trybunau (art. 158, ust. 1). W wyjtkowych okolicznociach, gdy sdziowie uznali, e jest to
niezbdne do zabezpieczenia zagroonego prawa, Trybuna mg wydawa tymczasowe orzeczenia (art. 599). Analogiczne uprawnienie posiadaa Komisja, z tym e orzeczenie Trybunau
nie mogo nakazywa wykonania, lecz jedynie regulowa lub zatwierdza stan prawny. Warto
podkreli wyranie, e Trybuna nie mia moliwoci orzeczenia na temat zgodnoci ustaw
krajowych z t czci konwencji. Jeli przepisy szczegowe tego nie wyczay, interpretacja
Trybunau bya bezwzgldnie wica dla sdw i urzdw obu pastw przy wydaniu wyroku
lub decyzji. Co istotne, wyrok wywiera prawne skutki w obydwu pastwach wycznie w tej
sprawie wobec stron. Wyjtkiem od tej reguy byy sprawy o okrelenie obywatelstwa, wyroki
w ktrych odnosiy skutki wobec wszystkich (art. 591, ust. 2). Orzeczenie byo wykonywane
na wniosek strony za porednictwem przedstawiciela pastwa, na ktrego terytorium miao
doj do wykonania orzeczenia. Na koniec warto nadmieni, e na podstawie konwencji oba
pastwa oraz jednostki samorzdowe sprawujce zwierzchno na obszarze plebiscytowym
byy zwolnione z opat sdowych (art. 595, ust. 2).

Obok przedstawionych gwnych instytucji systemu ochrony mniejszoci, ktre zostay ju
wymienione z nazwy w zaleceniu Rady Ambasadorw dotyczcym stworzenia konwencji grnolskiej, akt ten przewidywa rwnie powstanie szeregu pomniejszych instytucji, ktre albo
peniy funkcj organu pierwszej instancji w okrelonych sprawach, albo funkcj doradcz.
Wszystkie miay mieszany skad, najczciej po dwch przedstawicieli pastwa. Ze wzgldu na
objto pracy, niewielk czstotliwo dziaalnoci tych instytucji i minimalne znaczenie dla
systemu, ich istnienie bdzie wycznie zasygnalizowane. Spord organw, ktre miay styczno z kwestiami praw mniejszoci, wymieni mona Komisj Polubown dla Spraw Obywatelstwa, Urzd Rozjemczy Kart Cyrkulacyjnych i Komitet Opiniodawczy Pracy (wraz z Polskim
oraz Niemieckim Komisarzem Pracy). Ostatni organ oraz komisarze zasuguj jednak na wyrnienie jako instytucje rodzcego si midzynarodowego prawa pracy przewodniczcego
idwch czonkw Komitetu nominowao Midzynarodowe Biuro Pracy, przodek MOP.
Konwencja grnolska bya bogatym dokumentem, regulujcym wiele istotnych spraw
dotyczcych terytorium, nad ktrym zwierzchnictwo si zmieniao; zarwno tych powanych, jak i cakiem drobnych. Ta krtka praca pozwolia jedynie przybliy struktur systemu
ochrony praw jednostek zamieszkujcych obszar plebiscytowy. Mona by j rozszerzy o wiele
innych zagadnie: procedur odwoawcz przed Rad Ligi Narodw i STSM, funkcjonowa52

nie organw pomocniczych oraz zmiany w konwencji dokonywane przez strony w trakcie jej
obowizywania. Ze wzgldu jednak na konieczno, zdaniem autora, opisania tych kwestii na
podstawie praktyki oraz objto tej pracy powinny one sta si tematem odrbnego artykuu.
Jednake sam system by na pewno ciekawym i bezprecedensowym modelem, a jego obserwacja posuya twrcom kolejnych systemw ochrony praw czowieka w XX wieku.
Abstrakt:
Konwencja grnolska bya pierwszym traktatem midzynarodowym zapewniajcym
ochron indywidualnych czonkw mniejszoci narodowych. Ten bezprecedensowy akt tworzy specjalny mechanizm, osadzony w strukturach nowopowstaej Ligi Narodw, ktry mg
sprawnie suy interesom jednostek. Umoliwia on rwnie trudn w praktyce wspprac
midzy niepodleg Polsk i pokonanymi Niemcami, ktre sprawoway kontrol nad swoimi
czciami tego regionu. Artyku ten skupia si na historycznym i politycznym tle tej konwencji
oraz struktury powstaej na jej podstawie.

English summary:

Marcin Jdrysiak Uniwersytet Wrocawski

The 1922 Upper Silesia Convention a prototype of human rights protection system
The 1922 Upper Silesia Convention was the first international treaty including a system
providing protection of individual members of national minorities. It employed different institutions of the League of Nations and created a new situation in the Upper Silesia after the
emergence of independent Polish state and finding difficult consensus with defeated Germany.
This article focuses on political and historical background of this regulation and the institutional structure that it has established.

Student V roku prawa na Uniwersytecie Wrocawskim, absolwent Uniwersytetu

Ekonomicznego we Wrocawiu, student Studium Kultury i Jzyka Litewskiego.
Stypendysta ministra szkolnictwa wyszego za wybitne osignicia w nauce, redaktor naczelny ,,Przegldu Europejskiej Kultury Prawnej.

Status Kozaka w Pastwie ukraiskim Pawo Skoropadskiego

Istniejce w okresie od kwietnia do grudnia 1918 roku Pastwo Ukraiskie (ukr.
, Ukrajinska Derawa) Hetmana Pawo Skoropadskiego1 stanowi mao znany, jednak
bardzo istotny okres w dziejach Ukrainy. Hetmanat, jak czsto nazywa si owo istniejce dziewi miesicy pastwo, powsta z pomoc wojsk niemieckich walczcych jeszcze z bolszewick
Rosj. W lutym 1918 roku Ukrain rzdzia Ukraiska Centralna Rada, twr w wikszoci
opanowany przez partie socjaldemokratyczne oraz socjalistyczno-rewolucyjne.2 w dziwny
sojusz socjalistw i konserwatywnych mocarstw (II Rzeszy oraz Austro-Wgier) oparty by
na postanowieniu traktatu pokojowego z Brzecia z 9 II 1918 roku, na mocy ktrego Ukraina
miaa dostarczy obu mocarstwom milion ton zboa, w zamian natomiast uzyskiwaa uznanie
na arenie midzynarodowej oraz sojusznikw w walce z Rosjanami. Austriacy, Wgrzy oraz
Niemcy nie mogli by jednak wygodnym partnerem dla modej Ukraiskiej Republiki Ludowej. Krgi rzdzce pastw centralnych nie przejawiay zrozumienia np. dla planw dokonania reformy rolnej w duchu socjalistycznym czy te socjalistycznej wizji pastwa realizowanej
przez Ukraicw. Ow niech do wsppracy wyrazi dosadnie 13 IV 1918 roku ambasador
niemiecki na Ukrainie, Alfons von Mumm stwierdzajc, e dalsza wsppraca z ludmi, ktrzy
z powodu socjalistycznych teorii trac moliwo rozumienia realnego stanu rzeczy jest niemoliwa.3 Niemcy uwaali urzdnikw ukraiskich za niekompetentnych, narzekajc m.in. na niezdolno Ukraicw do opanowania rosncej anarchii oraz nieumiejtne radzenie sobie zrealnymi problemami. Ukraina nie wywizywaa si take z postanowie traktatu pokojowego
wBrzeciu. Splot tych czynnikw sprawi, e 24 IV 1918 niemieckie wadze wojskowe przesay
UCR szeciopunktowe ultimatum przedstawiajce warunki, ktre Ukraicy maj speni dla
utrzymania dalszego poparcia II Rzeszy. Warunkw tych Ukraicy nie mogli speni godziy
W pracy przyjto nastpujcy standard pisania nazwisk rosyjskich i ukraiskich: imi pozostawione zostanie
woryginale, przy zachowaniu polskiej pisowni, natomiast nazwiska bd polonizowane.
2
. . , ,
19171921 , nr 4 (2009), s. 25.
3
W. Mdrzecki, Niemiecka interwencja militarna na Ukrainie w 1918 roku, Warszawa 2000, s. 146.
1

55

one bd to w sam wadz ukraisk (danie wprowadzania austriackiego i niemieckiego

prawa wojennego) bd w pogldy czonkw Rady (zaniecanie reformy rolnej). Ukraicy zyskali przy tym zaledwie dwa dni na odpowied. Ostatecznym gwodziem do trumny niemieckiego poparcia dla socjalistw byo aresztowanie rosyjskiego przemysowca Abrahama Dobrego,4 uwaanego za bardzo przychylnego Niemcom.
Politycy II Rzeszy ju w poowie kwietnia sondowali moliwo pozyskania do celw krystalizujcej si idei zamachu byego carskiego generaa Pawo Skoropadskiego. Nie bya to
cakiem anonimowa posta: Skoropadski pochodzi ze starej kozackiej rodziny, jeden z jego
przodkw by nawet hetmanem wojska zaporoskiego. Stopie generaa-majora Skoropadski uzyska w1912 roku.5 Podczas I Wojny wiatowej dowodzi 34 Korpusem, wchodzcym
wskad armii gen. awra Korniowa. Korpus ten w 1917 roku zosta zukrainizowany, sporne
czy z inicjatywy Korniowa czy te samego Skoropadskiego. Fakt ten, podobnie jak pniejszy
udzia wczesnego generaa-majora w odsuniciu wojsk bolszewickich od Kijowa, przysporzy mu duej popularnoci.6 Genera Skoropadski zosta take nieformalnym liderem ruchu
monarchistycznego, ktry postawi sobie za cel zdobycie wpyww w ramach formujcego si
samorzutnie Wolnego Kozactwa paramilitarnej organizacji (a waciwie szeregu samorzutnie formujcych si formacji) powstaej w celu obrony wolnoci ludu ukraiskiego i dla ochrony
adu.7 Rzeczywicie Kozactwo speniao zadanie pewnego rodzaju ludowej samoobrony, chronicej zamoniejsz cz chopstwa przed napadami, rabunkami i bandytyzmem. Kozakw
do wasnych celw prbowaa wykorzysta z reszt take UCR, z marnym jednak skutkiem.8
W dniach 16-20 X 1917 roku w historycznej stolicy kozactwa, Czechryniu, doby si Zjazd
Wolnego Kozactwa na zjedzie tym jednak przedstawicieli UCR nie byo, co wykorzystali
wsppracownicy Skoropadskiego. Pawe Potawiec-Ostrjanica odwoujc si do romantycznych tradycji kozactwa, zdoa zdoby sobie poparcie delegatw i doprowadzi do wyboru generaa na stanowisko Atamana Generalnego (Michajo Hruszewski, przewodniczcy UCR, dostpi jedynie zaszczytnego miana Atamana honorowego). Ataman Generalny nie mia adnej
rzeczywistej wadzy. Tytu ten dawa jednak z pewnoci presti i pewne wpywy polityczne
wrd zamonych iredniozamonych chopw, stanowicych podstaw Wolnego Kozactwa.
By moe to oni mieli stanowi wanie zalek klasy chliborobw,9 ktra miaa popiera hetmanat Skoropadskiego. Pniejszy hetman by take osob o pogldach konserwatywnych,

niechtn socjalistycznym reformom i UCR. Z tych wzgldw wydawa si odpowiednim kandydatem na dyktatora Ukrainy. Zamach dokona si 29 IV 1918 roku przy aktywnym udziale
wojsk niemieckich. Ukraiska Centralna Rada zostaa zlikwidowana.
Nastpnego dnia, 30 IV 1918 roku, hetman wydaje Odezw (Hramot) do caego narodu
ukraiskiego.10 Dokument wydany przez now wadz ju w pierwszym zdaniu zwraca uwag
podziaem na ,,obywateli i ,,kozakw. Hramota zaczynaa si bowiem od sw: Wszystkim
Wam, kozacy i obywatele Ukrainy, koczya za: W tej wiadomoci wzywam Was, obywateli
ikozakw Ukrainy bez rnicy na narodowo i wyznanie pomcie mnie i moim podwadnym oraz wsppracownikom w naszym wsplnym i wielce odpowiedzialnym dziele. Dokument
ten mia charakter programowy, jednak nie mona odmwi mu wielu treci normatywnych
(Hetman np. kasowa wszystkie ustawy wydane przez UCR, zmienia nazw pastwa na Pastwo Ukraiskie, obiecywa powoanie sejmu, wprowadzono zasad, e w przypadku luk prawnych uzupeniajco stosowao si ustawy rosyjskie). Zwraca tutaj uwag podkrelenie, e hetmanat nie ma zamiaru zwraca uwagi na narodowo oraz wyznanie obywateli. Rzeczywicie,
w praktyce rzdw hetmanatu mona zauway pewien mniej lub bardziej wiadomy liberalizm w kwestiach narodowociowych np. posem Ukrainy w Wiedniu by Polak z pochodzenia Wacaw Lipiski, ktrego wspiera Jan Karaszewicz-Tokarzewski, kuzyn gen. Michaa
Karaszewicza-Tokarzewskiego. Posem w Niemczech zosta Fedir von Steinheil.11 Rada Ministrw obradowaa faktycznie w jzyku rosyjskim.12 Byo to rdem zaartej krytyki ze strony
nacjonalistw, ktrzy oskarali posw i ministrw o zdrad i obarczali ich win za niepowodzenia Ukrainy na arenie midzynarodowej.
Kolejnym bardzo wanym dokumentem bya Ustawa o tymczasowym ustroju pastwowym
Ukrainy13 autorstwa rosyjskiego prawnika Aleksandra Paltowa.14 Ustawa sankcjonowaa dyktatorsk wadz hetmana, ktry mia wyczne prawo mianowa i dymisjonowa Otamana Rady
Ministrw (premiera), zatwierdza ustawy, rozwizywa i powoywa nowy rzd oraz innych
urzdnikw, kierowa sprawami zagranicznymi i wojskowymi, ogasza stan nadzwyczajny,
nakada podatki. Ponadto wyposaony by w prawo aski oraz do niego naleao publikowanie ustaw. Dokument ten wprowadzi take prawa i obowizku kozaka i obywatela, przepisane wprost z rosyjskich Ustaw Zasadniczych z 1906 r.15 Zgodnie z artykuami 1122, obrona
pastwa bya ,,witym obowizkiem kadego kozaka i obywatela pastwa ukraiskiego. Za-

Szczegowo na ten temat: W. Mdrzecki, op. cit. s. 146164.

P. , 1918 . , 2011, s. 259.
6
. . , 34 : . ? ( )
[w:] : , , : ,
1920 2008 ., Kijw 2008, s. 223238.
7
G. Skrukwa, Formacje wojskowe ukraiskiej rewolucji narodowej 19141921, Toru 2008, s. 178.
8
Ibidem, s. 180181.
9
Termin Chliborob jest nieprzetumaczalny na jzyk polski i zasadniczo jest pozytywnym okreleniem drobnego
gospodarza ziemskiego, zob. W. Mdrzecki, op. cit., s. 150

[za:]http://zakon4.rada.gov.ua/laws/show/n000330018,
dstp:10.03.2013 r.
11
. , - (19141920), 1969, s. 269273.
12
W. Mdrzecki, op. cit., s. 173.
13
, [za:] http://zakon4.rada.gov.ua/laws/show/n000430018,
(dostp: 10.III.2013 r.)
14
Zob. wicej: . -, ,, . (
..), nr 3 (2004), s. 147151.
15
Tekst Ustaw Zasadniczych za: W. F. Dodd, Modern Constitutions, Chicago London 1909, s. 181 i nast.

4
5

56

10

57

rwno obywatele i kozacy mieli obowizek paci podatki ustanowione ustawami i wypenia
wszystkie obowizki naoone na nich przez prawo. Nikt nie mg by cigany oraz aresztowany inaczej ni za czyny okrelone w ustawie. Sdzonym kozak i obywatel mg by jedynie
za rzeczy, ktre byy zakazane w ustawie w czasie popenienia czynu. Miejsce zamieszkania
miao by nietykalne. Przeszukania i konfiskaty mogy mie miejsce tylko, gdy ustawa na to
pozwalaa. Ustawa gwarantowaa prawo wyboru miejsca zamieszkania i pracy oraz swobod
opuszczania granic Pastwa Ukraiskiego. Nienaruszalne miao by prawo wasnoci, za jego
ograniczenia mogy by wprowadzone tylko w interesie pastwa lub dobra publicznego i za
odszkodowaniem. Kozacy i obywatele maj prawo organizacji i uczestnictwa w pokojowych
zebraniach, jednak bez broni, wolno sowa i druku bya gwarantowana. Obywatele i kozacy
mieli mie prawo zrzeszania si. Take w tym dokumencie wida wyrany podzia na obywateli
oraz kozakw czy mia on jednak jakie znaczenie prawne? Kim waciwie mieli by kozacy
uprzywilejowan klas spoeczn, parti polityczn? By odpowiedzie na pytanie naley spojrze
na cay proces ewolucji koncepcji rozwoju kozactwa w czasach hetmanatu.
Szybciej ni status kozaka, wyklarowaa si pozycja obywatela Ukrainy. 2 VII 1918 roku
Rada Ministrw wydaa Ustaw o obywatelstwie Pastwa Ukraiskiego.16 Definiowaa ona
obywatelstwo ukraiskie (zgodnie z art.1) jako prawnopastwow przynaleno czowieka do
Pastwa Ukraiskiego, ktra nadaje mu prawa i obowizki obywatela. Ustawa przewidywaa
wyczno obywatelstwa ukraiskiego. Obywatelom (i wycznie im) naleaa si penia praw
politycznych, cznie z prawem uczestnictwa w wyborach do publicznoprawnych instytucji
(warto zauway, e nie jest tu jasno napisane, e chodzi tutaj o sejm), a take prawo do suby
prawnopublicznej. Na podstawie tego samego przepisu artykuu 3, ciy take na nich obowizek dbaoci o dobro ojczyzny, chociaby nie aujc dla niej nawet swego ycia. Cudzoziemcy mogli jednak zajmowa urzdy pastwowe, jeeli dopuszczaa to ustawa szczeglna.
Obywatelstwo ukraiskie uzyskiwali automatycznie wszyscy poddani Cesarstwa Rosyjskiego, ktrzy przebywali na terenie Ukrainy w chwili wydania ustawy. Osoby, ktre nie chciay
zosta obywatelami Ukrainy, zobowizane byy na mocy ustawy do wystpienia do waciwego
starosty o pozwolenie na przebywanie na terenie Ukrainy na okres nie duszy ni sze miesicy. Obywatelstwo mogy uzyska take osoby, ktre stale lub czsto przebyway poza granicami
Ukrainy osoby penoletnie miay na to rok od dnia ogoszenia ustawy, natomiast niepenoletnie musiay o to wystpi w cigu roku od uzyskania penoletnioci. Ustawa przewidywaa take przywrcenie terminu do zoenia tego wniosku, jeeli dana osoba udowodnia, e zwoka
nie bya jej win. Osoby takie miay si rejestrowa u przedstawiciela Ukrainy wpastwie ich
zamieszkania. W hetmanacie przyjto zasad nabywania obywatelstwa na podstawie prawa
krwi nabywaa je jednak osoba, ktra pochodzia od obywateli (w ustawie uyto liczby mnogiej).
Jak ju zostao zaznaczone, obok zwyczajowej instytucji obywatelstwa przewidziano take
status kozaka. Odnowienie na Ukrainie kozactwa miao zasadniczo trzy cele. Po pierwsze, podczas rozpadu Rosji carskiej w bezporednim ssiedztwie Ukrainy powstay dwa inne orodki
16

,, , nr 21 (1918).

58

polityczne Kubaska Republika Ludowa oraz Republika Doska, ktre byy pastwami kontrolowanymi przez lokalne warstwy kozackie.17 Hetman mg liczy na moliwo przyszego
przyczenia tych terenw, tym bardziej e byy one zaliczane przez Ukraicw do ukraiskiego terytorium etnicznego. Kwesti drug byo odnowienie wojska. Ze wzgldu na militarne
tradycje tej grupy, liczono e kozactwo moe si sta si bronic kraju. Paramilitarny charakter kozactwa mg pozwala na faktyczn budow zbrojnego ramienia pastwa w obliczu
niemieckiego sprzeciwu wobec rozbudowy armii ukraiskiej.
Trzeci sfer, w ktrej hetmanat pragn uzyska korzyci, bya sfera spoeczno-polityczna.
Kozactwo z jednej strony pozwalao na pokazanie cigoci midzy ukraiskimi tradycjami
a nowym Pastwem Ukraiskim, z drugiej docelow grup dla przyszego kozactwa byli
tzw. chliborobi. W oparciu o t warstw miao by budowane pastwo, w ktrym chliborobi
mieli by czym w rodzaju klasy redniej. Kozactwo miao take, czego hetman nie przyznawa
publicznie, stanowi przeciwwag dla popierajcego Skoropadskiego, zoonego gwnie z Rosjan, Tymczasowego Komitetu Przemysowcw, Finansistw i Gospodarzy Rolnych na Ukrainie (Protofisu) zdaniem samego hetmana, Protofis zdoby sobie zbyt due wpywy i stanowi
nieomal pastwo w pastwie.18 Prawdopodobnie idea wprowadzenia kozactwa od warstwy
chliborobskiej zostaa zaczerpnita od istniejcej ju przed przewrotem hetmaskim tzw. Partii
Demokratyczno-Chliborobskiej wspomnianego ju W. Lipiskiego, zakadajcej konieczno
stworzenia konserwatywnej klasy spoecznej, bdcej podpor rzdw monarchistycznych.19
Cz czonkw tego ugrupowania poparo hetmana Skoropadskiego.
Kwestia kozacka zostaa podniesiona przez hetmana 2 VI 1918 roku (a wic ponad miesic
po przejciu wadzy) w licie do ministra spraw wojskowych. W pimie tym Skoropadski ostatecznie zlikwidowa organizacje Wolnego Kozactwa, a take poleci Ministerstwu opracowanie
statutu nowej organizacji kozackiej, w celu zapewnienia jej prawnych oraz organizacyjnych
podstaw. Kozactwo zostao tutaj przywoane jako przysza podpora pastwa oraz armii.20 Hetman zapowiedzia take wydanie kolejnej Hramoty, w ktrej raz na zawsze ustalone bd zasady dziaania kozactwa, jego przywileje i prawa. Skoropadski stwierdza, e Ukraina moe by
budowana tylko z narodowym wojskiem, a podpor pastwa musi by odnowiona kozaczyzna,
za hetman postanowi podj wszelkie dziaania by kozactwo () stao si przewodnikiem idei
narodowej i podstaw kadr dla przyszej Ukraiskiej Armii Kozackiej.21
Drugim aktem byo utworzenie Generalnej Rady Kozackiej na czele z Ministrem Spraw
Wojskowych Oeksandrem Rohoz. Rada zacza obrady ju 16 VI 1918 roku. Celem tego ciaa
byo organizowanie kozactwa ,,w terenie, majc na uwadze, e w razie wojny organizacja ta
P. , op. cit., s. 141.
Ibidem, s. 142.
19
. -, .:
, , , Nr 1 (2011), s. 16.
20
Tekst listu za: . , 19171923 . II, 1930, s. 251252.
21
Ibidem, s. 252.
17
18

59

miaa wsppracowa ze sta armi w celu obrony kraju. Rada miaa take umacnia wiadomo narodow i dy do odrodzenia wojennych tradycji kozactwa. GRK za zadanie postawiono rwnie wychowywanie modziey w duchu mioci do ojczyzny, tak by kady syn
samodzielnej Ukrainy gotw by stan na woanie w celu obrony ojczyzny.22 Rada zdoaa
take opracowa projekt swojego statutu.23 Statut ten okrela porzdek jej posiedze, skad,
kompetencje, rodki utrzymania. Rada miaa dziaa na rzecz odnowienia kozactwa z jego
wszystkimi tradycjami historycznymi. Kozactwo, zgodnie ze statutem, miao stanowi opordla spoeczestwa oraz wzbudza jej wiadomo narodow. Rada miaa szerzy korzystne
zpunktu widzenia pastwa idee, w drodze wyjtku kozakw-chliborobw wojskowych gromad
do walki z anarchi, niezalenie od tego pod jakim sztandarem by ona wystpowaa. Kozactwo
miao take prowadzi prac u podstaw kulturowo-owiatow, a take podejmowa dziaania na rzecz zjednoczenia organizacji chliborobskich. Niedugo potem pojawi si take Statut
samego kozactwa autorstwa Iwana Potawca-Ostrjanicy. Tekst statutu dostpny jest jedynie
wukraiskich archiwach, informacje o nim przekazuje jednak wybitny badacz kwestii kozackiej, W. Lobodajew. Zdaniem Lobodajewa statut ten by w praktyce programem partii, majcej
stanowi zaplecze rzdw hetmaskich. Niektre jego postanowienia doskonale ukazuj wizj,
ktra przywiecaa niektrym politykom okresu hetmanatu. Statut skada si z trzech czci.
W pierwszej dokument mwi o celach kozactwa na Ukrainie, ekonomicznych podstawach
jego istnienia oraz ,,taktyce. Druga cz dotyczya organizacji administracji kozackiej, za
trzecia kozackiej owiaty. Zgodnie z treci dokumentu, celem kozactwa miao by dbanie
oodrodzenie Ukrainy na podwalinach politycznej oraz narodowo-historycznej przeszoci kozackiej Ukrainy. O duej programowoci (i braku treci normatywnej) statutu wiadcz take
nawoywania do odrzucenia walki midzypartyjnej oraz do skoncentrowania si wok rzdu
patriotw i osb wiadomych narodowo, ktre nie zwaayby na rnice klasowe. Potawec
Ostrianica nawoywa take do likwidacji przywilejw stanowych, zabezpieczenia demokratycznych praw i swobd, rwno praw dla wszystkich obywateli.
Kozakiem mg zosta Ukrainiec (wbrew pozorom, w ukraiskiej wizji narodu by to
czynnik obiektywny), bez wzgldu na jego przynaleno stanow, nie bdcy ograniczonym
wprawach. Kandydat musia zoy przysig. Kozacy mieliby by zorganizowani w towarzystwa kozackie bdce osobami prawnymi, w skad ktrych wchodziyby take ich rodziny, ktre dzieliyby ich status. Towarzystwa miay prowadzi kozackie organizacje owiatowe, ktre
pracowayby nad rozwojem kulturalno-owiatowym swoich czonkw. Towarzystwo musiao
dba o to, by by zawsze dobrze zorganizowanym i gotowym sta na stray Ukrainy w czasie
niebezpieczestwa. Hierarchicznie, kozacy mieli by dzielonych stopniem na dijsnykw (ukr.
dziaa), poczesnych (ukr. honorowy), starszyzn oraz kozakw. Ciekawym wtkiem w Statucie Potawca-Ostrianicy bya kwestia stosunku do miast miasto nie
B . , : , ,
, . nr 4 (2009), s. 68.
23
Ibidem, s. 71.
22

60

powinno dyktowa swej woli kozakowi-chliborobowi. Zapewne przyczyna tego stanowiska by

fakt, e w miastach (zdaniem autora Statutu wynarodowionych) wielu byo Rosjan, Polakw
czy ydw, podczas gdy wie pozostawaa zasiedlona ukraiskim etnosem.24 Problem ten nie
zosta niezauwaony przez jego autora. Statut wzywa do ukrainizacji kraju, jednak w sposb
,,ewolucyjny w miastach do wysowienia ukraiskich z ducha i orientacji idei25 mia by np.
nadal uywany jzyk rosyjski. Odbiciem tego byo take danie, aby nowe ugrupowanie (Potawiec-Ostrjanica wprost uywa tego sowa) miao w pastwie tak pozycj, jaka odpowiada liczebnoci mieszkacw wsi (zdaniem autora 85%), wadza miaa spoczywa w rkach
chopstwa oraz kozactwa. Niezwykle ciekawym postulatem byo natomiast przejcie wadzy
w terenie w rce otamanw kozackich, w roli czego na ksztat milicji. Kade towarzystwo
miao wasny proporzec i chorgiew. Proporzec by w barwach narodowych, natomiast chorgiew bya po jednej stronie zielona, gdzie widnia herb pastwa, po drugiej malinowa, na
ktrej mia widnie krzy z gwiazd i nazw hromady. Kade towarzystwo miao mie wasn
piecztk. Statut przepad z powodu bardzo duego oporu ministerstwa spraw wojskowych,
pragncych widzie kozactwo jedynie jako form prywatnej organizacji, a nie form partii.26
10 VIII 1918 roku uchwalono Ustaw o odrodzeniu Ukraiskiego Kozactwa.27 Na czele organizacji sta mia, zgodnie ze stosowan w pastwie Skoropadskiego tytulatur, Janie Wielmony Pan Hetman. Kozacy mieli stanowi osobn organizacj, ktrej celem byo, zgodnie
zustaw wskrzeszenie wielce chwalebnej przeszoci Ukrainy i pomoc w odrodzeniu Ojczyzny, zabezpieczenie jej pastwowoci () wychowania spoeczestwa w stron szczerej przychylnoci do
pastwa, na czele ktrego stoi Janie Wielmony Pan Hetman oraz wzajemnej pomocy.28
Kozactwo miao by organizacj wojskow, dbajc zarwno o fizyczny jak i duchowy rozwj przeznaczone byo mu take spenia zadania na polu kultury i owiaty, a nawet gospodarki, jeli tylko dotycz one kozactwa i maj mie na celu dopomog w lepszym yciu. Zapisy
do Kozactwa odbyway si zgodnie ze statutem, a potwierdzaa zapis Generalna Rada Kozacka.
Zapisa si do organizacji mieli prawo take potomkowie dawnego kozactwa, chyba e hetman bd Rada Kozacka uznay ich prawo za ,,stracone z powodu nieodpowiedniego ycia
lub innych uczynkw. Wrd innych obywateli Ukrainy, kozakiem moga zosta jedynie osoba
wyznania prawosawnego, ktra zostanie uznana tego godna. Kryteria godnoci nie zostay ustalone. Przynaleno do kozactwa nie zmieniaa jednak ani osobistej ani materialnej pozycji obywatela zaliczonego w poczet kozactwa (art. 7). Obywatel i kozak byli wic rwni wobec prawa.
J. Pisuluski, Nie tylko Petlura kwestia ukraiska w polskiej polityce zagranicznej w latach 19181939, Wrocaw
2004, s. 2223.
25
B . , s. 72.
26
.. , . . ( 1918 .)
[za:] http://archive.nbuv.gov.ua/Portal/Soc_gum/Gileya/2011_54/Gileya54/I17_doc.pdf, s.13 dostp: 30.03.2013 r].
27
(10 1918 p.) [za:]
http://www.hai-nyzhnyk.in.ua/doc2/1918(08)10.kozatstvo.php. (dostp: 30.03.2013 r)
28
Ibidem.
24

61

Pod wzgldem administracji, kozactwo zostao podzielone na hromady, ktra tworzya puk,
te w ramach powiatu tworzyy sotnie, natomiast puki w ramach Guberni tworzyy kosz. Otamani koszowi, ktrzy stali na czele kadego kosza podlegali bezporednio hetmanowi. Organem kierowniczym bya jednak Generalna Rada Kozacka. 11 Czonkw tej organizacji wybiera hetman, 20 wybieranych byo przez Prezydium, 9 przez ,,Rad (nie jest pewne o jak
Rad chodzi), ponadto w GRK przewidziano miejsca dla czonkw honorowych w niesprecyzowanej iloci. Wszyscy czonkowie wybierani przez GRK, ,,Rad lub Prezydium musieli by
zatwierdzeni przez hetmana. Ustawa ustaa take ustrj jednostek organizacyjnych kozactwa.
Przy koszach, otamanach sotennych oraz pukowych miay by tworzone Miejscowe Kozacze
Rady, na czele z danym otamanem. Rada sotenna za zgod GRK. Rady miay skad czteroosobowy. Czonkowie Rad mieli by wybierani zgodnie ze statutem. Generalne i Miejscowe Rady
miay mie uprawnienia do reprezentowania danej organizacji na zewntrz, dziaajc niejako
jak organ osoby prawnej. Mieli take prawo nabywa mienie ruchome i nieruchome dla potrzeb kulturowo-owiatowych i ekonomicznych kozactwa. W statucie miay by wyznaczone
take osoby i instytucje odpowiedzialne za przyjmowanie do kozactwa, wyznaczony dzie pocztku zapisw, zasady zapisu osb, niewywodzcych si z rodzin kozackich, kwestia stosunku
kozakw do suby wojskowej, zasady kozackiej suby, zalenoci miedzy wadzami kozackimi
a pastwowymi oraz samorzdowymi, porzdek wyznaczania otamanw koszowych i sotennych, a take na ich wsppracownikw oraz wsppracownikw otamanw koszowych kwestia archiww w Radach miejscowych oraz Generalnych, system bractw kozackich (zapewne
organizacji o charakterze religijnym, podobnie jak zaoone wczeniej Bractwo Wstawiennictwa Najwitszej Bogurodzicy przy Generalnej Radzie Kozackiej w Kijowie29), kulturowych,
ekonomiczno-owiatowych i sportowych organizacji kozackich, zasady kozackiego ubioru.
Nastpnym aktem byo wydanie 16 X 1918 uniwersau o odnowieniu kozactwa,30 w ktrym
powoa si na ,,chwalebnorycerskie dzieje tej formacji. W akcie tym hetman zdawa si podkrela gownie militarne znaczenie nowej warstwy. Ukraicy mieli zyska dziki Wolnemu
Kozactwu si militarn, w ktrej jednoczenie odbije si narodowe oblicze narodu ukraiskiego. Ukraina miaa rozkwitn jak mak pysznie rozkwita, wielka, bogata Ukraina. Jak podaje
Dmytro Doroszenko, Kozaczyzna miaa by najpierw odnowiona na Potawszczynie, Charkowszczynie i Czernichowszczynie.31 6 XI 1918 roku, hetman powoa skad Rady Kozackiej
i nakaza otamanom koszowym przesa spis wszystkich kozakw w hromadzie, w skad ktrej
wpisa mogli by take odbywajcy sub wojskow, co nie byo jednak rwnoznaczne ze
zwolnieniem ze suby. Nakaz ten zawiera take bardzo znamienne sowa, przytaczane przez
W. Lobodajewa, e otamani mieli przy tym pamita, e buduj nie oddziay wojskowe a jedynie organizacja nowego stanu kozackiego, ktry dopiero pniej bdzie mg zosta przeksztacony w jednostk wojskow.32 Jednak ju 7 XI 1918 roku, Minister Spraw Wojskowych
B . , , s. 7374.
Tekst uniwersau za: . , s. 252253.
31
Ibidem, s. 253.
32
.. , s. 14.

otrzyma pozwolenie na tworzenie kozackich formacji. hetmanat mia przetrwa jednak jedynie do grudnia. W obliczu wycofywania si z terenu Ukrainy wojsk niemieckich, hetman
ogosi uniwersa o przyczeniu si Ukrainy do biaej Rosji. Wskutek tego 14 XI w Biaej Cerkwi sformowa si Dyrektoriat z Woodymyrem Wynneczenk na czele, zbierajc wok siebie
wiele si opozycyjnych do hetmantu, m. in. Symona Petlur. Hetman stopniowo traci kontrol
nad sytuacj w grudniu wojska powstacw opanoway Kijw, 26 XII Ukraiska Republika
Ludowa zostaa odrodzona a kwestia budowy Ukrainy w oparciu o warstw kozakw-chliborobw zakoczona.
Czym mieli by tak naprawd kozacy? W statucie autorstwa Iwana Potawca-Ostrjanicy
wida wyranie ch uczynienia z nich partii politycznej stanowicej zaplecze Hetmanatu,
wpewien sposb uprzywilejowanej (z wasnym szkolnictwem), elitarnej, stanowicej ponadto
ucielenienie idei narodowej. Wedug innej koncepcji, miaa to by nieujta w struktury formalne, konserwatywna klasa rednia, ktrej przyznana by bya naczelna pozycja w ramach
spoeczestwa. Hetmanat powsta jednak jako potrzeba chwili i tak samo dostosowywane do
aktualnych warunkw byy projekty obozu hetmaskiego. Pierwsze dokumenty wskazuj na to,
e rzd Skoropadskiego powanie myla o stworzeniu z kozactwa zaplecza politycznego, niekoniecznie w formie partii, ktra stanowioby take militarn podpor reimu. Wyrnienie
ich obok obywateli miao dodatkowo akcentowa ich znaczenie. Z czasem jednak koncepcja
zacza si zmienia i zapa osb takich jak I. Potawec-Ostrianica zosta niejako zablokowany zarwno przez urzdnikw ministerstwa spraw wojskowych dcych przede wszystkim
do budowy armii i postrzegajcych rol kozactwa poprzez jego ewentualny potencja militarny
jak i przez Niemcw, blokujcych ukraiskie prby budowy armii. W istocie w ustawie niewiele byo nadanych kozactwu przywilejw kozacy mieli mie wasn owiat, towarzystwa,
bractwa, jednak stopie ich wyodrbnienia wydaje si by nieadekwatny do stopnia rozbudowy kozackiego aparatu administracyjnego oraz duego patosu otaczajcego t organizacj.
Projekt kozacki poleg nie tylko dlatego, e upad cay projekt budowy Ukrainy hetmaskiej.
Podstawowym bdem popenionym przez hetmanat byo bdne odczytanie wasnej sytuacji
politycznej oraz odgrne zaoenie, e kozactwo chtne bdzie do wsppracy z now wadz.
Wolne Kozactwo okazao si jednak jedn z gwnych si antyhetmaskich.33

29
30

62

33

W. Mdrzecki, op. cit., s. 225226.

63

SUMMARY

Witold Maecki Uniwersytet Wrocawski

The status the cossacki in Pavlo Skoropadskis Ukrainian State

Doktorant na Wydziale Prawa, Administracji i Ekonomii Uniwersytetu

Wrocawskiego, absolwent Studium Jzyka i Kultury Chin w Instytucie
Konfucjusza w Uniwersytecie Wrocawskim, stypendysta Uniwersytetu w Xiamen (Chiny). W dziaalnoci naukowej koncentruje si przede
wszystkim wok prawnych aspektw dziaalnoci gospodarczej oraz
inwestycji zagranicznych w Chiskiej Republice Ludowej oraz w Republice Chiskiej (Tajwan).

In April 1918 former Russian general, Pavlo Skoropadskyj managed to conduct a successful
coup de etat and created so called ,,Ukrainian State with himself as the head of the State: the
Hetman. Ukrainian State was a specific form of government, which was grounded on conservative values and merged the rules of monarchism, traditionalism and sort of republicanism.
One of the main features of this regime was strong historicism: many titles were taken from
the Cossack past (Otaman instead of prime minister, Hetman as a monarch), national coatof-arms was a Cossack. As an exposition of this tendencies a very interesting project may be
pointed. In Hetmanate there were supposed to be two classes of citizens: ,,normal citizens and
Cossacks. Cossacks were supposed to be an elite and a special social group that would support
Hetmans rule.
There were many different legal acts, many diverse ideas how to regulate the status of the
Cossacks; additional difficulty was the fact, that Germans that were true masters of the situation in Ukraine and Ukrainian army were against the idea of creating the separate paramilitary
social class.
Article is focused on legal regulations regarding the Cossacks and their political role.

British National (Overseas) obywatelstwo brytyjskie a przekazanie Hongkongu Chinom

w 1997 roku

1. Wprowadzenie. Geneza instytucji British National (Overseas)
Ju na wiele lat przed podjciem negocjacji w sprawie przekazania Chiskiej Republice
Ludowej Brytyjskiego Terytorium Zalenego Hongkongu nie budzio wrd przedstawicieli wadz brytyjskich wtpliwoci, e ewentualne wycofanie si Wielkiej Brytanii z tego terytorium powinno odby si na warunkach zabezpieczajcych interesy nie tylko pastwa, ale
rwnie mieszkacw Hongkongu.1 Uwzgldniajc konieczno uznania od 1997 roku chiskiej suwerennoci nad Hongkongiem, przed rozpoczciem negocjacji oraz w ich trakcie wadze brytyjskie wysuway koncepcje zmierzajce do zapewnienia utrzymania ich faktycznego
zwierzchnictwa na tym obszarze poprzez wydzierawienie go lub zachowanie na nim brytyjskiej administracji, jednak propozycje te spotykay si ze stanowczym sprzeciwem strony chiskiej.2 Wobec zoonej w kwietniu 1984 roku przez ministra spraw zagranicznych Geoffreya
Howea deklaracji, przewidujcej zaprzestanie wykonywania przez Wielk Brytani wszelkich
funkcji w Hongkongu po 1997 roku,3 brytyjscy negocjatorzy stanli przed koniecznoci zrealizowania celu rokowa przekazania wadzy nad Hongkongiem na warunkach moliwych
do zaakceptowania zarwno dla rzdu w Londynie, jak i lokalnej ludnoci w sposb zapewniajcy ochron interesw mieszkacw Hongkongu w sytuacji braku moliwoci efektywnego wpywania przez Wielk Brytani na dziaania wadz chiskich na tym terytorium.4 Wydaje
S. Tsang, A Modern History of Hong Kong, London New York 2004, s. 211, 214.
R. Buckley, Hong Kong: The Road to 1997, Cambridge New York 1997, s. 107, S. Tsang, op.cit., s. 232.
3
Ibidem s. 115
4
S. Tsang, op.cit., s. 218.
1
2

65

si, e zagwarantowaniu interesw lokalnej ludnoci miao suy z jednej strony objte podpisan 19 grudnia 1984 roku przez premierw Margaret Thatcher i Zhao Ziyanga Wspln
Deklaracj5 zoone przez stron chisk zapewnienie zachowania w Hongkongu podstawowych swobd i zasad ustrojowych do 2047 roku, z drugiej strony zakrelone ramami zaczonych do Deklaracji memorandw obu rzdw zobowizanie wadz brytyjskich do zapewnienia
zwizanym z Hongkongiem obywatelom Brytyjskich Terytoriw Zalenych (British Dependent
Territories citizen, BDTC)6 moliwoci zachowania odpowiedniego statusu (appropriate status)
czcego ich z Wielk Brytani po przekazaniu Hongkongu Chinom i wynikajcej z tego utracie
statusu BDTC.
Przedmiotem powanych kontrowersji okazao si niezapewnienie mieszkacom Hongkongu, wbrew powszechnym oczekiwaniom, moliwoci uzyskania obywatelstwa brytyjskiego
(British citizenship), wicego si z prawem osiedlenia si na terytorium Zjednoczonego Krlestwa zarwno bowiem status BDTC, jak i odpowiedni status przewidziany w memorandum z 1984 roku takiego prawa nie gwarantoway.7 Okoliczno ta nie powinna jednak dziwi
z uwagi, i przyznanie obywatelstwa brytyjskiego mieszkacom Hongkongu nie zdawao si
lee w interesie ani Wielkiej Brytanii, ani Chin wedug stanowiska rzdu w Londynie Zjednoczone Krlestwo nie byo gotowe na przyjcie milionw imigrantw z Hongkongu, chccych
unikn koniecznoci zamieszkiwania w komunistycznych Chinach,8 wadze w Pekinie dyy
za do utrzymania stabilnoci systemu gospodarczego i spoecznego Hongkongu, dla ktrej
masowa emigracja moga by niewtpliwie istotnym zagroeniem.9
Majc na wzgldzie wskazane powyej uwarunkowania, wadze brytyjskie zdecydoway si
stworzy instytucj gwarantujc utrzymanie formalnych wizw z mieszkacami Hongkongu
w nowych realiach polityczno-prawnych. Wobec braku moliwoci realizowania obowizkw
i uprawnie wynikajcych ze stosunku obywatelstwa pomidzy Wielk Brytani i mieszkacami Hongkongu w sferze wewntrznej po 1997 roku, jako trzon instytucji tej przewidziano
zachowanie uprawnie zwizanych z obywatelstwem w sferze zewntrznej zgodnie z brytyjskim memorandum zaczonym do Wsplnej Deklaracji z 1984 roku posiadaczom nowo
kreowanego statusu miao bowiem przysugiwa prawo posugiwania si paszportem wydawanym przez rzd brytyjski oraz prawo korzystania z brytyjskich usug konsularnych i opieki
konsularnej podczas pobytu w pastwach trzecich. By podkreli pen suwerenno Chin nad
Pena nazwa: Wsplna Deklaracja Rzdu Zjednoczonego Krlestwa Wielkiej Brytanii i Irlandii Pnocnej oraz
Rzdu Chiskiej Republiki Ludowej w sprawie Hongkongu.
6
Prawo brytyjskie obejmuje kategori narodowoci brytyjskiej (British nationality) szereg zrnicowanych kategorii wizi prawnych midzy pastwem a jednostk, do ktrych nale m.in. obywatelstwo brytyjskie oraz obywatelstwo Brytyjskich Terytoriw Zamorskich (do 2002 roku obywatelstwo Brytyjskich Terytoriw Zalenych).
Zagadnienie zostanie omwione w pkt 2 niniejszego opracowania.
7
P.H. Goldsmith, Citizenship: Our Common Bond, London 2008, s. 17.
8
K.L. Alex Lau, Immigration and Nationality Anomalies of Hong Kong, LEWI Working Paper Series, 2009, nr 93, s. 5.
9
R. Buckley, op.cit., s. 115.
5

66

Hongkongiem po dokonaniu jego przekazania, w chiskim memorandum, wyraajc zgod na

posugiwanie si paszportem brytyjskim przez dotychczasowych posiadaczy statusu BDTC po
1997 roku, stwierdzono jednak, e brytyjska ochrona konsularna nie bdzie rozciga si na
terytorium Hongkongu i caych Chin.
Przewidziana w brytyjskim memorandum instytucja, majca zapewni utrzymanie prawnych wizw pomidzy Wielk Brytani i mieszkacami Hongkongu po 1997 roku poprzez
umoliwienie im posugiwania si brytyjskim paszportem i korzystania z opieki i usug konsularnych, stworzona zostaa na mocy Hong Kong Act z 1985 roku i The Hong Kong (British
Nationality) Order z 1986 roku pod nazw British National (Overseas).
2. BN(O) na tle prawnej regulacji obywatelstwa i narodowoci w prawie brytyjskim
Instytucja tak jak British National (Overseas) kreujca wi prawn pomidzy pastwem a jednostk o niektrych cechach waciwych obywatelstwu, nieprzewidujca jednak
fundamentalnego dla wizi obywatelstwa obowizku pastwa przyjmowania na swe terytorium wasnych obywateli,10 nie stanowi w prawie brytyjskim tworu oryginalnego. Pocztek
ewolucji brytyjskiego obywatelstwa w kierunku zmierzajcym do ograniczenia prawa niektrych obywateli Zjednoczonego Krlestwa do osiedlania si na terytorium Wielkiej Brytanii
iIrlandii Pnocnej datuje si na rok 1962, kiedy w reakcji na intensywny napyw imigrantw
z uzyskujcych niepodlego kolonii i krajw Wsplnoty Narodw do Zjednoczonego Krlestwa, moc Commonwealth Immigrants Act odebrano prawo osiedlania si w Wielkiej Brytanii posiadaczom statusu obywatela Zjednoczonego Krlestwa i Kolonii, ktrych paszporty
nie byy wystawione bezporednio przez rzd Zjednoczonego Krlestwa, lecz przede wszystkim przez wadze kolonii i protektoratw. Wskutek reformy tej po raz pierwszy zerwana zostaa
wi pomidzy obywatelstwem brytyjskim a wynikajcym dotychczas z niego nieograniczonym
prawem zamieszkiwania w Wielkiej Brytanii, czego konsekwencj w opinii Randalla Hansena
byo wyodrbnienie grupy pozbawionych tego prawa obywateli drugiej klasy (second-class
citizen).11 W 1971 roku, na podstawie Immigration Act, zrnicowanie obywateli wzgldem prawa do zamieszkiwania w Wielkiej Brytanii oparto na koncepcji patriality, zgodnie z ktr prawo
to przyznano osobom okrelonym przez ustaw jako patrial przede wszystkim jednostkom,
ktre nabyy obywatelstwo Zjednoczonego Krlestwa i Kolonii dziki urodzeniu, adopcji, naturalizacji lub rejestracji na terenie Wielkiej Brytanii lub posiadaniu rodzica tam urodzonego,
adoptowanego, naturalizowanego lub zarejestrowanego.12
W zwizku z czstym uznawaniem obowizujcych regulacji za zbyt niejasne wobec koniecznoci rozstrzygania, ktrym jednostkom przysuguje prawo zamieszkiwania w Wielkiej
Brytanii, w 1981 roku poprzez uchwalenie British Nationality Act dokonano kompleksowej
R. Bierzanek, J. Symonides, Prawo midzynarodowe publiczne, wyd. 8, Warszawa 2004, s. 257.
R. Hansen, Citizenship and Immigration in Postwar Britain, Oxford 2000, s. 123.
12
Ibidem, s. 33.
10
11

67

reformy prawa o obywatelstwie.13 Nowa ustawa wprowadzia pi kategorii brytyjskiej narodowoci (nationality):14 obywatel brytyjski (British citizen), obywatel Brytyjskich Terytoriw
Zalenych (British Dependent Territories citizenship),15 brytyjski obywatel zamorski (British
Overseas citizen), poddany brytyjski (British subject) oraz brytyjska osoba chroniona (British
protected person). Spord wskazanych kategorii tylko status obywatela brytyjskiego powizano zprawem zamieszkiwania w Wielkiej Brytanii. Warto ponadto zaznaczy, e osoby posiadajce wymienione kategorie narodowoci, z wyjtkiem kategorii British protected person, zostay
uznane (wraz z obywatelami pastw wymienionych w zaczniku nr 3 do ustawy) za obywateli
Wsplnoty Narodw (Commonwealth citizen).
Wskutek reformy zwizane z Hongkongiem osoby posiadajce dotychczas status obywatela
Zjednoczonego Krlestwa i Kolonii otrzymay status obywatela Brytyjskich Terytoriw Zalenych. Wobec sformuowanej w brytyjskim memorandum z 1984 roku zapowiedzi zapewnienia osobom tym moliwoci utrzymania odpowiedniego statusu zapewniajcego moliwo
korzystania z brytyjskich paszportw po przekazaniu Hongkongu Chinom, niegwarantujcego jednak prawa zamieszkiwania w Wielkiej Brytanii, konieczne stao si stworzenie nowych
regulacji prawnych status ten okrelajcych adna z dotychczas istniejcych kategorii nie
wydawaa si bowiem odpowiada uwarunkowaniom dotyczcym podanego ksztatu relacji
pomidzy Wielk Brytani a mieszkacami Hongkongu po 1997 roku. O ile kategorie obywatela brytyjskiego i obywatela Brytyjskich Terytoriw Zamorskich zwizane byy z prawem
zamieszkiwania na okrelonym obszarze, co zgodnie z memorandum nie mogo zosta zagwarantowane przez odpowiedni status, o tyle kategorie brytyjskiego obywatela zamorskiego,
poddanego brytyjskiego i brytyjskiej osoby chronionej dotyczyy osb niepoczonych wizi
obywatelstwa lub narodowoci z innym pastwem i jak powinno si wydawa miay chroni je przed statusem osoby bezpastwowej,16 podczas gdy zdecydowana wikszo przyszych
posiadaczy nowo kreowanego statusu mieszkacy Hongkongu pochodzenia chiskiego po
1997 roku zgodnie z chiskim memorandum miaa uzyska obywatelstwo Chiskiej Republiki
R. Karatani, Defining British Citizenship: Empire, Commonwealth and Modern Britain, London 2003, s. 180.
W angielskim jzyku prawnym i prawniczym pod pojciem nationality rozumiana jest prawna wi czca jednostk z pastwem, niezalenie od przynalenoci etnicznej. Tytuem przykadu mona wskaza definicj zawart
wart. 2 lit. a Europejskiej Konwencji o Narodowoci z 1997 roku: nationality means the legal bond between aperson and a State and does not indicate the persons ethnic origin. W przedstawionym ujciu narodowo jest pojciem
szerszym ni obywatelstwo poszczeglne rodzaje obywatelstwa stanowi jedne z kategorii narodowoci.
15
Wskutek uchwalenia w 2002 roku British Overseas Territories Act nazwa tej kategorii otrzymaa brzmienie obywatel Brytyjskich Terytoriw Zamorskich (British Overseas Territories citizen).
16
The British Nationality Act 1981 caseworking instructions, United Kingdom Border Agency, rozdziay 42, 49,
54, tekst dostpny na stronie: http://www.ukba.homeoffice.gov.uk/policyandlaw/guidance/nationalityinstructions/
nivol1/, dostp: 28.06.2013. BN2 General Information about British Overseas Citizenship, United Kingdom Border
Agency, tekst dostpny na stronie: http://www.ukba.homeoffice.gov.uk/sitecontent/documents/britishcitizenship/
informationleaflets/bnchapters/bn2.pdf?view=Binary, dostp: 28.06.2013.
13
14

68

Ludowej. Wyjtkowo odpowiedniego statusu miaa polega na stworzeniu w odniesieniu

do mieszkacw Hongkongu czcej ich z Wielk Brytani i wicej si z pewnymi przywilejami dodatkowej wizi prawnej, funkcjonujcej obok przysugujcego wikszoci z nich
obywatelstwa chiskiego.
Jak wspomniano, odpowiedni status, uregulowany zosta w Hong Kong Act z 1985 roku
i The Hong Kong (British Nationality) Order z 1986 roku, uzyskujc nazw British National
(Overseas). Tre zawartych w obu aktach regulacji prawnych odzwierciedlaa i rozwijaa deklaracje zawarte w brytyjskim memorandum z 1984 roku. Zapewnienie moliwoci uzyskania
nowego statusu (eligible to retain an appropriate status) urzeczywistniono poprzez przyjcie
koncepcji fakultatywnoci jego nabycia posiadaczami BN(O) miay sta si tylko osoby, ktre
dokonay dobrowolnej rejestracji przed 1 lipca 1997 roku (art. 4 ust. 2 The Hong Kong (British
Nationality) Order). W zwizku z okolicznoci, e mieszkacy Hongkongu mieli zosta upowanieni do zachowania odpowiedniego statusu (retain an appropriate status), nie stworzono tytuu prawnego do uzyskania statusu BN(O) przez osoby urodzone po przekazaniu Hongkongu Chinom, co z upywem lat wraz ze mierci osb o tym statusie lub rezygnacj zjego
posiadania doprowadzi do zaniknicia tej kategorii brytyjskiej narodowoci.17 Co oczywiste, posiadaczom statusu BN(O) przyznano prawo posugiwania si brytyjskim paszportem,
adziki uznaniu ich za obywateli Wsplnoty Narodw (art. 7 The Hong Kong (British Nationality) Order) rwnie prawa obywatelskie i polityczne zwizane z tym statusem.18
3. Nieudany eksperyment?
Instytucja British National (Overseas) z uwagi na stworzenie i zarysowanie jej ksztatu
w odniesieniu do konkretnych uwarunkowa spoeczno-politycznych zwizanych ze zmian
przynalenoci pastwowej Hongkongu uwaana jest za kategori narodowoci brytyjskiej
budzc najwiksze kontrowersje.19 Analiza konstrukcji prawnej oraz praktycznego wymiaru
funkcjonowania kae dokona jej negatywnej oceny zarwno w paszczynie materialnej, jak
i formalnej.
Krytyk o charakterze materialnym naley oprze na zarzucie podejmowania przez wadze
brytyjskie zwizanych z funkcjonowaniem instytucji BN(O) dziaa politycznych i prawnych
w sposb niezapewniajcy realizowania jej zamierzonych funkcji zapewnienia cznoci posiadaczy statusu BN(O) z Wielk Brytani i stworzenia im dogodnych moliwoci kontaktw
z zagranic poprzez moliwo posugiwania si brytyjskim paszportem i korzystania z brytyjskich usug konsularnych i opieki konsularnej co przejawia si w utracie przez instytuR. Karatani, op.cit., s. 180.
Np. Czynne prawo wyborcze w wyborach parlamentarnych, lokalnych i do Parlamentu Europejskiego art. 4 ust.
6 Representation of the People Act z 1983 roku.
19
Submission to Lord Goldsmith for the Citizenship Review: the Different Categories of British Nationality, Immigration Law Practicioners Association, London 2007, s. 14.
17
18

69

cj BN(O) praktycznej doniosoci. Szczeglnie wyranie spadek znaczenia BN(O) zaznacza

si na drugim ze wskazanych pl. Naley zaznaczy, e mieszkacy Hongkongu niezalenie
od posiadania statusu BN(O) s uprawnieni do uzyskania rwnie paszportu wydawanego
przez wadze Specjalnego Regionu Administracyjnego Chiskiej Republiki Ludowej Hongkong (Hong Kong Special Administrative Region of the Peoples Republic of China, HKSAR).
Wpierwszych latach po przekazaniu Hongkongu Chinom paszport BN(O) umoliwia podr
bez koniecznoci uzyskania wizy do wikszej liczby pastw ni paszport HKSAR, niemniej
z czasem dziaania dyplomatyczne wadz w Pekinie i Hongkongu sprawiy, e gwarantujcy
wiksze udogodnienia w tym zakresie okaza si paszport HKSAR.20 O ile jednak liczba pastw
dopuszczajcych bezwizowy wjazd posiadaczy paszportu BN(O) nie zaley bezporednio od
dziaa wadz brytyjskich, o tyle ich samodzieln decyzj jest okrelenie opat za wyrobienie
tego dokumentu na poziomie wpywajcym niewtpliwie zdecydowanie negatywnie na jego
popularno by uzyska 32-stronicowy lub 48-stronicowy paszport BN(O) naley uici
opat w wysokoci (odpowiednio) 1574 i 1900 dolarw hongkoskich (w przyblieniu 663
i800 z),21 podczas gdy w przypadku paszportu HKSAR opaty te wynosz 370 i 460 dolarw
hongkoskich (156 i 194 z).22 Nie powinno wic dziwi, e wedug danych statystycznych od
kwietnia 1997 roku do grudnia 2006 roku paszporty BN(O) wydano zaledwie 800 tysicom
spord ponad trzech milionw osb posiadajcych ten status (okoo 25% wszystkich uprawnionych),23 za w analogicznym okresie o uzyskanie paszportw HKSAR ubiegay si cztery
miliony staych rezydentw Hongkongu, co stanowi 60% uprawnionych.24 Majc na wzgldzie
brak cakowitej porwnywalnoci przytoczonych danych, naley zauway, e rnica w popularnoci obu paszportw wydaje si jednak znaczna.
Popularnoci instytucji BN(O) wrd mieszkacw Hongkongu nie sprzyja rwnie brak
zaangaowania wadz brytyjskich w ochron praw i interesw posiadaczy tego statusu w sytuacji ich konfliktu z wadzami chiskimi. Jakkolwiek zgodnie z chiskim memorandum z 1984
K.L. Alex Lau, op.cit., s. 4. Wedug danych Foreign & Commonwealth Office posiadaczom paszportu BN(O) przyznano prawo bezwizowego wjazdu do 118 pastw i terytoriw (stan na dzie 26 marca 2010 roku), http://ukinhongkong.fco.gov.uk/zh/help-for-british-nationals/passports/bno-visa-free-access, dostp: 29.06.2013. Zgodnie
zinformacj opublikowan przez wadze Hongkongu paszport HKSAR daje prawo bezwizowego wjazdu do 146
pastw iterytoriw (stan na dzie 12 marca 2013 roku), http://www.gov.hk/en/residents/immigration/traveldoc/
hksarpassport/visafreeaccess.htm, dostp: 29.06.2013.
21
Passport renewals if youre registered as British National (Overseas), Government Digital Service, https://www.gov.uk/
bno-passports/hong-kong, dostp: 30.06.2013. Kwoty podane w dolarach hongkoskich zostay przeliczone na zote
wedug tabeli rednich kursw walut obcych Narodowego Banku Polskiego nr 134/A/NBP/2013 z dnia 12 lipca 2013.
22
Fees for HKSAR Passport, GovHK Portal of the Hong Kong Special Administrative Region Government, http://
www.gov.hk/en/residents/immigration/traveldoc/hksarpassport/feesforpassport.htm, dostp: 30.06.2013.
23
Lords Hansard text for 22 Mar 2007, column WA213, http://www.publications.parliament.uk/pa/ld200607/ldhansrd/text/70322w0001.htm, dostp: 30.06.2013.
24
E. Potocka, Hongkong [w:] Wielkie przemiany, op.cit., s. 307.

roku wyczono wykonywanie brytyjskiej ochrony konsularnej wobec osb o statusie BN(O)
na terenie Hongkongu i pozostaej czci terytorium Chiskiej Republiki Ludowej, wrd
mieszkacw Hongkongu ywione byy nadzieje, e w przypadkach naruszania podstawowych
praw i wolnoci wobec posiadaczy statusu BN(O) przez wadze chiskie rzd brytyjski pomimo braku moliwoci podjcia krokw prawnych bdzie skonny zastosowa wobec Pekinu rodki o charakterze politycznym zmierzajce do zagwarantowania tym osobom ochrony.
Nadzieje te okazay si jednak ponne na tle sprawy posiadajcego status BN(O) dziennikarza
Ching Cheonga, w 2005 roku w kontrowersyjnych okolicznociach aresztowanego i oskaronego o szpiegostwo na rzecz Tajwanu (Republiki Chiskiej).25 Pomimo i Ching Cheonga czya
z Wielk Brytani wi prawna o charakterze pozostajcym w obrbie brytyjskiej narodowoci,
nie zwaajc na liczne apele o zajcie stanowiska, brytyjskie ministerstwo spraw zagranicznych
odmwio podjcia interwencji u wadz chiskich, uzasadniajc to brakiem zamiaru wpywania na postpowania toczce si przed sdami innych pastw.26 Stanowisko takie spotkao si
z krytycznymi reakcjami spoecznymi w Hongkongu, za Ching Cheong w 2006 roku po kontrowersyjnym procesie skazany zosta na kar piciu lat pozbawienia wolnoci, jednak opuci
wizienie ju w lutym 2008 roku.27 Z uwagi na wskazane powyej argumenty znaczenie statusu
BN(O) i zwizanej z nim wizi prawnej z Wielk Brytani dla jego posiadaczy naley oceni
jako znikome nie wynikaj z niego prawne i polityczne uprawnienia i przywileje o istotnym
charakterze w stosunkach zewntrznych (uatwienia w podrach zagranicznych) i wewntrznych (ochrona ze strony rzdu brytyjskiego wobec wadz chiskich).
Instytucja BN(O) zasuguje na krytyk rwnie na paszczynie formalnej, w zwizku
zuksztatowaniem jej konstrukcji prawnej w sposb mogcy wywoywa powane wtpliwoci
na tle jej zgodnoci z normami prawa midzynarodowego, dotyczcymi obowizku zapobiegania bezpastwowoci28 oraz zakazu dyskryminacji rasowej. Problem bezpastwowoci w kontekcie przekazania Hongkongu Chinom naley odnie do osb o pochodzeniu etnicznym
innym ni chiskie. Zgodnie z punktem 1 Interpretacji Komitetu Staego Oglnochiskiego
Zgromadzenia Przedstawicieli Ludowych z dnia 15 maja 1996 roku29 mieszkacw Hong-

20

70

(Cheng Xiang zao guoan jianshi juzhu fei daibu kouliu zhun zhi dian hui
jia), (Taiyang), 6.06.2005, tekst dostpny na stronie: http://the-sun.on.cc/channels/news/20050606/20050
606020155_0001.html, dostp: 1.07.2013.
26
Ibidem.
27
K. Wong, China Frees Straits Times Journalist Ching Cheong, Bloomberg, 5.02.2008, http://www.bloomberg.com/
apps/news?pid=newsarchive&sid=aqb2CdTsEI2I&refer=asia, dostp: 1.07.2013.
28
Przede wszystkim Konwencja o ograniczaniu bezpastwowoci z 1961 roku, ktrej Wielka Brytania jest stron.
29
Pena nazwa: Interpretacja Komitetu Staego Oglnochiskiego Zgromadzenia Przedstawicieli Ludowych w sprawie
niektrych zagadnie dotyczcych implementacji Ustawy o obywatelstwie Chiskiej Republiki Ludowej wSpecjalnym
Regionie Administracyjnym Chiskiej Republiki Ludowej Hongkong (
, Quanguo Renmin Daibiao Dahui Changwu Weiyuanhui guanyu
Zhonghua Renmin Gongheguo guoji fa zai Xianggang Tebie Xingzhengqu shishi de jige wenti de jieshi).
25

71

kongu pochodzenia chiskiego urodzonych na terytoriach chiskich (, Zhongguo

lingtu), do ktrych zaliczono rwnie Hongkong, oraz osoby speniajce kryteria wskazane
wchiskiej ustawie o obywatelstwie uznano za obywateli chiskich w przypadku za pozostaych mieszkacw Hongkongu, gwnie pochodzenia indyjskiego i nepalskiego, wobec utraty
zdniem 1 lipca 1997 roku obywatelstwa Brytyjskich Terytoriw Zalenych i braku tytuu prawnego do uzyskania obywatelstwa chiskiego, jedyn wizi prawn czc ich z jakimkolwiek
pastwem staby si status BN(O).30 Okoliczno ta mogaby narazi Wielk Brytani na zarzut
naruszenia Konwencji o ograniczeniu bezpastwowoci, uchwalonej w 1961 roku iratyfikowanej przez Londyn w 1966 roku, ktrej art. 8 ust. 1 zakazuje pastwom-stronom pozbawienia
jakiejkolwiek osoby narodowoci (nationality), jeeli skutkowaoby to jej bezpastwowoci.
Jakkolwiek z formalnego punktu widzenia posiadanie statusu BN(O) naleaoby uzna za przesank wykluczajc uznanie osoby za apatryd, to jednak brak przyznania jego posiadaczom
prawa zamieszkiwania w Wielkiej Brytanii mgby uzasadnia uznanie osb takich za faktycznie bezpastwowe na pocztku 1997 roku minister spraw wewntrznych w gabinecie cieni
Jack Straw uzna objcie statusu BN(O) pojciem narodowoci brytyjskiej (British nationality)
za czyst sofistyk (pure sophistry) w zwizku z faktem, e wyraa si ono wycznie wmoliwoci korzystania z udogodnie w podrach zagranicznych.31 O ile jednak zarzut naruszenia
obowizku prawnego wynikajcego z Konwencji mgby zosta uznany za dyskusyjny, o tyle
w spoeczestwie i wrd politykw brytyjskich czste byy gosy, e brak przyznania osobom
o statusie BN(O) prawa zamieszkiwania w Wielkiej Brytanii stanowi naruszenie wobec nich
obowizku o charakterze moralnym wedug J. Strawa zapewnienia osobom, ktre po przekazaniu Hongkongu Chinom nie uzyskayby obywatelstwa chiskiego, moliwoci osiedlenia
si w Wielkiej Brytanii, wymagaj zdrowy rozsdek i czowieczestwo (common sense and
common humanity).32 W odpowiedzi na krytyk i w celu likwidacji wynikajcych zkontrowersyjnej konstrukcji prawnej BN(O) negatywnych skutkw wobec wskazanych powyej osb 19
marca 1997 roku Izba Gmin uchwalia British Nationality (Hong Kong) Act, moc ktrego (art.
1 ust. 1 i 2) obywatelstwo brytyjskie (British citizenship) zostao przyznane m.in. osobom majcym miejsce staego pobytu w Hongkongu, ktre, gdyby nie posiaday statusu BN(O), stayby
si osobami bezpastwowymi.
Zarzuty dotyczce naruszenia zakazu dyskryminacji rasowej w zwizku z instytucj BN(O)
zostay wysunite wobec Wielkiej Brytanii przez Komitet do spraw likwidacji dyskryminacji
rasowej w Uwagach kocowych z dnia 28 marca 1996 roku, sformuowanych po rozpatrzeniu
sprawozdania zoonego przez Londyn na mocy art. 9 Konwencji w sprawie likwidacji wszelW przypadku osb, ktre nie wystpiy o nadanie statusu BN(O) status brytyjskiego obywatela zamorskiego
(British Overseas citizen).
31
List Jacka Strawa do Michaela Howarda z dnia 30 stycznia 1997 roku, tekst dostpny na stronie: http://www.
prnewswire.co.uk/news-releases/labour-call-for-british-citizenship-for-hong-kong-ethnic-asians-156472965.html,
dostp: 4.07.2013.
32
Ibidem.

kich form dyskryminacji rasowej z 1966 roku. Okoliczno, e status BN(O) nie daje prawa
zamieszkiwania w Wielkiej Brytanii, zostaa uznana przez Komitet za niepokojc kwesti
(a matter of concern) w kontekcie przyznania wicego si z takim prawem obywatelstwa
brytyjskiego osobom mieszkajcym na innym terytorium zalenym (another dependent territory). Naley przypuszcza, e przez terytorium takie Komitet rozumia Gibraltar lub Falklandy w odniesieniu do statusu ich mieszkacw, podobnie jak w przypadku Hongkongu, wlatach 80. przyjte zostay bowiem nowe regulacje prawne. O ile jednak mieszkacy Gibraltaru
i Falklandw, posiadajcy dotychczas status BDTC, otrzymali obywatelstwo brytyjskie, o tyle
osobom o statusie BDTC zwizanym z Hongkongiem przyznano jedynie prawo do ubiegania
si o nowo stworzony status BN(O), dajcy nieporwnanie mniejsze uprawnienia. Rnica
ta, w powizaniu z faktami, e mieszkacy innego terytorium zalenego to w przewaajcej
mierze ludno biaa, Hongkong za zamieszkiwany jest przez Azjatw, sprawia, e Komitet
uzna brak objcia konstrukcj prawn BN(O) prawa zamieszkiwania w Wielkiej Brytanii za
praktyk mogc nosi elementy dyskryminacji rasowej (lit. D Uwag kocowych). Mimo e
nie mona pomin okolicznoci, e wobec zmiany przynalenoci pastwowej Hongkongu
sytuacja mieszkacw tego terytorium bya znaczco odmienna ni w przypadku Gibraltaru
iFalklandw, naley zauway, e problem, na ktry zwrci uwag Komitet, zosta dostrzeony rwnie wrd przedstawicieli nauki brytyjskiej wedug stanowiska specjalistki w dziedzinie prawa o obywatelstwie i narodowoci Ann Dummett cele regulacji prawnych [z zakresu
prawa onarodowoci (nationality law)] przyjmowanych od 1981 roku i sposb, w jaki s one
realizowane, jednoznacznie wskazuj, e pochodzenie etniczne jest w rzeczywistoci i w praktyce decydujcym czynnikiem (But the purpose of the law since 1981, and the manner in which
it is implemented, make sure that ethnic origin is in fact and in practice a deciding factor).33
4. Podsumowanie
Zwaywszy na wskazane okolicznoci, naley uzna, e podjta przez wadze brytyjskie
prba stworzenia przeznaczonej dla mieszkacw Hongkongu kategorii narodowoci, majcej
zapewni utrzymanie ich prawnej wizi z Wielk Brytani i funkcjonujcej obok posiadanego
przez wikszo z nich obywatelstwa chiskiego, okazaa si z punktu widzenia prawa i praktyki nieudana. Wydaje si ponadto, e uwarunkowania prawne i praktyczne wykluczaj przeprowadzenie w odniesieniu do analizowanej instytucji istotnych zmian przyznanie posiadaczom
statusu BN(O) obywatelstwa brytyjskiego lub poszerzenie uprawnie wynikajcych ztego statusu o prawo zamieszkiwania w Wielkiej Brytanii naleaoby uzna za naruszenie zaczonego do Wsplnej Deklaracji z 1984 roku brytyjskiego memorandum,34 likwidacja za statusu

30

72

List Ann Dummett do Staego Komitetu Ekspertw do spraw midzynarodowej imigracji, uchodcw i prawa
karnego z dnia 27 sierpnia 2006 roku, fragment listu dostpny pod adresem: http://www.statewatch.org/news/2006/
oct/eu-meijers-cttee-vis-proposal.pdf, data dostpu: 6.07.2013.
34
P.H. Goldsmith, op.cit.,s. 74. Wsplna Deklaracja wraz zacznikami zostaa zarejestrowana w Organizacji Narodw Zjednoczonych jako umowa midzynarodowa i ma wicy charakter S. Tsang, op.cit., s. 225.
33

73

BN(O) i zwizanej z nim faktycznej fikcji utrzymywania zwizkw pomidzy mieszkacami

Hongkongu i Wielk Brytani mogoby ponownie doprowadzi do opartej na zarzucie braku
lojalnoci krytyki dziaa Londynu wobec ludnoci Hongkongu. Wypada wic zgodzi si ze
stanowiskiem Petera Goldsmitha, wedug ktrego nie ma innej alternatywy ni utrzymanie
istnienia anormalnej (anomalous) kategorii narodowoci, za jak naley uzna BN(O),35 jakkolwiek jej wyganicie, wraz ze mierci wszystkich osb o tym statusie lub ich rezygnacj
posiadania tego statusu, sprawi, e w przecigu kilkudziesiciu lat British National (Overseas)
stanie si jedynie osobliwym epizodem w historii regulacji prawnych dotyczcych obywatelstwa i narodowoci.

35

P.H. Goldsmith, op.cit., s. 74.

74

SUMMARY
British National (Overseas) British nationality and transfer of sovereignty over Hong
Kong in 1997
In 1984 the Joint Declaration of the Government of the United Kingdom of Great Britain
and Northern Ireland and the Government of the Peoples Republic of China on the Question
of Hong Kong was signed in Beijing. In accordance with the Declaration, United Kingdom
Government agreed to transfer sovereignty over Hong Kong to the Peoples Republic of China
with effect from 1 July 1997. Feeling obligated to maintain relationship with Hong Kong residents after 1997, UK Government issued Memorandum in connection with the Joint Declaration, in which stipulated that Hong Kong residents ceasing to be British Dependent Territories
Citizens with effect from 1 July 1997 would be eligible to retain an appropriate status which,
without conferring the right of abode in the United Kingdom, would entitle them to continue
to use passports issued by the Government of the United Kingdom.
The appropriate status took the form of a newly established class of British nationality British National (Overseas). As prescribed in the Memorandum, BN(O) status entitled its holder
only to obtain a special kind of passport and enjoy British consular protection outside China,
Hong Kong and Macau. In practice, BN(O) status turned out to be an unsuccessful attempt to
maintain relationship between UK and Hong Kong residents and to provide them some kind
of protection and privileges. BN(O) passport, which has been far more expensive than Hong
Kong Special Administrative Region passport issued by its Chinese authorities, does not grant
significantly bigger visa-free travel opportunities than HKSAR passport. Moreover, contrary to
Hong Kong residents expectations, UK Government is not willing to provide political protection for them in the case of conflicts with the Chinese authorities.

4.Myl polityczna i nauki spoeczne

Wojciech Baczyk Uniwesytet Jagieloski

Student IV roku prawa na Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Jagielloskiego. Peni obowizki przewodniczcego Komisji Rewizyjnej Towarzystwa Biblioteki Suchaczw Prawa UJ, wczeniej by przewodniczcym Koa Naukowego Prawa Rzymskiego i Porwnawczego
Towarzystwa Biblioteki Suchaczw Prawa UJ. Stypendysta ministra
szkolnictwa wyszego. Wielokrotnie wygasza wystpienia podczas
midzynarodowych oraz oglnopolskich konferencji naukowych, jest
rwnie autorem kilku publikacji naukowych. Swoim zakresem tematycznym obejmoway one historycznoprawne oraz prawnoporwnawcze aspekty prawa umw, prawa spadkowego, praw czowieka, jak
rwnie problematyki rde prawa.

Prawa pogan a prawa czowieka w doktrynie Pawa Wodkowica

Zasadniczo koncepcj uniwersalnych praw czowieka uznaje si za stanowic dorobek myli Owiecenia, w peni przyjt przez spoeczno midzynarodow w postaci XX-wiecznej
kodyfikacji. Truizmem jest jednak stwierdzenie, e lady mylenia o czowieku, jako podmiocie
praw przynalenych mu ze wzgldu na przyrodzon godno, pojawiy si znaczco wczeniej
a pord wielu przykadw mona poda normy biblijne stanowice baz dla etyki chrzecijaskiej oraz stworzone w duej mierze na jej podstawie prawo kanoniczne. Jedne zdoskonalszych merytorycznie dzie systematyzujcych przed owieceniowe pogldy na prawa czowieka
stanowi te stworzone przez Pawa Wodkowica, polskiego prawnika, filozofa idyplomat, jak
rwnie jedn z bardziej zasuonych dla naszego kraju postaci, spord tych, ktre walczyy
o ego dobro nie orem, a pirem.
Rekonstruujc jego pogldy z pism procesowych przedstawionych na soborze w Konstancji
(na potrzeby argumentacji na rzecz polskiej racji stanu w pitnastowiecznym sporze z Pastwem Krzyackim), nietrudno wskaza zasady, na ktrych opiera wizj swojego porzdku
prawnego i politycznego. Na ich czoo wysuwa si uznanie podmiotowoci prawnej wszystkich
ludzi (w tym powszechnie wtedy dyskryminowanych pogan), przyznanie im prawa wasnoci
(i take jej obrony) oraz rzdzenia swoim pastwem, jak rwnie podlegoci identycznym zasadom prawa naturalnego. Do wielkich zasug Wodkowica naley jednak nie tylko stworzenie
wizji systemu, w ktrym godno, rwno oraz sprawiedliwo przewaaj nad egoizmem,
dyskryminacj i materializmem, ale energiczne domaganie si wprowadzenia go w ycie na
przykadzie polskich relacji z Zakonem Krzyackim. Co wicej, naley doda, e ostatecznie
przyznano racj pogldom wielkiego Polaka, ktry przekona opini publiczn do poparcia go
79

w przeciwiestwie do cieszcego si silnym protektoratem cesarskim oraz legitymujcego si

rzekomym prawem do siowego nawracania pogan pastwa zakonnego. W ten sposb uznano nie tylko suszno interesu polskiego, ale take pozwolono zatriumfowa zasadom, ktrych
znaczenie polski myliciel uparcie wtedy budowa, a ktre dzi stanowi filar, na ktrym powstaje wspczesny wiat ze swym prawem i polityk.
Biografia Pawa Wodkowica
Pawe Wodkowic urodzi si ok. 1370 r. w Brudzeniu, w ziemi dobrzyskiej, mocno dowiadczonej krzyackimi najazdami.1 Nauki pobiera na uniwersytecie w Pradze, gdzie do 1398
r. uzyska tytu bakaarza i mistrza nauk wyzwolonych, bakaarza prawa kanonicznego (dekretw) oraz wykada na wydziale filozoficznym. Na pocztku XV w. wyjecha do Padwy, gdzie
studiowa m.in. u Francesco Zabarellego, pniejszego kardynaa florenckiego, ktrego nader
czsto cytowa w swoich soborowych wystpieniach, zwaszcza e mistrz w swych pogldach
przychyla si do polskiego stanowiska w sprawie. Uzyska stopie licencjata dekretw i zapoznawa si z urzdami oraz praktykami kurii rzymskiej, jak rwnie rozpocz dziaalno
na rzecz krla polskiego w sprawie krzyackiej.2 Po powrocie do Polski, w 1411 r., obj urzd
kustosza i kanonika katedry krakowskiej, kontynuowa dziaalno rozjemcz w sprawie krzyackiej, uzyska insygnia doktorskie oraz rozpocz regularn wspprac zodnowion Akademi Krakowsk, na ktrej wykada prawo kanoniczne. W 1414 r. zosta nawet jej rektorem,
cho niewtpliwie gwnym celem tej nominacji byo dodanie godnoci przyszemu posowi
krla Jagiey, ktry mia reprezentowa Polsk na soborze w Konstancji.3 Istotnie wyjecha na
w 1415 r. i pozosta na nim a do 1418 r., stanowic niewtpliwie ikon polskiej reprezentacji,
mimo e jej formalnym szefem by arcybiskup Mikoaj Trba.4
Sobr w Konstancji by najwikszym do XX w. zgromadzeniem narodowym,5 zbierajcym
reprezentantw nauki, duchowiestwa, prawa i polityki zasadniczo caego chrzecijaskiego
wiata. Poza sprawami dugofalowej reformy Kocioa, podejmowa take rozmaite naglce
kwestie, w tym tzw. problem krzyacki. By on o tyle istotny, e przyjcie chrztu przez ostatnie
chrzecijaskie pastwo Europy Litw podwaao raison detre niewtpliwie znaczcego
pastwa zakonnego, ktre jednak wykazywao pozorno chrystianizacji i pod jej pozorem
wci podejmowao upiecze wyprawy na tereny pastwa. Wodkowic w swoich pismach podway ich tezy jedna po drugiej, zaznaczajc, e prowadzenie wojny w celu zdobycia upu jest
bezprawne, e poganie maj prawo do tworzenia pastw, jak rwnie, e wiara nie powinna
L. Ehrlich, Pisma wybrane Pawa Wodkowica. Tom I, Warszawa 1968, s. XI.
K. Lankosz, Pawe Wodkowic [w:] red. J. Stelmach, W. Uruszczak, Zota ksiga Wydziau Prawa i Administracji,
Krakw 2000, s. 59.
3
Ibidem, s. 60.
4
Ibidem, s. 60.
5
L. Ehrlich, op. cit., s. XXI.

pochodzi z przymusu.6 Krzyacka odpowied na te zarzuty, sformuowana w Satyrze Jana

Falkenberga, bya tak zjadliwa i bezpodstawna, e ostatecznie w 1420 r. jej autor musia odwoa swoje oszczerstwa a jego pisma zostay oficjalnie potpione. Naley jednak zauway, e
pocztkowo to Wodkowicowi grozia ekskomunika za energiczne domaganie si sprawiedliwoci i oprotestowania kamliwych tez.7 ycie dyplomaty po soborowym sukcesie biego raczej
powoli. Dalej prowadzi sprawy zwizane z polsk racj stanu, w szczeglnoci dotyczce przynalenoci terenw przy granicy z Zakonem. Sprawowa funkcje duchowne (w tym proboszcza
parafii w. Idziego w Krakowie), uniwersyteckie (w 1418 r. zosta wybrany prorektorem Akademii Krakowskiej), podrowa i powica si nauce. Zmar w swoim domu przy ul. Kanoniczej
w Krakowie prawdopodobnie w 1436 r.8
Zestawienie pogldw politycznych i prawnych
Pawe Wodkowic nigdy nie stworzy syntezy swych pogldw politycznych oraz prawnych,
jak uczyni to np. Stanisaw ze Skarbimierza. Jego pisma miay charakter wybitnie funkcjonalny,
i wykorzystujc bogat wasn wiedz dyplomaty, jak rwnie czste odwoania do innych,
zwaszcza wspczesnych mu twrcw podporzdkowane byy w sposobie zapisu celowi, jaki
stanowio przedstawienie argumentacji na rzecz polskiej racji stanu.9 Znaczenie jej dobrego
umotywowania zarwno pod wzgldem merytorycznym, jak rwnie erystycznym byo
przecie tym wiksze, e przeciwnikiem w batalii na sowa byo pastwo Zakonu Krzyackiego
ze stojcymi za nim potgami uniwersalistycznej Europy. Dlatego w swych pismach tak chtnie Wodkowic powouje si na autorytety kanonistyki, (np. w. Tomasza zAkwinu, Innocentego IV, Francesco Zabarellego, Pierro Ancorano); Bibli; jak rwnie, jakkolwiek nieczsto,
prawo rzymskie (np. w kwestii niedopuszczalnoci zasiedzenia rzeczy skradzionej, legitymizacji wadzy cesarskiej z woli ludu). Z najwaniejszych dzie Polaka atwo jednak wyodrbni
pogldy autora (czsto powtrzone za doktryn epoki zarwno dla poparcia pogldw, jak
iw polemicznym charakterze; czasem cakowicie oryginalne), ktre przy zachowaniu funkcjonalnej skutecznoci dla argumentacji, utrzymuj spjny i zrozumiay charakter idei. Wywody
Wodkowica istotnie: sprawiaj wraenie raczej kodyfikacji zasad nili tylko przedstawienia
praktycznych argumentw, ktre daoby si przeciwstawi argumentacji Zakonu.10 Biorc pod
uwag nader dojrzay charakter myli nie tylko na tle wspczesnego mu raczej zarodkowego stanu nauki ius gentium, ale rwnie na tle dzisiejszego systemu prawa midzynarodowego, niewtpliwie naley przyzna racj rozpowszechnionej tezie o wyjtkowym znaczenie
pogldw prawnika. Tym bardziej, e w swych pismach nie ogranicza si on tylko do badania

1
2

80

R. Bierzanek, J. Symonides, Prawo midzynarodowe publiczne, Warszawa 2004, s. 43.

K. Lankosz, op. cit., s. 60.
8
Ibidem, s. 61.
9
T. Jasudowicz, Wodkowica wizja porzdku prawnego [w:] Pastwo i prawo nr 8 (1993), s. 27.
10
Ibidem, s. 40.
6
7

81

jednej gazi prawa (czynic istotne rozwaania m.in. w zakresie filozofii prawa), ale na podejmowane kwestie patrzy wielopaszczyznowo take przez pryzmat politologii, filozofii, teologii.
Bdc wybitnym dyplomat, praktykiem odnoszcym sukcesy w swojej dziedzinie, pozosta
bowiem wiatym naukowcem (tak zreszt mwi o sobie w pismach soborowych), wiernym
swojej idei ipotraficym przedstawi j jako dzieo wybitne pod wzgldem naukowym, nieodbiegajce form ani treci od osigni czoowych humanistw swoich czasw.11 Najwaniejsze, zdaniem autora artykuu, elementy doktryny Wodkowica zostan przedstawione poniej, przy zastrzeeniu, e od niego rwnie pochodzi takie jej uporzdkowanie. Struktura
pism soborowych jest bowiem, z przyczyn funkcjonalnych, znaczco rna od systematycznego naukowego wykadu.
Zdaniem autora omwienie pogldw Wodkowica naley rozpocz od wskazania na wyjtkowo znaczce, wrcz kierunkowe usytuowanie czowieka w jego doktrynie wobec relacji
zktrym rozpatrywana jest pozycja pastwa i jego organw, jak rwnie pastw midzy sob.
Uzasadniajc wrodzony charakter godnoci czowieka,12 tworzy w oparciu o ni dalsz argumentacj na rzecz susznoci i sprawiedliwoci w wielu aspektach prawa i polityki. Wskazujc,
e: blinimi bowiem naszymi s tak wierni, jak niewierni, bez rnicy,13 sprzeciwia si wielu
wspczesnym mu uczonym, ktrzy uwaali innowiercw za nieprzyjaci a od wyznania uzaleniali przyznanie praw, w tym nawet prawa do istnienia.14 Uniwersalny wszystkim ludziom
charakter maj te prawa spoecznoci ludzkiej, ktre, cho porwnane do Dekalogu, maj
take odniesienie do innowiercw; przede wszystkim za w zakresie, w jakim chrzecijanie zobowizani s do przestrzegania zasad zachowania wobec nich, ktre s tosame w porwnaniu
z ich obowizkami wobec wspwyznawcw. Tak samo np. za Stanisawem ze Skarbimierza
zezwala katolickim monarchom na uycie pomocy pogan w wojnie prowadzonej w stanie najwyszej koniecznoci i gdy jest to niezbdne dla przywrcenia sprawiedliwoci oraz pokoju (co
w pewnym przyblieniu statuuje zasady jedynie dopuszczalnej wojny sprawiedliwej).15 Naley
jednak doda, e Alberico Gentili, tworzcy wiek pniej jeden z czoowych twrcw prawa
narodw, uzna pomoc pogan za absolutnie niedopuszczaln, co wiadczy owyjtkowo pionierskim charakterze doktryny Polakw.16 Na rwni z innowiercami traktuje rwnie ydw
oraz muzumanw,17 odmawiajc jednak prawnego uznania heretykom, jako tym, ktrzy dysponujc woln wol w wyborze religii, s swoim wyborem zwizani a poprzez wyrok sdowy
mog zosta pozbawieni pewnych praw.18 Przyznanie za godnoci zasadniczo kademu czoL. Ehrlich, Rektor Pawe Wodkowic. Rzecznik obrony przeciw Krzyakom, Krakw 1963, s. 71.
P. Wodkowic, Saevientibus, [w:] L. Ehrlich, Pisma, tom I, s. 128.
13
Ibidem.
14
Idem, Ad Aperiendam I, [w:] L. Ehrlich, Pisma, s. 207.
15
Idem, Saevientibus, [w:] L. Ehrlich, Pisma, tom I, s. 75; por. Stanisawa ze Skarbimierza, Kazanie o wojnach sprawiedliwych [w:] L. Ehrlich, Polski wykad prawa wojny, Warszawa 1955, s. 131.
16
L. Ehrlich, Polski, s. 47.
17
P. Wodkowic Ad Aperiendam II, [w:] L. Ehrlich, Pisma, tom II, s. 26.
18
Idem, Saevientibus, [w:] L. Ehrlich, Pisma, tom I, s. 37.

wiekowi, bez wzgldu na kryteria rnicujce, stanowi znaczcy krok od charakterystycznej

nie tylko dla redniowiecza szeroko zakrojonej dyskryminacji ku uniwersalnym prawom czowieka, uznanym pi stuleci pniej.
Postulat rwnej godnoci kadego czowieka nieodcznie wie si z przyznaniem mu praw
do posiadania i rzdzenia we wasnym pastwie, jak rwnie do moliwoci jego ochrony przed
naruszeniami.19 Polski prawnik wielokrotnie podkrela, e wiar naley szerzy: sowem anie
mieczem.20 Popiera pierwszy sposb nakaniania do chrzecijastwa, dodajc nawet, e cho
niewierni nie mog by zmuszani do przyjcia wiary, to nie maj prawa opiera si prbom
goszenia Chrystusa21 a ich sprzeciw moe w pewnych przypadkach uzasadnia zbrojn interwencj (jedynie dla obrony i w zgodzie z prawem, nigdy za z chci uzyskania korzyci).22
Cytujc dekret soboru powszechnego w Toledo, nakazujcy e: zachcaniem, nie srogociami,
powinni ci nakania, ktrzy innych maj nawraca, Wodkowic zwraca uwag, e ci ktrzy
dziaaj inaczej: wspieraj raczej interesy wasne, nili Boe.23 Niewtpliwie mona uwaa
Wodkowica za jednego z prekursorw zasady tolerancji religijnej24 i wolnoci wyznania, jakkolwiek rozumianej inaczej ni obecnie, bo wskazujcy jednoznacznie na wiodcy charakter
jednego z wyzna (cho i taki sposb mylenia nie jest przecie obcy dzisiejszym pastwom
wyznaniowym, np. Wielkiej Brytanii czy Grecji). Warto zauway, e przez cao doktryny
przeziera myl chrzecijaska i gboka religijno prawnika, jednak nigdy nie czy si ona
zpoczuciem wyszoci wobec innowiercw wrcz przeciwnie. Naley wic ubolewa, e do
odosobniony pogld Polaka przez dugie wieki nie spotka si z szersz akceptacj irealizacj
przez wadcw pastw europejskich, co mogoby uchroni miliony ludzkich istnie przed przeladowaniami religijnymi zakrojonymi na tak szerok skal w okresie midzy powstaniem
pogldw synnego Polaka a ich realizacj w prawodawstwie i faktycznych zachowaniach.
Wedle pogldw Wodkowica, powtrzonych za Innocentym IV: pastwa, posiadoci
iwadza mog by przy niewiernych, bo zostay przez Boga utworzone nie tylko dla wiernych,
ale kadej rozumnej istoty.25 Wskazuje te, e Bg stworzy ziemi dla czowieka i przyzna
wszystkim prawo do wsplnego posiadania. Biorc jednak pod uwag fakt, e: rzeczy wsplne
s zaniedbywane a wsplnota rodzi niezgod, () wedle prawa narodw () byy przyznawane
pierwszemu okupujcemu.26 Taka pierwotna okupacja dawaa tytu prawny do zawaszczenia
i odbieraa wszystkim, poza wacicielem tytuu, prawo do ziemi. Wedle wielokrotnie przytaczanej przeze zasady, goszcej: tego, co wprzd zajte przez jednego, drugiemu ju nie wolno

11
12

82

Ibidem, s. 9.
Idem, Opinio Ostiensis, [w:] L. Ehrlich, Pisma, tom I, s. 60.
21
Idem, Saevientibus, [w:] L. Ehrlich, Pisma, tom I, s. 35.
22
P. Wodkowic, Opinio ostiensis [w:] L. Ehrlich, Pisma, tom I, s. 226227.
23
Ibidem, s. 129.
24
Idem, Saevientibus [w:] L. Ehrlich, Pisma, tom I, s. 9.
25
Ibidem.
26
Idem, Ad Videndum [w:] L. Ehrlich, Pisma, tom III, str. 177.
19
20

83

zajmowa,27 umacnia prawo do ochrony wasnoci, w tym terenw pastwa, niezalenie od

wyznania waciciela. Przyznajc kademu czowiekowi, chrzecijaninowi tak jak niewiernemu,
na mocy prawa narodw, prawo do posiadania i rzdzenia pastwem, dodaje e: nie powinni
ksita chrzecijascy () niewiernych wypdza ze swoich pastw, ani ich upi, jeeli nie
ma susznej przyczyny. Uzasadnienie: poniewa prawa nie pozwalaj, aby ich molestowa, gdy
chc y spokojnie.28 Uznaje postaw Zakonu, ktry chcia pozbawi pogan wadztwa nad ich
ziemi29 za bezpodstawn, szkodliw a przede wszystkim za niezgodn z prawem, podajc np.
romanistyczny argument braku moliwoci zasiedzenia rzeczy, ktr nabyto wadliwie30 oraz
argumentacj, za m.in. Piotrem Ancorano, sprzeciwiajc si rozpowszechnionemu wczenie
przez m.in. Henryka Ostyjskiego przewiadczeniu, e niewierni nie maj prawa posiada i e
naley ich takowego wadztwa nad terytoriami pozbawi. Tak sformuowane prawo narodu do
posiadania pastwa i do pokojowej egzystencji na jego terenie de facto wiadczy oprzyznaniu
dominujcej na danym terytorium zbiorowoci ludzi podmiotowoci iprawa samostanowienia
bez wzgldu na kryteria rnicujce (w redniowiecznej Europie wyznanie niewtpliwie stanowio bowiem najwaniejsze z nich). Naley doda, e powysze prawo wpeni funkcjonuje
w obrocie prawnym dopiero od ubiegego stulecia,31 zgodnie z Kart Narodw Zjednoczonych,
jednak jego realizacja do dzi pozostawia wiele do yczenia, gwnie ze wzgldu na jego konflikt z istotn wartoci integralnoci pastw.
Wodkowic w wywodach obrazujcych sw ide wiele miejsca powica pojciu prawa.
Rdzeniem jego porzdku prawnego jest prawo naturalne obowizujce wszdzie i wszystkich,
niezalene w stosowaniu i obowizywaniu od woli ani jakichkolwiek czynnikw dyskryminujcych (spord ktrych podaje przykad wyznania), jak rwnie posiadajce pierwotny charakter wobec systemw prawa cywilnego oraz kanonicznego.32 Cho istotnie przenika si ono
z prawem Boskim i czsto jest z niego wywodzone, to powodem takiego nakierunkowania
wiatopogldowego jest realizacja pogldu o Boskim pochodzeniu czowieka i wiata, zatem
take czciowo prawa. Trudno przecie podejrzewa redniowiecznego duchownego o denie do zewiecczenia teorii prawa i pastwowoci, cho take takie pogldy pojawiaj si
wnauce.33 Ide prawa naturalnego Polak czsto sprowadza realizacji do powtarzanych w Biblii,
ale te niemal jednobrzmicych w wikszoci innych systemw filozoficznych, sw o tym, e:
jeli nie chcesz, aby tobie co si stao, tego nie czy drugiemu,34 jak rwnie widzi jej realizacj
w odwoaniu systemu prawnego do moralnoci oraz nienormatywnych wartoci, m.in. dobrych

obyczajw. S one dla niego o tyle istotne, e naruszajcy je akt jakiegokolwiek wadcy wieckiego nie bdzie mia prawa obowizywa.35 To samo dotyczy rwnie aktw papiea.36 Ostatecznie
odnoszc si do kwestii naduycia prawa, jednoznacznie stwierdza, e: prawa przychodz z pomoc zwiedzionym, a nie zwodzcym.37 Wskazuje te na znaczenie ponadczasowych gwarancji
i oglnych zasad prawa, m.in. prawa do obrony, domniemania niewinnoci, zakazu sdzenia
we wasnej sprawie.38 Oczywicie to nie Wodkowic jest pomysodawc takiego odwoania systemu prawnego do wartoci spoza niego, takowe wystpuje ju przecie w rozwinitej formie
chociaby u w. Tomasza z Akwinu, ale nawet wiele wiekw pniej tego typu wczenie uniwersalnych zasad moralnych do prawa obowizujcego nie byo takie oczywiste, biorc pod
uwag znaczce triumfy skrajnej myli pozytywistycznej, nie wspominajc ju o jej bolesnych
dla wiata skutkach.
Rozpatrujc kwesti zwizania czowieka wadz innej osoby, Wodkowic wielokrotnie
stwierdza, e jego podstawowym rdem jest by jego: zgoda tych, ktrzy s rzdzeni (do
innych sposobw powstania wadzy zalicza take objawion ludziom wol Boga lub gwat
ityrani, wskazujc od razu bezprawno trzeciego rozwizania).39 Stanowic o prymacie woli
poddanych na sprawowanie nad nimi wadzy,40 znaczco zblia si zdaniem Ludwika Ehrlicha
w wydwiku do idei statuujcych umow spoeczn.41 Tak, zdaniem autora suszn, argumentacj wspieraj inne podawane przez Wodkowica postulaty. Na pierwszy plan zdaje si
wychodzi wymg zgody obywateli na przeniesienie wadztwa nad terytorium na inny podmiot oraz na inne rozporzdzenie majtkiem pastwa,42 ktry odrnia od majtku wadcy43
(uwaanego za zarzdc i administratora dbr). Nie bez znaczenia jednak jest te moliwo wypowiedzenia posuszestwa czy to rozkazowi, czy prawu wydanemu przez wadc, jeli jest ono
sprzeczne z prawem naturalnym i Boskim,44 a zatem niemieszczcego si w granicach umowy,
w ktrej wadca zobowiza si do przestrzegania zasad sprawiedliwoci dla dobra poddanych.
Mwic o prawie spoecznoci ludzkiej, przeziera przez wywody Wodkowica myl, e ubi societas ibi ius, cho nie jest ona wprost przeze podawana.45 Pastwo umowy spoecznej musi
te chroni wolno oraz rwno obywateli a te postulaty Wodkowica, zdecydowanie nowatorskie w czasach mu wspczesnych, zdaj si ostatecznie potwierdza istnienia takiej koncepcji
Idem, Oculi, [w:] L. Ehrlich, Pisma, tom III, s. 40.
Idem, Quoniam Error, [w:] L. Ehrlich, Pisma, tom II, s. 308.
37
Idem, Oculi, [w:] L. Ehrlich, Pisma, tom III, s. 55.
38
T. Jasudowicz, dz. cyt., s. 37.
39
P. Wodkowic, Opinio Ostiensis, [w:] L. Ehrlich, Pisma, tom II, s. 127.
40
por. D 1,4,1.
41
T. Jasudowicz, op. cit., s. 29, por. L.Ehrlich, Pisma, tom I, s. XLII.
42
P. Wodkowic, Ad Videndum, [w:] L. Ehrlich, Pisma, tom III, s. 142.
43
Ibidem, s. 141.
44
Idem, Saevientibus, [w:] L. Ehrlich, Pisma, tom I, s. 72.
45
T. Jasudowicz, op. cit., s. 29.
35
36

Idem, Ad Apriendam II [w: ] L. Ehrlich, Pisma , tom II, s. 69.

Idem, Opinio Ostiensis [w:] L. Ehrlich, Pisma, tom I, s. 120.
29
Idem, Ad Aperiendam II [w:] L. Ehrlich, Pisma, tom II, s. 160.
30
Idem, Oculi, s. 35, [w:] L. Ehrlich, Pisma, tom III, por. I 2, 6, 3.
31
K. Lankosz, dz. cyt., s. 63.
32
P. Wodkowic, Opinio Ostiensis, [w:] L. Ehrlich, Pisma, tom I, s. 128.
33
K. Grzybowski, Pawe Wodkowic a wspczesna mu kanonistyka [w:] Pastwo i prawo nr 11 (1955), s. 307.
34
P. Wodkowic Pawe, Opinio ostiensis [w:] Ehrlich Ludwik, Pisma, tom I, s. 120.
27
28

84

85

u Polaka. Stanowi to kolejny argument dla uznania wielkoci jego doktryny. Koncepcja umowy
spoecznej, ktra stanowi rdo podporzdkowania spoeczestwa wadzy w wikszoci dzisiejszych systemw prawnych, zostaa szerzej rozwinita dopiero w XVIII wieku i powszechnie
uwaana jest za sztandarowe osignicie myli owieceniowej.
Podsumowanie rozwaa
Faszywym byoby stwierdzenie, e doktryna Pawa Wodkowica bya absolutnie nowatorska i o pi stuleci wyprzedzaa swoje czasy. Pojcie praw czowieka i tre, ktra je wypeniaa
stanowiy przedmiot wielowiekowych rozwaa, w tym take rozwinitych rozwaa najwiatlejszych umysw czasw mu wspczesnych, jednak do znaczcych osigni Polaka naley
zaliczy zestawienie ich w spjn form, zaprezentowanie jej szerokiemu forum midzynarodowemu, ale przede wszystkim danie realizacji idei w faktycznych zachowaniach, tj. zprzyjciem sankcji za nieprzestrzeganie.46 Warto doda, e w wielu szczegowych kwestiach znaczco
wyprzedzaa doktryny nie tylko wczesnych twrcw, ale take dziea powstae wieki pniej
ipowszechnie uznane za pionierskie dla prawa narodw. Tylko bowiem najbardziej wiatli twrcy byli gotowi wwczas przyj za obowizujc doktryn, ktra nie tylko postulowaa przyjcie mioci bliniego jako kierunkowej zasady, ale take daa jej realnego zastosowania.47
Bolesnym jest jednak stwierdzenie, e doktryna praw czowieka Pawa Wodkowica, tak
starannie zebrana, dopracowana oraz przedstawiona przeze w XV wieku, ulega zapomnieniu
nie tylko w nauce, ale rwnie w praktyce prawa midzynarodowego. Jakkolwiek dzi pojcia
godnoci ludzkiej, wojny sprawiedliwej, samostanowienia narodw, rzdw prawa, czy
tolerancji religijnej wydaj si cakowicie oczywiste, to nietrudno domyli si, e proces wyksztacenia si tego rodzaju pogldw, a przede wszystkim zastosowania ich w praktyce, by
nader dugotrway czy, zdaniem niektrych, jeszcze cigle trwa. Nawet w XX wieku nierzadko z sukcesem powoywano si na zgoa odmienne aksjologicznie koncepcje, co tym bardziej
podnosi warto spjnej doktryny Wodkowica, ktra staa si podstaw nie tylko zwycistwa
w sporze polsko-krzyackim, ale rwnie triumfw susznoci nad niesprawiedliwoci, ktre
dokonyway si na przestrzeni pniejszych wiekw. Polski uczony, walczc na rzecz rwnoci
i pokoju, argumentujc w imi praw czowieka oraz narodu, podnoszc ius nad lex, niewtpliwie wpisa si w kanon twrcw europejskiej tradycji prawnej. Dzi, gdy po szeciu wiekach
kraj, kontynent i wiat chc jednoczy si wobec wartoci mioci oraz sprawiedliwoci a relacje midzy ludmi chc opiera na poszanowaniu godnoci kadego czowieka, czas przybliy
posta Polaka, ktrego z pewnoci mona uzna za jednego z prekursorw nie tylko praw
czowieka, ale i wspczesnego mylenia midzynarodowo prawnego.48 Warto zatem pamita,
e wielki prawnik z Brudzenia ju raz zjednoczy nimi Polsk i Europ.
Idem, ladami Ehrlicha. Do Pawa Wodkowica po nauk o prawach czowieka, Toru 1995, s. 33.
T. Brzostowski, Pawe Wodkowic, Warszawa 1954.
48
T. Jasudowicz, op. cit., s. 3.
46
47

86

Summary
The rights of pagans and human rights according to the doctrine of Paulus Vladimiri
Although the medieval times are commonly regarded as religiously discriminative and the
idea of human rights is typically associated with the Enlightenment theories and the codification from the XXth century, there is a vivid trace of human rights doctrine in the writings
made by Paulus Vladimiri in the late medieval Poland. While the pagans were then supposed
to be legally discriminated and fought by the Teutonic Order, he created, developed and argued
the principle of equal human dignity during the Council of Constance (1415). This principle
became a fundament for the presentation of rules of the freedom of conscience and religion,
political rights including self-determination and peaceful coexistence of nations, subordination of all humans to the natural law, equality of people regardless of religion and a basic form
of a social contract. What is special is not the doctrine itself (because it strongly derives from
e.g. Thomas Aquinas or Pope Innocent IV), but the strong and finally successful tension to
make it real in the actual behaviour of people and nations. And though later the theory has not
always been used and the ideas of justice, equality and dignity often have been forgotten, they
have been now undeniably regarded as basic for the legal order. Therefore the doctrine of Paulus
Vladimiri could and should be learned and remembered as precedential to the nowadays values.

Tomasz Cebula Uniwersytet Wrocawski

Student III roku prawa na Wydziale Prawa, Administracji i Ekonomii
Uniwersytetu Wrocawskiego. Przewodniczcy Koa Naukowego Historii Pastwa i Prawa oraz czonek Koa Naukowego Prawa Finansowego Fiscus, czynny uczestnik oglnopolskich oraz midzynarodowych
konferencji prawno-historycznych.

Dziaalno Ruchu Obywatelskiego na rzecz Jednomandatowych Okrgw Wyborczych

arozbudzenie wiadomoci obywatelskiej w III RP
Jedn z zasad naczelnych ustroju RP jest zasada spoeczestwa obywatelskiego. Regua ta
znajduje solidne umocnienie w Konstytucji RP,1 a jej elementami s m.in. artykuy 11,2 art.12,3
art.57,4 art.595 i inne (w tym zasada subsydiarnoci, okrelona w preambule Konstytucji). Koncepcja spoeczestwa obywatelskiego wymaga istnienia i swobodnego dziaania fundacji, organizacji poytku publicznego i innych stowarzysze. Ju w czasie transformacji ustrojowej
powstao wiele zrzesze opartych na dobrowolnoci do przynalenoci, ktre wywary (iczasem wywieraj nadal) wpyw na ycie publiczne III RP. Jedn z takich organizacji jest Ruch
Obywatelski na rzecz Jednomandatowych Okrgw Wyborczych (dalej Ruch JOW). Dziaa on
wPolsce ju od 20 lat. Nie ma formalnej struktury, a za jego czonka uwaany jest kady, kto
czynnie popiera postulat wprowadzenia 460 okrgw jednomandatowych w wyborach do Sejmu.
Zwolennicy Ruchu JOW chc wprowadzenia w Polsce ordynacji wikszociowej na wzr brytyjski6 (Polska podzielona na 460 okrgw wyborczych; kady liczyyby ok. 62tys. wyborcw; z kadego wybra mona tylko jednego posa, a wybory odbywayby si w jednej turze; kandydowa
mgby obywatel, ktry wpaci kaucj w wysokoci redniej miesicznej pensji oraz uzyska
10 podpisw wyborcw ze swojego okrgu). Od ponad roku, dziki zaangaowaniu Pawa Kukiza
izainicjowaniu m.in. przez niego strony internetowej zmieleni.pl, akcja na rzecz zmiany ordynacji wyborczej nabraa wikszego tempa. W swojej prezentacji chciabym przybliy histori
Ruchu Obywatelskiego na rzecz JOW, jego dziaania oraz wspprac z innymi podmiotami.
Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r., Dz.U. 1997 nr 78 poz. 483.
Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r., Dz.U. 1997 nr 78 poz. 483, art.11.
3
Ibidem, art.12.
4
Ibidem, art.57.
5
Ibidem, art.59.
6
http://jow.pl/ruch-jow/zasady/, (data dostpu 25.07.2013 r.).
1
2

89

Akcj na rzecz JOW rozpocz profesor Jerzy Przystawa w 1993 r. By wtedy radnym miasta
Wrocaw z Wrocawskiego Klubu Politycznego Wolni i Solidarni. Janusz Sanocki, autor ksiki WoJOWnicy oraz byy burmistrz miasta Nysy, przytacza inspiracj dla dziaa profesora
Przystawy.7 Gdy w 1991 r. kandydujc w wyborach do Sejmu, sta na rynku w wiebodzicach
i rozdawa ulotki, zosta zwymylany przez jednego z przechodniw, ktry po prostu pomyli
parti, z listy ktrej startowa prof. Przystawa. Wanie wtedy inicjator akcji na rzecz JOW zrozumia, e ludzie nie rozrniaj partii, a kampania wyborcza w takiej sytuacji jest fikcj.8
Drugim wydarzeniem, ktre zmobilizowao Jerzego Przystaw do walki o zmian ordynacji
wyborczej bya afera FOZZ osobicie zna Michaa Tadeusza Falzmanna, inspektora NIK,
ktry przyczyni si do odkrycia tej sprawy. Wedug J. Przystawy czynnikiem sprzyjajcym interesom beneficjentw tego typu afer bya wanie ordynacja proporcjonalna. Te wydarzenia
a take inne, takie jak m.in. niezadowolenie z ustrojowej transformacji doprowadziy w1993 r. do
powstania we Wrocawiu Ruchu na rzecz JOW Skuteczna Demokracja (w nastpnych latach
Ruch obywatelski na Rzecz Jednomandatowych Okrgw Wyborczych zrezygnowa zokrelenia Skuteczna Demokracja ).9 20 marca tego roku, 39 radnych miasta Wrocaw wystosowao
apel do posw i senatorw RP domagajc si wprowadzenia JOW.10 Niezalenie od tych dziaa, w miesic pniej, na amach Rzeczpospolitej, za wprowadzeniem JOW opowiedzia si
prof. Antoni Kamiski, socjolog.11 Zapocztkowano te w ten sposb formowanie wiadomoci
Polakw w kierunku artykuowania potrzeby zmiany systemu wyborczego.
W tym czasie niewiele mwio si o ordynacji wyborczej, jej wartoci i wanoci dla ycia
politycznego. Nie sprzyja temu polityczny klimat lat 90 tych; gosy ekspertw i publicystw
podnoszce t kwesti pojawiay si i znikay. W warunkach niedostatecznego zrozumienia
tej kwestii, J. Przystawa wraz z innymi wojownikami dziaaczami spoecznymi, samorzdowcami lub po prostu zaangaowanymi w ycie publiczne obywatelami kontynuowa swoj
dziaalno. W 1996 r. wydano ksik pt. Otwarta ksiga. O jednomandatowe okrgi wyborcze by to pierwszy, mona powiedzie, podrcznik JOW w III RP. Zawieraa szereg artykuw i dokumentw zwizanych z JOW, a take kilka tysicy podpisw poparcia ide zmiany
ordynacji wyborczej. W tym samym roku na Uniwersytecie Wrocawskim odbya si pierwsza
oglnopolska konferencja Ruchu JOW. Przyjechao na ni kilkadziesit osb z caej Polski, ustalono nazw Ruch Obywatelski na rzecz Jednomandatowych Okrgw Wyborczych oraz wymylono logo. W tym samym czasie kwestia wprowadzenia ordynacji wikszociowej z JOW
zyskaa na znaczeniu w Sejmie. wczesny pose Wojciech Basiak prbowa stworzy zesppar-

lamentarny popierajcy JOW. Debata nad projektem konstytucji przed Zgromadzeniem Narodowym bezwzgldnie wykazaa, e zasada proporcjonalnoci, ktra zostaa pniej zawarta
w Konstytucji, bya niezwykle wana dla wczesnego skadu Zgromadzenia.12 Wpniejszym
czasie wiele partii politycznych przyjmowao postulat JOW porzucay go jednak jeszcze szybciej. Dla zwolennikw zmiany ordynacji wyborczej stao si jasne, e ta inicjatywa musi mie
charakter obywatelski, oddolny.
Dziaacze angaujcy si w Ruch Obywatelski na rzecz JOW musieli pod koniec lat 90. zrozumie, e postulat zmiany ordynacji wyborczej musi by nadrzdny. Jeden z czonkw spoecznoci JOW powiedzia wtedy: niezalenie od tego, jakie byyby nasze osobiste przekonania na
temat aborcji, UE, NATO, podatkw, eutanazji, musimy na te tematy milcze, kiedy walczymy
o fundamentalny postulat ustrojowy.13 Wedug zaangaowanych w Ruch JOW uwaa obecn
ordynacj proporcjonaln za wad systemu politycznego.14 Ruch na rzecz JOW rozwija si
powoli, ale nieustannie podczas gdy, jak wspomniaem, w 1997 r. na pierwszym zjedzie
JOW byo kilkadziesit osb, w 2004 r., podczas tzw. Marszu JOW na Warszaw, ulicami stolicy maszerowao 500 zwolennikw Ruchu z 50 orodkw w Polsce. Rozwijaniu wiadomoci
obywatelskiej suyy zwaszcza organizowane przez Ruch JOW debaty i konferencje. Wlistopadzie 1999 r. w Nysie odbya si I Oglnopolska Konferencja Samorzdowa na temat JOW
pod hasem Pose z kadego powiatu, na ktr przybyo prawie 200 uczestnikw.15 Daa pocztek kilkudziesiciu podobnym spotkaniom. Zaangaowanie w nich dziaaczy i politykw
lokalnych najdobitniej wiadczyo i wiadczy nadal o obywatelskim charakterze tego Ruchu.
To wanie aktywno wyczulonych na problemy obywateli samorzdowcw jest dowodem
iwiadectwem efektywnego pobudzenia spoeczestwa przez inicjatorw akcji.16 Od pocztku istnienia Ruch JOW w silnym stopniu jest zwizany z samorzdami i samorzdowcami;
co jaki czas kolejny wjt, burmistrz lub prezydent miasta wyraa poparcie dla tej inicjatywy.
Przez dugi czas wojownicy podnosili haso Pose z kadego powiatu (w Polsce jest 379 powiatw wiksze zostayby podzielone na mniejsze, co ostatecznie miaoby da 460 okrgw
wyborczych). Do 2010 r. Ruch JOW we wsppracy z samorzdami zorganizowa kilkanacie
konferencji na temat JOW wanie pod hasem Pose z kadego powiatu (m.in. w, Lublinie,
Poznaniu, Szczecinie, Wrocawiu, Krakowie).
Podstawow metod pracy Ruchu na rzecz JOW w kierunku rozwijania wiadomoci oby-

http://orka2.sejm.gov.pl/Debata2.nsf/5c30b337b5bc240ec125746d0030d0fc/bb0ae591726eaeefc12574f1003f7b79?OpenDocument wystpienie Wojciecha Basiaka podczas sprawozdania Komisji Konstytucyjnej Zgromadzenia Narodowego o projekcie Konstytucji RP, drugie czytanie (data dostpu 25.07.2013 r.).
13
J. Sanocki, op. cit., s. 25.
14
Z. Ilski, op. cit., s. 83.
15
Biuletyn informacyjny Ruchu na rzecz JOW 2000-2011 numery 133, s. 35.
16
Biuletyn informacyjn, numer 27, s. 9 Lista Honorowych Samorzdowych Patronw JOW,
ktra liczy 237 podpisw.
12

J. Sanocki, WoJOWnicy, wyd. NTSK Nyskie Towarzystwo Spoeczno-Kulturalne, Nysa 2005, s. 1516.
8
Ibidem
9
Z. Ilski Pocztki dziaalnoci Ruchu Obywatelskiego na Rzecz Jednomandatowych Okrgw Wyborczych [w;]
Zeszyty naukowe 11 Wyszej Szkoy Zarzdzania i Finansw we Wrocawiu, Wrocaw 2002, s. 81.
10
J. Sanocki, op. cit., s. 18.
11
R. Lazarowicz, J.Przystawa Otwarta ksiga: O jednomandatowe okrgi wyborcze, wyd. SPES, Wrocaw 1999,
Antoni Z. Kamiski Dwa systemy dwie ordynacje, s. 77.
7

90

91

watelskiej byy (i s nadal) spotkania. Odbyway i odbywaj si zwaszcza w uczelniach, na zebraniach stowarzysze spoecznych, kulturalnych. Janusz Sanocki w WoJOWnikach oblicza,
e sam J. Przystawa w latach 1999 do 2004 przeprowadzi okoo 200 mniej lub bardziej formalnych spotka, podczas ktrych promowa ide JOW. W tej obywatelskiej sprawie podrowa
po caej Polsce; Ruch JOW prezentowa rwnie na zagranicznych kongresach (m.in. w Zurychu, Mediolanie i Paryu).17 Sam J. Przystawa nie jest wyjtkiem. Ruch JOW zrzesza wielu
ludzi publicznie aktywnych, zaangaowanych, po prostu ideowcw. Poparcie dla Ruchu JOW
udzielio wielu cenionych nauczycieli akademickich, m.in. Andrzej Czachor, Antoni Kamiski,
Andrzej Sadowski, Jadwiga Staniszkis, Andrzej Zybertowicz18. Uznanie dla idei JOW w Polsce
wyrazili m.in. Zbigniew Brzeziski,19 Gustaw Herling-Grudziski,20 21 Jan Nowak-Jezioraski.23
Jeszcze w 1999 r., podczas I Oglnopolskiej Konferencji Samorzdowej poparcie dla tej inicjatywy wyrazio Centrum im. Adama Smitha. Ruch na rzecz JOW wsppracuje take zFundacj im. Madisona, ktra jest zarejestrowan organizacj poytku publicznego. Geneza Fundacji
wywodzi si wanie z Ruchu na rzecz JOW powstaa w 2004 r., po oglnopolskim zjedzie
Ruchu we Wocawku. Obszarem dziaania Fundacji jest rozwj demokracji w oparciu o jej
najtrwalszy fundament, czyli Jednomandatowe Okrgi Wyborcze.24 Realizuje swoje cele m.in.
poprzez fundowanie bada analitycznych, stypendiw naukowych, wspprac zuczelniami,
organizowanie szkole i konferencji oraz wspprac z organizacjami samorzdowymi, pozarzdowymi.25 Dotychczas Fundacja im. Madisona m.in. zleciaa przeprowadzenie bada na
temat JOW przez CBOS oraz przygotowaa zestaw dokumentw zawierajcych propozycj
nowych przepisw Kodeksu wyborczego, umoliwiajcych przeprowadzenie wyborw do Sejmu w jednomandatowych okrgach wyborczych, a take opracowaa podzia Polski na okrgi
jednomandatowe.26
Istotn form kreowania przez Ruch JOW wiadomoci obywatelskiej byy demonstracje
polityczne, zwane Marszami na Warszaw. W 2003 r. odby si I Marsz na Warszaw. W ramach tej demonstracji uczestnicy Ruchu JOW odwiedzili kilkanacie miast od Czstochowy
J. Sanocki, op. cit., s. 69.
http://zmieleni.pl/category/eksperci/,http://zmieleni.pl/category/eksperci/page/2/,http://zmieleni.pl/category/eksperci/page/3/,http://jow.pl/autorzy-2/,http://zmieleni.pl/jadwiga-staniszkis-profesor-instytut-studiowpolitycznych-pan/ (data dostpu 25.07.2013 r.).
19
http://zmieleni.pl/zbigniew-brzezinski-byly-doradca-prezydenta-usa/ (data dostpu 25.07.2013 r.).
20
http://zmieleni.pl/category/cytaty/ (data dostpu 25.07.2013 r.).
21
List Gustawa Herlinga-Grudziskiego do Jerzego Przystawy, [w:] R. Lazarowicz, J.Przystawa Otwarta ksiga,
op. cit., s. 244.
22
http://zmieleni.pl/jan-nowak/ (data dostpu 25.07.2013 r.).
23
http://madison.org.pl/historia.php (data dostpu 25.07.2013 r.).
24
http://madison.org.pl/statut.php (data dostpu 25.07.2013 r.).
25
http://madison.org.pl/doce/wyniki_badan_cbos_fundacja_Madison.pdf (data dostpu 25.07.2013 r.).
26
http://jow.pl/projekt-kodeksu-wyborczego-z-jow-w-wyborach-do-sejmu/ (data dostpu 25.07.2013 r.).
17

18

92

do Warszawy. Podczas przemarszw przez miasta rozdawano ulotki, namawiano do poparcia,

zbierano podpisy. W mniejszych miastach, takich jak Kamiesk, Bechatw, Radomsko, zabiegano o poparcie wadz samorzdowych. Do 2011 r. zorganizowano sze podobnych przedsiwzi. Ju pierwszy Marsz na Warszaw zaowocowa szerokim poparciem wrd samorzdowcw, ktrzy w tym czasie sami zostali wybrani w jednomandatowych okrgach wyborczych.
W 2012 r. ruszya Akcja zmieleni.pl wany przejaw obywatelskiej aktywnoci Polakw.
Wsptwrc i twarz medialn Akcji zosta muzyk rockowy Pawe Kukiz. Ju wczeniej znany by on ze swojego deklarowanego patriotyzmu, bezkompromisowych (czsto kontrowersyjnych) wypowiedzi oraz myli polityczno-spoecznych. Rozczarowany sytuacj polityczno-spoeczn, zacz promowa ide wprowadzenia jednomandatowych okrgw wyborczych do
Sejmu. Od drugiej poowy 2012 r. P. Kukiz by czstym gociem mediw; udzieli wielu wywiadw dotyczcych polskiej sceny politycznej, promujc przy okazji akcj zmieleni.pl. Zmieleni (nazwa pochodzi od zniszczonych, zmielonych list z podpisami obywateli popierajcych
akcj 4 razy TAK) pisz o sobie: Akcja Zmieleni.pl jest ruchem spoecznym o charakterze
obywatelskim. Zostaa zainicjowana przez Pawa Kukiza przy wsparciu organizacyjnym i merytorycznym osb zwizanych z dziaajcym od kilkunastu lat Ruchem Obywatelskim na rzecz
Jednomandatowych Okrgw Wyborczych zainicjowanym przez prof. Jerzego Przystaw. Akcja nie jest zwizana z adn z partii politycznych, wrcz przeciwnie jednomandatowe okrgi
wyborcze nie sprzyjaj adnej z obecnych partii, poniewa ograniczaj ich przywileje27 oraz:
Chcc przeprowadzi zmian systemu wyborczego wbrew klasie politycznej musimy zbudowa silne orodki ruchu obywatelskiego w caym kraju. To jest nasz podstawowy cel strategiczny! Kluczem do sukcesu caej akcji s sprawne, liczne i autonomiczne struktury lokalne, wkilkuset miejscowociach w caej Polsce.28 W krtkim czasie na stronie internetowej poparcie dla
akcji podpisao kilkanacie tysicy ludzi (obecnie jest ich ju ponad 100 tys.). Koordynowanie
inicjatyw przej Ruch na rzecz JOW, Pawe Kukiz pozosta jednak medialn twarz tego ruchu. 13 padziernika w odzi odby si pierwszy zjazd Zmielonych. Po zebraniu stu tysicy
podpisw poparcia na stronie internetowej, 23 padziernika 2012 r. we Wrocawiu rozpoczto
zbieranie podpisw pod wnioskiem o referendum oglnokrajowe w sprawie zmiany ordynacji
proporcjonalnej na wikszociow. Pierwsze podpisy zoyli Jerzy Przystawa, Pawe Kukiz oraz
Wojciech Kamierczak, prezes Stowarzyszenia na rzecz Zmiany Systemu Wyborczego Jednomandatowe Okrgi Wyborcze. Pod koniec padziernika w Lubinie odbyo si szkolenie okoo
30 wolontariuszy zaangaowanych w akcj. 10 listopada w kilkunastu miastach w caej Polsce
odbyy si happeningi poczone ze zbirk podpisw pod wnioskiem o referendum. Zmieleni.pl kontynuuj zbieranie podpisw w caym kraju.
Ruch JOW, jak i obecnie Zmieleni.pl, podejmuj wspprac z rnymi mediami. Profesor
Przystawa w 2001 r. obliczy, e bibliografia JOW (do 2001 r.), w skad ktrej wchodziy m.in.
ksiki, artykuy, wypowiedzi i wywiady dotyczce idei JOW, liczya ponad 240 pozycji.29 Naj27
28

http://zmieleni.pl/o-akcji-plan/deklaracja-zmieleni-pl/ (data dostpu 25.07.2013 r.).

http://zmieleni.pl/formula-ruchu/ (data dostpu 25.07.2013 r.).

93

czciej ukazyway si jednak w mediach niszowych, takich jak m.in. Katolickie Radio Rodzina
we Wrocawiu. Co ciekawe, w ksikach i publikacjach wydawanych przez Ruch na rzecz JOW
dopuszczana jest polemika z przeciwnikami postulatu zmiany ordynacji wyborczej.30 Przez pewien czas wiele miejsca problematyce tej powicaa Rzeczpospolita;31 artykuy na ten temat
ukazyway si take zarwno w konserwatywno-liberalnym Najwyszym Czasie!,32 jak i lewicowej Trybunie. Ruch JOW od 2000 r. wydaje rwnie broszur, wasny biuletyn informacyjny, ktrego nakad wynosi ok. 500-1000 egzemplarzy. O kwestii wprowadzenia JOW zaczo
by goniej w mediach za spraw P. Kukiza. Swj punkt widzenia mg zaprezentowa m.in.
w wywiadach udzielonych rnym stacjom (m.in. TVN, Superstacja). Obecnie muzyk pisze
felietony dla tygodnika Do rzeczy, w ktrych ma moliwo zwrcenia uwagi na wag ordynacji wyborczej. 13 stycznia 2013 r. by gociem programu Modzie kontra, gdzie dyskutowa z czonkami modziewek partii politycznych. Od lutego b.r. w tygodniku Uwaam Rze
czonkowie spoecznoci JOW pisz felietony w tzw. rubryce wojownika. Strona internetowa
zmieleni.pl chwali si, e jest odwiedzana bardzo czsto (7 marca podano, e ich strona zostaa
odwiedzona ju ponad milion razy), ich facebookowy profil liczy ponad 38tys. klikni lubi
to. Relacje z oglnopolskich zjazdw, spoty reklamujce akcj s regularnie wrzucane na portal youtube.com. Zmieleni od 3 listopada maj stay, cotygodniowy felieton w internetowym
Radiu WNET. Ten sam dzie sta si dat smutn dla wielu dziaaczy Ruchu JOW zmar prof.
Jerzy Przystawa, do koca zaangaowany w ide JOW. Jego posta zostaa przez woJOWnikw
przypomniana i uczczona minut ciszy na II Zjedzie Zmielonych w Poznaniu, ktry odby si
1 grudnia 2012 r.
Zmieleni.pl kontynuuj akcj zbierania podpisw pod wnioskiem w sprawie referendum.33 Po zebraniu 500 000 podpisw pod nim, koordynatorzy akcji planuj osobicie zoy
go w Sejmie oraz pokaza parlamentarzystom swoj obecno i liczebno. Zbirka podpisw
poparcia nie jest jednak najwaniejszym celem dla Ruchu na rzecz JOW. Ich dziaalno wyraa si przede wszystkim w pracy edukacyjnej, uwiadamiajcej spoeczestwo. Sami dziaacze
Ruchu lub Zmielonych. pl zdaj sobie spraw z tego, e sama zmiana ordynacji wyborczej nie
rozwie wszystkich problemw spoeczno-politycznych,34 szczeglnie gdy wikszo spoeczestwa nie zdaje sobie sprawy z funkcjonowania systemw wyborczych (czonkowie Ruchu
czsto cytuj A. Johnssona: aden system wyborczy nie spenia wszystkich oczekiwa w maksymalnym zakresie. aden te nie jest doskonay. Wybr systemu musi opiera si na konkretnych potrzebach, oczekiwaniach i priorytetach kraju lub regionu ()35). Ruch na rzecz JOW
J. Sanocki, op. cit., s. 82.
R. Lazarowicz, J.Przystawa Otwarta ksiga, op. cit., dzia Polemiki, s. 205220.
31
Zob.http://www.rp.pl/artykul/947203-Potrzeba-przywodztwa.html,http://www.rp.pl/artykul/1035073-Wyprobujmy-okregi-jednomandatowe.html (data dostpu 10.08.2013 r.).
32
Zob. http://nczas.com/wazne/jesli-juz-demokracja-to-jaka/ (data dostpu 10.08.2013 r.).
33
http://zmieleni.pl/ - na dzie 25.07.2013 r. zebrano 24 233 podpisy.
34
Z. Ilski, op. cit., s. 86.

jako inicjatywa oddolna, obywatelska, nie posiadajca wielkich funduszy ani mediw, nie ma
silnego gosu w oglnodostpnych mediach. Przedstawiciele Ruchu na rzecz JOW twierdz,
e tak jak wiele innych inicjatyw obywatelskich, ich akcja podejmowana jest wbrew interesom szeroko pojtego establishmentu, za to w interesie obywateli.36 Prowadzona przez wiele
lat praca u podstaw odniosa pewne skutki. W debatach uniwersyteckich, medialnych, coraz
czciej mwi si o reformie systemu wyborczego. Ruch JOW lub Zmieleni s rodowiskami otwartymi na dyskusj w swoich publikacjach, ksikach czsto podejmowali polemik
zprzeciwnikami postulatu wprowadzenia okrgw jednomandatowych. Niewtpliwie dyskusja na temat reformy systemu wyborczego wzmacnia i aktywizuje spoeczestwo obywatelskie,
jeden z fundamentw ustrojowych Rzeczypospolitej Polskiej.

29
30

94

A. Johnsson, Alternatywne systemy wyborcze, [w:] M. A. Griffith-Traversy (red.), Demokracja, parlament i systemy
wyborcze, wyd. Vizja Press & IT, Warszawa 2007, s. 74.
36
http://zmieleni.pl/o-akcji-plan/deklaracja-zmieleni-pl/ (data dostpu 25.07.2013 r.).
35

95

Activity of the Ruch Obywatelski na Rzecz Jednomandatowych Okrgw Wyborczych (Social Movement for single-member constituencies in Poland) and its influence on political
awareness in Poland
The author of the article presents the history of Ruch Obywatelski na Rzecz Jednomandatowych Okrgw Wyborczych and activities undertaken by that organization. Ruch Obywatelski
na Rzecz Jednomandatowych Okrgw Wyborczych (eng. Social Movement for single-member constituencies in Poland) is a polish social movement which endeavoures to promote the
idea of changing the voting system in Poland. The movement has been working from about 20
years and, as one of only few social organizations is trying to convince body politic to asinglewinner voting system. According to coordinates of Ruch Obywatelski, reform of the voting system in Poland is principal task for present-day Poland. They stated that single-winner voting
system, known primarily from The Great Britain or United States of America should substitute
the system of proportional representation. Ruch Obywatelski do not have aconcrete legal form
as a member of the movement is regarded everyone who support the idea of changing the voting
system. Despite of political difficulties, Ruch is continuing its actions (by mass-media, scientific works, manifestations etc.), thus it has an influence on polish civic awareness.

Przegld Europejskiej Kultury Prawnej

Numer 1 (Czerwiec 2015)

Wrocaw 2015
98

99

Przegld Europejskiej Kultury Prawnej

Numer 1 (Czerwiec 2015)

Wrocaw 2015