Professional Documents
Culture Documents
STRALING
hoofdstuk 9
vwo bovenbouw
natuurkunde projekt
|PLON^JvA^RUGC>
Amsterdam
83
STRALINGSFYSICA
IN HET
ZIEKENHUIS
INHOUD:
9.1
Dosisberekening
84
9.2
Absorptie
87
9.3
94
9.4
Spektrum v a n rntgenstraling
95
9.5
Filtering
99
9.6
Aktiviteit
102
9.7
Diagnostische b e s t r a l i n g
106
9.8
Therapeutische
110
bestraling
.113
B i j l a g e : Massa en e n e r g i e
.:.v-
Een
lineaire
versneller
voor
megavolttherapie
vooruitblik
A l l e t o e p a s s i n g e n v a n i o n i s e r e n d e s t r a l i n g i n een z i e k e n h u i s b e r u s t e n op
absorptie
van s t r a l i n g i n w e e f s e l s . Voor h e t k i e z e n v a n de j u i s t e s o o r t
s t r a l i n g v o o r h e t beoogde d o e l moet men dan ook een goed i n z i c h t hebben i n
de n a t u u r k u n d i g e p r o c e s s e n waardoor a b s o r p t i e p l a a t s v i n d t .
I n h e t z i e k e n h u i s worden a l f a - en bta-straling n a u w e l i j k s meer g e b r u i k t .
Fotonen, dus rntgenstraling en g a m m a s t r a l i n g , z i j n v e e l g e s c h i k t e r v o o r
t o e p a s s i n g e n i n de geneeskunde. Want de a b s o r p t i e van f o t o n e n wordt v o o r a l
bepaald door de energien en d i e i s g e m a k k e l i j k i n t e s t e l l e n (rntgens t r a l i n g ) o f t e k i e z e n (gammabron).
I n d i t h o o f d s t u k s t a a t daarom de v r a a g c e n t r a a l : "Welke f y s i s c h e e i g e n schappen van f o t o n e n z i j n v a n b e l a n g b i j d i a g n o s t i s c h en b i j t h e r a p e u t i s c h
g e b r u i k en hoe benvloeden d i e eigenschappen de keuze van een s t r a l i n g s bron?"
D a a r b i j komt ook h e t werk van de s t r a l i n g s f y s i c u s i n een z i e k e n h u i s aan de
orde. Deze houdt z i c h b e z i g met de b e s t r a l i n g s a p p a r a t u u r en met name de
i n s t e l l i n g e r v a n b i j een b e h a n d e l i n g of d i a g n o s e . Ook de v e i l i g h e i d s c o n t r o l e v a n p e r s o n e e l en patinten b e h o o r t t o t z i j n taak. Kortom: de s t r a l i n g s f y s i c u s z o r g t e r v o o r d a t h e t gewenste e f f e c t o p t r e e d t en d a t de n i e t gewenste e f f e c t e n z o v e e l m o g e l i j k voorkomen worden.
84
STRALINGSFYSICA
9.1
IN
HET
ZIEKENHUIS
DOSISBEREKENING
gegevens
/
fig.
Een
9.1
beweegbaretalel
patint d i e een
r a d i o a k t i e v e s l o k J 131
s c i n t i g r a m gemaakt wordt.
Als
z i j b i j het
toegediend h e e f t
verzorgen van
de
radioaktieve dosis
85
STRALINGSFYSICA
IN HET
ZIEKENHUIS
BiM
f i g , 9.2
BiM
BuM
Ra
z>c
D
BiM
Bum
Ra
=
=
=
=
BuM
86
STRALINGSFYSICA
IN HET
ZIEKENHUIS
RONTGENBEHANDELKAMER
H i e r o n d e r z i e j e een t e k e n i n g van een behandelkamer v o o r t h e r a p e u t i s c h e b e s t r a l i n g van patinten.
f i g . 9.3
Een kamer voor uitwendige b e s t r a l i n g
a. W i j s m i n s t e n s twee m a a t r e g e l e n aan d i e g e t r o f f e n z i j n om h e t
p e r s o n e e l tegen de rntgenstraling t e beschermen.
b. Kan de bescherming van h e t p e r s o n e e l ook gezocht worden i n bep e r k i n g van de a k t i v i t e i t v a n de b r o n , de duur van b l o o t s t e l l i n g
of de g e b r u i k t e e n e r g i e ?
87
STRALINGSFYSICA
9.2
IN
HET
ZIEKENHUIS
ABSORPTIE
B i j g e b r u i k van rntgenstraling en y - s t r a l i n g i n de g e z o n d h e i d s z o r g i s de
mate van a b s o r p t i e van de s t r a l i n g bepalend voor h e t g e b r u i k e r v a n .
1
ABSORPTIE
Ga voor de v o l g e n d e t o e p a s s i n g e n van f o t o n e n b u n d e l s na waar en i n
welke mate a b s o r p t i e of v e r s c h i l l e n i n a b s o r p t i e gewenst z i j n :
a. a f s c h e r m i n g
b. maken van een s c i n t i g r a m
c. maken van een rntgenfoto
d. t h e r a p e u t i s c h e b e s t r a l i n g van een d i e p onder de h u i d gelegen tumor.
* " T i
ri m>"
9.4
fig.
Een
s c i n t i g r a m van
vlek d u i d t op
een
de
schildklier
gemaakt met
Tc
s l e c h t funktionerend d e e l van
- 9 9 m . De
de
lichte
schildklier.
effekt
Een f o t o n dat i n een atoom d o o r d r i n g t kan door een e l e k t r o n u i t de e l e k tronenwolk van het atoom geabsorbeerd worden. Het e l e k t r o n neemt de e n e r g i e van het f o t o n op en g e b r u i k t een d e e l daarvan om te ontsnappen aan h e t
atoom waaraan het gebonden i s . Daarvoor i s de bindingsenergie
bind n o d i g .
Het i s de e n e r g i e d i e n o d i g i s om een e l e k t r o n v a n u i t z i j n baan naar b u i ten het atoom, h e t ' o n e i n d i g e ' dus, t e k r i j g e n .
atoom
fotoelektrisch
effekt
foton
h.f
*..
fig. 9.5
F o t o - e l e k t r i s c h e f f e k t : een
b i n n e n - s c h i l van
een
kern.
uitgestoten elektron
foton s l a a t
een
e l e k t r o n los u i t
een
88
STRALINGSFYSICA
100
"e
1
IN HET
ZIEKENHUIS
F0T0ELECT8ISCH
10 .
0.1
i
j
o;oi
\v
\ ./
FOTOEL CCTItlSCN
CCT
o.ooi
50
100
200
S00
k<V
10
20
"
$o
ioo
loo
$oo
9.6
f i g . 9.7
De absorptiecofficint
als
De absorptiecofficint
f u n k t i e van de fotonenergie
voor lood. D u i d e l i j k i s z i c h t b a a r
dat
10
ftontnarglt
fotonanerqie
fig.
10
HiV
HeV
b i j ca 70 keV de K - s c h i l gaat
a l s f u n k t i e van de fotonenergie
voor water. Aangezien de
K-schil-
meedoen. Let op de l o g a r i t m i s c h e
s l e c h t s een k l e i n e b i n d i n g s e n e r g i e
schalen!
e f f e k t heel
gering.
f = *bind
k
of: E
= h f - E
k
h i n d
^oo " ^n
89
STRALINGSFYSICA
-"3
-.7^s=
-JftJ
L
- <3,o
- u. 0
iL^i-c.ea-
I N HET Z I E K E N H U I S
"-L.,.
- >>
6
L1
(_
f i g . 9.3b
f i g . 9.8c
Energieschema van aluminium.
f i g . 9.8a
Energieschema van lood. D i t schema
geeft de energieniveaus van de
bezette s c h i l l e n . Binnen de L- en
(keV)
hogere
-8 f,o
het nulpunt
l<
H'
IIl'
in een energie
schema
90
STRALINGSFYSICA
IN
HET
ZIEKENHUIS
comptoneffekt
Het tweede b e l a n g r i j k e a b s o r p t i e p r o c e s i s het c o m p t o n e f f e k t . D a a r b i j s p e l e n
e l e k t r o n e n , d i e een ( t e n o p z i c h t e van de f o t o n e n e r g i e ) k l e i n e b i n d i n g s e n e r g i e hebben een r o l . Zo'n e l e k t r o n wordt u i t z i j n baan g e s l a g e n en k r i j g t
k i n e t i s c h e e n e r g i e . Het f o t o n wordt h i e r b i j e c h t e r n i e t g e a b s o r b e e r d , maar
gaat v e r d e r , z i j het met een k l e i n e r e e n e r g i e (h ' ) .
h f=h
* *kin
*bind
(*0)
b i nd
Het
comptoneffekt.
keV
HeV
fotonantrg!.
fotonenergie
fig.
De
9.10
a b s o r p t i e g r a f i e k voor lood:
a b s o r p t i e door comptoneffekt
neemt
af.
fig.
De
9.11
a b s o r p t i e g r a f i e k voor water,
91
STRALINGSFYSICA
ENERGIEVERDELING NA HET
IN
HET
ZIEKENHUIS
COMPTONEFFEKT
b e z i t een f o t o n door z i j n e n e r g i e ook massa en z i j n massa en e n e r g i e e q u i v a l e n t . Maar de massa van een f o t o n h e e f t een wat andere aard dan dat van
b i j v o o r b e e l d een e l e k t r o n . Een f o t o n kan n a m e l i j k n o o i t s t i l g e z e t worden
en een e l e k t r o n i n p r i n c i p e w e l . Daarom zeggen we d a t een e l e k t r o n een
rustmassa
heeft (9,1.10~
kg) en dat een f o t o n een d e e l t j e zonder r u s t massa i s . Z i e ook de b i j l a g e op b l z . 1 1 3 over e n e r g i e en massa.
31
RUSTMASSA IN J OF
EV
fig.
9.12
Paarvorming. Het
foton
f o t o n h.f
'botst' met
waardoor een
+
POSITRON)
'/j\'
ann i hi1 at ies t r a l i no
7
een
inkomende
de
kern
elektron
en
p o s i t r o n ontstaan.
w i s s e l w e r k i n g met
v r i j elektron
een
CREATIE EN ANNIHILATIE
a. Hoe g r o o t moet de e n e r g i e van een f o t o n m i n s t e n s z i j n om een
p o s i t r o n - e l e k t r o n p a a r t e kunnen creren?
b. B i j a n n i h i l a t i e van een p o s i t r o n en een e l e k t r o n h e e f t n van
de twee f o t o n e n een e n e r g i e van 0,511 MeV. Hoe g r o o t i s de e n e r g i e
van h e t andere f o t o n ?
c. Waarom z u l l e n deze twee f o t o n e n i n t e g e n g e s t e l d e r i c h t i n g worden weggezonden?
92
STRALIN6SFYSICA
IN
HET
ZIEKENHUIS
PROTON EN ANTIPROTON
Hoe g r o o t moet de e n e r g i e van een f o t o n m i n s t e n s z i j n om een
p r o t o n / a n t i p r o t o n p a a r te kunnen vormen? G e b r u i k j e BINAS-boek
t a b e l 7.
LI
Pfoton
"l
I
1
.
1 -
0.T-
V-
c
tr ICT
t
0.001
20
50
100
200
500
10
FOTDELECTHtSCH
9PCT1C .\
>
20
fotonenergie
fig.
De
9.13
a b s o r p t i e g r a f i e k voor lood.
fig.
De
9.14
a b s o r p t i e g r a f i e k voor water.
Er z i j n nog e n k e l e andere a b s o r p t i e - en v e r s t r o o i i n g s p r o c e s s e n :
c o h e r e n t e v e r s t r o o i i n g : h e t f o t o n wordt g e a b s o r b e e r d i n een atoom,
maar o n m i d d e l l i j k met v r i j w e l d e z e l f d e e n e r g i e , maar i n een andere
r i c h t i n g , u i t g e z o n d e n . D i t p r o c e s v e r s t o o r t h e t b e p a l e n van de r i c h t i n g w a a r u i t h e t f o t o n a f k o m s t i g i s , wat v o o r a l b i j opnamen met een
y-camera o f rntgenfoto l a s t i g i s ( z i e ook b l z . 108) ;
vorming van andere d e e l t j e s / a n t i d e e l t j e s p a r e n . D i t g e b e u r t a l l e e n
b i j z e e r hoge energien en i s van w e i n i g i n v l o e d b i j de meeste t o e p a s s i n g e n van i o n i s e r e n d e s t r a l i n g ;
n u c l e a i r f o t o e f f e k t : de k e r n a b s o r b e e r t h e t f o t o n en zendt een
n e u t r o n o f p r o t o n u i t . D i t e f f e k t g a a t ( a f h a n k e l i j k van de g e t r o f f e n
kern) pas boven ca 10 MeV meespelen.
93
STRALINGSFYSICA
IN
HET
ZIEKENHUIS
ENERGIEVERDELING NA PAARVORMING
Ga na v i a w e l k e p r o c e s s e n de e n e r g i e van het f o t o n dat door p a a r vorming wordt g e a b s o r b e e r d , v e r d e r kan worden v e r d e e l d i n de s t o f .
het
nettoeffekt
van
de drie
absorptiemechanismen
Z o a l s u i t de g r a f i e k e n 9.15 en 9.16 b l i j k t , o v e r h e e r s t h e t f o t o e l e k t r i s c h
e f f e k t de a b s o r p t i e b i j l a g e r e energien. B i j hogere energien wordt e e r s t
het c o m p t o n e f f e k t en daarna de paarvorming o v e r h e e r s e n d . Dat h e e f t t o t
g e v o l g dat de t o t a l e a b s o r p t i e e e r s t d a a l t b i j toenemende e n e r g i e en d a a r n a , b i j
z e e r hoge energien (2 MeV b i j l o o d en 50 MeV b i j w a t e r ) weer gaat s t i j g e n .
De b e l a n g r i j k s t e v e r s c h i l l e n i n a b s o r p t i e t u s s e n s t o f f e n worden v e r o o r z a a k t door het f o t o e l e k t r i s c h e f f e k t . Omdat d i e boven de 500 keV ook v o o r
l o o d n i e t meer zo van i n v l o e d z i j n , v a l l e n de v e r s c h i l l e n i n a b s o r p t i e
t u s s e n water en l o o d dan v r i j w e l weg. Dat b e t e k e n t onder andere dat l o o d
dan n a u w e l i j k s meer een a f s c h e r m i n g b i e d t .
10
fig.
De
9.15
a b s o r p t i e g r a f i e k van
l o o d : d(
t o t a l e a b s o r p t i e i s ingetekend.
De
a b s o r p t i e g r a f i e k van
water.
De t o t a l e a b s o r p t i e i s ingetekend
20
50
100
200
500
keV
10
20
MeV
fotonenerg i e
94
STRALINGSFYSICA
9.3
HET
IN
HET
ZIEKENHUIS
Co
t
1
fig.
Het
9.17
gamma-spektrum
cobalt
1
L
van
-60.
1
1.0
1.2
1.4
1.6
1.8
2.0
. ,
.
.
f o t o n e n e r q i e i n MeV
ontstaan
van gammastraling
Een k e r n d i e r a d i o a k t i e f v e r v a l t zendt kernstraling
u i t : a l f a s t r a l i n g , dat
w i l zeggen een h e l i u m k e r n ; btastraling, d a t w i l zeggen een e l e k t r o n ; of
g a m m a s t r a l i n g , een f o t o n .
y - S t r a l i n g wordt u i t g e z o n d e n a l s een k e r n 'aangeslagen' i s . J e kunt dat
v e r g e l i j k e n met h e t aangeslagen z i j n van een atoom: dan i s n van de
buitenste
e l e k t r o n e n u i t de b u i t e n s t e s c h i l naar een hoger e n e r g i e n i v e a u
gegaan. Door h e t u i t z e n d e n van n of e n k e l e f o t o n e n met bepaalde e n e r g i e
v a l t h e t e l e k t r o n weer t e r u g i n de ' g r o n d t o e s t a n d ' ( z i e f i g . 9.18).
7
fig.
Een
9.18
fig.
aangeslagen z u u r s t o f -
atoom: het
(buitenste) elektron
t e r u g i n de
aangeslagen kern b e z i t
t e v e e l e n e r g i e . Je kunt je
valt
dat v o o r s t e l l e n
grondtoestand
onder u i t z e n d i n g van
f o t o n Ej =
Een
aangeslagen
9.19
kern e x t r a
alsof
trillings-
de
en/
of d r a a i i n g s e n e r g i e h e e f t
een
d i e het kan
^1-
door een
kwijtraken
y - f o t o n u i t te
zenden.
Zo b e s t a a n e r b i n n e n een k e r n ook v e r s c h i l l e n d e e n e r g i e n i v e a u s . Na h e t
u i t z e n d e n van een a- of 6 - d e e l t j e of b i j k e r n s p l i j t i n g kan de nieuw gevormde k e r n z i c h i n een 'aangeslagen' t o e s t a n d b e v i n d e n . Door een f o t o n
u i t t e zenden v a l t de k e r n t e r u g naar een l a g e r e n e r g i e n i v e a u of meteen
naar de g r o n d t o e s t a n d . De e n e r g i e d i e d a a r b i j v r i j k o m t kun j e a f l e z e n u i t
een v e r v a l s c h e m a , waarvan i n f i g . 9.20 e n k e l e v o o r b e e l d e n s t a a n van i n de
geneeskunde v e e l g e b r u i k t e n u c l i d e n .
TC
T c "
fig.
0)140
0|186
9.20
Vervalschema's. De
Co
0i142
de
BINAS-boek
( t a b e l 25)
opgezocht worden.
het
en
de
8 0
95
STRALINGSFYSICA
IN HET
ZIEKENHUIS
U i t h e t v e r v a l s c h e m a van cesium 137 (Cs 137 wordt b i j t h e r a p e u t i s c h e bes t r a l i n g g e b r u i k t ) b l i j k t d a t d i t n u c l i d e onder u i t z e n d i n g van een 6d e e l t j e naar barium -137 m v e r v a l t . Dat i s een aangeslagen t o e s t a n d van
b a r i u m -137 d i e met een z e k e r e h a l v e r i n g s t i j d ( 26 minuut) naar barium
v e r v a l t onder u i t z e n d i n g van een f o t o n van 0,66] MeV. De m s t a a t voor
metastabiel.
I n de n u c l e a i r e geneeskunde worden v e e l m e t a s t a b i e l e n u c l i d e n
g e b r u i k t , v o o r a l t e c h n e t i u m -99 m.
U i t h e t v e r v a l s c h e m a van radium -226 b l i j k t d a t deze n u c l i d e op twee man i e r e n kan v e r v a l l e n . D i r e k t naar radon -222 w a a r b i j h e t a - d e e l t j e a l l e
e n e r g i e (4,777 MeV) m e e k r i j g t . Dat gebeurt i n 94 % v a n de g e v a l l e n . Of
e e r s t naar een aangeslagen t o e s t a n d van radon -222, d a t d i r e k t naar de
g r o n d t o e s t a n d o v e r g a a t door h e t u i t z e n d e n van een f o t o n v a n 0,188 MeV.
1
VERVALSCHEMA'S LEZEN
P r o b e e r z e l f de v e r v a l s c h e m a ' s van Co -60 en Tc -99 m t e l e z e n :
a. Welke f o t o n e n komen v r i j ? Hoe z i e t h e t y-spektrum van deze
s t o f f e n er dus u i t ?
b. Wat z i j n de e i n d - n u c l i d e n van d i e twee v e r v a l s p r o c e s s e n ?
9.4
Het spektrum van rntgenstraling i s v e e l i n g e w i k k e l d e r dan d a t van gammas t r a l i n g . Het i s een c o n t i n u spektrum v o o r z i e n van p i e k e n van een l i j n e n spektrum.
De meeste rntgenbuizen hebben een w o l f r a a m t r e f p l a a t j e . Daarom z u l l e n we
v o o r a l aandacht b e s t e d e n aan h e t spektrum van d a t s o o r t t r e f p l a a t j e s .
fig.
9.21
20
30
40
foton energie
50
60
i n keV
70
80
90
100
96
STRALINGSFYSICA
IN HET
ZIEKENHUIS
De f o t o n e n van de ene kant v a n h e t spektrum hebben andere a b s o r p t i e - e i g e n schappen dan d i e v a n de andere k a n t v a n h e t spektrum door de v e r s c h i l l e n
i n e n e r g i e . I n deze p a r a g r a a f ga j e na hoe h e t spektrum o n t s t a a t en door
de keuze v a n h e t m a t e r i a a l v a n h e t p l a a t j e en de v e r s n e l s p a n n i n g benvloed
kan worden. I n de volgende p a r a g r a a f kun j e met d i e k e n n i s b e g r i j p e n hoe
het spektrum v a n een rntgenbundel v e r d e r benvloed kan worden door f i l t e r s om de a b s o r p t i e - e i g e n s c h a p p e n v a n de bundel o p t i m a a l t e maken.
ontstaan
van rntgenstraling
fig.
9.22a
f,max
keV
Een e l e k t r o n d i e z i j n v o l l e d i g e
e n e r g i e a l s een foton a f g e e f t op
z i j n energie a l s een f o t o n a f -
het
g e e f t op het
trefplaatje.
trefplaatje.
M e e s t a l z a l s l e c h t s een d e e l v a n de k i n e t i s c h e e n e r g i e v a n een e l e k t r o n
v o o r een f o t o n b e s c h i k b a a r z i j n , omdat h e t e l e k t r o n n i e t i n n k e e r z i j n
v o l l e d i g e k i n e t i s c h e e n e r g i e a f g e e f t b i j b o t s i n g op de anode. Bovendien
z u l l e n l a n g n i e t a l l e e l e k t r o n e n hun e n e r g i e afgeven i n de vorm van f o t o nen. Verreweg h e t g r o o t s t e d e e l v a n de e l e k t r o n e n g e e f t z i j n e n e r g i e i n
k l e i n e b e e t j e s a f b i j b o t s i n g e n met andere e l e k t r o n e n . Daarom komt i n de
meeste rntgenbuizen 99 % v a n de e n e r g i e v r i j a l s inwendige e n e r g i e waardoor de anode g l o e i e n d heet wordt en g e k o e l d moet worden. De anode moet
daarom een goede w a r m t e g e l e i d e r z i j n . Koper zou daarvoor i d e a a l z i j n , maar
i s om andere redenen ( z i e v e r d e r ) ongewenst. M e e s t a l g e b r u i k t men daarom
een w o l f r a a m t r e f p l a a t j e d a t i n koper gevat i s .
1
MAXIMALE FOTONENERGIE
a. Hoe kun j e u i t f i g . 9.21 z i e n d a t de aangelegde spanning t u s s e n
de anode en de kathode ongeveer 100 kV i s ?
b. Bereken de maximale f r e k w e n t i e en de m i n i m a l e g o l f l e n g t e d i e de
rntgenbuis v a n f i g . 9.21 u i t z e n d t .
E r z i j n twee p r o c e s s e n waardoor de k i n e t i s c h e e n e r g i e v a n e l e k t r o n e n i n
f o t o n e n omgezet kunnen worden: karakteristieke
s t r a l i n g en
remstraling.
karakteristieke
straling
A E = E - E
2
97
STRALINGSFYSICA
IN
HET
ZIEKENHUIS
karakteristieke
a l s f o t o n wordt u i t g e z o n d e n . D a a r b i j g e l d t :
h = E-
, - \
......
" \ j r
^,
vrgo
.*
V
"
'
fig-
uitgestoten elektron
'
9-23
straling.
-M
->o,l
-11,1
(ketO
fig.
9.24
69,5-
L i i
= -11,5-
(-69,5)
= 5 8 , 0 keV
t e v i n d e n z i j n , e v e n a l s de L J T " K - s c h i l van 59,3 keV.
K a r a k t e r i s t i e k e l i j n e n z i j n , v o o r a l a l s ze beneden 50 keV l i g g e n , i n h e t
rntgenspektrum m e e s t a l ongewenst, omdat ze w e l t o t de ongewenste s t r a l i n g s b e l a s t i n g maar n i e t t o t h e t beoogde e f f e k t b i j d r a g e n . Dat g e l d t met
name b i j het maken van rntgenfoto's.
T
98
STRALINGSFYSICA
IN HET
ZIEKENHUIS
remstraling
Een e l e k t r o n d a t met g r o t e k i n e t i s c h e e n e r g i e een atoom b i n n e n d r i n g t , kan
door de e l e k t r i s c h e w i s s e l w e r k i n g met de k e r n een d e e l van z i j n e n e r g i e
afgeven i n de vorm van een f o t o n : remstraling.
Het e l e k t r o n gaat daarna
v e r d e r met een k l e i n e r e k i n e t i s c h e e n e r g i e en een andere r i c h t i n g , want
b i j d i t p r o c e s moeten zowel de e n e r g i e a l s de impuls behouden b l i j v e n .
Welk d e e l v a n de k i n e t i s c h e e n e r g i e i n f o t o n e n e r g i e wordt omgezet i s v r i j
w i l l e k e u r i g . A l l e energien k l e i n e r dan de k i n e t i s c h e e n e r g i e van h e t f o ton z i j n m o g e l i j k . R e m s t r a l i n g l e i d t dus t o t een continu
spektrum.
fig.
elektron
9.25
Remstraling.
Naarmate de k e r n l a d i n g g r o t e r i s , i s ook de w i s s e l w e r k i n g t u s s e n e l e k t r o n
en k e r n s t e r k e r en wordt een g r o t e r d e e l van de k i n e t i s c h e e n e r g i e van h e t
e l e k t r o n i n f o t o n e n e r g i e omgezet. Het rendement v a n de e n e r g i e o m z e t t i n g
i s dus g r o t e r b i j g r o t e r e k e r n l a d i n g . Daarom g e b r u i k t men b i j v o o r k e u r
zware m e t a l e n a l s m a t e r i a a l v o o r h e t t r e f p l a a t j e . M e t a l e n a l s goud (Z = 79)
of l o o d (Z = 82) zouden dus z e e r g e s c h i k t z i j n . Maar andere overwegingen,
met name h e t l a g e smeltpunt v a n deze m e t a l e n maken d a t v o o r n a m e l i j k w o l f raam (Z = 74) g e b r u i k t wordt.
4
ENERGIESPEKTRUM EN GOLFLENGTE
I n f i g . 9.26 i s h e t spektrum v a n f i g . 9.21 nogmaals getekend, maar
nu a l s g o l f l e n g t e s p e k t r u m : de i n t e n s i t e i t u i t g e z e t tegen de g o l f l e n g t e .
Beredeneer w e l k e energien u i t f i g . 9.2] overeenkomen met de g o l f l e n g t e n van de punten A, B, C en D u i t f i g . 9.26.
99
STRALINGSFYSICA
golf l e n g t e ( x )
golflengte
IN HET
ZIEKENHUIS
(*)
SPEKTRUM BENVLOEDEN
B i j een gegeven w o l f r a a m b u i s kan j e h e t spektrum benvloeden door
het verhogen van de spanning en h e t v e r g r o t e n van de e l e k t r o n e n stroom door de b u i s ( g l o e i s p a n n i n g van de kathode v e r g r o t e n ) .
a. Beredeneer wat e r v e r a n d e r d i s b i j f i g . 9.27 t e n o p z i c h t e van
f i g . 9.26, de spanning o f de stroom.
b. Schets de g r a f i e k d i e j e v e r w a c h t , a l s j e de andere v a r i a b e l e
( s t r o o m s t e r k t e dan w e l spanning) v e r h o o g t .
WOLFRAAMTREFPLAATJE
Noem de redenen waarom w o l f r a a m (gevat i n k o p e r ) g e s c h i k t e r e
eigenschappen h e e f t a l s t r e f p l a a t j e i n een rntgenbuis dan koper
of l o o d .
9.5
FILTERING
m a x
vat dus a l t i j d z a c h t e r e en h a r d e r e s t r a l i n g s s o o r t e n . De z a c h t e r e s t r a l i n g
i s e c h t e r ongewenst, z e k e r a l s h e t beneden 20 keV i s . De z a c h t e s t r a l i n g
wordt i n hoge mate door w e e f s e l n door b o t geabsorbeerd. Daarom d r a a g t
d i e b i j v o o r b e e l d b i j een rntgenfoto n a u w e l i j k s b i j t o t de i n f o r m a t i e maar
v e r g r o o t d i e w e l de s t r a l i n g s b e l a s t i n g . Ook b i j t h e r a p e u t i s c h g e b r u i k i s
z a c h t e s t r a l i n g ongewenst, omdat d i e v o o r a l i n en v l a k onder de h u i d wordt
g e a b s o r b e e r d , zodat d i e p e r g e l e g e n p l a a t s e n e r n i e t mee b e r e i k t kunnen
worden.
u i t f i l t e r e n van zachte
straling
100
STRALINGSFYSICA
IN HET
ZIEKENHUIS
-3
e
\
fig.
9.28
AL
20
fig.
E de e l e k t r o n e n ,
9.29
60
100
150
foeonenergie(keV).
T het t r e f p l a a t j e en A de
De absorptiecofficint van
anode.
aluminium a l s f u n k t i e van de
fotonenergie.
GEFILTERD SPEKTRUM
lo
\l
i
1
11
>/4 lo
Valo
Vielo
'/Hlo
/
10
20
30
40
50
60
70
80
90
100
fig.
20
fig.
9.30
i n keV
40
kan
bepaald worden u i t de
voor de i n t e n s i t e i t
dikte
50
9.31
De h a l v e r i n g s d i k t e
fotonenergie
30
grafiek
I en de
D.
haIveringsdikte
Hoe d i k k e r de l a a g m a t e r i a a l waar een rntgenbundel doorheen moet, des t e
meer wordt de b u n d e l g e a b s o r b e e r d . Deze a b s o r p t i e b l i j k t i n b e n a d e r i n g
e x p o n e n t i e e l t e v e r l o p e n . Dat b e t e k e n t d a t de i n t e n s i t e i t van een i n v a l lende b u n d e l t e l k e n s g e h a l v e e r d wordt a l s d i e een b e p a a l d e d i k t e h e e f t
d o o r l o p e n : de h a l v e r i n g s d i k t e D.
101
STRALINGSFYSICA
IN HET
ZIEKENHUIS
bundeIkwaliteit
In de r a d i o l o g i e wordt de k w a l i t e i t v a n de b u n d e l g e k a r a k t e r i s e e r d
door de b i j b e h o r e n d e h a l v e r i n g s d i k t e , b i j v . 3 mm A l v o o r een d i a g n o s t i s c h e b u i s van 80 kV o f 1,5 mm Cu v o o r een t h e r a p e u t i s c h e b u i s van
250 kV. E n e r z i j d s wordt d i e k w a l i t e i t b e p a a l d door de aangelegde
spanning (hoe hoger de aangelegde s p a n n i n g , des t e b e t e r de k w a l i t e i t :
een g r o t e r e h a l v e r i n g s d i k t e ) , a n d e r z i j d s door h e t f i l t e r d a t g e b r u i k t
i s : hoe meer z a c h t e s t r a l i n g e r u i t g e f i l t e r d i s , des t e hoger i s de
k w a l i t e i t van de b u n d e l .
2 HALVERINGSDIKTE EN FOTONENERGIE
H i e r o n d e r s t a a t een t a b e l van de h a l v e r i n g s d i k t e voor v e r s c h i l l e n de spanningen over de rntgenbuis (voor goed g e f i l t e r d e b u n d e l s ) :
spanning
materiaal
lood
beton
(mm)
(mm)
300 kV
500 kV
4 MV
0,29
3,6
16,4
2,2
3,0
3,5
50 kV
100 kV
150 kV
0,05
0,24
0,42
1,5
9,0
LOODRUBBERSCHORT
Om b e s t r a l i n g van h e t bedienend p e r s o n e e l t e n g e v o l g e van s t r o o i s t r a l i n g t e voorkomen wordt een l o o d r u b b e r s c h o r t g e b r u i k t . Dat
schermt h e t l i c h a a m a f met ca 0,5 mm l o o d .
a. Hoeveel p r o c e n t v a n de s t r o o i s t r a l i n g b e r e i k t h e t l i c h a a m b i j
50 kV? En b i j 500 kV? G e b r u i k de t a b e l van a k t i v i t e i t 2.
b. L e g u i t d a t zo'n s c h o r t a l l e e n goede a f s c h e r m i n g b i e d t b i j b u i zen t o t ca 80 kV.
f i l t e r s en karakteristieke
straling
102
STRALINGSFYSCIA
10
\
\ \
V
l\
l \
\ \
\
E 5
v'
4-1
:0)
:0J
O
\
\
\
\ I \
i
H
O
W
.O
r.2
ZIEKENHUIS
-ij.i
\
ss
fig.
9.32
De g r a f i e k van de
UI
cofficint van
20
(Sn)
AL
co
3
tin
^SN
CS
*;;///;;///////60
n
h
N\
,
1
QJ
H
w
i
i
c
y-i
!\
IN HET
60
100
150
fotonenergie(keV)
200
250
300
absorptie-
verschillende
s t o f f e n . L e t op de gebruikte
schalen!
f i g . 9.32a
Het energieschema van t i n (Sn) .
9.6
AKTIVITEIT
103
STRALINGSFYSICA
IN HET
ZIEKENHUIS
fig. 9.33
De afname van de a k t i v i t e i t i n de t i j d i s een exponentile kromme.
A M C i n A m s t e r d a m slaat
l i c h t radio-actief afval op
Van onze verslaggever
A M S T E R D A M Het Academisch
Medisch Centrum ( A M C ) in Amsterdam gaat zijn allerlichtste radio-actief
afval voortaan zelf opslaan totdat de
straling na maximaal twee jaar is uitgewerkt.
= A(0) f
w a a r i n A(0) de a k t i v i t e i t
2
op t = 0 i s en T de h a l v e r i n g s t i j d .
104
STRALINGSFYSICA
IN HET
ZIEKENHUIS
ZIEKENHUISAFVAL
Het a f v a l d a t h e t l i c h a a m van een patint ,aan w i e Tc -99 m toegediend i s ,
u i t s c h e i d t (o.a. u r i n e ) i s r a d i o a k t i e f . Het wordt
o p g e s l a g e n i n s p e c i a l e t a n k s . Het wordt a l s o n g e v a a r l i j k beschouwd
en i n h e t r i o o l g e l o o s d a l s de a k t i v i t e i t t o t ca Q
i s afgenomen
( T = 6,0 u u r ) . Hoe l a n g moet h e t z i e k e n h u i s a f v a l worden opgeslagen?
l
AKTIVITEIT EN HALVERINGSTIJD
Twee bronnen P en Q hebben op een bepaald moment een even g r o t e
a k t i v i t e i t , maar P h e e f t een v e e l g r o t e r e h a l v e r i n g s t i j d dan Q.
a. S c h e t s de g r a f i e k e n van de a k t i v i t e i t en de t i j d van P en Q i n
n diagram.
b. Waarom s t e l t h e t o p p e r v l a k onder de A ( t ) - t - g r a f i e k h e t a a n t a l
v e r v a l l e n kernen voor?
c. Welke b r o n h e e f t aan h e t b e g i n h e t g r o o t s t e a a n t a l moederkernen?
d. Wat i s h e t v o o r d e e l v a n b r o n Q t e n o p z i c h t e van P i n de n u c l e a i r e geneeskunde?
a k t i v i t e i t en aantal
100
kernen
als funktie
van de
tijd
I n p a r . 2.3 heb j e g e z i e n d a t a k t i v i t e i t A h e t a a n t a l d e s i n t e g r a t i e s p e r
seconde v o o r s t e l t . A l s i n een t i j d A t A N k e r n e n d e s i n t e g r e r e n , k r i j g j e
v o o r de gemiddelde
aktiviteit
'A
AN
A =
A t
Om de a k t i v i t e i t op een t i j d s t i p t e k r i j g e n moeten we A t h e e l k l e i n l a t e n
worden en k r i j g e n we:
A(t) = - d N
d t
Je k u n t d i t z i e n a l s de ' d e f i n i t i e ' v a n a k t i v i t e i t .
d N
Het m i n - t e k e n i s n o d i g , omdat N afneemt i n d e . t i j d . De h e l l i n g s f u n k t i e ^ ^
h e e f t dus a l t i j d een n e g a t i e v e waarde, maar de a k t i v i t e i t moet een
p o s i t i e v e waarde hebben.
f i g . 9.34
De h e l l i n g s f u n k t i e van de li (t) - t g r a f i e k i s a l t i j d
tijd
negatief.
105
STRALINGSFYSICA
IN
HET
ZIEKENHUIS
of:
A(t)
N(t)
A(t)
= X
N(t)
OPLOSSING
a. Toon aan dat de o p l o s s i n g v o o r bovenstaande
gelijk i s :
iV(t)
differentiaalver-
A,t
tf(0)e"
= <V(0)
waarin:
ln 2
~
T
ook kunt s c h r i j v e n a l s :
2"T
0,693
- ^ r -
c. Toon t e n s l o t t e aan d a t
A(t)
= X N(0)
2~
X , t
of:
A(t)
^
= 0j|93 ^
T
(
>
d. V e r k l a a r met deze f o r m u l e s de g r a f i e k e n d i e j e i n a k t i v i t e i t A
en 5 hebt getekend.
7
voor
106
STRALINGSFYSICA
IN
HET
ZIEKENHUIS
fig.
9.35
Halfschaduwvorming b i j
cobaltbron
schaduw (G)
een
(S). Door de
krijgt
half-
het
ongewenste s t r a l i n g s b e -
lasting.
ringen
de
Met
behulp van
(C) kan
de
loden
grootte
van
= I
+ I
eff
bio
fys
Deze e f f e k t i e v e h a l v e r i n g s t i j d i s van b e l a n g v o o r de d o s i s d i e het
lichaam u i t e i n d e l i j k ontvangt.
T
a. Waarom i s de e f f e k t i e v e h a l v e r i n g s t i j d a l t i j d k l e i n e r dan
T
a l s
zowel
fys
bio
b. Bereken de e f f e k t i e v e h a l v e r i n g s t i j d v o o r J-131 ( T
= 8,05 d;
T. . = 138 d.) .
bio
'
c. Waarom z a l men i n de n u c l e a i r e geneeskunde v e e l l i e v e r een s t o f
met een k o r t e T f y g e b r u i k e n dan met een k o r t e tbio hoewel de
d o s i s d i e de patint o n t v a n g t i n b e i d e g e v a l l e n g e l i j k kan z i j n ?
f
y S
9.7
DIAGNOSTISCHE BESTRALING
107
STRALINGSFYSICA
I N HET
ZIEKENHUIS
Spijker in je kop?
Dokters in Cannes konden hun
ogen niet geloven. Zij lichtten het
hoofd door van een man die klaagd e over hoofdpijn. Geen wonder:
het scherm liet een schroevedraaier van 18 centimeter zien die in 's
mans schedel vastzat.
Nader onderzoek wees echter uit
dat het gereedschap zich niet in
Pato
Rntgenbuis
,
. '
De r n t g e n b u i s
f
halfschaduwen
met ( o v e r d r e v e n
worden
getekend)
de s t r u k t u r e n
(bijv.
de f o c a l
botten)
spot.
onscherp afqe-
beeld.
ren.
de v e r s t r o o i i n g v a n de f o t o n e n t u s s e n de b u i s en de f o t o g r a f i s c h e p l a a t .
De f o t o n e n d i e dan toch op de f o t o g r a f i s c h e p l a a t t e r e c h t komen l i j k e n dan
van een andere p l e k t e komen en v e r t r o e b e l e n h e t b e e l d ( z i e f i g . 9.37).
'i
' 11
' 11
I i t
I II
'
'
J 1
.' Porin ti
50
70
100 150
300
fotonenergie(keV)
fig.
9.37
Verstrooide
fig.
fotonen
de b e e l d k w a l i t e i t
benvloeden
9.38
Absorptiecofficint
negatief.
108
STRALINGSFYSICA
I N HET
ZIEKENHUIS
THORAXFOTO
B i j h e t maken v a n een t h o r a x f o t o ( f o t o v a n j e longen) gaat h e t om
het v e r k r i j g e n v a n c o n t r a s t t u s s e n l o n g w e e f s e l en l u c h t i n de l o n g blaasjes.
a. Hoe k u n j e a c h t e r de b o t t e n t o c h een b e e l d v a n de l o n g b l a a s j e s
krijgen?
b. Waarom i s h e t t o c h n o d i g om een v r i j g r o t e v e r s n e l s p a n n i n g t e
k i e z e n ( c a 75 keV)?
c. I s h e t optreden v a n de w o l f r a a m l i j n e n h i e r een bezwaar?
2
MAMMOGRAFIE
Voor h e t maken v a n een b o r s t f o t o (mammografie) wordt een v r i j l a g e
v e r s n e l s p a n n i n g g e b r u i k t , omdat de d i c h t h e i d s v e r s c h i l l e n t u s s e n
gezond w e e f s e l en w o e k e r w e e f s e l v r i j k l e i n z i j n .
Leg u i t wat n a d e l e n z i j n v a n een v e e l hogere en een v e e l l a g e r e
versnelspanning.
BOTBREUK
Beredeneer welk v e r s n e l s p a n n i n g ( - s g e b i e d ) en w e l k e f i l t e r s j e zou
kunnen g e b r u i k e n voor h e t f o t o g r a f e r e n v a n een b o t b r e u k i n de b e nen. En i n de s c h e d e l ?
in de nucleaire
geneeskunde
fig.
9.39
Een v e r s t r o o i d f o t o n kan n i e t
109
STRALINGSFYSICA
moeder- en
IN HET
ZIEKENHUIS
dochterkernen
*
v
j
5
4
110
STRALINGSFYSICA
fig.
Het
IN
HET
ZIEKENHUIS
9.40
vervalschema van
BEPALING VAN
Fe
-59.
CALCIUMGEHALTE IN BOTTEN
9.8
THERAPEUTISCHE BESTRALING
effekt
f ..
111
STRALINGSFYSICA
IN
HET
ZIEKENHUIS
fig.
9.41
i g -
Kwadratenwet.
kwadratenwet
Hoe d i c h t e r de f o c u s van de b r o n b i j de h u i d l i g t , des te meer d i v e r g e n t de
b u n d e l . Door de f o c u s - h u i d a f s t a n d g r o t e r t e k i e z e n k r i j g j e een minder
d i v e r g e r e n d e b u n d e l waardoor h e t b u i l d - u p e f f e k t v e r s t e r k t w o r d t : de l o s g e s l a g e n e l e k t r o n e n hebben v r i j w e l d e z e l f d e r i c h t i n g . Daardoor komt de p l a a t s
met de maximale d o s i s d i e p e r onder de h u i d t e l i g g e n .
o-r
30
fig.
L i j n e n van g e l i j k e
dosis
(isodosenlijnen)
(A) 200
evenwijdige
20 MeV
keV,
(bijna)
bundel. De p l a a t s e n d i e de
fig.
Cobalt
9.44
bestralingsappa-
groter i s .
HUIDVERBRANDING
Vroeger k r e e g een patint van w i e een tumor b e s t r a a l d werd, vaak
l a s t van brandwonden op de h u i d . Door h e t g e b r u i k van
f i l t e r s i s d a t probleem g r o t e n d e e l s o p g e l o s t . Leg d a t u i t .
1 12
STRALINGSFYSICA
IN HET
ZIEKENHUIS
BOTVERBRANDING
Soms w i l men een tumor b e s t r a l e n d i e z i c h a c h t e r b o t b e v i n d t ( b i j v .
het bekken, i n de b o r s t k a s ) . Men moet dus door h e t b o t 'heenschieten' .
a. Waarom i s een b u i s met hoge spanning dan b e t e r g e s c h i k t dan een
b u i s met l a g e spanning? G e b r u i k de g r a f i e k v a n de a b s o r p t i e v a n b o t
en w e e f s e l v a n f i g . 9.38.
b. L e g u i t d a t b e s t r a l i n g met een b u i s waar een b e l a n g r i j k d e e l v a n
de e n e r g i e i n f o t o n e n k l e i n e r dan 200 keV v r i j k o m e n a a n l e i d i n g k a n
geven t o t ' b o t v e r b r a n d i n g ' .
c. L e g u i t d a t men b i j b u i z e n v o o r a l v e e l m o e i t e z a l doen om de
w o l f r a a m l i j n e n e r u i t t e f i l t e r e n , a l s e r kans i s op b o t v e r b r a n d i n g .
d. M e g a v o l t s t r a l i n g met v e r s n e l s p a n n i n g van 2 MV of hoger ondervangt
botverbranding geheel. Leg dat u i t .
3 HUIDBESTRALING
Een a r t s b e s l u i t d a t de h u i d v a n een patint met rntgenstraling
b e s t r a a l d moet worden vanwege een h u i d c a r c i n o o m . Een f y s i c u s moet
a d v i s e r e n b i j de i n s t e l l i n g v a n de a p p a r a t u u r . Bedenk wat de f y s i cus z a l a d v i s e r e n :
Een hoge b u i s s p a n n i n g ( c a 300 kV) o f een l a g e ( c a 50 k V ) ;
Een a l u m i n i u m f i l t e r of een k o p e r f i l t e r ;
Een g r o t e of een k l e i n e b r o n - h u i d a f s t a n d .
4
RNTGEN- OF COBALTBRON?
Voor h e t b e s t r a l e n v a n patinten met f o t o n e n v a n c a J MeV k a n j e
zowel een c o b a l t -60-bron a l s een megavolt-rntgenbron g e b r u i k e n .
B i j h e t nemen v a n de b e s l i s s i n g welke v a n d i e twee h e t b e s t e door
een z i e k e n h u i s a a n g e s c h a f t kan worden, z i j n de v o l g e n d e vragen v a n
belang:
kan j e h e t apparaat aan en u i t z e t t e n ?
kan h e t apparaat m a k k e l i j k kapot gaan?
kan j e de f o t o n - e n e r g i e r e g e l e n ?
i s e r sprake v a n een ( b i j n a ) puntvormige s t r a l i n g s b r o n , waardoor
e r geen h a l f s c h a d u w i s ? (Halfschaduw d r a a g t n i e t b i j t o t de gewenste b e s t r a l i n g maar w e l t o t s t r a l i n g s b e l a s t i n g . )
i s e r s p e c i a l i s t i s c h e ( f y s i s c h - t e c h n i s c h e ) k e n n i s n o d i g om h e t
apparaat i n t e s t e l l e n ( b i j v . f i l t e r s , a f s t a n d t o t de h u i d e.d.)?
a. V e r g e l i j k de rntgen- en de c o b a l t b r o n op de genoemde v r a g e n .
b. Waarom i s een c o b a l t b r o n i n v e e l g e v a l l e n g e s c h i k t e r v o o r een
k l e i n e r z i e k e n h u i s , maar z a l een g r o o t (academisch) z i e k e n h u i s
v o o r een megavolt-rntgenbron k i e z e n ?
ISODOSENLIJNEN EN KWADRATENWET
Ga na wat e r v e r a n d e r t aan h e t i s o d o s e n l i j n e n p a t r o o n v a n f i g . 9.43
a l s de f o c u s - h u i d a f s t a n d k l e i n e r genomen was.
diepte(cm)
113
IONISERENDE
MASSA
EN
STRALING
ENERGIE
114
B i j l a g e MASSA EN
1.
ENERGIE
De. f o r m u l e van E i n s t e i n
E = m
A E = A m.c
H i e r o n d e r wordt gesproken van e n e r g i e a l s h e t de b e d o e l i n g i s e n e r g i e eenheden te g e b r u i k e n , van massa, a l s massa eenheden b e d o e l d worden en van
massa/energie a l s d a t b e i d e kan.
1
MASSA TOENAME
a. Bereken de massatoename van 1 kg w a t e r van 0C a l s d i e verwarmd
wordt t o t 1C. Hoe nauwkeurig moet j e de massa van h e t w a t e r kunnen b e p a l e n om deze massa toename t e kunnen meten? Bereken A .
m
b. Het e l e k t r o n van een w a t e r s t o f a t o o m wordt van de g r o n d t o e s t a n d
(E = -13,60 eV) i n de l e aangeslagen t o e s t a n d (E = -3,40 eV) geb r a c h t . Bereken A m
m
c. Een k e r n Tc -99tn v e r v a l t t o t Tc -99 door een f o t o n van 140
keV u i t t e zenden. Bereken ^ ,
m
d. Een e l e k t r o n wordt v e r mA
e l dm door een s p a n n i n g van 100 kV t u s s e n
anode en k a t h o d e . Bereken
m
m
U i t a k t i v i t e i t 1 z i e j e d a t de m a s s a v e r a n d e r i n g v e r h o u d i n g s g e w i j s s t e e d s
b e l a n g r i j k e r wordt naarmate j e hogere energien g e b r u i k t . Door de k l e i n e
massa van het e l e k t r o n i s de i n v l o e d van de m a s s a v e r a n d e r i n g v o o r d a t
d e e l t j e het b e l a n g r i j k s t . I n de hoge e n e r g i e f y s i c a worden ook de massa's
van p r o t o n e n , e l e k t r o n e n e.d. i n e n e r g i e eenheden ( J , eV) gegeven.
V o o r a l b i j nieuwe e l e m e n t a i r e d e e l t j e s i s d a t h a n d i g , omdat d a a r u i t b l i j k t
h o e v e e l e n e r g i e n o d i g i s om h e t nieuwe d e e l t j e t e maken.
fig.
T a b e l met
elementaire d e e l t j e s
en hun
rustmassa's
(in
MeV)
( t a b e l 26 u i t BINAS-boek).
leptonen
mesonen
foton
neutrino
elektron
muon
pion
(pi-meson)
kaon
stabiel
stabiel
stabiel
2,2 10-
2,6
(ka-meson)
r;-meson
p-mcson
o-mcson
nuclconcn / !
l | neutron
p r o , o n
f."
1,8
1.2
Y
e
i e + 2v
4- v
-
| n+
lO"
io-'
8,6
10-" I K 10-' | K
5,4
o- I
10-
5
5
io- I
10-
stabiel
0,7 I C
i Y + Y/Y +
+ ~
H+ + v/n+ + n
+
+ r"
;: + - -f 7r/n+ + rc~
2Y/3-/n+ +
+ -
E
2-
P +
+ V
Tl"
115
Bijlage
atomaire
massa
MASSA EN
ENERGIE
eenheid
C-12
ONTLEDEN
per
nucleon
FUSIE IN DE
ZON
H -> \ He + e n e r g i e
116
B i j l a g e MASSA EN
ENERGIE
fig.
De
massa
en
daarna
per
nucleon neemt e e r s t
af
toe.
Hg
fig.
De
b i n d i n g s e n e r g i e per
E 1,0005-
nucleon
t.
J3 8.
neemt e e r s t toe,
i j z e r neemt het
maar boven
weer af
1.0000-
bij
20
toenemend massagetal.
40
60
80
100
120
140
160
VtT> 2CO
220
ssaeetal
Q9995-
20
-+40
+-
60
80
-+-
massagetal
behoud van
240
Q9990-
massa/energie?
2-10
117
Bijlage
MASSA EN
ENERGIE
A l s wet van behoud van massa voor een a f g e s l o t e n systeem hadden we:
2 A m = 0
gesommeerd over a l l e b i j h e t systeem b e t r o k k e n d e e l t j e s . We k r i j g e n nu:
+ A|k .Agfoton)
2
(A ot + A
p
luidde:
+ A Sfoton) = 0
nu:
2
(&m .c
0
+ A E
+ A Ef )
oton
= 0
omdat j e v e r a n d e r i n g e n i n potentile e n e r g i e t e r u g v i n d t a l s v e r a n d e r i n g e n
i n rustmassa.
H i e r u i t b l i j k t dat de w e t t e n van behoud van e n e r g i e en massa h e t z e l f d e r e s u l t a a t o p l e v e r e n en i n e l k a a r om t e z e t t e n z i j n .
4
fig.
De
voorkant van
in
het
een
gebruik van
boekje van
begrippen: how
daar i s men
k i n e t i c energy
becomes
slordig
restmass
...
118
B i j l a g e MASSA EN
ENERGIE
SPONTANE KERNREAKTIES
a-verval
Rn + a + y
4,6
MeV
226
88
Ra
(+ 88 e l )
222
86
Rn
(+ 86 e l ) + * He
(+ 2 e l ) + y
119
Bijlage
MASSA EN
ENERGIE
30
30
13
overblijft.
2.
^-verval
Ni
_\ e
U i t g e s c h r e v e n met e l e k t r o n e n wordt d a t :
* Co + 27 e l - * N i + 27 e l + _, e + y
A l s j e de gegevens u i t h e t BINAS-boek neemt, v e r o n d e r s t e l j e 28 e l e k t r o n e n
b i j h e t n i k k e l -60. Het u i t g e z o n d e n B ~ d e e l t j e kan j e dus meerekenen i n h e t
N i -60 en moet j e dan n i e t nog eens e x t r a meerekenen. Op d i e manier k r i j g
je:
Am
30
13
Het v e r v a l s c h e m a
van Co -60 i s :
120
B i j l a g e MASSA EN
ENERGIE
ATOOMMASSA VAN
Xe
-131
y-verval
O,
4.
11,0
K-vangst
\\ J + A
e -
3
2
Te + y (159
keV)
121
Bijlage
De v e r g e l i j k i n g
l
s3
van
ENERGIE
(met e l e k t r o n e n ) wordt:
1 2 3
J + 53 e l
MASSA EN
Te + 52 e l + 159 keV + 31
Te bekend i s (122,9042 u)
keV
kan de atoommassa
J berekend
5 3
( J)
worden:
=
( y
Te)
|-
= (122,9042 + 0,00012) u
=
8
122,9043 u
KWIK -197
= 77 keV
= 65 uur
v e r v a l v i a K-ontvangst
y
0
+
po-
+ y
122
B i j l a g e MASSA EN
ENERGIE
De r e a k t i e v e r g e l i j k i n g van z u u r s t o f -15 i s :
'
0 + 8 e l ^ '
N + 8 e l + "
+ E
1
L e t op d a t het s t i k s t o f dus n e l e k t r o n t e v e e l k r i j g t !
Met b e h u l p van het t a b e l l e n b o e k kan j e nu de maximale e n e r g i e van
positron uitrekenen:
A m = m
C*
0) -
(\
N) - m
(e
) - m
het
(e")
MeV
VERVAL STIKSTOF
-13
vervalswijzen
O + -i e + o n
' 8
met een h a l v e r i n g s t i j d 4,14 s. M e e s t a l b e s t a a n de n e u t r o n - u i t z e n d e n d e nuc l i d e n v e e l k o r t e r . Daarom komt deze v e r v a l s w i j z e a l l e e n voor b i j kunstmatige nucliden.
Zeer zware k e r n e n z o a l s sommige ( k u n s t m a t i g gemaakte)
l e n door spontane s p l i j t i n g i n twee b r o k s t u k k e n w a a r b i j vaak ook
n e u t r o n e n v r i j k o m e n z o a l s b i j v . b i j Pu-240.
kunstmatige
vervalenkele
nucliden
B i j a l l e spontane v e r v a l s w i j z e n komt massa e n e r g i e v r i j . Het i s ook mogel i j k n u c l i d e n te maken d i e op de aarde n i e t voorkomen door k e r n e n t e
b e s c h i e t e n met p r o t o n e n , a - d e e l t j e s of n e u t r o n e n . M e e s t a l b e v a t t e n deze
n u c l i d e n mr ( r u s t ) m a s s a dan de som van de s a m e n s t e l l e n d e d e e l t j e s . E r
moet dus e n e r g i e i n g e s t o p t worden om zo'n nieuw n u c l i d e t e vormen. De
d e e l t j e s hebben dus een k i n e t i s c h e e n e r g i e n o d i g om samen t e s m e l t e n .
De bekendste k u n s t m a t i g e k e r n r e a k t i e i s de e e r s t e k e r n r e a k t i e d i e (door
R u t h e r f o r d ) i s waargenomen:
14
10
. 1 7
N + 2 l P
8 ' U
BENODIGDE ENERGIE
Bereken de k i n e t i s c h e e n e r g i e d i e de a - d e e l t j e s waarmee R u t h e r f o r d
h e t s t i k s t o f b e s c h o o t , m i n s t e n s gehad moeten hebben.
G e b r u i k t a b e l 25 van j e t a b e l l e n b o e k . L e t op h e t a a n t a l e l e k t r o n e n
i n de atoommassa's!