DE

NATUURKUNDE

VAN

ROND 1900

vwo bovenbouw
natuurkunde projekt

VWO-BOVENBOUW NATUURKUNDE PROJEKT

Het VWO-bovenbouw c u r r i c u l u m i n wording b e s t a a t u i t thema's,
b l o k k e n en o n d e r z o e k p e r i o d e s . I n de thema's s t a a t een themav r a a g u i t de d a g e l i j k s e omgeving, de t e c h n i e k , de s a m e n l e v i n g
o f de wetenschap c e n t r a a l .
I n b l o k k e n worden b e l a n g r i j k e f y s i s c h e onderwerpen i n hun
samenhang g e g e n e r a l i s e e r d .
OVERZICHT VAN HET EXPERIMENTELE CURRICULUM
4e k l a s

5e k l a s

6e k l a s

Lijfwerk
Muziek
Verkeer
B l o k Bewegingen
Het Weer
Energie

Sport
Motoren
3lok Arbeid
Rond 1900
Automatisering
Blok P o t e n t i a a l
Ioniserende S t r a l i n g
Blok Deeltjesmodellen
Keuze-onderwerpen

Satellieten
Blok Elektromagnetische
Straling
Hoe o n t w i k k e l t de wetenschap z i c h ?
Open onderzoek
Blok Repeteren voor het
Examen

E x p e r i m e n t e e l natuurkunde thema v o o r de 5e k l a s VWO. Samengesteld

door medewerkers v a n h e t VWO-bovenbouwprojekt en p r o j e k t i e r a r e n .
k

1985 ^ J
U t r e c h t , U n i v e r s i t e i t v a n Amsterdam,
R i j k s u n i v e r s i t e i t Groningen
PLON, Lab. v o o r Vaste S t o f , P o s t b u s 80.008, 3508 TA U t r e c h t
D i d a k t i e k Natuurkunde UvA, Nieuwe A c h t e r g r a c h t 170, 1018 WV Amsterdam
D i d a k t i e k Natuurkunde RUG, L a n d l e v e n 12, 9747 AD G r o n i n g e n

INHOUD

DE

NATUURKUNDE

VAN

ROND 1900

Orintatie

DEEL 1

GEVESTIGDE THEORIEN

5
15

Deeltjestheorie

17

Golftheorie

37

DEEL 2 NIEUWE STRALEN

67

Kathodestralen

69

X-stralen

85

Radioaktieve stralen

DEEL 3

GOLVEN EN DEELTJES

101
109

Lichtdeeltjes

109

Elektronengolven

119

V o o r u i t b l i k naar de quantummechanica

123

ORINTATIE

INHOUD:

1.1

1.1

De n a t u u r k u n d i g e n rond 1880

1.2

Over d i t thema

1.3

Z i e n wat j e verwacht t e z i e n ?

1.4

Een middeleeuws document decoderen

'0

1.5

Algemene r e g e l s

12

DE NATUURKUNDIGEN ROND 1880

Aan h e t e i n d e van de 19e eeuw l e e k h e t of de natuurkunde b i j n a af was.

De mechanica van Newton was t o t i n de d e t a i l s u i t g e w e r k t ; bewegingen,
k r a c h t e n , b o t s i n g e n , d a t a l l e s kon men u i t r e k e n e n . Het v a k g e b i e d v a n de
e l e k t r i c i t e i t en h e t magnetisme was v e r k e n d door v o o r a a n s t a a n d e f y s i c i
a l s Ampre en F a r a d a y . M a x w e l l had a l l e v e r s c h i j n s e l e n d i e i n hun e x p e r i menten gevonden waren i n v i e r p r a c h t i g e (maar m o e i l i j k e ) v e r g e l i j k i n g e n
samengevat, van w a a r u i t a l l e e l e k t r o - m a g n e t i s c h e v e r s c h i j n s e l e n v e r k l a a r d
konden worden. De r u i m een eeuw durende d i s c u s s i e o f l i c h t een g o l f - dan
w e l een d e e l t j e s v e r s c h i j n s e l was, was o p g e l o s t . Young en F r e s n e l hadden
o v e r t u i g e n d e b e w i j z e n gevonden d a t l i c h t een g o l f v e r s c h i j n s e l i s .

fig.

1.1

M i c h a e l Faraday
was

een

m e n t a t o r op
het

(1791-1867) f i g . 1.2

belangrijk
het

experi-

g e b i e d van

elektro-magnetisme.

James C l e r k

Maxwell

1879)

alle elektro-

vatte

(1831-

f i g . 1.3

Ludwig Boltzmann
de

magnetische v e r s c h i j n s e l e n

een

hechte, wiskundig-

samen i n n

statistische basis.

theorie.

kinetische

(1844-1906)

gaf

gastheorie

De g a s w e t t e n waren v e r k l a a r d door Boltzmann met nieuwe, s t a t i s t i s c h e

methoden en warmte was een vorm van e n e r g i e g e b l e k e n . Wat was e r a l n i e t
verklaard?
A l s ze maar genoeg r e k e n t i j d hadden, konden ze a l l e f y s i s c h e problemen
o p l o s s e n . De T e k e n v a a r d i g h e i d was e c h t e r een beperkende f a k t o r . En e r
waren een paar k l e i n e r e v e r s c h i j n s e l e n d i e ze n i e t g e h e e l begrepen. Ze
waren e r b i j n a , de f y s i c i van r o n d 1900. Dachten ze
Tegen deze o p t i m i s t i s c h e v i s i e d a t de natuurkunde w e l a l l e w e r e l d p r o b l e m e n
zou u i t r e k e n e n en o p l o s s e n kwam v e r z e t . De natuurkunde werd a l s s c h u l d i g e
aangewezen v o o r een hoop m i s s t a n d e n d i e i n d i e dagen v o o r a l i n de i n d u s t r i e h e e r s t e n . B i n n e n de natuurkunde z e l f r i c h t t e z i c h de k r i t i e k op h e t
atomisme, h e t i d e e d a t a l l e m a t e r i e u i t atomen b e s t a a t , waarvan j e de beweging op b a s i s van de w e t t e n van Newton k u n t v o o r s p e l l e n . I n d a t k l i m a a t
werd e r p l o t s e l i n g een stroom nieuwe o n t d e k k i n g e n gedaan. De aanhangers

ORINTATIE

van h e t i d e e d a t a l l e m a t e r i e u i t d e e l t j e s b e s t a a t moesten h e t opnemen

tegen n a t u u r k u n d i g e n d i e i n g o l v e n g e l o o f d e n .

1. 2

OVER DIT THEMA

de onderwerpen

van dit thema

Het begon i n 1895 met de o n t d e k k i n g v a n Rntgenstralen, g e v o l g d i n 1896

door de ontdekking
van het elektron
en de e e r s t e k e n n i s m a k i n g met radioa c t i v i t e i t . Wat was e r aan de hand i n de natuurkunde d a t e r i n e e n s z o v e e l
nieuwe o n t d e k k i n g e n werden gedaan?

fig.

1.4 W i l h e l m Conrad Rntgen

1.5

H e n r i Becqurel

(1852-1908).

(1845-1923), de o n t d e k k e r

o n t d e k t e de r a d i o a k t i v i t e i t

van

van u r a n i u m z o u t e n .

de X - s t r a l e n .

1 . 6 j o s e o h John Thomson
1940) o n t d e k t e h e t

(1856elektron,

In d i t thema z u l l e n we de o n t w i k k e l i n g e n op deze d r i e g e b i e d e n v o l g e n
v a n u i t een s p e c i a a l g e z i c h t s p u n t .
Hoe v i n d t de o n t w i k k e l i n g v a n nieuwe n a t u u r k u n d i g e b e g r i p p e n p l a a t s ? Wat
i s de r o l v a n p e r s o n e n , v a n de wedloop t u s s e n groepen o f l a n d e n d a a r i n ?
Wat i s de r o l v a n de t e c h n i e k ?
B i j h e t beantwoorden v a n d i e v r a g e n z u l l e n we n i e t a l l e e n n a a r de n a t u u r k u n d i g e n k i j k e n , naar de oude theorien, de nieuw o n t d e k t e v e r s c h i j n s e l e n
en de pogingen om d i e met nieuwe theorien t e b e s c h r i j v e n , we z u l l e n ook
e n k e l e ' r e g e l s ' o v e r de o n t w i k k e l i n g v a n de wetenschap ( u i t de wetenschapsfilosofie')
aandragen waarmee j e kunt k i j k e n naar de mensen en de
groepen d i e met de nieuwe v e r s c h i j n s e l e n b e z i g z i j n . Hoewel i n d i t thema
v e e l en soms m o e i l i j k e natuurkunde s t a a t , gaat h e t dus n i e t a l l e e n over
de n a t u u r k u n d e , maar ook o v e r de n a t u u r k u n d i g e n v a n rond 1900.
Het g e v o l g i s w e l d a t j e i n d i t thema c o n c l u s i e s v a n de n a t u u r k u n d i g e n
rond 1900 z u l t tegenkomen, d i e l a t e r i n d i t thema o n j u i s t o f o n v o l l e d i g
b l i j k e n t e z i j n . Dat ben j e m i s s c h i e n n i e t gewend. L a a t j e e r e c h t e r n i e t
door i n v e r w a r r i n g brengen. Op grond v a n d h i s t o r i e kun j e immers nu a l
zeggen, d a t een d e e l v a n onze h u i d i g e theorien o v e r m i s s c h i e n 10 j a a r
a l o n j u i s t b l i j k t t e z i j n . Maar ... daarmee z i j n ze n i e t z i n l o o s geweest.
Ze z i j n een onmisbare s c h a k e l om v e r d e r t e komen i n de n a t u u r k u n d i g e
theorie.
wat ga j e in dit thema doen?
Het e e r s t e h o o f d s t u k gaat over de ' r e g e l s ' u i t de w e t e n s c h a p s f i l o s o f i e .
Je gaat e n k e l e a k t i v i t e i t e n doen waarmee j e e n k e l e v a n d i e r e g e l s z e l f
ervaart.

ORINTATIE

In h e t tweede en derde h o o f d s t u k ga j e de theorien over g o l v e n en d e e l t j e s l e r e n . D i e e i n d i g e n met een l i j s t v a n g o l f - e n d e e l t j e s e i g e n s c h a p p e n .

Het v i e r d e h o o f d s t u k gaat o v e r k a t h o d e s t r a l e n . D a a r i n s t a a t een l i j s t met
e i g e n s c h a p p e n , waar zowel g o l f - a l s d e e l t j e s e i g e n s c h a p p e n i n t e herkennen
z i j n . E r kunnen e c h t e r nog f o u t e n i n d i e l i j s t z i t t e n . I n de k l a s ga j e
h e t debat over h e t g o l f - dan w e l d e e l t j e s k a r a k t e r van k a t h o d e s t r a l e n n a s p e l e n . Nieuwe proeven met de s t r a l e n geven argumenten v o o r zowel h e t ene
a l s h e t andere model t o t j e de p r o e f en de b e r e k e n i n g e n v a n Thomson onder
ogen k r i j g t .
In h e t v i j f d e h o o f d s t u k kom j e de o n t d e k k i n g v a n Rntgen t e g e n . D i e ontdekk i n g had t o t g e v o l g d a t e r nog meer o n t d e k k i n g e n v o l g d e n z o a l s d i e v a n
Becqurel, d i e k o r t i n h e t zesde h o o f d s t u k aan de orde komt.
Het zevende en a c h t s t e h o o f d s t u k maken de sprong v a n 1900 naar c a 1925. I n
d i e t i j d worden nieuwe o n t d e k k i n g e n gedaan d i e de zekerheden over l i c h t ,
e l e k t r o n e n en rntgenstralen opnieuw t e r d i s c u s s i e s t e l l e n . Een nieuwe
t h e o r i e moet gevonden worden om d e e l t j e s - en g o l f v e r s c h i j n s e l e n met e l k a a r
te v e r z o e n e n : de q u a n t u m t h e o r i e .
hoofdstukken
Orintatie op h e t thema en
op 'waarneming- en t h e o r i e
aktiviteiten

Orintatie

d e e l 1: G e v e s t i g d e theorien.
Over d e e l t j e s en g o l v e n .
Toegepast op gassen, g e l a d e n
d e e l t j e s en l i c h t

Deeltjestheorie

Golftheorie

d e e l 2: Nieuwe s t r a l e n . Over
k a t h o d e s t r a l e n , rntgenstral e n en r a d i o a k t i e v e s t r a l e n
met g o l f - d e e l t j e s d i s c u s s i e

Kathodestralen

X-stralen

Radioaktieve stralen

d e e l 3: Naar een nieuwe

t h e o r i e . Over f o t o - e f f e k t ,
c o m p t o n e f f e k t en i n t e r f e r e n t i e van e l e k t r o n e n

Lichtdeeltjes?

Elektronengolven?

A f r o n d i n g en p r o e f w e r k

Vooruitblik

1.3

ZIEN WAT JE VERWACHT TE ZIEN?

Sommige o n t d e k k i n g e n l i j k e n een k w e s t i e v a n g e l u k . Het ontdekken l i j k t

a c h t e r a f e r g s i m p e l . Een v o o r b e e l d daarvan i s Rntgens o n t d e k k i n g v a n de
X-stralen.
Andere o n t d e k k i n g e n v e r l o p e n h e e l m o e i l i j k en e i s e n j a r e n l a n g nadenken en

ORINTATIE

e x p e r i m e n t e r e n . Thomsons o n t d e k k i n g i s e r zo n. H i j had een i d e e i n z i j n

kop en e x p e r i m e n t e e r d e n e t zo l a n g t o t h i j h e t zag.
Waar z i t nu de reden van h e t v e r s c h i l t u s s e n d i e twee? L a t e n we d a a r t o e
p r e c i e z e r naar Rntgen en Thomson k i j k e n .
Thomson: waarnemen vanuit

een

theorie

Thomson had een i d e e o v e r de a a r d van k a t h o d e s t r a l e n . Om d a t i d e e te c o n t r o l e r e n deed h i j a l l e r l e i p r o e v e n , maar met n o g a l t e l e u r s t e l l e n d e u i t komsten. H i j weet d i e u i t k o m s t e n n i e t aan o n j u i s t h e i d van z i j n i d e e , maar
aan s l e c h t e e x p e r i m e n t e l e omstandigheden, met name h e t f e i t dat de k a t h o d e s t r a a l b u i z e n d i e h i j g e b r u i k t e , n i e t een v o l d o e n d e hoog vacum hadden.
Daaraan o n t l e e n d e h i j z i j n drang om v e r d e r t e .experimenteren en z o a l s we
i n d i t thema z u l l e n z i e n , met s u c c e s .

fig.

1.7

De

speciale

k a t h o d e s t r a a l b u i s van

Rntgen: n f l i t s e n d

Thomson.

idee

Rntgen b e s c h i k t e i n november 1895 over a l l e n o o d z a k e l i j k e a p p a r a t u u r v o o r

z i j n o n t d e k k i n g - een k a t h o d e s t r a a l b u i s en f o t o g r a f i s c h e p l a t e n . V e e l
n a t u u r k u n d i g e n waren op zoek naar de a a r d van de k a t h o d e s t r a l e n d i e in de
b u i s o n t s t a a n . Rntgen nam e c h t e r waar d a t b a r i u m p l a t i n a c y a n a a t o p l i c h t t e
buiten de b u i s . I n een f l i t s b r a c h t h i j dat i n v e r b a n d met h e t zwarten van
z i j n f o t o g r a f i s c h e p l a t e n . F o t o g r a f i s c h e p l a t e n , zo w i s t i e d e r e n a t u u r k u n d i g e u i t de l a a t s t e j a r e n van de 19e eeuw, moet j e n i e t i n de b u u r t van
k a t h o d e s t r a a l b u i z e n houden. Rntgen b e s e f t e i n e e n s d a t er s t r a l e n u i t de
b u i s naar de f o t o g r a f i s c h e p l a a t moesten gaan. H i j b e s l o o t de e i g e n s c h a p pen van d i e s t r a l e n t e onderzoeken. H i j wendde z i j n aandacht dus a f van
h e t v e r s c h i j n s e l waarop a l z i j n c o l l e g a ' s g e r i c h t waren en keek met een
f r i s s e b l i k naar het v e r s c h i j n s e l d a t de anderen n i e t hadden w i l l e n z i e n .
Toen had h i j maar 6 weken n o d i g om de b e l a n g r i j k s te eigenschappen van
z i j n X - s t r a l e n op t e s c h r i j v e n
GC^fS'

In de v o l g e n d e a k t i v i t e i t ga j e naar s p e e l k a a r t e n k i j k e n om na te gaan of
j e 'onbevangen' naar een v e r s c h i j n s e l kunt k i j k e n of dat j e v a n u i t 'oude
kennis' iets (niet) z i e t .

ORINTATIE

EEN EXPERIMENT MET

KAARTEN

Je l e r a a r l a a t j e s p e e l k a a r t e n z i e n .
s c h r i j f op welke k a a r t e n j e g e z i e n hebt
hoe r e a g e e r d e n j i j en de anderen toen j u l l i e de k a a r t e n nog eens
zagen?
s c h r i j f op wat e r p r e c i e s aan de hand was met de k a a r t e n
wat i s j e c o n c l u s i e t e n a a n z i e n v a n j e waarnemen?
U i t d i t experiment b l i j k t d a t j e de s p e e l k a a r t e n i n g r o t e l i j n e n s n e l h e r k e n t : v a n u i t wat j e a l van s p e e l k a a r t e n weet, ben j e gaan k i j k e n . Maar
onverwachte w i j z i g i n g e n z i e j e s n e l over h e t h o o f d , a l s de d i n g e n op h e t
e e r s t e g e z i c h t i n jouw ' t h e o r i e ' p a s s e n . Pas a l s j e weet waarop j e moet
l e t t e n , b i j v o o r b e e l d : w e l k e vorm moet b i j w e l k e k l e u r p a s s e n , dan kan j e
herkennen dat j e n i e t a l l e s zag van wat j e d a c h t t e z i e n .
Met de v o l g e n d e a k t i v i t e i t kan j e nog eens oefenen hoe j e met een nieuw
i d e e een p r o b l e e m p j e kunt o p l o s s e n .
2

VIER LIJNEN DOOR NEGEN PUNTEN?

W a a r s c h i j n l i j k kan j e de p u z z e l onder a n i e t o n m i d d e l l i j k o p l o s s e n .
B e s t e e d minder dan een halve minuut aan a en doe dan a c h t e r e e n v o l gens b en c.
a. Het i s m a k k e l i j k om 9 punten door 5 l i j n e n t e v e r b i n d e n , z o a l s
i n f i g . 1.9 aangegeven. Hoe kun j e de 9 punten door s l e c h t s 4
l i j n e n v e r b i n d e n zonder j e pen van h e t p a p i e r t e h a l e n of dubbele
l i j n e n t e t r e k k e n ? De o p l o s s i n g van f i g . 1.10 i s dus f o u t .

fig.

1.9

Negen p u n t e n verbonden met

vijf

lijnen.

fig. i.io

fig. l.il

Met

vier lijnen

de

negen p u n t e n v e r b i n d e n ?

b. Los nu e e r s t h e t v o l g e n d e p r o b l e e m p j e op:
Op de hoekpunten van een zwembad z i j n bomen g e p l a n t . De bomen vormen een
v i e r k a n t . De e i g e n a a r w i l nu h e t v o l g e n d e : de bomen moeten b l i j v e n
s t a a n , maar h e t zwembad moet een twee k e e r zo g r o o t o p p e r v l a k
k r i j g e n n moet b i n n e n de v i e r bomen b l i j v e n p a s s e n . Kan d a t ?
Teken h e t !
c. Welk nieuw i d e e kan j e u i t de o p l o s s i n g van b h a l e n om ook i n
h e t p r o b l e e m p j e a toe te passen? P r o b e e r h e t maar!
3

WAARNEMINGSREGELS
Kun j e i n j e e r v a r i n g e n met de twee v o r i g e a k t i v i t e i t e n de v o l g e n de d r i e r e g e l s herkennen, d i e o n t l e e n d z i j n aan de p s y c h o l o g i e van
het waarnemen?
j e waarnemen wordt g e r i c h t door wat j e a l denkt t e weten
j e hebt de n e i g i n g om nieuwe v e r s c h i j n s e l e n d i e i n s t r i j d z i j n
met wat j e a l weet, te ontkennen
een nieuwe v e r k l a r i n g maakt d a t j e b e t e r gaat waarnemen.
Geef van deze d r i e r e g e l s e l k een v o o r b e e l d .

10

ORINTATIE

1.4

EEN MIDDELEEUWS DOCUMENT DECODEREN

We hebben g e z i e n d a t 'theorien' j e i n s t a a t s t e l l e n d i n g e n waar t e nemen.

Maar, aan de andere k a n t kunnen ze ook een h i n d e r p a a l vormen b i j h e t o n t dekken van nieuwe v e r s c h i j n s e l e n . De
onderstaande a k t i v i t e i t e n rond h e t
decoderen van een oud document o n d e r s t e u n e n d i t i d e e nog eens.

PAGINA 1

fig.

1.12

De

twee b l a d z i j d e n

PASINA 2

van

het

middeleeuwse document

r a a d s e l s . Door w a t e r s c h a d e i s een
tweede b l a d z i j d e

g r o o t s t u k van

met
de

onleesbaar.

I n een oud middeleeuws document z i j n de v o l g e n d e twee t a m e l i j k r a a d s e l a c h t i g e p a g i n a ' s gevonden. Het document u i t f i g . 1.12 i s o n d e r d e e l van een
v e r z a m e l i n g r a a d s e l s . De e e r s t e p a g i n a b e v a t een c h a o t i s c h e w i r w a r van
symbolen, z o a l s j e z i e t i s deze p a g i n a v r i j ongeschonden g e b l e v e n . Met de
tweede p a g i n a i s d a t n i e t h e t g e v a l . Op de b o v e n s t e h e l f t z i j n d r i e kolommen t e z i e n , maar de o n d e r s t e h e l f t i s door waterschade o n l e e s b a a r geworden. Boven de kolommen s t a a n d r i e r a a d s e l a c h t i g e woorden, t e weten bieed,
more en gert.
Een s c h r i f t g e l e e r d e w i l deze p a g i n a ' s o n t c i j f e r e n . De s c h r i f t g e l e e r d e weet
a l d a t h e t om een s p e l l e t j e of r a a d s e l g a a t . M i s s c h i e n , zo r e d e n e e r t h i j ,
i s h e t de b e d o e l i n g u i t te v i n d e n hoe de symbolen i n de kolommen geordend
z i j n . De e e r s t e p a g i n a b e v a t dan a l l e m o g e l i j k e symbolen, t e r w i j l op de
tweede p a g i n a de o r d e n i n g s t a a t . Hoe zou de o r d e n i n g i n e l k a a r z i t t e n ?
4

ORDENINGSTHEORIE
a. Wat i s het g e m e e n s c h a p p e l i j k e ' o r d e n i n g s - p r i n c i p e ' van de symb o l e n i n de kolom bieedl En i n morel En i n gert?
b. Teken, g e b r u i k makend van de o r d e n i n g s - p r i n c i p e , op een k o p i e
van p a g i n a 2 i n w e l k e r i j de andere symbolen van p a g i n a 1 van h e t
document moeten s t a a n .

Onze s c h r i f t g e l e e r d e r a a k t nu z e e r genteresseerd i n d i t r a a d s e l . H i j bes l u i t om h e t document i n een l a b o r a t o r i u m t e l a t e n onderzoeken. H i j meent

dat u i t de r a f e l s en k r a s s e n op de o n l e e s b a r e h e l f t m i s s c h i e n w e l wat
symbolen t e r e c o n s t r u e r e n z i j n . Dat b l i j k t i n d e r d a a d het g e v a l , hoewel de
opbrengst van de a n a l y s e t e g e n v a l t .

11

ORINTATIE

Er worden twee symbolen van de e e r s t e p a g i n a u i t de k r a s s e n o p g e d i e p t . De

en d e Z . Het e e r s t e symbool s t a a t i n de kolom bieed, h e t tweede i n de
kolom gert. E r v e r s c h i j n e n v e r d e r twee nieuwe symbolen, d i e n i e t op de
e e r s t e p a g i n a s t a a n . Het z i j n de symbolen
en /- . Het symbool ^
staat
i n de kolom mora en - s t a a t i n de kolom gert.
w

ORDENINGS-PRINCIPE TOETSEN
a. K l o p t j e v o o r s p e l l i n g b e t r e f f e n d e de symbolen R en Z. ?
b. Om de symbolen ^ en f i n t e passen moet j e bedenken hoe b e i d e
symbolen afgemaakt moeten worden. Wat bedenk j i j ?

Onze s c h r i f t g e l e e r d e i s n i e t e r g t e v r e d e n . H i j w i l p r e c i e s weten hoe de

o r d e n i n g i s . H i j b e s l u i t een nieuw onderzoek t e l a t e n doen, d i t m a a l i n een
chemisch l a b o r a t o r i u m .
Het r e s u l t a a t i s n i e t e c h t bemoedigend. Er o n t s t a a n v e e l t e v e e l donkere
s t r e p e n op h e t document. E r v e r s c h i j n t maar n nieuw symbool d a t e n i g s z i n s l e e s b a a r i s , h e t s y m b o o l ^ i n de bieed-kolom.
V e r d e r b l i j k t h e t symbool 3
de more-kolom een
t e z i j n . De - u i t de gert-kolom
lijkt
een { t e z i j n .
6

HOE VERDER?
a. V e r g e l i j k het r e s u l t a a t met de v o o r s p e l l i n g d i e j e i n a k t i v i t e i t 5 h e b t gedaan.
b. Z i j n e r v o o r b e e l d e n van symbolen d i e n i e t met jouw o r d e n i n g s p r i n c i p e kloppen ('tegenvoorbeelden")?
c. Z i j n e r v o l g e n s j o u symbolen d i e n i e t af z i j n ? Hoe zou j i j ze
afmaken?

Nog s t e e d s i s de s c h r i f t g e l e e r d e n i e t t e v r e d e n . H i j h e e f t een ' i n t e r e s s a n t

i d e e ' o v e r de o r d e n i n g , dat h e t v e r d i e n t om 'nader o n d e r z o c h t t e worden':
- de kolom bieed bevat v o l g e n s hem a l l e e n maar l a t i j n s e
letters,
- b i j mora s t a a n g r i e k s e l e t t e r s ,
- b i j gert s t a a n w i s k u n d i g e symbolen.
Met deze s i m p e l e t h e o r i e kan h i j a l l e symbolen v e r k l a r e n . De s c h i j n b a r e
u i t z o n d e r i n g e n ook. I n d e ^ z i e t h i j b i j v o o r b e e l d een
d i e n i e t af i s
en om n o f andere r e d e n een b e e t j e g e d r a a i d i s ( h e t b o v e n s t e s t r e e p j e
moet een g e v o l g z i j n van de chemische a n a l y s e ) . Het b i e e d s y m b o o l | - i i s
gn h o o f d l e t t e r H, maar een onaf symbool h e k j e , ^ r , d a t onze s c h r i f t g e l e e r d e w e l eens i n een wiskundeboek h e e f t z i e n s t a a n . Toen h i j op een
gegeven moment nog eens door een ander r a a d s e l b o e k b l a d e r d e , v i e l z i j n
oog i n e e n s op een s i m p e l z e s r e g e l i g r i j m p j e . Dat r i j m p j e , zo v i e l hem op,
was i n h e t m i d d e l n e d e r l a n d s g e s t e l d , en n i e t z o a l s de andere t e k s t e n u i t
het boek i n h e t l a t i j n :
maeckt r e g t wat erom i s
maeckt sprekend wat stom i s
ende l a e t u n i e t b e d o t t e n
door uw a l l e r s n e l s t i d e e
a l t h o o s a l l e e n de s o t t e n
syn daer en mee t e v r e e .
Ineens z i e t h i j de e c h t e o p l o s s i n g van het probleem] M o g e l i j k e r w i j s , zo
redeneerde h i j , waren de woorden bieed, mora en gert z e l f de n e d e r l a n d s t a l i g e ' o r d e n i n g s - p r i n c i p e s ' . Zou de l e t t e r v o l g o r d e omgedraaid z i j n ?
Z a c h t j e s s p r a k de g e l e e r d e de d r i e r a a d s e l a c h t i g e woorden v o o r z i c h u i t .

12

ORINTATIE

H i j h u s s e l d e de l e t t e r s u i t de woorden door e l k a a r heen, d r a a i d e de woorden om

en d a a r had h i j h e t !
7

GEVONDEN?
a. Welke ( m i d d e l e e u w s - ) N e d e r l a n d s e woorden k a n j e v a n bieed,
en gert maken?
b. Wat z i j n de o r d e n i n g s - p r i n c i p e s ?

more

c. P l a a t s de o v e r i g e symbolen u i t h e t document i n de j u i s t e kolom.

1.5

ALGEMENE REGELS

E r b e s t a a n massa's w a a r n e m i n g s s p e l l e t j e s
en c o d e r i n g s t r u c j e s v a n h e t s o o r t
a l s j u l l i e h i e r b o v e n g e z i e n hebben. U i t deze s p e l l e t j e s , d i e n a t u u r l i j k
w e l een b e e t j e g e k u n s t e l d z i j n , v o l g e n een a a n t a l algemene r e g e l s . Het i s
goed d i e r e g e l s i n gedachte t e houden, a l s j e s t r a k s g a a t k i j k e n n a a r de
r e a k t i e v a n n a t u u r k u n d i g e n op nieuwe v e r s c h i j n s e l e n . Want, wat j e b i j deze
s p e l l e t j e s m a k k e l i j k z i e t , i s v e e l m o e i l i j k e r t e z i e n b i j de n a t u u r k u n d e .
O Veel verschijnselen
kunnen op een aantal verschillende
manieren
verklaard
worden.
Soms z i j n d i e v e r s c h i l l e n d e v e r k l a r i n g e n ook nog met e l k a a r i n t e g e n s p r a a k .
Het middeleeuwse r a a d s e l kon j e v e r k l a r e n met v e r s c h i l l e n d e o r d e n i n g s p r i n c i p e s . J u i s t door t e g e n s p r a k e n t u s s e n de v e r s c h i l l e n d e p r i n c i p e s p r e c i e s u i t t e zoeken (we noemen d i e t e g e n s p r a k e n de c r i t e r i a ) kwam j e t o t
s t e e d s b e t e r e , mr v e r k l a r e n d e 'theorien'. Zo ook i n de n a t u u r k u n d e .
Voor t a l l o z e v e r s c h i j n s e l e n z i j n v e r s c h i l l e n d e e l k a a r weersprekende t h e o rien m o g e l i j k . I n d i t b o e k j e z u l j e z i e n hoe de n a t u u r k u n d i g e n rond 1900
twee v e r s c h i l l e n d e ideen o n t w i k k e l d e n o v e r de zogenaamde 'nieuwe s t r a l e n '
d i e pas o n t d e k t waren. De n zag i n de s t r a l e n een stroom d e e l t j e s , de
ander zag i n de s t r a l e n een g o l f v e r s c h i j n s e l . Door de t e g e n s p r a k e n t u s s e n
d i e theorien, de c r i t e r i a d u s , p r e c i e s u i t t e zoeken, h e e f t men gepoogd
te b e s l i s s e n w e l k e t h e o r i e de j u i s t e i s . O v e r i g e n s hadden a l l e b e i de t h e o rien a c h t e r a f een b e e t j e g e l i j k .
2) Waarneming zonder begrip
(of: theorie)
is
zinloos.
J e hebt gemerkt d a t j e a l t i j d v a n u i t een i d e e naar de nieuwe v e r s c h i j n s e l e n k i j k t . Dat i d e e - h e t z i j b e g r i p v o o r de s p e e l k a a r t , h e t z i j de h y p o t h e s e
over l a t i j n s e enz. l e t t e r s -, d a t i d e e gaf vreemde waarnemingen b e t e k e n i s .
A l s iemand n i e t zou weten hoe een s p e e l k a a r t e r g e w o o n l i j k u i t z i e t , zou
d i e ook n i e t s b i j z o n d e r s aan de getoonde s p e e l k a a r t e n kunnen o n t d e k k e n .

fig.

1.13

Een b i j z o n d e r e k a t h o d e s t r a a l b u i s om
het i d e e ' k a t h o d e s t r a l e n z i j n d e e l tjes'

t e onderzoeken.

fig.

1.14

Een b i j z o n d e r e k a t h o d e s t r a a l b u i s om
het i d e e ' k a t h o d e s t r a l e n z i j n g o l v e n
te

onderzoeken.

13

ORINTATIE

Ook n a t u u r k u n d i g e n v a n rond 1900 d i e naar de nieuwe s t r a l e n keken hadden

v e r s c h i l l e n d e ideen i n hun h o o f d . Sommigen zagen d e e l t j e s , anderen g o l v e n .
Het z a l b l i j k e n d a t j u i s t door. h e t 'gevecht' over de v r a a g welke v a n d i e
theorien opgaat v o o r de nieuwe s t r a l e n nieuwe theorien een kans k r i j g e n .
3) Nieuwe verschijnselen
probeer je a l t i j d te begrijpen
met behulp van
oude theorien en
begrippen.
Waar zou j e ze anders mee moeten b e g r i j p e n ? Pas a l s j e n i e t anders kan ga
j e nieuwe theorien v e r z i n n e n .
De n a t u u r k u n d i g e n rond 1900 hadden p r a c h t i g e w i s k u n d i g e theorien over
g o l v e n en d e e l t j e s t o t hun b e s c h i k k i n g . Wat was v o o r de hand l i g g e n d e r dan
door de b r i l v a n d i e theorien naar de nieuwe s t r a l e n t e k i j k e n ? Omdat d i e
theorien r e d e l i j k k l o p t e n , b e i d e , o n t s t o n d e r een s i t u a t i e w a a r i n twee
theorien n s o o r t v e r s c h i j n s e l e n v e r k l a a r d e n . Net a l s b i j onze twee s p e l letjes .
4) Iemand die iets meent te begrijpen
is sterk geneigd
tegenvoorbeelden
weg te
verklaren.
Daar z i j n a l t i j d w e l m o g e l i j k h e d e n t o e , z e k e r a l s j e een b e e t j e s l i m b e n t .
De s c h r i f t g e l e e r d e , met z i j n h o o f d l e t t e r Q, was z o ' n s l i m m e r d . Het i s goed
te b e s e f f e n d a t h e t n i e t a l t i j d dom i s t e g e n v o o r b e e l d e n even o p z i j t e
z e t t e n . A l s j e b i j i e d e r t e g e n v o o r b e e l d j e t h e o r i e of j e b e g r i p p r o b e e r t
door een nieuw t e vervangen b l i j f j e aan de gang. N a t u u r k u n d i g e n rond 1900
w i s t e n d a t h e e l goed. Ze probeerden e e r s t hun e i g e n ideen u i t t e werken
- golfideen voor de n, deeltjesideen v o o r de ander -, i n p l a a t s v a n i n
v r u c h t e l o z e d e b a t t e n v e r z e i l d t e r a k e n . Zo o n t s t o n d e r een s i t u a t i e met
twee groepen o n d e r z o e k e r s . De ene groep had e r g v e e l e n e r g i e en denkwerk
b e s t e e d aan de d e e l t j e s h y p o t h e s e (de E n g e l s e n ) , een andere groep had evenv e e l e n e r g i e en denkwerk b e s t e e d aan een g o l f h y p o t h e s e (de D u i t s e r s ) . Zo
o n t s t o n d e r een s i t u a t i e w a a r i n een debat t u s s e n b e i d e onderzoeksgroepen
h e e l nieuwe ideen en o n t d e k k i n g e n o p l e v e r d e .
5) In de natuurkunde
Dorden oude gevestigde
theorien doorgaans pas vervangen door nieuwe theorien als:
a) de tegenvoorbeelden
b i j de oude theorie zich ophopen,
b) de nieuwe theorie die tegenvoorbeelden
wl verklaart,
en
c) als er een nieuwe generatie
natuurkundigen
opstaat die de nieuwe
theorie
uitwerkt.
B i j de s p e l l e t j e s kan j e m a k k e l i j k v a n h e t ene i d e e naar h e t andere o v e r stappen. I n de natuurkunde gaat d a t n i e t zo m a k k e l i j k . De mensen d i e
t i e n t a l l e n j a r e n van hun l e v e n genvesteerd hadden i n een g o l f t h e o r i e o f
een d e e l t j e s t h e o r i e v a n de nieuwe s t r a l e n , waren n i e t b e r e i d d i e t h e o r i e
zonder s l a g of s t o o t t e v e r l a t e n . Sommigen b l e v e n dan ook h a r d n e k k i g hun
oude t h e o r i e v e r k o n d i g e n . D i t v e r s c h i j n s e l i s v r i j algemeen i n de g e s c h i e d e n i s , en s t a a t bekend a l s de 'wet v a n P l a n c k ' . P l a n c k was een t o p n a t u u r k u n d i g e u i t de j a r e n rond 1900 en b e s c h r e e f z i j n 'wet' a l s v o l g t :
"Een b e l a n g r i j k e w e t e n s c h a p p e l i j k e v e r n i e u w i n g wordt z e l d e n aanvaard,
d o o r d a t de t e g e n s t a n d e r s langzamerhand overwonnen z i j n en o v e r t u i g d r a k e n ;
h e t gebeurt p r a k t i s c h n o o i t d a t S a u l v e r a n d e r t i n P a u l . Wat wl g e b e u r t i s
d a t de t e g e n s t a n d e r s langzamerhand u i t s t e r v e n en d a t de nieuwe g e n e r a t i e
van h e t b e g i n a f aan v e r t r o u w d i s met h e t i d e e " .
8

Bedenk b i j e l k v a n de r e g e l s een v o o r b e e l d .

14

ORINTATIE

Een

kwestie

van

geluk?

Een bekende e n g e l s e u i t d r u k k i n g z e g t : "Luck f a v o u r s t h e p r e p a r e d

mi nd".
Deze u i t d r u k k i n g p a s t h e e l goed b i j o n t d e k k i n g e n u i t de natuurkunde.
De o n t d e k k i n g van Rntgen l i j k t zo'n k w e s t i e van g e l u k . Maar, Rntgen
had j a r e n onderzoek met k a t h o d e s t r a a 1 b u i z e n a c h t e r de r u g . Door dat
onderzoek was h i j gaan g e l o v e n dat e r i n de b u i z e n een h e l e b o e l
s o o r t e n s t r a l i n g voorkomen, en d a a r d o o r was h i j v o o r b e r e i d op het
g e l u k . L e n a r d , een D u i t s e r d i e aanhanger was van de g o l f h y p o t h e s e
en d i e de b u i s gemaakt had waarmee Rntgen z i j n o n t d e k k i n g deed, was
n i e t v o o r b e r e i d . H i j was v e e l t e b e t r o k k e n i n het debat o v e r g o l v e n
en d e e l t j e s om i e t s nieuws te z i e n .
Ook Thomson, de o n t d e k k e r van het e l e k t r o n , was v o o r b e r e i d om g e l u k
te hebben. Op het moment van z i j n o n t d e k k i n g , 1 8 9 6 , w e r k t e h i j a l
1 0 j a a r aan k a t h o d e s t r a a l b u i z e n . V r i j w e l a l l e experimenten van g o l f en d e e l t j e s t h e o r e t i c i had h i j h e r h a a l d , en zo was h i j a c h t e r b e l a n g r i j k e f o u t e n i n een g r o o t a a n t a l experimenten gekomen. Dat j u i s t h i j
o n t d e k t e dat k a t h o d e s t r a l e n een stroom e l e k t r o n e n z i j n , i s dan ook
n i e t vreemd en z e k e r n i e t a l l e e n een k w e s t i e van g e l u k .
H e t z e l f d e g e l d t voor Becqurel, de o n t d e k k e r van n a t u u r l i j k e r a d i o a k t i v i t e i t . Het g e l u k van Becqurel was dat h i j kon b e s c h i k k e n o v e r
de v e r z a m e l i n g uraniumzouten d i e z i j n vader had opgebouwd. D i e v e r z a m e l i n g was u n i e k , want Becqurels vader was b e h a l v e p r o f e s s o r i n
de m i n e r a l o g i e ook d i r e k t e u r van een museum voor oude g e s t e e n t e n .
Maar h i e r houdt het g e l u k op. Het b i j z o n d e r e van Becqurel was dat
h i j op zoek g i n g naar nieuwe s t r a l i n g . Nadat h i j i n 1 8 9 6 het v e r s l a g
van Rntgen g e l e z e n had o v e r d i e n s X - s t r a l e n , s c h o o t de v e r z a m e l i n g
van z i j n vader hem te b i n n e n . De ucaniumzouten, zo w i s t h i j , v e r toonden net a l s k a t h o d e s t r a l e n f l u o r e s c e n t i e . Ze l i c h t t e n onder sommige omstandigheden o p l Zouden ze ook s t r a l e n u i t z e n d e n ? H i j begon
een onderzoek met f o t o g r a f i s c h e p l a t e n , p r e c i e s a l s Rntgen en o n t d e k t e n a t u u r l i j k e r a d i o a k t i v i t e i t . N i e t een k w e s t i e van g e l u k : h i j
g i n g doelbewust op zoek naar nieuwe s t r a l e n en h i j vond z e .
SAMENVATTING
De v o l g e n d e r e g e l s z i j n van b e l a n g v o o r de v r a a g hoe de wetenschap z i c h
ontwikkelt.
1 . V e e l v e r s c h i j n s e l e n kunnen op een a a n t a l v e r s c h i l l e n d e manieren v e r k l a a r d worden.
2. Waarnemen zonder b e g r i p i s z i n l o o s .
3. Nieuwe v e r s c h i j n s e l e n p r o b e e r j e - en p r o b e r e n n a t u u r k u n d i g e n - a l t i j d
te b e g r i j p e n met b e h u l p van bekende theorien en b e g r i p p e n .
4. Iemand d i e meent i e t s te b e g r i j p e n , een n a t u u r k u n d i g e n i e t u i t g e z o n d e r d ,
i s s t e r k g e n e i g d t e g e n v o o r b e e l d e n weg t e v e r k l a r e n .
5. I n de natuurkunde worden,evenals i n andere w e t e n s c h a p p e n , g e v e s t i g d e
beg r i p p e n en theorien pas v o l l e d i g v e r l a t e n a l s :
a) de t e g e n v o o r b e e l d e n z i c h ophopen,
b) er nieuwe theorien z i j n d i e de t e g e n v o o r b e e l d e n wl v e r k l a r e n , n
c ) de aanhangers van de oude ideen z i j n u i t g e s t o r v e n .
Deze r e g e l s g e l d e n n i e t zo s t r i k t a l s r e g e l s i n de natuurkunde z e l f , omdat
ze over de w e t e n s c h a p p e r s , de mensen, gaan. Toch kun j e ze i n de g e s c h i e d e n i s van de natuurkunde vaak herkennen.

15

ROND 1 9 0 0

DEEL 1
GEVESTIGDE

THEORIEN

DEELTJESTHEORIE

GOLFTHEORIE

vooruitblik
Bestaan de nieuwe s t r a l e n d i e aan h e t e i n d v a n de 19e eeuw o n t d e k t werden
u i t deeltjes
o f i s e r s p r a k e v a n een g o l f v e r s c h i j n s e l ! Over d i e v r a a g
werden rond 1900 f e l l e d i s c u s s i e s g e v o e r d . Om d i e d i s c u s s i e t e kunnen
b e g r i j p e n z u l j e e e r s t de g o l f t h e o r i e en de d e e l t j e s t h e o r i e moeten l e r e n
kennen. Dat doen we i n d i t d e e l v a n h e t thema.
I n h o o f d s t u k 3 wordt bovendien een s o o r t g e l i j k e d i s c u s s i e u i t h e t b e g i n
van de 19e eeuw behandeld. Toen g i n g h e t om de v r a a g o f l i c h t een d e e l t j e s - dan w e l een g o l f k a r a k t e r h e e f t . Om d a t u i t t e kunnen maken d i e n d e n
er v a n u i t b e i d e theorien c r i t e r i a o n t w i k k e l d t e worden: v e r s c h i j n s e l e n ,
d i e door de ene t h e o r i e w e l , door de andere t h e o r i e n i e t v o o r s p e l d worden.
Aan h e t e i n d e van de h o o f d s t u k k e n s t a a t een samenvattende l i j s t v a n de
eigenschappen van d e e l t j e s en g o l v e n .
Op b a s i s daarvan z u l l e n we i n d e e l 2 c r i t e r i a f o r m u l e r e n waarmee b e s l i s t
kan worden o f nieuwe s t r a l e n bepaalde d e e l t j e s dan w e l e l e k t r o m a g n e t i s c h e
golven z i j n .

17

DEELTJESTHEORIE

INHOUD:

2.1

2.1

D r i e p r i n c i p e s v a n k r a c h t en beweging

17

2.2

Krachtwerkingen

23

2.3

Velden

25

2.4

Geladen d e e l t j e s

28

2.5

Banen v a n d e e l t j e s

30

2.6

V r i j e weglengte

34

i n gassen

DRIE PRINCIPES VAN KRACHT EN BEWEGING

Tot c a 1550 g i n g i e d e r e e n u i t v a n de b e w e g i n g s t h e o r i e v a n A r i s t o t e l e s . D i e
t h e o r i e z e g t d a t a l l e voorwerpen op aarde v r o e g o f l a a t t o t r u s t moeten
komen. R u s t zou hun ' n a t u u r l i j k e t o e s t a n d ' z i j n . Voor sterren en planeten
g e l d t d a t n i e t . Hun ' n a t u u r l i j k e t o e s t a n d ' i s j u i s t d a t ze i n c i r k e l s
b l i j v e n bewegen.

o p v a t t i n g e n van de g r i e k s e
natuurfilosofie
theorie
die

f i g . 2.2

samen i n een

over de mechanica

20 eeuwen s t a n d

hield.

I n de l o o p v a n de 16e eeuw en i n toenemende mate i n de 17e eeuw werd deze

t h e o r i e i n t w i j f e l g e t r o k k e n . De a s t r o n o m i s c h e waarnemingen v a n C o p e r n i c u s
en K e p l e r en l a t e r v o o r a l G a l i l e i d i e een k i j k e r g e b r u i k t e ( h i j o n t d e k t e
de s c h i j n s t a n d e n v a n Venus en de r i n g e n v a n S a t u r n u s , wat n i e t i n h e t
w e r e l d b e e l d v a n A r i s t o t e l e s p a s t e ) gaven d a a r t o e de a a n z e t . G a l i l e i ,
D e s c a r t e s en Huygens g i n g e n bewegingen op aarde k r i t i s c h b e k i j k e n en kwamen t o t nieuwe o p v a t t i n g e n over e i n d i g e en o n e i n d i g e bewegingen, over
k r a c h t w e r k i n g en o v e r b o t s i n g e n . Hun a c h t e r l i g g e n d e gedachte was dat voor
aardse en hemelse bewegingen dezelfde
wetten moeten
gelaen.

18

DEELTJESTHEORIE

fig.

2.3 C o p e r n i c u s

(Polen,

1473-1543)

brak met de a r i s t o t e l i a a n s e
o p v a t t i n g d a t de a a r d e h e t
m i d d e l p u n t van h e t h e e l a l i s .
Hij

v e r d e d i g d e de o p v a t t i n g

dat

de aarde om de zon d r a a i t .

fig.

2.4

Het wereldbeeld van Copernicus

(1543). De aarde staat niet langer
in het centrum.

Newton p r e s e n t e e r d e a l s e e r s t e een samenvattende t h e o r i e v a n de m e c h a n i c a ,

gebaseerd op d r i e ' p r i n c i p e s ' , ook w e l de d r i e w e t t e n v a n Newton genoemd.
B o v e n d i e n s t e l d e h i j een f o r m u l e op v o o r de z w a a r t e k r a c h t . Zo k o n h i j a l l e
bewegingen v e r k l a r e n , zowel de a a r d s e a l s de hemelse.
De d r i e p r i n c i p e s o f w e t t e n van Newton ben j e a l e e r d e r tegengekomen.

HET TRAAGHEIDSPRINCIPE

. Volgens dit principe (ook wel

genoemd de eerste wet van Newton) zou een voorwerp met constante snelheid rechtdoor blijven bewegen, als er geen invloed van buitenaf op zou werken. Verandering
van snelheid wordt dus altijd veroorzaakt door invloeden van buitenaf; zulke 'invloeden'
noemen we krachten.

Het traagheidsprincipe 'slaat nergens op', omdat we in de praktijk nooit alle invloeden
van buitenaf kunnen uitschakelen. Maar door een logische uitbreiding wordt het traagheidsprincipe heel bruikbaar: als een voorwerp met constante snelheid rechtdoor beweegt, is de netto kracht nul.

De netto kracht krijg je door krachten met dezelfde richting op te tellen en tegengesteld
gerichte krachten van elkaar af te trekken.
D i t t r a a g h e i d s p r i n c i p e kan worden t o e g e p a s t op v a l l e n d e a p p e l s , r i j t u i g e n en schepen o f - i n onze t i j d a u t o ' s en f i e t s e n , maar ook op h e m e l l i c h a m e n z o a l s
maan en p l a n e t e n .
Deze r e g e l werd i n p r i n c i p e a l door G a l i l e i en D e s c a r t e s o p g e s t e l d . Hun
g r o t e b i j d r a g e i s geweest d a t z i j aannamen d a t e r op aarde w r i j v i n g s k r a c h t e n z i j n d i e e r v o o r z o r g e n d a t i n v r i j w e l a l l e g e v a l l e n de a a r d s e bewegingen i n d e r d a a d stoppen. Door h e t a f w e z i g z i j n v a n w r i j v i n g s k r a c h t e n b u i t e n
de a a r d s e konden z i j met d i t p r i n c i p e de eeuwige beweging v a n s t e r r e n en
p l a n e t e n - en v a n de d r a a i i n g van de aarde om z i j n e i g e n a s en om de z o n ,
d i e t o e n pas o n t d e k t was - v e r k l a r e n . Waarom p l a n e t e n e l l i p s b a n e n b e s c h r i j
ven werd evenwel pas d u i d e l i j k na de o n t d e k k i n g van Newton v a n de g r a v i t a tiekracht.

19

DEELTJESTHEORIE

fig.

2.5 G a l i l e o G a l i l e i

fig.

(Itali,

Isaac

Newton

(Engeland,

1564-1642) f o r m u l e e r d e a l s

1642-1727) i s de meest

eerste

gezaghebbende n a t u u r k u n d i g e

het traagheidsprin-

c i p e . Wegens z i j n
gen

van

opvattin-

over h e t draaien

zijn

tijd

en de honderd

j a a r d a a r n a . De d o o r hem

van de

a a r d e om de zon werd h i j i n

geformuleerde

de

s p e e l t nog a l t i j d een

k e r k e l i j k e ban gedaan.

belangrijke

mechanica

r o l i n de n a -

natuurkunce.

fig.

2.6 Ren D e s c a r t e s

(Frankrijk,

1596-1650), f i l o s o o f , w i s en

natuurkundige,

leerde

formu-

a l s eerste het

traagheidsprincipe

en o n t -

w i k k e l d e een b o t s i n g s t h e o r i e .

A r i s t o t e l e s had e r w e l aan gedacht d a t j e een h e l e b o e l a s t r o n o m i sche v e r s c h i j n s e l e n k u n t v e r k l a r e n door aan t e nemen d a t de aarde

om z i j n as d r a a i t . Maar v o l g e n s hem kan d a t n i e t . Dan zouden we
met meer dan 1000 km/h r o n d r a z e n i n de r u i m t e v a n West naar O o s t .
De w o l k e n zouden dan van Oost naar West moeten bewegen. Dat doen
ze n i e t .
a. Geef aan waar A r i s t o t e l e s z i j n e i g e n bewegingswet g e b r u i k t i n
bovenstaande r e d e n e r i n g .
b. Geef argumenten t e g e n de r e d e n e r i n g van A r i s t o t e l e s v a n u i t h e t
traagheidsprincipe.
c. Ook met k e n n i s van h e t weer (de wet van Buys B a l l o t ) kun j e
argumenten tegen A r i s t o t e l e s ' r e d e n e r i n g geven. Welke?

20

DEELTJESTHEORIE
2

HET VERSNELLINGSPRINCIPE

Om te kunnen optrekken met fiets of auto heb je een netto kracht nodig in de bewegingsrichting. Bij afremmen moet de netto kracht tegen de beweging inwerken. De grootte
van de benodigde netto kracht hangt af van twee factoren:
- de vereiste versnelling of vertraging;
- de massa die versneld of afgeremd wordt.
Het verband tussen versnelling, netto kracht en massa is te onderzoeken door middel
van modelproeven, met behulp van wagentjes op een rijbaan of glijders op een luchtkussenbaan.
Bij zulke proeven is de kracht vrij nauwkeurig constant te houden. Dan blijkt: een constante netto kracht veroorzaakt

een constante

versnelling.

Bij verdubbeling van de kracht wordt ook de versnelling verdubbeld. Verdubbeling van
de massa (bijv. door twee gelijke wagentjes op elkaar te zetten) heeft het tegengestelde
effect: de versnelling wordt tweemaal zo klein bij gelijke trekkracht. De resultaten zijn
kort samen te vatten in het versnellingsprincipe (tweede wet van Newton):
netto kracht = massa versnelling
^netto = m

In Newtons g e s c h r i f t e n i s de wet F = m.a o v e r i g e n s i n deze vorm n i e t t e

v i n d e n . Newton s c h r e e f deze wet, e v e n a l s Huygens, aan w i e h i j de wet o n t leende, a l t i j d a l s :
F. A t = m. At
F. At h e e t de stoot en m. Av de impulsverandering
de hoeveelheid
beweging.
2

o f de verandering

van

L a a t z e l f z i e n d a t F = m.a en F. At = m. Av h e t z e l f d e p r i n c i p e
weergeven i n een andere vorm. Bedenk d a a r b i j goed wat j e onder
' v e r s n e l l i n g ' v e r s t a a t en welke f o r m u l e j e g e b r u i k t om deze
u i t t e rekenen.

In de vorm F - m.a i s d i t p r i n c i p e z e e r g e s c h i k t om bewegingen, d i e onder

i n v l o e d van k r a c h t e n v e r a n d e r e n , te b e s c h r i j v e n . A l s j e n i e t z o z e e r gent e r e s s e e r d bent i n de beweging tijdens
h e t v e r a n d e r e n onder i n v l o e d v a n
de k r a c h t , maar i n h e t resultaat
van de v e r a n d e r i n g , dan kun j e b e t e r de
vorm F. At = m. A V g e b r u i k e n . B i j v o o r b e e l d b i j b o t s i n g e n o f b i j h e t t e s t e n
van een b r o m f i e t s h e l m . D a a r b i j i s h e t p r o d u k t van massa en snelheid, de
impuls,
een b e l a n g r i j k e g r o o t h e i d d i e de beweging v a n h e t d e e l t j e k a r a k t e riseert:
i m p u l s = massa x s n e l h e i d
p = m.v
e e n h e i d : kg.m/s
De s t o o t F. At k a r a k t e r i s e e r t de i n v l o e d op h e t d e e l t j e van b u i t e n a f .
Daarom z u l l e n we i n d i t thema de impuls g e b r u i k e n a l s typerende g r o o t h e i d
v o o r een d e e l t j e met massa.
3

L a a t z i e n d a t A p = F. At.

a. Bereken de i m p u l s van een f i e t s e r (80 kg) d i e met 5 m/s

tegen een boom r i j d t .
b. Bereken de i m p u l s van een m o t o r r i j d e r (800 kg) d i e met 50 m/s
tegen een boom r i j d t .
c. Bereken de k r a c h t d i e de boom o n d e r v i n d t i n b e i d e g e v a l l e n
a l s de b o t s t i j d 0,1 s i s .

21

DEELTJESTHEORIE

HET AKTIE-REAKTIEPRINCIPE

Bij een botsing van auto A met auto B lopen ze allebei schade op: de krachtwerking is
wederkerig. Dat geldt ook als A een auto en B een boom is, al is vaak het effect van
de ene kracht opvallender dan van de andere.

Pop

fig.

2.9 D e e l t j e s

d i e botsen

oefenen

volgens het r e a k t i e p r i n c i p e
een

f i g . 2.8

g e l i j k e , tegengesteld

gerichte

k r a c h t op e l k a a r u i t ,

Dit is een algemeen kenmerk van krachten in de natuurkundige betekenis van het
woord: krachtwerking is altijd wederzijds. Duidelijk kun je dat bijv. merken bij magneten.
Afhankelijk van de manier waarop je ze tegenover elkaar houdt voel je aantrekking of
afstoting, maar altijd van beide kanten. Breng je de magneten dichter bij elkaar, dan
worden beide krachten groter. Die krachten zijn te meten: ze blijken even groot te zijn,
ook wanneer je ongelijke magneten gebruikt. Wat voor magneten geldt, geldt ook bij
alle andere soorten krachtwerking: oefent A een kracht uit op B, dan oefent B een even
grote, tegengesteld gerichte kracht uit op A.
Dit is het aktie-reaktieprincipe (derde wet van

Newton).

D i t derde p r i n c i p e i s h e l e m a a l door Newton z e l f gevonden. V o l g e n s deze wet

komen k r a c h t e n dus a l t i j d in tweetallen
v o o r . I n formulevorm k a n j e de wet
schrijven a l s :
=

op B
op A
a l s een voorwerp A een k r a c h t op een ander voorwerp B u i t o e f e n t (en omgekeerd n a t u u r l i j k ) .
Houd b i j deze b e l a n g r i j k e , maar m o e i l i j k e , wet a l t i j d de v o l g e n d e punten
i n de g a t e n :
a. de beide krachten van een krachtentweetal
zijn even groot;
b. ze z i j n tegengesteld
gericht;
c. ze werken nooit beide op hetzelfde
voorwerp;
d. alleen
de voorwerpen
die zelf een (aktie-)kracht
uitoefenen,
ondervinden de
reaktiekracht.
Newton had deze r e g e l n o d i g voor z i j n b e r ekeningen aan de maanbeweging. Omdat de maan door de aarde wor dt a a n g e t r o k k e n , b e s c h r i j f t
de maan een c i r k e l b a a n om de aarde. Maar: door de maan wordt met
een r e a k t i e k r a c h t aan de aarde g e t r o k k e n , Een g e v o l g h i e r v a n i s
dat aarde en maan b e i d e r o n d c i r k e l e n , b e i de rond het gemeenschappel i j k zwaartepunt Z ( z i e f i g . 2 . 1 0 ) . De aarde doet n i e t a l l e e n de
maan d r a a i e n , ook de maan doet de aarde d r a a i e n . Hoewel de k r a c h ten g e l i j k z i j n ( r e a k t i e w e t ) , h e e f t de raek t i e k r a c h t v e e l minder
i n v l o e d . De aarde i s t e n s l o t t e v e l e malen zwaarder dan de maan.
Behalve b i j planeetbewegingen kon Newton de r e a k t i e w e t ook goed
g e b r u i k e n b i j het a f l e i d e n van de b o t s i n g s w e t t e n d i e Huygens e e r d e r
gevonden had.

22

DEELTJESTHEORIE

Geef v o o r de v o l g e n d e s i t u a t i e s de k r a c h t e n t w e e t a l l e n aan:
j i j duwt tegen de muur;
een magneet wordt door een i j z e r e n k a s t a a n g e t r o k k e n ;
een s t a t i s c h g e l a d e n kam t r e k t j e haar aan;
Newton z i e t een a p p e l v a n de boom v a l l e n ;
de v l o e r waarop j e s t a a t houdt j e tegen.

S t e l d a t j e op de f i e t s r i j d t en v a n a c h t e r tegen een andere

f i e t s e r b o t s t . B e i d e weten j u l l i e de b o t s i n g op t e vangen. J i j
o n d e r v i n d t door de b o t s i n g een k r a c h t v a n 200 N gedurende 0,5 s.

a. Hoe g r o o t i s de k r a c h t d i e de andere f i e t s e r o n d e r v i n d t ? Welke

r i c h t i n g had d i e k r a c h t ?
b. Gedurende w e l k e t i j d w e r k t d i e k r a c h t ?
c. Hoe g r o o t i s de s t o o t d i e j i j o n d e r v i n d t ? E n d i e welke de
andere f i e t s e r o n d e r v i n d t ?
d. Hoe g r o o t i s j e i m p u l s v e r a n d e r i n g ? En d i e v a n de ander?
e. Kan j e s c h a t t e n h o e v e e l j e s n e l h e i d z a l v e r a n d e r e n a l s j e met
normale s n e l h e i d ( c a 5 m/s) r i j d t ?
Onder andere u i t s p o r t s i t u a t i e s weet j e d a t j e een voorwerp o f j e
e i g e n l i c h a a m n i e t a l l e e n met bewegingen langs een l i j n ( ' t r a n s l a t i e ' )
kunt b e s c h r i j v e n . Er kunnen ook r o t a t i e s o p t r e d e n . De t h e o r i e van
Newton houdt daar e c h t e r geen r e k e n i n g mee. D i e h a n d e l t o v e r bewegingen van voorwerpen op aarde en van p l a n e t e n rondom de z o n , op v o o r waarde d a t a l d i e v e r s c h i l l e n d e lichamen een v e r w a a r l o o s b a r e a f m e t i n g
hebben. De beweging van een s t e e n door de l u c h t wordt beschreven
a l s o f de s t e e n een punt i s . V o l g e n s Newtons t h e o r i e b e w e e g t zo'n puntmassa v o l g e n s een parabool door de l u c h t . De beweging van de aarde
rondom de zon wordt beschreven a l s o f de aarde een punt i s , d i e z i c h
dan v o l g e n s de t h e o r i e langs een e l l i p s door de r u i m t e beweegt.

;
:

:: ff ii gq ..

()

2.12
2.12 B
Bi
i ji bewegingen
bewegingen kun
kun j
ie
e een
een vvoooorr-werp vaak o p v a t t e n a l s een
puntmassa, d i e z i c h

^On_

i n het

z w a a r t e p u n t van h e t voorwerp

1 I

b e v i n d t . Voor een a u t o b e t e k e n t
dat,

f i g . 2.13

d a t j e a f z i e t van de omDe aarde a l s een puntmassa i n

vang van de a u t o en van bewe

zijn ellipsbanen
g i n g e n van o n d e r d e l e n
bijvoorbeeld

rond de z o n .

(zoals

de w i e l e n ) .

In w e r k e l i j k h e i d h e e f t een s t e e n n a t u u r l i j k wel a f m e t i n g e n , en ook op

p l a n e t a i r e s c h a a l i s het n i e t j u i s t de aarde t o t een punt ineengeschrompeld t e denken.

23

DEELTJESTHEORIE

2.2

KRACHTWERKINGEN

U i t de d r i e p r i n c i p e s v o o r k r a c h t en bewegingen van Newton v o l g t d a t d e e l t j e s a l l e e n van s n e l h e i d (grootte

en/of r i c h t i n g ) kunnen v e r a n d e r e n , a l s
ze een k r a c h t o n d e r v i n d e n onder i n v l o e d van n o f meer andere d e e l t j e s .
In deze p a r a g r a a f ga j e k e n n i s maken met d r i e s o o r t e n k r a c h t e n d i e d e e l t j e s op e l k a a r kunnen u i t o e f e n e n : de g r a v i t a t i e k r a c h t ( z w a a r t e k r a c h t ) , de
( e l e k t r i s c h e ) c o u l o m b - k r a c h t en de (magnetische) l o r e n t z - k r a c h t .
Er waren i n 1 8 8 0 nog meer k r a c h t s o o r t e n bekend z o a l s de k r a c h t e n van
twee magneten op e l k a a r , de k r a c h t e n d i e atomen samenbinden t o t n
m o l e c u u l , de van der w a a l s - k r a c h t e n t u s s e n m o l e c u l e n d i e een v a s t e
s t o f o f een v l o e i s t o f b i j e l k a a r houden.
Tegenwoordig z i j n de n a t u u r k u n d i g e n van mening dat e r s l e c h t s v i e r
s o o r t e n k r a c h t e n b e s t a a n , w a a r u i t a l l e andere s o o r t e n a f g e l e i d kunnen
worden: de g r a v i t a t i e k r a c h t , de elektro-magnetische
kracht
( d i e omvat
de e l e k t r i s c h e k r a c h t , de magnetische k r a c h t , de l o r e n t z k r a c h t , de
van der w a a l s - k r a c h t en de m o l e c u l a i r e k r a c h t , en i s de k r a c h t d i e we
met de z w a a r t e k r a c h t in het d a g e l i j k s l e v e n het meest tegenkomen),
de 'sterke wisselwerking'
d i e de atoomkern (protonen en neutronen)
b i j e l k a a r houdt en de zwakke wisselwerking
d i e een n e u t r o n i n een
proton en een e l e k t r o n kan doen overgaan. Inmiddels h e e f t men o n t d e k t
dat de e l e k t r o - m a g n e t i s c h e k r a c h t e n de zwakke w i s s e l w e r k i n g a l s n
s o o r t k r a c h t beschreven kunnen worden: de ' e l e k t r o - z w a k k e k r a c h t '
( z i e o.a. Natuur en T e c h n i e k , a p r i l 1 9 8 4 ) .
De b e s c h r e v e n k r a c h t e n z u l l e n we o p v a t t e n a l s k r a c h t e n d i e op een afstand
werken. D e e l t j e s behoeven dus geen ' l i j f e l i j k c o n t a c t ' te maken om zo'n
kracht t e ondervinden.
Voor d i t thema z i j n de e l e k t r i s c h e k r a c h t en de l o r e n t z k r a c h t b e l a n g r i j k . De
z w a a r t e k r a c h t o f g r a v i t a t i e k r a c h t op de k l e i n e d e e l t j e s , d i e i n d i t thema
voorkomen, i s zo zwak i n v e r g e l i j k i n g t o t d i e twee k r a c h t e n d a t ze
( m e e s t a l ) v e r w a a r l o o s b a a r z i j n . Daarom z u l l e n we de aandacht v o o r a l op de
e e r s t e twee k r a c h t e n v e s t i g e n .
elektrische

kracht

A l s j e een p l a s t i c s t a a f w r i j f t met een doek, wordt de s t a a f e l e k t r i s c h

g e l a d e n . Na het w r i j v e n t r e k t de s t a a f a l l e r l e i voorwerpen aan. D a t i s
v o o r a l d u i d e l i j k a l s d i e voorwerpen l i c h t z i j n , z o a l s p a p i e r s n i p p e r s ,
haren en d e r g e l i j k e .
Ook andere s t a v e n van i s o l e r e n d m a t e r i a a l z i j n met een doek op t e l a d e n .
Onderzoek aan g e l a d e n voorwerpen toonde aan d a t sommige e l e k t r i s c h g e l a d e n
voorwerpen e l k a a r a a n t r e k k e n , t e r w i j l andere e l k a a r a f s t o t e n . G e l i j k e
s t a v e n , met g e l i j k s o o r t i g e l a d i n g e n , s t o t e n e l k a a r s t e e d s a f . Men v e r o n d e r s t e l d e d a t e r twee s o o r t e n l a d i n g z i j n . Voor de e l e k t r i s c h e k r a c h t
tussen ladingen g e l d t :
- g e l i j k s o o r t i g e ladingen stoten elkaar af;
- o n g e l i j k s o o r t i g e l a d i n g e n t r e k k e n e l k a a r aan.
I n 1784 o n d e r z o c h t C h a r l e s Coulomb de g r o o t t e van de e l e k t r i s c h e k r a c h t
t u s s e n twee g e l a d e n b o l l e t j e s . I n de b e s c h r i j v i n g van z i j n e x p e r i m e n t g e b r u i k t e h i j de woorden ' p o s i t i e v e en n e g a t i e v e e l e k t r i s c h e s u b s t a n t i e ' ,
met a l s commentaar:
"Ik w i l hiermee de r e s u l t a t e n van m i j n experimenten en b e r e k e n i n g e n zo
eenvoudig m o g e l i j k weergeven. I k ga n i e t i n op de w e r k e l i j k e a a r d van
elektriciteit".

24

DEELTJESTHEORIE

draaibare
knop

De k r a c h t m e t i n g z e l f was a l m o e i l i j k genoeg.
Coulomb g e b r u i k t e de h i e r n a a s t a f g e b e e l d e
torsiebalans.
De torsiehoek
(dat w i l zeggen:
de h o e k v e r d r a a i i n g v a n de u i t e i n d e n v a n de
dunne draad) i s een maat v o o r de k r a c h t t u s s e n
de b o l l e t j e s A en B. H i j vond d a t deze e l e k t r i s c h e k r a c h t F afneemt met h e t kwadraat v a n
de a f s t a n d r t u s s e n hun m i d d e l p u n t e n . V e r d e r
nam h i j aan d a t de k r a c h t e v e n r e d i g was met de
l a d i n g e n Q v a n de b o l l e t j e s .
Samengevat:

dunne draad'

7
Qa-Qb
"Tri-

Pas v e e l l a t e r was men i n s t a a t a l l e g r o o t h e i den i n deze wet van Coulomb p r e c i e s t e meten.

A l s F wordt u i t g e d r u k t i n newton, de l a d i n g e n
i n coulomb (de e e n h e i d v a n l a d i n g ) en de
a f s t a n d r i n m e t e r , dan o n t s t a a t de v o l g e n d e
formule:

f i g . 2.14
De t o r s i e b a l a n s van Coulomb.

H i e r i n i s k een evenredigheids
constante
met een waarde k = 9.J0 Nm /C ( i n
vacum).
Het r e s u l t a a t v a n Coulomb was v e r r a s s e n d . H e t v e r t r o u w e n i n de mechanica
van Newton werd e r v e r d e r door v e r s t e r k t , omdat de c o u l o m b k r a c h t met ongev e e r d e z e l f d e f o r m u l e b e s c h r e v e n kan worden a l s de ( h i e r v e r d e r n i e t behanm.Ms
d e l d e ) g r a v i t a t i e k r a c h t d i e door Newton i s o p g e s t e l d (F = 6 , 6 7 . 1 0
r''
-11

v-8

.-7

a. Bereken de k r a c h t t u s s e n twee l a d i n g e n v a n 10~ C en -1CT' C op

0,15 m a f s t a n d v a n e l k a a r (de l a d i n g v a n een p l a s t i c kam k a n z o ' n
g r o o t t e hebben).
b. Bereken de k r a c h t t u s s e n een p o s i t i e v e en een n e g a t i e v e l a d i n g
- m ( d i t z i j n de waarden v o o r a f s t a n d en
van 1 , 6 . 1 0 "
C op 5.10
l a d i n g e n b i n n e n een w a t e r s t o f a t o o m ) .
19

lorentzkracht
Z o a l s j e weet o n d e r v i n d t een stroomdraad i n een m a g n e t i s c h v e l d een
l o r e n t z k r a c h t . D i e i s maximaal a l s de s t r o o m 1 l o o d r e c h t op de r i c h t i n g v a n
het m a g n e t i s c h e v e l d ff s t a a t en n u l a l s d i e twee r i c h t i n g e n e v e n w i j d i g
l o p e n . De r i c h t i n g v a n de l o r e n t z k r a c h t k u n j e onthouden met de r e c h t e r h a n d r e g e l _ ^ ( z i e f i g . 2.15). De g r o o t t e v a n de l o r e n t z k r a c h t wordt gegeven
( a l s I I B) d o o r :
F

= B.I.l

met l de l e n g t e van h e t s t u k v a n de d r a a d d a t z i c h i n h e t m a g n e e t v e l d b e v i n d t . De s t e r k t e v a n h e t m a g n e t i s c h e v e l d B wordt i n t e s l a (T) u i t g e d r u k t .

Met de s t r o o m s t e r k t e J i n ampre (A) e n de l e n g t e l i n meter g e e f t d i t een
k r a c h t i n newton.

25

DEELTJESTHEORIE

fig.
De

2.15
r e c h t e r h a n d r e g e l v o o r de

lorentzkracht
geladen
fig.

op een p o s i t i e f

deeltje.

2.16

H e n d r i k Antoon L o r e n t z
1928)

n a t u u r k u n d i g e van z i j n
in

(1853-

was de meest bekende

tijd

N e d e r l a n d . H i j werkte aan

een

e l e k t r o n e n t h e o r i e en wordt

als

belangrijkste

van

de r e l a t i v i t e i t s t h e o r i e g e z i e n '

voorloper

Rond 1880 h e e f t L o r e n t z , p r o f e s s o r i n de t h e o r e t i s c h e natuurkunde i n L e i den, u i t h e t e x p e r i m e n t e l e werk v a n F a r a d a y en h e t i n g e w i k k e l d e t h e o r e t i sche werk van M a x w e l l deze eenvoudige r e g e l v o o r de n a a r hem genoemde
k r a c h t op een stroomdraad a f g e l e i d . H i j h e e f t b o v e n d i e n deze r e g e l t o e g e p a s t op e l e k t r i s c h g e l a d e n d e e l t j e s . D a a r b i j redeneerde h i j a l s v o l g t :
S t e l d a t een stroom b e s t a a t u i t e l e k t r i s c h g e l a d e n d e e l t j e s a l l e m a a l met
l a d i n g q d i e a l l e m a a l met een s n e l h e i d V bewegen. Nu gaan we naar de
b i j d r a g e van n g e l a d e n d e e l t j e aan de l o r e n t z k r a c h t k i j k e n . Het d e e l t j e
d o o r l o o p t de a f s t a n d l met z i j n s n e l h e i d v i n de t i j d t
De l a d i n g
v e r t e g e n w o o r d i g t z e l f een stroompje t e r g r o o t t e v a n :
t

De stroom i s immers de l a d i n g d i e per t i j d door een d r a a d s t r o o m t .

A l s we d a a r i n t ^ i n v u l l e n , k r i j g e n we:
I
A l s we d i t nu i n v u l l e n i n de f o r m u l e v o o r de l o r e n t z k r a c h t k r i j g e n we v o o r
de l o r e n t z k r a c h t op n d e e l t j e :
F

= B
=

frfi.l

B.q.v

onder voorwaarde d a t B l o o d r e c h t op V s t a a t .
P o s i t i e f g e l a d e n d e e l t j e s bewegen i n d e z e l f d e r i c h t i n g a l s de stroom i n
een d r a a d , n a m e l i j k van + naar -. De r i c h t i n g v a n de l o r e n t z k r a c h t op een
p o s i t i e f g e l a d e n d e e l t j e kunnen we dan ook met de r e c h t e r h a n d r e g e l b e p a l e n .
De l o r e n t z k r a c h t s t a a t s t e e d s l o o d r e c h t op de s n e l h e i d v a n h e t d e e l t j e .
9

10

B e p a a l z e l f met b e h u l p van de r i c h t i n g s r e g e l v o o r de l o r e n t z k r a c h t
i n welke r i c h t i n g n e g a t i e v e d e e l t j e s worden afgebogen a l s V en ~B
d e z e l f d e r i c h t i n g hebben a l s i n f i g . 2.7.
Teken en b e r e k e n de l o r e n t z k r a c h t op een l a d i n g van 1,6.10-1 9
d i e een s n e l h e i d van 10 m/s naar r e c h t s h e e f t i n een m a g n e t i s c h
v e l d van 2 T l o o d r e c h t op de s n e l h e i d , h e t p a p i e r i n g e r i c h t .
6

2.3

VELDEN

I n de v o r i g e p a r a g r a a f ben j e d r i e k r a c h t e n tegengekomen: de g r a v i t a t i e k r a c h t , de c o u l o m b k r a c h t en de l o r e n t z k r a c h t . Deze k r a c h t e n kunnen a l l e

d r i e werken s c h i j n b a a r (?) zonder d a t e r z i c h ' i e t s ' t u s s e n de voorwerpen
d i e op e l k a a r k r a c h t e n u i t o e f e n e n , b e v i n d t . Faraday h e e f t de r u i m t e om
zo'n voorwerp ( i n z i j n g e v a l een magneet) p r o b e r e n te b e s c h r i j v e n a l s een

26

DEELTJESTHEORIE

veld. D a t i s een b i j z o n d e r g e s l a a g d e p o g i n g geweest, want d a t b e e l d wordt

nog s t e e d s g e b r u i k t en i s ook van g r o o t b e l a n g g e b l e k e n v o o r de w i s k u n d i g e
s t r u k t u u r van de natuurkunde een veld b e s c h r i j v e n . Een veld i s d a a r b i j een
r u i m t e (vacum o f met m a t e r i e g e v u l d ) om een d e e l t j e heen d i e t e n g e v o l g e
van een e i g e n s c h a p (massa, l a d i n g , m a g n e t i s c h e e i g e n s c h a p ) g e w i j z i g d i s .
I n de r u i m t e om h e t d e e l t j e heen kun j e v e l d l i j n e n t r e k k e n , d i e aangeven
hoe de r u i m t e g e w i j z i g d i s . B i j magneten ken j e de m a g n e t i s c h e v e l d l i j n e n
al.
0

tma

fig.

0
0
0

0
0

0
0

\ ,

7 f $

0
0

2.17a V e l d l i j n e n

i n en rond een

fig.

2.17b V e l d l i j n e n

staaf-magneet.

i n en rond een

stroomspoel.

E l k e v e l d l i j n g e e f t d a a r b i j aan i n welke r i c h t i n g een magneet d i e j e i n

een b e p a a l d punt n e e r z e t , g e r i c h t wordt.
Ook h e t zwaartekraohtsveld
ken j e van z e e r n a b i j . Een voorwerp i n h e t
z w a a r t e k r a c h t s v e l d van de aarde o n d e r v i n d t een z w a a r t e k r a c h t n a a r beneden
ten gevolge van het veld, dus van de r u i m t e d i e g e w i j z i g d i s door de aanw e z i g h e i d van de aarde. Om h e t z w a a r t e k r a c h t s v e l d van de aarde t e b e s c h r i j v e n zou j e ook v e l d l i j n e n kunnen t r e k k e n . De v e l d l i j n e n geven dan
aan i n w e l k e r i c h t i n g een voorwerp een k r a c h t o n d e r v i n d t . De v e l d l i j n e n om
de aarde l o p e n u i t e l k a a r (een r a d i a a l v e l d ) . W i j z e l f b e v i n d e n ons a l t i j d
d i c h t b i j h e t a a r d o p p e r v l a k , zodat we maar een k l e i n s t u k j e van h e t v e l d
meemaken. Daarom lijkt
h e t v o o r ons o f de v e l d l i j n e n e v e n w i j d i g l o p e n .
v

\ \\\\

fig.

2.18a De v e l d l i j n e n van h e t

elektrisch

fig.

2.18b De v e l d l i j n e n

<

van h e t

z w a a r t e k r a c h t s v e l d r o n d de

zwaartekrachtsveld dicht

aarde

de

(radiaal

veld).

aarde lopen v r i j w e l

wijdig

veld

(homogeen

bij

even-

veld).

In d i t h o o f d s t u k z u l l e n we h e t meeste met een e l e k t r i s c h v e l d te maken

k r i j g e n . Voor h e t e l e k t r i s c h e v e l d g e l d e n de v o l g e n d e a f s p r a k e n :
de r i c h t i n g van h e t e l e k t r i s c h v e l d i n punt P i s de r i c h t i n g w a a r i n de
k r a c h t op een p o s i t i e f g e l a d e n d e e l t j e i n P w i j s t ;
een e l e k t r i s c h e v e l d l i j n i s zo g e r i c h t d a t de r a a k l i j n i n een punt de
v e l d r i c h t i n g i n d a t punt a a n g e e f t .

fig.

2.19a Het r a d i a l e
positief

veld

geladen

rond een
bol.

fig.

2.19b Het s a m e n g e s t e l d e v e l d
een

tussen

p o s i t i e f en een n e g a t i e f

geladen

bol.

27

DEELTJESTHEORIE

fig.

f i <

2.20 B i n n e n een k o o i van

3-

2.21 L a d i n g s s c h e i d i n g

Faraday i s h e t e l e k -

influentie

trische veld

leider.

0.

door

i n e e n ge-

B i j z o n d e r b e l a n g r i j k v o o r d i t thema i s het e l e k t r i s c h e v e l d van een

geleidend voorwerp. Daarvoor g e l d t :
de v e l d l i j n e n s t a a n a l t i j d l o o d r e c h t op het o p p e r v l a k ;
b i n n e n een g e l e i d e r i s h e t e l e k t r i s c h e v e l d n u l . Z e l f s b i n n e n een g e l e i der van m e t a a l g a s , een zogenaamde kooi Van Faraday ( z i e f i g . 2.20) i s h e t
e l e k t r i s c h e v e l d n u l ( t e n z i j z i c h een gesoleerde l a d i n g b i n n e n de k o o i
bevindt).
Deze twee e i g e n s c h a p p e n van h e t e l e k t r i s c h e v e l d van een g e l e i d e r z i j n h e t
g e v o l g van twee b i j z o n d e r e e i g e n s c h a p p e n van een g e l e i d e r :
de e l e k t r i s c h e l a d i n g van een g e l a d e n g e l e i d e r z i t op de b u i t e n k a n t ;
i n een e l e k t r i s c h v e l d v i n d t e r op een g e l e i d e r een l a d i n g s s c h e i d i n g
p l a a t s . We noemen dat i n f l u e n t i e .
elektrische influentie
A l s j e b i j een g e l e i d e r een l a d i n g h o u d t , dan komt e r aan de k a n t van de
l a d i n g een t e g e n g e s t e l d e l a d i n g . Z i e f i g . 2.21.

veld.

Een g e l a d e n p l a a t d i e b i j een andere g e l a d e n p l a a t gehouden wordt wordt

ook g e l a d e n , en wel t e g e n g e s t e l d . A l s d i e p l a a t geaard i s kan het andere
d e e l van de g e s c h e i d e n l a d i n g zo v e r m o g e l i j k weg van de g e l a d e n p l a a t ,
dus i n de aarde a f g e s t o t e n worden ( z i e f i g . 2.22).
Tussen de p l a t e n i s dan een homogeen e l e k t r i s c h veld.
B i n n e n een g e l e i d e r o f i n een k o o i van F a r a d a y i s geen e l e k t r i s c h v e l d ,
omdat de l a d i n g s v e r d e l i n g op de b u i t e n k a n t (door i n f l u e n t i e o n t s t a a n )
een t e g e n v e l d h e e f t g e p r o d u c e e r d , dat het t o t a l e v e l d b i n n e n n u l maakt.

fig.

2.24 Ongeladen e l e k t r o s c o o p

e l e k t r o s c o o p d i e door
fluentie

uitslaat

in-

geladen

elektroscoop

28

DEELTJESTHEORIE

elektroscoop
A l i n 1600 werd een ' l a d i n g m e t e r ' ontworpen, de zogenaamde
elektroscoop.
Een dun s t r i p j e m e t a a l f o l i e hangt dubbelgevouwen onderaan een gesoleerde
m e t a l e n pen. A l s j e een g e l a d e n s t a a f tegen de pen h o u d t , wordt de e l e k r
t r o s c o o p 66k g e l a d e n . De u i t e i n d e n van de s t r i p v e r w i j d e r e n z i c h van
e l k a a r . Men zegt d a t de e l e k t r o s c o o p u i t s l a a t . Des t e g r o t e r de l a d i n g ,
des t e g r o t e r de u i t s l a g .
De e l e k t r o s c o o p g e e f t ook een u i t s l a g a l s j e d i e n a d e r t met een g e l a d e n
s t a a f zonder hem aan t e r a k e n . Door i n f l u e n t i e v i n d t e r een
ladingsscheiding p l a a t s t u s s e n de bovenkant en de s t r i p i n de e l e k t r o s c o o p . Een e l e k t r o s c o o p i s dus ook g e s c h i k t om er een e l e k t r i s c h veld mee op t e sporen.
11

Schets het v e r l o o p van de e l e k t r i s c h e v e l d l i j n e n van een gesoleerde n e g a t i e f geladen metalen s t a a f , a l s d i e s t a a f z i c h

a. v e r van andere g e l e i d e r s b e v i n d t ;
b. d i c h t b i j een m e t a l e n p l a a t b e v i n d t .

12

B i j een b e l a n g r i j k e p r o e f i n h e t k a t h o d e s t r a l e n d e b a t dat j e i n
h o o f d s t u k 4 z u l t tegenkomen w i l d e H e r t z l a d i n g aan de b i n n e n k a n t
van een n i e t g e l e i d e n d e glaswand aantonen door i n f l u e n t i e aan de
b u i t e n k a n t . H i j maakte de v o l g e n d e o p s t e l l i n g :

skoop

glazen bu/s

fig.

2.25 O p s t e l l i n g

van H e r t z ,

A l s h i j een k l e i n b e e t j e l a d i n g aan de b i n n e n k a n t van h e t g l a s

a a n b r a c h t , s l o e g de e l e k t r o s c o o p o n m i d d e l l i j k u i t . Leg met een
t e k e n i n g u i t waarom.

2.4

GELADEN DEELTJES IN VLOEISTOFFEN

Sommige v l o e i s t o f f e n en o p l o s s i n g e n g e l e i d e n e l e k t r i s c h e stroom. I n de
h i e r o n d e r weergegeven o p s t e l l i n g z i e j e twee elektroden
i n de o p l o s s i n g
s t a a n . I n de v l o e i s t o f s p e e l t z i c h een p r o c e s a f d a t e l e k t r o l y s e wordt
genoemd.
A l s de v l o e i s t o f een k o p e r s u l f a a t - o p l o s s i n g i s , worden b i j de anode A (de
p o s i t i e f g e l a d e n p l a a t ) z u u r s t o f b e l l e t j e s gevormd. B i j de kathode K (de
n e g a t i e v e p l a a t ) wordt k o p e r a f g e z e t . A l v o o r 1830 deed M i c h a e l F a r a d a y
onderzoek aan e l e k t r o l y s e . H i j s t e l d e v a s t dat de massa m van de gevormde
s t o f e v e n r e d i g i s met de g e t r a n s p o r t e e r d e l a d i n g Q.

29

DEELTJESTHEORIE

13

ELEKTROLYSE
In een e l e k t r o l y s e - p r o e f met een k o p e r s u l f a a t o p l o s s i n g wordt g e durende 5 m i n u t e n een stroom 0,4 A door de o p l o s s i n g g e s t u u r d . De
kathode i s v o o r de proef- gewogen. Na de p r o e f wordt de kathode
met g e d e s t i l l e e r d w a t e r g e s p o e l d en d a a r n a gedroogd. V e r v o l g e n s
wordt nog eens de massa b e p a a l d . De massa v a n de kathode i s t o e genomen met 40,5 rag, d o o r d a t e r koper op de kathode i s a f g e z e t .
a. Waarom i s h e t n o d i g de kathode na de p r o e f t e s p o e l e n en t e
drogen?
b. Bereken de l a d i n g Q d i e t i j d e n s de p r o e f door de o p l o s s i n g i s
vervoerd.
c. A l s j e aanneemt d a t deze l a d i n g door 40,5 mg koper i s v e r v o e r d ,
b e r e k e n dan de l a d i n g / massa - v e r h o u d i n g van k o p e r i n C/kg.

B i j e l k e x p e r i m e n t w a a r b i j z i c h koper a f z e t op de k a t h o d e , b l i j k t de v e r h o u d i n g Q/m s t e e d s g e l i j k t e z i j n .
E l k e s t o f d i e z i c h a f z e t op een e l e k t r o d e en e l k gas d a t v r i j komt b i j een
e l e k t r o d e l e v e r t een e i g e n waarde v o o r de lading-massa-verhouding
Q/m.
W a t e r s t o f h e e f t de g r o o t s t e :
= 10 C/kg. F a r a d a y t r o k de c o n c l u s i e d a t
er een verband moet b e s t a a n t u s s e n m a t e r i e en e l e k t r i s c h e l a d i n g . H i j nam
aan dat e r g e l a d e n m a t e r i e d e e l t j e s , d i e h i j ionen noemde, door de v l o e i s t o f bewegen.
8

Faraday s c h r e e f i n 1830:
"We weten n i e t wat een atoom i s . Toch ontkomen we e r n i e t aan ons een
heel k l e i n d e e l t j e voor t e s t e l l e n . We weten m i s s c h i e n nog wel minder
van e l e k t r i c i t e i t . Toch hebben we e r g v e e l waargenomen dat ons s t e r k t
in een vermoeden. Het vermoeden dat m a t e r i e d e e l t j e s op de een o f and e r e manier b e g i f t i g d z i j n met e l e k t r i s c h e machten en dat z i j j u i s t
daaraan hun b e l a n g r i j k s t e eigenschappen t e danken hebben; d a a r t o e beh o o r t met name hun o n d e r l i n g e chemische a f f i n i t e i t " .
14

ALUMINIUMPRODUKTIE
Voor h e t v e r k r i j g e n van aluminium u i t e r t s wordt e l e k t r o l y s e geb r u i k t . De waarde van Q/m v a n a l u m i n i u m i s 1,07.J0
C/kg.
a. Bereken de s t r o o m s t e r k t e d i e n o d i g i s om i n 1 u u r 1 k g a l u m i nium a f t e s c h e i d e n .
b. V e r k l a a r waarom de a l u m i n i u m - i n d u s t r i e pas aan h e t e i n d e van
de n e g e n t i e n d e eeuw op gang i s gekomen.
7

15

LORENTZKRACHT IN EEN VLOEISTOF

Neem een rond b a k j e , z e t een e l e k t r o d e i n h e t midden en een e l e k t r o d e l a n g s de rand ( z i e f i g . 2.27).
1+
A
K -

fig.

2.27 L o r e n t z k r a c h t op i o n e n i n de
vloeistof.

V u l h e t b a k j e met een o p l o s s i n g van k o p e r s u l f a a t en houdt een

magneet boven de p l a a t s waar de stroom l o o p t . Wat z i e j e ? Wat
gebeurt e r a l s de magneet omgekeerd wordt? En a l s de + en - p o o l
v e r w i s s e l d worden?

30

DEELTJESTHEORIE

2.5

BANEN VAN DEELTJES

Onder i n v l o e d van een k r a c h t v e r a n d e r t de s n e l h e i d van d e e l t j e s v o l g e n s

h e t tweede p r i n c i p e van Newton:
de s n e l h e i d wordt vergroot
door de (component van de) k r a c h t d i e met de
s n e l h e i d mee g e r i c h t i s ;
de s n e l h e i d wordt verkleind
door de (component van de) k r a c h t d i e tegen
de s n e l h e i d i n g e r i c h t i s ;
de s n e l h e i d wordt van r i c h t i n g v e r a n d e r d door de (component van de)
k r a c h t d i e l o o d r e c h t op de s n e l h e i d s t a a t .

fig.

2.28 V e r s n e l l e n

Vertragen

Afbuigen

I n deze p a r a g r a a f gaan we naar de banen van d e e l t j e s k i j k e n i n een

t e k r a c h t s v e l d , i n een e l e k t r i s c h v e l d en i n een m a g n e t i s c h v e l d .
baan in een

zwaar-

zwaartekrachtsveld

U i t h e t g o o i e n met s n e e u w b a l l e n o f gewone b a l l e n weet j e ongeveer wel wat

v o o r een s o o r t baan een d e e l t j e i n h e t z w a a r t e k r a c h t s v e l d b e s c h r i j f t . Deze
banen kun j e v r i j m a k k e l i j k u i t r e k e n e n , a l s j e de v e r e e n v o u d i g i n g maakt
d a t de l u c h t w r i j v i n g v e r w a a r l o o s d kan worden. H e t z i j n dan p a r a b o o l b a n e n .
A l s j e d i e w r i j v i n g n i e t mag v e r w a a r l o z e n i s h e t rekenwerk h e e l m o e i l i j k .
Voor d i t thema i s a l l e e n van b e l a n g i n h o e v e r r e s n e l l e , k l e i n e d e e l t j e s i n
het z w a a r t e k r a c h t s v e l d afgebogen worden. De i n v l o e d van de l u c h t w r i j v i n g
( e i g e n l i j k b o t s i n g e n met de l u c h t m o l e c u l e n ) komt i n p a r . 2.6 a p a r t aan de
o r d e . D i e d e e l t j e s gaan m e e s t a l vl s n e l l e r dan 1000 m/s en l e g g e n vaak
n i e t meer dan 10 cm af v o o r d a t ze tegen een glaswand o f m e t a l e n p l a a t b o t sen. I s e r dan een waarneembare a f b u i g i n g i n h e t z w a a r t e k r a c h t s v e l d ? Op
eenvoudige w i j z e i s t e l a t e n z i e n d a t d a t n i e t h e t g e v a l i s . L a t e n we een
d e e l t j e (een g e w e e r s k o g e l b i j v o o r b e e l d ) nemen d i e met 1000 m/s 1 m h o r i z o n t a a l a f l e g t en l a t e n we de a f b u i g i n g A y meten.

fig.

2.29 A f b u i g i n g i n een homogeen

d w a r s v e l d : de k o g e l b a a n .

Voor de a r - r i c h t i n g g e l d t : Ax = V . At; dus 1000 = l . A * ; A t = 0,001 s.

H o e v e e l ' v a l t ' de k o g e l nu i n d i e d u i z e n d s t e seconde? Voor de i / - r i c h t i n g
g e l d t : A y = g. At ; dus A y = \.9,8.(0,001)
= 4,9.10r m. Dat merk
j e zker n i e t .
x

16

Ga z e l f na o f de s n e l h e i d van de k o g e l wl merkbaar v e r a n d e r t ,
a l s de k o g e l 1 m i n v e r t i k a l e r i c h t i n g (omhoog o f omlaag) a f l e g t .

17

Voor de

liefhebber

A x
L a a t z i e n dat A y = h g* (vx~?Hoe b l i j k t h i e r u i t dat de k o g e l b a a n een

parabool i s ?

31

DEELTJESTHEORIE

versnellen

in een e l e k t r i s c h

veld

De toename v a n de s n e l h e i d v a n een g e l a d e n d e e l t j e i n een e l e k t r i s c h v e l d

kun j e h e t m a k k e l i j k s t berekenen u i t de toename v a n de k i n e t i s c h e e n e r g i e .
D i e kunnen we u i t de e l e k t r i s c h e e n e r g i e b e r e k e n e n , d i e we met een bekende
s i t u a t i e , o m z e t t i n g v a n e l e k t r i s c h e e n e r g i e en warmte, kunnen b e r e k e n e n .
Een stroom l gaat door een d r a a d . De spanning op de u i t e i n d e n v a n de draad
i s V. De p r o e f d u u r t t seconde. I n d i e t i j d i s e l e k t r i s c h e e n e r g i e omgezet
i n warmte. J e weet nog w e l d a t d i e h o e v e e l h e i d e n e r g i e gegeven wordt door
E = V.I.t.
De t o t a l e l a d i n g Q d i e i n de t i j d t g e p a s s e e r t i s , z o a l s we h i e r v o o r b i j
de l o r e n t z k r a c h t a f g e z i e n hebben, Q = I.t.
Van de e l e k t r i s c h e e n e r g i e kunnen we dus ook zeggen:
e l e k t r i s c h e e n e r g i e = l a d i n g . spanning
E = Q.V.
e

IK

fig.

2.30 Een vacumbuis w a a r i n een

elektrisch

veld

h e e r s t . Net

als b i j vloeistoffen

heet

de p o s i t i e v e p o o l de anode A
en

de n e g a t i e v e p o o l kathode K.

S t e l nu d a t i n bovenstaande vacumbuis z i c h op d i t moment n d e e l t j e met

massa m en n e g a t i e v e l a d i n g q j u i s t tegen de k a t h o d e b e v i n d t . Het d e e l t j e
o n d e r v i n d t dan een e l e k t r i s c h e k r a c h t r i c h t i n g anode. A a n g e z i e n e r i n de
b u i s vacum h e e r s t , kan h e t d e e l t j e ongehinderd v a n K naar A v l i e g e n . Want
i n de b u i s h e e r s t een e l e k t r i s c h v e l d d a t door h e t aanleggen v a n de spann i n g t u s s e n A en K i s o n t s t a a n .
De e l e k t r i s c h e l a d i n g Q, d i e door een draad s t r o o m t , b e z i t een e l e k t r i s c h e
e n e r g i e Ee - Q. V Deze e l e k t r i s c h e e n e r g i e wordt t i j d e n s h e t stromen omgez e t i n warmte. Op d e z e l f d e manier h e e f t een deeltje
met l a d i n g q een e l e k t r i s c h e e n e r g i e E - q.V, a l s h e t nog op de k a t h o d e i s . H i e r i n i s V de
spanning t u s s e n de kathode en de anode I n een e l e k t r i s c h v e l d wordt de
e l e k t r i s c h e energie
e c h t e r omgezet i n kinetische
energie: E^ = \ m.v . H e t
d e e l t j e a r r i v e e r t met een s n e l h e i d v b i j de anode en b o t s t daar tegen.
De wet v a n behoud v a n e n e r g i e g e e f t aan d a t :
e

q.V = \ m.vl
Z o a l s j e weet i s v o o r v e r a n d e r i n g van s n e l h e i d een k r a c h t n o d i g . De door
de netto kracht F
g e l e v e r d e arbeid
i s g e l i j k aan de verandering
van
kinetische
energie
E^:
netto

^netto = ^ n e t t o - A s = A ^ k
I n h e t e l e k t r i s c h e v e l d werkt a l l e e n de e l e k t r i s c h e k r a c h t F op h e t
d e e l t j e ( z w a a r t e k r a c h t i s v e r w a a r l o o s b a a r ) . De weg waarover deze k r a c h t
werkt i s de a f s t a n d d t u s s e n de e l e k t r o d e n . De k i n e t i s c h e e n e r g i e v a n h e t
d e e l t j e i s b i j h e t loskomen v a n de kathode v e r w a a r l o o s b a a r k l e i n , zodat
geldt:
e

F .d
e

- \ m.vl

Samengenomen b l i j k t dus:
2

q.V = F .d = \ m.v .
e

32

DEELTJESTHEORIE

K I N E T I S C H E

E L E K T R I S C H E
A R B E I D

E N E R G I E

<1-V
fig.

E N E R G I E

! 4 m . v

2.31

Om de e i n d s n e l h e i d te b e r e k e n e n i s h e t v o l d o e n d e de s p a n n i n g V e n de waarde
i
f\ O tt
van t e weten. Immers: q.V = m v\
A ' -mV

B e p a a l de s n e l h e i d waarmee een n e g a t i e f g e l a d e n d e e l t j e de anode

b e r e i k t a l s de s p a n n i n g t u s s e n anode en k a t h o d e 10.000 V i s en
h e t g e l a d e n d e e l t j e dat d i e k a t h o d e h e e f t v e r l a t e n een ^-waarde
heeft:
a. z o a l s a l u m i n i u m 1 ,07.10 C/kg;
b. z o a l s w a t e r s t o f 0,96.10 C/kg;
c. een g e h e e l andere waarde: 1,8.10 C/kg.
7

GELADEN DEELTJES AFREMMEN

19

Een n e g a t i e f d e e l t j e & = 1 , 8 . 1 0
C/kg) wordt op een m e t a l e n
p l a a t v r i j g e m a a k t en beweegt n a a r een tweede m e t a l e n p l a a t d i e
een n e g a t i e v e s p a n n i n g van 10 V h e e f t ten o p z i c h t e van de e e r s t e
p l a a t . Het d e e l t j e kan de p l a a t n e t b e r e i k e n , dat w i l zeggen:
z i j n k i n e t i s c h e e n e r g i e op de tweede p l a a t i s j u i s t 0. Bereken
z i j n b e g i n s n e l h e i d en maak een t e k e n i n g van de s i t u a t i e .
11

afbuiging

in een homogeen e l e k t r i s c h

veld

Je k u n t een n e g a t i e f g e l a d e n d e e l t j e e e r s t v e r s n e l l e n en d a a r n a a f b u i g e n
i n een homogeen d w a r s v e l d . Z i e f i g . 2.32.
Tussen de twee p l a t e n i s een a f b u i g s p a n n i n g 7 g e z e t . Daardoor w e r k t e r
een e l e k t r i s c h e k r a c h t F op h e t d e e l t j e , i n d i t g e v a l n a a r boven. De baan
van h e t d e e l t j e b u i g t a f n a a r boven.
a

. f i g . 2.32 Een n e g a t i e f g e l a d e n
& y
Y

wordt v e r s n e l d

deeltje

t u s s e n K en A

en s c h i e t d o o r een g a t i n de
a a r d e i n een r u i m t e waar een
homogeen e l e k t r i s c h
heerst

veld

t u s s e n twee p l a t e n .

Daar wordt z i j n baan a f g e b o gen.

Aangezien F

Fe

.d = q.V , z a l de a f b u i g e n d e k r a c h t g e l i j k
a

zijn

aan:

H i e r i n i s d de a f s t a n d t u s s e n de twee a f b u i g p l a t e n .
De a f b u i g i n g z a l pas meetbaar worden a l s de a f b u i g s p a n n i n g V n i e t a l t e
k l e i n i s ten o p z i c h t e van de v e r s n e l s p a n n i n g Vkv, b i j v o o r b e e l d meer dan
n d u i z e n d s t e d a a r v a n .
De vorm van de baan t u s s e n de p l a t e n i s h e t z e l f d e a l s de vorm van de baan
van een s t e e n d i e h o r i z o n t a a l wordt weggeworpen: een p a r a b o o l . Dat komt
omdat, n e t a l s i n h e t z w a a r t e k r a c h t s v e l d de k r a c h t van h e t d w a r s v e l d i n
a l l e punten even g r o o t en g e l i j k g e r i c h t i s .
a

33

DEELTJESTHEORIE

20

Ga na o f de a f b u i g i n g A y g r o t e r o f k l e i n e r wordt a l s :
a. de a f b u i g i n g s s p a n n i n g toeneemt;
b. de v e r s n e l s p a n n i n g toeneemt;
c. de m e t a l e n p l a t e n k o r t e r worden gemaakt (l k l e i n e r , z i e f i g .
2.32);
d. de a f s t a n d d t u s s e n de p l a t e n v e r k l e i n d w o r d t .

21

Voor de

liefhebber

Ga na dat v o o r de a f b u i g i n g A y g e l d t :

aanwijzing gebruik L y = \ a t

en t =
y

afbuiging

in een magnetisch

begin

veld

De l o r e n t z k r a c h t s t a a t op e l k moment l o o d r e c h t op de b e w e g i n g s r i c h t i n g .
Deze k r a c h t kan n o o i t a r b e i d op h e t d e e l t j e v e r r i c h t e n . Met een m a g n e t i s c h
v e l d kun j e n o o i t de k i n e t i s c h e e n e r g i e van een g e l a d e n d e e l t j e v e r a n d e r e n
en het d e e l t j e v e r s n e l l e n o f v e r t r a g e n . De s n e l h e i d i s c o n s t a n t v a n
g r o o t t e , a l l e e n de r i c h t i n g van d i e s n e l h e i d v e r a n d e r t v o o r t d u r e n d .
Voor een cirkelbeweging
met c o n s t a n t e s n e l h e i d (ook w e l eenparige
cirkelbeweging genoemd) i s een k r a c h t n o d i g d i e op e l k moment naar het m i d d e l punt van de c i r k e l i s g e r i c h t . Deze k r a c h t wordt de centipetale
kracht
genoemd.
V o l g e n s de b e w e g i n g s t h e o r i e moet v o o r de g r o o t t e van de c e n t i p e t a l e k r a c h t
F
gelden:
_
m.v
c " ~
D a a r i n i s m de massa van het r o n d c i r k e l e n d e v o o r w e r p , V de ( c o n s t a n t e )
s n e l h e i d van h e t voorwerp en r de s t r a a l van de c i r k e l .
Een k r a c h t d i e n a a r h e t m i d d e l p u n t van de c i r k e l i s g e r i c h t , z a l a l t i j d
l o o d r e c h t op de r a a k l i j n aan de c i r k e l s t a a n e n dus ook l o o d r e c h t op de
s n e l h e i d van h e t c i r k e l e n d e voorwerp. De l o r e n t z k r a c h t v o l d o e t aan d i e
r i c h t i n g s v o o r w a a r d e . Om g e l a d e n d e e l t j e s een c i r k e l b e w e g i n g u i t t e l a t e n
v o e r e n i s dus een c o n s t a n t e l o r e n t z k r a c h t (F-^ B.q.v) n o d i g d i e a l s
c e n t r i p e t a l e k r a c h t w e r k t . Het m a g n e t i s c h e v e l d moet dus op a l l e punten
van de baan h e t z e l f d e z i j n . Dan g e l d t :
m.v
B.q.v = c

-> 1/
fig.

2.33 Een g e l a d e n d e e l t j e d i e een

snelheid bezit
op

veld

i s g e r i c h t v o e r t een

cirkelbeweging

22

d i e loodrecht

een homogeen m a g n e t i s c h

uit.

Een n e g a t i e f en een p o s i t i e f geladen d e e l t j e worden b e i d e met een

even g r o t e t e g e n g e s t e l d g e r i c h t e s n e l h e i d i n een homogeen magnet i s c h v e l d g e s c h o t e n , l o o d r e c h t op de v e l d l i j n e n .
a. Maak een t e k e n i n g en geef d a a r i n aan welke baan de d e e l t j e s
gaan b e s c h r i j v e n .

34

DEELTJESTHEORIE

b. Bereken van b e i d e de s t r a a l van de baan a l s gegeven i s d a t hun

l a d i n g 1,6.10
C i s , hun massa 1,67.10"
k g en hun s n e l h e i d
10 m/s. Het m a g n e t i s c h v e l d i s 0,15 T.
-1

27

2.6

VRIJE WEGLENGTE I N GASSEN

Voor de d i s c u s s i e o v e r de a a r d van k a t h o d e s t r a l e n i s n a s p e k t van h e t

gedrag van een d e e l t j e i n een v e e l d e e l t j e s s y s t e e m , een gas, van b i j z o n d e r
g r o o t b e l a n g geweest: de vrije
weglengte.
Dat is de weg die een d e e l t j e in
een gas kan afleggen
zonder te botsen met een ander d e e l t j e . Door t e

g e m i d d e l d e van de a f g e l e g d e a f s t a n d e n t u s s e n

opeenvolgende

botsingen.

b o t s e n v e r a n d e r t de s n e l h e i d van h e t d e e l t j e van g r o o t t e en van r i c h t i n g .

I s de v r i j e w e g l e n g t e k l e i n , dan z a l een d e e l t j e n o o i t d i e p i n een gas
kunnen d o o r d r i n g e n , a l i s d i e nog zo s n e l g e s t a r t . Door de a c h t e r e e n v o l g e n de b o t s i n g e n z a l d i e z i j n k i n e t i s c h e e n e r g i e s n e l k w i j t z i j n . A l s j e
d e e l t j e s dus wl d i e p i n een gas z i e t d o o r d r i n g e n , dan weet j e d a t de
v r i j e w e g l e n g t e g r o o t i s . Een onbekend d e e l t j e kun j e dus onder andere op
grond van z i j n gedrag i n een g a s , z i j n v r i j e w e g l e n g t e , i d e n t i f i c e r e n . Ook
kun j e op t h e o r e t i s c h e gronden de v r i j e w e g l e n g t e aan d e e l t j e s b e r e k e n e n
met een eenvoudige f o r m u l e . D a a r o v e r gaat deze p a r a g r a a f .
kinetische

gastheorie

De k i n e t i s c h e g a s t h e o r i e b e s c h r i j f t de eigenschappen van een gas met een

gedealiseerd model: het ideale gasmodel. I n d a t model b e s t a a t een gas u i t
h e e l v e e l d e e l t j e s (puntmassa's) d i e e l k zo nu e n dan tegen de wand b o t s e n .
De r o f f e l van de b o t s i n g e n nemen we waar a l s de druk op de wand. De gemidd e l d e k i n e t i s c h e e n e r g i e van de d e e l t j e s w o r d t b e p a a l d door de temperatuur
van het gas. De d e e l t j e s z e l f hebben geen i n v l o e d op e l k a a r , omdat h e t
puntmassa's z i j n en ze geen k r a c h t op e l k a a r u i t o e f e n e n . Ze kunnen dus ook
n i e t met e l k a a r b o t s e n : geen o n d e r l i n g e k r a c h t w e r k i n g en punten 'komen
e l k a a r n i e t t e g e n ' . Voor i d e a a l gas g e l d t de algemene gaswet:
p V =

n.R.T

met p de d r u k , V h e t volume, T de a b s o l u t e temperatuur van h e t gas, n h e t

a a n t a l v o l gas d a t aanwezig i s en R de algemene g a s c o n s t a n t e t e r g r o o t t e
v a n 8,3 J mol" .K" .
De w e t t e n van B o y l e en Gay L u s s a c z i j n op eenvoudige w i j z e u i t deze a l g e mene gaswet a f t e l e i d e n .
1

reel gas
Een reel gas w i j k t van h e t i d e a l e gasmodel a f , omdat het geen p u n t d e e l t j e s
z i j n , maar een omvang hebben, een z e k e r volume innemen, en omdat ze wl een
k r a c h t op e l k a a r u i t o e f e n e n : a a n t r e k k e n d a l s ze b i j e l k a a r i n de b u u r t
komen en a f s t o t e n d a l s ze h e e l d i c h t tegen e l k a a r aankomen: a l s ze b o t s e n .

35

DEELTJESTHEORIE

Voor de v r i j e weglengte i s a l l e e n de e i g e n omvang van de d e e l t j e s en het

o n d e r l i n g b o t s e n van b e l a n g . We z i e n dus even a f van de o n d e r l i n g e aant r e k k i n g s k r a c h t van de d e e l t j e s .

fig.

2.35a Het i d e a l e gasmodel.

f i g . 2.35b Model van een reel g a s .

Door de o n d e r l i n g e b o t s i n g e n wordt de v r i j e w e g l e n g t e b e p e r k t . H e t a a n t a l
b o t s i n g e n neemt toe a l s e r meer d e e l t j e s i n h e t z e l f d e volume komen, dus
de v r i j e w e g l e n g t e l neemt dan a f :

met N h e t a a n t a l d e e l t j e s per m .
V e r d e r hangt het a a n t a l b o t s i n g e n a f van de g r o o t t e van de d e e l t j e s z e l f .
E i g e n l i j k i s n i e t z o z e e r de g r o o t t e maar de a f s t a n d w a a r b i n n e n ze e l k a a r
gaan a f s t o t e n van b e l a n g . Een d e e l t j e dat b i n n e n d i e a f s t a n d een ander
d e e l t j e n a d e r t , wordt a f g e s t o t e n . D a t i s e i g e n l i j k wat we met een b o t s i n g
bedoelen.

fig.

2.36 De b o t s i n g s d o o r s n e d e van
een

gasdeeltje.

Z o a l s u i t de t e k e n i n g b l i j k t , d o o r l o o p t een d e e l t j e een s o o r t c i l i n d e r .
A l s een d e e l t j e z i c h b i n n e n d i e c i l i n d e r b e v i n d t a l s h e t d e e l t j e l a n g s komt, dan b o t s t d i e . Het o p p e r v l a k van de c i r k e l van d i e c i l i n d e r b e p a a l t
de kans dat e r een d e e l t j e z a l z i j n om mee t e b o t s e n . Dat o p p e r v l a k noemen
we de botsingsdoorsnede
A. B i j g r o t e r e b o t s i n g s d o o r s n e d e A z a l de v r i j e
w e g l e n g t e l dus afnemen:

De gemiddelde g r o o t t e van de v r i j e weglengte wordt nu gegeven door de f o r mule

171
De g r o o t t e van de b o t s i n g s d o o r s n e d e
van een gas van de i d e a l e gaswet.
1

kan g e s c h a t worden u i t de a f w i j k i n g e n

36

DEELTJESTHEORIE

23

Beredeneer o f de v r i j e w e g l e n g t e v a n g a s m o l e c u l e n v e r a n d e r t a l s :
a. h e t gas wordt samengeperst;
b. de t e m p e r a t u u r wordt v e r h o o g d ;
c. e r gas o n t s n a p t .

24

Bereken de v r i j e w e g l e n g t e (gemiddelde m o l e c u u l m a s s a 28,8) onder

normale omstandigheden (p = 1,0.10 N/m T = 293 K) a l s de b o t singsdoorsnede 7 . 1 0
mi s .
5

- 2 0

25

SAMENVATTING
Maak een s a m e n v a t t i n g v a n d i t h o o f d s t u k . Z o r g d a t de v o l g e n d e b e g r i p p e n e r i n voorkomen:
de d r i e p r i n c i p e s v a n Newton;
impuls, stoot;
e l e k t r i s c h e k r a c h t , coulombkracht;
lorentzkracht;
elektrisch veld;
i n f l u e n t i e , e l e k t r o s c o o p , homogeen v e l d , k o o i v a n F a r a d a y ;
i o n e n i n een v l o e i s t o f ;
paraboolbaan, c i r k e l b a a n , c e n t r i p e t a l e kracht;
versnelspanning, afbuigspanning;
k i n e t i s c h e g a s t h e o r i e , i d e a a l g a s , reel g a s ;
botsingsdoorsnede, v r i j e weglengte.

37

GOLFTHEORIE

INHOUD:

3.1

3.1

Inleiding

37

3.2

Golfbeschrijving

38

3.3

Van het ene medium naar h e t

3.4

B u i g i n g en

3.5

Polarisatie

41

andere

47

interferentie

55

3.6

Dopplereffekt

3.7

Experimenten

56
rond h e t g o l f k a r a k t e r van

licht

59

INLEIDING

I n de e e r s t e h e l f t van de 19e eeuw hebben de n a t u u r k u n d i g e n de g o l f t h e o r i e

o n t w i k k e l d . Z i j hadden d i e n o d i g om een v e r k l a r i n g t e geven voor d i e e i g e n schappen van licht,
d i e n i e t met de d e e l t j e s t h e o r i e v e r k l a a r d kunnen worden. I n d i t h o o f d s t u k z u l l e n we de g o l f t h e o r i e , d i e j e v o o r het b e g r i j p e n
van de d i s c u s s i e over de a a r d van de nieuwe s t r a l e n 'Rond 1900' n o d i g h e b t ,
behandelen.
We maken d a a r b i j g e b r u i k van h e t b e e l d d a t j e u i t 'Muziek' a l k e n t . G e l u i d
i s immers ook een g o l f v e r s c h i j n s e l .

M E D I U M

B R O N

O N T V A N G E R

fig.

3.1

I n de g o l f t h e o r i e nemen we m e e s t a l a l s v o o r b e e l d een g o l f i n een touw of

g o l v e n op een w a t e r o p p e r v l a k . Maar dan z i e n we af van ' s t o r e n d e ' v e r s c h i j n s e l e n z o a l s w r i j v i n g , s t r o m i n g van w a t e r en d e r g e l i j k e . D i t i s dus een
t h e o r i e van ' i d e a l e g o l v e n ' .

fig.

3 . 2 ^ B i j een
de

bron,

touw i s de
het

door v o o r t p l a n t en
een
_

hand d i e h e t

touw z e l f i s h e t
een

b e p a a l d moment aan

touw i n beweging b r e n g t

medium

waar de

golf

andere p e r s o o n , d i e de
voelt

komen, zou

fig.

3.3

een

en

van

we

3.4

wateroppervlak,

b i j v . de

golfbak,

veel

waar-

gebruik

zul-

l e n maken, i s h e t

tril-

a p p a r a a t de

het

bron,

wateroppervlak
medium en

op

het

de

plaats

waar j e n a a r de

golven

gaat k i j k e n , b e v i n d t z i c h
de

o n t v a n g e r , op

foto's

vaak aangegeven door

lijn

als

op

je a l s o n t v a n g e r

kunnen beschouwen.

Op

zich

golven

'scherm'.

een

38

GOLFTHEORIE

Zoek een g e l u i d s v e r s c h i j n s e l en w i j s d a a r b i j de b r o n , het medium

en de ontvanger aan. Doe d a t ook b i j een l i c h t v e r s c h i j n s e l .

3.2

GOLFBESCHRIJVING

I n deze p a r a g r a a f z u l l e n we a c h t e r e e n v o l g e n s gaan k i j k e n naar de e i g e n schappen van een g o l f b r o n , van media waardoor g o l v e n z i c h v o o r t p l a n t e n en

van de o n t v a n g e r s van g o l v e n .
beschrijving

van de bron

De b r o n v o e r t een trilling
u i t met een b e p a a l d e frekwentie
tijd T, d i e met e l k a a r samenhangen v o l g e n s :
f = =

e e n h e i d h e r t z (Hz) . 1 Hz = 1 s"

f en t r i l l i n g s -

Zo'n t r i l l i n g i s een beweging rond een evenwiohtsstand.

De maximale a f s t a n d
t o t de e v e n w i c h t s s t a n d (naar de ene o f naar de andere k a n t ) noemen we de
amplitude
A. De a f s t a n d t o t de e v e n w i c h t s s t a n d v a r i e e r t dus s t e e d s t u s s e n
-A en +A. We zeggen d a t v o o r de u i t w i j k i n g u(t) g e l d t :
-A

< u(t) < A

We z u l l e n i n d i t h o o f d s t u k s t e e d s aannemen d a t de bronnen d i e we g e b r u i k e n
harmonisch
t r i l l e n . Dat w i l zeggen d a t de u i t w i j k i n g a l s f u n k t i e van de
t i j d sinusvormig i s .

U(t)fi-<3- 3 . 5 De u i t w i j k i n g u ( t ) van de

-A

golfbron

( o f t r i l l i n g s b r o n ) f i g . 3 . 6 Een g r a f i e k

varieert

t u s s e n +A en -A

met

A de a m p l i t u d e .

v a n de

v a n de g o l f b r o n a l s

uitwijking
funktie

v a n de t i j d .

In w e r k e l i j k h e i d kunnen e r v e e l meer s o o r t e n t r i l l i n g e n dan a l l e e n de h a r monische t r i l l i n g o p t r e d e n . Toch i s de b e p e r k i n g t o t de harmonische

t r i l l i n g n i e t e r g , want a l l e t r i l l i n g e n kunt j e z i e n a l s de som van een
(soms h e e l g r o o t ) a a n t a l harmonische t r i l l i n g e n .
2

Iemand maakt een g o l f i n een touw door met z i j n hand h e t b e g i n

van h e t touw v i j f maal op en neer te bewegen i n 2 seconde. De
u i t w i j k i n g i s maximaal 3 cm.
Bereken de f r e k w e n t i e en de t r i l l i n g s t i j d .

Lees u i t f i g . 3.6 a f :
a. de a m p l i t u d e en de t r i l l i n g s t i j d ;
b. de u i t w i j k i n g op de t i j d s t i p p e n t = 0,15

beschrijving

s en t = 0 , 4 s.

van het medium

De t r i l l i n g van de b r o n wordt aan de punten van h e t medium doorgegeven.

D i e gaan m e e t r i l l e n met dezelfde
frekwentie
a l s de b r o n . Zo gaat de g o l f
z i c h v o o r t p l a n t e n . De s n e l h e i d waarmee d a t p l a a t s v i n d t noemen we de
voortplantingssnelheid
of de g o l f s n e l h e i d v.

39

GOLFTHEORIE

kop van dt
fig.

3.7

golf

De kop van de golf, h e t punt d a t j u i s t i n t r i l l i n g gaat komen, komt dus

s t e e d s v e r d e r van de b r o n a f t e l i g g e n . Op t = 1 T h e e f t z i c h p r e c i e s n
g o l f j e t u s s e n b r o n en de kop van de g o l f gevormd. De a f s t a n d d i e e r d a n
t u s s e n d i e twee punten i s , noemen we de golflengte
X. Op t 2 T i s d i e
a f s t a n d toegenomen t o t 2 X enz.
4

L a a t z e l f z i e n dat X = v.T of X = j

D e e l t j e s s c h i e t e n z e l f door de r u i m t e , d i e l e e g kan z i j n . Maar v o o r g o l v e n

i s een medium n o d i g . Een lopende g o l f p l a n t z i c h w e l door het medium v o o r t ,
maar h e t medium z e l f b l i j f t (gemiddeld) op z i j n p l a a t s . E l k punt van h e t
medium b l i j f t t r i l l e n om z i j n e v e n w i c h t s s t a n d . Een lopende g o l f t r a n s p o r t e e r t dus c o n t i n u e n e r g i e i n de r i c h t i n g van de v o o r t p l a n t i n g s s n e l h e i d ,
maar h i j t r a n s p o r t e e r t gn impuls (p = m.v), omdat de massa van het
medium gemiddeld op z i j n p l a a t s b l i j f t en dus < v > u
en < p > = .
De g r o o t t e van h e t e n e r g i e t r a n s p o r t hangt a f van de f r e k w e n t i e en de amp l i t u d e van de g o l f en van de eigenschappen van h e t medium.
Behalve lopende g o l v e n b e s t a a n e r ook staande g o l v e n . D i e ben j e a l i n h e t
thema 'Muziek' tegengekomen. Ter h e r i n n e r i n g d a a r a a n s t a a t h i e r o n d e r een
s t u k j e u i t dat thema a f g e d r u k t :
:

C O l V f M IM M l O C
aicwTiNsew

TtRUGetKNATSTC
OlVfcN

E e n getokkelde gitaarsnaar
produceert e e n s t a a n d e golf.

Wanneer de voorkant van de golf bij het uiteinde is aangekomen wordt de golf teruggekaatst. De teruggekaatste golf ontmoet de heengaande. In sommige omstandigheden
kan dan een staande golf optreden. In zo'n situatie doven heen en weer gaande golven
elkaar uit op bepaalde plaatsen (de knopen) terwijl ze elkaar juist versterken in de
buiken.
In gespannen snaren worden de staande golven niet gevormd door een van de uiteinden
te bewegen. Die zitten vast omdat je anders de snaren moeilijk kunt spannen. Bij een
gitaar wordt bijvoorbeeld een snaar 'getokkeld' op een bepaalde plaats. De trilling op
die plaats plant zich voort in twee richtingen langs de snaar en zo ontstaat een staande
golf. De frekwentie waarmee de snaar trilt (de eigenfrekwentie) hangt dan af van de
lengte, de spanning en de massa van de snaar.

Net als het touw uit activiteit 1 kan een snaar op verschillende manieren trillen. De
eenvoudigste manier is zoals bij het voorbeeld van het gespannen elastiek: er is n
buik. De afstand tussen twee knopen noemen we VzA, en in dit geval geldt dat de lengte
van de snaar / gelijk is aan V2A. We zeggen dat de toon die de snaar in dit geval produceert de grondtoon is.
Een tweede mogelijkheid is de staande golf zoals hiernaast getekend is. Dezelfde snaar
trilt nu z, dat twee buiken optreden en dat / = X. Je hoort dan de zogenaamde eersfe
boventoon.

Volgende boventonen ontstaan wanneer de snaar nog meer buiken vertoont.

J A
Eerste boventoon.

Ook v o o r staande g o l v e n g e l d t X
bent tegengekomen: V = X.f.

o f , z o a l s j e de f o r m u l e i n 'Muziek'

40

G0LFTHE0RIE

Z o a l s j e weet i s g e l u i d een g o l f v e r s c h i j n s e l .
a. Noem een p r o e f waarmee j e d u i d e l i j k aantoont dat g e l u i d een
golfverschijnsel i s .
b. Hoe merk j e dat g e l u i d een g o l f s n e l h e i d h e e f t ? Hoe g r o o t i s d i e
i n de l u c h t ? En i n w a t e r ?
c. De t h e o r i e v o o r s p e l t d a t g e l u i d een g o l f l e n g t e moet hebben.
Bedenk een p r o e f om de g o l f l e n g t e van g e l u i d met n b e p a a l d e f r e k w e n t i e t e meten. Maak j e d a a r b i j g e b r u i k van lopende o f staande
golven?

De g e l u i d s s n e l h e i d i n l u c h t i s 340 m/s, i n w a t e r 1.48.J0 m/s en

i n s t e e n 3,6.10 m/s.
a. Bereken de g o l f l e n g t e van een g e l u i d s g o l f van 1000 Hz i n d i e
voortplantingsmedia.
b. A l s gegeven i s d a t een g e l u i d s g o l f een g o l f l e n g t e van 23 cm
h e e f t , weet j e dan ongeveer hoe dat g e l u i d z a l k l i n k e n ?

lichtbronnen
I n de t i j d dat de g o l f t h e o r i e werd o n t w i k k e l d , waren er nog geen l i c h t bronnen d i e erg h a n d i g waren v o o r onderzoek. De o n d e r z o e k e r s moesten z i c h
b e h e l p e n met het z o n l i c h t , een k a a r s o f een o l i e l a m p j e . Z o n l i c h t werd het
meest g e b r u i k t : i n een g e h e e l v e r d u i s t e r d e kamer kon het z o n l i c h t door
n g a a t j e naar b i n n e n komen. Het f e i t dat de zon beweegt betekende wel
d a t ook de o p s t e l l i n g e n ( l e n z e n , p r i s m a ' s enz.) s t e e d s v e r s c h o v e n moesten
worden.
I n de 19e eeuw kwamen er v e e l l i c h t b r o n n e n b i j : a l l e r l e i s o o r t e n e l e k t r i sche lampen ( k o o l s p i t s e n l a m p , E d i s o n s g l o e i l a m p ) , gassen d i e o p l i c h t e n en
d e r g e l i j k e . Een b e l a n g r i j k e nieuwe l i c h t b r o n v o o r onderzoek naar de a a r d
van het l i c h t i n onze 20e eeuw i s de l a s e r .
De k l e u r l i c h t d i e een b r o n u i t s t r a a l t wordt b e p a a l d door de f r e k w e n t i e
van het u i t g e z o n d e n l i c h t .
Newton o n t d e k t e i n 1 6 7 2 dat w i t l i c h t i s opgebouwd u i t a l l e k l e u r e n
van de regenboog. Dat was s t r i j d i g met de toen heersende o p v a t t i n g
dat k l e u r e n b e s t a a n u i t bepaalde mengsels van z w a r t en w i t . Newton
v e r k l a a r d e het b e s t a a n van v e r s c h i l l e n d e k l e u r e n l i c h t door aan t e
nemen dat e r l i c h t d e e l t j e s van v e r s c h i l l e n d e g r o o t t e b e s t a a n . E l k e
kleur heeft z i j n eigen g r o o t t e .
In het b e g i n van de 19e eeuw deden o.a. Young en F r e s n e l proeven
waardoor z i j t o t de o v e r t u i g i n g kwamen dat l i c h t een g o l f v e r s c h i j n s e l i s ( z i e ook b l z . 5 Z ) .
licht

in een medium

A l s l i c h t a l s g o l f v e r s c h i j n s e l b e s c h r e v e n kan worden, dan moet l i c h t z i c h

met een e i n d i g e v o o r t p l a n t i n g s s n e l h e i d u i t b r e i d e n . Inderdaad h e e f t men
gevonden d a t de l i c h t s n e l h e i d e i n d i g i s , maar wel h e e l g r o o t : 300.000 km/s
i n vacum. M e e s t a l . w o r d t de l i c h t s n e l h e i d met de l e t t e r c aangegeven. Dus:
c = 300.000 km/s.
De e i n d i g h e i d van de l i c h t s n e l h e i d werd i n 1 6 7 5 o n t d e k t door de
deense astronoom R^mer, d i e z i c h t o e l e g d e op het v o o r s p e l l e n van de
v e r d u i s t e r i n g van n van de manen van J u p i t e r . H i j berekende u i t
het moment dat zo'n v e r d u i s t e r i n g p l a a t s v o n d wanneer de volgende
v e r d u i s t e r i n g zou p l a a t s v i n d e n . Op dat volgende moment zou J u p i t e r
e c h t e r aan de andere kant van de zon s t a a n ( z i e f i g . 3 . 8 ) .

41

GOLFTHEORIE

H i j vond dat de v e r d u i s t e r i n g 1 5 min. l a t e r p l a a t s v o n d dan h i j b e r e kend had. H i j v e r k l a a r d e dat v e r s c h i l door t e w i j z e n op het f e i t d a t

het l i c h t nu een v e e l g r o t e r e a f s t a n d moest a f l e g g e n om vanaf J u p i t e r b i j de aarde t e komen.
Op b a s i s van t o e n m a l i g e gegevens kwam men u i t op ongeveer 2 0 0 . 0 0 0
km/s v o o r de l i c h t s n e l h e i d .
Pas i n 1 8 5 0 kon F i s e a u met een o p s t e l l i n g op aarde aantonen dat de
l i c h t s n e l h e i d e i n d i g , maar z e e r g r o o t i s . H i j en z i j n n a v o l g e r s
kwamen op een l i c h t s n e l h e i d van ongeveer 3 0 0 . 0 0 0 km/s.
Het b e s e f , d a t de l i c h t s n e l h e i d e i n d i g i s , maakte het aan het e i n d e
van de 1 7 e eeuw m o g e l i j k om de e e r s t e ideen over de d e e l t j e s - en
g o l f t h e o r i e van h e t l i c h t t e o n t w i k k e l e n . Deze v e r o n d e r s t e l l e n immers
b e i d e een e i n d i g e l i c h t s n e l h e i d .

fig.

z.
O

/ V >

3.8 a) De v e r d u i s t e r i n g

van een

fig.

,**

3.8 b) De v e r d u i s t e r i n g

maan v a n J u p i t e r a l s de a a r d e

maan van J u p i t e r

dicht b i j Jupiter

ver

staat.

van J u p i t e r a f s t a a t .

N.B. De v e r h o u d i n g
afstanden klopt

ontvanger

van

van een

a l s de aarde

t u s s e n de

niet!

licht

De o n d e r z o e k e r s van h e t b e g i n van de 19e eeuw hadden a l s l i c h t o n t v a n g e r

a l l e e n h e t oog. Weliswaar een nauwkeurig i n s t r u m e n t om k w a l i t a t i e v e v e r s c h i l l e n t e z i e n , maar onnauwkeurig a l s h e t om l i c h t m e t i n g e n g a a t . I n de
loop v a n de 19e eeuw werd de f o t o g r a f i s c h e p l a a t o n t w i k k e l d . D i e maakt
het m o g e l i j k om h e t ontvangen b e e l d v a s t t e l e g g e n . Aan h e t e i n d v a n de
19e eeuw wordt d a a r v a n v e e l v u l d i g g e b r u i k gemaakt.
In de 20e eeuw komen e r een g r o o t a a n t a l ' l i c h t o n t v a n g e r s b i j z o a l s een
f o t o c e l (van l i c h t wordt een e l e k t r i s c h s i g n a a l gemaakt), f o t o g e v o e l i g e
h a l f g e l e i d e r s ( f o t o d i o d e s , LDR) en d e r g e l i j k e .
7

-7

G e e l l i c h t h e e f t i n vacum een g o l f l e n g t e van ongeveer 5 , 8 . 1 0 m.

De l i c h t s n e l h e i d i n l u c h t i s 3,00.10 m/s. Bereken de f r e k w e n t i e
van h e t l i c h t . V e r g e l i j k d a t met de orde van g r o o t t e van de f r e k w e n t i e v a n g e l u i d en w a t e r g o l v e n . Wat i s j e c o n c l u s i e ?
8

14

Rood l i c h t h e e f t een f r e k w e n t i e v a n ongeveer 4 , 5 . 1 0

Hz. De
l i c h t s n e l h e i d i n w a t e r i s 2,3.10 m/s. Bereken de g o l f l e n g t e n i n
l u c h t en w a t e r .
8

Hoe l a n g doet l i c h t e r o v e r om van de zon n a a r de aarde t e komen

(ca 1,5.10 m)?
11

3.3

VAN HET ENE MEDIUM NAAR HET ANDERE

G o l v e n d i e z i c h o n g e h i n d e r d i n een medium v o o r t p l a n t e n v e r a n d e r e n n i e t v a n
r i c h t i n g . A l s ze e c h t e r aan h e t g r e n s v l a k t u s s e n twee media komen, k a a t s e n
ze t e r u g o f b r e k e n ze. Hoewel ze deze eigenschappen met d e e l t j e s gemeen
hebben, l e i d e n de twee theorien t o c h t o t andere v o o r s p e l l i n g e n met b e -

42

GOLFTHEORIE

t r e k k i n g t o t t e r u g k a a t s i n g en b r e k i n g .
V o o r b e e l d e n v a n t e r u g k a a t s i n g z i j n : g e l u i d d a t door een muur wordt weerk a a t s t , l i c h t d a t op een s p i e g e l v a l t en w a t e r g o l v e n d i e tegen een k a d e muur a a n l o p e n .
V o o r b e e l d e n v a n b r e k i n g s t a a n i n f i g . 3.9 en 3.10.

M
fig.

f i

3.9

9- -

Om t e r u g k a a t s i n g en b r e k i n g goed t e b e s c h r i j v e n hebben we b e g r i p p e n a l s
g o l f s t r a a l en g o l f f r o n t n o d i g .
g o l f f r o n t en g o l f s t r a a l
Een d r u p p e l d i e i n h e t w a t e r v a l t v e r o o r z a a k t cirkelvormige
golven d i e
z i c h n a a r a l l e k a n t e n o v e r h e t w a t e r o p p e r v l a k u i t b r e i d e n . De c i r k e l met
de punten d i e op een b e p a a l d moment op h e t punt s t a a n t e gaan t r i l l e n
vormen samen een g o l f f r o n t . Ook de punten d i e a l n, twee, d r i e o f meer
hele t r i l l i n g e n hebben gemaakt z i j n g o l f f r o n t e n ( f i g . 3.11). D i e l i g g e n
op 3, 2 o f 1 g o l f l e n g t e n a f s t a n d a c h t e r h e t b e g i n - g o l f f r o n t . Ook vlakke
golven ( f i g . 3.12) hebben g o l f f r o n t e n . D i e z i j n e c h t e r n i e t c i r k e l v o r m i g
maar r e c h t .

fig.

3.11 C i r k e l v o r m i g e g o l f f r o n t e n
met

golfstralen.

>

>

2 v

i f f

e n met

golfstralen.

Een g o l f f r o n t s t a a t a l t i j d l o o d r e c h t op de v o o r t p l a n t i n g s r i c h t i n g v a n de
g o l v e n . Een g o l f s t r a a l g e e f t d i e v o o r t p l a n t i n g s r i c h t i n g aan.
terugkaatsing
A l s de g o l f tegen een medium b o t s t w a a r i n h i j z i c h ( n a u w e l i j k s ) kan v o o r t p l a n t e n , v i n d t e r t e r u g k a a t s i n g p l a a t s . B i j p r o e v e n met de g o l f b a k b l i j k t
d a t , n e t a l s b i j l i c h t , de i n v a l s h o e k i en de hoek v a n t e r u g k a a t s i n g t
g e l i j k z i j n . De s p i e g e l w e t i = t g e l d t dus v o o r a l l e g o l f v e r s c h i j n s e l e n .
Een c i r k e l v o r m i g o f een r e c h t g o l f f r o n t b l i j f t dus c i r k e l v o r m i g o f r e c h t
b i j t e r u g k a a t s i n g tegen een r e c h t o b s t a k e l .

43

GOLFTHEORIE
fig.

3.14 Een g o l f s t r a a l
van

inval

met de hoek

met de l o o d l i j n

op h e t t e r u g k a a t s e n d e oppe
#

v l a k en de hoek v a n t e r u g -

v \kaats mg

i s getekend.

"v\

fig.

tyrorx.

3.13 T e r u g k a a t s i n g v a n een
cirkelvormige

golf.

breking
B i j l i c h t v i n d t b r e k i n g p l a a t s a l s h e t l i c h t v a n h e t ene medium ( b i j v .
l u c h t ) naar h e t andere medium ( b i j v . g l a s ) o v e r g a a t ( f i g . 3.15).
Ook i n de g o l f b a k doet z i c h b r e k i n g v o o r : g o l v e n b r e k e n aan de s c h e i d i n g s l i j n t u s s e n d i e p en ondiep w a t e r ( f i g . 3.16).

fig.

3.15 B r e k i n g van l i c h t a l s h e t n a a r g l a s

f i g - 3.16 B r e k i n g i n de g o l f b a k . Het o n d i e p e

toe

g a a t en a l s h e t e r weer u i t k o m t .

deel

Ook

i s terugkaatsing

kaatste golven

zichtbaar.

i s l i n k s . Ook z i j n e r teruggezwak

zichtbaar.

De g o l f f r o n t e n v a n f i g . 3.17 kunnen op h e t g r e n s v l a k n i e t op e l k a a r aans l u i t e n omdat de g o l f l e n g t e v e r a n d e r t . A l s de g o l f dan v a n r i c h t i n g v e r a n d e r t , kunnen de g o l f f r o n t e n a a n s l u i t e n n op een a f s t a n d X -^i

elkaar
liggen.
v

Ohditp

y
Vditp
fig.

3.17 Een o n m o g e l i j k e
aan

situatie:

h e t g r e n s v l a k gaan de

fig.

3.18 De w e r k e l i j k e s i t u a t i e : de
golven veranderen van r i c h -

g o l v e n r e c h t d o o r , maar

t i n g om aan t e b l i j v e n

sluiten

sluiten.

10

niet

meer aan.

a. Meet i n f i g . 3.16 de g o l f l e n g t e n i n h e t d i e p e en ondiepe

g e d e e l t e op (neem aan d a t de f o t o de g o l v e n op ware g r o o t t e
afbeeldt).
b. Bereken de v e r h o u d i n g t u s s e n de g o l f l e n g t e n .
c. I n welk d e e l i s de v o o r t p l a n t i n g s s n e l h e i d h e t g r o o t s t ?

44

GOLFTHEORIE

11

a. Maak een s c h e t s v a n de f o t o v a n f i g . 3.16. Teken d a a r i n de

golffronten.
b. Geef de v o o r t p l a n t i n g s r i c h t i n g aan.
c. L a a t z i e n d a t de b r e k i n g v a n d i e p n a a r ondiep i n d e z e l f d e
r i c h t i n g i s a l s b i j l i c h t van l u c h t naar g l a s .
d. A l s l i c h t een g o l f v e r s c h i j n s e l i s , i n w e l k v a n de media
l u c h t en g l a s i s de v o o r t p l a n t i n g s s n e l h e i d dan h e t g r o o t s t ?

B i j de i n v a l v a n g o l v e n onder v e r s c h i l l e n d e hoeken b l i j k t de v e r h o u d i n g
t u s s e n de g o l f l e n g t e n i n de media s t e e d s h e t z e l f d e t e z i j n . Vanwege X
en h e t f e i t d a t de f r e k w e n t i e s i n de twee media g e l i j k z i j n , i s d i e v e r houding g e l i j k aan de v e r h o u d i n g t u s s e n de s n e l h e d e n :

Xi
*II

Vi

vu

De c o n s t a n t e n noemen we de brekingsindex.
Deze i s a f h a n k e l i j k v a n de twee
media en ook v a n de f r e k w e n t i e v a n de g o l v e n .
12

fig.

I n f i g . 3.19 z i e j e een f o t o v a n g o l v e n i n een g o l f b a k . De

g o l f b a k h e e f t een d i e p en een ondiep g e d e e l t e .
a. W i j s h e t ondiepe en h e t d i e p e g e d e e l t e a a n .
b. Bereken de b r e k i n g s i n d e x v a n h e t ondiepe n a a r h e t d i e p e g e d e e l t e . Moet de v e r g r o t i n g v a n de f o t o d a a r v o o r gegeven z i j n ?
c. Waarom v i n d t e r geen b r e k i n g p l a a t s aan de s c h e i d i n g s l i j n
t u s s e n d i e p en ondiep?

3.19

fig.

13

3.20

GOLVEN IN ZEE
In f i g . 3.20 z i e j e een luchtopname van g o l v e n aan de k u s t .
a. Hoe kun j e z i e n d a t e r ( g e l e i d e l i j k e ) b r e k i n g p l a a t s v i n d t ?
b. P r o b e e r d i e b r e k i n g t e v e r k l a r e n .

45

GOLFTHEORIE

terugkaatsing

van

licht

U i t de s p i e g e l w e t t e n v o o r l i c h t i s bekend dat de hoek van i n v a l en de hoek

van t e r u g k a a t s i n g van een l i c h t b u n d e l aan e l k a a r g e l i j k z i j n . Dat i s i n
overeenstemming met de g o l f t h e o r i e .
Ook de d e e l t j e s t h e o r i e van het l i c h t van
eigenschap bevredigend ( z i e f i g . 3 . 2 1 ) .

Newton v e r k l a a r t deze

Volgens de d e e 1 1 j e s t h e o r i e^van Newton g e e f t de s p i e g e l t e r p l a a t s e 0.

een omhoog g e r i c h t e s t o o t S aan het l i c h t d e e l t j e , waardoor de omlaag
g e r i c h t e impu1s-component v e r a n d e r t in een even g r o t e omhoog g e r i c h t e . De impuls-component e v e n w i j d i g aan de s p i e g e l wordt n i e t benv l o e d . Volgens het r e a k t i e p r i n c i p e o n t v a n g t de s p i e g e l ook een s t o o t ,
omlaag g e r i c h t , even g r o o t a l s de s t o o t d i e het l i c h t d e e l t j e k r i j g t .
Volgens de g o l f t h e o r i e o n t v a n g t de s p i e g e l geen s t o o t . In de g o l f d e e l t j e s - d i s c u s s i e s s p e e l t de k w e s t i e rond s t o o t een b e l a n g r i j k e r o l ,
z o a l s we v e r d e r o p z u l l e n z i e n .
lichtbreking
Z o a l s we a l g e z i e n hebben v e r t o o n t l i c h t b r e k i n g . De b r e k i n g s i n d e x , b e p a a l d
door hoekmetingen b i j b r e k i n g van l u c h t naar b i j v o o r b e e l d g l a s , b l i j k t g r o t e r dan 1 en wel 1,5 t e z i j n . De g o l f t h e o r i e v o o r s p e l t daarom dat de s n e l h e i d
van l i c h t i n l u c h t g r o t e r i s dan i n g l a s vanwege n-i
= L_ .

De metingen van de l i c h t s n e l h e i d door M i c h e l s o n i n 1883 hebben de g o l f t h e o r i e v o l l e d i g g e l i j k gegeven: i n l u c h t i s c = 3,0.10 m/s; i n g l a s g e l d t :

c = 2,0.10 m/s.
a l
8

De d e e l t j e s t h e o r i e h e e f t ook een v e r k l a r i n g voor de b r e k i n g van het

l i c h t in g l a s naar de normaal t o e , maar komt t o t de v o o r s p e l l i n g dat
de l i c h t s n e l h e i d in g l a s g r o t e r i s dan i n l u c h t , dus net omgekeerd.
De metingen van de l i c h t s n e l h e i d i n l u c h t en g l a s werd dan ook a l s
de n e k s l a g g e z i e n voor de d e e l t j e s t h e o r i e , w a a r i n toen maar w e i n i g
mensen o v e r i g e n s meer g e l o o f d e n .
Newton moest de b r e k i n g van l u c h t naar g l a s v e r k l a r e n door aan t e
nemen dat z i j n l i c h t d e e l t j e s aan het g r e n s v l a k een p l o t s e l i n g e stoot
ondervonden door een s o o r t z w a a r t e k r a c h t , waardoor de s n e l h e i d van
de l i c h t d e e l t j e s groter wordt. Je kunt dat b e g r i j p e n door naar een
k n i k k e r t e k i j k e n , d i e komend van een v l a k s t u k p l o t s e l i n g een v e r s n e l l i n g o n d e r v i n d t , omdat h i j van een k o r t e h e l l i n g r o l t en v e r v o l gens weer op een v l a k s t u k v e r d e r gaat.
Volgens deze t h e o r i e zou de l i c h t s n e l h e i d in g l a s dus g r o t e r z i j n dan
de l i c h t s n e l h e i d i n l u c h t en zou voor de b r e k i n g s i n d e x moeten g e l d e n :
"i.gi "

46

GOLFTHEORIE

Het meten van de b r e k i n g s i n d e x l e v e r t dus een c r i t e r i u m v o o r l i c h t op om

te b e s l i s s e n o f h e t een g o l f o f een d e e l t j e s v e r s c h i j n s e l i s .
14

De b r e k i n g s i n d e x van l u c h t n a a r g l a s i s 1,5 en van l u c h t naar

water i s 1,33.
a. Hoe g r o o t i s de b r e k i n g s i n d e x van g l a s naar l u c h t ?
b. En hoe g r o o t van g l a s n a a r water?
c. Leg u i t dat de m e t i n g e n van M i c h e l s o n ( z i e h i e r b o v e n ) een
' b e w i j s ' z i j n v o o r de g o l f t h e o r i e van het l i c h t .
d. Bereken de l i c h t s n e l h e i d i n w a t e r .

B r e k i n g en t e r u g k a a t s i n g t r e d e n m e e s t a l t e g e l i j k op. Naarmate de l i c h t b u n d e l s c h u i n e r i n v a l t wordt e r meer l i c h t t e r u g g e k a a t s t . I n de g o l f t h e o r i e

l e v e r t d i t v e r s c h i j n s e l geen problemen op. Z i e f i g . 3.15 en 3.16.
Newton ondervond wl v e e l problemen toen h i j d i t v e r s c h i j n s e l p r o beerde t e v e r k l a r e n . Voor het t e r u g k a a t s e n van l i c h t d e e l t j e s moest
h i j aannemen dat de d e e l t j e s een s t o o t omhoog o n d e r v i n d e n ( f i g . 3 . 2 1 ) .
Voor b r e k i n g moest h i j aannemen dat de l i c h t d e e l t j e s een s t o o t omlaag
o n d e r v i n d e n ( z i e f i g . 3 2 3 ) - Waren e r twee s o o r t e n d e e l t j e s ? Hoe kon
h i j dan v e r k l a r e n dat de t e r u g g e k a a t s t e bundel g r o t e r wordt a l s i
toeneemt?
breking

en

kleur

De b r e k i n g s i n d e x van blauw l i c h t i s dus g r o t e r dan de b r e k i n g s i n d e x van

rood l i c h t . I n de g o l f t h e o r i e b e t e k e n t d i t d a t de l i c h t s n e l h e i d van blauw
l i c h t i n g l a s k l e i n e r i s dan dat van rood l i c h t . B r e k i n g i s dus f r e k w e n tie-afhankelijk.

47

GOLFTHEORIE

Newton z e l f v e r k l a a r d e d i t door t e v e r o n d e r s t e l l e n dat de blauwe

l i c h t d e e l t j e s daar meer worden v e r s n e 1 d b i j de overgang van l u c h t
naar g l a s dan de rode l i c h t d e e l t j e s . H i j v e r o n d e r s t e l d e d a a r b i j
een v e r s c h i l i n g r o o t t e tussen de d e e l t j e s .
15

Bereken de l i c h t s n e l h e i d i n ( z e e r zwaar) f l i n t g l a s v o o r rood en

v i o l e t l i c h t . Gebruik j e tabellenboekje.
Bereken ook de g o l f l e n g t e van v i o l e t l i c h t (434 nm i n vacum) en
rood l i c h t (687 nm i n vacum) i n ( z e e r zwaar) f l i n t g l a s .

16

LICHTGOLVEN OF DEELTJES?
Welke argumenten ben j e i n deze p a r a g r a a f
g o l f t h e o r i e van h e t l i c h t ?

3.4

tegengekomen v o o r de

BUIGING EN INTERFERENTIE

Naast t e r u g k a a t s i n g en b r e k i n g v e r t o n e n g o l v e n nog andere v e r s c h i j n s e l e n

d i e z e e r b r u i k b a a r z i j n om te b e p a l e n o f een onbekend v e r s c h i j n s e l een
g o l f - dan w e l een d e e l t j e s k a r a k t e r h e e f t : b u i g i n g en i n t e r f e r e n t i e .
buiging
A l s we een g o l f l a t e n v a l l e n op een s m a l l e o p e n i n g , waardoor h e t g r o o t s t e
d e e l van de g o l f wordt tegengehouden, t r e e d t een v e r r a s s e n d v e r s c h i j n s e l
op. E r gaat n i e t een k l e i n s t u k j e g o l f r e c h t d o o r , z o a l s j e zou kunnen
v e r w a c h t e n , maar e r wordt een g e h e e l nieuw c i r k e l v o r m i g g o l f f r o n t gevormd.
Het v e r s c h i j n s e l b l i j k t z i c h ook v o o r t e doen a l s een c i r k e l v o r m i g e g o l f
d i e op de opening v a l t . D i t wordt buiging
genoemd.

Neem j e een b r e d e r e opening ( f i g . 3.26), dan gaat het g o l f f r o n t v o o r a l

r e c h t d o o r , maar k r i j g j e een b e e t j e b u i g i n g aan de z i j k a n t (de 'schaduw').
17

a. P l a n t e n g o l v e n z i c h a l t i j d r e c h t l i j n i g v o o r t ? En d e e l t j e s ?
b. Geef aan waarom het a l dan n i e t o p t r e d e n van b u i g i n g h e e l g e s c h i k t i s om te b e s l i s s e n o f een v e r s c h i j n s e l een g o l f dan w e l
een d e e l t j e s k a r a k t e r h e e f t .

18

BUIGING B I J GELUID
Bedenk e n k e l e s i t u a t i e s w a a r i n j e g e b r u i k maakt van buiging
om
met e l k a a r te p r a t e n . L e t op dat n i e t a l s tegenargument g e b r u i k t
kan worden dat e r (ook) t e r u g k a a t s i n g o p t r e e d t .

48

GOLFTHEORIE

interferentie
Een ander v e r s c h i j n s e l , d a t a l l e e n b i j g o l v e n voorkomt, i s i n t e r f e r e n t i e .
Dat komt v o o r b i j een o n t v a n g e r waar twee g o l v e n met g e l i j k e f r e k w e n t i e
t e g e l i j k e r t i j d aankomen. D i e g o l v e n kunnen e l k a a r u i t d o v e n o f v e r s t e r k e n ,
a f h a n k e l i j k van de v r a a g o f ze d a a r g e l i j k op o f t e g e n g e s t e l d t r i l l e n .
In de g o l f b a k kan j e i n t e r f e r e n t i e l a t e n z i e n door een v l a k k e g o l f door
twee openingen t e l a t e n gaan. B i j b e i d e o p e n i n g e n t r e e d t b u i g i n g op. Daardoor o n t s t a a n e r twee bronnen van c i r k e l v o r m i g e g o l v e n d i e g e l i j k op t r i l l e n met d e z e l f d e a m p l i t u d e . D e r g e l i j k e bronnen noemen we coherente
bronnen.
B i j e l k punt van h e t 'scherm' van f i g . 3.26 komen dus g o l v e n aan van b e i d e
t r i l l i n g s b r o n n e n . Op sommige punten van h e t scherm doven d i e e l k a a r u i t ,
op andere punten v e r s t e r k e n ze e l k a a r . De p l a a t s e n op h e t scherm waar h e t
w a t e r o p p e r v l a k maximaal i n t r i l l i n g i s noem j e een ( i n t e r f e v e w t i e ) m a x i m u m ;
en waar h e t w a t e r o p p e r v l a k i n r u s t i s een ( i n t e r f e r ent ie) minimum.

19

de ligging

a. Trek op de f o t o van f i g . 3.27 d e n k b e e l d i g e l i j n e n a l s 'scherm'

( o n t v a n g e r ) en w i j s daarop aan i n w e l k e punten van d a t 'scherm'
v e r s t e r k i n g of u i t d o v i n g p l a a t s v i n d t .
b. Trek ook de ( d e n k b e e l d i g e ) l i j n e n o v e r h e t w a t e r o p p e r v l a k d i e
de maxima met e l k a a r v e r b i n d e n . H o e v e e l v a n d e r g e l i j k e l i j n e n
v i n d j e i n f i g . 3.27?
c. Doe h e t z e l f d e v o o r de minima.
van maxima en minima

Aan i n t e r f e r e n t i e kan j e n i e t a l l e e n een v e r s c h i j n s e l a l s g o l f v e r s c h i j n s e l

herkennen, j e k u n t ook de g o l f l e n g t e van de g o l v e n u i t r e k e n e n aan de hand
van de l i g g i n g van de maxima ( o f m i n i m a ) . Op nevenstaande g o l f b a k f o t o ' s
kan j e nagaan welke a f s t a n d e n d a a r b i j van b e l a n g z i j n .
De a f s t a n d t u s s e n twee opeenvolgende maxima z u l l e n we A x noemen. B i j c o h e r e n t e t r i l l i n g s b r o n n e n i s de m i d d e l l o o d l i j n v a n de twee bronnen een l i j n
d i e maxima v e r b i n d t . Waar deze
raiddelloodlijn
een 'scherm' s n i j d t v i n d e n
we dus een maximum. Dat noemen we h e t hoofdmaximum. De d e n k b e e l d i g e
'schermen' i n de g o l f b a k z u l l e n we s t e e d s e v e n w i j d i g aan de l i j n door de
t r i l l i n g s b r o n n e n nemen.
20

G e b r u i k j e g e o d r i e h o e k a l s 'scherm'. Leg de 0 van j e g e o d r i e h o e k

i n h e t hoofdmaximum van f i g . 3.29 ( o f n van de andere f o t o ' s ) .
Ga n a d a t de a f s t a n d A x toeneemt a l s de a f s t a n d v a n h e t 'scherm'
t o t de twee bronnen toeneemt.

49

GOLFTHEORIE

fig.

3.29

f i g . 3.30

f i g - 3.31

21

Hoe v e r a n d e r t A x a l s de a f s t a n d t u s s e n de bronnen toeneemt? Welke

f o t o ' s g e b r u i k j e d a a r v o o r ? Hoe v e r g e l i j k j e e e r l i j k ?

22

Hoe v e r a n d e r t A x a l s de g o l f l e n g t e van de g o l v e n toeneemt? Welke

f o t o ' s g e b r u i k j e d a a r v o o r ? Hoe v e r g e l i j k j e e e r l i j k ?

23

Welke a f s t a n d e n z i j n v o l g e n s j o u van b e l a n g om u i t de l i g g i n g
de maxima de g o l f l e n g t e te kunnen berekenen?

berekening

van de

van

golflengte

Met behulp van de s c h e m a t i s c h e t e k e n i n g e n van f i g . 3.32 en 3.33 z u l l e n we

een f o r m u l e a f l e i d e n waarmee de g o l f l e n g t e berekend kan worden.

24

V e r g e l i j k f i g . 3.32 met n van de f o t o ' s e r v o o r , waarop j e j e

g e o d r i e h o e k a l s 'scherm' g e l e g d h e b t .
a. W i j s op d i e f o t o de a f s t a n d e n 1, d, A x en X aan.
b. W i j s ook de punten B, , B , A, Y, P en Q aan.
2

Punt A l i g t op de m i d d e l l o o d l i j n van B j B . A i s dus h e t hoofdmaximum. I n

f i g . 3.33 kan j e z i e n d a t A op 17 X a f s t a n d van Bj en op 17 X a f s t a n d van
B l i g t . Punt P l i g t ook op 17 X a f s t a n d van B , maar op 18 X a f s t a n d van
2

50

GOLFTHEORIE

B . A l s v a n u i t Bj dus een g o l f f r o n t i n P a r r i v e e r t , a r r i v e e r t e r t e g e l i j k
een g o l f f r o n t v a n u i t Bj i n P. D i e v e r s t e r k e n e l k a a r . I n P i s dus een m a x i mum omdat:
t

l = B P- B P = X
X

A 1 z u l l e n we h e t weglengteverschil
noemen. Voor A g e l d t dus: A l - 0.
Ergens t u s s e n A en P, i n Y z a l h e t w e g l e n g t e v e r s c h i l \ X z i j n . Daar komen
de g o l f f r o n t e n dus na e l k a a r aan, p r e c i e s zo d a t de g o l v e n e l k a a r daar
uitdoven.
A l s j e v a n u i t A i n f i g . 3.32 langs h e t scherm naar boven ( o f naar onderen)
g a a t , neemt h e t w e g l e n g t e v e r s c h i l toe en v i n d j e a f w i s s e l e n d een maximum
(Al
- X, 2 X, . . . ) o f een minimum (Al - 2 ^ ' J ^ )
I n f i g . 3.32 i s A l = Bj B = X. Bj B ' i s e i g e n l i j k een c i r k e l b o o g , maar d i e
hebben we a l s een r e c h t e g e t r o k k e n . I n de d r i e h o e k B B^Bj d i e ( v r i j w e l )
rechthoekig i s , geldt:
2

in e - j
Maar omdat a v r i j w e l g e l i j k i s aan 6 mag j e ook zeggen:
X
s i n a = ^7
De hoek a k a n j e g e m a k k e l i j k

b e p a l e n omdat

tan et = kf.
Dus i s de g o l f l e n g t e t e b e p a l e n a l s j e A ~, l en d weet. Omdat | s i n a |
a l t i j d k l e i n e r i s dan 1, k r i j g j e a l l e e n i n t e r f e r e n t i e (dus maxima en m i n i m a ) , a l s d g r o t e r i s dan de g o l f l e n g t e X.
25

a. Bereken v o o r n v a n de f o t o ' s v a n f i g . 3.29 t/m 3.31 de

g o l f l e n g t e v i a bovenstaande methode. Waar heb j e h e t 'scherm'
gekozen? Waarom?
b. Hoe kun j e de g o l f l e n g t e d i r e k t u i t de f o t o a f l e z e n ? K l o p t
deze waarde met de i n a gevonden waarde?

26

Wat wordt s i n a v o o r h e t punt Q i n f i g . 3.32? Waarom kan h e t

maximum Q alln b e s t a a n a l s d g r o t e r i s dan 2 X?

27

Twee c o h e r e n t e t r i l l i n g s b r o n n e n s t a a n op 2 cm a f s t a n d v a n e l k a a r
i n een g o l f b a k w a a r i n de g o l f l e n g t e 0,5 cm i s .
a. Bereken s i n a v o o r h e t e e r s t e nevenmaximum.
b. Bereken ook de a f s t a n d A x t u s s e n h e t hoofdmaximum en h e t
e e r s t e nevenmaximum op een 'scherm' d a t op a f s t a n d l = 15 cm v a n
de t r i l l i n g s b r o n n e n s t a a t . G e b r u i k d a t t a n a =^_ (ga d a t n a ! ) .
c. Bereken ( z o m o g e l i j k ) de hoeken v a n h e t 2e, 3e, ... nevenmaximum .
d. H o e v e e l nevenmaxima z i j n e r dus i n t o t a a l ?

28

L a a t aan de hand van de f o r m u l e

n X
n =- J m e t n = 1, 2, 3, ... v o o r h e t l e , 2e, 3e ... nevenmaximum z i e n
dat:
a. de maxima d i c h t e r b i j e l k a a r komen t e l i g g e n a l s j e de opening
b r e d e r maakt;
b. e r meer maxima komen a l s j e de opening b r e d e r maakt.
s i n

51

GOLFTHEORIE

buiging,

nauwkeuriger

bekeken

We hebben a l g e z i e n ( b i j f i g . 3.25 e n 3.26) d a t g o l v e n b u i g e n , a l s ze door

een h e l e s m a l l e opening gaan en d a t
h e t g o l f f r o n t v r i j w e l ongehinderd
d o o r g a a t , a l s de opening h e e l b r e e d i s . Wat i s nu h e e l smal en h e e l b r e e d ,
welke v e r g e l i j k i n g s m a a t heb j e ? De v e r g e l i j k i n g s m a a t i s de g o l f l e n g t e . A l s
de opening s m a l l e r i s dan een g o l f l e n g t e , gaat de opening z i c h gedragen
a l s een nieuwe b r o n v a n c i r k e l v o r m i g e g o l v e n . We s p r e k e n dan v a n v o l l e d i g e
buiging.
A l s de opening vl g r o t e r i s dan X z i e j e b i j n a geen b u i g i n g s v e r s c h i j n s e l e n meer. Voor openingen v a n e n k e l e g o l f l e n g t e n b r e e d t e k r i j g j e nieuwe
verschijnselen.
*$iBB$ffi

f i g . 3.34 D e z e l f d e s i t u a t i e
fig.

bredere

fig.

als in

3.25, maar met een i e t s

opening.

3.35 Idem, met een ng b r e d e r e

opening.

I n de 'buigingsschaduw' z i e j e maxima en minima. Dat k a n j e v e r k l a r e n door

de o p e n i n g t e z i e n a l s een a a n t a l bronnen v a n c i r k e l v o r m i g e g o l v e n d i e met
elkaar interfereren.
De maxima en minima komen d i c h t e r b i j e l k a a r , a l s j e de opening b r e d e r
maakt. Dat i s t e v e r g e l i j k e n met twee bronnen w a a r t u s s e n j e de a f s t a n d
v e r g r o o t . Dan komen de maxima en minima ook s t e e d s d i c h t e r b i j e l k a a r ( z i e
a k t i v i t e i t 26).
B i j b u i g i n g b e t e k e n t d a t d a t h e t h o o f d g o l f f r o n t s t e e d s meer o n g e h i n d e r d
door k a n gaan en d a t de b u i g i n g s v e r s c h i j n s e l e n i n de rand minder b e l a n g r i j k worden.
29

Wat zou j e g e z i e n hebben, a l s j e de s p l e e t i n de g o l f b a k v a n

f i g . 3.35 s t e e d s even b r e e d had gehouden, maar j e was de frekwent i e gaan v e r g r o t e n ?

Buiging

bij

licht

Al i n 1670 was b u i g i n g van h e t l i c h t door G r i m a l d i opgemerkt. H i j

merkte d a t een k l e i n g a a t j e i n de v e r d e r geheel v e r d u i s t e r d e kamer
waar h i j l i c h t p r o e v e n deed, een l i c h t v l e k op de v l o e r v e r o o r z a a k t e ,
d i e g r o t e r was dan h e t g a a t j e z e l f . De v e r k l a r i n g d a t de zon door
dat g a a t j e op de v l o e r werd a f g e b e e l d ( z o a l s i n een camera o b s c u r a )
g i n g n i e t op, omdat de l i c h t v l e k t e g r o o t was.
G r i m a l d i b r a c h t h e t v e r s c h i j n s e l wel i n verband met h e t g o l f k a r a k t e r
van l i c h t , maar de g o l f t h e o r i e was op d a t moment t e w e i n i g o n t w i k k e l d om een p r e c i e z e v e r k l a r i n g t e geven.
Newtons b e l a n g r i j k s t e argument tegen de g o l f t h e o r i e van het l i c h t
was d a t l i c h t z i c h r e c h t l i j n i g u i t b r e i d t en j e n i e t 'de hoek om'
kan z i e n , z o a l s j e wel 'de hoek om' kan horen.
Nu weten we d a t Newtons r e d e n e r i n g f o u t i s , omdat h i j de r e l a t i e
tussen de b r e e d t e van de opening en de g o l f l e n g t e n i e t kende. Daarom
kwam men pas l a a t op h e t idee om h e l e s m a l l e openingen t e g e b r u i k e n
om b u i g i n g t e z i e n ; de q o l f l e n g t e van het l i c h t i s immers zo k l e i n .

52

GOLFTHEORIE

In d e 1 8 e e e u w was d e i n v l o e d v a n N e w t o n s i d e e n z g r o o t
(vanwege
zijn succesvolle theorie over d e mechanica), d a tniemand a a n z i j n
l i c h t t h e o r i e kon t w i j f e l e n .
Grimaldi 's waarnemingen werden
vergeten
In 1 8 0 1 p a k t e e e n E n g e l s m a n , T h o m a s Y o u n g , h e t i d e e v a n
Grimaldi
weer op: l i c h t vertoont buiging. A l sl i c h t dan toch e e n g o l f v e r schijnsel
i s , redeneerde h i j , dan moet h e took i n t e r f e r e n t i e
vertonen. O pd e g o l f b a k kan j e i n t e r f e r e n t i e m a k k e l i j k l a t e n z i e n met
twee c o h e r e n t e t r i l l i n g s b r o n n e n . M a a r t w e e k a a r s e n , o ft w e e z o n n e n ,
te v i n d e n d i ec o h e r e n t z i j n i s e c h t u i t g e s l o t e n .
Young verzon e e n
t r u c omd e natuur z i j n geheim t eo n t f u t s e l e n : h i j g e b r u i k t e h e t
buigingsverschijnsel
o mtwee c o h e r e n t e l i c h t b r o n n e n t emaken. Z i e
fig.
3.36.
fig.

3.36

eerste scherm

tweede scherm
derde scherm

Met b e h u l p van een d u b b e l e s p l e e t d i e i n de b u i g i n g s v l e k van de e e r s t e

s p l e e t werd g e p l a a t s t kon Young een i n t e r f e r e n t i e p a t r o o n op een scherm
waarnemen. H e e l zwak! want h i j h i e l d maar h e e l w e i n i g l i c h t i n t e n s i t e i t
over.
Young werd door z i j n c o l l e g a ' s u i t g e l a c h e n : Newton k o n t o c h geen o n g e l i j k
hebben.

fig-

Thomas Young

fig.
(1773-1829) bewees d a t l i c h t

3.38

een g o l f - A u g u s t i n J e a n

F r e s n e l (1788-1827) h e r h a a l d e de proeven

k a r a k t e r h e e f t . Toch b l e v e n v e l e n i n de d e e l t j e s

v a n Young en v e r b e t e r d e

theorie

v e r s c h i j n s e l e n b e t e r z i c h t b a a r werden.

geloven.

z e , z o d a t de i n t e r f e r e n t i e -

De fransman F r e s n e l h e r h a a l d e en v e r b e t e r d e de p r o e f v a n Young: h i j
s p l i t s t e een l i c h t b u n d e l i n tween met een s p i e g e l met een h e l e k l e i n e
k n i k e r i n . Daardoor h i e l d h i j meer l i c h t o v e r , zodat h e t v e r s c h i j n s e l

53

GOLFTHEORIE

b e t e r t e z i e n was. Bovendien o n t w i e r p h i j een methode om de g o l f l e n g t e v a n

h e t l i c h t t e b e p a l e n : met behulp v a n de hiervr a f g e l e i d e f o r m u l e :
. .
nX
n " ~T
Pas t o e n a l l e r l e i v o o r s p e l l i n g e n , o.a. wat b e t r e f t de g o l f l e n g t e v a n v e r s c h i l l e n d e k l e u r e n , b l e k e n n i e t u i t t e komen, werd de nieuwe l i c h t t h e o r i e
geaccepteerd.
S L n

30

Met de p r o e f v a n Young kan j e de orde v a n g r o o t t e van de g o l f l e n g t e n v a n l i c h t b e p a l e n . A l s j e de a f s t a n d t u s s e n de twee s p l e ten 0,02 cm neemt, k r i j g j e d a t de a f s t a n d t u s s e n twee maxima
ongeveer 0,3 cm i s , a l s h e t scherm 130 cm a c h t e r de s p l e t e n
staat.
a. Maak een t e k e n i n g v a n de o p s t e l l i n g en z e t de gegevens i n de
tekening.
b. Bepaal de tangens v a n a met behulp v a n de gegevens.
c. Bereken de (gemiddelde) g o l f l e n g t e .

31

Een rode l i c h t b r o n maakt een i n t e r f e r e n t i e p a t r o o n , a l s d i e door

twee s p l e t e n v a l t , waarvan de maxima op ongeveer 0,3 cm a f s t a n d
l i g g e n . Hoe g r o o t wordt d i e a f s t a n d ongeveer voor blauw l i c h t ?
Gebruik zonodig j e t a b e l l e n b o e k j e .

32

POISSON's VOORSPELLING
P o i s s o n , een F r a n s e w i s k u n d i g e , w i l d e i n 1820 b e w i j z e n d a t F r e s n e l
o n g e l i j k had met z i j n g o l f t h e o r i e van h e t l i c h t . H i j l i e t theor e t i s c h z i e n d a t j e a c h t e r een h e e l smal voorwerp i n een l i c h t bundel b u i g i n g s i n t e r f e r e n t i e v e r w a c h t , z o d a n i g d a t e r i n h e t
midden van de schaduw een l i c h t e l i j n t e z i e n moet z i j n .
a. Leg u i t waarom j e d a t zou verwachten.
b. F r e s n e l deed de p r o e f en vond de l i c h t e l i j n . Bedenk hoe j i j
d i e p r o e f zou i n r i c h t e n om zo'n r e s u l t a a t t e k r i j g e n .

tralie
I n 1840 kwam Rowland op h e t i d e e i n p l a a t s v a n twee s p l e t e n een h e l e b o e l
openingen n a a s t e l k a a r t e g e b r u i k e n : een t r a l i e .
Met een t r a l i e worden de maxima h e e l s c h e r p en t u s s e n de maxima i s b i j n a
geen l i c h t . Bovenstaande f o r m u l e gaat ook v o o r een t r a l i e op.
In de t e k e n i n g e n h i e r o n d e r z i e j e een s c h e m a t i s c h e v o o r s t e l l i n g v a n de
w e r k i n g v a n een t r a l i e , a l s e r l i c h t op v a l t v a n n g o l f l e n g t e (van n
k l e u r dus: mono chromatisch
licht).
SCHERM

54

GOLFTHEORIE

De i n v a l l e n d e b u n d e l s p l i t s t z i c h a l s h e t ware i n een a a n t a l u i t e e n l o p e n d e
b u n d e l s . Op een scherm a c h t e r h e t t r a l i e o n t s t a a n l i c h t v l e k k e n : maxima.
Het r e c h t d o o r g a a n d e d e e l v a n de b u n d e l g e e f t h e t Oe orde maximum, en de
s c h u i n weglopende bundels h e t le, 2e, Ze enz. orde maximum.
De g o l f l e n g t e X van h e t i n v a l l e n d e l i c h t k a n nu berekend worden met de
volgende formule:
X = d'sin cl
D a a r i n i s d de tralie constante
( d a t i s de a f s t a n d t u s s e n twee s p l e t e n op
h e t t r a l i e ) en et de hoek t u s s e n de l i c h t b u n d e l s d i e h e t Oe en l e orde
maximum geven.
De t r a l i e c o n s t a n t e d b e p a a l j e u i t h e t (gegeven) a a n t a l s p l e t e n per mm van
h e t t r a l i e . De hoek et kun j e op twee m a n i e r e n b e p a l e n :
- door m e t i n g met een gradenboog: b i j de p l a a t s van h e t l e o r d e maximum
l e e s j e de hoek et d i r e k t a f ;
- door m e t i n g van de a f s t a n d x op h e t scherm t u s s e n h e t Oe en l e orde
maximum en van de a f s t a n d l t u s s e n scherm en t r a l i e b e p a a l j e cc u i t
tan et = x/l.

fig.

3.40 Een p r a k t i k u m o p s t e l l i n g
te

om met een t r a l i e

de g o l f l e n g t e

berekenen.

B i j monochromatisch l i c h t b e s t a a t h e t i n t e r f e r e n t i e p a t r o o n op h e t scherm
u i t een a a n t a l l i c h t v l e k k e n met a l l e d e z e l f d e k l e u r . B i j monochromatisch
l i c h t v a n een andere k l e u r o n t s t a a t een s o o r t g e l i j k i n t e r f e r e n t i e p a t r o o n ,
maar de (anders g e k l e u r d e ) l i c h t v l e k k e n l i g g e n op andere p l a a t s e n . Want:
u i t de f o r m u l e X = d-sin et v o l g t d a t b i j l i c h t v a n een andere k l e u r (ander e X) de hoek et een andere waarde h e e f t .
A l s e r w i t l i c h t op h e t t r a l i e i n v a l t (dus: een l i c h t b u n d e l w a a r i n a l l e
g o l f l e n g t e n u i t h e t z i c h t b a r e spectrum
aanwezig z i j n ) , komen de maxima op
het scherm b i j de v e r s c h i l l e n d e k l e u r e n op v e r s c h i l l e n d e p l a a t s e n t e l i g gen. Op h e t scherm z i e j e dan een a a n t a l s p e c t r a ( l e , 2e enz. orde s p e c t r u m ) . Op de p l a a t s van h e t Oe orde maximum z i e j e geen s p e c t r u m maar een
witte vlek.
33

a. Leg u i t waarom h e t Oe orde maximum b i j w i t l i c h t w i t i s .

b. Leg u i t waarom h e t rood van h e t 2e orde maximum kan samenvall e n met h e t blauw van h e t 3e orde maximum.

De f o r m u l e v o o r h e t b e p a l e n van de g o l f l e n g t e met een t r a l i e kun j e a f l e i d e n met h e t v o l g e n d e model.

H i e r n a a s t z i e j e ( s t e r k v e r g r o o t ) een d e e l van een t r a l i e g e t e k e n d . E l k e
s p l e e t i s een puntvormige l i c h t b r o n , d i e c i r k e l v o r m i g e l i c h t g o l v e n u i t z e n d t . B i j e l k e s p l e e t z i j n e r twee getekend.
De g o l v e n op de g o l f s t r a l e n i n r i c h t i n g 0 l o p e n n e t j e s met e l k a a r ' i n de
pas'. Ze vormen samen h e t h o o f d g o l f f r o n t en b i j aankomst op h e t scherm
z u l l e n ze een maximum geven ( h e t Oe orde maximum). Maar e r z i j n meer

55

GOLFTHEORIE

fig.

3.41 De v e r k l a r i n g

van de w e r k i n g van een t r a l i e .

r i c h t i n g e n w a a r b i j de g o l v e n i n de pas l o p e n . R i c h t i n g 1 b i j v o o r b e e l d .
Deze l i c h t g o l v e n z u l l e n op h e t scherm h e t l e orde maximum geven. U i t de
f i g u u r r e c h t s b o v e n v o l g t dan:
s i n ct = 4 * A = d * s i n ct
a
34 Een t r a l i e h e e f t 4000 l i j n e n p e r cm. E r v a l t monochromatisch
l i c h t op v a n 457 nm (= 4 5 7 . 1 0 m).
Bereken de hoeken a v o o r de l e , 2e en 3e orde maximum.
-9

35

BREKINGSINDEX BEPALEN MET EEN TRALIE

Om de b r e k i n g s i n d e x v a n een nieuwe s t o f F a r e l i u m t e b e p a l e n g e b r u i k j e d e z e l f d e monochromatische l i c h t b r o n en d e z e l f d e t r a l i e
a l s i n a k t i v i t e i t 34. J e meet de hoek v a n h e t l e orde maximum,
a l s de t r a l i e en h e t scherm i n h e t F a r e l i u m ondergedompeld z i j n .
D i e hoek b l i j k t 8,9 t e z i j n . Bereken de b r e k i n g s i n d e x v a n F a r e lium.

36

LICHTGOLF OF DEELTJE?
Welke e x t r a argumenten o n t l e e n j e aan deze p a r a g r a a f voor de
s t e l l i n g d a t l i c h t een g o l f b e w e g i n g i s ?

3.5

POLARISATIE
37

LICHT POLARISEREN
a. Neem twee p o l a r i s e r e n d e p l a a t j e s ( b i j v . de g l a z e n v a n een
p o l a r o i d z o n n e b r i l ) . D r a a i deze p l a a t j e s t e n o p z i c h t e v a n e l k a a r .
Wat z i e j e ? Waarom zou d a t met n p l a a t j e n i e t lukken?
b. Onderzoek a l l e r l e i ' l i c h t b r o n n e n ' en k i j k o f h e t l i c h t e r v a n
g e p o l a r i s e e r d i s . G e b r u i k dus n p o l a r i s a t i e p l a a t j e . Neem een
lamp, w e e r k a a t s i n g v a n l i c h t door d i v e r s e s p i e g e l e n d e o f g e d e e l t e l i j k s p i e g e l e n d e o p p e r v l a k k e n , de blauwe l u c h t , e n z . A l s j e
g e l u k h e b t , k i j k dan ook naar een regenboog!
Wat i s j e c o n c l u s i e ? Komt g e p o l a r i s e e r d l i c h t v e e l v o o r ?

fig.

3.42 P o l a r i s a t i e

van l i c h t .

56

GOLFTHEORIE

I n 1808 o n t d e k t e M a l u s , een fransman, d a t l i c h t g e p o l a r i s e e r d k a n worden.

G o l f - en d e e l t j e s a a n h a n g e r s p r o b e e r d e n d i t nieuwe v e r s c h i j n s e l t e g e b r u i ken om hun t h e o r i e t e ' b e w i j z e n ' . De g o l f a a n h a n g e r s v e r o n d e r s t e l d e n d a t
de l i c h t g o l v e n hun t r i l l i n g s r i c h t i n g i n h e t v l a k loodrechtop de v o o r t p l a n t i n g s r i c h t i n g hebben. Dat worden t r a n s v e r s a l e t r i l l i n g e n genoemd.
T r a n s v e r s a l e t r i l l i n g e n k u n j e o n t b i n d e n i n twee o n d e r l i n g l o o d r e c h t e
t r i l l i n g s r i c h t i n g e n : de p o l a r i s a t i e r i c h t i n g e n . I n een p o l a r i s a t i e p l a a t j e
wordt n v a n d i e r i c h t i n g e n g e a b s o r b e e r d , de andere d o o r g e l a t e n .

Een andere m o g e l i j k e g o l f b e w e g i n g i s de longitudinale

g o l f , die t r i l t
e v e n w i j d i g aan de v o o r t p l a n t i n g s t r i l l i n g . D i e t r i l l i n g s r i c h t i n g l i g t dus
v a s t . L o n g i t u d i n a l e g o l v e n z i j n dus n i e t p o l a r i s e e r b a a r .

de aether
Het t r a n s v e r s a l e k a r a k t e r v a n l i c h t g o l v e n v e r k l a a r t p o l a r i s a t i e goed.
Maar t r a n s v e r s a l e g o l v e n b l i j k e n a l l e e n v o o r t e komen i n v a s t e s t o f f e n o f
aan h e t o p p e r v l a k v a n v l o e i s t o f f e n . Wat i s h e t medium waardoor de l i c h t g o l v e n z i c h v o o r t p l a n t e n ? Een b e l a n g r i j k e k w e s t i e i n de 19e eeuw.
Men nam aan d a t de h e l e r u i m t e g e v u l d was met een imponderabele s t o f , een
s t o f zonder g e w i c h t , de aether. Deze s t o f moest dus de e i g e n s c h a p p e n v a n
een v a s t e s t o f hebben om h e t t r a n s v e r s a l e k a r a k t e r v a n l i c h t t e v e r k l a r e n .
38

3.6

Zou j e p o l a r i s a t i e v a n h e t l i c h t met een d e e l t j e s t h e o r i e kunnen

verklaren?

DOPPLEREFFEKT

Je s t a a t b i j een overweg t e wachten. A l s de t r e i n n a d e r t en h i j g a a t t o e t e r e n , wat hoor j e dan? Dan hoor j e een hoge toon d i e p l o t s e l i n g l a a g
w o r d t , a l s de t r e i n v o o r b i j g a a t . Dat v e r s c h i j n s e l heet h e t d o p p l e r e f f e k t .
J e k a n h e t waarnemen b i j a l l e r l e i bewegende bronnen z o a l s a u t o ' s , v l i e g t u i g e n enz. Het e f f e k t i s e r ook, a l s de Waarnemer beweegt, b i j v o o r b e e l d
a l s j e i n een t r e i n l a n g s r i n k e l e n d e o v e r w e g b e l l e n r i j d t . Ook a l s h e t
medium beweegt z o a l s l u c h t d i e t . g . v . de wind s t r o o m t , k a n j e h e t e f f e k t
waarnemen, hoewel h e t wat m o e i l i j k e r i s h i e r v a n p r a k t i j k v o o r b e e l d e n
t e geven.
Voor g e l u i d g e l d t dus: a l s de b r o n en de o n t v a n g e r e l k a a r n a d e r e n , hoor
j e een hogere toon; a l s de bron en de o n t v a n g e r z i c h v a n e l k a a r v e r w i j d e r e n hoor j e een l a g e r e t o o n .
Het d o p p l e r e f f e k t d o e t z i c h b i j a l l e g o l f b e w e g i n g e n v o o r . J e kunt h e t op
de g o l f b a k l a t e n . z i e n .

57

GOLFTHEORIE

39

DOPPLEREFFEKT OP DE GOLFBAK
Je kunt het d o p p l e r e f f e k t op de g o l f b a k z i e n door een stroom wat e r d r u p p e l t j e s a l s g o l f b r o n te g e b r u i k e n . A l s j e de d r u p p e l t j e s
met een z e k e r e s n e l h e i d over de g o l f b a k beweegt z i e j e een g o l f p a t r o o n z o a l s i n f i g . 3.68. Kun j e ook andere g o l f p a t r o n e n k r i j gen b i j v e r s c h i l l e n d e snelheden?

fig.

3.45 H e t d o p p l e r e f f e k t

We gaan nu naar de v e r k l a r i n g van het d o p p l e r e f f e k t k i j k e n . I n f i g . 3.46

z i e j e dat de g o l f l e n g t e van de g o l v e n d i e Wj b e r e i k e n k o r t e r z i j n geworden, omdat de g o l f b r o n naar \J toe beweegt. W meet d a a r e n t e g e n l a n g e r e
g o l f l e n g t e n . De g o l v e n p l a n t e n z i c h e c h t e r met de normale g o l f s n e l h e i d
voort.
l

40

L a a t z i e n dat Wj een hogere en W een l a g e r e f r e k w e n t i e waarneemt

dan b i j de s t i l s t a a n d e b r o n . K l o p t dat met wat j e b i j g e l u i d a l s
d o p p l e r e f f e k t waarneemt?
2

Voor Wj neemt de g o l f l e n g t e wat a f , omdat de g o l f b r o n het g o l f f r o n t dat

h i j h e e f t u i t g e k o z e n een b e e t j e h e e f t ' i n g e h a a l d ' , a l s d i e het v o l g e n d e
g o l f f r o n t u i t z e n d t . Ten o p z i c h t e van de b r o n bewegen de g o l v e n z i c h dus
n i e t met de g o l f s n e l h e i d a i n de r i c h t i n g BWj , maar met een s n e l h e i d o-v
van de b r o n a f , w a a r b i j V de s n e l h e i d van de b r o n i s . Voor de r i c h t i n g BW
i s dat p r e c i e s andersom: de g o l v e n bewegen z i c h met een s n e l h e i d c+v van
de b r o n a f .
J e kunt dus a l l e e n het d o p p l e r e f f e k t waarnemen a l s v n i e t v e r w a a r l o o s b a a r
i s ten o p z i c h t e van a. B i j l o p e n hoor j e geen d o p p l e r e f f e k t . Op de f i e t s
kan j e het i n sommige g e v a l l e n wel h o r e n . B i j a u t o , t r e i n en v l i e g t u i g i s
het h e e l d u i d e l i j k . Ten o p z i c h t e van de g e l u i d s s n e l h e i d van c a 340 m/s i s
de l o o p s n e l h e i d ( c a 1,5 m/s) t e v e r w a a r l o z e n . Maar de s n e l h e i d van een
auto (ca 20 m/s) zeker n i e t .

doppleref fekt bij

lioht

A l s l i c h t een g o l f v e r s c h i j n s e l i s , moet het ook d o p p l e r e f f e k t v e r t o n e n .

Dat b e t e k e n t dat l i c h t dat door een naderende b r o n wordt u i t g e z o n d e n een
hogere f r e k w e n t i e moet hebben gekregen. Dat b e t e k e n t een v e r s c h u i v i n g van
a l l e z i c h t b a r e f r e k w e n t i e s i n de r i c h t i n g van het ( u l t r a - ) v i o l e t . Voor
een b r o n d i e z i c h v e r w i j d e r t v e r s c h u i v e n de f r e k w e n t i e s naar het ( i n f r a - )
rood.

58

GOLFTHEORIE

A l s j e e c h t e r een l i c h t b r o n h e b t , d i e a l l e z i c h t b a r e f r e k w e n t i e s ( c o n t i n u
spectrum z o a l s een g l o e i l a m p ) u i t z e n d t , dan merk j e n i e t v e e l v a n d i e v e r s c h u i v i n g e n , omdat de ene f r e k w e n t i e op de p l a a t s v a n de andere i s gekomen.
J e k a n h e t pas goed z i e n , a l s de l i c h t b r o n n o f e n k e l e a f z o n d e r l i j k e
f r e k w e n t i e s u i t z e n d t ( d i s c r e e t s p e c t r u m ) . A l l e r l e i g a s s e n d i e l i c h t gaan
u i t z e n d e n , omdat e r een e l e k t r i s c h e stroom doorheen gaat l o p e n , zenden
een d i s c r e e t s p e c t r u m u i t , z o a l s een T L - b u i s b i j v o o r b e e l d .
Je kunt de s p e c t r a v a n v e r s c h i l l e n d e l i c h t b r o n n e n b e k i j k e n door de f r e k w e n t i e s u i t e l k a a r t e h a l e n met b e h u l p v a n een t r a l i e .
41

SPECTRA BEKIJKEN
B e k i j k h e t l i c h t v a n v e r s c h i l l e n d e l i c h t b r o n n e n door een t r a l i e
of een s p e c i a l e ' s p e c t r o s c o o p ' (kan een t r a l i e b e v a t t e n o f een
prisma).
Ga n a met w e l k e v a n de l i c h t b r o n n e n j e i n p r i n c i p e zou kunnen
nagaan o f l i c h t d o p p l e r e f f e k t v e r t o o n t . Bedenk wat e r aan de
k l e u r v a n de l i c h t b r o n n e n zou v e r a n d e r e n , a l s de l i c h t b r o n z i c h
van j e zou v e r w i j d e r e n .

Om d o p p l e r e f f e k t waar t e kunnen nemen moet de s n e l h e i d waarmee de b r o n

z i c h beweegt n i e t a l t e k l e i n z i j n t e n o p z i c h t e v a n de g o l f s n e l h e i d . Voor
l i c h t b e t e k e n t d a t , d a t j e pas d o p p l e r e f f e k t gaat z i e n , a l s de s n e l h e i d
f l i n k g r o o t i s , b i j v o o r b e e l d lOOkra/s, omdat de l i c h t s n e l h e i d zo g r o o t i s
(300.000 km/s). De s p e c t r a a l l i j n van de bewegende l i c h t b r o n i s dan waarneembaar v e r s c h o v e n t e n o p z i c h t e v a n een s t i l s t a a n d e b r o n d i e ook zo'n
spectraallijn uitzendt.
42

SAMENVATTING
Maak een s a m e n v a t t i n g v a n d i t h o o f d s t u k . Z o r g d a t de v o l g e n d e
b e g r i p p e n e r i n voorkomen:
b r o n , medium, o n t v a n g e r
frekwentie, t r i l l i n g s t i j d
evenwichtsstand, u i t w i j k i n g , amplitude
medium, v o o r t p l a n t i n g s s n e l h e i d
golflengte
golffront, golfstraal
brekingsindex
buiging
i n t e r f e r e n t i e , maxima en minima
tralie
polarisatie, longitudinaal, transversaal
dopplereffekt
spectra.

59

GOLFTHEORIE

3.7

EXPERIMENTEN ROND HET GOLFKARAKTER VAN LICHT

H i e r o n d e r s t a a n p r o e v e n b e s c h r e v e n d i e e n k e l e kenmerkende g o l f v e r s c h i j n s e l e n t e z i e n geven. Dat z i j n :

b r e k i n g aan een g r e n s v l a k ,
b u i g i n g en i n t e r f e r e n t i e ,
polarisatie.
J e kunt k i e z e n u i t :
onderzoek 1 : g e p r o j e k t e e r d g l o e i l a m p l i c h t ,
onderzoek 2: lamp- en z o n l i c h t zonder p r o j e k t i e ,
onderzoek 3: g e p r o j e k t e e r d
laserlicht,
onderzoek 4: m i c r o g o l v e n .
Het i s de b e d o e l i n g , dat j e n a a f l o o p van de o n d e r z o e k j e s kunt v e r t e l l e n :
onder welke omstandigheden de genoemde v e r s c h i j n s e l e n o p t r e d e n ,
waaraan j e de genoemde v e r s c h i j n s e l e n h e r k e n t ,
welke f a k t o r e n van i n v l o e d z i j n op wat j e z i e t ( b i j v . g o l f l e n g t e , voortplantingssnelheid, spieetafstand).
Ook b e v a t e l k o n d e r z o e k j e een g e d e e l t e w a a r b i j m e t i n g e n moeten worden
v e r r i c h t waarmee de g o l f l e n g t e van de g e b r u i k t e g o l f kan worden b e p a a l d .
1

GLOEILAMPLICHT
Bouw op een o p t i s c h e

r a i l de v o l g e n d e o p s t e l l i n g

(bovenaanzicht).
scherm.

haar

fig.

3.47 B o v e n a a n z i c h t

houder voor
tralie,
filter

iafilbje

pWar/ipati'e of

vr prisnu.

S t e l de a f s t a n d e n z i n , dat de s p l e e t s c h e r p en v e r g r o o t op het
scherm wordt a f g e b e e l d .
a. I n f e i t e i s e r i n deze o p s t e l l i n g a l s p r a k e van b r e k i n g ( w a a r ? ) ,
maar we z u l l e n er nog i e t s g e d e t a i l l e r d e r naar k i j k e n .
P l a a t s een p r i s m a i n de l i c h t w e g . B e s c h r i j f wat er met de a f b e e l d i n g op h e t scherm g e b e u r t .
N o t e e r ook het e f f e k t dat d r a a i i n g van h e t p r i s m a h e e f t .
Welke k l e u r wordt het s t e r k s t gebroken?
J e kunt d a t nog wat p r e c i e z e r z i e n door de s p l e e t h a l f met een
r o o d , h a l f met een blauw g l a a s j e t e bedekken.
b. B u i g i n g en i n t e r f e r e n t i e .
P l a a t s nu een t r a l i e op de aangegeven p l a a t s . Teken en b e s c h r i j f
het p a t r o o n dat op het scherm v e r s c h i j n t .

60

GOLFTHEORIE

Wat g e b e u r t er met d i t p a t r o o n , a l s j e :
1 ) de s p l e e t van boven met een r o o d , van onder met een blauw
glaasje afdekt?
2 ) de t r a l i e s c h u i n i n de l i c h t w e g z e t , z o d a t de l i j n e n d i c h t e r
op e l k a a r komen?

1
j

fig.

3.48 B o v e n a a n z i c h t .

3) de t r a l i e g e d e e l t e l i j k a f d e k t , zodat a l l e e n de m i d d e l s t e
nog v r i j z i j n ? ( D i t e f f e k t i s m o e i l i j k z i c h t b a a r t e maken.)
B e s c h r i j f en t e k e n s t e e d s wat j e z i e t .

lijnen

golflengtebepaling
Maak h e t l i c h t monochromatisch door een r o o d f i l t e r
t e z e t t e n . De g o l f l e n g t e kan nu met de f o r m u l e
s i n 04 =

t e g e n de s p l e e t

worden b e r e k e n d , a l s j e a kunt meten en a c h t e r de waarde van d

k u n t komen. Deze l a a t s t e heet h i e r ook wel de t r a l i e c o n s t a n t e . Soms
s t a a t h i j op de t r a l i e , v r a a g h e t anders de d o c e n t .
De b e p a l i n g van ct, kan h e t b e s t e door
de a f s t a n d A x t u s s e n c e n t r a a l maximum en e e r s t nevenmaximum t e
meten en
de a f s t a n d l t u s s e n l e n s en p r o j e k t i e s c h e r m t e meten ( z o r g e r v o o r
dat de t r a l i e zo d i c h t m o g e l i j k b i j de l e n s s t a a t ) .
A x
Dan g e l d t , d a t t a n ct, = ^ r - en daarmee kan ct, berekend worden.
Bereken daarmee weer de g o l f l e n g t e .
}

H e r h a a l de p r o e f , maar nu met

een b l a u w f i l t e r b i j de s p l e e t ,

c. P o l a r i s a t i e .
Vervang de t r a l i e door een p o l a r i s a t i e f i l t e r ( p o l a r o i d p l a a t j e ) .
V e r a n d e r t de h e l d e r h e i d van de a f b e e l d i n g , a l s j e het p l a a t j e
draait?
Houd ook twee f i l t e r s a c h t e r e l k a a r i n de l i c h t w e g ; d r a a i ze zo
t e n o p z i c h t e van e l k a a r , dat e r geen l i c h t meer door de c o m b i n a t i e
komt.
ZONLICHT EN LAMPLICHT
a. B r e k i n g aan
K i j k naar een
prisma tussen
makkelijkst),
opnieuw z i e t ,

een g r e n s v l a k .
r a a m k o z i j n o f n a a r een T L - b u i s . Houd dan een g l a z e n
het voorwerp en j e oog ( v l a k v o o r j e oog g a a t het
en v e r p l a a t s j e h o o f d z, dat j e h e t voorwerp
nu door h e t p r i s m a .

61

GOLFTHEORIE

Maak nu een s c h e t s w a a r i n j e de p l a a t s v a n h e t v o o r w e r p , v a n h e t
p r i s m a en v a n j e oog a a n g e e f t . Hoe l o p e n de l i c h t s t r a l e n dan i n
zo'n s c h e t s ?
Aan c o n t r a s t e r e n d e randen z i e j e k l e u r v e r s c h i j n s e l e n . Welke k l e u r
wordt h e t s t e r k s t gebroken?
D i t l a a t s t e kan j e ook goed z i e n , a l s j e h e t p r i s m a h a l f blauw,
h a l f rood a f d e k t .

fig.

3.49

b. B u i g i n g en i n t e r f e r e n t i e .
G e b r u i k h i e r d z e l f b o u w s p e c t r o s c o o p :
j e s ingeschoven kunnen worden.

een PVC-buis waar d i a r a a m p -

Uier
kijken
hes&rue ooor
. t

dvx l Uxet
splett

fig.

f-ilttrs

3.50 N.B. de s p l e t e n
van d i a ' s

1 en 2

dia. l v*e

moeten e v e n w i j d i g
staan.

tralie

R i c h t de b u i s naar een h e l d e r s t u k v a n de hemel en k i j k e r d o o r ,

t e r w i j l j e n v a n de exemplaren v a n d i a 2 i n de houder geschoven
hebt.
B e s c h r i j f v o o r e l k e d i a wat j e z i e t . Ga na wat de i n v l o e d i s v a n :
1) de d i k t e van de s p l e e t ( z e z i j n e r i n maten),
2) v e r d u b b e l i n g v a n de s p l e e t ,
3) de a f s t a n d t u s s e n twee s p l e t e n ,
4) v e r g r o t i n g v a n h e t a a n t a l s p l e t e n , n l . door een t r a l i e t e g e bruiken,
5) de a f s t a n d t u s s e n de l i j n e n v a n een t r a l i e (de t r a l i e c o n s t a n t e ) ;
a l s e r maar n t r a l i e i s , moet
6) de k l e u r v a n h e t i n v a l l e n d e l i c h t , door a c h t e r de b e g i n s p l e e t
( d i a 1) een k l e u r f i l t e r t e p l a a t s e n ; e r i s z e l f s een d i a met h a l f
een r o o d , h a l f een blauw f i l t e r .
goIflengtebepaZing
De z a k s p e c t r o s c o o p l e e n t z i c h n i e t zo goed v o o r h e t v e r r i c h t e n v a n
m e t i n g e n . Met een l o s s e t r a l i e , een lampje, een muur, een h e l p e r
en h e t b l o t e oog gaat h e t e c h t e r ook. A l s j e door een t r a l i e naar

62

GOLFTHEORIE

een l i c h t p u n t (lampje) op de muur k i j k t , z i e j e op d i e z e l f d e muur

nog meer lampjes v e r s c h i j n e n : de b u i g i n g s b e e l d e n , een b e e t j e
u i t e e n g e t r o k k e n i n a l l e r l e i k l e u r e n . Met een r o o d f i l t e r v o o r de
t r a l i e kan j e j e t o t n s e r i e b e e l d e n b e p e r k e n .
Ga nu op een afgemeten a f s t a n d Z t o t de muur s t a a n , en k i j k op de
b e s c h r e v e n m a n i e r n a a r h e t lampje. L a a t een m e d e l e e r l i n g een
s t u k j e p l a k b a n d p l a k k e n op de p l a a t s waar j i j h e t e e r s t e b u i g i n g s b e e l d z i e t . Meet v e r v o l g e n s de a f s t a n d t u s s e n p l a k k e r en lampje:
A x.
Voor de hoek
waaronder de e e r s t e - o r d e l i c h t s t r a l e n afgebogen
werden, g e l d t nu:

j e aan j e d o c e n t v r a g e n (soms s t a a t h i j op de t r a l i e ) .
H e r h a a l de p r o e f met een b l a u w f i l t e r .
c. P o l a r i s a t i e .
B e k i j k de hemel door een p o l a r i s a t i e f i l t e r ( p o l a r o i d p l a a t j e ) . V e r a n d e r t de h e l d e r h e i d , a l s j e het p l a a t j e d r a a i t ?
Houd ook twee f i l t e r s a c h t e r e l k a a r . D r a a i z e z t e n o p z i c h t e van
e l k a a r , d a t e r geen l i c h t meer door de c o m b i n a t i e komt.
Eventuele s p e c i a l e e f f e k t e n :
k i j k door een f i l t e r naar g e r e f l e c t e e r d l i c h t en d r a a i h e t
f i l t e r ( b i j s p i e g e l e n d e m e t a l e n w e r k t het n i e t ) ;
p l a a t s b i j twee e l k a a r ' u i t d o v e n d e ' f i l t e r s een d e r d e e r t u s s e n
( j e h e b t nu dus a s s i s t e n t i e n o d i g , o f een s t a t i e f ) en d r a a i d a t ;
onderzoek h e t v e r s t r o o i d e z o n l i c h t u i t een p a a r r i c h t i n g e n van de
hemel met n f i l t e r . J e k u n t z i e n , d a t de mate w a a r i n h e t door de
r e f l e c t i e g e p o l a r i s e e r d i s , a f h a n g t van de p l a a t s op de hemel.
3

LASERLICHT
Bouw de v o l g e n d e o p s t e l l i n g

(bovenaanzicht).

Scherm.

houder voa-r dioersc

dia's,
filitr
of -tafeltje voor prrsmq.

*
fig.

3.51 B o v e n a a n z i c h t

WAARSCHUWING: W e e s z u i n i g
mans n e t v l i e s ,
in

reflecties

kijk

niet

op eigen

en ander-

i n de l a s e r s t r a a l o f

aan spiegelende

oppervlakken!

63

GOLFTHEORIE

a. B r e k i n g aan een g r e n s v l a k .
P l a a t s een p r i s m a i n de l i c h t w e g (pas op v o o r onverwacht r o n d slingerende l a s e r s t r a l e n ! ) .
B e k i j k de p l a a t s v a n de s t i p op h e t scherm, met en zonder p r i s m a .
N o t e e r j e waarneming. B e s c h r i j f ook de i n v l o e d v a n d r a a i i n g v a n
het p r i s m a op de s t i p .
L a s e r l i c h t bevat maar n k l e u r ( g o l f l e n g t e ) , z o d a t h e t e f f e k t v a n
k l e u r s c h i f t i n g b i j b r e k i n g i n deze p r o e f n i e t z i c h t b a a r i s .
b. B u i g i n g en i n t e r f e r e n t i e .
P l a a t s d i a ' s met v e r s c h i l l e n d e a f b e e l d i n g e n op de aangegeven p l a a t s
en t e k e n o f b e s c h r i j f de p a t r o n e n d i e op h e t scherm v e r s c h i j n e n .
G e b r u i k de v o l g e n d e o b s t a k e l s :
1 ) een s p l e e t . Wat i s de i n v l o e d v a n de s p l e e t b r e e d t e op h e t
p a t r o o n ? Neem een a a n t a l v e r s c h i l l e n d e s p l e t e n , o f v a r i e e r de
spleetbreedte, a l s dat kan.
2) een dubbele s p l e e t . V a r i e e r i n d i e n m o g e l i j k de s p i e e t a f s t a n d en
noteer het e f f e k t .
3) een t r a l i e . D r a a i deze ook s c h u i n i n de l i c h t b u n d e l , zodat de
l i j n e n d i c h t e r op e l k a a r komen.

fig.

3.52 B o v e n a a n z i c h t .

Ook d r a d e n , h a r e n en g a a t j e s
t i e p a t r o n e n op.

i n de l a s e r b u n d e l

leveren i n t e r f e r e n -

golflengtebepa.li.ng
De s t r a a l d i e v a n de t r a l i e naar h e t e e r s t e nevenmaximum l o o p t ,
maakt een hoek ct, met de r e c h t d o o r g a a n d e s t r a a l . D i e hoek hangt
samen met de g o l f l e n g t e v a n h e t l a s e r l i c h t v o l g e n s : s i n ct, = A .
De t r a l i e c o n s t a n t e d moet j e aan de docent v r a g e n . De b e p a l i n g
van ct v e r l o o p t l a n g s een k l e i n e omweg.
Meet d a a r t o e zowel de a f s t a n d 1 van t r a l i e t o t scherm a l s de a f stand A *C v a n eerste-orde-maximum t o t hoofd-maximum op h e t scherm.
Dan g e l d t :
A x
t a n ctj = .
En h i e r u i t v i n d j e o. .
Bereken dan X en v e r g e l i j k j e u i t k o m s t met de waarde d i e de f a b r i k a n t h e e f t opgegeven.
1

c. P o l a r i s a t i e .
Vervang de t r a l i e door een p o l a r i s a t i e f i l t e r ( p o l a r o i d p l a a t j e ) .
V e r a n d e r t de h e l d e r h e i d v a n de a f b e e l d i n g , a l s j e h e t p l a a t j e
draait?
Houd ook twee f i l t e r s a c h t e r e l k a a r i n de l i c h t w e g ; d r a a i ze zo t e n
o p z i c h t e van e l k a a r , d a t e r geen l i c h t meer door de c o m b i n a t i e
komt.
K i j k u i t voor r e f l e k t i e s . '

64

GOLFTHEORIE

MICROGOLVEN
M i c r o g o l v e n z i j n e v e n a l s l i c h t e l e k t r o m a g n e t i s c h e g o l v e n , maar
o n z i c h t b a a r . Met h u l p van een m i c r o g o l f o n t v a n g e r kunnen we ze t o c h
waarnemen.
Bouw de v o l g e n d e o p s t e l l i n g :

zender
fig.

ontvanger

3.53 B o v e n a a n z i c h t .

Op de s c h i j f waaromheen de s t o k met de o n t v a n g e r kan d r a a i e n , kunnen we een t r a l i e o f een p a r a f f i n e p r i s m a p l a a t s e n .

C o n t r o l e e r e e r s t , d a t de o n t v a n g e r i n de s t a n d 0 de g o l v e n
opvangt, a l s e r geen o b s t a k e l s op de s c h i j f s t a a n .
a. B r e k i n g aan een g r e n s v l a k .
P l a a t s een p r i s m a van p a r a f f i n e op de s c h i j f en zoek de p l a a t s o p ,
waar de s t r a a l t e r e c h t komt. Doe d i t b i j v e r s c h i l l e n d e s t a n d e n van
het p r i s m a .
B i j w e l k e s t a n d i s de a f w i j k i n g maximaal?

hoe hanqt deze hoek vom

depositie van hei fristna

f i g . 3.54

varieer de poi
Ua>t kat prisma

N o t e e r j e waarnemingen.
b. B u i g i n g en i n t e r f e r e n t i e .
Vervang h e t p r i s m a door een t r a l i e . De l i j n e n z i t t e n h i e r v e e l
v e r d e r u i t e l k a a r dan b i j de t r a l i e s v o o r o p t i s c h e p r o e v e n . De
g o l f l e n g t e van m i c r o g o l v e n i s dan ook zo'n v i j f t i g d u i z e n d k e e r zo
g r o o t a l s van l i c h t .
Zoek met de o n t v a n g e r de p l a a t s e n op waar een verhoogde i n t e n s i t e i t
van m i c r o g o l f s t r a l e n ontvangen w o r d t .
N o t e e r de hoeken d i e de afgebogen s t r a l e n met de r e c h t d o o r g a a n d e
r i c h t i n g maken.
H e r h a a l de p r o e f met een f i j n e r e o f g r o v e r e t r a l i e , i n d i e n v o o r r a dig.
De g o l f l e n g t e X van deze s t r a l i n g kan met deze t r a l i e p r o e f b e p a a l d
worden. We maken d a a r b i j g e b r u i k van de r e l a t i e :
X
sina - g
w a a r i n d de a f s t a n d t u s s e n de t r a l i e s p i j l e n i s . Deze a f s t a n d kan
gemeten worden. Ook ct, , de hoek d i e de s t r a a l naar het e e r s t e - o r d e maximum met de rechtdoorgaande r i c h t i n g maakt, kan gemeten worden.
N o t e e r de waarde d i e j e v o o r X v i n d t en v e r g e l i j k deze met
d i e de f a b r i k a n t van de zender o p g e e f t .

de waarde

c. P o l a r i s a t i e .
D r a a i de ontvanger t e n o p z i c h t e van de zender met de v e r b i n d i n g s l i j n
t u s s e n zender en o n t v a n g e r a l s d r a a i i n g s a s . Wat neem j e waar?
J e k u n t ook een s o o r t hekwerk a l s p o l a r i s a t i e f i l t e r g e b r u i k e n .

65

ROND

Slotopdracht voor deel 1

1900

GEVESTIGDE THEORIEN

Ga na welke van de onderstaande eigenschappen b i j g o l v e n dan w e l

d e e l t j e s ( o f b e i d e ) behoren en onder w e l k e omstandigheden de
genoemde eigenschappen waarneembaar z i j n :
a.
b.
c.
d.
e.
f.
g.
h.
i.
j.
k.
1.

impulsoverdracht b i j b o t s i n g ;
polarisatie;
a f b u i g i n g i n een e l e k t r i s c h v e l d ;
a f b u i g i n g i n een m a g n e t i s c h v e l d ;
breking;
buiging;
v r i j e weglengte;
v e r s n e l l i n g i n een e l e k t r i s c h v e l d ;
dopplereffekt;
energieoverdracht;
terugkaatsing;
traagheid.

k.

terugkaatsing

e. b r e k i n g

67

ROND 1900

DEEL 2
NIEUWE STRALEN

r Z C STERK M A G N E T I S C H VELD

KATHODESTRALEN

X-STRALEN

RADIOAKTIEVE STRALEN

vooruitblik
Van de nieuwe s t r a l e n werden l i j s t e n v a n eigenschappen opgeschreven. U i t
d i e l i j s t e n b l e e k e c h t e r n i e t o n m i d d e l l i j k o f h e t g o l f - dan w e l d e e l t j e s v e r s c h i j n s e l e n waren. Daarom maakte men 'modellen' v a n de nieuwe s t r a l e n
b i n n e n de g o l f t h e o r i e dan w e l de d e e l t j e s t h e o r i e . D a a r u i t konden e i g e n schappen v e r k l a a r d o f v o o r s p e l d worden. Waren de v o o r s p e l d e v e r s c h i j n s e l e n
v o o r de twee theorien t e g e n g e s t e l d , dan was e r een criterium
gevonden om
de theorien t e t o e t s e n . G e l u k k i g l i e t e n de o n d e r z o e k e r s z i c h n i e t onmidd e l l i j k ontmoedigen, a l s zo'n t o e t s i n g n e g a t i e f v o o r hun model u i t v i e l .
Z i j waren z e e r v i n d i n g r i j k i n h e t bedenken v a n m o g e l i j k e m e e t f o u t e n o f
andere v e r k l a r i n g e n waardoor ze i n hun model b l e v e n g e l o v e n . Mede daardoor
i s h e t r a a d s e l v a n de nieuwe s t r a l e n o p g e l o s t .

69

KATHODESTRALEN

INHOUD:

4.1

4.1

Inleiding

69

4.2

Kathodestraalbuis

70

4.3

Technische

70

4.4

Op

4.5

Het k a t h o d e s t r a l e n d e b a t :

4.6

Het debat i n de k l a s : nieuwe o n t w i k k e l i n g e n

79

4.7

Het model van Thomson

80

hulpmiddelen

zoek n a a r e i g e n s c h a p p e n

73

de u i t g a n g s p u n t e n

75

INLEIDING

In 1855 was G e i s s l e r i n D u i t s l a n d b e z i g met het v e r k r i j g e n van een hoog

vacum i n g l a z e n b u i z e n . Z i j n v r i e n d Plcker s l o o t i n 1858 zo'n b u i s aan
op een hoge spanning en zag d a a r i n merkwaardige v e r s c h i j n s e l e n o p t r e d e n .
In d i e t i j d was a l bekend dat e r b i j v e r l a a g d e druk m a k k e l i j k e r vonken
kunnen o v e r s p r i n g e n t u s s e n de n e g a t i e v e en de p o s i t i e v e p o o l dan b i j n o r male druk. Plcker vond nu dat de vonken b i j z e e r l a g e druk n i e t van de
ene naar de andere ( n i e t tegenover e l k a a r staande) p o o l o v e r s p r i n g e n , maar
dat e r een g r o e n i g l i c h t wordt u i t g e z o n d e n , a l s o f h e t om een h e e l nieuw
v e r s c h i j n s e l gaat.

A
fig.
p

f N

Pp P

4.1

A 1 ', '

|In

T I 41
en

de b u i s

links

z i j n e r l i c h t e n d e banen t u s s e n de anode P

de kathode N. In de r e c h t e r b u i s , waar de l u c h t d r u k

verlaagd

i s , gaan de ' k a t h o d e s t r a l e n *

vond d i t h e t e e r s t . Deze o p s t e l l i n g

rechtdoor.

verder

Goldstein

i s van C r o o k e s .

B i j v e r d e r e v e r l a g i n g van de gasdruk b l e k e n e r a l l e r l e i andere v e r s c h i j n s e l e n te gaan o p t r e d e n : H i t t o r f en G o l d s t e i n , l a t e r g e v o l g d door Crookes

i n E n g e l a n d , o n d e r z o c h t e n deze v e r s c h i j n s e l e n .
G o l d s t e i n vond dat e r s t r a l e n door de n e g a t i e v e p o o l werden u i t g e z o n d e n .
Net a l s b i j s t r o o m g e l e i d i n g i n v l o e i s t o f f e n werd de n e g a t i e v e p o o l de
kathode genoemd. G o l d s t e i n noemde de s t r a l e n daarom k a t h o d e s t r a l e n . Crookes
vond d e z e l f d e v e r s c h i j n s e l e n a l s H i t t o r f en G o l d s t e i n , a l l e e n k r e e g z i j n
p u b l i k a t i e e r o v e r v e e l meer aandacht. Vanaf dat moment werd het onderzoek
naar k a t h o d e s t r a l e n s t e e d s b e l a n g r i j k e r . Het was e c h t e r b i j z o n d e r m o e i l i j k
onderzoek door de v e e l h e i d van v e r s c h i j n s e l e n d i e z i c h i n de k a t h o d e s t r a a l b u i s voordoen. I n het b i j z o n d e r i s de i n v l o e d van de g a s r e s t e n i n de b u i s
een b e l a n g r i j k e b r o n van v e r w a r r i n g over de aard van de k a t h o d e s t r a l e n geweest. Pas i n 1895 kon men d i e g a s r e s t e n zo goed v e r w i j d e r e n , dat de ware
aard van de s t r a l e n waarneembaar werd.
Het werk aan k a t h o d e s t r a l e n i s zowel v o o r de wetenschap a l s v o o r de t e c h n i e k b i j z o n d e r b e l a n g r i j k g e b l e k e n . De w e r e l d van vandaag zou e r t o t a a l

70

KATHODESTRALEN

anders u i t z i e n wanneer d i t onderzoek n i e t had p l a a t s gevonden. E e n t e l e v i s i e t o e s t e l i s n i e t s anders dan een i n g e w i k k e l d e k a t h o d e s t r a a l b u i s , r a d i o t o e s t e l l e n v a n voor h e t t r a n s i s t o r - t i j d p e r k b e v a t t e n g r o t e a a n t a l l e n

k a t h o d e s t r a a l b u i z e n . E n aan k a t h o d e s t r a a l o n d e r z o e k hebben we de o n t d e k k i n g
van h e t e l e k t r o n , de rntgenstraling en i n z e k e r e z i n ook de r a d i o a k t i e v e
s t r a l i n g t e danken.

4.2

KATHODESTRAALBUIS

K a t h o d e s t r a l e n o n t s t a a n i n een kathodestraalbuis
( f i g . 4.2). I n een g l a z e n
b u i s d i e a l l e r l e i vormen k a n hebben, b e v i n d e n z i c h twee elektroden v a n
m e t a a l w a a r t u s s e n een s p a n n i n g v a n e n k e l e t o t v e l e d u i z e n d e n v o l t g e z e t
kan worden. De b u i s i s zo goed m o g e l i j k l u c h t l e d i g gemaakt. De kathode
wordt met de n e g a t i e v e p o o l , de anode met de p o s i t i e v e p o o l v a n de spann i n g s b r o n verbonden.

fig.

4.2 S c h e m a t i s c h e
van

KRUIS

voorstelling

een k a t h o d e s t r a a l b u i s .

K i s de n e g a t i e v e

pool

fig.

SCHADUW

4.3 Een k a t h o d e s t r a a l b u i s om
de

rechtlijnige

voortplan-

(kathode) en A de p o s i t i e v e

t i n g van k a t h o d e s t r a l e n t e

pool

laten

(anode).

zien.

A l s een k a t h o d e s t r a a l b u i s op een s p a n n i n g s b r o n wordt a a n g e s l o t e n , z i j n e r

a l l e r l e i l i c h t e f f e k t e n t e z i e n . I n de b u i s l i c h t e n de r e s t a n t e n v a n h e t
gas op. Men noemt d a t de fluorescentie
v a n h e t gas. Ook h e t g l a s v a n de
b u i s f l u o r e s c e e r t , h e t l i c h t op tegenover de kathode.
G o l d s t e i n v e r o n d e r s t e l d e d a t de k a t h o d e s t r a l e n (de kathodestralen)
uitzendt d i e de f l u o r e s c e n t i e v e r o o r z a k e n . Vanaf d i e t i j d was de g r o t e
v r a a g : Wat is de aard van de
kathodestralen?
1

4.3

a. W i j s i n f i g . 4.3 de anode en de kathode a a n .

b. Wat zou e r gebeuren, a l s de a a n s l u i t i n g omgewisseld wordt?

TECHNISCHE HULPMIDDELEN

Voor h e t onderzoek naar k a t h o d e s t r a l e n z i j n h e t o n t w i k k e l e n en v e r b e t e r e n

van twee s o o r t e n t e c h n i s c h e h u l p m i d d e l e n bepalend geweest: s p a n n i n g s b r o n nen en vacuumpompen.

spanningsbronnen
Om k a t h o d e s t r a l e n t e p r o d u c e r e n i s een spanning v a n 1000 a 2000 V n o d i g .
E r werden twee p r i n c i p i e e l v e r s c h i l l e n d e methoden g e b r u i k t om op de hoge
spanning u i t t e komen. De ene methode b e r u s t t e op h e t i n s e r i e s c h a k e l e n
van een d u i z e n d t a l (!) a c c u ' s , d i e een s p a n n i n g v a n 1 a 2 V l e v e r e n . De
andere methode b e r u s t t e op h e t g e b r u i k v a n een t r a n s f o r m a t o r om de spann i n g t e verhogen. We b e k i j k e n e e r s t de accu's d i e men i n de 19e eeuw g e b r u i k t e , toen D a n i e l l - e l e m e n t geheten.

71

KATHODESTRALEN

fig.

4.4 D a n i e l l - e l e m e n t , s c h e m a t i s c h en een a a n t a l e l e m e n t e n i n
serie

geschakeld.

I e d e r D a n i e l l - e l e m e n t l e v e r t een spanning v a n 1,1 V, d i e gedurende e n i g e

t i j d constant i s .
2

H e i n r i c h H e r t z produceerde een spanning v a n 2200 V met behulp v a n

D a n i e l l - e l e m e n t e n . S c h e t s i n een schema hoe h i j d a t kon doen.

Het bezwaar v a n H e r t z ' methode i s d u i d e l i j k , e r was een enorme h o e v e e l h e i d

D a n i e l l - e l e m e n t e n voor n o d i g . Het was e e n v o u d i g e r om met een g r o t e t r a n s f o r m a t o r t e werken. I n f i g . 4.5 s t a a t een a f b e e l d i n g v a n zo.'n t r a n s f o r mator, de i n de 19e eeuw v e e l g e b r u i k t e R u h m k o r f f s p o e l . Met een gewone
b a t t e r i j , een D a n i e l l - e l e m e n t , werd een l a g e spanning op de p r i m a i r e s p o e l
met w e i n i g w i n d i n g e n g e z e t . B i j h e t a a n z e t t e n ( o f u i t z e t t e n ) o n t s t a a t i n
de s e c u n d a i r e s p o e l met v e e l w i n d i n g e n ( z i e f i g . 4.6) een hoge i n d u c t i e s p a n n i n g , omdat d i e s p o e l u i t v e e l meer w i n d i n g e n b e s t a a t .
Daarvoor g e l d t de f o r m u l e ^ i n d #sec'T"T w a a r b i j N

sec

het aantal windin-

d i n g e n i n de s e c u n d a i r e s p o e l i s . Net a l s b i j een e l e k t r i s c h e b e l s c h a k e l t
de stroom i n de R u h m k o r f f - i n d u c t o r z i c h ( i n de p r i m a i r e s p o e l ) mechanisch
aan en u i t . Daardoor i s de R u h m k o r f f - i n d u c t o r i n s t a a t om gedurende
l a n g e r e t i j d een hoge s p a n n i n g t e l e v e r e n d i e voor k a t h o d e s t r a a l b u i z e n g e b r u i k t k a n worden. Deze spanning i s e c h t e r n i e t c o n s t a n t .

fig.

4.5 R u h m k o r f f - i n d u c t o r .

<

schematische
de
S, S

tekening van

Ruhmkorff-inductor.
2

i s de s e c u n d a i r e

spoel,

Leg u i t waarom h e t v o o r de w e r k i n g v a n de R u h m k o r f f - i n d u c t o r n o d i g
i s dat:
a. de p r i m a i r e stroom v o o r t d u r e n d onderbroken w o r d t ,
b. e r een w e e k i j z e r e n k e r n i n z i t ,
c. h e t a a n t a l s e c u n d a i r e w i n d i n g e n v e e l g r o t e r i s dan h e t a a n t a l
p r i m a i r e windingen.

72

KATHODESTRALEN

a. W i j s i n f i g . 4.5 o f 4.6 aan op w e l k e punten de k a t h o d e s t r a a l b u i s a a n g e s l o t e n moet worden.

b. I n f i g . 4.5 i s r e c h t s een g e l i j k r i c h t e r (een a p p a r a a t j e d a t de
stroom maar n a a r n k a n t d o o r l a a t ) t e z i e n . Leg u i t waarom d i e
n o d i g i s v o o r h e t onderzoek n a a r k a t h o d e s t r a l e n .

Pas toen de t e c h n i e k v a n g e n e r a t o r e n , t r a n s f o r m a t o r e n en g e l i j k r i c h t e r s
goed o n t w i k k e l d was (ongeveer v a n a f 1890) werd h e t m o g e l i j k s p a n n i n g s b r o n nen t e g e b r u i k e n b i j h e t k a t h o d e s t r a a l o n d e r z o e k , d i e een goede c o n s t a n t e
en r e g e l b a r e s p a n n i n g afgeven.

vaouumpompen
De v o o r t g a n g i n h e t k a t h o d e s t r a a l o n d e r z o e k hangt t e n nauwste samen met h e t
v e r b e t e r e n v a n de vacuumpomp. I n de 17e eeuw had O t t o v a n G u e r i c k e u i t
Maagdenburg een vacuumpomp met z u i g e r s gemaakt. Door h e t o n v e r m i j d e l i j k e
l e k k e n v a n de z u i g e r s werd z e l f s met de b e s t e pompen de druk n i e t v e e l
v e r d e r v e r l a a g d dan 1 cm k w i k d r u k .
Een g e h e e l nieuw p o m p p r i n c i p e kwam v a n de D u i t s e instrumentenmaker G e i s s l e r ,
d i e z i c h r e a l i s e e r d e d a t de l e r e n z u i g e r s a l t i j d zouden b l i j v e n l e k k e n .
H o e v e e l v e t j e ook g e b r u i k t , k l e i n e l e k k e n b l i j v e n met z u l k e z u i g e r s aanw e z i g . Met welk m a t e r i a a l zou d a t n i e t zo z i j n ? zo v r o e g G e i s s l e r z i c h a f .
G e i s s l e r kwam op h e t v e r r a s s e n d e i d e e om z u i g e r s v a n k w i k t e maken. I n
f i g . 4.8 een a f b e e l d i n g v a n een l a t e r e v e r s i e v a n G e i s s l e r s kwikpomp v a n
1857, d i e i n de tweede h e l f t v a n de 19e eeuw i n a l l e n a t u u r k u n d i g e l a b o r a t o r i a v a n e n i g b e l a n g t e v i n d e n was.
.
t M

Het d o o r l i c h t e n

van een

hand met rntgenstralen.

Aan de z i j k a n t

i s de kwik-

pomp t e z i e n , waarmee de
rntgenbuis

(een k a t h o d e -

straalbuis)

leeggepompt i s .

fig.
|

4.8 P r i n c i p e s c h e m a van de k w i k luchtpomp van G e i s s l e r . De

k w i k d r u p p e l s i n de v a l b u i s
f a l l t u b e ) nemen l u c h t mee
en v e r l a g e n d a a r d o o r de
l u c h t d r u k i n de
zuigerbuis

leegste

( A ) . De

verlaag-

de l u c h t d r u k wordt i n de
gauge-tube gemeten. H e t
fosforig

zuur d i e n t

om de

r e s t j e s waterdamp u i t de
lucht

te halen.

Het p r i n c i p e v a n G e i s s l e r werd i n de l o o p v a n de 19e eeuw v e r d e r v e r b e t e r d ,

waardoor drukken v a n 0,01 mm k w i k d r u k konden worden g e h a a l d .
5

De mm k w i k d r u k ( o f mm Hg) i s een oude drukmaat d i e j e tegenwoordig

ook nog w e l tegenkomt. De S i - e e n h e i d v a n druk i s de p a s c a l (Pa)
1 Pa = 1 N/m .
De mm k w i k d r u k i s de druk d i e door een kolom
van 1 mm k w i k wordt u i t g e o e f e n d (op a a r d e ) . De druk v a n een v l o e i s t o f kun j e u i t r e k e n e n met de f o r m u l e p = P.g.h met p de d i c h t h e i d
2

73

KATHODESTRALEN

van de v l o e i s t o f , g de v a l v e r s n e l l i n g en h de hoogte v a n de kolom.

a. L a a t z i e n d a t 1 mm Hg = 133 Pa.
b. Hoe g r o o t i s de druk i n een k a t h o d e s t r a a l b u i s ongeveer v e r g e l e ken met de normale l u c h t d r u k ?

4.4.

OP ZOEK NAAR EIGENSCHAPPEN

T a l van w o n d e r b a a r l i j k e b u i z e n z i j n i n de l o o p v a n de t i j d gebouwd om de
e i g e n s c h a p p e n v a n k a t h o d e s t r a l e n t e onderzoeken.

invloed

van

drukvermindering

In f i g . 4.9 z i j n de l i c h t v e r s c h i j n s e l e n i n een k a t h o d e s t r a a l b u i s b i j v e r s c h i l l e n d e drukken t e z i e n . L e t op de p l a a t s v a n de anode en op h e t

o p l i c h t e n v a n h e t g l a s a c h t e r de anode. Bedenk d a t h e t l a a t s t e p l a a t j e
pas na 1890 g e z i e n kon worden!

De waargenomen l i c h t v e r s c h i j n s e l e n z i j n n i e t z e l f de k a t h o d e s t r a l e n , maar
z i j n e r h e t g e v o l g v a n . Het o p l i c h t e n d e g l a s en de f l u o r e s c e n t i e v a n h e t
gas k a n j e dus z i e n a l s u i t i n g e n v a n de ontvangers v a n k a t h o d e s t r a l e n .
B i j h e t f l u o r e s c e r e n g a a t h e t gas s p e c t r a a l l i j n e n u i t z e n d e n . Sommige
o n d e r z o e k e r s (de d e e l t j e s o n d e r z o e k e r s d i e i n de k a t h o d e s t r a l e n snelbewegende g a s i o n e n zagen) d a c h t e n d a t de k a t h o d e s t r a a l d e e l t j e s z e l f d i e
s p e c t r a a l l i j n e n u i t z e n d e n , anderen d a c h t e n d a t h e t de g a s r e s t e n i n de
b u i s waren d i e door de k a t h o d e s t r a l e n g e t r o f f e n werden.
De kathode i s de b r o n v a n de k a t h o d e s t r a l e n en de r u i m t e i n de b u i s ( h e t
vacum o f de a e t h e r ? ) i s h e t medium.
De e i g e n s c h a p p e n v a n k a t h o d e s t r a l e n z u l l e n we aan de hand v a n h e t schema
b r o n - medium - o n t v a n g e r nagaan.
We noemen h i e r de e i g e n s c h a p p e n z o a l s d i e rond 188D bekend waren. L e t op!
L a t e r bleken er fouten i n t e z i t t e n .

bron
B i j experimenten met de b u i z e n v a n f i g . 4.3, 4.10 en 4.11 k a n j e de v o l gende e i g e n s c h a p p e n z i e n :

1) De stralen
2) De stralen

ontstaan op de kathode.
worden altijd
loodrecht op de kathode

Bovendien b l e e k :

uitgezonden.

74

KATHODESTRALEN

3 ) De eigenschappen
kathodemateriaal.

van de stralen

zijn

altijd

fig.

onafaankelijk

4.11

Kathodestraalbuis
hoge

4.10 Welke twee e i g e n s c h a p p e n kun

j e met deze b u i s

laten

de l u c h t d r u k

w o r d t , gaan

zien?

met v r i j

luchtdruk.

Als
fig.

van het

verlaagd

'kathodestralen'

rechtdoor.

a. Geef argumenten v o o r de e i g e n s c h a p p e n 1 en 2.
b. Welke e x p e r i m e n t e n zou j e doen om e i g e n s c h a p 3 t e onderzoeken?

medium
De k a t h o d e s t r a l e n bewegen z i c h t u s s e n kathode en anode en e v e n t u e e l a c h t e r
de anode, a l s e r een g a a t j e i n i s gemaakt. A l s ze n i e t v a n b u i t e n a f ges t o o r d worden, p l a n t e n ze z i c h r e c h t l i j n i g v o o r t .
4) De stralen

planten

zich

rechtlijnig

voort.

Het medium k a n v a n b u i t e n a f g e s t o o r d worden: door een e l e k t r i s c h o f magnet i s c h v e l d . P r o e v e n met z u l k e v e l d e n l e v e r d e n twee nieuwe e i g e n s c h a p p e n

op:
5) De stralen buigen in een uitwendig magnetisch veld af alsof
tief geladen deeltjes
zijn.
6 ) In een uitwendig elektrisch
veld buigen de stralen niet af.
3

Met welke b u i z e n k a n j e e i g e n s c h a p 4 aantonen?

I n o n d e r s t a a n d e t e k e n i n g e n geven de s t i p p e n aan d a t e r een magnet i s c h v e l d i s d a t naar de l e z e r t o e g e r i c h t i s . De k r u i z e n geven

de t e g e n o v e r g e s t e l d e r i c h t i n g aan.
Neem o n d e r s t a a n d e t e k e n i n g e n i n j e s c h r i f t over en geef aan naar
w e l k e k a n t de k a t h o d e s t r a l e n a f b u i g e n .

Hl

4.12 a

x * *

X *

Jr

fig.

het nega-

X
*

mm

.
X

f i g . 4.12

P i
fig.

4.12 b

mi
fig.

4.12 d

75

KATHODESTRALEN

ontvanger
Wat b e t r e f t de o n t v a n g e r vond men de v o l g e n d e eigenschappen:
7 ) De stralen veroorzaken fluorescentie
van het glas achter de kathode en
van het gas in de buis. Dat laatste is wat betreft
vorm en
intensiteit
sterk afhankelijk
van de druk in de buis.
8 ) De stralen kunnen een molentje in de buis aan het draaien brengen.
9) De stralen kunnen de anode enorm heet maken.
\Q)De stralen geven zwarting op een fotografische
plaat.
9

Welke eigenschappen kun j e met de b u i z e n u i t f i g . 4.13 en 4.14

aantonen?

10

Welke proeven zou j e doen om de andere eigenschappen aan t e tonen?

11

I n f i g . 4.15 i s de ontvanger een s t u k m e t a a l p l a a t met l i c h t g e v e n d e

v e r f , d i e i e t s s c h u i n i n de b u i s g e z e t i s .
Hoe moet j e de magneet houden om de getekende a f b u i g i n g t e k r i j g e n ?

fig.

verdere

4.13

fig.

4.14

eigenschappen

Er werden a l l e r l e i pogingen gedaan om meer eigenschappen op t e s p o r e n .

Daar was genoeg a a n l e i d i n g v o o r : e r waren z o v e e l k l e u r e n en vormen v a n
f l u o r e s c e n t i e i n de b u i s t e z i e n . Bovendien was h e t m o g e l i j k s p a n n i n g en
stroom t e gaan variren. Maar geen v a n d i e experimenten had t o t 1880
nieuwe eenvoudige en h e l d e r e eigenschappen o p g e l e v e r d . I n t e g e n d e e l , door
de v e e l h e i d aan e f f e k t e n i n de b u i s b l e k e n e r l a t e r nog f o u t e n i n de l i j s t
van 10 eigenschappen t e s c h u i l e n .
12

4.5

Maak een s a m e n v a t t i n g v a n p a r a g r a a f 4.1 t o t 4.4. Zorg e r v o o r d a t

d a a r i n de v o l g e n d e b e g r i p p e n voorkomen:
k a t h o d e s t r a a l b u i s , anode, kathode
s p a n n i n g s b r o n , vacuumpomp
eigenschappen v a n k a t h o d e s t r a l e n .

HET KATHODESTRALENDEBAT: DE UITGANGSPUNTEN

I n de p e r i o d e v a n c a 1875 t o t 1896 s p e e l d e h e t debat t u s s e n v o o r a l E n g e l s e

en D u i t s e o n d e r z o e k e r s over de v r a a g o f k a t h o d e s t r a l e n g e l a d e n d e e l t j e s
dan w e l e l e k t r o m a g n e t i s c h e g o l v e n z i j n .
V o o r d a t j u l l i e z e l f i n de k l a s h e t debat gaan n a s p e l e n , moet j e j e i n l e v e n
i n de ideen v a n de 19e eeuw over h e t ( d e e l t j e s ? ) k a r a k t e r v a n l a d i n g en
stroom en over e l e k t r o m a g n e t i s c h e s t r a l i n g . Daarvoor d i e n e n de v o l g e n d e
twee l e e s s t u k k e n .

76

KATHODESTRALEN

elektrische

lading

en stroom

Over elektrische
l a d i n g e ns t r o o m w a r e n I n d e 1 9 e eeuw
verschillende
t h e o r i e n , waarvan d ea t o m i s t i s c h e e n d ev l o e i s t o f t h e o r i e d e b e l a n g r i j k s t e w a r e n . D e atomistische
theorie g i n g e r v a n u i t d a t l a d i n g a a n
d e e l t j e s g e k o p p e l d i s e nd a t d i e l a d i n g k a ns t r o m e n d o o r e e n d r a a d .
E e n v o o r n a a m a r g u m e n t d a a r v o o r w a s h e t o p t r e d e n v a ne l e k t r i s c h e
stromen i nv l o e i s t o f f e n e n d ec h e m i s c h e w e r k i n g v a nd e s t r o o m . Deze
theorie verklaarde d a tdoor t e veronderstellen d a t negatieve e n positieve
i o n e n i nd ev l o e i s t o f b e w e g e n e n h u n l a d i n g b i j d e p o l e n a f g e v e n . H e t
l e e k e r s t e r k o p d a t e r i ne e nv a s t e s t o f g e e n b e w e g e n d e
deeltjes
w a r e n , omdat d eatomen d a a r o ph u np l a a t s v a s t z i t t e n . D u s v o o r
s t r o o m g e l e i d i n g i nv a s t e s t o f f e n h a d d ea t o m i s t i s c h e t h e o r i e
geen
goede verklaring.
D e vloeistof
theorie b e s c h o u w d e l a d i n g a l s e e n s o o r t v l o e i s t o f
zonder
m a s s a , w a a r v a n j etwee s o o r t e n h a d : p o s i t i e v e e nn e g a t i e v e
lading.
D a a r m e e k a nj e v o o r w e r p e n p o s i t i e f d a nw e l n e g a t i e f
'laden', wat g e zien werd a l s e e nsoort 'volgieten'
m e t l a d i n g . E e ns t r o o m w a s d u s t e
v e r g e l i j k e n m e te e nw a t e r s t r o o m , a l l e e n g i n g d e p o s i t i e v e
lading d e
e n e k a n t o pe nd e n e g a t i e v e l a d i n g d e a n d e r e k a n t o p . E e nv a r i a n t o p
d e z e t h e o r i e z e i d a t e r s l e c h t s n s o o r t l a d i n g w a s e nd a t d e a n d e r e
soort e e ntekort a a nlading moest
zijn.
Voor d eeenvoud z u l l e n we aannemen d a t d ed e e l t j e s a a n h a n g e r s
voor
kathodestralen o o k h e tdeeltjesmodel
v a nd e s t r o o m a a n h a n g e n e n d e
golfaanhangers
h e t 'vloeistof'model
v a nd e s t r o o m .

elektromagnetische

straling

Behalve h e t z i c h t b a r e l i c h t w a s i nd e 19e eeuw bekend d a t e r o o k

i n f r a r o o d e nu l t r a v i o l e t
'licht'
i s ,onzichtbaar dus. D i e soorten
' l i c h t ' z i j n w a a r t e n e m e n a a nh u n w a r m t e - e f f e k t
en watbetreft h e t
ultraviolette
' l i c h t ' o o ka a nd echemische werking. De golflengte e n
frekwentie v a nd i e lichtsoorten konden gemeten
worden.
H e t l a g v o o r d e h a n d t e v e r o n d e r s t e l l e n d a t e r n o gm e e r
soorten
' l i c h t ' m e thogere e n lagere frekwenties
d a nh e t z i c h t b a r e l i c h t
kunnen b e s t a a n . D a t idee werd v e r s t e r k t door d ee l e k t r o m a g n e t i s c h e
theor i e v a n M a x w e l l , d i e h e t b e s t a a n v a ne l e k t r o m a g n e t i s c h e
golven
voorspelde .
Faraday h a daangetoond d a tmagneetvelden e e neffekt o pl i c h t kunnen
hebben: h i j h a d d ep o l a r i s a t i e r i c h t i n g v a n licht kunnen veranderen
d o o r m i d d e l v a nm a g n e e t v e l d e n e nv e r o n d e r s t e l d e d a t e l e k t r i s c h e
velden o o ke e n effekt zouden kunnen hebben. H e i n r i c h Hertz l i e t i n 1 8 8 8
(toen h e t kathodestralendebat
a l l a n g a a nd e g a n g w a s ) z i e n d a t h e t
m o g e l i j k i s m e tb e h u l p v a n m e te e nhoge f r e k w e n t i e
overspringende
vonken elektromagnetische golven o pt e wekken. D a t w a se e n b e l a n g r i j k
succes voor d ee l e k t r o m a g n e t i s c h e
theorie. Hertz k o nstaande
golven
maken e nz od o o r d e l i g g i n g e n k n o p e n e nb u i k e n t e m e t e n d e g o l f l e n g t e b e p a l e n . D e s n e l h e i d v a nd ee l e k t r o m a g n e t i s c h e
golven d i e
daarmee b e r e k e n d k o n worden ( o o k d ev o n k f r e k w e n t i e w a s bekend)
bleek
gelijk a a nd e l i c h t s n e l h e i d . D a t w a sgeheel
i novereenstemming m e t d e
theorie. E rmoesten n o ge e nheel spectrum v a nelektromagnetische
golven z i j n m e tfrekwenties
tussen 'Hertz-golven
e nh e t z i c h t b a r e
licht
en g r o t e r . K a t h o d e s t r a l e n waren e e nveelbelovende
kandidaat.
1

Het debat begon ongeveer i n 1875 t o e n Crookes z i j n d e e l t j e s m o d e l poneerde.

G o l d s t e i n , d i e v o o r Crookes a l wat werk aan k a t h o d e s t r a l e n had v e r r i c h t ,
r e a g e e r d e daarop met een g o l f m o d e l . B e i d e m o d e l l e n z u l l e n we h i e r b e s c h r i j v e n .

77

KATHODESTRALEN

fig.

4.16 a Een b u i s van Crookes

S t r o o m g e l e i d i n g i n v l o e i s t o f f e n wordt u i t s t e k e n d v e r k l a a r d met een d e e l t j e s t h e o r i e . M e t a a l - i o n e n gaan v a n u i t de anode i n o p l o s s i n g en s l a a n neer

op de kathode. Het komt ook v o o r d a t w a t e r m o l e c u l e n tegen de kathode b o t sen en p o s i t i e v e l a d i n g o p p i k k e n waardoor z u u r s t o f aan de kathode o n t w i j k t
en w a t e r s t o f a l s i o n i n de o p l o s s i n g gaat . Zou z o i e t s ook n i e t i n k a t h o des t r a a l b u i z e n kunnen gebeuren? Zouden gasatomen n i e t tegen de kathode
kunnen b o t s e n , daar n e g a t i e v e l a d i n g kunnen o p p i k k e n en v e r v o l g e n s door
het e l e k t r i s c h e v e l d v e r s n e l d kunnen worden? E r g v e e l g a s m o l e c u l e n z i j n e r
n i e t meer, dus ze kunnen v r i j w e l o n g e h i n d e r d door b o t s i n g e n door de b u i s
s c h i e t e n en tegen de glaswand b o t s e n . Daar v e r o o r z a k e n ze f l u o r e s c e n t i e .
Crookes p a s t h e t ionenmodel ook toe op gassen. Een b e l a n g r i j k argument
v o o r een d e e l t j e s m o d e l vond Crookes h e t experiment met h e t m o l e n t j e , d a t
h i j s p e c i a a l ontworpen had om te k i j k e n o f k a t h o d e s t r a l e n b i j b o t s e n
impuls o v e r d r a g e n .
Crookes' v e r k l a r i n g v o o r h e t o p l i c h t e n van h e t r e s t e r e n d e gas i n de b u i s
was v a n u i t de d e e l t j e s t h e o r i e ook v o o r de hand l i g g e n d : d e e l t j e s met hoge
s n e l h e i d zenden l i c h t u i t : hete gassen i n een vlam b i j v o o r b e e l d . V o l g e n s
de k i n e t i s c h e g a s t h e o r i e hebben de g a s m o l e c u l e n b i j hoge temperatuur een
hoge s n e l h e i d . K a t h o d e s t r a l e n hebben ook een hoge s n e l h e i d , omdat ze door
de s p a n n i n g v e r s n e l d z i j n .
N a t u u r l i j k w i s t Crookes d a t h i j met z i j n model n i e t a l l e v e r s c h i j n s e l e n
i n de b u i s kon v e r k l a r e n . Maar h i j en z i j n aanhangers vonden w e l d a t ze
genoeg argumenten hadden om t e zeggen d a t k a t h o d e s t r a l e n d e e l t j e s z i j n .
V e r d e r onderzoek zou de p r e c i e s e a a r d van de d e e l t j e s moeten o n t h u l l e n .
13

Neem de l i j s t met eigenschappen van k a t h o d e s t r a l e n en ga na o f

j e met h e t model van Crookes een v e r k l a r i n g kunt geven:
a. v o o r de eigenschappen van de b r o n ;
b. v o o r de eigenschappen van h e t medium;
c. v o o r de eigenschappen van de o n t v a n g e r .

* L e t op: b i j de s c h e i k u n d e heb j e d a t w e l l i c h t anders gehad. Crookes k o n

e c h t e r n i e t met e l e k t r o n e n r e d e n e r e n , want d i e waren nog n i e t o n t d e k t .

78

KATHODESTRALEN

het

14

E n k e l e e i g e n s c h a p p e n van k a t h o d e s t r a l e n l i j k e n i n t e g e n s p r a a k
met C r o o k e s ' d e e l t j e s m o d e l .
V e r z i n b i n n e n h e t model een r e d e n waarom de t e g e n s p r a a k o p t r e e d t .
Je k u n t d a a r b i j denken aan:
f o u t e metingen
e f f e k t e n d i e zo k l e i n z i j n dat j e ze n i e t k u n t meten
e x p e r i m e n t e l e problemen waardoor de a f w i j k i n g e n met de t h e o r i e
optreden.

15

Neem de l i j s t met eigenschappen van d e e l t j e s .

a. Welke v e r s c h i j n s e l e n zou j e b i j k a t h o d e s t r a l e n moeten kunnen
waarnemen, a l s h e t model van Crookes j u i s t i s ?
b. Welke e x p e r i m e n t e n zou j i j v o o r s t e l l e n om h e t model van Crookes
te t o e t s e n ?

golfmodel

van Goldstein

G o l d s t e i n had een ander model v o o r k a t h o d e s t r a l e n : h e t z i j n v o l g e n s hem

e l e k t r o m a g n e t i s c h e g o l v e n . N i e t v o o r n i e t s wordt e r geen a f b u i g i n g v a n
k a t h o d e s t r a l e n i n h e t e l e k t r i s c h v e l d g e c o n s t a t e e r d . Nog n o o i t was bewezen
dat e l e k t r i s c h e v e l d e n i n v l o e d hebben op e l e k t r o m a g n e t i s c h e g o l v e n z o a l s
l i c h t . F a r a d a y had l a t e n z i e n d a t m a g n e t i s c h e v e l d e n w e l i n v l o e d hebben op
l i c h t . H i j had geen a f b u i g i n g maar a l l e e n een v e r a n d e r i n g i n de p o l a r i s a t i e r i c h t i n g waargenomen. Maar e l e k t r o m a g n e t i s c h e s t r a l e n met een v e e l
hogere f r e k w e n t i e zouden zo'n a f b u i g i n g m i s s c h i e n wel kunnen v e r t o n e n .
K a t h o d e s t r a l e n kunnen dan zo'n e l e k t r o m a g n e t i s c h e g o l f z i j n . De z w a r t i n g
van een f o t o g r a f i s c h e p l a a t kan v o l g e n s G o l d s t e i n ook a l l e e n maar v e r k l a a r d worden met e l e k t r o m a g n e t i s c h e s t r a l i n g . A l l e e n b i j l i c h t was deze e i g e n s c h a p
nog waargenomen.
In h e t g o l f m o d e l p r o d u c e e r t een ( v l a k k e ) kathode een r e c h t g o l f f r o n t .
Daarom t r e d e n e r (anders dan b i j n i e t - p u n t v o r m i g e l i c h t b r o n n e n , b i j v . de
zon) s c h e r p e schaduwen op z o a l s b i j h e t m e t a l e n k r u i s , en geen h a l f s c h a duwen .

fig.

4.18 De r a d i o m e t e r van Crookes

b e s t a a t u i t een m o l e n t j e i n
een

fig.

4.17 De kathode p r o d u c e e r t
Goldstein
van

een v l a k

kathodestralen.

volgens

golffront

v a c u m ' - b u i s . De ene

k a n t van de m o l e n w i e k j e s i s
zwart gemaakt. A l s e r l i c h t
op

v a l t , gaat h e t molentje

draaien.

Dat de s t r a l e n h e t m o l e n t j e i n beweging brengen i s v o o r G o l d s t e i n een ext r a argument v o o r z i j n t h e o r i e . Had Crookes z e l f n i e t l a t e n z i e n d a t l i c h t

ook een m o l e n t j e kan l a t e n d r a a i e n (de r a d i o m e t e r van C r o o k e s ) ?
16

Neem de l i j s t van eigenschappen van k a t h o d e s t r a l e n en ga n a o f j e

met h e t model van G o l d s t e i n een v e r k l a r i n g kunt geven
a. v o o r de e i g e n s c h a p p e n van de b r o n ;
b. v o o r de eigenschappen van h e t medium;
c. v o o r de eigenschappen van de o n t v a n g e r .

79

KATHODESTRALEN

17 , E n k e l e eigenschappen l i j k e n i n tegenspraak met G o l d s t e i n s g o l f model. V e r z i n b i n n e n h e t model een v e r k l a r i n g waarom de t e g e n spraak o p t r e e d t . Z i j n e r ook eigenschappen d i e w e l i s w a a r n i e t
i n t e g e n s p r a a k z i j n , maar waarvoor G o l d s t e i n s model geen v e r k l a ring geeft?
18

criteria

Neem de l i j s t met eigenschappen voor g o l v e n .

a. Welke v e r s c h i j n s e l e n kan j e v o o r s p e l l e n , a l s h e t model v a n
Goldstein j u i s t is?
b. Welke experimenten zou j i j v o o r s t e l l e n om h e t model v a n Golds t e i n te toetsen?

in het debat

Crookes' aanhangers v e r k l a a r d e n h e t o n t b r e k e n v a n e l e k t r i s c h e a f b u i g i n g
van k a t h o d e s t r a a l d e e l t j e s u i t h e t f e i t , d a t e r i n de b u i s a l l e r l e i l o s s e
l a d i n g e n kunnen o n t s t a a n door h e t u i t e e n v a l l e n v a n g a s m o l e c u l e n i n p o s i t i e v e en n e g a t i e v e l a d i n g e n , d i e i n h e t u i t w e n d i g e l e k t r i s c h v e l d u i t
e l k a a r g e t r o k k e n worden en daardoor h e t v e l d verzwakken.
.

fig.

4.19 Verzwakking van een u i t w e n d i g e l e k t r i s c h v e l d

en

negatieve d e e l t j e s

door

positieve

i n de b u i s v o l g e n s de d e e l t j e s a a n h a n -

gers.

A l s de b u i z e n maar b e t e r vacum gemaakt konden worden, dan zou de a f b u i g i n g wl o p t r e d e n .

De aanhangers v a n G o l d s t e i n ontkenden d a t k a t h o d e s t r a a l g o l v e n o o i t door
een e l e k t r i s c h v e l d afgebogen konden worden.
De e l e k t r i s c h e a f b u i g i n g was dus een criterium
v o o r h e t debat t u s s e n de
twee m o d e l l e n .
19

4.6

Bedenk nog e n k e l e andere c r i t e r i a , v e r s c h i j n s e l e n d i e door h e t

ene model wl, en door h e t andere model n i e t v e r k l a a r d zouden kunnen
worden.

HET DEBAT IN DE KLAS: NIEUWE ONTWIKKELINGEN

V a n u i t b e i d e kampen werd h e t debat met a l l e i n z e t v a n v e r n u f t , argumenten

en nieuwe experimenten gevoerd.
U i t g a a n d e v a n de m o d e l l e n v a n Crookes en G o l d s t e i n ga j e h e t debat i n de
k l a s v o e r e n . J e k r i j g t nieuwe e x p e r i m e n t e l e i n f o r m a t i e en nieuwe m o d e l l e n
op l o s s e k a a r t e n i n min o f meer h i s t o r i s c h e v o l g o r d e . Op de k a a r t e n
s t a a n o p d r a c h t e n , g e s c h e i d e n i n ' a a n v a l l e r s ' - en ' v e r d e d i g e r s ' o p d r a c h t e n .
A l s de k a a r t nieuwe i n f o r m a t i e l e v e r t v a n u i t de g o l f k a n t , k i e s t de golfgroei de ' a a n v a l l e r s ' - en de deeltjesgroen
de ' v e r d e d i g e r s ' - o p d r a c h t e n en
omgekeerd. Een jury gaat de j u i s t h e i d v a n de g e b r u i k t e argumenten na. De
k l a s k a n dus worden i n g e d e e l d i n :

80

KATHODESTRALEN

de golfgroep:
z i j s p e l e n de r o l v a n de g o l f a a n h a n g e r s
de d e e l t j e s g r o e p : z i j s p e l e n de r o l v a n de d e e l t j e s a a n h a n g e r s
de jury: z i j s p e l e n de r o l v a n de i n t e r n a t i o n a l e f y s i s c h e gemeenschap,
d i e de g e b r u i k t e argumenten op hun waarde b e o o r d e e l t .
20

HET KATHODESTRAALDEBAT
Lees a l l e a c h t k a a r t e n n a u w k e u r i g door. Na e l k e k a a r t v o l g t een
k o r t debat aan de hand v a n de o p d r a c h t e n op de k a a r t .
Maak a a n t e k e n i n g e n over de b e l a n g r i j k s t e punten v a n h e t debat en
o v e r j e e i g e n mening d a a r i n . Aan het e i n d v a n h e t s p e l k a n j e dan
nagaan hoe j e gedachtenvorming i s v e r l o p e n .
De k a a r t e n z i j n :
1. D o p p l e r e f f e k t
2. V r i j e w e g l e n g t e
Een b u i s om h e t o p t r e d e n v a n
3. K a n a a l s t r a l e n
kanaalstralen te laten zien.
4. Het model v a n H e r t z
5. L e n a r d ' s b u i s
6. H e r t z ' l a d i n g s p r o e f
7. P e r r i n ' s l a d i n g s p r o e f
8. Thomson's p r o e v e n .
TERUGBLIK OP HET DEBAT
a. K i j k t e r u g n a a r j e a a n t e k e n i n g e n i n j e s c h r i f t . P r o b e e r aan de
hand d a a r v a n na t e gaan hoe j u l l i e debat i s g e l o p e n . Wat vond j e
ervan? Wat heb j e e r v a n g e l e e r d ?
b. K i j k nog eens t e r u g naar de r e g e l s v a n het e i n d v a n h o o f d s t u k
1. Kun j e v o o r b e e l d e n v a n e n k e l e v a n d i e r e g e l s noemen u i t j u l l i e
eigen d i s c u s s i e s ?

4.7

HET MODEL VAN THOMSON

Thomson kwam dus t o t de o v e r t u i g i n g d a t k a t h o d e s t r a l e n d e e l t j e s z i j n . Maar

wat v o o r d e e l t j e s ? Thomson: "The q u e s t i o n a r i s e s , what a r e t h e s e p a r t i c l e s ?
Are they atoms, o r m o l e c u l e s , o r m a t t e r i n a s t i l l f i n e r s t a t e o f
subdivision?"
Hoe kunnen deze d e e l t j e s zo'n g r o t e v r i j e w e g l e n g t e i n l u c h t ( c a 10 cm
v o l g e n s L e n a r d ) en i n a l u m i n i u m ( c a 0,1 mm) hebben? Dat was h e t b e l a n g r i j k s t e probleem dat Thomson moest o p l o s s e n . G o l d s t e i n had immers aangetoond
dat g e l a d e n atomen n o o i t zo'n g r o t e v r i j e w e g l e n g t e konden hebben ( z i e
k a a r t 2 ) . Thomson redeneerde d a t o f h e t a a n t a l d e e l t j e s n o f de b o t s i n g s doorsnede A i n de f o r m u l e l = l/n.A n i e t j u i s t was. H i j z o c h t v e r d e r i n
een r i c h t i n g d i e S c h u s t e r a l gewezen had: g a s m o l e c u l e n kunnen i n k a t h o d e s t r a a l b u i z e n g e s p l i t s t worden i n een p o s i t i e f d e e l (de k a n a a l s t r a l e n ) en
een n e g a t i e f d e e l (de k a t h o d e s t r a l e n ) ( z i e k a a r t 3 ) . De b o t s i n g s d o o r s n e d e
van h e t n e g a t i e v e d e e l zou wel eens v e e l k l e i n e r kunnen z i j n dan de 1 0 ~
m
die G o l d s t e i n gebruikte.
Een b e l a n g r i j k e g r o o t h e i d waaraan j e d e e l t j e s kunt herkennen i s de v e r h o u d i n g l a d i n g - massa. Voor h e t k a t h o d e s t r a a l d e e l t j e zou d i e v e r h o u d i n g ^
( d i e was o.a. n o d i g v o o r G o l d s t e i n s s c h a t t i n g v a n de s n e l h e i d v a n de
d e e l t j e s , z i e k a a r t 1) anders kunnen z i j n dan de t o t dan t o e g e b r u i k t e
waarden, d i e aan g e l e i d i n g i n v l o e i s t o f f e n o n t l e e n d waren.
S c h u s t e r had a l aan de hand v a n de m a g n e t i s c h e a f b u i g i n g kunnen berekenen
dat d i e waarde v o o r k a t h o d e s t r a l e n l i g t t u s s e n :
19

5.10

< ^<10

1 0

C/kg

81

KATHODESTRALEN

Dat was dus w e l een h e e l g r o o t g e b i e d nog, w a a r i n ^ zou kunnen l i g g e n .

Thomson vond maar l i e f s t twee methoden waarmee een nauwkeuriger waarde gevonden werd. I n b e i d e methoden g e b r u i k t e h i j de l o r e n t z k r a c h t op de
k a t h o d e s t r a a l d e e l t j e s i n een homogeen m a g n e t i s c h v e l d : d i e l o r e n t z k r a c h t
is:

= q.v.B.

op een d e e l t j e met l a d i n g q en s n e l h e i d v l o o d r e c h t

op h e t m a g n e t i s c h

bewegende g e l a d e n d e e l t j e s

s p o e l e n kun j e i n de k l a s

in

een m a g n e t i s c h v e l d

g e b r u i k e n om e l e k t r o n e n

het

papier i n gericht

dat
is.

te

methode 1 Thomsons methode van q/m via

bolvormige buis a f
buigen.

warmteontwikkeling

De e e r s t e methode maakt b o v e n d i e n g e b r u i k van het v e r h i t t e n v a n de anode

met k a t h o d e s t r a l e n . L a t e n we aannemen dat n d e e l t j e s met l a d i n g q op de
anode t e r e c h t komen. Dan i s de t o t a l e l a d i n g Q:

Q = n.q
Op h e t p l a a t j e wordt een h o e v e e l h e i d warmte W o n t w i k k e l d . D i e e n e r g i e komt
van de k i n e t i s c h e e n e r g i e v a n de n d e e l t j e s :

W = i n.m.v

(1)

De k a t h o d e s t r a l e n kun j e ook a f b u i g e n i n een m a g n e t i s c h v e l d : ze gaan een

c i r k e l b a a n b e s c h r i j v e n w a a r b i j F-^ a l s de c e n t r i p e t a l e k r a c h t gaat werken:
F

"cp

q.V.B-^f-

(2)

Door u i t de v e r g e l i j k i n g e n

m
21

(1) en (2) de s n e l h e i d

t e elimineren

krijg je:

BrQ
2

S c h r i j f de a f l e i d i n g v a n deze f o r m u l e u i t .

Wkan Thomson b e p a l e n u i t de w a r m t e c a p a c i t e i t en de t e m p e r a t u u r s t i j g i n g v a n
de anode, d i e met een thermokoppel werd gemeten. H i j had een bekend magn e t i s c h v e l d B aangelegd en kon r opmeten. De t o t a l e l a d i n g Q t e n s l o t t e
vond h i j door de stroom door de b u i s t e v e r m e n i g v u l d i g e n met de t i j d w a a r i n

82

KATHODESTRALEN

de anode was opgewarmd.

U i t deze metingen berekende Thomson de waarde v a n ^L. Vanwege a l l e o n v e r m i j d e l i j k e onnauwkeurigheden i n de metingen i s a l l e e n de orde v a n g r o o t t e
van b e l a n g : 1 0
C/kg.
1 1

V e r g e l e k e n met de waarden v a n q/m v o o r i o n e n i n v l o e i s t o f f e n

(ca 10 C/kg) i s deze waarde e r g g r o o t ! Wat i s j e c o n c l u s i e ?

22

Deze meetmethode r u s t op een enorme s e r i e v e r o n d e r s t e l l i n g e n en i d e a l i s a t i e s , en i s dus n o g a l b e k r i t i s e e r b a a r . Wie z e g t d a t de g e l a d e n d e e l t j e s

a l l e e n e r g i e aan h e t t r e f p l a a t j e a f s t a a n ? Wie z e g t d a t e r geen warmte
w e g l e k t ? V e r d e r was de m e t i n g van t e m p e r a t u u r v e r s c h i l l e n met een thermok o p p e l een bron v a n o n z e k e r h e i d . Maar Thomson had nog een methode om q/m
te b e p a l e n t o t z i j n b e s c h i k k i n g , en was dus n i e t u i t h e t v e l d g e s l a g e n
door de k r i t i e k v a n o.a. F i t z g e r a l d op z i j n methode.

methode 2 Thomsons meting van q/m via oompensatiemethode

Thomsons tweede methode maakte g e b r u i k van de e l e k t r i s c h e a f b u i g i n g d i e h i j
o n t d e k t had. L o o d r e c h t op de o p s t e l l i n g van f i g . 4.2, l o o d r e c h t h e t p a p i e r
in,
b r a c h t Thomson een u i t w e n d i g homogeen magneetveld aan. Het magneetv e l d o e f e n t een k r a c h t

F = q.V.B
l

u i t , d i e Thomson compenseerde met de e l e k t r i s c h e k r a c h t d i e de condensatorplaten uitoefenen:

fig.

4.21 De b u i s v a n Thomson. S t r a a l
magneetveld. B i j s t r a a l
door een e l e k t r i s c h e

I i s de afgebogen s t r a a l

I I i s de l o r e n t z k r a c h t

i n het

gecompenseerd

kracht.

AFBUIGSPANNING

VELDSTROOM

LAGE

GLOEI SPANNING

HOGE B U I S S P A N N I N 6
NAAR
ANODEC+>
E N K A T H O D E . C-J)

fig.

4.22

Thomsonbuis

i n de

klas.

83

KATHODESTRALEN

Combinatie v a n deze twee v e r g e l i j k i n g e n v o o r h e t g e v a l de k r a c h t e n e l k a a r

o p h e f f e n l e v e r t de s n e l h e i d

V
v

~b73.
A l s j e met d e z e l f d e o p s t e l l i n g , en dus d e z e l f d e s n e l h e i d v a n de s t r a l e n ,
h e t e l e k t r i s c h v e l d u i t s c h a k e l t , b e s c h r i j v e n de s t r a l e n i n h e t magneetveld
een d e e l van een c i r k e l v o l g e n s

m.v
r

-Q

zodat t o t s l o t :

m
23

L _

r.&.d
S c h r i j f de a f l e i d i n g v a n de f o r m u l e u i t .

Thomson kon V, d, B en r meten, zodat e r nog een e x p e r i m e n t e e l b e p a a l d e

waarde v o o r q/m bekend was. Die kwam ook i n de orde 1 0 C/kg u i t .
Thomson t r o k de c o n c l u s i e : e r b e s t a a t een t o t dan toe nog n i e t o n t d e k t
d e e l t j e ( ' c o r p u s c l e ' ) met een - aarde v a n c a 1 0 C/kg. Thomson v e r o n d e r s t e l d e d a a r b i j d a t d a t d e e l t j e een k l e i n e r e b o t s i n g s d o o r s n e d e heef t dan een
w a t e r s t o f a t o o m en de andere atomen.
1 1

1 1

V e r g e l e k e n met een w a t e r s t o f i o n (q/m = 10 C/kg) moest de l a d i n g i n v e r houding t o t de massa i n de orde 1000 maal zo g r o o t z i j n .
Zeeman en L o r e n t z hadden i n 1896 u i t h e t Zeemaneffekt ( s p l i t s i n g v a n de
n a t r i u m s p e c t r a a l l i j n e n i n een s t e r k m a g n e t i s c h v e l d ) ook een waarde van ^
berekend d i e ongeveer even g r o o t was a l s de door Thomson b e p a a l d e waarde.
Z i j namen d a a r b i j aan dat een d e e l t j e met een e l e k t r i s c h e l a d i n g binnen
het atoom v o o r h e t o p t r e d e n v a n deze s p e c t r a a l l i j n e n z o r g t . Thomson bewees
d a t deze elektronen ook v r i j , b u i t e n h e t atoom kunnen voorkomen.
8

wat

zijn

de

kanaalstralen?

Het duurde nog t o t even n a 1900 v o o r d a t h e t ware k a r a k t e r v a n de k a n a a l s t r a l e n bewezen werd: h e t z i j n i o n e n d i e gevormd z i j n , d o o r d a t de e l e k t r o nen ( k a t h o d e s t r a a l d e e l t j e s ) b i j een b o t s i n g r e s t e r e n d e g a s m o l e c u l e n
ioniseren,
d a t w i l zeggen: v a n een e l e k t r o n beroven. Dat v r i j g e m a a k t e
e l e k t r o n wordt i n h e t e l e k t r i s c h v e l d (ook) naar de anode toe v e r s n e l d o f
h e t wordt ingevangen door een ander i o n d a t daarmee minder p o s i t i e f o f
z e l f s n e u t r a a l wordt. Ook worden e r wel n e g a t i e v e i o n e n gevormd door h e t
invangen v a n e l e k t r o n e n i n n e u t r a l e atomen o f m o l e c u l e n .
K a n a a l s t r a l e n b l i j k e n , z o a l s t e v e r w a c h t e n was, ook e l e k t r i s c h en magnet i s c h afgebogen t e kunnen worden. Door hun hoge s n e l h e i d en hun r e l a t i e f
g r o t e massa z i j n de a f b u i g i n g e n s l e c h t s k l e i n . E r b l i j k e n zowel e n k e l v o u d i g a l s meervoudig g e l a d e n i o n e n v o o r t e komen. Z i j hebben d e z e l f d e massa
a l s de g a s m o l e c u l e n o f atomen i n de b u i s .
24

SAMENVATTING
Maak een s a m e n v a t t i n g v a n d i t h o o f d s t u k .
Zorg d a t d a a r i n voorkomt:
een l i j s t met ( j u i s t e ) eigenschappen v a n k a t h o d e s t r a l e n
argumenten v o o r h e t b e s t a a n v a n ' e l e k t r o n e n ' , d i e k a t h o d e s t r a l e n vormen
de p r i n c i p e s ( n i e t de p r e c i e s e a f l e i d i n g ) v o l g e n s w e l k e Thomson
q/m v o o r de e l e k t r o n e n k o n b e p a l e n .

85

X-STRALEN

INHOUD:

5.1

5.1

Inleiding

85

5.2

Eigenschappen van X - s t r a l e n

86

5.3

O n t w i k k e l i n g e n d i r e k t na Rntgens o n t d e k k i n g

93

5.4

Z i j n X - s t r a l e n golven?

95

INLEIDING

I n h e t n a j a a r v a n 1895 gebeurde e r i n Wrzberg i e t s b i j z o n d e r s . W i l h e l m

Conrad Rntgen, d i r e k t e u r v a n h e t n a t u u r k u n d i g i n s t i t u u t v a n de u n i v e r s i t e i t van Wrzburg en s c h r i j v e r v a n een g r o o t a a n t a l n a t u u r k u n d i g e a r t i k e l e n (meer dan 40) waarvan de inhoud t o t a a l v e r g e t e n i s g e r a a k t , b e s t e e d d e
aandacht aan een alom bekend v e r s c h i j n s e l , d a t a l z i j n c o l l e g a ' s o n b e l a n g r i j k vonden en negeerden: h e t zwarten van f o t o g r a f i s c h e p l a t e n i n de b u u r t
van
kathodestraalbuizen.

fig.

5.1 A p p a r a t u u r v o o r d e m o n s t r a t i e van k a t h o d e s t r a l e n en X - s t r a l e n
(1896).

De d i r e k t e a a n l e i d i n g v o o r z i j n o n t d e k k i n g s c h i j n t h e t v o l g e n d e t e z i j n
geweest. B i j h e t e x p e r i m e n t e r e n met k a t h o d e s t r a a l b u i z e n zag h i j t o e v a l l i g
h e t o p l i c h t e n van een scherm met f l u o r e s c e r e n d m a t e r i a a l , d a t i n z i j n
e x p e r i m e n t e e r r u i m t e s t o n d . Rntgen verbond d a t o n m i d d e l l i j k met h e t zwarten van de f o t o g r a f i s c h e p l a t e n . H i j v r o e g z i c h a f wat h e t v e r b a n d t u s s e n
d i e twee v e r s c h i j n s e l e n was. Zou e r i e t s vanaf de k a t h o d e s t r a a l b u i z e n
dwars door de v e r p a k k i n g v a n h e t f o t o g r a f i s c h m a t e r i a a l heen n a a r de
l i c h t g e v o e l i g e p l a t e n r e i z e n ? H i j s l o o t z i c h zes weken op i n z i j n i n s t i t u u t om de eigenschappen van wat h i j X - s t r a l e n noemde t e onderzoeken.
1

Wat zou een reden geweest kunnen z i j n d a t H e r t z , L e n a r d , Thomson,

h e t zwarten van de f o t o g r a f i s c h e p l a t e n genegeerd hebben?

86

X-STRALEN

5.2

EIGENSCHAPPEN VAN X-STRALEN

I n deze p a r a g r a a f ga j e aan.de hand v a n s t u k k e n t e k s t u i t h e t ( u i t h e t

D u i t s v e r t a a l d e ) a r t i k e l , w a a r i n Rntgen z i j n o n t d e k k i n g a a n k o n d i g t , een
l i j s t v a n e i g e n s c h a p p e n v a n X - s t r a l e n h a l e n . De g e t a l l e n b i j de s t u k k e n
t e k s t z i j n v a n Rntgen z e l f : h i j b e s c h r e e f i n 17 p u n t e n z i j n o n t d e k k i n g
van de X - s t r a l e n . (...) b e t e k e n t d a t e r s t u k k e n w e g g e l a t e n z i j n .
2

Neem de t a b e l d i e h i e r o n d e r s t a a t i n j e s c h r i f t o v e r en ga v o o r
a l l e e i g e n s c h a p p e n d i e Rntgen o n d e r z o e k t na of ze i n h e t g o l f dan w e l d e e l t j e s m o d e l p a s s e n .
eigenschap

aangetoond
ja/nee

buiging

deeltjesmodel

golfmodel

Houd deze t a b e l b i j b i j .het l e z e n v a n o n d e r s t a a n d e s t u k k e n u i t

het a r t i k e l van Rntgen.
OVER EEN NIEUW SOORT STRALEN
W.C. Rntgen
1) Een o n t l a d i n g van een g r o t e i n d u c t i e k l o s wordt door een H i t t o r f
vacumbuis g e s t u u r d , o f door een goed leeggepompte Crookes' b u i s o f
Lenard b u i s . De b u i s wordt omgeven door een b e t r e k k e l i j k nauw s l u i tende koker van zwart p a p i e r ; h e t i s dan m o g e l i j k t e z i e n hoe, i n
een v o l l e d i g v e r d u i s t e r d e kamer, p a p i e r d a t e e n z i j d i g met bariump l a t i n a c y a n a a t i s bedekt met een h e l d e r e f l u o r e s c e n t i e o p l i c h t , o f
de bedekte dan wel onbedekte kant van het p a p i e r naar de b u i s i s gewend. De f l u o r e s c e n t i e i s op twee meter a f s t a n d nog s t e e d s z i c h t b a a r .
Het i s eenvoudig om aan t e tonen dat de o o r s p r o n g van de f l u o r e s c e n t i e i n de vacumbuis l i g t .
3

EERSTE EIGENSCHAP
a. Hoe worden X - s t r a l e n opgewekt? Geef een t e k e n i n g v a n de o p s t e l ling.
b. Aan w e l k e e i g e n s c h a p h e e f t Rntgen de X - s t r a l e n herkend?
c. Hoe zou h i j aangetoond hebben d a t de o o r s p r o n g v a n de f l u o r e s c e n t i e i n de vacumbuis l i g t ?

2) Het i s dus aantoonbaar d a t n o f andere d r a g e r i n s t a a t i s door

zwart k a r t o n t e d r i n g e n , d a t v r i j w e l o n d o o r s c h i j n e n d i s voor u l t r a v i o l e t l i c h t , z o n l i c h t o f l i c h t a f k o m s t i g van een booglamp. Het i s
daarom i n t e r e s s a n t t e onderzoeken hoe v e r andere lichamen door
d e z e l f d e d r a g e r doordrongen kunnen worden. Het i s e e n v o u d i g aan t e
nemen dat a l l e lichamen deze z e l f d e d o o r d r i n g b a a r h e i d b e z i t t e n ,

87

X-STRALEN

hoewel i n v e r s c h i l l e n d e mate. P a p i e r b i j v o o r b e e l d i s b i j z o n d e r t r a n s p a r a n t ; het f l u o r e s c e n t e scherm z a l nog o p l i c h t e n wanneer het a c h t e r

een boek van zo'n d u i z e n d pagina's g e p l a a t s t wordt; d r u k i n k t l e v e r t
geen merkbare w e e r s t a n d .
(...)
A l s de hand voor het f l u o r e s c e n t e scherm gehouden w o r d t , l a a t de
schaduw de b o t t e n donker z i e n , met s l e c h t s vage c o n t o u r e n van het
omliggende w e e f s e l .
Water en v e r s c h i l l e n d e andere v l o e i s t o f f e n z i j n erg t r a n s p a r a n t .
W a t e r s t o f i s n i e t merkbaar meer permeabel dan l u c h t . P l a t e n van koper,
z i l v e r , l o o d , goud en p l a t i n a l a t e n de s t r a l e n ook d o o r , maar a l l e e n
wanneer het metaal dun i s . P l a t i n a 0 , 2 mm d i k l a a t e n k e l e s t r a l e n
door; z i l v e r en koper z i j n t r a n s p a r a n t e r . Lood 1 , 5 mm d i k i s prakt i s c h ondoordringbaar.
A l s een houten kubus met r i b b e 2 0 mm aan n kant met w i t t e lood
b e s c h i l d e r d w o r d t , l e v e r t het een heel g e r i n g e schaduw wanneer de
b e s c h i l d e r d e kant e v e n w i j d i g i s met de X - s t r a l e n , maar een s t e r k e
schaduw wanneer de s t r a l e n door de b e s c h i l d e r d e kant moeten d r i n g e n .
4

TWEEDE EIGENSCHAP
a. Welke e i g e n s c h a p b e s c h r i j f t Rntgen h i e r ?
b. En van z i j n v o o r b e e l d e n v e r o o r z a a k t e v e e l opschudding i n de
k r a n t e n . Welke z a l d a t geweest z i j n ?

DIKTE en DICHTHEID
Rntgen s i g n a l e e r t i n een ( h i e r n i e t a f g e d r u k t ) d e e l van z i j n a r t i k e l d a t de d o o r d r i n g b a a r h e i d van de d i c h t h e i d en d i k t e a f h a n g t .
Hoe b l i j k t d a t a l u i t de v o o r b e e l d e n d i e h i j h i e r b o v e n g e e f t ?

( 6 ) De f l u o r e s c e n t i e van b a r i u m p l a t i n a c y a n i d e i s n i e t de e n i g e waarneembare w e r k i n g van de X - s t r a l e n . Er moet opgemerkt worden dat ook

88

X-STRALEN

andere lichamen f l u o r e s c e n t i e v e r t o n e n , b i j v . c a l c i u m s u l f i d e , u r a nium g l a s , I J s l a n d s s p a a t , k l i p z o u t , enz.

Van b i j z o n d e r belang i n d i t verband i s het f e i t dat droge f o t o g r a f i sche p l a t e n g e v o e l i g z i j n voor de X - s t r a l e n . Op deze manier i s het
m o g e l i j k de v e r s c h i j n s e l e n zo te v e r t o n e n dat het g e v a a r van f o u t e n
u i t g e s l o t e n w o r d t . Veel waarnemingen, o o r s p r o n k e l i j k met het b l o t e
oog aan het f l u o r e s c e n t i e scherm gedaan, heb i k zo b e v e s t i g d .
(...)
H e t . i s o v e r d u i d e l i j k dat o n b e l i c h t e p l a t e n n i e t i n hun doos i n de
b u u r t van de vacuumbuizen g e l a t e n moeten worden.
Het l i j k t b e t w i s t b a a r of de w e r k i n g op de p l a a t een d i r e k t e f f e k t i s
van de X - s t r a l e n , o f een s e c u n d a i r g e v o l g opgewekt door de f l u o r e s c e n t i e van het m a t e r i a a l van de p l a a t . Zowel f i l m s a l s gewone droge
p l a t e n geven een b e e l d .
Ik ben n i e t in s t a a t geweest e x p e r i m e n t e e l aan t e tonen dat de Xs t r a l e n l e i d e n t o t w a r m t e - e f f e k t e n . Deze mogen e c h t e r v e r o n d e r s t e l d
worden, want het v e r s c h i j n s e l van f l u o r e s c e n t i e l a a t z i e n dat de Xs t r a l e n in s t a a t z i j n t o t (energie-)omzettingen.
Het i s ook z e k e r
dat de X - s t r a l e n d i e op een lichaam v a l l e n dat n i e t onveranderd
achter l a t e n .
De r e t i n a van het oog i s t a m e l i j k o n g e v o e l i g voor de s t r a l e n : v l a k
b i j de a p p a r a t u u r g e p l a a t s t z i e t het oog n i e t s .
(...)
6

DERDE EIGENSCHAP

a. Welke derde e i g e n s c h a p s i g n a l e e r t Rntgen h i e r ?

b. Waarom i s d i e ook m a a t s c h a p p e l i j k zo b e l a n g r i j k (nog
7

X-STRALEN IN HET

steeds)?

LICHAAM

Nu k l i n k t h e t b i j n a c y n i s c h om a c h t e r de opmerking dat " X - s t r a l e n

d i e op een l i c h a a m v a l l e n dat n i e t onveranderd a c h t e r l a t e n " , een
p r o e f te b e s c h r i j v e n met h e t d i r e k t zien van X - s t r a l e n . Was
Rntgen onverantwoord o n v o o r z i c h t i g , g e z i e n z i j n k e n n i s , of was
z i j n k e n n i s nog te b e p e r k t ?
7 ) Na m i j n experimenten over de t r a n s p a r a n t i e b i j toenemende d i k t e n
van v e r s c h i l l e n d e s t o f f e n , ben i k v e r d e r gegaan om t e onderzoeken o f
de X - s t r a l e n afgebogen konden worden met een p r i s m a . Onderzoekingen
met w a t e r en c a r b o n b i s u l f i d e in mica p r i s m a ' s van 3 0 v e r t o o n d e n noch
op de f o t g r a f i s c h e noch op de f l u o r e s c e n t e p l a a t een a f b u i g i n g . Ter
v e r g e l i j k i n g werden l i c h t s t r a l e n door het p r i s m a g e s t u u r d , z o d r a de
a p p a r a t u u r k l a a r g e z e t was voor het onderzoek. Ze werden r e s p e c t i e v e l i j k 1 0 en 2 0 mm afgebogen i n het geval van de twee p r i s m a ' s .
Met het oog op het b e l a n g van de k w e s t i e i s het w e n s e l i j k op andere
manieren t e p r o b e r e n o f de X - s t r a l e n afgebogen kunnen worden. D i k k e
lagen van f i j n v e r p u l v e r d e lichamen l a t e n maar w e i n i g van het o p v a l lende l i c h t door, a l s g e v o l g van b u i g i n g en w e e r k a a t s i n g . In het
geval van X - s t r a l e n z i j n z u l k e p o e d e r l a g e n e c h t e r even t r a n s p a r a n t
a l s de g e l i j k e massa van het o o r s p r o n k e l i j k e l i c h a a m . We kunnen dus
n i e t b e s l u i t e n t o t een normale w e e r k a a t s i n g o f b u i g i n g van de Xstralen.
8

DE AARD VAN
Uit
Hoe

RNTGENSTRALEN

d i t s t u k j e b l i j k t dat Rntgen denkt dat X - s t r a l e n g o l v e n

b l i j k t dat?

zijn.

89

X-STRALEN

8 ) De voorafgaande e x p e r i m e n t e n , en andere d i e i k b u i t e n beschouwing

l a a t , w i j z e n erop dat de s t r a l e n n i e t i n s t a a t z i j n t o t gewone weerkaats i ng . (...)
Aangezien i k geen a a n w i j z i n g e n voor b r e k i n g aan het o p p e r v l a k van
v e r s c h i l l e n d e s t o f f e n heb gevonden, l i j k t het w a a r s c h i j n l i j k dat de
X - s t r a l e n met d e z e l f d e s n e l h e i d i n a l l e lichamen bewegen, en door
een medium dat a l l e s d o o r d r i n g t , en w a a r i n de moleculen z i c h b e v i n den. ( D i t a l l e s d o o r d r i n g e n d e medium i s d e a e t h e r l ) De moleculen
h i n d e r e n de X - s t r a l e n e f f e k t i e v e r naarmate de d i c h t h e i d van het beschouwde l i c h a a m g r o t e r i s .

fig.

5.3

Rntgenbuis.

VOORTPLANTINGSSNELHEID
Leg u i t v i a welke r e d e n e r i n g Rntgen t o t z i j n u i t s p r a a k over
s n e l h e i d van X - s t r a l e n komt.

de

1 0 ) Het i s bekend dat Lenard, i n z i j n o n d e r z o e k i n g e n aan kathodes t r a l e n , h e e f t aangetoond dat ze t o t de a e t h e r behoren, en a l l e

lichamen kunnen d o o r d r i n g e n . Over de X - s t r a l e n kan h e t z e l f d e gezegd
worden.
(...)
Ik v i n d , g e b r u i k makend van Webers f o t o m e t e r , d a t de i n t e n s i t e i t van het f l u o r e s c e n t e l i c h t v r i j w e l met het omgekeerde kwadraat
van de a f s t a n d t u s s e n scherm en o n t l a d i n g s b u i s afneemt. D i t r e s u l t a a t
i s verkregen u i t d r i e b i j z o n d e r e c o n s i s t e n t e reeksen waarnemingen op
a f s t a n d e n van 1 0 0 en 2 0 0 mm. B l i j k b a a r a b s o r b e e r t l u c h t de X - s t r a l e n
v e e l minder dan de k a t h o d e s t r a l e n . D i t r e s u l t a a t i s i n v o l l e d i g e
overeenstemming met het e e r d e r beschreven r e s u l t a a t , dat het f l u o r e s ceren van het scherm op een a f s t a n d van 2 m van de vacumbuis nog
waargenomen kan worden. In het algemeen gedragen andere lichamen z i c h
net a l s l u c h t ; ze z i j n meer t r a n s p a r a n t voor X - s t r a l e n dan voor kathodestralen .
1 1 ) Een v e r d e r o n d e r s c h e i d , z e e r b e l a n g r i j k , r e s u l t e e r t u i t de w e r k i n g
van een magneet. Ik ben e r n i e t i n g e s l a a g d z e l f s i n s t e r k e magnetische v e l d e n e n i g e a f w i j k i n g van de X - s t r a l e n waar te nemen.
De a f b u i g i n g van k a t h o d e s t r a l e n door een magneet i s n van de meest
o p v a l l e n d e eigenschappen; door H e r t z en Lenard i s waargenomen dat e r
v e r s c h i l l e n d e soorten kathodestralen bestaan, d i e ( t e g e l i j k e r t i j d )
v e r s c h i l l e n i n hun phosphorescente k r a c h t , mate van a b s o r p t i e en hun
a f b u i g i n g door een magneet; maar i n a l l e g e v a l l e n i s een a a n z i e n l i j k e
a f b u i g i n g g e c o n s t a t e e r d , en i k denk dat zo'n a f b u i g i n g een b e l a n g r i j ke k a r a k t e r i s t i e k vormt, d i e j e n i e t g e m a k k e l i j k o p z i j mag s c h u i v e n .

90

X-STRALEN

1 5 ) Ik heb gezocht
maar, m o g e l i j k a l s
1 6 ) Onderzoekingen
s t r a l e n werken z i j n
10

naar i n t e r f e r e n t i e - e f f e k t e n van de X - s t r a l e n ,
g e v o l g van hun l a g e i n t e n s i t e i t , zonder r e s u l t a a t .
om t e b e k i j k e n o f e l e k t r o s t a t i s c h e k r a c h t e n op Xbegonnen maar nog n i e t beindigd.

Z I J N X-STRALEN GOLVEN?
a. Hoe b l i j k t u i t h e t bovenstaande d a t Rntgen een aanhanger v a n
het golfmodel van k a t h o d e s t r a l e n i s ?
b. H i j gaat de r e l a t i e t u s s e n i n t e n s i t e i t en a f s t a n d nauwkeurig
meten. Aan w e l k e d i s c u s s i e o v e r k a t h o d e s t r a l e n denkt h i j d a a r b i j ?
c. O n d e r s t r e e p t h e t r e s u l t a a t Rntgens g o l f h y p o t h e s e v o o r Xstralen?
d. Waarom v i n d t Rntgen de a f w e z i g h e i d v a n m a g n e t i s c h e a f b u i g i n g
zo b e l a n g r i j k ?
e. Waarom gaat h i j op zoek n a a r i n t e r f e r e n t i e ? En n a a r e l e k t r o s tatische afbuiging?

1 2 ) A l s r e s u l t a a t van v e r s c h i l l e n d e o n d e r z o e k i n g e n b l i j k t d a t de
p l a a t s van de meest h e l d e r e p h o s p h o r e s c e n t i e op de wanden van de o n t l a d i n g s b u i s de voornaamste bron i s van waar X - s t r a l e n o n t s t a a n en
z i c h i n a l l e r i c h t i n g e n v o o r t p l a n t e n ; dat w i l zeggen: de X - s t r a l e n
komen u i t het g e b i e d waar de k a t h o d e s t r a l e n het g l a s r a k e n . A l s j e de
k a t h o d e s t r a l e n binnen de b u i s door middel van een magneet a f b u i g t ,
kun j e de X - s t r a l e n u i t een nieuw punt z i e n komen, wel weer u i t het
e i n d p u n t van de k a t h o d e s t r a l e n .
Ook om deze reden kunnen X - s t r a l e n , d i e n i e t door een magneet a f g e b o gen worden, n i e t beschouwd worden a l s k a t h o d e s t r a l e n d i e door het
g l a s gedrongen z i j n , want zo'n passage k a n , v o l g e n s L e n a r d , n i e t de
o o r z a a k z i j n van de v e r s c h i l l e n d e a f b u i g i n g van de s t r a l e n . Ik conc l u d e e r dus d a t de X - s t r a l e n n i e t i d e n t i e k z i j n aan de k a t h o d e s t r a l e n ,
maar d a t ze u i t k a t h o d e s t r a l e n o n t s t a a n b i j het g l a s o p p e r v l a k van de
bu i s.
1 3 ) De s t r a l e n o n t s t a a n n i e t a l l e e n i n g l a s . Ik heb ze ook v e r k r e g e n
i n een a p p a r a a t , d a t met een 2 mm d i k k e alumiunium p l a a t was a f g e s l o t e n . Ik ben van p l a n l a t e r het gedrag van andere s t o f f e n t e o n d e r z o e ken .

fig.

5.4 Het v e r v a a r d i g e n van een

bevindt

'rntgenograra'. Onder de hand

z i c h een f o t o g r a f i s c h e

plaat.

91

X-STRALEN

11

ZIJN X-STRALEN KATHODESTRALEN?

a. Geef t e n m i n s t e v i e r argumenten waarom X - s t r a l e n geen k a t h o d e stralen zijn.
b. E r i s wel een r e l a t i e t u s s e n X - s t r a l e n en k a t h o d e s t r a l e n .
Welke?

14) De r e c h t v a a r d i g i n g een term a l s ' s t r a l e n ' op de v e r s c h i j n s e l e n

toe te passen, l i g t g e d e e l t e l i j k i n de r e g e l m a t i g e schaduw beelden
d i e o n t s t a a n wanneer een min o f meer permeabel lichaam t u s s e n de bron
en de f o t o g r a f i s c h e p l a a t o f het f l u o r e s c e n t e scherm g e p l a a t s t w o r d t .
Ik heb v e e l van z u l k e schaduw beelden waargenomen en g e f o t o g r a f e e r d .
Zo heb i k een p l a a t van een deel van een deur b e s c h i l d e r d met l o o d v e r f ; het b e e l d werd v e r k r e g e n door de o n t l a d i n g s b u i s aan de ene kant
van de deur te p l a a t s e n , en de g e v o e l i g e p l a a t aan de andere kant. Ik
heb ook een schaduw van de b o t t e n van de hand ( f i g . 1 ) , van een
draad gewonden om een k l o s , van een s t e l g e w i c h t e n i n een doos, van
een kompas met s c h a a l v e r d e l i n g en n a a l d v o l l e d i g a f g e l o s t e n i n een
metaal b l i k ( f i g . 2 ) , van een s t u k metaal waar de X - s t r a l e n een gebrek aan h o m o g e n i t e i t o n t h u l l e n en van nog andere d i n g e n .

f i g . 1 F o t o van de b o t t e n i n
de v i n g e r s van een levende
mensenhand. Aan de derde
v i n g e r z i t een
ring.

12

f i g . 2 F o t o van een kompas en

een kompasnaald, g e h e e l opges l o t e n i n een
blik.

SPOTPRENTEN
De f o t o van de hand s c h o k t e de p u b l i e k e o p i n i e i n Rntgens
Deze passage u i t het a r t i k e l i n s p i r e e r d e ook t o t het maken
spotprenten.
Spoor i n deze s p o t p r e n t e n ( z i e v o l g e n d e b l z . ) e l k m i n s t e n s
f o u t e n op, w a a r u i t b l i j k t , dat de t i j d g e n o t e n van Rntgen
n i e t v e e l begrepen van wat X - s t r a l e n z i j n .

dagen.
van
twee
nog

92

X-STRALEN

>

tolW
I M U iTTuntn, wir lm * I M T W tuit,
T l ' i n r n m Lotot . t 1 ' n n u i t t m I M S m lom Utom.

T M t N C W ftOCNTOCN PMOTOOftAPMV.
"LOOK PIEASART,

fig.

5.5 C a r t o o n u i t Punch,

7 maart 1896.

fig.

PLCAM."

5.6 C a r t o o n u i t L i f e ,

27 f e b r u a r i 1896.

17) A l s iemand v r a a g t w a a r u i t de X - s t r a l e n b e s t a a n , kan j e , omdat h e t

geen k a t h o d e s t r a l e n z i j n , g e z i e n hun f l u o r e s c e r e n d vermogen en hun
chemische w e r k i n g , v e r o n d e r s t e l l e n d a t ze op u l t r a v i o l e t l i c h t l i j k e n .
Tegenover d i t g e z i c h t s p u n t s t a a t een zwaarwegend s t e l bezwaren. A l s
X - s t r a l e n i n d e r d a a d u l t r a v i o l e t l i c h t z i j n , dan moet dat l i c h t de
volgende eigenschappen b e z i t t e n :
a) Het wordt n i e t gebroken b i j de passage van l u c h t naar w a t e r , k o o l s t o f b i s u 1 f i d e , aluminium, k l i p z o u t , glas o f z i n k .
b) Het i s n i e t i n s t a a t t o t gewone w e e r k a a t s i n g op het o p p e r v l a k van
bovengenoemde l i c h a m e n .
c) Het kan n i e t g e p o l a r i s e e r d worden door een normaal p o l a r i s e r e n d
1ichaam.
d) De a b s o r p t i e door v e r s c h i l l e n d e lichamen moet v o o r n a m e l i j k a f h a n gen van hun d i c h t h e i d .
Dat w i l zeggen, deze u l t r a v i o l e t t e s t r a l e n moeten z i c h t o t a a l anders
gedragen dan de z i c h t b a r e , i n f r a r o d e en t o t dusver bekende u l t r a v i o lette stralen.
Deze dingen l i j k e n z o o n w a a r s c h i j n l i j k , d a t i k naar een andere hypot h e s e gezocht heb.
Er l i j k t een s o o r t verband t e bestaan t u s s e n de nieuwe s t r a l e n en
l i c h t s t r a l e n ; i n i e d e r g e v a l w i j z e n schaduwvorming, f l u o r e s c e n t i e en
chemische a k t i v i t e i t i n d i e r i c h t i n g . Nu i s het lange t i j d bekend,
dat naast t r a n s v e r s a l e t r i l l i n g e n , d i e de v e r s c h i j n s e l e n van h e t
l i c h t v e r k l a r e n , e r m o g e l i j k e r w i j s l o n g i t u d i n a l e t r i l l i n g e n i n de
a e t h e r kunnen b e s t a a n , en i n de ogen van sommige f y s i c i , moeten bes t a a n . Toegegeven dat hun bestaan nog n i e t d u i d e l i j k i s , en hun
eigenschappen nog n i e t e x p e r i m e n t e e l v a s t g e s t e l d . Zouden de nieuwe
s t r a l e n n i e t t o e g e s c h r e v e n kunnen worden aan l o n g i t u d i n a l e g o l v e n i n
de a e t h e r ?
Ik moet bekennen d a t i k m e z e l f in de loop van het onderzoek meer en
meer op deze gedachte v e r l a t e n heb, en waag het deze mening naar
voren t e brengen, hoewel i k me e r t e r d e g e van bewust ben, dat de
v o o r g e s t e l d e hypothese nog s t e e d s een b e t e r e f u n d e r i n g b e h o e f t .

93

X-STRALEN

13

VERDER ONDERZOEK
Rntgen o n t h u l t h i e r de h y p o t h e s e , van w a a r u i t h i j v e e l v a n h e t
b e s c h r e v e n onderzoek h e e f t gedaan.
a. Noem e n k e l e m o g e l i j k e experimenten d i e h i j v a n u i t deze hypothese z e k e r moest doen.
b. E r z i j n eigenschappen d i e deze hypothese t e g e n s p r e k e n . Welke?
c. Welke v e r k l a r i n g g e e f t Rntgen voor d i e t e g e n s p r a k e n i n z i j n
artikel?

PROF. RNTGENS X-STRALEN

Or. W . C Rniicn, hoogleraar aaa dc Keizerlijke UniversMeil te Wrzburg. heeft in december
1895 ia een vergader mg van het Wrzburger
Fttysach-Medoch Gcnootachap een voorlopige
mededeling gedaan 'over eea nieuwe won van
stralen'. Het begia van de mededeling van prof.
Rntgen ia als volgt:
'Laai men door een Hsortie vacuOmbuia of
een in voldoende mate luchtledig gemaakt toestel
van Lenard, Crookes of een ander dergelijk Bestel de ontladingen van eea vrij grote Ruhnv
korffinductiekloe gaan ca bedekt men de buis met
een nauw sluitende mantel van dun. zwart karton, dan 2iet naen in een volkomen donkere
kamer aaa bg bel toestel gebracht scherm, dat
mat bariumpteiinacyamsur is bestreken, bg elke
ontlading beider lichten, fluoresceren. Dit
verschijnsel is nog op 2 meter azstaad van het

X-tiralr* fotogr.fi,

fig.

5.3
in

van arlvrsAemf 11X96}

5.7 A r t i k e l u i t de Natuur

toestel merkbaar.'
'Het meest opvallende aan dit verschijnsel a.

iISI

dat door dc zwarte kartonhuls. die geen zichibare

of ultra-violette stralen van het zon- of elektrisch
booglicht doorlaat, een straling gaat die in staat
is een levendige fluorescentie voort te brengen en
men zal dus wel het eerst onderzoeken of ook
andere lichamen deze eigenschappen bezitten.
'Men vindt spoedig dat alle lichamen deze
straling doorlaten, hoewel in zeer verschillende
mate. Enige voorbeelden voer ik aan. Papiei
laai rcer veel door. Achter een ingebonden bock
van ca. 1000 bladzijden zag ik het fluorescentiescherm nog duidelijk lichten. Evenzo vertoonde
zich de fluor acemie achter een dubbel whistspel. Dikke houtblokken laten de stralen nog
door. waarvoor ik ter onderscheiding van andere
dc naam 'X-atraicn' zou willen gebruiken. Achter
platen van koper, zilver, lood. goud. platina ia de
fluoreaccntie nog duidelijk te zien wanneer de
dikte der platen niet te groot is. Lood van I J
mm dikt* laat zo goed ab niets door.'
'Van bgzonder* betekenis ia menig opzicht ia
bat feK. dat fotografische platen gevoelig bleken
te zijn voor X-ctraica.'
Tot zover enkele fragmenten uit prof Rntgen*
eersM imdsdsliaain over zijn onsdekking Toen
prof. Rntgen deze unUen dooi zgn hand opeen
fotografecri* plaat liet vallen bleek na ontwikkeling daarvan dat daarop da beenderen van de
hand duidelijk zichtbaar waren en daaruit bleek
onmiddellijk bet enorm* belang dezer X-etralea
voor de asnsssfcundt In da annaa** maanden,
die sedert deze onedekkiag xga versapen, beeft
men mat X-**raiea al vele aannaai voorwerpen
zoals kogels ia menen 1** liiiiiini* kunnen
vinden, zodat men z* operatief kon ver deren,
terwijl men ook voor act con* aaa eawatujk beeld
van geoanaslicaerde li naar aaa na snift kuaasa
vertragen Na al kan men aast aaUraoat sjav
steUen dat prof. Matgem osaabtkiag een
zegen voor de meohenl ral zga. [DN 1196]

X-llrol,n

camrra (IS97]

van 1896.

ONTWIKKELINGEN DIREKT NA RONTGENS ONTDEKKINGEN

de

wetenschap

De j a r e n na 1895 gaven op h e t g e b i e d v a n X - s t r a l e n een s t o r m a c h t i g e o n t w i k k e l i n g t e z i e n . I n 1895 werd e r geen e n k e l a r t i k e l o v e r de nieuwe

s t r a l e n g e p u b l i c e e r d ; n a Rntgens a a n k o n d i g i n g e n van z i j n o n t d e k k i n g i n
j a n u a r i 1896, werden e r i n d a t j a a r meer dan 1000 a r t i k e l e n aan de Xs t r a l e n g e w i j d ! En met deze 1000 a r t i k e l e n b e d o e l e n we de n a t u u r k u n d i g e
a r t i k e l e n , n i e t de k r a n t e a r t i k e l e n d i e e r ook waren, maar s e r i e u z e p u b l i k a t i e s i n officile n a t u u r k u n d i g e t i j d s c h r i f t e n .
Een b e l a n g r i j k e e i g e n s c h a p d i e a l gauw ook werd gevonden was h e t g e l e i d e n d
maken van de l u c h t door X - s t r a l e n . Een g e l a d e n voorwerp ( b i j v o o r b e e l d een
e l e k t r o s c o o p ) wordt o n t l a d e n , a l s h e t i n de b u u r t v a n een rntgenbron
s t a a t . De l u c h t wordt geoniseerd, h e t z e l f d e e f f e k t a l s i n k a t h o d e s t r a a l b u i z e n o p t r e e d t en waar k a n a a l s t r a l e n door kunnen o n t s t a a n .

94

X-STRALEN

I n Rntgens a r t i k e l z i j n n a u w e l i j k s v e r w i j z i n g e n t e v i n d e n naar h e t werk

van andere n a t u u r k u n d i g e n . A l l e e n i n h e t b e g i n i s e r s p r a k e v a n L e n a r d b u i z e n , C r o o k e s b u i z e n en van H i t t o r f v a c u u m b u i z e n . Rond 1900, n e t a l s nu
o v e r i g e n s , was h e t i n de natuurkunde g e b r u i k e l i j k met b e h u l p v a n v o e t n o ten t e v e r w i j z e n naar b i j d r a g e n v a n c o l l e g a ' s d i e men i n h e t onderzoek
h e e f t g e b r u i k t . L e n a r d , d i e h e t type b u i s waarmee Rntgen z i j n o n t d e k k i n g
deed o n t w i k k e l d h a d , wond z i c h enorm op o v e r h e t o n t b r e k e n v a n v e r w i j z i n gen naar z i j n werk. L e n a r d vond d a t de o n t d e k k i n g met z i j n b u i s gedaan
was, en d a t Rntgen hem dus i n z i j n a r t i k e l had behoren t e bedanken
m i d d e l s een v o e t n o o t .
14

in

de

a. V i n d j i j d a t L e n a r d g e l i j k had?
b. I n de natuurkunde g e s c h i e d e n i s z i j n d e b a t t e n a l s t u s s e n
Rntgen en L e n a r d e e r d e r r e g e l dan u i t z o n d e r i n g , t e r w i j l ze i n
de t e c h n i e k v r i j w e l o n t b r e k e n . Kun j i j v e r k l a r e n waarom z u l k e
o e v e r l o z e d e b a t t e n i n de t e c h n i e k n i e t voorkomen?
techniek

Voor technici
was e r n a Rntgen een hoop o n t w i k k e l w e r k t e doen. I n de
e e r s t e p l a a t s was a l u i t Rntgens a r t i k e l d u i d e l i j k dat de X - s t r a l e n o n t s t a a n b i j h e t afremmen v a n k a t h o d e s t r a l e n op g l a s ( z i e de nummers 12 en
13).
B l i j k b a a r o n t s t o n d e n X - s t r a l e n a l s een s o o r t r e m s t r a l i n g b i j h e t
b o t s e n v a n k a t h o d e s t r a l e n op m a t e r i a l e n : de v r a a g was nu w e l k e m a t e r i a l e n
h e t g e s c h i k s t zouden z i j n v o o r de p r o d u k t i e v a n X - s t r a l e n .
E d i s o n zorgde v o o r een b e l a n g r i j k e v e r b e t e r i n g . H i j o n t d e k t e d a t e r v e e l
meer e l e k t r o n e n v r i j k o m e n door een g l o e i d r a a d a l s kathode t e g e b r u i k e n .
De o p b r e n g s t aan X - s t r a l e n werd d a a r d o o r v e e l g r o t e r .
R e s u l t a a t van d i t o n t w i k k e l w e r k was de C o o l i d g e b u i s , waarvan j e h i e r o n d e r
een a f b e e l d i n g z i e t .
- H O O f t S P A M M I HG

fig.

5.8 S c h e m a t i s c h e v o o r s t e l l i n g
Coolid*e b u i s :

deze b u i s

van een
z e n d t meer

rntgenstralen u i t dan de b u i s d i e
Rntgen g e b r u i k t e , omdat de kathodestralen

t e g e n een m e t a a l i n p l a a t s

v a n g l a s b o t s e n en omdat e r aan de
gloeikathode veel

meer

elektronen

vrijkomen.

Door h e t g e b r u i k v a n de g l o e i k a t h o d e b l e e k ook d a t e r a l b i j l a g e s p a n n i n g
t u s s e n de anode en kathode e l e k t r o n e n aan de kathode v r i j k o m e n . Hun e n e r g i e i s dan e c h t e r n i e t g r o o t genoeg om op de a n t i k a t h o d e X - s t r a l e n v r i j t e
maken. Pas b i j zo'n 20 kV o n t s t a a n X - s t r a l e n , ' z a c h t e ' s t r a l e n , omdat h e t
d o o r d r i n g e n d vermogen n i e t zo g r o o t i s . B i j hogere spanningen k r i j g j e
'hardere' s t r a l i n g .
Rntgenfotografie werd v r i j w e l o n m i d d e l l i j k i n de geneeskunde en de mater i a a l k u n d e t o e g e p a s t . Op 20 j a n u a r i 1896 werd de gebroken arm van ene
E d d i e McCarthy g e z e t , nadat z i j n d o k t o r e n e e r s t rntgenfoto's v a n de breuk
hadden b e s t u d e e r d . 20 j a n u a r i : minder dan d r i e maanden na Rntgens o n t d e k k i n g op 8 november 1895'.
M e e s t a l d u u r t h e t m i n s t e n s 10 j a a r voor men een v o o r een w e t e n s c h a p p e l i j k e
v i n d i n g een t e c h n i s c h e t o e p a s s i n g v i n d t .

95

X-STRALEN

15

V e r g e l i j k deze t e c h n i s c h e t o e p a s s i n g van X - s t r a l e n met de o n t w i k k e l i n g van de g l o e i l a m p , en v e r k l a a r waarom h e t j a r e n duurde v o o r

de g l o e i l a m p o n t w i k k e l d werd, t e r w i j l h e t f y s i s c h e p r i n c i p e s i n d s
j a a r en dag bekend was, n.1. d a t v e r h i t t e draden l i c h t u i t z e n d e n .

X RAY TUBES
15s.
fig.

5.4

each.

5.9 X - s t r a l e n a l s h a n d e l s w a a r .

fig.

ZIJN X-STRALEN GOLVEN?

5.10

--mm?

Van 1896 t o t 1911 e x p e r i m e n t e e r d e n n a t u u r k u n d i g e n en rekenden t h e o r e t i c i

om de v r a a g t e beantwoorden of X - s t r a l e n d e e l t j e s o f g o l v e n z i j n .
Sommige proeven l e k e n op een d e e l t j e s k a r a k t e r t e w i j z e n , andere op een g o l f k a r a k t e r . T o t 1912 b l e e f de k w e s t i e o n b e s l i s t . Toen o n t s t o n d e r w e l duidel i j k h e i d : de D u i t s e r Max v o n Laue en de E n g e l s e n W.L. en W.H. Bragg (zoon
en vader) deden p r o e v e n d i e d e f i n i t i e f l e k e n u i t t e w i j z e n d a t X - s t r a l e n
e l e k t r o m a g n e t i s c h e g o l v e n z i j n en geen d e e l t j e s .
H i e r o n d e r v i n d j e een s t u k j e u i t een oud natuurkundeboek d a a r o v e r .
( U i t : "Leerboek d e r natuurkunde,

d e e l I I I " , d r . G.C. G e r r i t s ,

184. Aard der rntgenstralen.

1. Omtrent den aard der rntgenstralen heeft men langen tijd in
twijfel verkeerd. "Wel was, ongeveer 10 jaren na de ontdekking van
Rntgen, de (gedeeltelijke) polarisatie der rntgenstralen aangetoond, waardoor men tot de meening kwam, dat de stralen uit
transversale aethertrillingen zouden bestaan. Men slaagde er evenwel niet in de buiging (diffractie, zie deel II, 143) der stralen (door
nauwe openingen) aan te toonen; dit was echter te wijten aan de
moeilijkheid, de daarvoor noodige fijne spleten te bewerkstelligen.
In 1912 kwam Von Laue op het geniale denkbeeld, het benoodigde
buigingsapparaat voor de rntgenstralen aan de natuur zelf te ontleenen
en wel in den vorm der fijnste en meest regelmatige structuur, welke
de natuur in staat is op te bouwen, n.1. in den vorm van kristallen.
De ruimten tusschen de
regelmatig gerangschikte
.1
atomen waren de openingen, waarvan hij gcL L
n
rTTI bruik maakte.
a__fl
Van de anti-kathode A
(fig. 244) van een rntgenbuis valt door de
nauwe opening van een
looden scherm S een fijne
bundel
rntgenstralen;
Fig. 24.
vervolgens valt deze bunOnderzoek der rntgenstralen.
del door een opening in
den looden wand B van de camera" en door fijne openingen van de
c

1923.)

96

X-STRALEN
looden platen L, op een kristal K (van '/., mM. dikte ongeveer), dat
op een tafeltje geplaatst is. Op de fotografische plaat P, enkele centimeters achter het kristal aangebracht, worden de stralen opgevangen.
Deze plaat vertoont (nadat de rntgenbuis verscheidene uren, soms
dagen lang gewerkt heeft) het buigingsbeeld". E r blijken donkere vlekken op regelmatige wijze over de plaat
verdeeld te zijn. Zoo geeftfig.245
het rntgenogram weer, dat bij zinkblende (ZnS) verkregen werd.
Hieruit volgt, dat zonder twijfel
de rntgenstralen moeten opgevat
worden als te bestaan uit transversale aethertrillingen of electroraagnetische trillingen.
Uit de schikking der vlekken kon
Fig. 245.
men besluiten tot een golflengte van
ltntgenogram van zinkblende.
ongeveer 0,03 tot 0,04
(1 ,a,a,
1 millimicron, is 0,001 ,a, dus een millioenste deel van een mM.),
zoodat de golflengte der rntgenstralen veel kleiner is dan die vai*
het ultraviolette licht. Ook kleinere golflengten dan de hier aangegevene zijn nog waargenomen. (Ga eens na, welke soorten aethertrillingen wij nu hebben leeren kennen).
2. Tengevolge van de nieuwe methode van onderzoek heeft men niet alleenzekerheid gekregen omtrent den aard der rntgenstralen, en belangrijke ontdekkingen betreffende die stralen gedaan, maar ook de scheikunde en ir>
het bijzonder de kristallografie hebben daardoor een belangrijke schrede voorwaarts afgelegd.
De regelmatige schikking van de atomen in het kristal is nu geen hypothesemeer, maar tengevolge van bovengenoemd onderzoek een feit geworden. Men.
heeft toch uit het rntgenbeeld tot de rangschikking der atomen kunnen besluiten. Zoo is
in lig. 246 de structuur weergegeven van keukenzout (volgens de onderzoekingen van de Engelsche natuurkundigen Bragg, vader en zoon). De
donkere cirkeltjes stellen natrium-atomen voor,
de lichte chloor-atomen. De rangschikking der
atomen is kubus-vormig; de beide soorten atomen
Avisselen elkaar steeds af. Dezelfde structuur
komt voor, met eenigszins gewijzigde afstanden,
Fig. 248.
bij chloorkalium, broomkalium, joodkalium, enz.
K a n g s c h i k k i n e der atomen

Ook van tal van andere kristallen heeft men

ia keukenzout.
met behulp van het rntgenogram de structuur
gevonden. A l is deze dikwijls veel saraengestelder dan de hier meegedeelde,,
toch is ze steeds regelmatig. Soms zijn zeer langdurige berekeningen ooodig
om tot den bouw van het kristal te komen.
Een blik op fig. 246 toont ons, dat ieder chloor-atoom in precies dezelfdebetrekking staat tot de zes onmiddellijk er naast gelegen natrium-atomen.
Uit dit regelmatig systeem een groep van n atoom natrium tezamen met
n atoom chloor af te zonderen en deze dan tot een molecule te verklaren,
lijkt wel wat zonderling.
Zoo wordt op de begrippen atoom en molecule bij de kristallen een geheel
nieuw licht geworpen.

16

a. Geef a l l e argumenten waarom i e d e r e e n na Von Laue o v e r t u i g d was

van h e t e l e k t r o m a g n e t i s c h e k a r a k t e r v a n X - s t r a l e n .
b. Waarom was h e t i d e e v a n Von Laue zo g e n i a a l ? Waarom z a l h e t
n i e t g e l u k t z i j n b u i g i n g met een t r a l i e aan t e tonen?
c. Door de o n t d e k k i n g v a n X - s t r a l e n kwam een h e e l ander g e b i e d

97

X-STRALEN

van de natuurkunde, de k r i s t a l l o g r a f i e ,
waarom.
bepaling

van de golflengte

van

t o t o n t w i k k e l i n g . Leg u i t

X-stralen

Max v o n Laue redeneerde i n 1911 a l s v o l g t : S t e l d a t X - s t r a l e n e l e k t r o m a g n e t i s c h e g o l v e n z i j n , hoe i s h e t dan t e v e r k l a r e n d a t Rntgen geen b u i g i n g s v e r s c h i j n s e l e n zag? De e n i g e v e r k l a r i n g d i e h i j b i n n e n een g o l f h y p o t h e s e
v o o r h e t o n t b r e k e n v a n d u i d e l i j k e b u i g i n g s r e s u l t a t e n kon geven, was de
v e r o n d e r s t e l l i n g d a t X - s t r a l e n een extreem k o r t e g o l f l e n g t e hadden. M i s s c h i e n zouden e r met b i j z o n d e r r e g e l m a t i g e k r i s t a l l e n w e l s u c c e s v o l l e
b u i g i n g s b e e l d e n t e v e r k r i j g e n z i j n , zo redeneerde Von Laue, en h i j z e t t e
twee jonge f y s i c i aan h e t werk. F r i e d r i c h en K n i p p i n g moesten X - s t r a l e n
door k r i s t a l l e n op een f o t o g r a f i s c h e p l a a t l a t e n v a l l e n om t e b e s l i s s e n of
e r b u i g i n g kon o p t r e d e n . Z i j v e r k r e g e n een r e s u l t a a t a l s i n onderstaande
f o t o a f g e b e e l d , h i e r en daar op de f o t o i s een donkere r i n g t e z i e n .
B l i j k b a a r worden de X - s t r a l e n a l l e e n onder b e p a a l d e hoeken afgebogen.

plaat

fig.

fig.

5.11 O p s t e l l i n g v o o r

5.12 B u i g i n g van rntgenstralen b i j d o o r v a l door een N a C l - k r i s t a l .

rntgenbuigingsproeven.

De i n t e r p r e t a t i e v a n deze f o t o ' s was n i e t e e n v o u d i g . Von Laue s l a a g d e e r

n i e t i n t o t een goed r e s u l t a a t t e komen. De 22 j a a r oude Bragg s l a a g d e
daar w e l . H i j kwam met onderstaande t h e o r e t i s c h e a n a l y s e , d i e h e t m o g e l i j k
maakte de g o l f l e n g t e v a n de X - s t r a l e n t e berekenen.

fig.

5.13 T e r u g k a a t s i n g van rntgenstralen

i n een k r i s t a l

aan v e r s c h i l l e n d e

f i g . 5.14 W e g l e n g t e v e r s c h i l d o o r t e r u g k a a t s i n g
twee r o o s t e r v l a k k e n .

roostervlakken.

S t e l d a t de atomen v a n h e t k r i s t a l t e l k e n s op een a f s t a n d d van e l k a a r

l i g g e n . S t e l v e r d e r d a t X - s t r a l e n van r i c h t i n g v e r a n d e r e n a l s ze tegen
atomen b o t s e n . Een k r i s t a l kan dan opgevat worden a l s een s e r i e s p i e g e l s

93

X-STRALEN

d i e op een a f s t a n d d v a n e l k a a r l i g g e n . Het i s w e l i s w a a r n i e t zo d a t a l l e Xs t r a l e n met d e z e l f d e hoek w e e r k a a t s t worden, a l s waarmee ze komen i n v a l l e n ( a ) , maar z o a l s u i t de t e k e n i n g b l i j k t i s e r a l l e e n dan v e r s t e r k i n g

t u s s e n n a b u r i g e s t r a l e n m o g e l i j k , a l s de u i t g a a n d e s t r a a l d e z e l f d e hoek
maakt, a l s waarmee de e e r d e r e s t r a a l op de ' s p i e g e l ' i n v a l t .
Het weglengteverschil
t u s s e n s t r a a l 1 en 2 i n f i g . 5.14 i s v a n b e l a n g om
t e b e s l i s s e n of e r v e r s t e r k i n g o p t r e e d t en e r op de f o t o een v l e k o n t s t a a t .
S t r a a l 2 r e i s t een b e e t j e l a n g e r dan s t r a a l 1, n a m e l i j k o v e r h e t pad B C
.
De l e n g t e v a n d i t pad i s eenvoudig u i t t e r e k e n e n u i t de gegevens
van A A Bj C
Bi C
Bi C
t

Dus B j C B =
2

2 B,C = l.d.sin

a.

A l l e e n a l s h e t w e g l e n g t e v e r s c h i l t u s s e n s t r a a l 1 en s t r a a l 2 een g e h e e l
a a n t a l g o l f l e n g t e n i s , kunnen de s t r a l e n e l k a a r v e r s t e r k e n . Voorwaarde
v o o r een v l e k op de f o t o ' s i s dus:
2 d s i n a = k A, met: k = 0, 1, 2, 3,
17

Een C a C l k r i s t a l h e e f t a l s a f s t a n d t u s s e n de k r i s t a l v l a k k e n
d = 3.0 x 1 0 ~ m, en v o o r een b e p a a l d e g o l f l e n g t e v a n X - s t r a l e n
wordt e r een v e r s t e r k t e u i t t r e d e n d e b u n d e l waargenomen onder een
hoek van 8 met de i n v a l l e n d e b u n d e l .
a. Maak een s c h e t s j e v a n i n v a l l e n d e s t r a a l , k r i s t a l en u i t g a a n d e
s t r a a l . B e p a a l met b e h u l p v a n d i t s c h e t s j e de g r o o t t e v a n a .
b. Bereken u i t de r e l a t i e v a n Bragg de g o l f l e n g t e v a n de X - s t r a l i n g . (Neem v o o r k = l ! )
c. A l s k = 2 o n t s t a a t een tweede orde maximum: h e t w e g l e n g t e v e r s c h i l t u s s e n s t r a a l 1 en 2 i s dan twee g o l f l e n g t e n . B e p a a l de
hoek met de inkomende b u n d e l , waaronder h e t tweede orde maximum
t e v i n d e n i s u i t de g o l f l e n g t e , d i e j e b i j b. gevonden h e b t .
2

1 0

fig.

5.15

S c h e m a t i s c h e t e k e n i n g van een o p s t e l l i n g waarmee Bragg

reflectie

met

centiraetergolven (elektromagnetische

van c i r c a

3,0

cm)

i n de k l a s g e t o o n d kan worden.

golven

99

X-STRALEN

Na h e t werk v a n Von Laue en de b e i d e Braggs i s e r een nieuw vak o n t s t a a n ,

de k r i s t a l l o g r a f i e . D o e l s t e l l i n g v a n d a t vak i s u i t de b u i g i n g s b e e l d e n
v a n b e p a a l d e s t o f f e n gegevens t e h a l e n over de a f s t a n d e n d t u s s e n de
atomen v a n d i e s t o f . Om een i d e e t e k r i j g e n v a n de m o e i l i j k h e d e n u i t d a t
vak de v o l g e n d e opgave, d i e j e e v e n t u e e l z e l f k u n t u i t p r o b e r e n met een ops t e l l i n g voor centimeter golven.
I n f i g . 5.15 i s Z de b r o n v a n cmgolven met een g o l f l e n g t e v a n 3,0 cm. De
g o l v e n v a l l e n op een schuimrubberen ' k r i s t a l ' , w a a r i n 'atomen' v e r s t o p t
z i j n , d i e zo g r o o t z i j n d a t ze cmgolven v e r s t r o o i e n . De 'atomen' z i j n
aluminium k o g e l s van i e t s minder dan 1 cm g r o o t t e . De b e d o e l i n g v a n deze
p r o e f i s d a t j e u i t de a f s t a n d e n d t u s s e n de 'atomen' k u n t berekenen hoe
de k r i s t a l s t r u c t u u r ' v a n h e t schuimrubberen k r i s t a l i s . Gegeven i s d a t de
k o g e l s i n een kubusvormig p a t r o o n l i g g e n .
De hoeken waaronder v e r s t e r k i n g o p t r e e d t worden met een o n t v a n g e r 0 gemeten. R e s u l t a a t z i j n de v o l g e n d e v i e r hoeken, waarmee de i n v a l l e n d e cmg o l v e n worden afgebogen: 30 , 44 , 64 en 96.
18

a. B e g i n met de a f b u i g i n g v a n 44. B e p a a l a c h t e r e e n v o l g e n s :
ct en d a l s j e weet d a t de g o l f l e n g t e 3,0 cm i s en a l s j e aanneemt
dat deze a f b u i g i n g een e e r s t e orde a f b u i g i n g i s .
b. Bereken onder w e l k e hoek de b i j b e h o r e n d e tweede orde a f b u i g i n g
optreedt. Conclusie?
c. De o v e r g e b l e v e n twee hoeken z u l l e n ook b i j een e e r s t e en
tweede orde buigingsmaximum horen. Neem aan d a t de 30 b i j een
e e r s t e orde maximum h o o r t en b e r e k e n d a a r u i t ct en d. P a s t deze d
op de o v e r g e b l e v e n hoek?
d. Hoe kun j e u i t deze twee a f s t a n d e n d b e s l u i t e n t o t een k u b i s c h e
s t r u c t u u r v o o r de alumiunium b o l l e n i n h e t schuimrubber? Tekenen'.

101

R A D I O A K T I E V E

S T R A L E N

INHOUD:

6.1

6.1

Inleiding

101

6.2

' R a d i o a k t i e v e s t r a l e n ' u i t een oud l e e r b o e k

102

INLEIDING

Rntgen noemde i n z i j n a r t i k e l ook h e t f l u o r e s c e r e n van u r a n i u m g l a s onder

i n v l o e d van X - s t r a l e n . H e n r i Becqurel w i s t v a n de v e r z a m e l i n g m i n e r a l e n
d i e z i j n vader beheerde, d a t u r a n i u m z o u t k r i s t a l l e n i n h e t denken f l u o r e s c e r e n . H i j dacht d a t z o n n e s t r a l i n g m i s s c h i e n rntgenstraling kon opwekken
i n een uraniurazout. Inderdaad b l e e k i n z o n l i c h t g e p l a a t s t uraniumzout i n
s t a a t een f o t o g r a f i s c h e p l a a t t e zwarten. Z i j n t h e o r i e l e e k dus t e k l o p pen. T o t e r i e t s vreemds gebeurde. Becqurel s c h r e e f d a a r o v e r :
"... van de voorgaande experimenten waren sommige gedaan op woensdag de
26e en donderdag de 27e f e b r u a r i (1896); en omdat op deze dagen de zon
s l e c h t s a f en t o e scheen, h i e l d i k m i j n s p u l l e n a l l e m a a l gereed, maar opgeborgen i n een donkere l a , met de k o r r e l t j e s uraniumzout nog steeds op
hun p l a a t s . Omdat de zon z i c h opnieuw e n k e l e dagen n i e t l i e t z i e n , ontwikk e l d e i k op 1 maart de f o t o g r a f i s c h e p l a t e n i n de v e r w a c h t i n g s l e c h t s e r g
zwakke a f b e e l d i n g e n t e v i n d e n . Maar h e t t e g e n d e e l b l e e k waar t e z i j n , de
s i l h o u e t t e n waren u i t e r m a t e d u i d e l i j k z i c h t b a a r . O n m i d d e l l i j k dacht i k
d a t h e t proces m i s s c h i e n ook i n h e t donker zou kunnen doorgaan ..."
D i t g e h e i m z i n n i g e p r o c e s , d a t "ook i n h e t donker kon doorgaan", b l e e k de
o n t d e k k i n g v a n radioaktieve
s t r a l e n i n t e houden.

fig.

6.1 H e n r i Becqurel
radioaktieve

(18 52 - 1908 ), de o n t d e k k e r v a n de

stralen.

In d i t h o o f d s t u k v i n d j e een d e e l u i t een l e e r b o e k d a t i n 1916 geschreven

werd. D a a r i n wordt de s t a n d v a n zaken t o t d i e t i j d weergegeven. D r . G.C.
G e r r i t s , de s c h r i j v e r van h e t l e e r b o e k en " l e e r a a r aan de l e H.B.S. 5 - j . c .
te Amsterdam", h i e l d de o n t w i k k e l i n g e n i n de natuurkunde dus goed b i j ,
z o a l s ook b l i j k t u i t h e t v o o r b e r i c h t b i j de 5e druk van z i j n boek:
In hoofdzaak is deze druk gelijk aan den vorigen. Alleen is het
begrip positief electron in overeenstemming met de tegenwoordige
beschouwingen vervallen en worden de verschijnselen voor zoover
hierbij de electronentheorie noodig is verklaard door de aanname
van uitsluitend negatieve electronen.

Op e n k e l e p l a a t s e n s t a a n a k t i v i t e i t e n om de l e e r s t o f t e v e r w e r k e n i n de
oude t e k s t ingevoegd. Daaraan kun j e z i e n wat j e van d i t h o o f d s t u k zeker
moet kennen.

102

RADIOAKTIEVE STRALEN

6.2

'RADIOAKTIEVE STRALEN' UIT EEN OUD LEERBOEK

Uit:

"Leerboek d e r Natuurkunde d e e l I I I " , Dr. G.C. G e r r i t s , 9e druk

1923.

RADIOACTIVITEIT.
185. Eigenschappen der radioactieve stoffen.
1. In 1896 ontdekte Becqurel een bijzonder soort stralen, die
uitgezonden worden door het metaal uraan, de uraanzouten en
uraanpekerts (het mineraal, waaruit uraan bereid wordt en dat
voornamelijk in Bohemen gevonden wordt). Deze stralen vertoonen
de volgende eigenschappen:
1. Ze werken op een fotografische plaat. Wordt op zoo'n
plaat, in zwart papier gewikkeld, een kristal van uraannitraat of
een stukje uraan gelegd, dan is na een paar dagen de vorm hiervan op de plaat (na ontwikkeling) duidelijk waar te nemen.
De stralen, door deze stoffen uitgezonden, gaan dus door zwart
papier. Maar ook bleek, dat ze door verschillende andere stoffen
heengaan, zelfs door dunne plaatjes metaal. Hieruit volgt de eigenschap:
2. Deze stralen hebben een groot doordringingsvermogen.
Een lichaam, dat deze stralen uitzendt, heet
radioactief. Het eigenaardige is, dat de stralen
door de stof spontaan worden uitgezonden. Wordt
zoo'n radioactieve stof bij een geladen electroscoop gebracht (fig. 248), dan wordt deze ontladen.
3. Lucht, waardoor de stralen heen gaan,
wordt geoniseerd en daardoor geleidend.
Hierdoor is het mogelijk de mate van radioactiviteit te meten. Deze wordt bepaald door
den tijd, dien het radioactieve lichaam noodig
heeft om een electroscoop, die een bepaalde
Fig. 248.
lading ontvangen heeft, te ontladen.
Radium bij en geladen
electroacoop.

OVEREENKOMSTEN EN VERSCHILLEN MET X-STRALEN

a. Noem d r i e overeenkomsten van r a d i o a k t i e v e s t r a l e n met X - s t r a l e n ,
b. Noem ook een b e l a n g r i j k v e r s c h i l .

3. In 1898 vond Mevrouw Curie, dat uraanpekerts ongeveer 4

maal zoo sterk radioactief is als het metaal uraan, dat er uit bereid wordt. Hieruit leidde ze af, dat het erts een stof moet bevatten,
die veel sterker radioactief is dan het metaal. Werkelijk vond ze
twee stoffen, die ze radium en polonium noemde en die duizenden
malen sterker radioactief zijn dan uraan. Bovendien werden nog
andere radioactieve stoffen in het erts gevonden. Mevrouw Curie
kon toen nog niet verder komen dan het zout radiumbromide, dat
gewoonlijk in den handel voorkomt onder den
naam radium. In 1910 heeft zij hieruit het
metaal radium afgescheiden. Duizend KG.
uraanpekerts lereren slechts een paar dG.
radiumbromide, waardoor dit vele duizenden
Radiomuiilaje
malen duurder is dan goud.

103

RADIOAKTIEVE STRALEN
Het radium of eigenlijk de radiumverbinding (radiumbromide) wordt
gewoonlijk in een doosje bewaard, dat den vorm heeft, die door fig. 250 is
weergegeven. In eeu uitholling van een stukje eboniet bevindt zich de radiumverbinding, die door een dun plaatje mica overdekt is. Hierover heen is een

186. De soorten van stralen.

1. "Wordt een radioactieve stof in een magnetisch veld gebracht
(fig. 251), dan blijken de uitgezonden stralen in 3 soorten gesplitst
te worden, die x-, j3- en
7-stralen genoemd worden.
De stralen, die een zoodanige afwijking onder
invloed van den magneet
krijgen, dat hieruit besloten moet worden, dat ze
uit pos. geladen deeltjes
bestaan, heeten a-stralen.
Deze stralen hebben een
zeer gering doordringingsvermogen, zoodat ze zelfs
niet door een dun blaadje
Fig. 251.
papier heengaan.
Splitsing der door radium uitgezonden s t r a l e n .
Het is den Engelschen
natuurkundige Rutherford gelukt de positieve lading dezer deeltjes
te bepalen. Deze 'bleek 2 maal zoo groot te zijn als de negatieve
lading van een electron ( 179).
Ook de massa van een js-straaldeeltje kon bepaald worden en
hiervoor werd een 4 maal zoo groote massa gevonden als die van
een waterstofatoom. Daar het atoomgewicht van helium 4 is, zijn
de deeltjes van de .x-stralen positief geladen heliumatomen,
waarvan de positieve lading 2 maal zoo groot is als die van
een electron.
2. De stralen, die, blijkens hun afwijking in het magnetisch veld
in tegengestelde richting, uit negatief geladen deeltjes bestaan,
heeten /3-stralen.
Deze stralen bezitten een veel grooter doordringingsvermogen dan
de -stralen; de /3-stralen, uitgezonden door radium in een radiumhulsje, dringen dan ook door het micaplaatje heen.
Ook van de deeltjes der /3-stralen zijn de lading en de massa
bepaald. De lading hiervan bleek even groot te zijn als die van een
electron en de massa bleek eveneens gelijk te zijn aan de massa
van het electron.
De /3-stralen bestaan dus uit (negatief geladen) electronen.
3. En de stralen, die een zeer groot doordringingsvermogen hebben en in tegenstelling met de beide andere soorten geen afwijking
vertoonen onder invloed
van den magneet, heeten
7-stralen. Deze stralen
vertoonen veel overeenkomst met de rntgenstralen. Ze hebben een
grooter doordringingsvermogen dan de rntgenstralen, waardoor een
radiogram (fig. 252) niet
zoo scherp omlijnd is als
Fig. 252.
Kadiogram.

104

RADIOAKTIEVE STRALEN

en rntgen-foto. Zoo'n
radiogram wordt weer
verkregen door op een
gevoelige plaat, in zwart
papier gewikkeld, het voorwerp te leggen en dit gedurende eenigen
tijd door radiumbromide te bestralen.
De ^-stralen bestaan dus uit electromagnetische trillingen.
De stralen oefenen ook een physiologische werking uit. Van de
inwerking op de huid b.v. wordt gebruik gemaakt ter genezing van verschillende huidaandoeningen (en ook kanker).

DRIE SOORTEN STRALING

a. Noem twee e i g e n s c h a p p e n waaraan a - s t r a l e n h e r k e n d kunnen worden.
b. W a a r u i t b l i j k t d a t a - s t r a l i n g u i t H e
( h e l i u m k e r n e n zouden we
nu zeggen) b e s t a a t ?
c. Noem twee e i g e n s c h a p p e n waaraan B - s t r a l e n h e r k e n d kunnen worden.
d. Welke p r o e v e n zou j e v o o r s t e l l e n om t e c o n t r o l e r e n o f B - s t r a l e n
inderdaad elektronen z i j n ?
e. Noem twee e i g e n s c h a p p e n waaraan y - s t r a l i n g h e r k e n d k a n worden.
f. Waaruit b l i j k t dat y - s t r a l i n g van d e z e l f d e s o o r t s t r a l i n g i s
a l s rntgenstraling?
2+

187. Transformatie der atomen.

1. Bij hun ontdekking was het meest opzienbarende der radioactieve stoffen, dat zij voortdurend stralen uitzenden, dus arbeidsvermogen verliezen, zonder dat dit tenminste schijnbaar ten
koste der stof gaat. Dit verlies van arbeidsvermogen is alleen begrijpelijk, wanneer de stof daarbij veranderingen ondergaat, zoodat de
uitstraling, al is het misschien na zeer langen tijd, eens moet ophouden.
Inderdaad is aangetoond, dat zulke veranderingen plaats hebben.
Door Rut herford werd ontdekt, dat, wat wij gewoonlijk uraan
noemen, uit twee bestanddeelen bestaat, die hij van elkaar wist tescheiden, het eigenlijke uraan,, dat alleen -stralen uitzendt en een
stof, door Rutherford uraan-T genoemd, die p- en y-stralen uitzendt. Na eenigen tijd blijkt dit uraan-.Y in een andere stof te zijn
overgegaan, terwijl bij het uraan weer uraan-X gevonden wordt.
Het uraan-X ontstaat dus uit het uraan en doet zelf weer een andere
stof ontstaan. Bij thorium is iets dergelijks het geval.
Eveneens bij radium. Dit valt door het uitzenden van -deeltjes
uiteen in deze -deeltjes en radium emanatie, een radioactief gas,
dat door afkoeling vloeibaar gemaakt kan worden. De -deeltjes
worden, na afgifte van hun positieve lading, helium. Men stelt zich nu
voor, dat de atomen van de oorspronkelijke stof gesplitst worden in deuitgestooten deeltjes en achterblijvende gedeelten, die de atomen van de
nieuwe zelfstandigheid zijn. Zoo laten dus de atomen van het radium,
na uitzending der -deeltjes, de atomen der radium-emanatie achter.
2. A l deze lichamen komen slechts in uiterst kleine hoeveelheden
voor, zoodat het onmogelijk zou zijn, iets van hun aanwezigheid te
bemerken, wanneer het niet juist was door hun radioactiviteit.
De mogelijkheid nu om het eene lichaam vau het andere
te onderscheiden, berust op de omstandigheid, dat het eene*
in kortoren tyd verandert dan het andere, en dus ook destraling, waartoe het aanleiding geeft, spoediger verzwakt.
Men heeft voor al deze lichamen den tijd kunnen bepalen, waarin
zij b.v. voor de helft verdwenen, d.w.z. in het volgende radioactieve

105

RADIOAKTIEVE STRALEN
lichaam omgezet zijn. Deze tijd, dien men als kenmerkend Yoor
elke stof beschouwen kan, wordt wel de karakteristieke tjjd tan
het element genoemd._
5. Volgens sommige natuurkundigen zou de radioactiviteit een algemeene eigenschap der elementen zijn; bij de meeste elementen
echter is ze uiterst gering. Alle elementen zouden dan een zij
het zeer langzame omzetting of transformatie ondergaan. Het
is te begrijpen, dat deze beschouwingen een keerpunt vormen in
de scheikunde; een scheikundig element is niet meer als onveranderlijk te beschouwen.
6. De geneeskracht van bronwateren, zooals die van de bronnen te Gastein,
Baden-Baden, Wiesbaden e. a., wordt toegeschreven aan de radioactiviteit
van het bronwater. Dit bevat een geringe hoeveelheid radiumemanatie. V a
de genezende werking bij inademen van emanatie bevattende lucht of bij
het drinken van emanatie bevattend water wordt in de geneeskunde gebruik
gemaakt.
.
Eveneens van de genezende werking van radioactieve modder, die vooral
in Itali gevonden wordt. Maar ook in ons land (te Rockanje op Voorne)
komt ze voor.

WAAR KOMT DE ENERGIE VANDAAN?

E r komt e n e r g i e ('arbeidsvermogen') v r i j u i t een r a d i o a k t i e v e k e r n .
E r i s dus geen behoud van e n e r g i e . Weet j e hoe d a t fundamentele
probleem i s o p g e l o s t ? Noem twee m a a t s c h a p p e l i j k e g e v o l g e n v a n de
o n t d e k k i n g v a n h e t v r i j k o m e n van e n e r g i e u i t r a d i o a k t i e v e s t o f f e n .

HOE ZIT EEN ATOOM IN ELKAAR?

I n de t i j d d a t d i t l e e r b o e k werd g e s c h r e v e n had Bohr z i j n atoommodel net opgesteld.
a. Hoe z i e t -dat atoommodel e r u i t ? Hoe p a s t h e t o p t r e d e n van r a d i o aktieve s t r a l e n daarin?
b. Waarom zou h e t j u i s t e r z i j n over ' k e r n s t r a l i n g ' t e p r a t e n ?
c. Z i j n we h e t tegenwoordig eens met de v e r o n d e r s t e l l i n g onder 5
d a t a l l e elementen een langzame transformatie
ondergaan?

OMGAAN MET RADIOAKTIEVE STOFFEN IN 1915

U i t h e t l e e r b o e k b l i j k t d a t men rond 1915 h e e l anders met r a d i o a k t i e v e s t o f f e n omging dan nu. Zoek op welke i n de t e k s t genoemde
h a n d e l i n g e n we nu zeker n i e t meer met r a d i o a k t i e v e s t o f f e n z u l l e n
doen.

106

ROND

1900

Slotopdracht voor d e e l 2

NIEUWE STRALEN

De nieuwe s t r a l e n d i e rond 1900 o n t d e k t werden, z i j n de k a t h o d e s t r a l e n , de rntgenstralen en de r a d i o a k t i e v e ( a - ,

y~)stralen.
B e s c h r i j f v o o r e l k v a n deze s t r a l e n de p r o e f o f p r o e v e n w a a r u i t
beslissend
b l i j k t d a t ze een g o l f - dan w e l een d e e l t j e s k a r a k t e r
hebben.

107

ROND 1900

DEEL 3
GOLVEN EN DEELTJES

LICHTDEELTJES

ELEKTRONENGOLVEN

QUANTUMMECHANI CA

vooruitblik
Leek h e t i n 1896 d u i d e l i j k d a t k a t h o d e s t r a l e n d e e l t j e s z i j n , i n 1900
b l e e k a l een nieuw i d e e ( o v e r l i c h t ) n o d i g d a t u i t e i n d e l i j k d a t b e e l d
a l s t e eenvoudig overboord zou z e t t e n . Tussen 1900 en 1925 moest de
d i s c u s s i e g o l v e n of d e e l t j e s opnieuw gevoerd worden, maar nu a l s d i s c u s s i e over g o l v e n n d e e l t j e s . I n de m i c r o w e r e l d van e l e k t r o n e n b l e k e n
de g o l f - en d e e l t j e s v o o r s t e l l i n g e n , o n t l e e n d aan de d i r e k t waarneembare
w e r e l d , n i e t meer op t e gaan. Een nieuwe, meer omvattende t h e o r i e , de
quantummechanica, werd o n t w i k k e l d om de waargenomen v e r s c h i j n s e l e n t e
v e r k l a r e n . De e n i g e v o o r s t e l l i n g e n d i e d a a r i n z i n v o l z i j n g e b l e v e n ,
z i j n w i s k u n d i g e f u n k t i e s , m a t r i c e s en e i g e n waarden.

109

LICHTDEELTJES?

INHOUD:

7.1

7.1

D r i e problemen

109

7.2

P l a n c k en de zwarte s t r a l e r .

112

7.3

E i n s t e i n en h e t f o t o e l e k t r i s c h e f f e k t

114

7.4

Nadere b e v e s t i g i n g van h e t 'bestaan' van f o t o n e n

116

7.5

Overigens

118

DRIE PROBLEMEN

I n 1896 l e e k de s t r i j d over de aard van de k a t h o d e s t r a l e n b e s l e c h t t e

z i j n i n h e t v o o r d e e l van de d e e l t j e s t h e o r i e . I n de j a r e n daarna werd ook
een a a n t a l andere s o o r t e n s t r a l e n , z o a l s r a d i o a k t i e v e s t r a l e n , op hun
g o l f - o f d e e l t j e s k a r a k t e r o n d e r z o c h t . Aan de m o g e l i j k h e i d d a t h e t m i s s c h i e n t o c h nog anders zou kunnen z i j n dacht toen niemand.
Toch was e r een a a n t a l v e r s c h i j n s e l e n d i e noch met de d e e l t j e s - noch met
de g o l f t h e o r i e o p g e l o s t konden worden. De aanknopingspunten om t o t een
o p l o s s i n g te komen schenen g e h e e l t e o n t b r e k e n . Dat waren de
spectraallijnen
van hete g a s s e n de zwarte s t r a l e r en h e t f o t o e l e k t r i s c h
effekt.
spectra
I n h o o f d s t u k 3 ( b l z . W ) ben j e tegengekomen d a t een gas s p e c t r a a l l i j n e n
u i t z e n d t a l s het heet i s . Dat w i l zeggen dat het l i c h t d a t d i e gassen
u i t z e n d e n maar u i t een b e p e r k t a a n t a l v e r s c h i l l e n d e f r e k w e n t i e s b e s t a a t .
We noemen d a t een discreet
spectrum. E l k e s t o f b l i j k t een e i g e n d i s c r e e t
spectrum t e hebben, d a t a f w i j k e n d i s van e l k e andere. De g o l f l e n g t e n van
de l i j n e n i n d a t spectrum z i j n i n de loop van de 19e eeuw z e e r nauwkeur i g opgemeten.
Na g e d u l d i g p u z z e l e n s t e l d e Balmer, i n 1885, v a s t dat v o o r de l i j n e n i n
het z i c h t b a r e w a t e r s t o f s p e c t r u m moest g e l d e n d a t

Door het i n v u l l e n van de waarden van n i n deze f o r m u l e s konden a l l e

waarden van de g o l f l e n g t e n van de l i j n e n i n h e t g e b i e d van h e t z i c h t b a r e
l i c h t berekend worden.
n3

650
fig.

60(3

55

50

45

40

oo

350

7.1 Het l i j n e n s p e c t r u m van a t o m a i r w a t e r s t o f .

Rydberg en R i t z deden d a t z e l f d e g e p u z z e l ook v o o r de andere d e l e n van

h e t w a t e r s t o f s p e c t r u m . Z i j vonden d a t b i j a l l e ' s e r i e s ' van s p e c t r a a l l i j n e n ( z o a l s i n f i g . 7.1, de anderen z i t t e n i n het i n f r a r o o d ) ongeveer
d e z e l f d e f o r m u l e g e l d t met s t e e d s d e z e l f d e waarde van R de c o n s t a n t e van
Rydberg. Maar e r kwam geen v e r k l a r i n g v o o r de a a n w e z i g h e i d van de l i j n e n
i n het spectrum. Waarom zou een gas maar e n k e l e f r e k w e n t i e s u i t z e n d e n en

110

LICHTDEELTJES?

n i e t allemaal?
Rond 1900 was e r geen v e r k l a r i n g v o o r de gevonden samenhang t u s s e n d i e
lijnen.
zwarte

straler

E l k voorwerp z e n d t s t r a l i n g u i t . Hoe hoger de t e m p e r a t u u r , des t e meer

s t r a l i n g . D i e s t r a l i n g noemen we t e m p e r a t u u r s t r a l i n g . Dat kun j e b i j v .
v o e l e n b i j een r a d i a t o r . B i j een temperatuur boven c a 700 C w o r d t e r ook
z i c h t b a a r l i c h t u i t g e z o n d e n z o a l s b i j v . b i j een g l o e i l a m p (3000 C ) . A l
i n 1792 s t e l d e de beroemde e n g e l s e p o r c e l e i n m a k e r Wedgewood v a s t d a t
a l l e s t o f f e n b i j d e z e l f d e temperatuur r o o d g l o e i e n d werden. Dat was i n t e r e s s a n t , want h e t v e r s c h i j n s e l was i n t e g e n s t e l l i n g t o t de s p e c t r a a l l i j nen n i e t a f h a n k e l i j k v a n h e t s t r a l e n d m a t e r i a a l . B i j l a t e r onderzoek
werd h e t spectrum v a n de u i t g e z o n d e n s t r a l i n g opgemeten v o o r v e r s c h i l l e n d e t e m p e r a t u r e n van h e t s t r a l e n d voorwerp. F i g u u r 7.2 t o o n t de i n t e n s i t e i t v a n de u i t g e z o n d e n t e m p e r a t u u r s t r a l i n g a l s f u n k t i e van de g o l f l e n g t e b i j v e r s c h i l l e n d e t e m p e r a t u r e n van h e t s t r a l e n d e voorwerp.
1

52

II
11

i zichtbaar \

| >j gebied

/ /
/ /

/S

i^Sr-

\7000K
i S . ^K

/ f\
/ / '

6 0 0 0K

I ^^--^JsOOO i K / V
/ |

!4000K~"~-~C^^_

'

J ,

as

,
i.o

1
fig.

golflengte X (in 10~* m)

fig.

7.2 De i n t e n s i t e i t s v e r d e l i n g van de
straling

z o a l s d i e d o o r een

i d e a a l zwart l i c h a a m b i j
schillende

ver-

t e m p e r a t u r e n wordt

u i t g e z o n d e n . Het z i c h t b a r e gebied

vormt, z o a l s

aangegeven,

s l e c h t s een k l e i n d e e l van h e t
t o t a a l uitgezonden

spectrum.

7.3 Een 'doos met g a t '

a l s model

v o o r een i d e a a l zwart

lichaam.

A l l e - s t r a l i n g d i e door de
o p e n i n g naar b i n n e n v a l t ,
blijft

ook b i n n e n . O f , anders

gezegd, a l l e d o o r h e t g a t v a l l e n d e s t r a l i n g wordt g e a b s o r beerd, zodat het g a t i d e a a l

zwart i s .

E l k voorwerp zendt n i e t a l l e e n van z i c h z e l f s t r a l i n g u i t , maar h e t v a n g t

ook s t r a l i n g van b u i t e n op en k a n d i e w e e r k a a t s e n . B i j h e t opmeten v a n
de s p e c t r a v a n t e m p e r a t u u r s t r a l i n g wordt ook d i e t e r u g g e k a a t s t e s t r a l i n g
gemeten waardoor de metingen v e r s t o o r d worden. Voor d e r g e l i j k e m e t i n g e n
moeten dan ook voorwerpen g e b r u i k t worden d i e o p v a l l e n d e s t r a l i n g g e h e e l
a b s o r b e r e n en dus n i e t s t e r u g k a a t s e n . Zo'n voorwerp z a l e r b i j normale
temperatuur
z w a r t u i t z i e n , omdat h e t dan a l l e e n v o o r ons oog
onzichtbare ( ' w a r m t e ' ) s t r a l i n g u i t z e n d t . Maar b i j een hogere temperatuur g a a t
h e t ook nog s t r a l i n g i n h e t zichtbaar
l i c h t u i t z e n d e n . Een g l o e i e n d
s t u k j e h o u t s k o o l i s een a a r d i g v o o r b e e l d : h e t i s zwart maar s t r a a l t t o c h
rood l i c h t u i t : een zwarte
straler.
I n f i g . 7.2 i s h e t s t r a l i n g s v e r m o g e n p e r g o l f l e n g t e g e b i e d j e u i t g e z e t
tegen de g o l f l e n g t e . U i t de vorm van d i e g r a f i e k e n b l i j k t :
- h e t o p p e r v l a k onder de g r a f i e k e n , d a t w i l zeggen h e t t o t a a l u i t g e s t r a a l d e vermogen, neemt s t e r k t o e met de t e m p e r a t u u r ;
- a l s de temperatuur hoger w o r d t , v e r s c h u i f t de top van de g r a f i e k i n de

111

LICHTDEELTJES?

r i c h t i n g van de k l e i n e r e g o l f l e n g t e n , dus n a a r h e t z i c h t b a r e l i c h t o f
z e l f s naar h e t u l t r a v i o l e t en v e r d e r .
Een . t h e o r e t i s c h n a t u u r k u n d i g e d i e z o i e t s z i e t gaat op zoek naar de f o r mule d i e het v e r l o o p van de g r a f i e k b e s c h r i j f t en naar een v e r k l a r e n d e
t h e o r i e . Na l a n g u i t p r o b e r e n l u k t e het Wien i n 1895 b i j b e n a d e r i n g de
b e s c h r i j v e n d e formule te v i n d e n . Maar de v e r k l a r e n d e t h e o r i e werd n i e t
gevonden; i n t e g e n d e e l , de gangbare t h e o r i e van rond 1900 l e v e r d e een
g e h e e l a f w i j k e n d e l i j n op ( f i g . 7.4 R a y l e i g h ) .

i
u
fig.

7.5 I n een f o t o c e l

wordt

gebruik

gemaakt van h e t v r i j k o n e n van

e l e k t r o n e n b i j h e t b e s t r a l e n van
de
1

er
fig.

7.4

fotoelektrisch

een stroom kan gaan

F o t o c e l l e n worden b i j v .
bij

het

kathode K. De v r i j k o m e n d e

e l e k t r o n e n gaan naar A waardoor

effekt

l i f t - en andere

lopen.
gebruikt

automatisch

opengaande d e u r e n .

Het f o t o e l e k t r i s c h e f f e k t was rond 1886 o n t d e k t en beschreven door H e r t z

i n D u i t s l a n d e n R i g h i i n Itali. B i j z i j n e x p e r i m e n t e n met e l e k t r o m a g n e t i s c h e g o l v e n l i e t H e r t z vonken t u s s e n twee e l e k t r o d e n o v e r s p r i n g e n . H e t
v i e l hem d a a r b i j eens op d a t d a t a a n z i e n l i j k g e m a k k e l i j k e r g i n g a l s e r
l i c h t op de e l e k t r o d e n v i e l . Het v e r b a a s d e hem z e e r , maar h i j had e r
geen v e r k l a r i n g v o o r . B i j nader onderzoek door Lenard t u s s e n 1896 en
1900 b l e e k d a t sommige m a t e r i a l e n b i j b e s t r a l i n g met u l t r a v i o l e t l i c h t
' k a t h o d e s t r a l e n ' gingen u i t z e n d e n . N a t u u r l i j k waren d a t e l e k t r o n e n , maar
Lenard noemde ze nog n i e t z o , omdat h i j a l s g o l f a a n h a n g e r toen nog n i e t
g e h e e l o v e r t u i g d was van h e t bestaan van e l e k t r o n e n .
Lenard c o n s t a t e e r d e b i j z i j n experimenten:
- b i j b e s t r a l i n g met v e r s c h i l l e n d e s o o r t e n monochromatisch l i c h t b l i j k t
het e f f e k t z i c h pas boven een b e p a a l d e f r e k w e n t i e , de zogenaamde g r e n s f r e k w e n t i e , voor t e doen. Z e l f s b e s t r a l i n g met z e e r i n t e n s i e f l i c h t van
een l a g e r e f r e k w e n t i e l e i d t n i e t t o t het v r i j k o m e n van e l e k t r o n e n . De
waarde van de g r e n s f r e k w e n t i e i s v o o r e l k e s t o f v e r s c h i l l e n d .
- de e n e r g i e van de k a t h o d e s t r a l e n (dat i s de k i n e t i s c h e e n e r g i e van de
v r i j k o m e n d e e l e k t r o n e n ) i s n i e t a f h a n k e l i j k van de i n t e n s i t e i t van het
o p v a l l e n d e l i c h t . Een g r o t e r e i n t e n s i t e i t g e e f t v e e l meer e l e k t r o n e n ,
maar hun maximale k i n e t i s c h e e n e r g i e b l i j f t even g r o o t .
Ook deze v e r s c h i j n s e l e n waren met de gangbare g o l f - en deeltjestheorien
van rond 1900 n i e t te v e r k l a r e n .
oplossingen
Tussen 1900 en 1914 werden e r bevredigende t h e o r e t i s c h e v e r k l a r i n g e n
voor deze d r i e v e r s c h i j n s e l e n gevonden. Dat g i n g n i e t zonder s l a g o f
s t o o t . De gevonden o p l o s s i n g e n deden de w e r e l d van de f y s i c i op haar
g r o n d v e s t e n schudden en maakten i n g r i j p e n d e w i j z i g i n g e n n o d i g i n de
ideen van de f y s i c i over de bouw van de m a t e r i e en de aard van het
l i c h t . I n de v o l g e n d e p a r a g r a f e n komen de zwarte s t r a l e r met f o t o e l e k t r i s c h e f f e k t weer aan de orde. De v e r k l a r i n g van de d i s c r e t e s p e c t r a
kan e c h t e r n i e t i n het k o r t e b e s t e k van d i t h o o f d s t u k gegeven worden.

112

LICHTDEELTJES?

Bereken met de f o r m u l e van Balmer de k l e i n s t e waarde van de g o l f l e n g t e van een s p e c t r a a l l i j n van w a t e r s t o f . Zoek de waarde van R
op i n h e t BINAS-boek. V e r g e l i j k de waarde met d i e u i t h e t BINASboek.

ULTRAVIOLET CATASTROFE
I n f i g . 7.4 s t a a t een kromme v o o r de z w a r t e s t r a l e r g e t e k e n d ,
d i e v o l g e n s een t h e o r i e van rond 1900 i s u i t g e r e k e n d . E r z i j n
e c h t e r ook problemen mee.
a. Waarom i s deze kromme u i t e n e r g i e o v e r w e g i n g e n e c h t e r onmogelijk?
b. Men z e g t w e l d a t deze kromme t o t ' u l t r a v i o l e t c a t a s t r o f e
l e i d t . Waarom zou men deze, e r g p l a s t i s c h e , naam gekozen hebben?
1

DE KLEUR VAN GLOEIEND IJZER

Een goede smid h e e f t geen thermometer n o d i g , h i j l e e s t de temper a t u u r a f aan de hand van de k l e u r van h e t g l o e i e n d i j z e r . B i j
verwarming zendt h e t i j z e r e e r s t a l l e e n i n f r a r o o d s t r a l i n g u i t .
B i j een hogere temperatuur wordt h e t e e r s t r o o d - en daarna w i t gloeiend.
Het g l o e i e n d i j z e r i s w e l geen zwarte s t r a l e r , maar de krommen
van f i g . 7.2 vormen t o c h een r e d e l i j k e b e n a d e r i n g .
Geef met b e h u l p van f i g . 7.2 een v e r k l a r i n g van h e t gedrag van
het gloeiende i j z e r .

FOTOELEKTRISCH EFFEKT EN GOLFTHEORIE

Geef aan waarom b e i d e c o n s t a t e r i n g e n van Lenard over h e t f o t o e l e k t r i s c h e f f e k t n i e t met de g o l f t h e o r i e van h e t l i c h t t e v e r k l a r e n z i j n . Denk d a a r b i j aan de e n e r g i e van h e t l i c h t e n van de
vrijgekomen elektronen.

MATERIE EN STRALING
De g o l f - en de d e e l t j e s t h e o r i e z i j n b e i d e k r a c h t i g e theorien
met een g r o o t v e r k l a r e n d vermogen. Maar ze gaan n i e t op, a l s ze
t o e g e p a s t worden op s i t u a t i e s w a a r i n e r s p r a k e i s van een w i s s e l w e r k i n g t u s s e n m a t e r i e en s t r a l i n g .
L a a t z i e n d a t de i n deze p a r a g r a a f genoemde problemen t o t deze
c a t e g o r i e behoren.

7.2

VAN PLANCK EN DE ZWARTE STRALER

Max P l a n c k , s i n d s 1889 werkzaam a l s h o o g l e r a a r i n B e r l i j n , onderkende

h e t b e l a n g van h e t zwarte s t r a l e r probleem en begon i n 1897 e r a a n t e
werken. I n h e t l a b o r a t o r i u m waar h i j w e r k t e werd de i n t e n s i t e i t s v e r d e l i n g van de zwarte s t r a l e r nog eens p r e c i e s nagemeten en toen b l e e k dat
de f o r m u l e van Wien t o c h w e l e r g s t e r k e a f w i j k i n g e n v e r t o o n d e . P l a n c k
g i n g op zoek naar de j u i s t e f o r m u l e . H i j nam aan, gesteund door werk van
v e l e andere f y s i c i , o.a. L o r e n t z , dat de e l e k t r o n e n op h e t o p p e r v l a k van
de zwarte s t r a l e r t r i l l e n en d a a r d o o r s t r a l i n g u i t z e n d e n . Dat was n i e t s
nieuws. Nieuw was w e l d a t h i j v e r o n d e r s t e l d e d a t de e n e r g i e E van zo'n
t r i l l e n d e l e k t r o n a l l e e n i n s t a p j e s kon v e r a n d e r e n . E l k s t a p j e zou een
g r o o t t e van E = h.f hebben. H i e r i n was de f r e k w e n t i e van h e t e l e k t r o n
en h een c o n s t a n t e . H i j deed dat omdat d a t w i s k u n d i g h a n d i g was en h i j

113

LICHTDEELTJES?

v e r o n d e r s t e l d e d a t na de w i s k u n d i g e b e w e r k i n g de s t a p j e s v a n z e l f w e l
onmeetbaar k l e i n zouden worden zodat de e n e r g i e v e r a n d e r i n g weer k e u r i g
c o n t i n u zou worden.
9. Ueber das Gesetx
der Energieverteilung itn Kortnalspectrumf
von Max Planck.
(In anderer Form miigeteilt in der Deutscben Phyikalischen Geeellchaft,
Sitzuog vom 19. October und vom 14. Drcember 1900, Verbandlungen
2. p. 202 und p. 237. 1900.)

Einleitung.

Die neueren Spectralmessungen von 0. Lu mm er und

E. Pringsheim ) und noch auffalliger diejenigen von
H. Rubens und F. Kurlbaum ), welche zugleich ein frher
von H: Beckmann') erhaltenes Resultat best&tigten, haben
gezeigt, 'dass das zuerst von W. Wien aus molecularkinetischen
Betrachtungen und spater von mir aus der Theorie der elektromagoetischen Strahlung abgeleitete Gesetz der Energieverteilung
im Normalspectrum keine allgemeine Gltigkeit besitzt.
Die Theorie bedarf also in jedem Falie einer Verbesserung,
und ich will im Folgenden den Versuch machen, eine solche
auf der Grundlage der von mir entwickelten Theorie der
elektromagnetiscben Strahlung durchzufllhren. Dazu wird es
vor allem ntig sein, in der Reibe der Schlussfolgerungen,
welche zum Wien'schen Energieverteilungsgesetz fhrten, dasjenige Glied ausfindig zu machen, welches einer Abanderung
fabig ist; sodann aber wird es sicb daruin handeln. dieses
Glied aus der Reibe zu entfernen und einen geeigneten Ersatz
dafr zu schaffen.
Dass die physikalischen Grundlagen der elektromagnetischen
Strahlungstheorie, einschliesslich der Hypothese der natilrlicben Strahlung", auch einer gesch&rften Eritik gegenber
Stand halten, babe ich in ineinem letzten Aufsatz ) Ober diesen
1

fig.

7.6 Max

fig.

7.7

Planck

(1858-1947)

De t i t e l p a g i n a van h e t a r t i k e l
van

Max

stante

Planck waarin

de

h voor h e t e e r s t

schijnt.

Het a r t i k e l

conver-

wordt

beschouwd a l s de g e b o o r t e van

1) 0 L a m m e r u. E. P r i o g i h e i m , Verhaodl. der DenUch. Pbviikal.

GeaelUch. 2. p. 163. 1900.
2) H . R u b e n und F . K u r l b a u m , Sitzuagaber. d. k. Akmd. d.
Wiuenach. zu Berlin vom 23. October 1900, p. 929.
3) H. B e c k m a n n , Inaug.-DisserUtion, Tbingc^ 1898. Vgl. auch
H. R u b e n , Wied. Ann. 69. p. 582. 1890.
4) M. P l a n c k , Aan. d. Pars. 1. p. 719. 1900.
Ann.l.n dar P l f d k .

de

IV. Folf*. 4.

36

quantumfysica.

P l a n c k i n t r o d u c e e r d e z i j n 'vondst' i n twee a c h t e r e e n v o l g e n d e
voord r a c h t e n voor de B e r l i n e r P h y s i k a l i s c h e r G e s e l l s c h a f t op 19 o k t o b e r
en 14 december 1900. Na P l a n c k s e e r s t e l e z i n g op 19 o k t o b e r b r a c h t
Lummer de h e l e nacht door om P l a n c k s a f g e l e i d e formule voor de
zwarte s t r a l e r
( z i e f i g . 7.6) t e v e r g e l i j k e n met de e x p e r i m e n t e l e
waarden. De volgende ochtend d e e l d e Lummer aan P l a n c k mee d a t e r
sprake was van z e e r nauwkeurige overeenstemming, met name voor de
l a n g e r e g o l f l e n g t e n . Dat was een g r o o t s u c c e s . Maar i n t e g e n s t e l l i n g t o t P l a n c k s v e r w a c h t i n g e n werden de e n e r g i e s t a p j e s i n de w i s kundige bewerking nTet b i j n a n u l . Er was nu een t h e o r i e d i e h e t v e r s c h i j n s e l nauwkeurig v e r k l a a r t , maar d a a r b i j moet annemen d a t de
energie in stapjes verandert.
Zo'n s t a p s g e w i j z e e n e r g i e v e r a n d e r i n g
gaat gepaard met opname o f u i t z e n d i n g van een e n e r g i e p a k k e t j e , ook
quantum genoemd, t e r g r o o t t e h.f. De c o n s t a n t e Tzwordtde c o n s t a n t e
van P l a n c k genoemd ( z i e BINAS-tabel 6 ) . Zo'n s c h o k s g e w i j z e e n e r g i e v e r a n d e r i n g was z e e r r e v o l u t i o n a i r . Waarom zou h e t t r i l l e n d e l e k t r o n
a l l e e n bepaalde waarden van de e n e r g i e kunnen hebben? De hypothese
van P l a n c k zou bekend worden onder de naam 'quantumhypothese'.
P l a n c k w i s t heel goed hoe g r o o t de d r a a g w i j d t e van z i j n idee was.

LICHTDEELTJES?

In e e n v e r t r o u w e l i j k g e s p r e k h e e f t h i j h e t g e f o r m u l e e r d a l s :
"Vandaag heb i k e e n o n t d e k k i n g gedaan d i e even b e l a n g r i j k i s a l s
d i e v a n Newton".
N a a r b u i t e n t o e deed h i j h e e l b e s c h e i d e n , o v e r z i j n o n t d e k k i n g
( m i s s c h i e n mede o p g r o n d v a n a n d e r e e r v a r i n g e n met c o l l e g a p r o f e s s o r e n ) , zozeer dat b u i t e n D u i t s l a n d f y s i c i h e t idee kregen, d a t
P l a n c k d e d r a a g w i j d t e v a n z i j n i d e e n i e t b e s e f t e . Hoe P l a n c k h e t
z e l f zag b l i j k t u i t e e n g e s p r e k i n 1 9 3 1 t u s s e n de A m e r i k a a n s e
n a t u u r k u n d i g e Wood e n P l a n c k . Wood v r o e g a a n P l a n c k h o e h i j h e t
t o c h o n g e l o o f l i j k e kwantum h a d k u n n e n b e d e n k e n . P l a n c k a n t w o o r d d e :
"Het was e e n w a n h o o p s d a a d . I k w o r s t e l d e a l z e s j a a r m e t d e t h e o r i e
van de u i t g e z o n d e n e n e r g i e v a n z w a r t e s t r a l e r . Ik w i s t dat h e t e e n
k e r n p r o b l e e m w a s e n i k w i s t d a t i k d a a r i n h e t a n t w o o r d h a d . Ik
moest ten k o s t e
van a l l e s een t h e o r e t i s c h e v e r k l a r i n g v i n d e n ,
s p e c i a a l vanwege d e o n s c h e n d b a a r h e i d
v a n de w e t t e n u i t de k e r n f y s i s c h e mechanica".

7.3

In

1 9 2 0 ontving

Waarom was P l a n c k zo v o o r z i c h t i g i n z i j n p u b l i k a t i e s over

quan tumhyp o the se?

De e n e r g i e van een v a l l e n d voorwerp i s n i e t g e q u a n t i s e e r d . Wat

zouden we moeten waarnemen a l s d a t w e l het g e v a l was? Kun j e u i t
een waarneming van een v a l l e n d e b a l w e l met z e k e r h e i d de c o n c l u s i e t r e k k e n d a t de e n e r g i e d a a r v a n n i e t g e q u a n t i s e e r d i s ?

Planck

voor

d i t i d e e de N o b e l p r i j s v o o r

natuurkunde.

zijn

EINSTEIN EN HET FOTOELEKTRISCH EFFEKT

T e r w i j l de r e i k w i j d t e van de quantumhypothese i n d i s c u s s i e was, t r o k

E i n s t e i n de c o n s e k w e n t i e s van P l a n c k s i d e e . P l a n c k v e r o n d e r s t e l d e d a t de
e n e r g i e van h e t t r i l l e n d e elektron
a l l e e n i n s t a p j e s verandert en dat
a b s o r p t i e e n u i t z e n d e n van s t r a l i n g door zo'n t r i l l e n d e l e k t r o n ook
a l l e e n i n d i e z e l f d e s t a p j e s , de q u a n t a met e n e r g i e h.f, kan gebeuren.
E i n s t e i n g i n g nog een s t a p v e r d e r . H i j v e r o n d e r s t e l d e d a t straling
zelf
u i t e n e r g i e p a k k e t j e s , fotonen,
b e s t a a t . E i n s t e i n p a s t e d a t i d e e toe op
h e t f o t o e l e k t r i s c h e f f e k t . H i j g i n g b i j z i j n v e r k l a r i n g u i t van twee
veronderstellingen:
1) B i j a b s o r p t i e van s t r a l i n g s e n e r g i e v e r t o o n t de s t r a l i n g een d e e l t j e s k a r a k t e r , een b u n d e l s t r a l i n g moet dan opgevat worden a l s een b u n d e l
fotonen;
2 ) Een e l e k t r o n kan a l l e e n de e n e r g i e van n f o t o n t e g e l i j k a b s o r b e r e n .
A l s een e l e k t r o n s t r a l i n g s e n e r g i e a b s o r b e e r t , neemt h e t de e n e r g i e h.f
van n f o t o n op. Door d i e e n e r g i e kan h e t e l e k t r o n
a. u i t het m a t e r i a a l t r e d e n en
b. k i n e t i s c h e e n e r g i e k r i j g e n .
De e n e r g i e van h e t f o t o n w o r d t dan ook d e e l s g e b r u i k t voor h e t v e r g r o t e n
van de potentile e n e r g i e b i j h e t u i t t r e d e n en de r e s t wordt omgezet i n
de k i n e t i s c h e e n e r g i e van het v r i j k o m e n d e e l e k t r o n . De toename van de
potentile e n e r g i e (of de a r b e i d d i e op het e l e k t r o n v e r r i c h t moet worden om h e t t e l a t e n u i t t r e d e n ) hangt a f van h e t s o o r t m a t e r i a a l .
De v e r g e l i j k i n g van E i n s t e i n v o o r het f o t o e l e k t r i s c h e f f e k t l u i d t :
h f = A E +A#k

115

LICHTDEELTJES?

'ma>r.

/(in Hz)

fig.

7.9 De g r a f i e k van de k i n e t i s c h e
e n e r g i e van de f o t o e l e k t r o n e n

fig.

7.8 A l b e r t E i n s t e i n
Max

g e t e k e n d door

Liebermann i n B e r l i j n 1925,

als

f u n k t i e van de f r e k w e n t i e

van

het opvallende

een

rechte

licht i s

lijn.

De A pot wordt ook w e l de uittvee-energie

o f de u i t t r e e - a r b e i d W genoemd,
U i t de u i t t r e e - e n e r g i e kan de g r e n s f r e k w e n t i e berekend worden. A l s l i c h t
met de g r e n s f r e k w e n t i e op een m a t e r i a a l v a l t , kunnen de e l e k t r o n e n n i e t
nog ontsnappen, maar b l i j f t e r geen k i n e t i s c h e e n e r g i e o v e r . Dus g e l d t :
u

/grens - A * "
De k i n e t i s c h e e n e r g i e van d i e e l e k t r o n e n kan e x p e r i m e n t e e l b e p a a l d worden, de p r e c i e z e w e r k w i j z e w a a r b i j komt i n h e t b l o k 'Veld en P o t e n t i a a l '
aan de orde. Zo kan, a l s ook de f r e k w e n t i e van de o p v a l l e n d e s t r a l i n g en
de A E
van het m a t e r i a a l bekend z i j n , de c o n s t a n t e van P l a n c k e x p e r i menteel b e p a a l d worden.
De a l d u s gemeten waarde van h stemde nauwkeurig overeen met de door
P l a n c k berekende waarde. Dat was zowel een b e v e s t i g i n g van de hypothese
van P l a n c k a l s van de v e r k l a r i n g van E i n s t e i n .
8

Beneden een bepaalde f r e k w e n t i e , de g r e n s f r e k w e n t i e , komen e r

geen e l e k t r o n e n meer v r i j . Geef d a a r v o o r een v e r k l a r i n g met
b e h u l p van de twee aannamen van E i n s t e i n .

B i j b e s t r a l i n g met monochromatisch l i c h t hebben a l l e v r i j k o m e n de e l e k t r o n e n een even g r o t e k i n e t i s c h e e n e r g i e . Welke v e r k l a r i n g g e e f t E i n s t e i n daarvoor?

10

E i n s t e i n v e r o n d e r s t e l d e dat een f o t o n een d e e l t j e s k a r a k t e r

h e e f t . Welke g r o o t h e i d o f grootheden zou een f o t o n dan nog meer
moeten b e z i t t e n b e h a l v e e n e r g i e ?

11

Op de f o t o k a t h o d e van een f o t o c e l ( d i e vacum i s gepompt) v a l t

een b u n d e l monochromatisch blauw l i c h t . Het k a t h o d e m a t e r i a a l i s
z e l f s voor rood l i c h t g e v o e l i g .
a. Waarom wordt i n bovenstaande z i n h e t woord ' z e l f s ' g e b r u i k t ?
Raadpleeg zonodig de t a b e l over g r e n s f r e k w e n t i e s i n j e BINASboek.
De antwoorden op de volgende v r a g e n d i e n e n k o r t t e worden t o e gelicht.

1 16

LICHTDEELTJES?

B i j onveranderde g o l f l e n g t e w o r d t de h o e v e e l h e i d s t r a l i n g s e n e r g i e d i e p e r t i j d s e e n h e i d op de f o t o k a t h o d e v a l t , g r o t e r gemaakt.
b. V e r a n d e r t h i e r d o o r h e t a a n t a l e l e k t r o n e n d a t p e r t i j d s e e n h e i d u i t de f o t o k a t h o d e wordt v r i j g e m a a k t ?
c. V e r a n d e r t h i e r d o o r de maximale k i n e t i s c h e e n e r g i e waarmee
e l e k t r o n e n de f o t o k a t h o d e kunnen v e r l a t e n ?
De b u n d e l monochromatisch blauw l i c h t wordt v e r v a n g e n door een
b u n d e l monochromatisch g e e l l i c h t . H i e r b i j z o r g t men e r e c h t e r
v o o r d a t de h o e v e e l h e i d s t r a l i n g s e n e r g i e d i e p e r t i j d s e e n h e i d
op de f o t o k a t h o d e v a l t , onveranderd b l i j f t .
d. V e r a n d e r t h i e r d o o r h e t a a n t a l e l e k t r o n e n d a t p e r t i j d s e e n h e i d u i t de f o t o k a t h o d e wordt v r i j g e m a a k t ?
e. V e r a n d e r t h i e r d o o r de maximale k i n e t i s c h e e n e r g i e waarmee
e l e k t r o n e n de f o t o k a t h o d e kunnen v e r l a t e n ?

7.4

12

Voor s t r a a t v e r l i c h t i n g worden vaak n a t r i u m l a m p e n g e b r u i k t . Ze

geven g e e l l i c h t a f met een g o l f l e n g t e v a n 589 nm. Zo'n lamp
kan 50 W l i c h t - e n e r g i e u i t s t r a l e n .
a. Bereken dan de f r e k w e n t i e v a n h e t n a t r i u m l i c h t .
b. H o e v e e l f o t o n e n zendt de lamp p e r seconde u i t ?
c. Waarom merk j e i n h e t d a g e l i j k s l e v e n n i e t s v a n h e t f o t o n k a r a k t e r v a n h e t l i c h t v a n de n a t r i u m l a m p ?

13

De u i t t r e e - e n e r g i e v a n magnesium b e d r a a g t 3,70 eV ( 5 , 9 . 1 0
Bereken de g r e n s g o l f l e n g t e .

- 1 9

J).

NADERE BEVESTIGING VAN HET 'BESTAAN' VAN FOTONEN

E r z i j n nog meer a a n w i j z i n g e n v o o r h e t 'bestaan' v a n f o t o n e n . I n deze

p a r a g r a a f b e k i j k e n we e r twee; h e t s p e c t r u m v a n rntgenstraling en h e t
comptoneffekt.
het

spectrum

van rntgenstralen

Toen Bragg eenmaal z i j n f o r m u l e had o p g e s t e l d , kon de g o l f l e n g t e v a n

rntgenstraling v a s t g e s t e l d worden met een k r i s t a l waarvan de r o o s t e r a f s t a n d d v i a andere methoden was b e p a a l d . Immers, de g o l f l e n g t e kun j e
u i t r e k e n e n met de f o r m u l e v a n Bragg:
n.X = 2 i.sin a

(n = 1, 2, 3 ...)

w a a r b i j a de r i c h t i n g i s w a a r i n de rntgenstraling v e r s t e r k t w o r d t . H e t
spectrum v a n rntgenstraling d a t met een w o l f r a a m t r e f p l a a t j e opgewekt
wordt ( z i e f i g . 7.10) b e s t a a t u i t een c o n t i n u s p e c t r u m met h i e r e n daar
pieken (lijnenspectrum).
E r b l i j k t een m i n i m a l e g o l f l e n g t e t e z i j n . I n h e t rntgenspectrum v a n
een b e p a a l d e b u i s b l i j k e n geen k l e i n e r e g o l f l e n g t e n v o o r t e komen, b e h a l v e a l s j e de v e r s n e l s p a n n i n g v e r g r o o t . De m i n i m a l e g o l f l e n g t e i s dus
a f h a n k e l i j k v a n de v e r s n e l s p a n n i n g 7 ^ . De v e r k l a r i n g d a a r v o o r l i g t i n
het f o t o n k a r a k t e r v a n rntgenstraling.
Een v e r s n e l d e l e k t r o n d a t op h e t w o l f r a a m t r e f p l a a t j e b o t s t , k a n z i j n
e n e r g i e g e h e e l o f g e d e e l t e l i j k a f g e v e n a l s rntgenstraling, o f b e t e r
gezegd a l s een rntgenfoton. H e t f o t o n k a n dus maximaal de g e h e l e e n e r g i e v a n h e t e l e k t r o n k r i j g e n . De e n e r g i e van h e t e l e k t r o n i s :
E =

q.V

117

LICHTDEELTJES?

karaktstieke
stralm
1 i_r_

Mb

I
\

c i

5kV ^
\

O)
c

cottinues iraling
of remstra ing

II

-goUlenateCnm)

fig.

7.11 De i n t e n s i t e i t s v e r d e l i n g
rntgenstraling

deen t r e f p l a a t j e .
fig.

van de

van een molybDe p i e k e n

7.10 S c h e m a t i s c h e t e k e n i n g van een

rntgenbuis.

De maximale e n e r g i e h.f

max

'fmax

zijn karakteristiek
v o o r molybnspectrum).
e

( l i j n e

v a n h e t f o t o n i s daaraan g e l i j k :

4' AK

ofwel:
h.e
q.V

mm
het compton

max
effekt

AK

In 1923 b e s t u d e e r d e Compton de v e r s t r o o i i n g v a n e n e r g i e r i j k e ( k o r t g o l v i g e )
rntgenstraling i n een r u i m t e g e v u l d met w a t e r s t o f g a s . De s t r a l i n g i o n i seerde de w a t e r s t o f a t o m e n en Compton o n d e r z o c h t zowel de u i t t r e d e n d e
e l e k t r o n e n a l s ook de v e r s t r o o i d e rntgenstraling. De f r e k w e n t i e v a n de
v e r s t r o o i d e s t r a l i n g b l e e k l a g e r t e z i j n dan d i e v a n de i n v a l l e n d e s t r a l i n g . Men noemt d i t h e t c o m p t o n e f f e k t . Het b l e e k n i e t met de g o l f t h e o r i e
maar h e e l goed met de f o t o n e n t h e o r i e v e r k l a a r d t e kunnen worden.
Compton c o n c l u d e e r d e d a t onder een a f b u i g i n g s h o e k 0 ( z i e f i g . 7.12) werd
opgevangen ook een e l e k t r o n behoorde d a t onder een hoek naar b u i t e n
t r a d . Metingen v a n de f r e k w e n t i e v a n h e t rntgenfoton en de e n e r g i e v a n
h e t e l e k t r o n toonden aan d a t de i n d i v i d u e l e b o t s i n g v o l d e e d aan de wet
van Behoud van E n e r g i e :
h.f

- h.f' + i mv

el

Y-u\

! o
fig.

7.12 C o r a p t o n v e r s t r o o i i n g : h e t f o t o n
krijgt

een andere grootte

en

richting.

Ook de wet v a n behoud van i m p u l s b l e e k u i t s t e k e n d t e k l o p p e n zodat een

b e s c h r i j v i n g v a n een b o t s i n g f o t o n - d e e l t j e d e z e l f d e b l e e k t e z i j n a l s
d i e v a n een b o t s i n g d e e l t j e - d e e l t j e . E i n s t e i n had e e r d e r n i e t a l l e n v e r o n d e r s t e l d d a t de e n e r g i e v a n h e t f o t o n g e l i j k was aan h.f, maar ook d a t
de i m p u l s gegeven werd door h.f/o. Ook de l a a t s t e v e r o n d e r s t e l l i n g werd
door de experimenten v a n Compton b e v e s t i g d .

118

LICHTDEELTJES?

14

a. V e r k l a a r h e t o p t r e d e n v a n de m i n i m a l e g o l f l e n g t e en h e t v e r band t u s s e n d i e g o l f l e n g t e en de v e r s n e l s p a n n i n g .
b. Waarom vormt d i t een e x t r a a a n w i j z i n g v o o r h e t b e s t a a n v a n
fotonen?

15

Welke v e r s n e l s p a n n i n g i s e r i n de b u i s n o d i g om een rntgens t r a l i n g met X = 10" m t e v e r k r i j g e n ?

1

7.5

16

a. Welke e x p e r i m e n t e n u i t h o o f d s t u k 5 g e b r u i k e n de g o l f t h e o r i e
om h e t gedrag van rntgenstraling t e v e r k l a r e n ?
b. Men z e g t vaak d a t s t r a l i n g een d u a l i s t i s c h k a r a k t e r h e e f t .
Wat zou daarmee b e d o e l d worden?

17

L a a t z i e n d a t de i m p u l s v a n een d e e l t j e (p = mv) e n d i e v a n een

f o t o n (p = h.f/a) d e z e l f d e eenheid hebben.

OVERIGENS

N a a s t de h i e r i n p a r a g r a a f 7.4 genoemde a s p e k t e n waren e r meer o n t w i k k e l i n g e n d i e h e t i d e e v a n f o t o n e n en de d e e l t j e s e i g e n s c h a p p e n v a n l i c h t g o l v e n ondersteunden. Zo werd a l i n 1902 de s t r a l i n g s d r u k v a n h e t l i c h t

gemeten. E n zo h e e f t ook E i n s t e i n s r e l a t i v i t e i t s t h e o r i e v e e l b e v e s t i g d
van wat werd vermoed,
Ten t i j d e van Compton (1923) was h e t f o t o n e i g e n l i j k a l l a n g een aanvaard
begrip.

fig.

7.13 De wieken van h e t m o l e n t j e

aan de ene k a n t
andere
die

zijn

zwart en aan de

k a n t gliramend.

Fotonen

op de glimmende k a n t

vallen

worden t e r u g g e k a a t s t en l e v e r e n
daardoor

een twee maal zo g r o t e

impuls aan h e t m o l e n t j e dan de

f o t o n e n d i e op de zwarte
vallen

en d i e d a a r

kant

geabsorbeerd

worden. Door d a t v e r s c h i l i n
overgedragen

impuls g a a t h e t

m o l e n t j e d r a a i e n . D i t - h e e l goed
vacum gezogen - m o l e n t j e
dus p r e c i e s de andere
het

m o l e n t j e van C r o o k e s

blz.7^)

draait

k a n t op dan
(zie

d i e g a a t d r a a i e n , omdat

de g a s m o l e c u l e n
r e ) zwarte

d i e op de (warme-

k a n t b o t s e n met een

extra grote snelheid

wegschieten.

119

ELEKTRONENGOLVEN?

INHOUD:

8.1

8.1

Hypothese v a n De B r o g l i e

119

8.2

Bevestiging

121

d o o r D a v i s s o n en Germer

HYPOTHESE VAN DE BROGLIE

Z o a l s j e a l e e r d e r h e b t kunnen c o n s t a t e r e n i n d i t thema i s e r een mooie

t h e o r i e , n d i e a l l e f e i t e l i j k h e d e n b e s t r i j k t en v o o r u i t k i j k t .
Ook a l z a l de E e r s t e W e r e l d o o r l o g v o o r s t i l s t a n d en v e r t r a g i n g hebben
gezorgd i n de o n t w i k k e l i n g v a n de w e t e n s c h a p , h e t b l i j f t o p m e r k e l i j k
d a t h e t t o t 1923/1924 duurde v o o r iemand de paradox i n de d i s c u s s i e o v e r
d e e l t j e s en g o l v e n opmerkte.
L o u i s de B r o g l i e was degene d i e h e t r e v o l u t i o n a i r e woord s p r a k .

fig.

8.1 L o u i s de

Broglie.

In z i j n N o b e l p r i j s r e d e i n 1 9 2 9 z e g t h i j o v e r d e z e p a r a d o x :
"De q u a n t u m t h e o r i e v a n h e t l i c h t i s n i e t b e v r e d i g e n d : omdat d e
t h e o r i e s l e c h t s de e n e r g i e v a n h e t f o t o n d e f i n i e e r t . De h e e r s e n d e
p u r e deeltjestheorien b e v a t t e n n i e t s d a t o n s i n s t a a t s t e l t e e n
f r e k w e n t i e v a s t t e l e g g e n . Om d i e r e d e n a l l e e n a l z i j n we v e r p l i c h t
- z o a l s b i j h e t l i c h t - h e t i d e e v a n d e e l t j e en d a t v a n g o l f g e l i j k t i j d i g t e beschouwen
De b e w e g i n g v a n e l e k t r o n e n i n e e n s t a b i e l e a t o o m w o r d t b e s c h r e v e n met b e h u l p v a n n a t u u r l i j k e g e t a l l e n ( o . a . de s c h i l l e n 1 ,
2 , . . . e n z . ) . T o t d a t B o h r z i j n atoommodel o p s t e l d e w a r e n i n t e r f e r e n t i e v e r s c h i j n s e l e n de en i g e - . v e r s c h i j n s e l e n samen met s t a a n d e g o l v e n ,
w a a r b i j n a t u u r l i j k e g e t a l l e n voorkwamen
D i t a l l e s b r a c h t me e r t o e e l e k t r o n e n n i e t s i m p e l w e g a l s
d e e l t j e s t e b e s c h o u w e n , maar z e o o k e e n p e r i o d i c i t e i t t e g e v e n " .

120

ELEKTRONENGOLVEN?

G e b r u i k makend van de f o r m u l e s v o o r h e t
E = h.f

foton:

en

d e f i n i e e r t De B r o g l i e de f r e k w e n t i e en de g o l f l e n g t e van een d e e l t j e .
Met \.f=Q k r i j g t h i j v o o r de i m p u l s van een foton:
h
A l s nu v o o r p de f o r m u l e v o o r de i m p u l s van een d e e l t j e wordt

ingevuld:

p = mv
wordt d a t :
h
_
i .
h
m.v = v
ofwel a =
A
m.v
Deze g o l f l e n g t e beschouwde De B r o g l i e nu a l s de g o l f l e n g t e van een mat e r i e e l d e e l t j e : de De B r o g l i e - g o l f l e n g t e .
De g o l f l e n g t e van h e t d e e l t j e wordt k o r t e r , a l s z i j n i m p u l s toeneemt.
Een d e e l t j e m e t - g r o t e i m p u l s en e n e r g i e h e e f t dan ook een k l e i n e g o l f l e n g t e en een g r o t e f r e k w e n t i e .
1 L a a t z i e n d a t h/m.v de e e n h e i d van l e n g t e h e e f t .
2

E e n l e e r l i n g f i e t s t met een s n e l h e i d van 18 km/h van s c h o o l naar

h u i s . De g e z a m e n l i j k e massa van de l e e r l i n g , f i e t s en t a s b e d r a a g t 74 k g .
a. Bereken de g o l f l e n g t e van de l e e r l i n g op z i j n f i e t s .
b. Waarom i s de De B r o g l i e - g o l f l e n g t e v o o r v e r s c h i j n s e l e n u i t de
d a g e l i j k s e omgeving v o l s t r e k t o n b e l a n g r i j k ?

De m i d d e l b a r e s n e l h e i d v a n een w a t e r s t o f a t o o m b i j 20C b e d r a a g t
1897 m/s. Zoek de o v e r i g e benodigde gegevens op i n h e t BINASboek ( t a b e l 7 ) .
a. Bereken de De B r o g l i e - g o l f l e n g t e van d i t w a t e r s t o f a t o o m
( r = 5,3.10' m).
b. V e r g e l i j k de g o l f l e n g t e met de a f m e t i n g e n van h e t atoom. Kan
de g o l f l e n g t e van b e l a n g z i j n b i j de b e s c h r i j v i n g ban h e t gedrag
van h e t atoom?
11

Een e l e k t r o n i n een rntgenbuis wordt v e r s n e l d door een spanning

van 70 kV. De s n e l h e i d van h e t e l e k t r o n b e d r a a g t dan ongeveer
1,5.10 m/s ( l e t op! i n de b u u r t van de l i c h t s n e l h e i d ! ) .
a. Bereken de g o l f l e n g t e van h e t e l e k t r o n .
8

Om b i n n e n een atoom door t e d r i n g e n moet de De B r o g l i e - g o l f l e n g t e

k l e i n e r z i j n dan de a f m e t i n g e n van een atoom.
b. Bereken de omtrek van h e t w a t e r s t o f a t o o m . L a t e n we v e r o n d e r s t e l l e n d a t h e t e l e k t r o n om de k e r n d r a a i t met een s t r a a l d i e
g e l i j k i s aan d i e van h e t w a t e r s t o f a t o o m .
c. V e r g e l i j k de g o l f l e n g t e van h e t e l e k t r o n met de g r o o t t e van
de omtrek. Leg u i t waarom de De B r o g l i e - g o l f l e n g t e geen r o l
s p e e l t i n de gewone w e r e l d maar w e l i n de m i c r o w e r e l d van e l e k t r o n e n en p r o t o n e n .

121

ELEKTRONENGOLVEN?

8.2

BEVESTIGING DOOR DAVISSON EN GERMER

In 1 9 2 6 / 1 9 2 7 w a r e n D a v i s s o n e n Germer b i j d e B e l l L a b o r a t o r i e s b e z i g
aan e e n s e r i e e x p e r i m e n t e n w a a r b i j e l e k t r o n e n w e r d e n v e r s t r o o i d a a n
h e t o p p e r v l a k v a n e e n v a s t e s t o f . B i j de p r o e v e n s e r i e met n i k k e l
w e r d h e t vacum v a n d e o p s t e l l i n g d o o r e e n o n g e l u k v e r b r o k e n . De
l u c h t o x i d e e r d e h e t n i k k e l . Om de o x i d e l a a g t e v e r w i j d e r e n w e r d
het n i k k e l i n een oven u i t g e g l o e i d . B i j h e t h e r v a t t e n v a n de p r o e f
r e a l i s e e r d e n D a v i s s o n en Germer z i c h n i e t d a t de k r i s t a 1 s t r u k t u u r
van h e t n i k k e l g r o n d i g was g e w i j z i g d . H e t b l o k n i k k e l was v e r a n d e r d
van p o l y k r i s t a l 1 i j n ( v e e l k l e i n e k r i s t a l l e n d i e t e n o p z i c h t e v a n
e l k a a r w i l l e k e u r i g z i j n g e o r d e n d ) i n n g r o o t m o n o k r i s t a l . De r e s u l t a t e n w a r e n met h e t m o n o k r i s t a l v o l l e d i g a n d e r s .

9>

detector

invallend*
tok tronen bundel

fig.

8.2 E x p e r i m e n t van D a v i s s o n en
Germer.
Een

elektronenbundel

valt

l o o d r e c h t op een n i k k e l kristal.

Met een d e t e c t o r

wordt gemeten h o e v e e l elekt r o n e n e r i n een b e p a a l d e

richting,
hoek 8 ,
Het
kristal

gegeven door de

verstrooid

geheel s t a a t

vacum

worden.
i n een

ruimte.

B i j bepaalde hoeken t r a d e n scherpe maxima en minima op i n de i n t e n s i t e i t

van de v e r s t r o o i d e e l e k t r o n e n . Dat was een v e r r a s s e n d e o n t d e k k i n g , omdat
maxima en minima i n de i n t e n s i t e i t z i c h i n h e t l a b o r a t o r i u m t o t dan t o e
a l l e e n voorgedaan hadden b i j g o l f v e r s c h i j n s e l e n . V e r d e r e metingen t o o n den aan d a t de hoeken a f h a n k e l i j k z i j n van de e n e r g i e van de e l e k t r o n e n h e n d e l . Dat was op B r a g g - r e f l e k t i e .
B i j een v e r s n e l s p a n n i n g van 54 V b l e e k de hoek 9 een waarde t e hebben
van 65 ; de r o o s t e r c o n s t a n t e X was b e p a a l d op 0,91 x 1 0 ~ m. Dat l e v e r de met de B r a g g - r e f l e k t i e een waarde v o o r X v a n 1 ,65.10"" m.
1 0

10

a. C o n t r o l e e r deze waarde met behulp v a n de f o r m u l e v a n Bragg.

b. Bereken de De B r o g l i e - g o l f l e n g t e .
c. V e r g e l i j k de twee waarden met e l k a a r . Wat i s j e c o n c l u s i e ?

Het j a a r e r o p v o e r d e G.P. Thomson ( z o o n v a n J . J . Thomson) de p r o e f

u i t met d u n n e m e t a a l f o l i e s .
D e b i j e en S c h e r r e r d e d e n h e t met t o t p o e d e r v e r m a l e n
kristallen.
V l a k daarna toonde S t e r n aan d a t ook a - d e e l t j e s g o l f e i g e n s c h a p p e n
v e r t o o n d e n met e e n g o l f l e n g t e v a n de v o o r s p e l d e w a a r d e .

122

I n h o o f d s t u k 3 ( f i g . 3.9 t/ra 3.33) i s gekeken naar i n t e r f e r e n t i e v e r s c h i j n s e l e n van s t r a l i n g b i j twee c o h e r e n t e t r i l l i n g s b r o n nen. I n o n d e r s t a a n d e f i g u r e n wordt aangegeven hoe j e , met
een
k u n s t g r e e p , twee c o h e r e n t e e l e k t r o n e n b r o n n e n k u n t maken. De
l i j n v o r m i g e e l e k t r o n e n b r o n C z e n d t e l e k t r o n e n u i t met een e n e r g i e
van 20 keV (1 eV = 1 , 6 . 1 0
j o u l e ) . Het o m h u l s e l van C en de
p l a t e n A en B z i j n g e a a r d . I n h e t midden van A en B b e v i n d t z i c h
een dunne d r a a d van z i l v e r d i e op een p o t e n t i a a l van +10 V gehouden w o r d t .
-19

Door de a f b u i g i n g i n h e t e l e k t r i s c h e v e l d t u s s e n A en B o n t s t a a n
e r o v e r l a p p e n d e e l e k t r o n e n b u n d e l s op de f o t o g r a f i s c h e p l a a t F.
Deze b u n d e l s l i j k e n t e komen van twee d e n k b e e l d i g e bronnen op
een a f s t a n d van 0,1 mm van e l k a a r , e l k op een a f s t a n d van 4 m
van de f o t o g r a f i s c h e p l a a t F. De o v e r l a p p e n d e b u n d e l s v e r o o r z a ken op de f o t o g r a f i s c h e p l a a t een i n t e r f e r e n t i e p a t r o o n . D i t i s
2500 k e e r v e r g r o o t a f g e b e e l d i n f i g . 8.6.
a. Toon aan dat de a f s t a n d t u s s e n twee opeenvolgende maxima
g e l i j k i s aan 360
nm.
b. Bereken met de i n t e r f e r e n t i e f o r m u l e de g o l f l e n g t e van de
elektronen.
c. C o n t r o l e e r of de gevonden waarde overeenkomt met de De B r o g l i e - g o l f l e n g t e van e l e k t r o n e n .

fig.

8.6

Het
de

interferentiepatroon
fotografische plaat

vergroot).

op

(2500 x

'123

VOORUITBLIK NAAR DE QUANTUMMECHANICA

INHOUD:

9.1

9.1

Stand van zaken i n

1925

9.2

Nogmaals de p r o e f van Young

9.3

Door welk g a t ?

9.4

De aanpak van Schrdinger en H e i s e n b e r g

STAND VAN ZAKEN IN 1925

I n 1925 had de natuurkunde de b e s c h i k k i n g over wat we nu noemen de klassieke natuurkunde:

de theorien van het e l e k t r o m a g n e t i s m e ( g o l v e n ) en
van de mechanica ( d e e l t j e s ) waarmee de g e b e u r t e n i s s e n i n de m a c r o w e r e l d ,
z o a l s w i j d i e z i e n , goed v e r k l a a r d en v o o r s p e l d konden worden. Daarnaast
waren e r de hypotheses van De B r o g l i e en E i n s t e i n v o o r de m i c r o w e r e l d
over de g o l f / d e e l t j e d u a l i t e i t van m a t e r i e en e l e k t r o m a g n e t i s c h e s t r a l i n g . Men had t o e n , net a l s j i j nu m i s s c h i e n ook, n i e t het g e v o e l werkel i j k t e b e g r i j p e n hoe de n a t u u r i n e l k a a r z i t . Of z o a l s L o r e n t z het
uitdrukte:
" D i t a l l e s h e e f t een g r o t e s c h o o n h e i d , maar jammergenoeg b e g r i j p e n we
het n i e t e c h t . We b e g r i j p e n de hypothese van P l a n c k n i e t en evenmin
waarom n i e t - s t a t i o n a i r e e l e k t r o n e n b a n e n moeten worden u i t g e s l o t e n " .
Er moest een nieuwe t h e o r i e gevonden worden, d i e de f y s i c i weer h e t gev o e l moest geven de n a t u u r te b e g r i j p e n . En j a , t u s s e n 1925 en 1928 o n t s t o n d de quantummechanica, d i e de raicrowereld goed b e s c h r i j f t . Deze
nieuwe t h e o r i e i s nog a b s t r a k t e r en l i g t nog v e r d e r van onze d a g e l i j k s e e r v a r i n g e n a f dan de t o c h a l m o e i l i j k e k l a s s i e k e theorien. B i j het b e g r i j pen van de quantummechanica d i e n t z i c h een nieuw probleem aan. A l s w i j
een v e r s c h i j n s e l w i l l e n b e g r i j p e n p r o b e r e n we ons e r een v o o r s t e l l i n g
van t e maken wat e r g e b e u r t .
G o l f - en deeltjestheorien g e b r u i k e n b e e l d e n u i t onze gewone t a a l , aang e v u l d met w i s k u n d i g e v o o r s t e l l i n g e n . Onze t a a l i s o n t s t a a n en u i t g e g r o e i d op b a s i s van e r v a r i n g e n u i t h e t d a g e l i j k s l e v e n . Maar d i e s c h i e t e n
hopeloos t e k o r t a l s het gaat om m i c r o s c o p i s c h e p r o c e s s e n . Om d i e te bes c h r i j v e n b l i j f t dus a l l e e n nog d i e andere, nauwkeurige ' t a a l ' v o o r h a n den: de wiskunde.
Desondanks z u l l e n we i n de v o l g e n d e p a r a g r a f e n p r o b e r e n i n gewone t a a l
en i n d e e l t j e s - en g o l f b e e l d e n een t i p j e van de s l u i e r van de quantummechanica op te l i c h t e n . Daartoe z u l l e n we de i n t e r f e r e n t i e - e x p e r i m e n t e n
met een dubbele s p l e e t met l i c h t en e l e k t r o n e n p r o b e r e n te b e s c h r i j v e n
met l i c h t d e e l t j e s ( f o t o n e n ) en e l e k t r o n e n g o l v e n .

9.2

NOGMAALS DE PROEF VAN YOUNG

probleemstelling
De p r o e f van Young was i n de 19e eeuw een experiment dat i e d e r e e n o v e r t u i g d e van het g o l f k a r a k t e r van h e t l i c h t . Volgens P l a n c k en E i n s t e i n
h e e f t l i c h t 5ok een d e e l t j e s k a r a k t e r : j e kunt een l i c h t b u n d e l o p v a t t e n
a l s een stroom f o t o n e n . I n h e t b e g i n van deze eeuw s t o n d men v o o r de
taak het d e e l t j e s - en het g o l f k a r a k t e r van h e t l i c h t met e l k a a r te v e r zoenen. Welke merkwaardige eigenschappen moeten f o t o n e n hebben om e r de
p r o e f van Young mee t e v e r k l a r e n ? Wat i s de f y s i s c h e b e t e k e n i s van het
fotonenmodel b i j deze p r o e f ? L a t e n we maar proberen tegen welk probleem

124

VOORUITBLIK NAAR DE QUANTUMMECHANICA

we o p l o p e n , a l s we naar de p r o e f van Young k i j k e n v a n u i t een f o t o n o p v a t t i n g , u i t e r a a r d zonder de e x p e r i m e n t e l e r e s u l t a t e n d i e h i e r i n

e e r s t e i n s t a n t i e op een g o l f k a r a k t e r d u i d e n t e ontkennen.

scherm
fig.

9.1 De p r o e f v a n

Young.

I n f i g . 9.1 s t a a t de p r o e f van Young nog eens getekend. De v e r k l a r i n g

van de l i c h t e en donkere s t r e p e n i s met de g o l f t h e o r i e e e n v o u d i g . Maar
nu: s t e l n u eens d a t de b r o n een h e l e zwakke i s . Voor de g o l f t h e o r i e i s
d a t geen probleem: e r b l i j v e n g o l f f r o n t e n u i t g e z o n d e n worden (maar met
een k l e i n e a m p l i t u d e ) d i e t e g e l i j k e r t i j d door L i en L gaan en d a a r de
nieuwe bronnen vormen d i e v o o r h e t i n t e r f e r e n t i e p a t r o o n op h e t schema
zorgen.
Maar nu met f o t o n e n : de b r o n kan z zwak z i j n d a t h e t de f o t o n e n n
v o o r n u i t z e n d t . J e zou de f o t o n e n kunnen nummeren: 1, 2, 3 enz.
2

fotonen

door n opening

E e r s t komt f o t o n 1 op h e t scherm aan. D i e zou dan door n van de open i n g e n L j of L gegaan moeten z i j n . (Bedenk: v o l g e n s de g o l f t h e o r i e
worden de openingen b e i d e t e g e l i j k gepasseerd!) S t e l d a t de f o t o n e n
1, 2, 5, 8, ... door L j gegaan z i j n en de f o t o n e n 3, 4, 6, 7, ... door
L
. Dan kun j e j e a f v r a g e n : w e l k b e e l d geven de f o t o n e n 1, 2, 5, 8, ...
op h e t scherm? Deze f o t o n e n z i j n a l l e m a a l door n opening gegaan. Een
l i c h t b u n d e l d i e op n opening v a l t , z a l d a a r a c h t e r een
buigingspatroon
geven. Ten g e v o l g e van de f o t o n e n 1, 2, 5, 8, ... moet j e dus een b u i g i n g s p a t r o o n verwachten ( f i g . 9.2).
2

fig.

9.2 De f o t o n e n d i e d o o r

n g a t

gaan.

125

VOORUITBLIK NAAR DE QUANTUMMECHANICA

Dat i s op z i c h a l h e e l merkwaardig! De f o t o n e n gaan n i e t a l l e m a a l r e c h t door en komen n i e t op n p l e k t e r e c h t , maar worden een b e e t j e g e s p r e i d :

j e k u n t n i e t van n foton v o o r s p e l l e n waar d i e preoes t e r e c h t komt, w e l
van een ( g r o o t ) a a n t a l f o t o n e n : d i e geven een.statistische
spreiding
te
zien.
De e e r s t e conclusie
i s daarom: j e k u n t v o o r een f o t o n a l l e e n de kans o f
de waarschijnlijkheid
v o o r s p e l l e n dat d i e ergens t e r e c h t komt. Daarom
wordt een f o t o n nu i n de natuurkunde b e s c h r e v e n met b e h u l p van een waars c h i j n l i j k h e i d s funktie .
fotonen

door twee

openingen

Ook de f o t o n e n 3, 4, 6, 7, ... d i e door L gegaan z i j n , zouden een b u i g i n g s p a t r o o n moeten geven z o a l s i n f i g . 9.2, maar dan een s t u k j e v e r s c h o ven. En b i j e l k a a r ... geven z e niet de som van d i e twee b u i g i n g s p a t r o n e n
maar een hl ander p a t r o o n : het i n t e r f e r e n t i e p a t r o o n van f i g . 9.1! De
kans om ergens op het scherm een f o t o n aan t e t r e f f e n b i j een dubbele
o p e n i n g i s dus niet g e l i j k aan de som van de kansen om een f o t o n u i t L j
en een f o t o n u i t
te k r i j g e n . Dat i s h e e l merkwaardig!
De tweede conclusie
i s daarom: de kans om ergens een f o t o n aan t e t r e f f e n h e e f t een g o l f k a r a k t e r . Dat wordt b e s c h r e v e n door w a a r s c h i j n l i j k h e i s f u n k t i e s van f o t o n e n , d i e w i s k u n d i g g e z i e n h e t z e l f d e u i t e r l i j k hebben
a l s de f u n k t i e s waarmee j e g o l v e n k u n t b e s c h r i j v e n . Een g r o o t a a n t a l
f o t o n e n i n de p r o e f van Young geven dan b i j e l k a a r een s t a t i s t i s c h e v e r d e l i n g z o a l s i n f i g . 9.1.
Samenvattend kan dus gezegd worden dat f o t o n e n b e s c h r e v e n worden door
w a a r s c h i j n l i j k h e i d s f u n k t i e s d i e e r a l s een g o l f f u n k t i e u i t z i e n . Men
noemt dat wel ' w a a r s c h i j n l i j k h e i d s g o l v e n ' .
Wat moet j e j e daar nu b i j v o o r s t e l l e n ? N i e t zo v e e l : de w i s k u n d i g e v o o r s t e l l i n g van f o t o n e n i s h e e l b e v r e d i g e n d : d i e l e i d t t o t v o o r s p e l b a r e
r e s u l t a t e n . Maar v o o r s t e l l i n g e n a l s g o l f o f d e e l t j e gaan n i e t meer op.
Het b e s t e i s maar per v e r s c h i j n s e l n a t e gaan w e l k b e e l d het b e s t e b i j
het v e r s c h i j n s e l past.
2

GOLF-DEELTJE DUALITEIT VAN HET ELEKTRON

Ook met e l e k t r o n e n kan j e de p r o e f van Young doen. Ondanks het
g r o t e v e r s c h i l t u s s e n f o t o n e n ( d e e l t j e s met de l i c h t s n e l h e i d ) en
e l e k t r o n e n ( g e l a d e n d e e l t j e s d i e a l l e r l e i s n e l h e d e n kunnen
hebben) k r i j g j e t o c h ongeveer h e t z e l f d e r e s u l t a a t met de a f s t a n d
t u s s e n de twee openingen n i e t v e e l g r o t e r i s dan de De B r o g l i e golf lengte.

scherm
fig.

9.3 De p r o e f van Young met e l e k t r o n e n .

126

VOORUITBLIK NAAR DE QUANTUMMECHANICA

a. Yvonne p r o b e e r t h e t r e s u l t a a t t e v e r k l a r e n door t e zeggen:

" E l e k t r o n e n kunnen e l k a a r u i t d o v e n " .
Welk model v a n een e l e k t r o n g e b r u i k t z i j ? V i n d j e d a t v o o r deze
p r o e f een j u i s t model?
b. M a r i j k e p r o b e e r t h e t r e s u l t a a t t e v e r k l a r e n door t e zeggen
d a t de s t a t i s t i s c h e v e r d e l i n g v a n de e l e k t r o n e n op h e t scherm
b e s c h r e v e n wordt door ' w a a r s c h i j n l i j k h e i d s g o l v e n ' . Wat b e d o e l t
ze daarmee?

9.3

DOOR WELK GAT?

I n de v o r i g e p a r a g r a a f namen we aan d a t een a a n t a l f o t o n e n door h e t ene,

een a a n t a l door h e t andere gat gaan b i j de p r o e f v a n Young. S t e l j e v o o r
dat we een e x p e r i m e n t w i l l e n doen w a a r i n we w i l l e n waarnemen w e l k e d e e l t j e s door h e t ene e n w e l k e door h e t andere g a t gaan. L e t op d a t onze
v r a a g s t e l l i n g u i t g a a t v a n een d e e l t j e s k a r a k t e r : de p r o e f d i e we gaan
doen i s dus een deeltj'esproef',
t e r w i j l de 'gewone' p r o e f v a n Young
t y p i s c h een golfproef
is.
L a t e n we nu maar eens met e l e k t r o n e n werken. Maar met f o t o n e n g a a t h e t
i n p r i n c i p e evenzo.
E r i s w e l een k l e i n e m o e i l i j k h e i d : de p r o e f d i e we gaan v o o r s t e l l e n i s
i n de p r a k t i j k n i e t e c h t u i t t e v o e r e n . Toch hebben we w e l wat aan de
c o n c l u s i e s d i e we e r u i t z u l l e n t r e k k e n , want d i e worden b e v e s t i g d door
- v e e l m o e i l i j k e r v o o r s t e l b a r e - proeven d i e echter wel u i t t e voeren
z i j n . Deze methode - h e t doen van een gedachte-experiment
- i s een b e l a n g r i j k h u l p m i d d e l g e b l e k e n i n de natuurkunde v a n na 1900. E i n s t e i n was
e r b i j v o o r b e e l d meester i n .
Hoe z i e t deze g e d a c h t e p r o e f e r nu u i t ? A l s we w i l l e n waarnemen door
welke o p e n i n g een e l e k t r o n komt, moet e r i e t s waarneembaars gebeuren a l s
d i e door de o p e n i n g g a a t . J e k u n t e r dan b i j v o o r b e e l d l i c h t op l a t e n
vallen.

detector

licht1 bron

elektronenkanon

fig.

9.4 E e n e x p e r i m e n t om w a a r t e nemen d o o r w e l k g a t e e n
elektron

g a a t met b e h u l p v a n e e n l i c h t b r o n .

Maar kunnen e l e k t r o n e n h e t l i c h t v e r s t r o o i e n ? A l s j e de g o l f l e n g t e v a n
het l i c h t g r o o t neemt t e n o p z i c h t e v a n de a f m e t i n g e n van h e t e l e k t r o n
(waarvoor de De B r o g l i e - g o l f l e n g t e een maat i s ) , dan b u i g t h e t l i c h t
gewoon om de e l e k t r o n e n heen zonder d a t h e t v e r s t r o o i d wordt ( z i e p a r .
3.4).
a. Bereken de De B r o g l i e - g o l f l e n g t e v a n e l e k t r o n e n d i e door een
s p a n n i n g v a n 30.000 V v e r s n e l d worden. Bereken ook de k i n e t i s c h e
e n e r g i e v a n dat e l e k t r o n .

127

VOORUITBLIK NAAR DE QUANTUMMECHANICA

b. Bereken de f r e k w e n t i e en de e n e r g i e van h e t f o t o n met ongev e e r d e z e l f d e g o l f l e n g t e . Tot welk d e e l van h e t e l e k t r o m a g n e t i sche spectrum b e h o o r t d i e ?

We moeten dus een f o t o n e n b r o n met g r o t e f r e k w e n t i e nemen. Een f o t o n kan
dan v e r s t r o o i d worden door een e l e k t r o n : dat z i j n we a l e e r d e r tegengekomen a l s c o m p t o n - v e r s t r o o i i n g .
x
f

v-jsi

/'

i/V _
TV"

j
fig.

\4. T

9.5 C o r a p t o n v e r s t r o o i i n g .

Aan de hand van h e t v e r s t r o o i d e f o t o n h.f kan de p l a a t s van h e t e l e k t r o n 'teruggerekend' worden, met andere woorden: kan g e z i e n worden door
welk van de twee openingen h e t e l e k t r o n p a s s e e r d e .
Maari e r i s nog i e t s gebeurd: h e t e l e k t r o n i s z e l f ook v e r s t r o o i d : z i j n
r i c h t i n g - i s v e r a n d e r d , ook de g r o o t t e van z i j n i m p u l s i s v e r a n d e r d . H e t
e l e k t r o n komt dus n i e t meer t e r e c h t op de p l a a t s op h e t opvangscherm,
waar d i e t e r e c h t moet komen! Op het opvangsoherm zullen we het i n t e r f e rentiepatroon
dus niet meer waarnemen.
Nu hadden we w e l een k l e i n e r e f r e k w e n t i e v o o r h e t f o t o n kunnen nemen,
dan was de impuls ( r i c h t i n g en g r o o t t e ) n i e t zo e r g v e r a n d e r d , maar dan
hadden we de p l a a t s (door welke opening?)
van h e t e l e k t r o n n i e t kunnen
bepalen.
U i t d i t gedachte-experiment z i j n twee b e l a n g r i j k e c o n c l u s i e s t e t r e k k e n ,
d i e h e e l algemeen g e l d e n en de u i t g a n g s p u n t e n van de quantummechanica
vormen:
1. Meten is verstoren', d o o r d a t j e meet, v e r a n d e r j e de t o e s t a n d z o a l s
d i e was. J e dwingt een systeem i n een t o e s t a n d d i e j e w i l t meten: l a a t
j e e l e k t r o n e n of l i c h t door 2 s p l e t e n v a l l e n , dan dwing j e de e l e k t r o n e n
en h e t l i c h t i n hun ' g o l f j a s j e ' ; w i l j e weten door w e l k g a t ze gaan, dan
dwing j e z e i n hun ' d e e l t j e j a s j e ' , omdat j e van h e t c o m p t o n e f f e k t ( b o t s i n g e n ) g e b r u i k maakt.
2. J e kunt n i e t t e g e l i j k e r t i j d p l a a t s en i m p u l s van een e l e k t r o n (of een
f o t o n ) meten. Hoe nauwkeuriger j e de n meet, des t e meer v e r s t o o r j e
de andere.
H e i s e n b e r g , een van de g r o n d l e g g e r s van de quantummechanica,
h e e f t d a t i n een f o r m u l e , v o o r de i m p u l s en de p l a a t s van een i n d i v i d u eel d e e l t j e , vastgelegd:
A p . A i > "sp"

( o n z e k e r h e i d s r e l a t i e van

Heisenberg)

met A p de o n z e k e r h e i d i n de i m p u l s , A x de o n z e k e r h e i d i n de p l a a t s en
h de c o n s t a n t e van P l a n c k . Met o n z e k e r h e i d wordt b e d o e l d de a f w i j k i n g
d i e een d e e l t j e h e e f t van de gemiddelde waarde d i e j e voor een g r o o t
a a n t a l d e e l t j e s meet. Hoe g r o t e r de o n z e k e r h e i d i n de p l a a t s b i j v o o r b e e l d i s , des te meer w i j k e n de gemeten p l a a t s e n van de i n d i v i d u e l e
d e e l t j e s a f van de gemiddelde p l a a t s , dus z i j n de gemeten p l a a t s e n s t a t i s t i s c h over een g r o t e r e r u i m t e v e r d e e l d .

128

VOORUITBLIK NAAR DE QUANTUMMECHANICA

k a a s

fig.

9.6 G r o t e o n z e k e r h e i d

i n de p l a a t s .

Kleine onzekerheid

f i g . 9.7 K l e i n e o n z e k e r h e i d

i n de i m p u l s .

Grote onzekerheid

i n de p l a a t s .
i n de i m p u l s .

DOOR WELKE OPENING GAAT EEN FOTON?

a. Hoe zou j e f o t o n e n kunnen waarnemen b i j h e t p a s s e r e n door n
van de twee openingen?
b. L e i d t h e t waarnemen v a n een f o t o n t o t d e z e l f d e c o n c l u s i e s a l s
hierboven voor het e l e k t r o n z i j n getrokken?

9.4

DE AANPAK VAN SCHRODINGER EN HEISENBERG

Na h e t p u b l i c e r e n v a n h e t werk van De B r o g l i e z a t de n a t u u r k u n d e w e r e l d
met een probleem, d a t e i g e n l i j k v e r r a s s e n d s n e l werd o p g e l o s t . Schrdinger en H e i s e n b e r g s p e e l d e n d a a r i n een b e l a n g r i j k e r o l n a a s t anderen
z o a l s P a u l i , D i r a c , D e b i j e , Bohr en E i n s t e i n . H e e l k o r t s t a a t h i e r o n d e r
de b i j d r a g e v a n de e e r s t e twee b e s c h r e v e n .
A l l e r e e r s t i s daar h e t werk v a n Schrdinger ( g e s t i m u l e e r d door D e b i j e ) .
Schrdinger l a s de ideen v a n De B r o g l i e en g i n g daarmee v e r d e r werken.
H i j s t e l d e wat nu de Schrdinger-vergelijking h e e t ( g e p u b l i c e e r d i n
1926) op:

Vx
2

C*.

y,

3) + ^ f

- (# - V

y,

(x,

z)

}X

(x,

y,

z)

=0

A l s j e h i e r i n v o o r een b e p a a l d g e v a l i n v u l t h o e v e e l e n e r g i e E e r i s e n
hoe de potentile e n e r g i e f u n k t i e V (x , y, z\ e r p r e c i e s u i t z i e t , k r i j g
j e a l s o p l o s s i n g een g o l f f u n k t i e X Or, y, z), d i e z o ' n w a a r s c h i j n l i j k h e i s f u n k t i e i s , z o a l s i n de v o r i g e p a r a g r a a f genoemd i s . Met de waars c h i j n l i j k h e i d s f u n k t i e kun j e de s t a t i s t i s c h e v e r d e l i n g v a n b i j v o o r b e e l d
de e l e k t r o n e n i n een w a t e r s t o f a t o o m v o o r s p e l l e n , a l s j e de E en V (x, y,
z) v a n h e t w a t e r s t o f a t o o m hebt i n g e v u l d .
O n a f h a n k e l i j k v a n Schrdinger kwam H e i s e n b e r g t o t een h e e l andere b e n a d e r i n g . Na c o n t a c t e n met Bohr, Kramers en P a u l i was h i j zeer genteress e e r d i n de e c h t e v o o r s t e l l i n g v a n e l e k t r o n e n b a n e n i n atomen. Om d i e
banen t e kunnen b e s c h r i j v e n o n t w i k k e l d e h i j een w i s k u n d i g model, w a a r i n
de meetbare g r o o t h e d e n z o a l s i m p u l s , e n e r g i e , p l a a t s e n z . met matvices
b e s c h r e v e n worden. T o t z i j n v e r r a s s i n g vond h i j d a t sommige v a n d i e
m a t r i c e s n i e t commutatief z i j n . B i j v o o r b e e l d d i e v a n de p l a a t s en van de
impuls.
/ P i l

Pl2 Pl\

P21
\P31

P 2 2 P23 ' F 2 1 *22 ^ 2 3 ^ * 2 1

*2 2 2 3 ? 2 1 P2 2
P 3 2 P 3 3 / \*31 *3 2 X 3
\X
X
X 3
\ p
p
p

f ll

12

F l l 12

l\

lA

kil

Pl2 Pl3\

31

?2 3
/
3

Max Born wees hem erop d a t de m a t r i x r e k e n i n g i n de wiskunde a l v e r o n t w i k k e l d was. Daarmee kon H e i s e n b e r g b e w i j z e n d a t n i e t - c o m m u t a t i e v e

129

VOORUITBLIK NAAR DE QUANTUMMECHANICA

fig.

9.8 E r w i n Schrdinger

(1887-1961).

fig.

9.9 Werner H e i s e n b e r g

(1901-1976)

grootheden z o a l s de impuls en de p l a a t s n i e t t e g e l i j k e r t i j d n a u w k e u r i g
gemeten konden worden. Dat was de a c h t e r g r o n d van z i j n o n z e k e r h e i d s r e l a t i e , d i e h i j daarmee a f g e l e i d had.
Ap.

Ax

In de e e r s t e j a r e n van de o n t w i k k e l i n g van de quantummechanica was de

Schrdinger-vergelijking f a v o r i e t , omdat d i e meer a a n s l u i t b i j de
' k l a s s i e k e ' natuurkunde. De m a t r i x w i s k u n d i g e b e n a d e r i n g won e c h t e r v e e l
terrein.
U i t e i n d e l i j k bleek dat beide benaderingen wiskundig gezien g e l i j k w a a r d i g
z i j n en i n e l k a a r omgezet kunnen worden. Daarmee was de b a s i s g e l e g d
v o o r de quantummechanica d i e u i t e i n d e l i j k verregaande c o n s e q u e n t i e s zou
hebben z o a l s de v e r d e r e o n t w i k k e l i n g v a n k e r n e n e r g i e , de v a s t e s t o f
f y s i c a ( o . a . t r a n s i s t o r , c h i p s , e . d . ) , de l a s e r , en ook v o o r de wetenschappen b u i t e n de f y s i c a z o a l s scheikunde en b i o l o g i e .
De samenleving zou z i c h zonder de quantummechanica n i e t hebben kunnen
o n t w i k k e l e n t o t wat h e t nu i s . V e e l nieuwe i n z i c h t e n z i j n e r dus door
gewonnen. Maar n d i n g i s e r d o o r v e r l o r e n gegaan: we kunnen n i e t meer
b e s l i s s e n o f l i c h t een g o l f o f een d e e l t j e i s , o f e l e k t r o n e n g o l v e n o f
d e e l t j e s z i j n . Maar daarmee moeten we l e r e n l e v e n .

<
m
k<

n
o
O

0
rt

m
H-

HCNJAM.N COUPRIE

A v . n u . L o u i M .
f

R. H . F O W L E R

A. PICCARO

E.HENRIOT

Eo. HERZEN

T M . DE DONDER

W. PAULI

SCHROEDINGER

P. EHRENFE8T

W. HEISENBERG

L. 8RILLOUIN

M. B O R N

N BOHR

E. VER8CHAFPELT
'i

pEBYE
I LANQMElR

M. KNUDSEN

W . L. BRAQQ

M. PLANCK

MADAM.

H . A KRAMERS
CURIE

P . A . M . DIRAC

H . A. LORENTZ

A. H . COMPTON

* EINSTEIN

L. V. o i BROGLIE

P LANGEVIN

C M . E. GUVE

C . T. R. W I L S O N
O. W . R I C H A R D S O N