potraa zmieci nawet i 40 tysicy kibicw.

Tak byo wiosn 1984 roku,

podczas meczu z Widzewem.

Budowniczy Bugarskiej
Budow stadionu, a raczej jego sypanie Janusz Gogolewski okrela
jako potworne przedsiwzicie. Sprzt by prymitywny, ziemi cigle brakowao, nawet gdy si wydawao, e jest akurat tyle, ile potrzeba.
Nie wystarczya ta, o ktrej opowiada prezes Pieczak, przywoona
z miejsca budowy wielkich osiedli mieszkaniowych. Apelowalimy do
wykonawcw wszystkich robt w Poznaniu, by nam dostarczali ziemi.
Bylimy gotowi zagospodarowa kad jej ilo mwi byy napastnik,
potem budowlaniec.
Ziemia nie bya przesadnie drogim materiaem budowlanym. Mona
powiedzie, e wystpowaa w przyrodzie w ilociach nieograniczonych.
W tamtych ciekawych czasach brakowao niestety wszystkiego, nawet zwykej ziemi, ktr zreszt trzeba byo jako przetransportowa na Bugarsk.
Samo wyrwnanie terenu stanowio nie byle jakie przedsiwzicie,
bo naleao nie tylko zasypa leje po bombach, ale i zlikwidowa rozcigajce si tam mokrada. To byo ulubione miejsce wdkarzy. Nie przychodzili tam na pow, ale by zbiera dafnie, czyli skorupiaki suce im
jako przynta. Szukali ich w bajorkach i maych stawach, ktrych na tym
terenie nie brakowao.
Jak twierdzi Wojciech Ryyski, projektant obecnego stadionu, teren
by rzeczywicie podmoky, ale nie w sposb naturalny, lecz za przyczyn uszkodzenia kanau. Pyncy tamtdy Strumie Junikowski zosta
wykorzystany jako naturalny kolektor, zabudowany podobnie jak inne
cieki wodne w Poznaniu, na przykad rzeczka Bogdanka. Zanim wadze
pruskie przystpiy do budowy fortykacji, musiay przecie odwoni teren. Doszo jednak do awarii, woda nie popyna w kierunku Warty, lecz
rozlewaa si na miejscu. Wanie dlatego Fort VIII jest jedynym z caego
piercienia budowli militarnych, w ktrego fosie mona zobaczy wod.
Poziom wd gruntowych mia potem wpyw na budow stadionu ju
nowoczesnego, elbetowego.
Niwelowanie terenu nie byo jedynym utrudnieniem. Trzeba byo
co zrobi z pruskim bunkrem, bdcym elementem wyposaenia fortu
nr VIII, cho znajdujcym si po drugiej stronie fosy, a wic poza obrbem militarnej budowli. Dziaa w nim, jak pamitaj starsi poznaniacy,

Rozdzia 4: Stadion z piasku

67

warsztat samochodowy niejakiego Frckowiaka, naprawiajcego tam

auta dobrych, zagranicznych marek, np. BMW. Przedsibiorca, w tamtych czasach nazywany swojsko prywaciarzem, zosta zmuszony do
opuszczenia tego miejsca. Otrzyma inny teren, po drugiej stronie ulicy

J.Djaczenko

Dzisiejszy widok fosy Fortu VIII.

Grunwaldzkiej. Potem, jak twierdz mieszkacy okolic stadionu, przeprowadzi si na Jeyce, a jego rma dobrze prosperuje do dzi.
Na tym terenie by nie tylko ten jeden, ale a 3 bunkry precyzuje
Janusz Gogolewski. Oprcz tego najwikszego, przy fosie, po drugiej
stronie obecnego stadionu, od ulicy Ptasiej, byy jeszcze dwa duo mniejsze. Jeden z nich czy si z tym przy forcie, by bardzo dugi. Chcielimy
go rozebra, ale ostatecznie zosta wykorzystany do przeprowadzenia
ciepocigu.
Jak zdradza architekt Wojciech Ryyski, dobrze znajcy kulisy pniejszej rozbudowy stadionu, bunkrw byo nie 3, lecz 4. Latem 2011
roku, w trakcie wymiany murawy po zawodach Red Bull X-Fighters,
a przy okazji znajdujcych si pod ni instalacji grzewczych i odwadniajcych, pracownicy namierzyli jeszcze jedn militarn budowl. Tkwia sobie prawie na rodku boiska, kilkadziesit centymetrw poniej
trawy. Zostaa natychmiast schowana, by nie kusi losu, nie utrudnia

68

Stadion. Magia Bugarskiej

przygotowa do Euro 2012, nikt nie by zainteresowany naganianiem

tego znaleziska.
Warto tego odnalezionego bunkra jako zabytku bya adna zapewnia projektant stadionu. Rwnie niska bya warto mniejszego bunkra, o ktrym opowiada Janusz Gogolewski, znajdujcego si na styku
I i IV trybuny. Zosta przez wykonawc natychmiast zalany betonem.
Nikt go nigdy nie znajdzie.
Wykopanie zabytku rzeczywicie mogo skomplikowa przygotowania miasta do Euro 2012. W dzisiejszych czasach ludzie nauczyli si ceni
pamitki z przeszoci, wic odkrycie cennej budowli militarnej, ktr
zainteresowaliby si historycy, archeolodzy, znawcy zabytkw nie tylko
oddalioby od Poznania wan imprez, ale i na dugo pozbawio Lecha
wasnego boiska. Co innego w latach szedziesitych wtedy nikt si
z zabytkami architektury militarnej nie cacka, zwaszcza gdy si brzydko
kojarzyy. wczesna wadza bez wahania zgodzia si na likwidacj najwikszego bunkra, ktry nie do, e zawadza budowniczym stadionu,
to jeszcze upamitnia pruskie panowanie nad Wielkopolsk.

J.Djaczenko

Pruski bunkier przetrwa do dzi. Jest elementem stadionu.

Pamitajmy, e dziao si to ledwo 20 lat po wojnie, gdy temat martyrologii polskiego narodu by wakowany we wszystkich moliwych
publikacjach, powtarzany przy kadej okazji, nie obyo si bez niego ad-

Rozdzia 4: Stadion z piasku

69

ne ocjalne przemwienie. Pamitek z okresu niemieckiego panowania

nad miastem nie wypadao eksponowa. Nawet przez myl nikomu nie
przeszo zachowanie budowli dla przyszych pokole. Formalnie bya
wasnoci miejscowej jednostki wojskowej, ktra moga wykorzystywa
bunkier zgodnie z jego przeznaczeniem. Wojskowi stwierdzili, e stara budowla jest im zbdna, wic budowlacy mog sobie zrobi z ni
wszystko, co uznaj za suszne. Janusz Gogolewski sprowadzi saperw
z Wrocawia, by przeszkadzajcy, a trudny do rozebrania obiekt jak najszybciej wysadzili w powietrze.
Przyjechali, by si z bunkrem rozprawi, a my uprzedzilimy mieszkacw, e bdzie gony wybuch. Saperzy stwierdzili jednak, e nie
mona uy materiaw burzcych, bo w promieniu ilu tam kilometrw
ludziom powypadayby w oknach wszystkie szyby. Nie byo innego rozwizania musielimy ten bunkier zostawi. Zdecydowalimy si go
zasypa i o nim zapomnie, bo nikt nie bra pod uwag, e nasyp pod
stadionow widowni bdzie kiedykolwiek rozbierany. Przez kilkadziesit lat pruski bunkier tkwi pod trybun od strony Fortu VIII, na jej uku
mwi budowniczy stadionu.
Sypanie waw trwao latami, za to po 30 latach rozbirka przebiegaa
byskawicznie. Wykopanie spod ziemi zabytkowego bunkra wzbudzio
ma sensacj. Nie brakowao gosw, by rozprawi si z nim w taki sam
sposb, w jaki chcieli go potraktowa poprzednicy. Zrobiby si jednak
skandal, dzi takie obiekty chroni si, pieczoowicie restauruje, udostpnia do zwiedzania. Bunkier przetrwa wic i napyta projektantowi niemaej biedy, bo trzeba go byo wkomponowa w trybuny powstajcego
stadionu. O tym, by stadion przesun, mowy nie byo. Staa ju przecie
wczeniej zbudowana IV trybuna. W ten sposb poznaski stadion zosta jedynym na wiecie, ktry ma tak niesamowity element konstrukcyjny doskonale widoczny, dostpny pruski bunkier z XIX wieku. By
moe kiedy zostanie wykorzystany w sensowny sposb, ale z pewnoci
utrudni to jego pooenie. Miejsca jest tam niewiele. Budowa stadionu,
a przede wszystkim pniejsze dostosowywanie go do uytku przebiegao w wielkim popiechu, nikt nie znalaz czasu, by si pochyli przed Euro
2012 nad jeszcze jednym, akurat nie tym najwaniejszym problemem.
Najstarsi kibice opowiadali sobie historie o koparkach, ktre miay
uton w bagniskach podczas budowy starego stadionu. Wydobywanie
ich stanowio techniczny i organizacyjny problem, wic pozostay tam

70

Stadion. Magia Bugarskiej

na zawsze jako formalnie zomowane. Podczas robt rozbirkowych niektrzy mieli nadziej na odnalezienie tego zakonserwowanego w mokradach sprztu. Nic takiego nie nastpio. I nic dziwnego, bo to legendy.
Nigdy nie stracilimy adnego sprztu dementuje ze miechem Janusz
Gogolewski.
Formowanie waw ziemnych zwoonym przez wywrotki urobkiem
trwao dugo, trzeba byo czeka, a osign dziesiciometrow wysoko. Nadawaniem im waciwego ksztatu zajmowao si Wielkopolskie
Przedsibiorstwo Robt Inwestycyjnych. Na szczcie dla ludzi zasiadajcych potem na trybunach i ogldajcych mecze nasyp ten, inaczej ni
na Golcinie i w innych miejscach, nie by rozoysty. Tu budowniczowie
wznosili trybuny na gruncie paskim, nie musieli ich dostosowywa do
naturalnego uksztatowania terenu, do agodnych niecek. Widownia bya
stroma, zapewniajca dobr widoczno. Zaoenie byo takie: kto, kto
siedzi rzd niej, nie moe zasania widocznoci. Architektura widowni
bya dzieem Biura Projektw Przemysu Wglowego z Gliwic, bo w Poznaniu nie mona byo znale rmy gotowej podj si tak trudnego wyzwania. Jak pamitamy, pastwowe przedsibiorstwa nie wyryway sobie
roboty z rk. Raczej tumaczyy si brakiem moliwoci przerobowych,
z sytuacj kadrow, wieloci rozmaitych zamwie i czym tam jeszcze.
Pan Gogolewski przypomina sobie, e architekt nadajcy widowni
ksztat nazywa si Salich. Zaprojektowa trybuny pkoliste, w ksztacie podkowy. Pusta przestrze za bramk od strony ulicy Ptasiej miaa
zosta zamknita budowl ju nie sypan z ziemi, lecz elbetow, z hal
sportow i pywalni, wszak nie tylko pikarze czekali na popraw warunkw trenowania i rozgrywania zawodw.
Prezes Wacaw Drab do swoich obowizkw podchodzi solidnie, po
poznasku, potra przewidywa i uwzgldnia przysze potrzeby. Wiedzia, e nowoczesny stadion potrzebuje sztucznego owietlenia. Zdawa
te sobie spraw, e nie zostanie ono zamontowane natychmiast, bo kolei
nie byo na taki luksus sta. Zwrci si wic do Janusza Gogolewskiego,
by solidnie przygotowa miejsca do wzniesienia masztw pod jupitery,
nawet jeli trzeba bdzie na nie dugo czeka.
Zanim jeszcze uformowalimy nasypy, zadbalimy o 4 fundamenty
pod wiee owietleniowe, o wymiarach 6 x 13 metrw, o gruboci 60 centymetrw. Kada z tych konstrukcji wspieraa si na kilkunastu potnych
palach, bo teren nie by stabilny. Pracowalimy wic z wyprzedzeniem,

Rozdzia 4: Stadion z piasku

71

by nie trzeba byo rozbiera waw ziemnych i martwi si o fundamenty,

gdy zacznie si monta owietlenia. A nastpio to dopiero po kilkunastu
latach podkrela Janusz Gogolewski.
Przed sypaniem waw zainstalowany zosta drena pod miejscem,
w ktrym znalazo si boisko. Na skrajach placu gry powstao odwodnienie, wic nawet przy potnych ulewach na pycie nie zbieraa si woda.

Archiwum M.Lipczyskiego

Boisko miao kiedy a 80 metrw szerokoci i 115 dugoci. Potem je stopniowo zmniejszano.

Boisko byo najwikszym z moliwych dozwolonych przepisami.

Sam je wytyczyem. Rzeczywicie byo dugie, miao a 115 metrw.
Szeroko wynosia 80 metrw. Pamitam, e trenujcy Lecha Wojciech
azarek spyta oburzony: Czy ty chcesz nas zarn? Zmniejszylimy
wic plac gry, co niestety o kilka metrw oddalio linie boczne od widowni wspomina Janusz Gogolewski. Po tej zmianie wymiary boiska
i tak przekraczay wartoci wprowadzone potem przepisami FIFA, wic
w trakcie przebudowy trzeba je byo ponownie zmniejsza, jeszcze bardziej oddalajc plac gry od publicznoci.
To bya inwestycja kolejowa, a ta instytucja nigdy nie cieszya si opini szczeglnie sprawnej. Budow stadionu, rozpoczt formalnie w 1968
roku, trzeba byo przerywa. Zdarzao si, e nawet na 6 lat. Cakiem realne
byo zagroenie, e inwestycja podzieli losy innych, rozgrzebanych

72

Stadion. Magia Bugarskiej

w latach socjalizmu i nigdy nie dokoczonych. Na wszystko brakowao

pienidzy i mocy przerobowych. Jak ocjalnie informowano portfel zamwie wykonawcw wykorzystany zosta na wiele lat do przodu.
Kiedy sytuacja stawaa si krytyczna, prezes-kolejarz musia na rne sposoby interweniowa, by uratowa powstajcy kompleks sportowy.
Udao si skorzysta z fortelu budowa stadionu zostaa formalnie wczona do programu elektrykacji linii kolejowej Pozna Berlin. Wszystkie dokumenty dotyczce tej sprawy przechodziy przez rce Janusza
Gogolewskiego, wic jest on najlepiej zorientowan w sprawie inwestycji
osob i doskonale pamita tamten ukad.
Uciekanie si do rozmaitych urzdniczych trickw, by zaatwi realizacj wanego spoecznie zadania byo wwczas na porzdku dziennym.
Nikt nie siga po cudz wasno, nikt nie czu si oszustem nacigajcym
pastwo. Przeprowadzanie najdziwniejszych rozgrywek, by pozyska
fundusze dla swego regionu i miasta uznawano za powd do chway.
Wszyscy wiedzieli, e caa Polska odbudowaa swoj stolic, a urzdnikom rezydujcym w tej stolicy tak bardzo pastwowy centralizm wszed
w krew, e potrzebami innych miast i regionw niewiele si przejmowali.
Wsplny, narodowy majtek, wypracowany w wielu miastach, waciciele Polski dzielili tak, jak im si podobao.
Trudno si dziwi, e po zastosowaniu takiej onglerki faktami, absolutnie wszystko na tym stadionie ma zwizek z kolej. Take dwupitrowy budyneczek, stojcy za ukiem trybun, przed fos Fortu VIII, zosta
zbudowany jako nastawnia kolejowa takie okrelenie guruje w ocjalnych dokumentach. Co wicej, ksztatem przypomina taki smuky,
rozszerzajcy si ku grze obiekt, zawierajcy malekie, niemal piwniczne okienka w swej dolnej czci, za to z charakterystycznymi balkonami
na wyszych pitrach. Rozpociera si z nich pikny widok na stojcy
w odlegoci kilkunastu metrw wa ziemny. Jak wie niesie, gdyby nie
sportowa inwestycja kolejowego klubu, dokadnie taki budyneczek postawiony by zosta w rejonie wza Pozna-Franowo i wykorzystywany
zgodnie z przeznaczeniem.
Janusz Gogolewski przekonuje jednak konsekwentnie, e architekt
Werner z Wojewdzkiego Biura Projektw w Poznaniu zaprojektowa budynek wycznie na uytek klubu, mimo i na zleceniu bya bo musiaa by nazwa nastawnia kolejowa. Pracownicy klubu i odwiedzajcy
ich interesanci do ostatnich chwil okrelali ten obiekt wanie jako na-

Rozdzia 4: Stadion z piasku

73

stawni. Miao to podwjne znaczenie wadze Kolejorza rzeczywicie

kieroway Poznask Lokomotyw na waciwe tory.
Niczego innego jak obiekty kolejowe nie mielimy prawa zleci. Posiadalimy zreszt w tym budynku wszystko, co byo nam do sportowego funkcjonowania potrzebne, oprcz porzdnej sali konferencyjnej. Na
ni ju nie wystarczyo miejsca mwi Janusz Gogolewski. Obok dobudowano po kilku latach wietlic majc peni funkcj sali konferencyjnej. Doczekaa ostatecznej rozbirki razem z ca nastawni, a w ostatnich
latach funkcjonowania nosia dumn nazw Pyra cafe. Zbierali si tam
kibice przed meczem, by wypi kufelek (plastikowy) piwa, spotykali si

P.Stencel

Jarosaw Kiliski, wczesny prezes Wiary Lecha wrcza szaliki trenerom Czesawowi Michniewiczowi i Rafaowi Ulatowskiemu, czonkom zarzdu Lecha. W tle budynek klubowy zwany nastawni. Jest widoczny dziki rozebraniu wau ziemnego.

pikarze, by spoy obiady fundowane przez klub. Konferencje prasowe

po meczach ligowych odbyway si w pomieszczeniach nastawni, a kiedy
Lech rozgrywa wane mecze midzynarodowe, na potrzeby konferencji
prasowych rozbijano opodal duy namiot.
Kibicom budyneczek klubowy si spodoba, bo to byo co nowego,
co wasnego. Cieszyli si, e stana tam budowla jednoznacznie kojarzca si z klubem, a do tego majca adn architektur. Po bilety na mecz
nie musieli ju jedzi do sekretariatu klubu mieszczcego si w dyrekcji

74

Stadion. Magia Bugarskiej

PKP przy ulicy Marchlewskiego (obecnie aleja Niepodlegoci), gdzie panowaa ciasnota i trzeba byo sta w kolejkach.
Budynek przeszed wewntrzn modernizacj w 1999 roku, gdy sponsorem (a nawet przez krtki okres elementem ocjalnej nazwy klubu)
bya rma Kreisel dziaajca w brany materiaw budowlanych. Nowy
wystrj zyskao II pitro, gdzie znalazy si sekretariat, pomieszczenia
dla zarzdu, biura, salka konferencyjna. Szatnia gospodarzy przeniesiona zostaa stamtd na I pitro. Szatnia goci od pocztku do koca
usytuowana bya na parterze, gdzie funkcjonowao te biuro sprzeday
biletw. Kibice troch aowali przeniesienia szatni. Gdy funkcjonowaa
w starym miejscu, jej okna znajdoway si na wysokoci korony stadionu, gdzie po zwyciskim meczu gromadzili si fani Kolejorza, by wiwatowa wsplnie z pikarzami.
Od zewntrz, z boku wchodzio si do kotowni i magazynu. Kiedy
klub w nowym tysicleciu ledwo wiza koniec z kocem, brakowao
wszystkiego, take opau zim. We wszystkich pomieszczeniach byo
przeraliwie zimno. Jako opa wykorzystano to, co si do tego nadawao,
a nie byo niezbdne, jak na przykad stare meble niczym na starym
parowcu, ktry bez paliwa nie mg dopyn do portu. Take Lech do
miejsca przeznaczenia szczliwie dopyn, osoby pracujce niegdy

Archiwum MCS

Po meczu sdziowie i pikarze w drodze do szatni musieli przej przez tunel.

Rozdzia 4: Stadion z piasku

75

Archiwum Lecha Pozna

w nastawni wspominaj j z duym sentymentem. I ze miechem zapewniaj, e tego obiektu nie mona byo zaprojektowa jako budynku klubowego albo kto, kto ten budyneczek rozrysowa nie mia pojcia, e
klub pikarski funkcjonuje inaczej ni suby nadzorujce ruch kolejowy.
Z budynku klubowego pikarze obu druyn i sdziowie przedostawali si na boisko tunelem wydronym w ziemnej trybunie. T sam
drog trzeba byo wrci. Gdy pracownicy klubu i pikarze mieli uwagi
do pracy arbitrw, przekazywali je zwykle wanie w drodze do szatni.
Oywiona dyskusja, w trakcie ktrej analizowano sporne sytuacje i przytaczano obowizujce przepisy gry w pik non, nie zawsze ograniczaa si do wymiany sw. Niektrzy panowie z gwizdkiem ciemny tunel
z ulicy Bugarskiej do dzi wspominaj jak zy sen.
Budowa poznaskiego stadionu w latach siedemdziesitych w zasadniczy sposb rnia si od tego, co na wielkich budowach widzimy dzi.
Najwikszy ruch, jak moemy tam zaobserwowa, panuje w dni robocze.
Denerwuje nas, gdy toczymy si na wskiej ulicy lub stoimy w dugim
korku, bo akurat trwa inwestycja drogowa, a punktualnie o godzinie 15
pracownicy ogaszaj fajrant i zwijaj sprzt, wypoczywaj te w soboty
i nie zapominaj dzie wity wici. Przy Bugarskiej byo dokadnie
odwrotnie. Gdy brakowao pienidzy na kontynuacj robt, budowa
oywaa wanie tylko w soboty
i niedziele, bo odbyway si tu czyny spoeczne. Kolejarze, z dyrektorami na czele, przychodzili, by
wznosi stadion swego klubu.
Dziki takiej sile roboczej formowane byy way ziemne, oczywicie pod okiem geodety, ktry
dokadnie wskazywa, do ktrego
miejsca naley sypa ziemi, pod
jakim ktem. Zjawiay si tu cae
kolejarskie rodziny z dziemi opowiada Janusz Gogolewski.
Kolejarze uczestniczcy w czyMonta masztw owietleniowych ciekawie
nach spoecznych wicie wierzyli,
zaprojektowanych przez Marka Czury.

76

Stadion. Magia Bugarskiej

Archiwum MCS

e dziaaj na korzy swojego klubu. Wielu z nich solennie obiecano, e w zamian za

wielki wkad w powstanie klubowego obiektu
bd mieli zapewniony doywotni, darmowy
wstp na trybuny. Nigdy si tego nie doczekali, ale dziki ich powiceniu pierwszy mecz
na nowym stadionie mona byo rozegra zaledwie 12 lat po rozpoczciu budowy, w sierpniu 1980 roku.
Byo gorce polskie lato, w caym kraju wybuchay strajki, czyli mwic jzykiem ocjalnej propagandy nastpoway nieuzasadnione
przerwy w pracy. W Poznaniu dziao si niewiele, a przynajmniej mniej ni na Wybrzeu,
cho czasami tramwaje nie wyjeday z zajezdni, na ulicach panowa potworny rozgardiasz.
Poznaniacy nasuchiwali z zainteresowaniem,
co dzieje si w kraju, a 23 sierpnia gwnym
Zanim maszty zacza trawi
wydarzeniem lokalnym by pierwszy mecz Lerdza, wyglday imponujco.
cha na nowym stadionie, przeciwko Motorowi
Lublin, ktry na krtko zagoci w I lidze. Faworyzowany Kolejorz tylko
zremisowa, cho prowadzi po bramce Marka Skurczyskiego. Gwnym
tematem kibicowskich rozmw by strajk trwajcy w gdaskiej stoczni.

Prymitywny, ale najlepszy w kraju

W 1986 roku stadion Lecha doczeka si wreszcie jupiterw. I to od
razu najlepszych w Polsce. Sia owietlenia wynosia 1890 luksw. Kibice
Lecha nie mogli si doczeka, a lampy te rozbysn. Przyjedali z caego miasta, by oglda prby owietlenia, napawa si nowym widokiem,
czu atmosfer wielkiego wiata. Potem opowiadali sobie, jak wgierscy i poznascy pracownicy podzielili boisko na kwadraty, regulowali
ustawienie wielkich lamp zainstalowanych na wysokich, oryginalnych
w ksztacie masztach, by cay plac gry owietlony by rwnomiernie.
Lampy sprowadzono z Wgier.
Prawdziwa inauguracja owietlenia przypada na mecz reprezentacji
narodowej z Grecj, w padzierniku 1986 roku.

Rozdzia 4: Stadion z piasku

77