3

leszek kolakowski
GESCHIEDENIS V. H. MARXISME
Het o n d e r s t a a n d e a r t i k e l vormt het a f s l u i t e n d e h o o f d s t u k
v a n het eerste deel v a n het b o e k De g e s c h i e d e n i s van
het M a r x i s m e v a n de P o o l s e f i l o s o o f L e s z e k K o l a k o w s k i .
K o l a k o w s k i s c h r e e f dit w e r k in de ja r e n 1 9 6 6 - 1 9 7 1*»
O f s c h o o n K o l a k o w s k i zich si n d s 1968 b u i t e n Po l e n
bevindt, c i r c u l e e r d e n k o p i e ë n van afzonderlijke h o o f d ­
st u k k e n sinds 1970 op grote schaal onder de Poolse
s o c i o l o g e n en f i l osofen. De k r i t i e k die door deze
l a a t s t e n w e r d u i t g e o e f e n d w e r d door de a u t e u r in de
uiteindelijke v e r s i e v a n het b o e k v e r w e r k t »
De g e s c h i e d e n i s v a n het M a r x i s m e zal vermoedelijk eind
1975 in het Po o l s verschijnen in Parijs. Het w e r k telt
in m a n u s k r i p t v e r s i e 809 p a g ina's. H o o f d s t u k XVI, dat
in het A S T wordt a f g edrukt, b e g i n t met een v e r v o l g op
en een s a m e n v a t t i n g v a n H o o f d s t u k XV, w a a r i n de
M a r x i s t i s c h e k e n n i s t h e o r i e en w e t e n s c h a p s f i l o s o f i e
w o r d e n b e h a n d e l d . D a a r n a ge e f t K o l a k o w s k i een o v e r ­
zicht v a n en k o m m e n t a a r op de in eerd e r e h o o f d s t u k k e n
b e s c h r e v e n o n t w i k k e l i n g v a n het M a r x i s t i s c h denken.

Hoofdstuk X V I w e r d uit het Po o l s v e r t a a l d door Michel

Korzec en D i c k Pels. O m een t o t a a l i n d r u k te g e v e n van
de i n h o u d v a n het b o e k n e m e n wij h i e r n a een o v e rzicht
op v a n de hoofdstukindeling.

deel 1
Voorwoord
In l e i d i n g
I H et o n t s t a a n van de d i a l e k t i e k
II De l i n k s e s t r o m i n g in het H e g e l i a n i s m e
III De i d e e ë n van M a r x in de a l l e r v r o e g s t e p e r iode
IV He s s en F e u e r b a c h
V Marx: vro e g e p o l i t i e k e en f i l o s o f i s c h e p u b l i k a t i e s
 4

VI De M a n u s k r i p t e n v a n 1844. De theorie van de

v e r v r e e m d e arbeid. De jonge Enge l s
VII De H e i l i g e F a m i l i e
VIII De D u i t s e Id e o l o g i e
IX R e k a p i t u l a t i e
X De s o c i a l i s t i s c h e i d e e ë n v a n de eer s t e helft der
19e eeuw t e g e n o v e r het s o c i a l i s m e v a n M a r x
XI De g e s c h r i f t e n en de strijd van M a r x en Eng e l s na
1847
X II Het k a p i t a l i s m e als de ontmenselijkte werkelijkheid
X I I I De tegenstrijdigheden van het k a p i t a l i s m e en de
a f s c h a f f i n g ervan. De e e n h e i d v a n de a f s c h a f f e n d e
b e w e g i n g en h a a r m e t h o d e n
X I V De drijfkrachten van het h i s t o r i s c h proces
X V De n a t u u r d i a l e k t i e k
XVI Rekapitulatie. Filosofisch kommentaar

deel 2
I Het M a r x i s m e en de T w e e d e I n t e r n a t i o n a l e
II Karl K a u t s k y en de D u i t s e o r t h o d o x i e
III R o s a L u x e m b u r g en r e v o l u t i o n a i r links
IV B e r n s t e i n en het r e v i s i o n i s m e
V J e a n Jaurès: M a r x i s m e als s o t e r i o l o g i e
VI Paul Lafargue: het h e d o n i s t i s c h M a r x i s m e
VII Geo r g e Sorel: het J a n s e n i s t i s c h M a r x i s m e
V I I I A n t o n i o L a b riola: een pog i n g tot een open
orthodoxie
IX L u d w i k K r z ywicki: het M a r x i s m e als i n s trument
van de s o c i o l o g i e
X K a z i m i e r z K e l l e s - K r a u s s : o r t h o d o x i e in een
Pool s e v e r s i e
XI S t a n i s l a w B r z o z o w s k i : M a r x i s m e als h i s t o r i s c h
subjektivisme
XII A u s t r o m a r x i s t e n , K a n t i a n e n in de M a r x i s t i s c h e
be w e g i n g . Het e t h i s c h s o c i a l i s m e
X I I I Het b e g i n v a n het R u s s i s c h M a r x i s m e
X I V Joeri P l e c h a n o w en de k o d o f i k a t i e van het
Marxisme
X V Het M a r x i s m e in R u s l a n d tot het o n t s t a a n van
het B o l s j e w i s m e
X V I H e t o n t s t a a n van het L e n i n i s m e
X V I I F i l o s o f i e en p o l i t i e k in de B o l s j e w i s t i s c h e
beweging
X V I I I De l o t g e v a l l e n van het L e n inisme: van
s t a a t s t h e o r i e tot s t a a t s i d e o l o g i e
 5
HFDST.XVI: RE CAPI TULATI E.
FI LOSOFI SCH COMMENTAAR.

1. De filoso f i e van M a r x en de f i l o s o f i e van E n g e l s

Als we de fi l o s o f i e v a n E n g e l s s a m e n v a t t e n dan o n t m o e t e n
we een w e r e l d b e e l d dat tegelijk f y s i s c h en a n t i - m e c h a n i s -
tisch is. Z i j n visie is die van een d y n a m i s c h e w e r e l d die
v o o r t s c h r i j d t n a a r hog e r e v o r m e n in de evolutie, die b e ­
staat bij de gratie van i n w e n d ig e k o n f l i k t e n en die m i d ­
dels deze k o n f l i k t e n een v o o r t d u r e n d e v e r r i j k i n g o n d e r ­
gaat, een w e r e l d die v e e l z i j d i g is in h a a r k w a l i t a t i e v e
g e d i f f e r e n t i e e r d h e i d . Het is een a n t i - f i l o s o f i s c h e , an-
t i - m e t a f y s i s c h e (hoewel op dit punt ink o n s e k w e n t e ) vers i e
van de diale k t i e k , die de k w a l i t a t i e v e g e d i f f e r e n t i e e r d ­
heid van de w e r e l d in a a n m e r k i n g neemt, en die n a d r u k legt
op de n i e t - r e d u c e e r b a a r h e i d van de w e r e l d tot een model.
Deze vis i e v e r t o o n t v e r w a n t s c h a p met het s c i ë n t i s m e en het
p o s i t i v i s m e in die zin dat zij v e r t r o u w e n stelt in de n a ­
t u u r w e t e n s c h a p p e n en a f w i j z e n d staat t e g e n o v e r de f i l o s o ­
fie v o o r z o v e r deze m e e r zou m o e t e n i n h o u d e n dan m e t h o d i ­
sche regels; tev e n s door haar a l g e m e n e e m p i r i s c h e en d e ­
ter m i n i s t i s c h e o r i ëntatie, en door een zekere, h o e w e l niet
d u i d e l i j k omsc h r e v e n , n e i g i n g naar het fen o m e n a l i s m e . Zij
ve r s chilt d a a r e n t e g e n van t y p i s c h p o s i t i v i s t i s c h e b e n a d e ­
ringen door de k r i t i e k op het r a d i k a l e e m p i r i s m e die is
ne e r g e l e g d in de theorie van de v e e l h e i d der b e w e g i n g s ­
vormen. (Ook op dit punt was echt e r Comte, die door M a r x
en E n g e l s met v o l s t r e k t e m i n a c h t i n g b e j e g e n d werd, een
vo o r l o p e r van Engels; ook hij v e r w i e r p de g e w e l d d a d i g e in­
vo e g i n g v an alle v e r s c h i j n s e l e n in m e c h a n i s t i s c h e m o d e l l e n
en p r e s e n t e e r d e een k l a s s i f i k a t i e van de w e t e n s c h a p p e n die
door E n g e l s met enkele kle i n e m o d i f i k a t i e s w e r d o v e r g e n o ­
men). We m o e t e n h i e r a a n t o e v o e g e n dat het e v o l u t i o n a i r e g e ­
z i chtspunt v a n E n g e l s b e t r e k k i n g heeft op de v e r s c h i l l e n d e
g ele d i n g e n v a n het u n i v e r s u m en niet op het u n i v e r s u m in
zijn t otalit e i t . Het u n i v e r s u m als t o t a l i t e i t is immers o n ­
eindig en eeuwig, en h e r s c h e p t - zoals te le z e n is in het
v o o r w o o r d tot D i a l e k t i k der N a t u r - in een e e u wige t r e d m o ­
len stee d s w e e r d e z e l f d e vormen. De v e r s c h i l l e n d e g e l e d i n ­
gen v an het heelal, de v e r s c h i l l e n d e s t e r r e n s t e l s e l s , zijn
 6

doo r de kra c h t v a n de in w e n d i g e n o o d z a k e l i j k h e i d b e ­
trokken in een e v o l u t i e p r o c e s dat h o g e r e z i j n s v o r m e n
v o o r t b r e n g t : o r g a n i s c h leven, bewu s t z i j n ; m a a r het u-
n i v e r s u m als geh e e l o n d ergaat zo'n e v o l u t i e niet. We
k u n n e n d a a r o m h a n d h a v e n dat wij, a a r d b e w o n e r s , op dit
m o m e n t leven in een sektor van het h e e l a l die zich n o g
in een b e g i n f a s e v a n haar o n t w i k k e l i n g bevindt, h o e ­
w el die o n t w i k k e l i n g tegen de a c h t e r g r o n d v a n de n a ­
tuur als g e h e e l s l e chts een e f e m e r i s c h e v o n k is die
o v e r i g e n s n o o d z a k e l i j k ste e d s w e e r o p n i e u w in ande r e
u i t h o e k e n v a n het u n i v e r s u m zal w o r d e n ontstoken.
V e l e o b s e r v a t i e s van Engels, i n g e g e v e n a l s ze war e n
door de t o e n m a l i g e stand v a n zaken in de n a t u u r w e t e n ­
sch a p en de w i s kunde, zijn v a n d a a g de d a g n a t u u r l i j k
o u d e r w e t s . D e s o n d a n k s bl e e f de a l g e m e n e r i c h t i n g van
zijn d e n k e n - het fysische w e r e l d b e e l d , de o p v a t t i n g
v an k e n n i s a l s w e e r s p i e g e l i n g v a n de w e r k e l i j k h e i d , de
t h e o r i e o v e r de r e l a t i v i t e i t v a n de kennis, de n a t u u r -
d i a l e k t i e k in de g e s c h i e d e n i s v a n het m a r x i s m e b e w a a r d
en v o r m d e zelfs de r u g g e g r a a t v a n d a t g e n e wat v o o r a l
in de R u s s i s c h e v e r s i e v a n het m a r x i s m e (Plechanow,
Lenin) b e s c h o u w d w e r d als m a r x i s t i s c h e f i l osofie p a r
e xc e l l e n e e . A n d e r z i j d s heeft het idee van de n a t u u r -
d i a l e k t i e k b i n n e n het m a r x i s m e o o k v e e l k r i t i e k o n t ­
moet. S t a n i s l a w B r z o z o w s k i is w a a r s c h i j n l i j k de e e r s ­
te gewe e s t die Engels' f i l o s o f i s c h e o r i ë n t a t i e a t t a ­
q ue e r d e a l s g e h e e l v e r s c h i l l e n d v a n die van Marx; ook
bij M a x A d l e r v i n d e n we u i t s p r a k e n o v e r s i g n i f i k a n t e
v e r s c h i l l e n t u s s e n de ideeën van de g r o n d l e g g e r s v a n
het ma r x i s m e . L a t e r heeft Lukl.cs b e l a n g r i j k e b e z w a r e n
geuit te g e n het idee van de n a t u u r d i a l e k t i e k . Deze b e ­
zwa r e n h a d d e n de v o l g e n d e g l o b a l e inhoud: de gedac h t e
dat de n a t u u r zelf zich d i a l e k t i s c h g e d r a a g t is in
str i j d met het b e g r i p d i a l e k t i e k zoals dat bij M a r x
voorkomt; v o o r M a r x werd met d i a l e k t i e k de o n d e r l i n g e
w i s s e l w e r k i n g t u s s e n subjekt en obje k t w e ergegeven,
een b e w e g i n g die streeft n a a r de e e n w o r d i n g van beide.
M a r x g i n g dus niet uit v a n een n a t u u r - a n sich die de
m e n s z i c h d o o r k e n n i s v e r m e e r d e r i n g e i g e n maakt, m a a r
zag de n a t u u r als a n t i t h e s e v a n de p r a k t i s c h e i n s p a n ­
ning, als s l e c h t s in het ka d e r van de p r a x i s gegeven.
De g e d a c h t e dat de m e n s de n a t u u r o m v o r m t - een o v e ­
r i g e n s e v i d e n t e g e d a c h t e - is o n v e r e n i g b a a r met de
k o n t e m p l a t i e v e vis i e op het k e n n i s p r o c e s , w a a r i n de
p r a k t i j k niet m e e r is dan e x p l o i t a t i e v a n de n a t u u r ­
k ra chten, of niet m e e r is d a n het k r i t e r i u m a.d.h.
w a a r v a n de j u i s t h e i d v a n onze v o o r o n d e r s t e l l i n g e n
wordt g e t oetst. De d i a l e k t i e k die v o l g e n s M a r x een
ee n h e i d v a n t h e o r i e en p r a k t i j k is, k a n niet zo w o r ­
den g e f o r m u l e e r d dat zij b e t r e k k i n g h e e f t op de n a -
t u u r - a n s i c h , omdat zij een p r a k t i s c h e b e w u s t z i j n s -
ontwikkeling veronderstelt.
 7

Dit probleem, dat b e s l i s s e n d is v o o r de v r a a g of we

in de te k s t e n van de g r o n d l e g g e r s v a n het w e t e n s c h a p ­
p e l i j k s o c i a l i s m e een h o a o g e n e e p i s t e m o l o g i e k u n n e n
a a n t r e f f e n , moet v o l g e n s mij als vo l g t w o r d e n gesteld:
De d i a l e k t i e k v a n E n g e l s is een g e d a c h t e n e x p e r i a e n t
dat o n t s t a a n is on d e r i n v l o e d v a n de o n t d e k k i n g e n v a n
D a r w i n en in het k l i a a a t dat d o o r het D a r w i n i s a e w e r d
geschape n . D e b e l a n g r i j k s t e t e n d e n s in dit s t a d i u a
v a n de d e n k o n t w i k k e l i n g w e r d g e v o r m d d o o r de n a t u r a ­
l i s t i s c h e i n t e r p r e t a i t e v a n het a e n s e l i j k leven, v a n
s ociale v e r s c h i j n s e l e n en v a n het k e n proces, d.w.z.
d oor een v i s i e op de m e n s e l i j k e g e s c h i e d e n i s als een
v o o r t z e t t i n g v a n en als een b i j z o n d e r e fase v a n de n a ­
t uurg e s c h i e d e n i s , die d e r h a l v e v e r o n d e r s t e l t dat b e ­
p a alde a l g e a e n e n a t u u r w e t t e n in een spec i f i e k e g e d a a n ­
te t e r u g k e r e n in de g e s c h i e d e n i s v a n de m e n sheid. Dit
is het s t a ndpunt dat d o o r E n g e l s wordt v e r d e d i g d . Hij
t wijfelt w e l i s w a a r niet a a n het b i j z o n d e r e k a r a k t e r
v an de a e n s e l i j k e g e s c h i e d e n i s en b e w e e r t n e r g e n s dat
de w e tte n der d i e r e n w e r e l d ter v e r k l a r i n g van die ge­
s c h i e d e n i s v o l d o e n d e zijn, of i.h.a. o n g e w i j z i g d op
menselijke saaenlevingen zouden kunnen worden toege­
past. E n g e l s verzet zich zelfs u i t d r u k k e l i j k tegen
een d e r g e l i j k e t r a n s p l a n t a t i e . Z i j n v e r t r e k p u n t is
iaaers dat de n a t u u r in h a a r o n t w i k k e l i n g s p r o c e s k w a ­
l i t a t i e f n i e u w e z i j n s v o r m e n schept en dat het s o c i a ­
le leven v a n de m e n s e n juist z o ' n k w a l i t a t i e v e n i e u w ­
v o r m i n g belic h a a a t . In L u d w i g F e u e r b a c h en het einde
der k l a s s i e k e D u i t s e f i l o s o f i e , w a a r hij s p r eekt e v e r
het v e r s c h i l t u s s e n de g e s c h i e d e n i s v a n de o r g a n i s c h e
w e r e l d in het a l g e a e e n en de a e n s e l i j k e ge s c h i e d e n i s ,
wijst hij erop dat a e n s e n zi c h in t e g e n s t e l l i n g tot
a n d e r e w e z e n s bij h u n h a n d e l i n g e n l a t e n l e i d e n door
b e w u s t e ao t i e v e n . N i e t t e m i n b a l l e n die i n d i v i d u e l e b e ­
sl u i t e n en h a n d e l i n g e n z i c h sa a e n tot 'objektieve'
w e t a a t i g h e d e n v a n de ges c h i e d e n i s , die z i c h d o o r z e t ­
ten o n a f h a n k e l i j k v a n het feit of a e n zich deze w e t -
m a t i g h e d e n al dan niet bew u s t is. D e z e g e d a c h t e kor-
r e s p o n d e e r t aet v e l e o p a e r k i n g e n v a n M a r x h i eromtrent;
het b e t o o g zou eoht e r niet k o n s i s t e n t zijn als a e n het
zo zou i n t e r p r e t e r e n dat het feit, dat de b e w u s t h e i d
v a n indi v i d u e l e g e d r a g i n g e n de w e t t e n v a n het a l g e a e ­
ne v e r l o o p der g e s c h i e d e n i s niet b e ï n v l o e d t het enige
k e n a e r k zou zijn w a a r d o o r de a e n s e l i j k e g e s o h i e d e n i s
z i c h v an de g e s o h i e d e n i s v a n de o v e r i g e n a t u u r o n d e r ­
scheidt. Het is iaa e r s niet w a a r s c h i j n l i j k dat de fi­
l o s o f i s c h e g r o n d b e g i n s e l e n v a n het a a r x i s m e in o v e r -
e e n s t e a a i n g te b r e n g e n zijn aet het g e l o o f in zulke
a l g e a e n e n a t u u r w e t t e n , die in de a e n s e l i j k e g e s c h i e ­
den i s in een s p e c i f i e k e g e d a a n t e zoud e n o p t r e d e n en
w a a r v a n o o k de w e t a a t i g h e d e n v a n het denken, g e l d e n -
 8

ti f i c e e r d met de p s y c h o l o g i s c h e of f y s i o l o g i s c h e r e ­
g e l m a t i g h e d e n van de h e r s e n f u n k t i e s , een spec i f i e k e
u i t i n g s v o r m z o u d e n zijn. Want t e r w i j l v o o r E n g e l s glo­
ba a l g e s p r o k e n de m e n s v e r k l a a r b a a r is a.d.h. van een
u n i v e r s e l e n a t u u r g e s c h i e d e n i s en z o d o e n d e o n d e r w o r p e n
is aan de b e w e g i n g v a n n a t u u r l i j k e e v o l u t i e w e t t e n die
slechts g e k e n d k u n n e n w o r d e n zoals ze fur s i c h zijn,
is de n a t u u r zoals we die k e n n e n v o o r M a r x d a a r e n t e ­
gen v e e l e e r een v e r v o l g op de mens, zijn p r a k t i s c h
v e r l e n g s t u k . N a t u u r l i j k heeft de m e n s de n a t u u r niet
g e s c h a p e n en is zij niet het prod u k t van zijn subjek-
tieve v o o r s t e l l i n g , m a a r de inhoud van de m e n s e l i j k e
k e n n i s wo r d t niet g e v o r m d door de n a t u u r - a n s i c h , m a a r
door het m e n s e l i j k e k o n t a k t met de natuur. M.a . w . het
p r a k t i s c h e k a r a k t e r v a n het k e n p r o c e s heeft v o o r H a r x
een b e t e k e n i s l a d i n g die u i t s t i j g t bo v e n o p m e r k i n g e n
over het feit dat de p r a k t i s c h e b e h o e f t e de belang-
s t e l l i n g s r i c h t i n g b e p a a l t en dat het p r a k t i s c h e h a n d e ­
len de t o e t s s t e e n v a n h y p o t h e s e s is. De m e n s e l i j k e
p r a k t i j k is zelf het e i g e n l i j k e obj e k t v a n de kennis,
d.w.z. o n z e k e n n i s k a n nooit b e v r i j d w o r d e n v a n het
s i t u a t i o n e l e p r a k t i s c h e k a r a k t e r v a n de v e r w e r v i n g
ervan. K o n t e m p l a t i e d o o r een s u b j e k t - f u r s i c h . een
subjekt dat g e z u i v e r d is v a n zijn v e r a n k e r i n g in zijn
h i s t o r i s c h e omgeving, als cogito is o n b e s t a a n b a a r , let
ligt e v e n m i n in onze macht om het obj e k t te zuiveren
v a n het feit dat het v o o r de m e n s s l e c h t s zi c h t b a a r
wordt in het k a d e r v a n een p r a k t i s c h b e p a a l d p e r s p e k -
tief, als een m e n s e l i j k objekt. Het k o n t a k t met de n a ­
tuur is de o n o v e r k o m e l i j k e v o o r w a a r d e v a n elke ken-
n i s v o r m i n g en in deze zin b e s t a a t er geen v o l t o o i d e
n a t u u r die we b e s c h o u w e n en v e r v o l g e n s a a n t e c h n i s c h e
m a n i p u l a t i e s o n d e r w e r p e n . De n a t u u r als o n z e n a t u u r is
ons s l e e h t s k e n b a a r in k o p p e l i n g met onze b e h o e f t e n en
ha n d e l i n g e n , het k e n n e n k a n niet b e v r i j d w o r d e n v a n
zijn m e n s e l i j k e , s o c i a l e en h i s t o r i s c h e gebonde n h e i d .
Me t a n d e r e woorden: het is o n m o g e l i j k om het t r a n s ­
cen d e n t a l e st a n d p u n t in te n e m e n dat het k e n n e n d sub­
jekt t r a n s f o r m e e r t tot een k o n t a i n e r v a n v o l t o o i d e n a ­
tu u rlijke vormen, die van deze v o r m e n s l e c h t s subjek-
tieve d u p l i k a t e n maakt. De m a t e r i a l i s t i s c h e o p v a t t i n g
va n het b e w u s t z i j n s p r o c e s zoals M a r x die v o o rstelt
houdt in dat m e n s e l i j k e kennisv o r m e n , m a a r o o k v e r l a n ­
gens, idealen, g e v o e l e n s en o p v a t t i n g e n , k o r t o m alle
b e w u s t z i j n s i n h o u d e n het produkt van het sociale en
hi s t o r i s c h e b e s t a a n van de mens zijn. De mens kan
zich dus o n m o g e l i j k een k o s m i s c h of g o d d e l i j k s t a n d ­
punt a a n m e t e n w a a r i n hij zijn m e n s e l i j k h e i d zou v e r ­
lat e n en de w e r k e l i j k h e i d k e n n e n d zou a b s o r b e r e n in
ha a r b u i t e n m e n s e l i j k e z e l f s t a n d i g h e i d , als een w e r k e ­
l i j k h e i d die niet l a n g e r het objekt vormt v a n het p r a k ­
tische m e n s e l i j k e leven.
 9

E r ia dus een d u i d e l i j k v e r s c h i l t u s s e n het o n u i t ­

g e s p r o k e n t r a n s c e n d e n t a l i s m e v a n de n a t u u r d i a l e k t i e k
en het a n t r o p o c e n t r i s c h e g e z i c h t s p u n t dat bij M a r x
d o m ineert . I l l u s t r a t i e f h i e r v o o r is de v e r s c h i l l e n ­
de b e t e k e n i s die H e g e l en de H e g e l i a a n s e d i a l e k t i e k
v o o r be i d e b e z itten. Engels, die de enorme v e r d i e n ­
s t e n v an H e g e l v o o r de u i t w e r k i n g van het k o n c e p t u -
ele g e r a a m t e v a n de d i a l e k t i e k erkent, w a a rbij hij
de D u itse a r b e i d e r s b e w e g i n g als de (enige echte)
e r f g e n a m e v a n de k l a s s i e k e Dui t s e fi l o s o f i e b e ­
schouwt, ziet als b e l a n g r i j k s t e v e r d i e n s t e v a n het
H e g e l i a n i s m e dat het voor eens en v o o r a l t i j d de
o n v e r m i j d e l i j k e t i j d s g e b o n d e n h e i d van alle v o r m e n
v a n het s o c i a l e leven he e f t a a n g e t o o n d . Hij k r i t i ­
seert H e g e l s o n d i a l e k t i s c h e o p v a t t i n g van de n a ­
tuur w a a r i n deze wo r d t v o o r g e s t e l d a l s zich steeds
in een e l l i p t i s c h e b e w e g i n g herh a l e n d , en verw i j t
h e m v o o r a l - in s a m e n k l a n k met de j o n g h e g e l i a a n s e
r a d i k a l e n v a n de jaren v e e r t i g - een 'tegen s p r a a k
t u s s e n s y s t e e m en me t h o d e ' . Deze t e g e n s p r a a k b e ­
staat h i e r i n dat in de d i a l e k t i e k een eeuw i g e o n t ­
w i k k e l i n g en een e e u w i g e b e w e g i n g v a n de n e g a t i e
w o r d t u i t g e s p r o k e n , zodat geen e n k e l e z i j n s v o r m of
m a a t s c h a p p i j v o r m als d e f i n i t i e f k a n w o r d e n b e ­
schouwd, en o n t k e n d moet w o r d e n dat een of an d e r
a b s o l u t u m f e i t e l i j k b e r e i k b a a r zou zijn; in t e g e n ­
s t e l l i n g tot deze g e d a c h t e n g a n g d e f i n i e e r t He g e l
e c h t e r to c h b e p a a l d e k u l t u u r v o r m e n - godsdienst,
staat en fi l o s o f i e - als d e f i n i t i e f en o n v e r m i j ­
delijk, en geraakt h i e r d o o r in k o n f l i k t met zijn
e i g e n metho d e .
Dit k o n f l i k t tus s e n m e t h o d e en s y s t e e m kan ech t e r
niet opge l o s t w o r d e n d o o r d a t men het p r i n c i p e van
de e e u w i g e v e r g a n k e l i j k h e i d v a n alle z i j n s v o r m e n
erkent en de m o g e l i j k h e i d van a f g e s l o t e n zi j n s ­
v o r m e n ve r w e r p t . M e n kan Heg e l u b e r h a u p t niet b e ­
g r i j p e n z o n d e r deze 'voltooiing' in het absolute,
en het idee v a n de n e g a t i v i t e i t , zo a l s dat door
de j o n g h e g e l i a n e n v e r k o n d i g d werd, heeft eigenljjk
g e e n H e g e l i a a n s e inh o u d meer. De k r i t i e k die in de
H e g e l i a a n s e leer op Kant en F i c h t e wordt geleverd,
en v o o r a l de k r i t i e k op de 'slechte oneindigheid'
o f w e l de eeuw i g e groei, b e s taat n a m e l i j k juist
daarin, dat een o n t w i k k e l i n g s f a s e v a n het zijn
s l e c h t s zin v e r k r i j g t door zijn b e t r o k k e n h e i d op
een t o e s t a n d v a n v o l t o o i i n g , en dat d a a r b u i t e n a l ­
les zi n l o o s en t e v e r g e e f s is, een e e u wige h e r h a ­
ling, ook al wordt deze o n t w i k k e l i n g g e p r e s e n ­
teerd on d e r de v l a g van 'vooruitgang'. A l l e e n een
e f f e k t i e f b e r e i k b a a r a b s o l u t u m - niet een a b s o l u ­
tum dat z i c h ophoudt op een m i s t i g e g r e n s l i j n w a a r
de w e r e l d a l t i j d in een 'slechte o n e i n d i g h e i d ' n a a r
 10

toe zou s t r e v e n - slechts een d e r g e l i j k b e r e i k b a a r

a b s o l u t u m k a n als r e f e r e n t i e p u n t d i e n e n dat zin geeft
a a n een of a n d e r stad i u m in de o n t w i k k e l i n g van de
Geest. W a n n e e r men het m o g e l i j k acht om uit de H e g e ­
li a a n s e d i a l e k t i e k de g e d a c h t e van de e e u w i g e v o o r ­
u i t g a n g te r e d d e n door die los te m a k e n van de kon-
s e r v a t i e v e v o l t o o i i n g s g e d a c h t e , dan bo u w t m e n een
k o n s t r u k t i e a n a l o o g aan het idee dat m e n de t e g e n ­
s p r a a k t u s s e n de alma c h t van God en de z e d e l i j k e vrij­
he i d der m e n s e n k a n o p h effen door God op te h e f f e n en
v e r v o l g e n s te b e w e r e n dat m e n zo de a u t h e n t i e k e in-
h o u d v a n het C h r i s t e n d o m , nl. het a t h e ï s m e heeft b e ­
waard. M a a r het C h r i s t e n d o m b e s t a a t o.a. juist bij de
gr a t i e v a n deze s p a n n i n g of t e g e n s t r i j d i g h e i d en het
e e n z i j d i g o p h e f f e n v a n een van de b e s t a n d d e l e n ervan
is ze k e r g e e n k r i t i s c h e a s s i m i l a t i e m a a r k o m t n e e r op
een s i m p e l e l i k w i d e r i n g . Op o v e r e e n k o m s t i g e wijze is
de v e r w i j d e r i n g v a n het p e r s p e k t i e f v a n de u i t e i n d e ­
lijke v e r z o e n i n g v a n het zijn uit het d e n k e n van Hegel,
te r w i j l m e n t e g e l i j k e r t i j d blijft v a s t h o u d e n aan het
idee v a n de o n e i n d i g e v o o r u i t g a n g , g e e n k r i t i s c h e a s ­
s i m i l a t i e v a n het H e g e l i a n i s m e m a a r de v e r w e r p i n g e r ­
van; de g e d a c h t e v a n de o n e i n d i g e v o o r u i t g a n g is op
zich niet in o v e r e e n s t e m m i n g te b r e n g e n aet het H e g e ­
l i a n i s m e en - wat a e e r is - zij is n i e t e e n s s p e c i ­
fi e k H e g e l i a a n s : zij is a f k o m s t i g van Kant en Fichte.
W a n n e e r die g e d a c h t e dus de k e r n zou m o e t e n zijn van
het d i a l e k t i s c h denken, dan zou het om een d i a l e k t i e k
gaan w a a r v o o r de H e g e l i a a n s e t r a d i t i e v o l s t r e k t o v e r ­
b o d i g zou zijn. De M a r x i s t i s c h e a s s i m i l a t i e van het
H e g e l i a n i s m e b e w e e g t zich ech t e r om een a n d e r e as:
M a r x spreekt o v e r de o m k e r i n g van H e g e l 'van zijn
h o o f d op z i j n v o e t e n ' , en niet o v e r de k o n s e r v e r i n g
v a n de m e t h o d e o n d e r v e r w e r p i n g v a n het systeea. Deze
twee u i t d r u k k i n g e n h e b b e n niet d e z e l f d e betekenis.
M a r x he e f t de i d e e e n van Kant en H e g e l b e t r e f f e n d e de
do e l a a t i g e o n t w i k k e l i n g v a n de g e s c h i e d e n i s n a a r een
v o l k o m e n e e n h e i d van de mens, d.w.z. n a a r een s i t u a ­
tie w a a r i n het m e n s e l i j k zijn s a m e n v a l t met het m e n ­
s e l i j k wezen, w a a r i n dus de t o e v a l l i g h e i d van het m e n ­
s e l i j k b e s t a a n o p g e h e v e n i s . een a n d e r e i n t e r p r e t a t i e
gegeven. De m e n s is niet v e r o o r d e e l d tot t o e v a l l i g ­
heid, zo a l s v e r k o n d i g d w e r d door S t i r n e r (en zoals
v e r k o n d i g d wo r d t d o o r de h u i d i g e e x i s t e n t i a l i s t i s c h e
filosofie, a l t h a n s haar a t h e ï s t i s c h e r i c h t i n g ) ; i n t e ­
gendeel, d a t g e n e wat tot nu toe t o e v a l l i g h e i d was en
wat de b e d r i e g l i j k e n a a m v a n v r i j h e i d droeg, b e r u s t t e
op de m a c h t v a n v e r d i n g l i j k t e k r a c h t e n o v e r de mens.
Het o p h e f f e n v a n deze v e r d i n g l i j k t e k r a c h t e n , dus het
o n d e r w e r p e n v a n de m e n s e l i j k e e x i s t e n t i e a a n zijn ei­
gen v r i j h e i d , het o p h e f f e n v a n het v e r s c h i l t u s s e n het
e m p i r i s c h e zijn en de m e n s e l i j k e n a t u u r , komt n e e r op
de o p h e f f i n g van de t o e v a l l i g h e i d van het bestaan. De
a e n s is n i e t l a n g e r o v e r g e l e v e r d a a n de w i l l e k e u r van
 11

v e r v r e e m d e k r a chten, die hij zelf g e s c h a p e n heeft, het

indi v i d u valt niet l a n g e r ten prooi aan de a n o n i e m e
m a a t s c h a p p i j en staat even m i n t e g e n o v e r de m a a t s c h a p ­
pij die zijn tot obje k t g e w o r d e n a r b e i d (kapitaal) in
ei g e n d o m heeft; kortom, het a b s o l u t e zijn v a n de m e n s
wordt v o l k o m e n g e r e a l i s e e r d in het f e i t e l i j k z i j n ,
w a a r d o o r dit l a a t s t e niet meer een t o e v a l l i g zijn is
m a a r een zijn dat d o o r zijn e e n d u i d i g h e i d het a l g e m e ­
ne w e z e n v a n de m e n s h e i d r e a liseert, en tev e n s in de
r e a l i s e r i n g van de m e n s e l i j k e v r i j h e i d de verwerkelij­
k i n g i nh o u d t v a n de h i s t o r i s c h e n o o d z a k e l i j k h e i d . Het
is dus m o g e l i j k een f u n d a m e n t e l e b r e u k l i j n in het m e n ­
s e l i j k z i j n op te h e f f e n - m a a r niet via de w e g die
w e r d u i t g e s t i p p e l d d o o r Hegel. Want H e g e l w a s niet in
staat om b i n n e n de g r e n z e n van z i j n m e t h o d e de v o l l e ­
dige m e n s te r e k o n s t r u e r e n , om re c h t te d o e n a a n zijn
w e r k e l i j k e eenheid, om d a t hij de m e n s tot z e l f b e w u s t ­
zijn en de m e n s e l i j k e s c h e p p i n g e n tot g e o b j e k t i v e e r d
z e l f b e w u s t z i j n r e d u c e e r d e - en om d a t hij de m e n s e l i j k ­
h e i d i n t e r p r e t e e r d e als een o n t w i k k e l i n g s m o m e n t v a n de
Qeest. D a a r de m e n s niet in staat is o m zijn ei g e n
t o e v a l l i g h e i d op te h e f f e n door d a t het a b s o l u t e zijn
a an die t o e v a l l i g h e i d u i t w e n d i g is heft H e g e l dus de
t o e v a l l i g h e i d van het i n d i v i d u e l e l e v e n in het g e h e e l
n iet op, of heft die s l e chts op m i d d e l s de o p h e f f i n g
v a n het i n d i v i d u e l e lev e n zelf, d.w.z. hij v e r o o r d e e l t
in feite de e m p i r i s c h e m e n s e l i j k e i n d i v i d u a l i t e i t tot
e e u w i g e t o e v a l l i g h e i d , a a n g e z i e n die i n d i v i d u a l i t e i t
d u u r z a a m is (zoals u i t g e d r u k t in de e e u w i g h e i d v a n de
s c h e i d i n g t u s s e n b u r g e r l i j k e m a a t s c h a p p i j en staat in
de H e g e l i a a n s e r e c h t s f i l o s o f i e ) . E e n w e r k e l i j k e o p h e f ­
fing v a n de t o e v a l l i g h e i d van het m e n s e l i j k z i j n moet
d e r h a l v e ten eer s t e i n h o u d e n dat de m e n s als een v o l ­
l e d i g zijn o p t reedt, d.w.z. als een fysiek, aktief,
e en zijn dat w o r s t e l t met de natuur, en ten tweede, dat
de i n d i v i d u a l i t e i t w o r d t opgevat a l s het e n i g werkelij­
ke, w aar b i j alle b u i t e n i n d i v i d u e l e z i j n s v o r m e n beschovwd
m o e t e n w o r d e n als het r e s u l t a a t v a n een a b e r r a t i e - die
o v e r i g e n s o n o n t k o o m b a a r is en een v o o r w a a r d e v o r m t v o o r
de t o e k o m s t i g e b e v r i j d i n g van de m e n s e l i j k e g e b o n d e n ­
heid, te w e t e n de v e r v r e e m d i n g v a n de arbeid. A l l e e n na
een d e r g e l i j k e b e w e r k i n g v a n het H e g e l i a n i s m e in m a t e ­
r i a l i s t i s c h e zin (het b e w u s t z i j n a l s een z i j n s e l e m e n t
v a n de v o l l e d i g e mens, a l s produkt v a n zijn p r a k t i s o h e
ak t i v i t e i t ) in i n d i v i d u a l i s t i s c h e zin (het i n d i v i d u a l s
het enig w e r k e l i j k e subjekt, w a a r b i j a l l e a n d e r e v o r m e n
v a n m e n s e l i j k zijn o p t r e d e n als p r e d i k a t e n v a n het kon-
krete) wo r d t het m o g e l i j k om de m e n s w e r k e l i j k met zieh-
zelf te v e r z o e n e n , zoals M a r x zo w e l in de M a n u s k r i p t e n
al s in Het K a p i t a a l v e r k o n d i g t . H e g e l wo r d t 'van zijn
h o o f d op zijn voeten' geplaatst, dus d a t g e n e wat v o o r
H e g e l s u b j e k t was wordt pr e d i k a a t en o m g e k e e r d (het in-
 12

d iv i d u en het a l g e m e n e zijn), en in p l a a t s v a n de v e r ­
u i t e r l i j k i n g v a n het b e w u s t z i j n treedt de veruiterlij­
k i n g v a n de n a t u u r l i j k e m e n s e l i j k e k r a c h t e n in de a r ­
b ei d - als de bron v a n alle h i s t o r i s c h e o n t w i k k e l i n g .
M a a r deze t r a n s f o r m a t i e v a n He g e l is g e e n o v e r n e m e n
v a n de m e t h o d e on d e r v e r w e r p i n g v a n het s y s t e e m m a a r
een o m v o r m i n g van zowel s y s t e e m als m e t h o d e . Want in
het n i e u w e s c h e m a t r e f f e n we v e r d e r het p e r s p e k t i e f
a a n v a n e e n zekere d e f i n i t i e v e o n t w i k k e l i n g s v o r m , die
M a r x v o o r s t e l t als het e i n d e van de v o o r g e s c h i e d e n i s
en het b e g i n v a n de w e r k e l i j k e g e s c h i e d e n i s . Het is
een d e f i n i t i e v e situa t i e in die zin, dat het tot dan
toe g e l d e n d e en de g e s c h i e d e n i s b e p a l e n d e d u a l i s m e
wor d t opgeheven: het d u a l i s m e t u s s e n het i n d i v i d u e n
het g e r e i f i c e e r d e s o c iale zijn, tus s e n de z e l f v e r -
d i n g l i j k i n g in de a r b e i d en het v e r v r e e m d e k a r a k t e r
va n de a r b e i d s p r o d u k t e n . Het o p h e f f e n v a n d e z e ge-
s £ e t e n h e i d en de t e r u g k e e r n a a r een v o l l e d i g e eenh e i d
is dus v o o r M a r x een e v e n o n o n t b e e r l i j k b e s t a n d d e e l
v an zijn l e e r als v o o r Hegel, h o e w e l het p r o c e s dat de
t w e e s p a l t schept, en dus o o k de u i t e i n d e l i j k e ter u g -
keer, een a n d e r e inh o u d heeft. Het d e f i n i t i e v e k a r a k ­
ter v a n de s o c i a l i s t i s c h e m a a t s c h a p p i j is, so a l s eer­
der v e r meld, zeker niet het g e v o l g v a n het a f r e m m e n
van v e r d e r e o n t w i k k e l i n g e n , m a a r v a n het v o l l e d i g u i t ­
do v e n v a n het k o n f l i k t t u s s e n het e m p i r i s c h l e v e n van
de m e n s en zijn w e z e n l i j k e natuur, d.w.z. v a n het w e g ­
n e m e n v a n a l l e r l e i b e l e t s e l s die de v e r v r e e m d e a r b e i d
en d a a r m e e de t o e v a l l i g h e i d v a n het l e v e n in de w e g
l e g d e n v a n een w e r k e l i j k k r e a t i e v e v e r w e z e n l i j k i n g v a n
de n a t u u r l i j k e k r a c h t e n v a n de mens. De a s s i m i l a t i e
v an het H e g e l i a n i s m e d o o r M a r x ho u d t d e r h a l v e iets a n ­
ders in d a n het v e r w e r p e n van het s y s t e e m met b e h o u d
van de m e t hode.
E e n a n a l o o g v e r s c h i l v i n d e n we t u s s e n de g e d a c h t e v a n
M a r x o m t r e n t de ' a f s c h a f f i n g v a n de f i l o s o f i e v i a h a a r
v er w e z e n l i j k i n g * en het s c i e n t i s t i s c h e p e r s p e k t i e f v a n
het ei n d e der f i l osofie die zou o v e r g a a n in de p o s i t i e ­
ve w e t e n s c h a p p e n . Het a f s c h a f f e n v a n de f i l o s o f i e is
v o o r M a r x een n a t u u r l i j k element in de t e r u g k e e r naar
een v o l l e d i g e m e n s e l i j k h e i d , een l o g i s c h g e v o l g v a n de
a f s c h a f f i n g v a n de a u t o n o m i e v a n d e n k p r o c e s s e n ten op­
z i c h t e v a n het l e v e n s p r o c e s als geheel. D e g e d a c h t e
wor d t e e n o n m i d d e l l i j k e b e v e s t i g i n g v a n het leven, het
l ev e n is d o o r d r o n g e n v a n z e l f b e w u s t z i j n , de d e l i n g t u s ­
sen l i c h a m e l i j k e en i n t e l l e k t u e l e a r b e i d zal w o r d e n a f ­
g es chaft, de geest zal zich niet k u n n e n v e r z e l f s t a n d i ­
gen in een ei g e n k o n i n k r i j k v a n fiktie, de filosofie,
h e t g e e n w i l zeg g e n dat het z u i v e r i n t e l l e k t u e l e s t r e ­
v en om de m e n s met z i c h z e l f te v e r z o e n e n v e r n i e t i g d
wor d t d o o r de r e a l i s a t i e v a n deze v e r z o e n i n g . Dit is
iets g e h e e l a n d e r s d a n de p r o g n o s e v a n het a v o n d r o o d
 13

der f i l o s o f i e die het recht op een ei g e n b e s t a a n v e r ­

liest en h a a r r a t i o n e l e inhoud moet a f s t a a n a a n de
verschillende positieve wetenschappen.
A ls we b e i d e v e r s i e s v a n de f i l o s o f i s c h e i n t e r p r e t a ­
tie v an de m e n s e l i j k h e i d met elkaar k o n f r o n t e r e n , valt
ons h un i n k o n g r v e n t i e op. We k u n n e n nu zien dat de
c aesuur die de h u i d i g e w e r e l d van de t o e k o m s t i g e s c h eidt
voor M a r x zeer s c h e r p g e t r o k k e n is, en dat zijn f i l o s o ­
fische v o o r o n d e r s t e l l i n g e n hem te a l l e n tijde v e r b i e d e n
om a k k o o r d te g a a n met b e p a a l d e k o n c e s s i e s ten b e h o e v e
v an een r e f o r m i s t i s c h e strategie; een d e f i n i t i e v e k r i ­
t iek k a n a l l e e n m a a r o p t r e d e n in de v o r m van een r e v o ­
l u t i o n a i r e o m m ekeer, omdat de spro n g van de oude in de
n i e u w e m a a t s c h a p p i j een r a d i k a l e d i s k o n t i n u i t e i t b e t e ­
kent. Het idee v a n de e e u w i ge v o o r u i t g a n g , die de g e h e ­
le g e s c h i e d e n i s v o o r t d u u r t en nooit een d e f i n i t i e f e i n d ­
punt zal b e r eiken, geeft d a a r e n t e g e n v o e d s e l aan het r e ­
f o r m i s t i s c h e p e r s p e k t i e f , dat h e r v o r m i n g e n b i n n e n het
k a p i t a l i s t i s c h k a d e r a l s een w a a r d e op zich k a n u i t d r a ­
gen.
We k u n n e n de v e r s c h i l l e n in z i e n s w i j z e t u s s e n M a r x en
E n g e l s in enk e l e p u n t e n s a m e n v a t t e n . We o n t m o e t e n ten
eerste een t e g e n s p r a a k t u s s e n het n a t u r a l i s t i s c h e v o l u ­
tionisms en het a n t r o p o c e n t r i s m e ; ten t w e e d e t u s s e n de
t e c h n i s c h e i n t e r p r e t a t i e v a n de k e n n i s en de e p i s t e m o ­
logie v a n de praktijk; ten de r d e t u s s e n de g e d a c h t e van
het a v o n d r o o d der f i l o s o f i e en het idee v a n de a f s c h a f ­
fing van de f i l o s o f i e d o o r h a a r v l e e s w o r d i n g in het l e ­
ven; ten v i e r d e het idee v a n de o n e i n d i g e v o o r u i t g a n g
en de r e v o l u t i o n a i r e es c h a t ol o g i e . V e e l v u l d i g kan men
in de k r i t i s c h e l i t e r a t u u r de o p v a t t i n g a a n t r e f f e n v o l ­
gens w e l k e het 'materialisme' in de b e t e k e n i s die E n ­
gels aan dit w o o r d gaf bij M a r x g e h e e l a f w e z i g is, om­
dat M a r x elke k e e r dat hij het w o o r d 'materialisme' in
de m o n d n e e m t d o e l d e op de a f h a n k e l i j k h e i d v a n het be­
w u s t z i j n v a n de s o c i a l e o m s t a n d i g h e d e n en n i e t een m e t a ­
fysische b e w e r i n g v o o r h a d o v e r het 'primaat v a n de m a ­
terie t e g e n o v e r het b e w u s t z i j n ' . We k u n n e n zelfs de op­
v a t t i n g t e g e n k o m e n ( v e r d e d i g d d o o r Z. J o r dan), dat M a r x
v e e l m e e r d a n E n g e l s de b e n a m i n g 'positivist' ve r d i e n t ,
omdat hij elke 's u b s t a n t i a l is t i s c h e ' m e t a f y s i k a v e r ­
wierp. Tot op zekere h o o g t e is dit een w o o r d e n s t r i j d .
M a r x was z e k e r geen p o s i t i v i s t in de h i s t o r i s c h e b e t e ­
ke n i s v a n het woord, omdat hij n o c h de f e n o m e n a l i s t i -
sche p o s i t i e in de k e n t h e o r i e v e r d e d i g d e , n o c h t y p i s c h
p o s i t i v i s t i s c h e v e r b o d e n b e t r e f f e n d e het zoeken n a a r
het 'wezen' a c h t e r de v e r s c h i j n s e l e n o n d e r s c h r e e f ; hij
sprak zi c h i n t e g e n d e e l v a a k uit v o o r een d i a m e t r a a l
d a a r a a n t e g e n g e s t e l d e opva t ti n g . M a a r hij ste l d e i n d e r ­
daad noo i t m e t a f y s i s c h e vragen, zulks in t e g e n s t e l l i n g
tot Engel s , d.w.z. v r a g e n b e t r e f f e n d e de oorspronkelij­
ke s u b s t a n t i e en het o n t s t a a n v a n de wereld. In zijn
 14

v r o e g e g e s c h r i f t e n v e r w i e r p hij d e r g e l i j k e m e t a f y s i ­
sche v r a g e n expliciet, en er is n o g s t e e d s groot v e r ­
sch i l t u s s e n het v e r w e r p e n van de v r a a g n a a r het o n t ­
sta a n v a n de w e r e l d en het in n e g a t i e v e zin b e a n t ­
w o o r d e n v a n deze vraag. Zeker, i n d i e n men aan het w o o r d
'materialist' een z o d a n i g ru i m e b e t e k e n i s wenst te ge­
v e n dat h i e r m e e i e d e r e e n wordt a a n g e d u i d die niet ge­
looft in het b e s t a a n v e n een 'geest' die er eerder is
dan de n a t u u r (waarmee o o k de v r a a g moet w o r d e n v e r ­
w o r p e n a l s zijnde v e r k e e r d ge s t e l d ) , d a n is H a r x zeker
een m a t e r i a l i s t . H a a r in het a l g e m e e n is het g e b r u i k e ­
l i j k om a a n het w o o r d 'materialisme' een st r e n g e r e b e ­
te k e n i s te hechten, in die zin dat het een 'substan-
tialist i a c h e ' p o s i t i e b e s c h r i j f t , het gelo o f dat de
m a t e r i e het s u b s t r a a t vor m t v a n a l l e s w a a r o v e r «et e-
n i g e z e k e r h e i d k a n w o r d e n g e z e g d dat het bestaat, of,
p r e c i e z e r u i t g e d r u k t , de b e w e r i n g dat a l l e dingen ei­
g e n s c h a p p e n h e b b e n w e l k e de d a g e l i j k s e en w e t e n s c h a p ­
p e l i j k e p r a k t i j k t o e s c h r i j f t a a n fysi e k e v o orwerpen.
In die b e t e k e n i s kan m e n H a r x m o e i l i j k een m a t e r i a ­
list noemen, t e r w i j l E n g e l s , z o a l s gezegd, aarzelt
t u s s e n het s c i e n t i s t i s c h f e n o m e n a l i s m e (dat geen m e ­
t a f y s i s c h e d o k t r i n e is m a a r e e n r e g e l van het intel-
l e k t u e l e h a n delen) en het e i g e n l i j k e m a t e r i a l i s m e (dat
ont s n a p t a a n de w e t e n s c h a p p e l i j k e k o n t r o l e en dat al
n a a r g e l a n g de i n t e r p r e t a t i e o f w e l o n d u i d e l i j k is o f ­
w el o n b e w i j s b a a r ) . E r is o o k een z i e n s w i j z e (vooral
p o p u l a i r o n d e r de k a t h o l i e k e k r i t i c i en o n l a n g s v e r ­
w o o r d d o o r C o l e t t i ) die b e n a d r u k t dat het m a t e r i a l i s ­
me n i e t zon d e r k o n t r a d i k t i e s k a n w o r d e n v e r z o e n d met
het d i a l e k t i s c h e b e g r i p van de n a t u u r v o l g e n s Engels,
a a n g e z i e n de d i a l e k t i e k in de n a t u u r zelf die ei g e n ­
s c h a p p e n legt die m e n s l e c h t s k a n t o e s c h r i j v e n aan
g e e s t e l i j k e zijnsv o r m e n , e i g e n s c h a p p e n die m e n kan
s a m e n v a t t e n in de t e r m ' k r e a t i v i t e i t ' . T e g e n deze k r i ­
t i e k k a n men e c h t e r b e d e n k i n g e n a a n v o e r e n . De g e d a c h ­
te dat de n a t u u r z i j n s v o r m e n in het l e v e n kan roe p e n
die men als ' k w a l i t a t i e f nieuw' (in de eerder v e r m e l ­
de b e t e k e n i s ) zou k u n n e n b e s c h o u w e n en dat sommige o n ­
d e r d e l e n van de n a t u u r o n d e r w o r p e n zijn a a n w e t t e n die
m e n niet uit de u n i v e r s e l e w e t t e n v a n de n a t u u r k u n d e
k a n a f l eiden, is op geen e n k e l e w i j z e in l o g i s c h e te­
g e n s p r a a k met het m a t e r i a l i s m e in de a a n g e g e v e n b e t e ­
kenis. In elk geval is de t h e o r i e v a n de o n h e r l e i d -
b a a r h e i d v a n n i e u w e k w a l i t e i t e n op oude op zichzelf
niet in t e g e n s p r a a k met het m a t e r i a l i s m e . W a n n e e r we
z o e k e n n a a r i n k o n s i s t e n t i e s t u s s e n d i a l e k t i e k en m a ­
t e r i a l i s m e zull e n we op een a n d e r t e r r e i n eerder suk-
ses boeken. E n g e l s g e l ooft n a m e l i j k dat een l o g i s c h e
k o n t r a d i k t i e de e i g e n s c h a p is v a n b e p a a l d e n a t u u r l i j k e
v e r s c h i j n s e l e n . Welnu, de b e w e r i n g dat er een zeker
l o g i s c h v e r b a n d tuss e n n a t u u r v e r s c h i j n s e l e n bestaat
 15

ie in o v e r e e n s t e m m i n g met de d o k t r i n e v a n Hegel, L e i b -
niz of S p i n o z a (bij de l a a t s t e is zelfs het a t t r i b u u t
cogi t a t o een a l g e m e n e e i g e n s c h a p van de wereld) m a a r
geen v an deze d o k t r i n e s kan in o v e r e e n s t e m m i n g w o r d e n
gebr a c h t met het m a t e r i a l i s m e so a l s E n g e l s het i n t e r ­
p r e teert. I n d i e n we e c h t e r 'ko n t r a d i k t i e ' en 'negatief
m o e t e n b e s c h o u w e n a l s n i e t - l o g i s c h e k a t e g o r i e e n (bv.
a l s konf l i k t en v e r n i e t i g i n g ) dan v e r v a l t het g e b r e k
a a n o v e r e e n s t e m m i n g . Het lijkt er e c h t e r op dat de
l i c h t z i n n i g e f o r m u l e s van E n g e l s w a a r i n overduidelijk
l o g i s c h e v e r b a n d e n w o r d e n g e ï d e n t i f i c e e r d met f y s i e ­
ke v e r ba n d e n , eer d e r het re s u l t a a t zijn v a n z i j n g e ­
b r e k k i g e f i l o s o f i s c h e v o r m i n g dan de v r u c h t v a n een
d o o r d a c h t e theorie. E n g e l s was, o n d a n k s zijn f o r m i ­
d a b e l e e r u d i t i e en i n t e l l e k t u e l e b e w e e g l i j k h e i d , op
f i l o s o f i s c h g e b i e d een dillettant} zijn k r i t i e k op
het 'agnosticisme' v a n Kant is v a n een v e r b a z i n g s e k -
k e n d e n aï e v i t e i t : die k r i t i e k b e h e l s t o.a. dat het
v o l g e n s Kant o n m o g e l i j k zou zijn om v o o r h e e n o n b e k e n ­
de c h e m i s c h e s u b s t a n t i e s te o n t dekken, omdat z o ' n o n t ­
d e k k i n g het 'Ding a n sich' zou v e r a n d e r e n in een ge­
k e n d objekt; het is een d u i d e l i j k v o o r b e e l d v a n het
v o l k o m e n n i e t - b e g r i j p e n v a n de b e k r i t i s e e r d e t h e o r i e »
O o k is het o n d u i d e l i j k hoe E n g e l s zijn p s y c h o l o g i s c h e
i n t e r p r e t a t i e van de l o g i k a (die t r o u w e n s zeer s u m ­
m i e r is en n a u w e l i j k s b u i t e n het r a a m w e r k v a n de toen
h e e r s e n d e o p v a t t i n g e n treedt) in o v e r e e n s t e m m i n g zou
w e t e n te b r e n g e n met zijn o v e r t u i g i n g dat onze ken n i s
een a f s p i e g e l i n g is v a n de n a t u u r zoals deze 'in w e r ­
kel i j k h e i d ' , o n a f h a n k e l i j k van onze kennis, bestaat.
Want i n d i e n de reg e l s v a n ons denken, zoals s a m e n g e ­
vat in de logika, s l e c h t s het f u n k t i o n e r e n v a n onze
h e r s e n s b e s c h r i j v e n als een b i j z o n d e r a s p e k t v a n b e ­
paal d e a l g e m e n e n a t u u r w e t t e n in pla a t s v a n g e b ods-
v o o r s c h r i f t e n in te h o u d e n die o n a f h a n k e l i j k v a n er­
v a r i n g en w e r k e l i j k h e i d k u n n e n bestaan, dan kan de
v r a a g n a a r de 'waarheid' v a n de k e n n i s in t r a d i t i o ­
nele zin u b e r h a u p t niet g e s t e l d worden. K e n a k t i v i -
teit e n m o e t e n d a n w o r d e n b e s c h o u w d als een b i j z o n d e r
soort b i o l o g i s c h e r e a k t i e en k u n n e n s l e c h t s b e o o r ­
de e l d w o r d e n op gro n d v a n b i o l o g i s c h e n u t t i g h e i d en
niet op g r o n d v a n een of a n d e r e 'waarheid'.
A a n de a n d e r e kant k a n er, o n d a n k s dit g e b r e k a a n sa­
m e n h a n g bij E n g e l s en z i j n f r i v o l e g e n e r a l i s a t i e s ,
m i s s c h i e n toch iets ge r e d w o r d e n v a n het idee v a n de
' n a t u u r d i a l e k t i e k ' . O o k de m a r x i s t i s c h e k r i t i c i die
het idee v a n de n a t u u r k i a l e k t i e k a a n v o c h t e n b e r i e p e n
zich op het feit dat de d i a l e k t i e k v o o r M a r x een b e ­
s c h r i j v i n g is v a n een ze k e r 'spel v a n w i sselwerking'
t u s s e n b e w u s t z i j n en s o c i a l e v o o r w a a r d e n , dat de d i a ­
l e k t i e k dus e v e n m i n op de n a t u u r k a n w o r d e n o v e r g e -
 16

d r a g e n als kan d o o r g a a n voor een v e r z a m e l i n g u n i v e r s e ­

le wetten, die zich zou d e n 'manifesteren' op een k w a ­
l i t a t i e f n i e u w e wi j z e in de 'wetten' v a n het sociale
zijn; zij v e s t i g d e n er de a a n d a c h t op dat de soci a l e
o n t w i k k e l i n g en in het b i j z o n d e r de r e v o l u t i o n a i r e o m ­
v o r m i n g v a n de b e s t a a n d e m a a t s c h a p p i j in deze visie
wel moest v e r s c h i j n e n als het r e s u l t a a t van 'natuur­
lijke' wetten, h e t g e e n s t r i j d i g is met de intentie v a n
Marx. M a a r indi e n deze k r i t i e k juist is dan volgt daar
n o g niet uit dat b e s c h o u w i n g e n over de n i e t - r e d u c e e r -
b a a r h e i d van a l l e r l e i n a t u u r l i j k e p r o c e s s e n tot een
m o d e l van u i t het g e z i c h t s p u n t v a n de m a r x i s t i s c h e o r ­
t h o d o x i e e v e n e e n s o n g e g r o n d zouden zijn; zij dwingt
ons s l e chts het w o o r d 'dialektiek' niet in dezelfde
b e t e k e n i s te h a n t e r e n w a a r i n het wordt to e g e p a s t op
s o c i a l e v e r s c h i j n s e l e n . Met dit v o o r b e h o u d is het niet
in te zien w a a r o m b e s p i e g e l i n g e n als die van E n g e l s op
p r i n c i p i ë l e g r o n d e n d i e n e n te w o r d e n v e r w o r p e n of v o o r
o n m o g e l i j k m o e t e n w o r d e n v e r k l a a r d - a f g e z i e n van de
v r a a g we l k e o n d e r d e l e n v a n zijn g e d e t a i l l e e r d e u i t e e n ­
z e t t i n g e n g e h a n d h a a f d zou d e n k u n n e n blijven. Zijn g e ­
d a c h t e n b e t r e f f e n d e de 'logische k o n t r a d i k t i e s ' in de
n a t u u r of zijn o p m e r k i n g e n o v e r d i a l e k t i e k in de arit-
m e t i k a zijn zeker naïef. M a a r het p r o b l e e m v a n de
'grootte v a n de kwaliteit' is niet op n a ï e v e wijze ge­
steld. E r is o o k n i e t s a a n s t o o t g e v e n d s a a n Engels' b e ­
s p i e g e l i n g e n o v e r de k u m u l a t i e v a n k w a n t i t a t i e v e v e r ­
a n d e r i n g e n die z o u d e n l e i d e n tot k w a l i t a t i e v e v e r a n d e ­
r i n g e n (als m e n deze o p m e r k i n g v e r s t a a t in b o v e n v e r ­
me l d e zin, d.w.z. a l s de s t e l l i n g dat de m e e r d e r h e i d
van a l l e of zelfs a l l e p a r a m e t e r s die d i e n e n ter be­
s c h r i j v i n g v a n b e p a a l d e v e r s c h i j n s e l e n niet o n e i n d i g
a d d i t i e f zijn).
Zeker, de 'dial e k t i e f v a n de natuur' v o l g e n s E n g e l s is
niet s l e c h t s r i j k a a n a n a c h r o n i s t i s c h e voorbe e l d e n ,
m a a r o o k a a n o n g e g r o n d e s p e k u l a t i e s op het t e r r e i n v a n
de f i l o s o f i s c h e k o s m o l o g i e . E n g e l s is er v a n o v e r t u i g d
dat het p r o c e s van z e l f s c h e p p i n g van h o g e r e vor m e n uit
l a g e r e in de v o l g o r d e zoals we die k u n n e n a f l e i d e n u i t
de g e s c h i e d e n i s v a n de aar d e een soort imm a n e n t e n a ­
t u u r n o o d z a k e l i j k h e i d vormt, w a a r i n de n a t u u r op ba s i s
v a n een of a n d e r e o n b e k e n d e wet in g e l i j k s o o r t i g e o m ­
s t a n d i g h e d e n s t e e d s d e z e l f d e v o r m e n zou m o e t e n v o o r t ­
br e ngen. H o e w e l zulke b e s p i e g e l i n g e n een v o o r b e e l d v o r ­
m e n van het soort s p e k u l a t i e dat E n g e l s elders, a l t h a n s
in zeer a l g e m e n e b e w o o r d i n g e n , met w o r t e l en tak t r a c h t ­
te uit te roeien, m a k e n ze o n d e r d e e l uit v a n de t r a d i ­
tion e l e n a t u u r f i l o s o f i e zoals die in de n e g e n t i e n d e e e u w
in zw a n g was.
Dit b e t e k e n t n o g niet dat de f i l o s o f i e v a n E n g e l s op
e n i g e r l e i wij z e heeft b i j g e d r a g e n a a n de o n t w i k k e l i n g
 17

v an de n a t u u r wetenschappen. We k e n n e n in de g e s c h i e ­
denis va n de n a t u u r w e t e n s c h a p p e n k r i s i s s i t u a t i e s , w a a r ­
in de fi l o s o f i s c h e r e f l e k t i e een gr o t e rol speelt bij
het v o o r t b r e n g e n van n i e u w e ideeën; w e t e n s c h a p s h i s t o ­
rici v e s t i g e n onze a a n d a c h t bv. op de r o l v a n het P l a ­
t o nisme bij de g e b o o r t e van G a l i l e i ' s fys i k a of de rol
v an de e m p i r i o k r i t i c i s t i s c h e f i l o s o f i e bij het o n t s t a a n
v an de r e l a t i v i t e i t s t h e o r i e . M a a r we k u n n e n g e e n v o o r ­
beeld a a n h a l e n w a a r i n een d e r g e l i j k e h e u r i s t i s c h e rol
a a n de m a r x i s tdsche (of E n g e l i a a n s e ) n a t u u r f i l o s o f i e
ten deel is gevallen, w a a r b i j we dan m a a r a f z i e n van
de d e s t r u k t i e v e rol die deze d o k t r i n e s p e e l d e in het
n a t u u r w e t e n s c h a p p e l i j k o n d e r z o e k in de S o v j e t Unie. H e n
k a n zelfs zeg g e n dat E n g e l s in deze k w e s t i e niet geheel
v r i j u i t gaat: o f s c h o o n hij b e n a d r u k t e dat f i l o s o f i s c h e
g e n e r a l i s a t i e s w a a r d e l o o s zijn w a n n e e r ze niet op de
w e t e n s c h a p p e l i j k e e r v a r i n g zijn geba s e e r d , v e r l e e n d e
hij de f i l o s o f i e in zijn k r i t i e k op het e m p i r i s m e toch
een d u i d e l i j k k o n t r o l e r e n d e f u n ktie t e g e n o v e r de 'on­
diepe erva r i n g ' . Hij gaf niet d u i d e l i j k a a n hoe men
z ich de k o m b i n a t i e v a n deze twee r i c h t l i j n e n mo e s t d e n ­
k en en v o o r a l niet uit we l k e b r o n de f i l o s o f i e de be­
g i n s e l e n zou m o e t e n p u t t e n die de juiste b e w a k i n g van
de e r a r i n g zoud e n garan d e r e n . Het idee van een derge-
lijke b e w a k i n g kon g e m a k k e l i j k als v o o r w e n d s e l die n e n
v o o r de o n d e r w e r p i n g v a n de w e t e n s c h a p a a n de h e e r ­
schappij v a n een ideologie, zo a l s in feite is g e s c h i e d
(natuurlijk, o n d e r p o l i t i e k e o m s t a n d i g h e d e n die ni e t s
te m a k e n h e b b e n met dit o n d e r d e e l v a n Engels' leer).
A l l e k w e s t i e s die v e r b o n d e n zijn met de d i a l e k t i e k van
de n a t u u r m a a k t e n en m a k e n n o g a l t i j d d e e l uit v a n de
nu g e k o d i f i c e e r d e d o k t r i n e van het ' d i a l e k t i s c h m a t e ­
r i a lisme ' . De v r a a g n a a r h u n w e t e n s c h a p p e l i j k e en fi­
l o s o f i s c h e v r u c h t b a a r h e i d in de h u i d i g e tijd is een
andere, w a a r o p we v o o r l o p i g het a n t w o o r d s c h u l d i g blij­
ven.

2. D r i e m o t i e v e n in het m a r x i s m e

In het d e n k e n van M a r x k u n n e n we, net als bij a l l e a n ­

d ere gro t e denkers, s p a n n i n g e n a a n t r e f f e n t u s s e n b e ­
p a a l d e u i t e e n l o p e n d e en h e t e r o g e n e motieven; t e g e l i j ­
k e r t i j d gaat het om s p a n n i n g e n t u s s e n de v e r s c h i l l e n ­
de o o r s p r o n g e n van het m a r x i s m e die d o o r het m a r x i s m e
tot een s y n t h e s e w o r d e n gebracht. We z u l l e n h i e r drie
h o o f d m o t i e v e n v a n het m a r x i s m e noemen.
a) T en eers t e het R o m a n t i s c h e m o t i e f . In de h o o f d l i j —•
n e n v a n z i j n k r i t i e k op de k a p i t a l i s t i s c h e m a a t s c h a p ­
pij is M a r x een e r f g e n a a m v a n de Romantische fi l o s o f i e
h ie l d een k o n s e r v a t i e v e a a n v a l in op de i n d u s t r i ë l e
maatschappij, waarin traditionele 'organische1 banden
 18

en l o y a l i t e i t e n d e s i n t e g r e e r d e n en m e n s e l i j k e i n d i v i ­
due n in t o e n e m e n d e m a t e niet als p e r s o n e n t e g e n o v e r el­
kaa r k w a m e n te staan, m a a r als r e p r e s e n t a n t e n v a n o n ­
per s o o n l i j k e , k o l l e k t i e v e krachten, als b e z i t t e r s van
gel d en al6 d r a g e r s van i n s t i t u t i o n e l e p a t ronen. In d e ­
ze m a a t s c h a p p i j wordt e n e r z i j d s de m e n s e l i j k e p e r s o o n ­
l i j k h e i d o v e r g e l e v e r d a a n a n o n i e m e m a c h t e n , en ffian de
i n d i v i d u e n z i c h a n d e r z i j d s zien als i n k a r n a t i e s van
v a s t g e l e g d e f u n k t i e s of v o o r g e g e v e n w a a rden. Daarbij
gaat o o k de a u t h e n t i e k e g e m e e n s c h a p s b a n d verloren, h e t ­
gee n een v e r l i e s b e t k e n t van de d i r e k t e k o m m u n i k a t i e ,
die uit o u d e t r a d i t i o n e l e g e m e e n s c h a p p e n m o r e l e e e n h e ­
d en s c h i e p die niet a l l e e n d o o r b e l a n g e n g e m e e n s c h a p met
e l k a a r w a r e n v e r b o n d e n m a a r ook d o o r een lev e n d i g e , n a ­
tu u r l i j k e s o l i d a r i t e i t . De t e g e n s t e l l i n g tuss e n een o r ­
g a n i s c h e 'gemeenschap' en de 'maatschappij' als m e c h a ­
n i s c h a g g r e g a a t dat s l e c h t s door de n e g a t i e v e band van
het e i g e n b e l a n g in e v e n w i c h t wordt g e h o u d e n - dexe t e ­
g e n s t e l l i n g is, in v e r s c h i l l e n d e d e f i n i t i e s , a a n w e z i g
in de geh e l e R o m a n t i s c h e en p r e - R o m a n t i s c h e filosofie,
te b e g i n n e n bij R o u s s e a u en Fichte, ne niet te v e r g e ­
ten o o k bij Comte. De d r o o m van de t e r u g k e e r n a a r een
v o l m a a k t e eenheid, w a a r i n i n d i v i d u e n w e r k e l i j k e i n d i ­
v i d u e n zijn, en de g e m e e n s c h a p het p r o d u k t is v a n d i ­
rek t e i n t e r p e r s o o n l i j k e relaties, de d r o o m v a n de a f ­
s c h a f f i n g v a n a l l e b e m i d d e l i n g t u s s e n i n d i v i d u en g e ­
mee n s c h a p , t u s s e n de p e r s o o n en zichzelf, bevat i m p l i ­
ciet of e x p l i c i e t een a a n v a l op de f i l o s o f i e van het
l i b e r a l i s m e en haar t h e o r e t i s c h e grondslag: de t h e orie
v a n het m a a t s c h a p p e l i j k v e r drag. De f i l o s o f i e v a n het
l i b e r a l i s m e gaat e r v a n uit dat m e n s e n v a n n a t u r e door
e g o ï s t i s c h e m o t i e v e n w o r d e n geleid, en dat h u n s t r i j ­
dig e b e l a n g e n s l e c h t s met e l k a a r in o v e r e e n s t e m m i n g
k u n n e n w o r d e n g e b r a c h t door een r a t i o n e l e r e c h t s o r g a ­
nis atie, die de v r i j h e i d van een ied e r beperkt, ter­
w i j l zij de v e i l i g h e i d van a l l e n g a randeert; m e n gaat
uit v a n de v o o r o n d e r s t e l l i n g dat m e n s e n e i k a a r s v i j ­
a n d e n zijn, want de v r i j h e i d van de een is t e g e l i j k
de gr e n s v a n de v r i j h e i d v a n de ander; een o n b e p e r k t e
v r i j h e i d v e r n i e t i g t zichzelf, w a n t in een m a a t s c h a p p i j
w a a r i n n i e m a n d de r e c h t e n v a n a n d e r e n zou respek t e r e n ,
z o u d e n a l l e n v o o r t d u r e n d het s l a c h t o f f e r w o r d e n van
a g r e s s i e en zou n i e m a n d v e i l i g zijn; het m a a t s c h a p p e ­
l i j k v e r d r a g (in de zin van H o b bes) v o o r k o m t deze c h a ­
os door het s o c iale l e v e n te o r g a n i s e r e n op ba s i s van
het b e g i n s e l v a n de o n d e r l i n g e e r b i e d i g i n g van e i k a a r s
vri j h e d e n . De m a a t s c h a p p i j is in deze i n t e r p r e t a t i e
een k u n s t m a t i g e s c h epping, een s y s t e e m van w e t t e n dat
het n a t u u r l i j k e e g o ï s m e moet b e t e u g e l e n en ieders v e i ­
l i g h e i d moet g a r a n d e r e n ten kos t e v a n het gedeeltelijk
o p g e v e n v a n db vr i j h e i d . V o o r de R o m a n t i s c h e fi l o s o f i e
was d e z e m a a t s c h a p p i j v i s i e w e l i s w a a r v a n t o e p a s s i n g op
 19

de f e i te l i j k e r e l a t i e s y s t e m e n die door de m o d e r n e
m a a t s c h a p p i j w a r e n ingevoerd, m a a r in geen ge v a l op
de m e n s e l i j k e natnur. Het is n a m e l i j k de n a t u n r l i j k e
b e s t e m m i n g v a n de m e n s om in een g e m e e n s c h a p te l e ­
ven, die niet o n t s t a a t door een n e g a t i e v e b e l a n g e n -
band, m a a r d o o r een zelfsta n d i g e , o n a f h a n k e l i j k e b e ­
h o efte a a n k o m m u n i k a t i e met ander e n . In zo'n g e m e e n ­
s ch a p is het recht a l s een s y s t e e m van d w a n g en kon-
trole o v e r b o d i g daar de soci a l e b a n d e n b e h o u d e n b l i j ­
v e n door een s p o n t a n e i d e n t i f i k a t i e v a n elk i n d i v i d u
met het geheel.
N a r z heeft het d e s t r u k t i e v e g e d e e l t e van deze k r i t i e k
o v e r g eno m e n . Z i j n v e r v r e e m d i n g s t h e o r i e en geldth e o r i e ,
zijn g e l o o f in een t o e k o m s t i g e e e n h e i d w a a r i n het in­
d i vidu zijn ei g e n ma c h t ziet als een soci a l e macht,
zijn een v o o r t z e t t i n g v a n de R o m a n t i s c h e kritiek. Z i j n
k r i t i e k richt zich op juist die a s p e k t e n van de i n d u s ­
triële m a a t s c h a p p i j w i e r d e s t r u k t i e v e w e r k i n g reeds
door de R o m a n t i c i w a r e n g e b o e k s t a a f d . In een dergelij-
ke m a a t s c h a p p i j oefent de k o l l e k t i e v e macht en k u n d i g ­
h eid van m e n s e l i j k e i n d i v i d u e n de h e e r s c h a p p i j uit o-
v er di e z e l f d e i n d i v i d u e n in de g e d a a n t e van a n o n i e m e
m a r k t wet t e n , in de g e d a a n t e v a n de a b s t r a k t e t y r annie
v an het geld, en in de g e d a a n t e v a n de wr e d e w e t t e n
van de k a p i t a l i s t i s c h e a k k u m u l a t i e . O o k v o o r M a r x is de
v r i j h e i d in de b e t e k e n i s zoals n e e r g e l e g d in de V e r k l a ­
ring v a n de R e c h t e n v a n de Mens, dus de n e g a t i e v e vrq-
heid - het recht van het i n d i v i d u om v r i j e l i j k te doen
wat hij wil zonder daar b i j a n d e r e n te s c h a d e n - het
k e n m e r k van een m a a t s c h a p p i j die b e h e e r s t wordt door
een n e g a t i e v e i n t e g r a t i e v a n bel a n g e n . M a a r ook het
t o e k o m s t b e e l d van de k o a m u n i s t i s c h e m a a t s c h a p p i j heeft
v e e l te d a n k e n aan de R o m a n t i s c h e erfenis. Het b a s i s ­
k e n m e r k v a n de u t o p i s c h e v i s i e v a n M a r x is het gel o o f
dat in de t o e k o m s t i g e w e r e l d a l l e b e m i d d e l i n g tuss e n
individu en m e n s h e i d a f g e s c h a f t zal w o r d e n . A l l e in­
s t i t utie s - zowel r a t i o n e l a l s i r r a t i o n e l e - die t u s ­
sen het i n d i v i d u en het g e h e e l i n B t a a n zullen v e r d w i j ­
nen: zowel staten, r e c h t s s t e l s e l s als n a t i o n a l i t e i t e n ;
het indi v i d u zal zich v r i j w i l l i g met de g e m e e n s c h a p
identifi c e r e n , alle d w a n g zal o v e r b o d i g worden, alle
k o n f l i k t h a a r d e n zullen u i t d o v e n . Het a f s c h a f f e n v a n
de b e m i d d e l i n g b e t e k e n t niet het a f s c h a f f e n v a n de
i n d i v i d u a l i t e i t - in t e g h e n d e e l . Net als in de visie
v a n de R o m a n t i c i gaat de t e r u g k e e r n a a r de o r g a n i s c h e
band niet ten koste v a n het p e r s o o n l i j k leven, m a a r
geeft het p e r s o o n l i j k le v e n juist zijn a u t h e n t i e k e in-
h o u d terug; een i n d i v i d u dat uit de g e m e e n s c h a p wordt
w e g g e r u k t en o n d e r h o r i g wordt g e m aakt a a n a n o n i e m e
krachten, v e r l i e s t zijn i n d i v i d u a l i t e i t en is g e d w o n ­
g e n zich z e l f als een d i n g te b e s c h o u w e n - a a n g e z i e n de
 20

s oc iale i n s t i t u t i e s het i n d ividu o n v e r m i j d e l i j k in die

situati e p l a a t s e n : de a r b e i d e r v e r a n d e r t in een d i n g
omdat hij al zijn i n s p a n n i n g als een m i d d e l tot b i o l o ­
gi s c h o v e r l e v e n bes c h o u w t , en zijn k r e a t i v i t e i t en a r ­
b e i d h e m v r e e m d v o o rkomen; zijn p e r s o o n l i j k e e i g e n ­
s ch a p p e n en t a l e n t e n n e m e n de g e d a a n t e a a n van waren,
die gekocht en v e r k o c h t w o r d e n v o l g e n s de g e b r u i k e l i j ­
ke rege l s v a n het m a r k t p r o c e s , a n a l o o g aan a l l e andere
waren. De p e r s o o n l i j k h e i d s a t r o f i e van de k a p i t a l i s t
komt op een a n d e r e m a n i e r tot stand, m a a r is even r a m p ­
zalig: in zijn h o e d a n i g h e i d van v e r p e r s o o n l i j k i n g van
geld b e s c h i k t de k a p i t a l i s t niet o v e r zichzelf: hij is
ge d w o n g e n om zo te h a n d e l e n als de ma r k t h e m voorschrijft;
niet goede of k w a d e t r o u w b e p aalt zijn g e d r a g m a a r zijn
funktie a l s r e p r e s e n t a n t van het kap i t a a l . A a n w e e r s z o ­
den van de b e l a n g r i j k s t e m a a t s c h a p p e l i j k e kl o o f sterft
de p e r s o o n l i j k h e i d af, v e r a n d e r e n p e r s o n e n in dingen,
in f u n k t i o n a r i s s e n v a n o n p e r s o o n l i j k e krachten. De v e r ­
n i e t i g i n g v a n het k a p i t a l i s m e is d a a r o m een te r u g k e e r
naa r de g e m e e n s c h a p en t e g e l i j k e r t i j d een t e r u g k e e r n a a r
de i n d i v i d u a l i t e i t , g e e n s z i n s de v e r w e r k e l i j k i n g v a n de
ware g e m e e n s c h a p ten ko s t e v a n de i n d i v i d u a l i t e i t . Vrfi-
h ei d in de zin van 'privacy', b e g r e n s d d o o r de v e r ­
p l i c h t i n g a n d e r e n niet te schaden, dus de v r i j h e i d zoals
zij door de l i b e r a l e m a a t s c h a p p i j f i l o s o f i e w e r d begrepen,
maa k t pla a t s v o o r een v r i j h e i d s b e g r i p w a a r i n de v r i j w i l ­
lige e e n h e i d v a n i n d i v i d u en t o t a l i t e i t het b e l a n g r i j k ­
ste is.
E r is e c h t e r s l e c h t s spra k e van een g e d e e l t e l i j k e o v e r ­
eenkomst met het R o m a n t i c i s m e . Het k l a s s i e k e R o m a n t i ­
cisme d r o o m d e van de t e r u g k e e r n a a r v e r v l o g e n m a a t s c h a p -
pijvormen, n a a r een in een of a n d e r v o r m g e ï d e a l i s e e r d
verleden: de M i d d e l e e u w s e g e e s t e l i j k e h a r monie, een l a n ­
d e l i j k Arkadie, het le v e n van de g e l u k k i g e wilde die
door wet n o c h i n d u s t r i e werd geplaagd, en die zich v o l ­
ko m e n t e v r e d e n kon i d e n t i f i c e r e n met de stam.
Marx' t o e k o m s t b e e l d is een v o l l e d i g e a n t i p o d e v a n deze
r e t r o s p e k t i e v e utopie. Indi e n er bij h e m n o g r e s t a n t e n
van een R o m a n t i s c h g e l o o f in de g e l u k k i g e w i l d e a a n w e ­
zig zijn, dan zijn ze w e i n i g b e l a n g r i j k en w e i n i g t a l ­
rijk. B o v e n d i e n a c h t e M a r x het op g e e n enkel moment een
reë l e m o g e l i j k h e i d , laat staan een w e n s e l i j k h e i d , dat
de m e n s h e i d zou t e r u g k e r e n tot h a a r a a n v a n g s s t a d i u m . De
ter u g k e e r naar de v e r l a n g d e e e n h e i d v e r l o o p t niet via
de v e r n i e t i g i n g v a n de m o d e r n e t e c h n o l o g i e , niet via
een k u l t u s v a n p r i m i t i v i s m e en het 'idiotisme v a n het
p l a t t e l a n d s l e v e n ' , m a a r i n t e g e n d e e l via een v o o r t g e z e t ­
te t e c h n i s c h e i n spanning, w a a r d o o r de b e s t a a n d e m a a t ­
schappij g e d w o n g e n wordt h a a r l a t e n t e m o g e l i j k h e d e n te
openbaren, v i a een v e r d e r e e x p a n s i e v a n de m e n s in de
r i c h t i n g v a n de v o l l e d i g e h e e r s c h a p p i j o v e r de n a t u u r -
 21

lijke energie. Niet een v l u c h t in het verleden, m a a r

een u i t b r e i d i n g van de m e n s e l i j k e m o g e l i j k h e d e n met
de hu i d i g e n a t u u r b e h e e r s i n g a l s u i t g a n g s b a s i s k a n ons
d a t g e n e t e r u g g e v e n wat w a a r d e v o l was in de p r i m i t i e v e
gem e e n s c h a p , zond e r h e r s t e l v a n de p r i m i t i e v e v o r m e n
zelf. De t e r u g k e e r wordt d a a r o m a.h.w. b e l i c h a a m d in
een s p i r a a l b e w e g i n g ; zij wordt m o g e l i j k door het m a ­
x i m u m a an n e g a t i e te m o b i l i s e r e n dat de h u i d i g e w e ­
r e l d k an v o o r t b r e n g e n . Met a n d e r e woorden: de v e r n i e ­
tigende g e v o l g e n v a n de m a c h i n e k u n n e n niet w o r d e n
af g e s c h a f t d o o r de v e r n i e t i g i n g v a n de m a c h i n e m a a r
d o o r de v e r d e r e v e r v o l m a k i n g ervan. De m e n s e l i j k e
t e c h n o l o g i e is o n d a n k s al h a a r n e g a t i e v e zijd e n in
staat om te h e r s t e l l e n wat ze heeft verni e t i g d .
M e d e g e z i e n het feit dat de t o e k o m s t i g e e e n heid niet
zal w o r d e n bere i k t door het u i t w i s s e n van de g e v o l ­
gen v a n de m a a t s c h a p p e l i j k e o n t w i k k e l i n g m a a r door
de b e w u s t e v o o r t z e t t i n g ervan, zal deze e e n h e i d niet
g e o g r a f i s c h b e p e r k t zijn tot o v e r g e ë r f d e n a t u u r l i j k e
g e m e e n s c h a p p e n als het v o l k of hte t r a d i t i o n e l e dorp,
m a a r zal de m e n s e l i j k e soort a l s g e h e e l omvatten. De
n a t i o n a l e gemee n s c h a p , die n o g d o o r z o v e e l R o m a n t i k i
w e r d g e z i e n als het p a r a d i g m a van een o r g a n i s c h e sa­
me n l e v i n g , b e v i n d t zich r e e d s in o n t b i n d i n g d o o r de
v o o r t g a n g van het k a p i t a l i s m e , dat o n b a r m h a r t i g a l ­
les uit de w e g ruimt dat w e e r s t a n d bi e d t te g e n zijn
expansie. De a r b e i d e r s h e b b e n g e e n vade r l a n d , m a a r
o ok het k a p i t a a l niet: v o o r b e i d e p a r t i j e n in het
b e l a n g r i j k s t e k o n f l i k t van het t i j d p e r k is het v a ­
d e r l a n d een w a a r d e zonder inhoud. De v e r s c h i l l e n d e
n a t i o n a l i s m e n zijn w e l i s w a a r b r u i k b a a r v o o r p o l i ­
tieke d o e l e i n d e n of ter o n d e r s t e u n i n g v a n b e p a a l d e
p r o t e k t i o n i s t i s c h e m a a t r e g e l e n , w a a r d o o r ze i n s t r u ­
m e n t e e l b l i j v e n v o o r b e p e r k t e o o gmerken; h u n kracht
wordt ech t e r v e r b r i j z e l d door de o n v e r m i j d e l i j k e
d r u k v a n het k o s m o p o l i t i s m e v a n het k a p i t a a l en het
i n t e r n a t i o n a l i s t i s c h e b e w u s t z i j n v a n het p r o l e t a r i ­
aat. O o k in dit opzicht baant het kapitaal, de v e r ­
n i e t i g e r v a n alle tradities, de weg n a a r een n i e u w e
maatschappij.
b) I n d i e n M a r x in een w e z e n l i j k o n d e r d e e l v a n zijn
u t o p i e geen r o m a n t i s c h e d r o m e n toeliet, w e r d dit
v e r o o r z a a k t d o o r het feit dat het R o m a n t i s c h e e r f ­
g o e d w e r d b e g r e n s d door een t w e e d e ze k r a c h t i g m o ­
tief, dat v o o r een deel in s t r i j d was met het e e r ­
ste: het P r o m e t h e a a n s - F a u s t i s c h m o t i e f . Dit m o t i e f
k a n m en m o e i l i j k p l a a t s e n in wat v o o r 'school' dan
ook; het k o m t v o o r in een v e e l h e i d v a n h e t e r o g e n e
f i l o s o f i s c h e konte k s t e n . Ve zien het o p t r e d e n in
b e p a a l d e n e o p l a t o n i s c h e s t r o m i n g e n (de m e n s als
h o o f d m o m e n t in het zijn), in v e r m a a r d e en zeker a a n
 22
M a r x b e k e n d e t e k s t e n van L u k w t i u s en Goet h e , in de
w e r k e n v a n G i o r d a n o B r u n o en a n d e r e R e n a i s s a n c e - d e n -
kers, die t r o u w e n s v o o r M a r x g o l d e n als p e r s o n i f i k a -
tie s v a n de v o l m a a k t e mens, als u n i v e r s e l e r e u z e n die
de a r m o e d e v a n de g e e s t e l i j k e a r b e i d s d e l i n g h a d d e n o-
v e r w o n n e n en niet s l e c h t s in staat w a r e n om g e h e e l de
h e n b e k e n d e k u i t u u r te a s s i m i l e r e n , m a a r d e z e door
h u n eigen s c h e p p i n g e n op een h o g e r p l a n te brengen.
A ls we de b e r o e m d e 'enquête' inz i e n die M a r x op v e r ­
zoe k v a n zijn d o c h t e r s heeft ingevuld, tre e d t dit m o ­
tie f d u i d e l i j k n a a r voren: Marx' me e s t g e l i e f d e schrij­
ver s zijn S h a k e s p e a r e , A i s c h y l o s en Q o e the, zijn meest
b e w o n d e r d e h e l d e n S p a r t a k u s en Kepler, zijn me e s t g e ­
lie f d e h e l d i n is G r e t s c h e n uit F a u s t , het b e g r i p dat
v o o r h e m het g e l u k u i t d r u k t is 'strijd', de e i g e n s c h a p
die hij het m e e s t haat is de s e r v i l i t e i t . D i t Pro m e -
t h e a a n s - F a u s t i s c h m e n s b e e l d vormt s t e e d s de a c h t e r g r o n d
v a n Marx' denken. Het houdt het g e l o o f in a a n de o n b e ­
p e r k t e m o g e l i j k h e d e n v a n een z i c h z e l f s c h e p p e n d e mens,
de g e d a c h t e dat de m e n s e l i j k e g e s c h i e d e n i s een proces
v a n z e l f v e r w e r k e l i j k i n g is door arbeid, een lage d u n k
v o o r a l l e t r a d i t i e en v o o r alle k u l t i v e r i n g v a n het
ve r l e d e n , en de o v e r t u i g i n g dat de m e n s v a n m o r g e n zijn
'poezie' niet zal p u t t e n uit het v e r l e d e n m a a r uit de
toe k o m s t . N a t u u r l i j k is het m a r x i s i t s c h e P r o m e t h e a n i s -
me r i j k e r g e s c h a k e e r d . E r is op de e e r s t e p l a a t s s p r a ­
ke v a n een P r o m e t h e u s - m i s s i e v a n de m e n s e l i j k e soort en
nie t v a n het in d i v i d u . M a r x g e l o o f d e n a m e l i j k - en m e r k ­
te dit op in een v e r d e d i g i n g van R i c a r d o t e g e n een s e n ­
t i m e n t e l e k r i t i e k v a n S i s m o n d i - dat de ' p roduktie o m ­
wi l l e van de produktie' n i e t s a n d e r s i n h i e l d dan de
o n t p l o o i i n g v a n de v o l l e d i g e r i j k d o m v a n de m e n s e l i j k e
p o t e n t i e als d o e l op z i c h en dat het g e e n z i n heeft de
v o o r u i t g a n g van de soort te g e n te h o u d e n t e r w i l l e van
het w e l z i j n v a n een individu; de o n t w i k k e l i n g van de
soort m o e t n a m e l i j k u i t e i n d e l i j k s a m e n v a l l e n met de
o n t p l o o i i n g v a n de a f z o n d e r l i j k e i n d i v i d u e n , h o e w e l d e ­
ze o n t w i k k e l i n g ten k o s t e gaat van een m e e r d e r h e i d ; de
v o o r u i t g a n g v a n het g e h e e l b e r o k k e n t de a f z o n d e r l i j k e
i n d i v i d u e n o n v e r m i j d e l i j k schade. De v e r m e e n d e m e e d o ­
g e n l o o s h e i d v a n R i c a r d o moet dus op het conto w o r d e n
g e s c h r e v e n v a n zijn w e t e n s c h a p p e l i j k e e e r l i j k h e i d .
M a r x was er ze k e r v a n dat het p r o l e t a r i a a t als een
k o l l e k t i e v e P r o m e t h e u s in zijn a l l e s en i e d e r e e n b e ­
v r i j d e n d e r e v o l u t i e de t e g e n s p r a a k zou o p h e f f e n die de
o n t w i k k e l i n g v a n de m e n s h e i d o n o p h o u d e l i j k h a d g e k e n ­
merkt: de t e g e n s p r a a k tuss e n het i n d i v i d u e l e b e l a n g en
het b e l a n g v a n de soort. O o k in dit o p z i c h t is het k a ­
p i t a l i s m e de w e g b e r e i d e r van het s o c i a l i s m e : door op
zij n w e g de w e e r s t a n d van alle v a s t g e r o e s t e o m s t a n d i g ­
h e d e n te breken, d o o r i n g e s l a p e n v o l k e r e n op o n b a r m ­
h a r t i g e wi j z e uit h u n sta g n a t i e te rukken, door alle
 23

p r o d u k t i e k r a c h t e n te r e v o l u t i o n e r e n , dus d o o r n i e u w e
m e n s e l i j k e m o g e l i j k h e d e n te k r e e r e n schept het k a p i ­
ta l i s m e een b e s c h a v i n g die de m e n s pas w e r k e l i j k in
staat stelt zijn v e r m o g e n s te o n t p l o o i e n , o f s c h o o n
dit v o o r l o p i g s l e c h t s p l a a t s v i n d t in een o n m e n e l i j k e
en a n t i - m e n s e l i j k e vorm. Het g e t u i g t v a n een b e t r e u ­
r e n s w a a r d ^ soort s e n t i m e n t a l i s m e w a n n e e r m e n het k a ­
p i t a l i s m e a a n k l a a g t in de h o o p dat m e n het t r i o m f a n ­
t e l i j k v o o r t s c h r i j d e n v a n het k a p i t a l i s m e k a n t e g e n ­
h o u d e n of kan d o e n keren. Het p r o c e s v a n de t o e n e m e n ­
de o n d e r w e r p i n g van de n a t u u r moet v o o r t g a n g vinden,
en de v o l g e n d e stap in deze v o o r u i t g a n g is de o n d e r ­
w e r p i n g a a n de m e n s e l i j k e m a c h t v a n de s o c i a l e vo o r -
w a a r d e n v a n deze v o o r u i t g a n g .
E e n k e n m e r k e n d g e v o l g van het m a r x i s t i s c h P r o m e t h e a -
nisme is dat men g e e n r e k e n i n g houdt met de n a t u u r ­
lijke o m s t a n d i g h e d e n v a n het m e n s e l i j k bestaan; men
kan in feite s p r e k e n v a n de a f w e z i g h e i d van de m e n ­
s e l i j k e - l i c h a m e l i j k h e i d in het m a r x i s i t s c h w e r e l d ­
beeld. De m e n s wordt v o l l e d i g b e p a a l d door zijn so­
ciale zijn; l i c h a m e l i j k e g r e n z e n v a n het b e s t a a n
b l i j v e n v r i j w e l o n o p g e m e r k t . E v i d e n t e feit e n dat
m e n s e n g e b o r e n w o r d e n en d o o dgaan, dat ze jong of
b e j a a r d zijn, dat er m a n n e n en v r o u w e n zijn, dat er
e r f e l i j k e o n g e l i j k h e i d b e s t a a t en dat al deze hete-
r o g e n i t e i t e n i n v l o e d k u n n e n u i t o e f e n e n op de sociale
o n t w i k k e l i n g a f g e z i e n v a n de k l a s s e n f o r m a t i e , dat
deze fei t e n de m e n s e l i j k e p l a n n e n v o o r de v e r v o l m a ­
k i n g v a n de w e r e l d in de w e g k u n n e n staan, k r i j g e n
b i n n e n het m a r x i s m e n a u w e l i j k s een plaats. M a r x g e ­
looft niet in een f u n d a m e n t e l e b e g r e n z i n g en i n p e r ­
k i n g v an de mens, in een f u n d a m e n t e l e w e e r s t a n d te­
g en zijn s c h e p p i n g s d a a d . Het k w a a d en het lij d e n
zijn s l e c h t s h e f b o m e n v a n de t o e k o m s t i g e b e v rijding,
zij h e b b e n g e e n ei g e n b e t e k e n i s , zij zijn geen n o o d ­
z a k e lijk e k o m p o n e n t e n v a n het leven, m a a r z o n d e r m e e r
s o ciale feiten.
W e l i s w a a r stelt M a r x in de M a n u s k r i p t e n v a n *\&kk de
s e xuele v e r b i n t e n i s t u s s e n m a n en v r o u w - een op het
oog b i o l o g i s c h e r e l a t i e v o o r als het m o d e l v a n een
echt m e n s e l i j k e p e r s o o n l i j k e band, zoals die, n a a r
zich v e r m o e d e n laat, in de k o m m u n i s t i s c h e m a a t s c h a p ­
pij zal o v e r h e e r s e n . Dit m o d e l laat zich echter o n ­
m i d d e l l i j k i n t e r p r e t e r e n in een h i e r a a n d i a m e t r a a l te­
g e n g e s t e l d e betekenis: de b i o l o g i s c h e b a n d vormt niet
een mo d e l v o o r de s o c iale band, m a a r juist het s o c i a ­
le k a r a k t e r van de band w o r d t ben a d r u k t , het feit dat
de m e n s zich in de s e x u e l e r e l a t i e bew u s t wo r d t v a n
de m a t e w a a r i n zijn n a t u u r ' v e r m e n selijkt', dus ver-
m a a t s c h a p p e l i j k t is, in w e l k e m a t e zijn b i o l o g i e een
m e n s e l i j k e b i o l o g i e is en z i j n b i o l o g i s c h e b e h o e f t e n
so c i a l e b e h o e f t e n zijn ge w o r d e n . In t e g e n s t e l l i n g tot
 24

de s o c i a a l - d a r w i n i s t e n en de f i l o s o f e n van het l i b e r a ­
lism e w e i g e r t M a r x dus de soci a l e b a n d e n af te l e i d e n
uit b i o l o g i s c h e b e h o e f t e n , en toont i n t e g e n d e e l aan
dat b i è l o g i s c h e b e h o e f t e n en b i o l o g i s c h e v o o r w a a r d e n
va n het m e n s e l i j k b e s t a a n o p t r e d e n als e l e m e n t e n v a n
een s o c i a l e binding. Het is geen m e t a f o o r om te s p r e k e n
v a n een 'v e r m a a t s c h a p p e l i j k t e n a t uur'. V o o r de m e n s is
a l l e s m a a t s c h a p p e l i j k bepaa l d , zijn n a t u u r l i j k e funk-
ties, g e d r a g i n g e n en e i g e n s c h a p p e n h e b b e n h u n v e r w a n t ­
sc h a p met h u n d i e r l i j k e o o r s p r o n g v r i j w e l verloren.
D a a r o m li j k t het erop a l s o f M a r x w e i g e r t k e n n i s te n e ­
m e n v a n de m o g e l i j k h e i d dat het m e n s e l i j k l i c h a a m of
de n a t u u r l i j k e , v o o r g e g e v e n g e o g r a f i s c h e v o o r w a a r d e n
in staat zou d e n zijn om de m e n s w e z e n l i j k te beperken.
D a a r o m g e l o o f t hij o o k niet, zoals in zijn p o l e m i e k e n
met M a l t h u s blijkt, in de m o g e l i j k h e i d v a n een a b s o ­
lute o v e r b e v o l k i n g , d.w.z. een b e v o l k i n g s g r o e i die de
g r e n z e n v a n het a a r d o p p e r v l a k en de b e p e r k i n g e n van de
natuurlijke grondstoffen overschrijdt} overbevolking
is een u i t s l u i t e n d s o c i a a l g e g e v e n dat g e r e l a t e e r d is
a a n de s p e c i f i e k e v o o r w a a r d e n v a n de k a p i t a l i s t i s c h e
pro d u k t i e v o r m , die o n a f w e n d b a a r d o o r de m e c h a n i s m e n
van t e c h n i s c h e v o o r u i t g a n g en u i t b u i t i n g een r e l a t i e ­
ve o v e r b e v o l k i n g , d.w.z. een r e s e r v e l e g e r v a n a r b e i ­
ders, schept. De d e m o g r a f i e telt niet m e e a l s o n a f ­
h a n k e l i j k e g r o otheid, m a a r is s l e c h t s een element v a n
het s o c i a l e s y s t e e m en m o e t o o k a l s z o d a n i g wor d e n ge­
waardeerd.
Deze a f w e z i g h e i d v a n het l i c h a m e l i j k e en de dood, van
het g e s l a c h t e l i j k e en de a g r essie, v a n g e o g r a f i s c h e
fak t o r e n en f a k t o r e n v a n v r u c h t b a a r h e i d en de t r a n s ­
for m a t i e v a n al deze o m s t a n d i g h e d e n tot zuiver soèi-
ale fei t e n is een v a n de meest k a r a k t e r i s t i e k e en een
van de mi n s t o p g e m e r k t e a s p e k t e n v a n de m a r x i s i t s c h e
utopie. D e z e faktor is er debet a a n dat de v a a k opge-
v o e r d e a n a l o g i e t u s s e n de s o t e r i o l o g i e v a n M a r x en de
C h r i s t e l i j k e t r a d i t i e (het idee van het p r o l e t a r i a a t
als v e r l o s s e r , het idee v a n de t o t a l e verl o s s i n g , het
u i t v e r k o r e n volk, de k e r k etc.) op een e s s e n t i e e l punt
tek o r t schiet: de v e r l o s s i n g is een z u i v e r m e n s e l i j k e
zaak, het is de z e l f v e r l o s s i n g , niet de d a a d van God
o f van de natuur, m a a r u i t s l u i t e n d v a n de k o l l e k t i e v e
Pr o m e t h e u s , die p r i n c i p i e e l in staat is om over all e s
te h e e r s e n en de v o o r w a a r d e n v a n zijn b e s t a a n v o l l e ­
d i g n a a r zijn h a n d te zetten. In d e z e zin is de v r i j ­
h e i d v a n de m e n s zijn eig e n s c h e p p i n g , de mars van
een c o n q u i s t a d o r die de n a t u u r en z i c h z e l f overwint.
c) M a a r o o k dit P r o m e t h e a n i s m e is a a n g r e n z e n g e b o n ­
den, t e n m i n s t e w a a r het de i n t e r p r e t a t i e van het v e r ­
leden b e t reft. Deze g r e n s vormt het de r d e m o t i e f in het
 25

marxisme: het m o t i e f van de V e r l i c h t i n g , van het d e ­

t e r m i n i s m e v a n de r a t i o n a l i t e i t . M a r x s p r a k v a a k o v e r
de w e t t e n van het s o c i a l e zijn, die z o u d e n w e r k e n n a a r
a n a l o g i e v a n de w e t t e n der natuur. Het zijn ech t e r geen
w e t t e n die in het v e r l e n g d e l i g g e n v a n de w e t t e n v a n de
n a t u u r k u n d e of de biologie, m a a r w e t t e n die ten o p z i c h ­
te v an de m e n s e l i j k e i n d i v i d u e n als u i t w e n d i g e n o o d z a ­
k e l i j k h e d e n optreden, even o n a f w e n d b a a r en fataal als
lawines of orkanen. Het is de taak van het o n b e v a n g e n
w e t e n s c h a p p e l i j k d e n k e n om deze w e t t e n op d e z e l f d e wij-
ze te o n d e r z o e k e n als de n a t u u r w e t e n s c h a p p e n h u n ob-
j e k t g e b i e d o n d e r z o e k e n - zonder s e n t i m e n t a l i t e i t , zon­
der w a a r d e r i n g e n vooraf, zon d e r d o g m a t i s c h e v o o r o o r d e ­
len, zoals M a r x n a a r eigen zeg g e n d e e d bij het schrij­
ven van Het K a p i t a a l . De n o r m a t i e v e b e g r i p p e n 'ver­
vreemding' en 'ontmenselijking' ziet m e n in dit per-
spektief g e n e u t r a l i s e e r d door n i e t - n o r m a t i e v e b e g r i p p e n
als r uilw a a r d e , m e e r w a a r d e , a b s t r a k t e a r b e i d en v e r ­
k o o p v an a r b e i d s k r a c h t . In de e n q u ê t e komt m e n dit ra­
t i o n a l i s t i s c h m o t i e f tegen in Marx' g e l i e f d e m o t t o De
om n i b u s d u b i t a n d u m , d.w.z. in een r e g e l v a n het w e t e n ­
s c h a p p e l i j k skeptLcisme.
In dit s c i e n t i s t i s c h p e r s p e k t i e f t r e f f e n we een derde
v r i j h e i d s b e g r i p aan - p r e c i e s zoals het o o k door E n g e l s
werd geformuleerd: v r i j h e i d is het b e g r i j p e n v a n de
n o o d z a k e l i j k h e i d , d.w.z. het b e g r i j p e n v a n de m a t e w a a g *»
in de m e n s de w e t t e n der n a tu u r ten eigen b a t e k a n a a n ­
wenden« s a m e n g e v a t in het tota l e n i v e a u v a n de m a t e r i ­
ele en ao c i a l e t e c h n i e k e n .
M a a r ook h i e r is enig v o o r b e h o u d op zijn plaats. Het
geloof in 'wetten' die het m a a t s c h a p p e l i j k e p r o c e s be­
h e e r s e n is g e b a s e e r d op de i n t e r p r e t a t i e v a n het v e r l e ­
den, van de m e n s e l i j k 'prehistorie'. Tot het einde der
m e n s e l i j k e p r e h i s t o r i e b e h e e r s t de n o o d z a k e l i j k h e i d ,
b e l i c h a a m d in door m e n s e n g e s c h a p e n m a a r niet b e h e e r s t e
kracht, h u n lot - als geld, als markt, en a l s r e l i g i ­
euze m y t h ologie. De a f g r o n d t u s s e n de t y r a n n i e van
v o o r g e g e v e n e k o n o m i s c h e w e t m a t i g h e d e n en de m a c h t e l o o s ­
h e i d v an het o b s e r v e r e n d b e w u s t z i j n wordt o v e r b r u g d
w a n n e e r het p r o l e t a r i a a t , zoals m e e r m a l e n besch r e v e n ,
in het v o l l e b e w u s t z i j n van zijn m i s s i e het h i s t o r i s c h
tone e l be t r e e d t . V a n a f dat mome n t is de n o o d z a k e l i j k ­
heid niet m e e r d w a ngmatig; zij b e s t a a t immers n i e t uit
technische toepassingen van pasklare wetmatigheden door
v e r l i c h t e s o c i a l e ingen i e u r s . Het is e e r d e r het onde r -
s e heid t u s s e n n o o d z a k e l i j k h e i d en v r i j h e i d zelf dat
ve r dwijnt . O o k de ' m a a t s c h a p p e l i j k e wetten' in de tot
dan toe g e l d e n d e b e t e k e n i s v a n het woord, in de zin
w a a r i n we s p r e k e n o v e r w e t t en van de z w a a r t e k r a c h t
(die n a t u u r l i j k e v e n e e n s geke n d en t o e g e p a s t k u n n e n
worden, m a a r niet k u n n e n w o r d e n o p g e h e v e n , en w i e r wer-
 26
k i n g niet a f h a n g t v a n de o m s t a n d i g h e i d of wij er al
d an niet weet v a n hebben) v e r d w i j e n van het toneel.
E r is d a n n a m e l i j k geen sprake m e e r v a n een ' w e t ’ o m ­
dat de m a a t s c h a p p e l i j k e a k t i v i t e i t p l a a t s v i n d t in het
vol l e b e w u s t z i j n v a n h a a r eigen b e t e k e n i s - h e t g e e n
het o n d e r s c h e i d e n d e k e n m e r k is v a n de r e v o l u t i o n a i r e
praxis. Het v e r s c h i l is van w e z e n l i j k belang: de w e t ­
ten die tot dan toe de o n t w i k k e l i n g van de m a a t s c h a p ­
pij b e h e e r s t e n , w e r k t e n o n a f h a n k e l i j k van de v r a a g of
de m e n s e n zich die w e t t e n b e w u s t waren; het feit dat
ze g e k e n d w o r d e n wil n o g niet z e g g e n dat ze niet m e e r
gelden. De r e v o l u t i o n a i r e b e w e g i n g v a n het p r o l e t a r i ­
aat is e c h t e r geen v e r w e z e n l i j k i n g v a n een w e t m a t i g ­
h e i d in deze zin, omdat zij, h o e w e l d o o r de g e s c h i e ­
de n i s in het l e v e n geroepen, t e g e l i j k e r t i j d het b e w u s t ­
zijn v a n de g e s c h i e d e n i s is.
T e r w i j l het R o m a n t i s c h the m a in het m a r x i s m e du6 zo­
wel op het v e r l e d e n als op de t o e k o m s t b e t r e k k i n g heeft
(als k r i t i e k op de ontmcteelijking o n d e r de v e o r w a a r d e n
v an het k a p i t a l i s m e en a l s s c h e t s v a n de t o e k o m s t i g e
ee n h e i d v a n de mens), en het P r o m e t h e a a n s e m o t i e f b e ­
t r e k k i n g he e f t op de t o e k o m s t ( h o ewel de m e n s de sc h e p ­
per van z i j n eigen g e s c h i e d e n i s is geweest, bezat hij
hiet het b e w u s t z i j n h i e r v a n en k o n dat o o k niet b e z i t ­
ten), he e f t het d e t e r m i n s t i s c h e m o t i e f b e t r e k k i n g op
het v e r l e d e n , dat n o g stee d s d r u k u i t o e f e n t op ons be­
staan, m a a r dat s p o e d i g w e r k e l i j k v e r l e d e n tijd zal
zijn.
Het w e r k v a n M a r x k a n u i t p u t t e n d w o r d e n v e r k l a a r d a a n
de h a n d v a n deze drie m o t i e v e n en h u n o n d e r l i n g e w i s ­
s e l w e r k i n g . De o p s o m m i n g v a n d e z e drie m o t i e v e n loopt
niet p a r a l l e l met de g e b r u i k e l i j k e k l a s s i f i k a t i e van
de •bronnen' van het ma r x i s m e . Het R o m a n t i s c h e mot i e f
stamt ten dele v a n S a i n t - S i m o n , ten dele van H e s s en
ten dele v a n Hegel; het P r o m e t h e a a n s e m o t i e f deels v a n
Goe the, de e l s v a n H e g e l en d e e l s v a n de j o nghegeli-
a a n a e f i l s o f i e v a n de z e l f k e n n i s (de m e n s als sc h e p ­
p e r v a n zichzelf); het d e t e r m i n i s t i s c h e en r a t i o n a ­
l i s t i s c h e m o t i e f de e l s van R i c a r d o , dee l s van Comte
(die o v e r i g e n s m i s p r i j z e n d d o o r M a r x w e r d behandeld),
de e l s w e e r v a n Hegel. De t h e o r i e van H e g e l is in a l ­
le drie m o t i e v e n p r e g n a n t aa n w e z i g , h o e w e l steeds in
g e w i j z i g d e vorm. De drie m o t i e v e n b e h e e r s e n v o o r t d u ­
r e n d het d e n k e n v a n Marx, h o e w e l zij niet alle drie
in de v e r s c h i l l e n d e s t a d i a van z i j n d e n k o n t w i k k e l i n g
eve n s t e r k w o r d e n g e a r t i k u l e e r d . Het is d u i d e l i j k
z i c h t b a a r dat M a r x het zui v e r w e t e n s c h a p p e l i j k e , ob-
jektieve, d e t e r m i n i s t i s c h e k a r a k t e r v a n zijn o n d e r ­
z o e k s t e r k e r b e n a d r u k t e in de z e s t i g e r dan in de
v e e r t i g e r jaren. H i e r o v e r b e s t a a t g e e n v e r s c h i l van
m e n i n g . M a a r o o k b e i d e a n d e r e m o t i e v e n w a r e n op een
 27

zeer dir ekte wijze a a n w e z i g in zijn werk, en b e p a a l ­

den met een gelijke i n t e n s i t e i t de r i c hting, de b e ­
g r i p s o n t w i k k e l i n g en de u i t k o m s t van zijn w e t e n s c h a p ­
p e l i j k o n d e r z o e k - zelfs daar waar hij zich, zoals
v a a k het geval is, niet ten vo l l e v a n hun k o n t i n u e in­
vl o e d bewust is.
M a r x was ervan o v e r t u i g d dat hij alle o v e r g e l e v e r d e
i n t e l l e k t u e l e w a a r d e n in een s y n t h e t i s c h g e h e e l had
geassimi l e e r d . G e z i e n de b e t e k e n i s die hij zijn eigen
werk ve r l e e n d e zijn v r a g e n als 'was hij d e t e r m i n i s t
of v o l u n t a r i s t ? ', 'geloofde hij in h i s t o r i s c h e w e t ­
m a t i g h e d e n of in de waa r d e van het m e n s e l i j k i n i t i a ­
tief?' w e i n i g zinvol. V a n a f het mome n t dat M a r x zich
er a ls student in B e r l i j n v a n o v e r t u i g d had c h t hij met
b e h u l p van H e g e l het K a n t i a a n s e d u a l i s m e v a n 'Sein' en
'Sollen' had o p g elost, b e t r a d hij een i n t e l l e k t u e e l
pad w a a r o p d e r g e l i j k e v r a g e n e f f e k t i e f t e r z i j d e g e ­
sc h o v e n k u n n e n worden.

3. M a r x i s m e als bron van L e n i n i s m e

Al deze b e s p i e g e l i n g e n h o r e n e c h t e r thuis op het ter­

r e i n van de s o c iale filosofie; het zou m o e i l i j k zijn om
uit deze d i s k u s s i e b e p a a l d e r i c h t l i j n e n af te l e i d e n
v o o r een p o l i t i e k e s t r a t e g i e t e r w i j l er reeds een s t e r ­
ke b e w e g i n g b e s t o n d die het m a r x i s m e als h a a r i d e o l o ­
gie besch o u w d e . De fi l o s o f i e moest een groot a a n t a l
p r e c i s e r i n g e n en h e r i n t e r p r e t a t i e s ond e r g a a n , w a a r d o o r
b e p a a l d e s p a n n i n g e n en t e g e n s p r a k e n t u s s e n v e r s c h i l ­
lende ëLementen van het m a r x i s m e w e r d e n g e ë x p l i c i t e e r d ,
s p a n n i n g e n die o n z i c h t b a a r w a r e n g e b l e v e n zo l a n g de
dokt r i n e zich b e v o n d op het n i v e a u v a n een a l g e m e n e so-
t e r i o l o g i e en es c h a t o l o g i e . Het k o n f l i k t t u s s e n n o o d ­
zak e l i j k h e i d en v r i j h e i d k o n t h e o r e t i s c h w o r d e n 'over­
wonnen' , m a a r op een gegeven m o m e n t mo e s t m e n stot e n
op de v r a a g of een r e v o l u t i o n a i r e b e w e g i n g de ekono-
m i s c h e v o l d r a g e n h e i d van het k a p i t a l i s m e moest a f w a c h ­
ten of zich v e e l e e r moest i n s t e l l e n op het o v e r n e m e n
van de macht w a a r dit p o l i t i e k h a a l b a a r was. In deze
situ a t i e kon een a l g e m e n e r e g e l w e i n i g h o u vast bieden.
Het m a r x i s m e hi e l d de b e l o f t e in dat de maatschappelij­
ke e enhe i d zou w o r d e n h e r s t e l d en a l l e b e m i d d e l e n d e
i n s t i t u t i e s tus s e n i n d ividu en m a a t s c h a p p i j zou d e n
w o r d e n a f g eschaft; het was e c h t e r v e r e i s t om p r a k t i ­
sche k o n s e k w e n t i e s te t r e k k e n uit deze b e l o f t e en haar
te v e r t a l e n in de t e r m i n o l o g i e v a n p o l i t i e k e p r o g r a m ­
ma's. E v e n e e n s moest het idee v a n het k l a s s e n k a r a k t e r
van de k u i t u u r en h a a r g e l i j k t i j d i g e u n i v e r s a l i t e i t
d u i d e l i j k e r w o r d e n omsch r e v e n . Het was n o d i g te e x p l i ­
c iteren wat 'het a f s t e r v e n van de staat' b e t e k e n d e en
hoe m e n deze g e d a c h t e p r a k t i s c h moe s t v e r w e z e n l i j k e n .
 28

Z o w e l d e g e n e n die s t e l d e n dat de a r b e i d e r s b e w e g i n g
zich moest i n s t e l l e n op een g r a d u e e l en z e l f s t a n d i g
r i j p i n g s p r o c e s v a n de k a p i t a l i s t i s c h e e k o n o m i e in de
ri c h t i n g v a n het k o m m u n i s m e , als d e g e n e n die het b e ­
l a n g van de s c h e p p e n d e rol van het r e v o l u t i o n a i r ini­
ti a t i e f in de g e s c h i e d e n i s o n d e r s t r e e p t e n k o n d e n zich
b a s e r e n op marxistische teksten. De e e r s t e n w i e r p e n de
l a a t s t e n v o o r dat zij b e p a a l d e h i s t o r i s c h e n a t u u r w e t ­
ten v e r k r a c h t t e n - in d u i d e l i j k e a f w i j k i n g v a n Marx.
De l a a t s t e n w i e r p e n de e e r s t e n v o o r dat zij z i c h maar
al te g r a a g v e r l i e t e n op een o n p e r s o o n l i j k h i s t o r i s c h
p r oce s dat v o o r hen de r e v o l u t i e zou ' m a k e n ' , waarop
ze tot het einde der t i j d e n zouden k u n n e n wachten.
M a r x was in die t w i s t e n b e h u l p z a a m als b r o n v a n c i t a ­
ten, h o e w e l die c i t aten op z i c h z e l f m a a r b i t t e r w e i ­
n ig g e s c h i l l e n k o n d e n b es l e c h t e n , en, zoals we wel
m e e r k u n n e n zien, eer d e r d i e n d e n ter o n d e r s t e u n i n g
v an een h o u d i n g die een a n d e r e dan t h e o r e t i s c h e a c h ­
terg r o n d had.
N og een gr a a d m o e i l i j k e r b l e k e n de p r a k t i s c h e inter­
p r e t a t i e s van de v e e l s o o r t i g e marxisitische pr o f e t i e -
en b e t r e f f e n d e het k o m m u n i s m e . M e n zou als volgt k u n ­
n en redeneren: v o l g e n s de l e e r v a n M a r x h e b b e n alle
socia l e a n t a g o n i s m e n een k l a s s e n b a s i s . D o o r het pri-
v ébez i t van de p r o d u k t i e m i d d e l e n af te schaffen, s c h a f ­
fen we de k l a s s e n af, w a a r m e e tev e n s de b r o n van so­
ciale k o n f l i k t e n is w e g ge n o m e n . D e k o n f l i k t e n die blij­
ve n b e s t a a n zijn te w i j t e n aan het o v e r b l i j f s e l van
de n o g niet o v e r w o n n e n w e e r s t a n d van de b e z i t t e n d e
klassen. M a r x v o o r z a g dat in de s o c i a l i s t i s c h e m a a t ­
s chappij a l l e b e m i d d e l e n d e i n s t i t u t i e s z o u d e n zijn
af g e s c h a f t . In de p r a k t i j k maa k t m e n deze v o o r s p e l ­
l i n g e n w a a r door de a f s c h a f f i n g v a n het l i b e r a l e en
du6 b u r g e r l i j k e s y s t e e m v a n m a c h t s v e r d e l i n g en de in­
s t e l l i n g van een g e ü n i f i c e e r d e w e t g e v e n d e , u i t v o e r e n ­
de en r e c h t e r l i j k e macht. M a r x v o o r z a g dat de toe­
k o m s t i g e m a a t s c h a p p i j het 'nationale beginsel' zou
likwi d e r e n ; in de p r a k t i j k w o r d e n alle p o g i n g e n om
n a t i o n a l e e i g e n a a r d i g h e d e n en de n a t i o n a l e k u i t u u r
te k u l t i v e r e n d a a r o m g e z i e n als o v e r b l i j f s e l e n van
het k a p i t a l i s m e . M a r x v o o r z a g dat het s t a a t s g e z a g zou
s a m e n v a l l e n met d a t g e n e wat de civiele m a a t s c h a p p i j
vormde. De e e n v o u d i g s t e m a n i e r om dit idee te konkre-
ti s e r e n was om alle f u n k t i e s van de c i v iele m a a t s c h a p ­
pij - daar deze een e r f e n i s vormt van de b u r g e r l i j k e
m a a t s c h a p p i j - over te l a t e n n e m e n door de nieuwe
staat, die per d e f i n i t i e een staat v a n de a r b e i d e r s ­
k l a s s e is i n d i e n die partij de h e e r s c h a p p i j bezit die
zich tot het m a r xisme, dus de i d e o l o g i e v a n de a r b e i ­
dersk l a s s e , heeft bekend. M a r x v o o r z a g dat de n e g a ­
tieve v r i j h e i d in de zin w a a r i n deze fi g u r e e r t in de
l i b e r a l e t r a ditie in een s o c i a l i s t i s c h e m a a t s c h a p p i j
 29

geen r ol zou kunnen s p e l e n a a n g e z i e n zij s l e c h t s het

a n t a g o n i s t i s c h k a r a k t e r van deze m a a t s c h a p p i j u i t ­
drukt: de k o n s t r u k t i e van een n i e u w e w e r e l d moet dus
in de p r a k t i j k a a n v a n g e n met de a f s c h a f f i n g v a n deze
n e g a t i e v e b u r g e r l i j k e v r i j h e i d t e r w i l l e v a n een vrijheid
v an een h o g e r e orde, die b e s t a a t u i t de e e n h e i d v a n in­
divi d u en m a a t s c h a p p e l i j k e tota l i t e i t } daar het p r o l e t a ­
riaat zij n s t r e v e n per d e f i n i t i e tot u i t d r u k k i n g brengt
d.m.v. een p r o l e t a r i s c h e staat b e h o r e n a l l e n die op een
of a n d e r e w i j z e niet in de tot sta n d g e b r a c h t e e e n h e i d
i n p a s b a a r zijn, tot de r e s t a n t e n v a n de b o u r g e o i s i e -
m a a t s c h a p p i j en kom e n in a a n m e r k i n g v o o r e v e n t u e l e li-
k w i d a t i e - w a a r u i t men de a l g e m e n e r e g e l a f l e i d t dat
de v o o r u i t g a n g van het m e n s d o m a l t i j d ten koste gaat
van de a f z o n d e r l i j k e i n d i v i d u e n en dat er g e e n a l t e r n a ­
tief is totd a t het k o m m u n i s t i s c h e a b s o l u t u m wordt b e ­
reikt .
A l d u s k o n de m a r x i ë i s c h - r o m a n t i s c h e t h e o r i e v a n de een­
heid, g e k o p p e l d aan de k l a s s e n t h e o r i e en de t h e o r i e van
de k l a s s e n s t r i j d g a a n f u n g e r e n als g r o n d s l a g v a n een
p o l i t i e k van e x t r e e m d e s potisme, die v o o r g a f een m a x i ­
mu m a an v r i j h e i d te b e l i c h a m e n (hetg e e n niet b e t e k e n d e
dat zij deze funk t i e g i n g v e r v u l l e n w e g e n s een h i s t o ­
ri s c h n o o d z a k e l i j k proces). Want a l s i n d erdaad, zoals
E n g e l s stelde, een m a a t s c h a p p i j des te v r i j e r is n a a r ­
mate zij h a a r ei g e n b e s t a a n s v o o r w a a r d e n b e t e r kan be­
heersen, dan was het g e l o o f dat een m a a t s c h a p p i j des te
v r i j e r is n a a r m a t e zij m e e r wordt g e r e g u l e e r d , dus des-
p o t i s c h e r geregeerd, geen v o l s t r e k t o n t o e l a a t b a r e v e r ­
v o r m i n g van de doktrine.
Indien het s o c ialisme, a l d u s Marx, de h e e r s c h a p p i j van
o b j e k t i e v e e k o n o m i s c h e w e t m a t i g h e d e n a f s c h a f t en de
v o o r w a a r d e n v a n het lev e n a a n b e w u s t e m e n s e l i j k e kon-
trole o n d e r w e r p t , kan h i e ruit licht de k o n k l u s i e w o r d e n
g e t r o k k e n dat in een s o c i a l i s t i s c h e m a a t s c h a p p i j 'in
principe' a l l e s kan, d.w.z. dat de m e n s e l i j k e w i l (dus
de wil v a n de h e e r s e n d e r e v o l u t i o n a i r e partij) g e e n r e ­
k e n i n g ho e f t te h o u d e n met o b j e k t i e v e e k o n o m i s c h e w e t ­
ten, m a a r in staat is om d o o r m i d d e l van eig e n s c h e p p e n d
in i t i a t i e f a l l e e l e m e n t e n van het e k o n o m i s c h l e v e n aan
zich z e l f te o n d e r w e r p e n en deze n a a r w i l l e k e u r te m a n i p u ­
leren. Zo was het m o g e l i j k dat Marx' d r o o m van de v r i j ­
heid g e r e a l i s e e r d w e r d als de d e s p o t i s c h e h e e r s c h a p p i j
van een p a r t i j o l i c h a r g i e , en zij P r o m e t h e a n i s m e w e r k e ­
li j k h e i d w e r d in de v o r m v a n p o g i n g e n om het e k o n o m i s c h
leven met p o l i t i o n e l e m a a t r e g e l e n te o r g a n i s e r e n , zoals
door de L e n i n i s t i s c h e partij in de e e r s t e jaren v a n haar
b e s t a a n g e p r o b e e r d is. Het e k o n o m i s c h v o l u n t a r i s m e was
een bepaa l d e , - m i s s c h i e n k a r i k a t u r a l e , m a a r g e e n s z i n s
u i t g e s p r o k e n k a r i k a t u r a l e - t o e p a s s i n g v a n het marxistisch
P r o m e t h * 4 n i s m e (het C h i n e s e s o c i a l i s m e m a a k t e een st e r k
 30
a n a l o g e p e r i o d e door, met d e z e l f d e i d e o l o g i s c h e basis
en d e z e l f d e k a t a s t r o f a l e gevolgen). O n d e r de v o o r w a a r ­
den v a n het s o c i a l i s m e kon elk e k o n o m i s c h falen worden
v e r k l a a r d door de kw a d e tr o u w van de gerege e r d e n , en
die k w a d e tr o u w kon slec h t s b e g r e p e n w o r d e n als een u i ­
ting v a n ver z e t van de b e z i t t e n d e k l a s s e n . De m a c h t ­
h e b b e r s w a r e n d a a r o m nooit g e d w o n g e n de o o r z a k e n van
hu n falen te zoeken in de o n v o l k o m e n h e d e n van de dok-
trine, m a a r k o n d e n a l l e m i s l u k k i n g e n in m e e r d e r e of
m i n d e r e mate - al n a a r g e l a n g het k a r a k t e r dat hun
m a r x i s m e d r o e g - a f w e n t e l e n op de b o u r g e o i s k l a s s e en
h i e r o p a n t w o o r d e n door het o p s c h r o e v e n v a n de r e p r e s ­
sie, zoals f e i t e l i j k is gebeurd. S a m e n v a t t e n d : de Le-
n i n i s t i s c h - S t a l i n i s t i s c h e ver s i e v a n het soc i a l i s m e
was een m o ^ e l i jke i n t e r p r e t a t i e van de v o o r s c h r i f t e n
van Marx, h o e w e l zeker niet de enige. Want als v r i j ­
heid i n d e r d a a d hetzl^efde is als m a a t s c h a p p e l i j k e een­
heid, dan is er m e e r v r i j h e i d n a a r m a t e de eenh e i d g r o ­
ter is; ind i e n b e p a a l d e 'objektieve' v o o r w a a r d e n voor
m a a t s c h a p p e l i j k e e e n h e i d zijn b e r e i k t (te w e t e n de kon-
fisk a t i e v a n het bezit van de b u r g e r k l a s s e ) , dan zijn
a l l e u i t i n g e n v a n o n g e n o e g e n met de b e s t a a n d e gang van
zaken late e r u p t i e s van een b o u r g e o i s v e r l e d e n en m o e ­
ten als z o d a n i g w o r d e n beha n d e l d . Het P r o m e t h e a a n s e
b e g i n s e l v a n het s c h e p p e n d i n i t i a t i e f a l s m e d e het h i s ­
t o r i s c h d e t e r m i n i s m e h e b b e n een s p l i t s i n g ondergaan:
het b e g i n s e l van het i n i t i a t i e f w e r d b e l i c h a a m d in het
h e e r s e n d e p o l i t i e k e apparaat, t e r w i j l de a c h t e r g e b l e ­
ven m a s s a ' s h u n lot m o e s t e n a a n v a a r d e n als een h i s t o ­
r i sch e n o o d z a k e l i j k h e i d , die n i e t t e m i n i d e n t i e k is met
v r i j h e i d zo d r a m e n deze n o o d z a k e l i j k h e i d begrijpt.
Ni e t s is e e n v o u d i g e r dan bij M a r x c i t a t e n te v i n d e n die
de s t e l l i n g o n d e r s t e u n e n dat de 'bovenbouw' een i n s t r u ­
ment van de 'basis' is, en dat zowel b a s i s als b o v e n ­
b o u w in k l a s s e n t e r m e n b e s c h r e v e n m o e t e n worden. Indien
er dus n i e u w e p r o d u k t i e v e r h o u d i n g e n zijn g e s c h a p e n die
in o v e r e e n s t e m m i n g zijn met de b e l a n g e n van het p r o l e ­
tariaat, d a n moet de b o v enbouw, dus het recht, de
s t a a t s i n s t e l l i n g e n , l i t e r a t u u r , kunst en w e t e n s c h a p p e n
d i e n s t b a a r zijn aan de nie u w e v e r h o u d i n g e n , w i e r b e ­
h o e f t e n n a t u u r l i j k w o r d e n b e p a a l d door de bewu s t e
v o o r h o e d e v a n het p r o l e t a r i a a t . Zo h o u d e n zoveel de a f ­
s c h a f f i n g van het recht als i n s t i t u t i e die b e m iddelt
t u sse n de i n d i v i d u e n en de staat als de v e r a l g e m e n i n g
van het b e g i n s e l der dienstbaarheid in het f u n k t i o n e r e n
der k u i t u u r v o l m a a k t e r e a l i s e r i n g e n l i j k e n van de m a r ­
x i s t i s c h e theorie.
Teg e n zulke b e d e n k i n g e n kan men i n b r e n g e n dat M a r x (be­
halve m i s s c h i e n t i j dens de r e v o l u t i e van 1848) niet a l ­
leen de d e m o k r a t i s c h e p o l i t i e k e s p e l r e g e l s no o i t heeft
a a n g e v o c h t e n , m a a r ze z e l f S b e s c h o u w d e als een evident
e leme n t v a n de v o l k s h e e r s c h a p p i j ; dat hij be i d e ke r e n
 31
dat hij - o v e r i g e n s zond e r enige t o e l i c h t i n g - de
t erm 'diktatuur v a n het p r oletariaat' gebruikt, h i e r ­
mee d o e l d e op de k l a s s e n i n h o u d van de macht, en niet
(zoals m e n wilde) op de l i k w i d e r i n g van alle d e m o k r a -
tische in s t i t u t i e s . Zo is het inderdaad. D a a r o m is het
h i s t o r i s c h g e r e a l i s e e r d e socia l i s m e , dus het d e s p o t i ­
sche soci a l i s m e , geen b e l i c h a m i n g van de i n t e n t i e s
v an Marx. Het blijft e c h t e r de v r a a g of en in h o e v e r ­
re dit s o c i a l i s m e een b e l i c h a m i n g is v a n de l o g i k a van
de doktrine. H i e r o p kan men a n t w o o r d e n dat de d o k t r i n e
niet o n s c h u l d i g is aan een d e r g e l i j k e interpre t a t i e ,
h o ewel het a b s u r d is om te denk e n dat het d e s p o t i s c h e
s o c i a l i s m e als het ware zond e r m e e r o p s t e e g uit de i-
deologie. Het d e s p o t i s c h e s o c i a l i s m e is v o o r t g e k o m e n
uit een v e e l e h i d van h i s t o i s c h e o m s t a n d i g h e d e n , w a a r ­
in de m a r x i s t i s c h e d o k t r i n e s l e c h t s één a k t i e f e l e ment
was. De L e n i n i s t i s c h - S t a l i n i s t i s c h e v e r s i e van het
m a r x i s m e is i n d e r d a a d s l e c h t s een v e r s i e , is een p o ­
ging tot p r a k t i s c h e t e n u i t v o e r l e g g i n g van de g e d a c h t e
die M a r x in f i l o s o f i s c h e v o r m heeft u i t g e d r u k t , zonder
dat hij d u i d e l i j k e r i c h t l i j n e n v o o r een p o l i t i e k e in­
t e r p r e t a t i e verst r e k t e . De o v e r t u i g i n g dat v r i j h e i d
in la a t s t e in s t a n t i e g e m e t e n wordt door de m a t e van
m a a t s c h a p p e l i j k e e e n h e i d en dat de b r o n van s o c iale
k o n f l i k t e n g e l egen is in t e g e n g e s t e l d e k l a s s e n b e l a n -
gen vormt een element v a n de theorie. Als we d a a r a a n
de geda c h t e t o e v o e g e n dat er een t e c h n i e k m o g e l i j k is
die de m a a t s c h a p p e l i j k e e e n h e i d kan b e w e r k s t e l l i g e n ,
d an vormt het d e s p o t i s m e de n a t u u r l i j k e o p l ossing, want
a n dere t e c h n i e k e n om dit doel te b e r e i k e n zijn tot nu
toe niet bekend. De v o l m a a k t e e e n h e i d wordt g e r e a l i ­
seerd doo r het a f s c h a f f e n van alle i n s t i t u t i e s van
m a a t s c h a p p e l i j k e b e m i d d e l i n g , d.w.z. door het a f s c h a f ­
fen v an de v e r t e g e n w o o r d i g e n d e d e m o k r a t i e a l s m e d e het
recht als z e l f s t a n d i g i n s t r u m e n t v o o r k o n f l i k t b e h e e r -
sing. Het b e g r i p 'negatieve vrijheid' v e r o n d e r s t e l t
i n d e rdaad een m a a t s c h a p p i j die leeft bij de grat i e van
interne k o n f l i k t e n . W a n n e e r m e n v o o r o n d e r s t e l t dat een
k o n f l i k t u e u z e m a a t s c h a p p i j h e t z e l f d e is als een R a s s e n ­
m aatsc h a p p i j , en de k l a s s e n m a a t s c h a p p i j zov e e l is als
een m a a t s c h a p p i j waar i n p r i vé b e z i t v o o rkomt, dan is het
geen t e g e n s t r i j d i g h e i d dat de daad van geweld die het
p r i vébezi t a f s c h a f t tev e n s de b e h o e f t e aan n e g a t i e v e
v r i j h e i d opheft, dus de v r i j h e i d zoals die t r a d i t i o ­
neel wordt b e g repen. Zo o n t w a a k t P r o m e t h e u s uit zijn
m a c h t s d r o o m als K a f k a ' s G e o r g Samsa.