Kitab Konfrans Azerbaycan Musteqillikden Sonra 2003

Konfransn Tkilat Komitsi
Sdr:
Prof. Dr. Erol Oral (Qafqaz Universiteti)
Sdr mavinlri:
Prof. Niftal Qocayev (Qafqaz Universiteti)

Prof. Fxrddin sayev (Qafqaz Universiteti)
Elmi Katib:
Dr. Cihan Bulut (Qafqaz Universiteti)
zvlr:
Prof. Qhrman Binntli
(Az. Memerlq v naat Universiteti)
Prof. Dr. Ersan Bocutolu
(Karadeniz Teknik niversitesi, Trkiy)
Dos. Asf Zamanov
(Az. Res. Thsil Nazirliyi)
Dos. Dr. Haydar akmak
(Karadeniz Teknik niversitesi, Trkiy)
Dos. Xlil smaylov
(Qafqaz Universiteti)
Dr. Aleksandr Magill
Dr. Ayhan Erdal
Dr. Blent Aras
(Fatih niversitesi, Trkiy)
Dr. Eyp Zengin
Dr. Hakan Acar
Dr. Murat Erguvan
Dr. Osman Nuri Aras
Dr. Osman ahin
Dr. Selim zdemir
NDKLR
QTSADYYAT BLMS
1.
.
..
2.

. .
3.

.
..
4.

..
5.
6.

..
. .
7.
8.
. .
10.
14
-

., .
16

.
.., ..
18
11.
12.
. .
20
. .
13.
21

. .
14.
15.
16.
17.
22

. .
24
-
-
. .
26

. .
28
:
, - .
. .
18.
11
12
..
9.
31

. .
ii
33
19.
20.
.
.
35

..
36
21.

..
37
22.
-

.., ..
23.
24.
..
41
..
25.
26.
27.
42

. .
43
-

..
45

..
28.
46

.
. .
29.
30.
47
BAZAR QTSADYYATI RATND AZRBAYCANDA RZAQ THLKSZLY

MSLSNN HLLND HEYVANDARLIQ MHSULLARI STEHSALININ ROLU V
ONUN QTSAD SMRLLY
EYNALOV H.
48

. .
31.
38
51

.
. .
52
32.
GUAM RGTNN KURULMA SEBEPLERN ULUSLAR ARASI

LKLER KARAR VERME SREC TEORS AISINDAN DEERLENDRLMES
BRAHMOV R.
55
33.
AZRBAYCANIN AQRAR QTSADIYYATI MSTQLLK DVRND

CAVADOV N. .
58

..
61
34.
35.
SNAYE MSSSLRND KEYFYYTN YAXLADRLMAS ZAMAN

YARANAN XRCLR
MMMDOV P. H., KRMOV V. X., RZAYEV A.
36.
NVESTSYA LAYHLRN YERL MLL QTSAD HMYYT

BAXMNDAN QYMTLNDRLMS
37.
38.
62
65
AQRAR SYAST V SAHBKARLIIN NKAFI

HMDOV M..
69
AQRAR SAHNN RAZ V SAHV DAREDLM SSTEMNN TKMLLDRLMS

MMMDOV N.T.
72
iii
39.
40.
41.
AQRAR SAHD TSRRFAT-TKLAT FORMALARININ DARETM

SSTEMNN TKMLLDRLMS
QURBANOV N.A.
76
AQRAR SNAYE KOMPLEKSNN DARETM QURULUUNUN SASLANDIRILMASI

RFOV M.F.
79

..
42.
83

. ., . .
43.
86

..
44.
89

.
. .
45.
91

. .
46.
47.
48.
49.
50.
91
-
.
.
92
AZERBAYCANDA GE SRECNN SOSYAL VE EKONOMK SORUNLARI:

HUKUK HLALLER RNE
ZENGN E. M., KAMALOV N. B.
95
AZERBAYCAN DI TCARET
98
AZRBAYCAN V AVROPA YENDNQURMA V NKAF BANKI MNASBTLR

SULEYMANOV E.
101
MSTQLLK SONRASI AZRBAYCAN VE DNYA BANKI MNASBTLR

SULEYMANOV E.
102
51.
C C
52.
53.
DORUDAN YATIRIM YAPAN YABANCI SERMAYENN NEM KAPSAMINDA

AZERBAYCAN TRKYE EKONOMLERNN MUKAYESES
BULUT C.
106
DNYA TCARET RGT VE AZERBAYCANIN YELK SREC

ERDAL A.
110
112
ELEKTRONK TCARET VE KOBLER

ZAKROV V. A.
114
103
. .
54.
55.
56.
57.
104
..
58.
115
AZERBAYCAN EKONOMS VE DEM SREC

ARAS O. N.
iv
116
EKOLOGYA BLMS
1.
121

.., .., .., ..
2.

123
..
3.
..
4.
124

EKOLOJI
C ..
5.
125
- ,
EKOLOJI
C ..
6.
129
- .
.., ..
7.
8.
122
133

-
.., ..
133

.., ..
134
9.

.., ..
136
10.

. .
138
11.

.., ..
12.
13.
14.
15.
140

.., . ., ..
141

..
142

.., .., ..
145

. .
16.
147

..
148
17.
18.
C A C
J
. .
149
..
150
19.
20.
. .
151
.., ..
21.
153

. .
22.
154

..
155
23.

. .
24.
157

..
159
25.

. ., . .
160
26.
. .
27.
28.
.., .., .., . .
.., .., .., . .
29.
30.
.
.., .., ..
. .
163
164
165
31.
32.
THE BIOMASS AND ACTIVITY OF THE DENITRIFYING BACTERIA IN OIL

CONTAMINATED SOILS
AKHOUNDOVA E., HASANOVA L.
.. , ..
167
168
33.
34.
.., .., .., ..

.., ..
169
173
175
35.
36.
.., ..
178
. .
180
37.
,

. .
38.
()

. .
182
183
39.
40.
. ., .., ..
. .
185
186
41.
42.
EKOLOJI
..
188
.., ..
43.
162
189

.
.., ..
190
vi
44.
45.
195
197
TEXNKA BLMS
1.
201
-

202
..
2.
--

3.
-
.
..
208

.
. ., . .
211
203
. .
4.
5.
C C

214
..
6.
,
-
.., .., .., .., .. 216

.., .., .., ..
217
8.
ENTERPRISES local area NETWORKS AUTOMIZED WORKSTATION DATABASE

CONSTRACTION (for an economic department, operative - dispatcher administration
department and enterprise manages).
F.M.AGHAYEV, N.I.HASANOVA, K.KOZLOV
219
9.

.
.., .., - ..
223
INFORMATION SYSTEM BASED ON FUZZY DATA AND QUERIES

GARDASHOVA L.A.
226
7.
10.
11.

228
. .
12.
13.

.., .., ..
231
. ., . .
234
14.
..
236
15.

. ., . ., . .
238

..
241
16.
vii
17.

243
., .
18.

..
245

.
.. , ..
247
20.

.
..
249
21.

..
252
19.
22.
SEYSMK RSKN QYMTLNDRLMSND DAVAMSZLQ AML

PAA N.
23.
24.
25.
255
AZRBAYCAN MSTQLLYNDN SONRA AZRBAYCANDA NFORMASYA

TEXNOLOGYALARI TTBQNN NKAFI
YUSFOV Y. N.
258

.., ..
259
THE RELATION BETWEEN FUZZY MEASUREMENTS AND CRISPY MEASUREMENTS

AHN M.
263
HUMANTAR BLMS
1.
269
2.
270
3.
4.
5.
271

..
273

.., ..
274

276
.., ..
6.

.
280
7.
8.
281
D

. .
9.
282
, ' '
.., .., ..
10.
'' '' ''

284
.., ..
11.
283
K R
.
viii
286
12.
KUTADGU BLG`DE DEVLET YNETCLER

ASKER R.
288
13.
ETMDE KALTE YNETM ve AZERBAYCANDA UYGULANABLRL

KAHRAMAN Y.
291
14.

. .
15.
296

.
., .
298
16.
17.
300
18.
.
DRIVING KEY FOR COMPREHENSIVE LEARNING MOTIVATION
AHN S.
ix
302
304
QTSADYYAT
BLMS
qtisadiyyat blmsi
Azrbaycan mstqillikdn sonra
.
..

-
- .
,
, .
, .
,
, . - ,
. .
. .
, -

, , , ,
, . ,

, ,
,
, ,
,
, ,
, , , , ,
, .
, ,
, , ,
, , ,
, . . .
. , , , , ,
. .
,
.
,
: - , . ,
() () .
, -, ,
, .
, , , , ,
, ,
.

.

.
.
- , -
. , - :
. ,
.
, : .
,
, , -
. ,
.
, ,
, - , ,
.
qtisadiyyat blmsi
, , - ,
, ,
.
. ,
. ,
.
, , .
, .
.
, , , , .
, , , . , ,
(), () ,
, ,
. (
), , .
,
. , ( )
, , ,
, .
, . ,
, . ,
, , , .
, .
,
. ,

.

, .
,
. . () ,
, .

.

. ,
, , ,
, ,
.

, ,
, , ,
,
.
,
.
.
() , ,

.

,
, , ,
,
.
,
.
qtisadiyyat blmsi

. .
c

. c
,
. .
,
.
c 10 c ,
.
,
, .
c c , ,
, c c c
. 40
3 .

- .
C c ,
c .
c .

c .
c , 2001- c c 25121 , 609
c , 4 , 36124 .
,
c
.
, . c
. , 1990-1996 - c
60,8 1990 - c 39,2% - .
c c c 1990-1997-c
, 3
. 1992-1995-c c . 5 , - 75 , 30 , 3 , 32 , 4 .
1997-c , c
2000-c 16,1 1990-c 57,2 % -
.
. -
. , c ,
.
c ,
c c .
, , c
.. .
c 64,3%-, 111824
c. c ( 2100 ) 176400 , c c 63,4%- . c
.
- - c
0,64- . -
c c c. ( 095), ( 0,95),
( 095), (0,93), (0,93), ( 0,88 ) . 1996 - 1998 - c
c (0,77 ) c .
4
qtisadiyyat blmsi
-
. 1000
1,9 . c -
- (0,63), (0,63), (0,65), ( 0,65 ) .
c -
c c .
, c c 28,0 . ,
70% -
- , , - c .
c c .
1000 1993 - c
( 28,2 ). 2000- c 12,8 . c
.
, -
c . 1990 -2000 - c
395 , 69,9 , 231 ,
1161 , 326 ,
3,6 , 99,0 .
( ) 1990-2000 c 7 27 , 1376
925 .
cc . 2,2
, , - c
212 , , 121
, - 20 .
c c , -,
, . , 2000
c 201, 2001- c 315 - .
, 124, c 123 .
100 57 .
8,4 .

. c c 1,3,
c 1,7 . 1990- c 18,6 , 2000- c c 1,8 .
c . -
, c 177 74-c . , 1995-c c 62- c
. , 1995-c c
c 12 .

.
..

.
,
.
- . , ,
c .
- . -
( ) ()
. .
, , c c ,
, , ,
.
c ,
( , )
5
qtisadiyyat blmsi
. - ,
c c . ,
,
-
.

- c. , , ,
, , () ()
.

c . ,
c c c c ,
. c 100 %
() ,
.
c ,
c . , c 100%
, - c
.

c.
c c

. ,
c c . ,
c , -
c 96-98%- .
. ,
70-80%- .
c.
() ,
c , c
c .
,
c .
() , .
()
c c .
, , c. ,
, - c
. ,
.

. , ,
, c
.
c
. c
. , ,
. c
.
2002-c 152 , 94 ,
127 , 13 ,106 164 .
, c
c c .
c .
.,
. ,
6
qtisadiyyat blmsi
. - .
. , c
. ,
c c
( ) , . , c
, c .

c .
, , c
. c
.
c ,
. c .
, ,
c . c
.
. , c
.
, ,
.
, ,
.
. ,
.

-
c.
. ,
.

.
, . ,
c.
, : c
, c
.
.

,
, - .
c,
.
c,
c. ,
, c, .
c,
,
.
c, . ()
c.
,
.
, c .

. c ,
c c. ,

c.
, .
qtisadiyyat blmsi

,
.

..

,
, -
, . ,
,
, .
,

. ,

.
,
.

, ,
, , ,
.
.
,
. ,

, .

.
,

. ,
, , (, , , .
.), (, , ..).

, ,
, , , .
.

, , ,
, .
,

. ,
()
.
, ,
,
, , ,
, , . .
.

, .
8
qtisadiyyat blmsi
, -
, , ,
.

. -
.

.
,
.
,
.

.
, ,
, .
1.
. . , 2001. 2.
2001. 2001.

. .
c U

, c .
,
.
,
c ..
c , c
.
.
.
, 200 . c
.
c
. c , c
- c
.
1996-c ,
,
. 1997-c
c .
.
c
c .
c c ,
, .
, ,
. c

.
qtisadiyyat blmsi
c ,
,
c .
. 2001-c c 2000-c
17,1% 5,6 , 5,0 88,2%-
.
,
. ,
244- 45- , 2
. . , 1999c c 627,7 , 2000-c 659,2
.
c.
c .
c -
, .
c c

c c . c
C c 800 . 2002-c
60%- .
. ,
62- 30- ,
200 750 , c
..
.
1994-c c
, . , 1997-c
, 1999-c .
-
.
c c
, c ,
c . , 1999-c
c 79,8 , 2000-c 79,5%
142,0 . 2001-c c 163,5
.
, c ,
,
.
, , c
. , 1198-c 245,5
. 2000-c 487 . 370 .
.
, 244- 45- ,
2 .
2001-c 3,8 c .
20
.
10
qtisadiyyat blmsi

..

,
.
.
- ,
,
, , .
,
, , -
.
90- XX
, .
,
, - .
,
.

, ,
: .
,

.
.
- ,
,
. 1993 2001
60,3%. ,
, ,
.
,
,
.
,
,
. ,
,
. ,
, ,
, ,
. -
. , 2001 20 -
.
, .
1998 2001 14639,1 19,4 , ..
99,8%.
, .
,
, , -
. , ,
,
.
- :
1 2002 4436 1170 1991 .
11
qtisadiyyat blmsi
, . ,
1990 - .
1998 45% 21% 1990 .
,
, , -

. , ,
- ,
, ,
.
,
, , .

, , , - : 1998-2001
72,8% 33,0%. ,
.
, ?! , 1
2001 1731 ,
, 1540 (89%) .
,
,
.
,
, ,
, -,
. ,
,

.

. .
c
c .

.
-,
, , , ,
, , , c
-, ,
.
- c -
. ,
, - . , , , - .
.
c ,
.
. , -
, .
c
. -
.

-.
.
12
qtisadiyyat blmsi
, ,
- .
c - c.
, .
. - c
.
- . , ,
c
. 1970-c c 36%,
30%, 25%- .
-
.
.
.

. c
58%-, -52%, -26%, -24% .
- c , ,
. , , ,
. , , ,
, .
c c c
. c
c - .
c , c- c
c . c ( c
) .
c .
c
. (, ) -c .
c , .
.
, 60-c - c c 30%- .
- , . . ( ) c
c . 70-c - c
1/3-1/2-, 15-25%- c
.
-
. ,
60% . c , ,
70%- .
c c c
.
, c c
c .
. c ,
.
, c
. , 70-c .
.
c
c .
,
.
, .
, .
, c
.
13
qtisadiyyat blmsi

. .
c ,
, . c
c c
. c,
. c c c,
, , .
.
- c c
c . c .
c, . c .
,
. c
c .
.
, .
.
70%- c.
, c
c . , ,
c .
, . ,
c c.

. c c
.

..

.
c ,
. c
, XVIII , c
.
.
,
, , c c
. c
c .

. ,
.
c ,
c :
1. : , c , .;
2. : ,
, , , ; ,
, .
c c
. c c . ,
c . c
. - ,
c, , c.
14
qtisadiyyat blmsi
c c ,
c :
-
; , c ; c
c ; , c
; c , c
; - ;
, ;
;
c; ,
; - ;
c c , c , .
,
, - c . ,
-
c.
C ,
-.
c . c
3400, 2470
.
(2001- c ) c
c 77,1 . ,
. ,
c
( 173 ). c c
, c -
c 25,0 , 20 , 25-30 c.
c
. -c c
c 1997- c
.
c ( c ).
C , , c
. 1992 - 1995- c
. cc ,
. , , ,
, . . , 1999- c b
c . ,
1,8 , 1,4 , 2,1 , 3,6 ,
2,1 , 3,0 .
c *

.
100
1990

.
100
100

.
100

.
100

.
100
1992
62,5
1994
100
69,8
72,0
45,2
79,1
99,3
96,2
37,5
51,3
53,1
29,7
83,5
93,3
85,1
1996
50,0
60,6
55,2
21,2
126,8
100
96,2
1998
59,3
48,6
53,3
63,8
113,4
96,6
114,8
2000
66,7
52,7
78,2
50,8
129,8
102,7
174,1
c
( 75, 21,.3; 2, 2001,. 632 ).
c 1,2 , 2,2 ,
1,3 .
- 1999 - c
. , c 12
15
qtisadiyyat blmsi
1,9 . 6,4 . ,
.
21 -
c , ,
. c - , c, , , , . . ,
.
- , ,
. ,
c ,
c .
- c
0,64 -.
c c c. ( 0,95), ( 0,95), ( 0,95), (0,93), (0,93), ( 0,88 ) . 1996 - 1998 - c
c c 0,13 ( 0,77 )
.
c c -
. 1000
1,9 .
c - (0,63), (0,63), (0,65),
( 0,65 ) .
-
- c . ,
,

. c, c ,
,
. c c c .
., .
-
-
- , .
, ,
.
,
. , ,
, , , (
, - ..).

.
, , .
,
, ..
,
,
.. , ,
,
( ).
,
16
qtisadiyyat blmsi
,
, .
,
, ,
() .
-
,
, (, .), - ,
, .
, ,
, (), - ,
- , , , ,
, ,
().
,
.

. ,
. ,
:
1.
(
, ).
,
.
2. ,
,
, ,
-, , , -
.
, ,
.
3. , ,

.
4. , ,
.
5. ,
, .
6. ,
.
,
:
, ,
;

();
, .
, ,
.
, (
). , .
.
, , ..,
. , ,
17
qtisadiyyat blmsi
. ,
, ,
,
, , - - .
,
,
,
.
.
,
,
, .

.
,
,

.

, ( )
.
, : , ,
. ,
- , .
.
, ,
.
.
-,
, ,
,
.
-, .
, ,
.
.
,
. .
.

.
.., ..

. , , -
,
. , , , , -
.
, ,
, -,,
. ,
- , ,
18
qtisadiyyat blmsi
. -
.
,
:
, ,
-,
.
, (-,
, , ) ( ,
).
( ) (
).
, (
, -
) ( ,
, , .. - ).
() ,
-.
() -
(),
.
-,
- .
-
,
- .

- - .
,
-. ,
, .
,
. :
, -,
;
-
( -
);
.

:
(),
;
, , -

, .
- , -
, - .
, -
, ,
. ,
. -
, .
-
(, , ), -
19
qtisadiyyat blmsi
.
--
,
.
Microsoft Project, Time Line, Project Expert .. ,

. ,
.

. .

.
.

.

.
, ,
. , , :
, , ,
;
,
;
,
.

,
.
2 1999-
33- ,
, , , ,
, ,
, , , ,
.
. ,

,
.

, .

:
-
;
20
qtisadiyyat blmsi
( ) .
.
,
.
C

. .
c tu
-

. ,
, .
.
.
.
, . ,
,
. ,
,
.
, 3
: , .
, .
.
, ,
-
. ,
, ,
.
.
,
. ,
.
. , , -
. -
. ,
. - ,
.
21
qtisadiyyat blmsi
- : , , .
.
.
. ,
.
,
.
. .
,
. ,
-
. . -
. , , ,
. ,
, ,
.
, .

.

.
, , . ,
, ,
.
1. . , .. .-.: , 1997.

. .
c

. ,
.
,
.
, -
. .
13 ,
.

.
.
- . ,
.

. 1996- 380 ,
,
.
, . ,
() . ,

.
,

. .
, ,
.
22
qtisadiyyat blmsi
.
.
.

.
. -
,
.
,
.
.
,
, -, , , ,
, .

.
.
- .
.
- , .
. ,
.
,
() . . ,
.
.
.
- ,
,
- . ,
, .
.
, .
. ,
, .
,
.
, ,
. .
, ,
.
, .
, ,
.
. ,

. .
, ,
.
.
: , ,
, .
.
.
,
- .
,
, ,

,
23
qtisadiyyat blmsi
.
.
.
.
. 1994-
, .

. , ,
. 1997- ,
1999- . -
.
- , ,
, - .
,
.
.
.
700- 10- .
,
, , .
2000- 1.1
1.3 .
-
.

. .
.

, , ,
.
. ,
, ,
.
,
, ,
.
(1991-1992 .) ,
(),

.
.
,
.
, , , , ,
.
, ,
, - ,
,

. -
- . ,

.
24
qtisadiyyat blmsi
. ,

.
.
- . ,
, ,
,
. ,
.
.
,
, .

, , ,
. , ,
, . ,
,
, . ,
, .
.

.
.
.
.
, ,
.
,
,
.
90- XX
,
, .
1994
.
,
.
- .
..

, ,
.
, ,
, ,
. [1]
, ,
.
, 12 1995
, ,
.
( )

. -
- ,
, [2].
,
, .
25
qtisadiyyat blmsi

. -, , , , , ,
, ,
[3].
,
.

,
.
, ,
,
,
.
- .
,
.

, .
, .

. -
,
.

,
, ,
.

1.
2.
3.
..
. ., , 2002
.., .. . , , 1997
. ., , 2000
-
-
. .
.

, , , ,
, - .
.
-
,
. , -

, , , .

.

, ,
, ,
, ,
.
.
26
qtisadiyyat blmsi
( ) (
) [1].
1-3 . ,
.
,
, .

.
, .

. .
, 42 ,

. ,

,
, , .
- .
.
,
41-47 . ,
, .2 .41 ,
, , ..
,
, [2].

, ,
,
, , (.3..47).
, ,
, -
, .
, ,
, , ,
, .
. ,
,
,

, ,
, , ,
[3].
,
, . , 4
() , , ,
,
[4].
-
.

.

.
, , .

, .
27
qtisadiyyat blmsi

1. . 41 (359), 2001 ., 12 .
2. . , 29 (191), 1998., 41 .
3. ,
. 659 19 1997
. , 31 (230), 1999 ., 4 .
4. () . 32 (137), 1997 ., 24 .

. .
,

,
.
.
1991
, ,
1991 . , ,
,
, ,
" ", ,
, .
,
.
.
,
XIII .
. 14
1848 ,
. ,

.
, , ,
. . . 1876
.
1913 7,7 . . , 1930-
12 . .
, 23,5 . .
,
.
1975 17 . . 1998- ,
9 . .
1/3 ,
, .
70%,
. 80- , 22 .
, 9 . . .
.
, 1985 ,
, .

.
7 20 1994
.
28
qtisadiyyat blmsi
,
.
, 14-16 . . 80 %
. 15,9 . ,
2010 40 . .
. ;
( ,
, ; :
, , .) . ,
, .
, ,
, .
, , ,
. 2002
: 89, 9 %, 7,5 %, 1,4%, 0,2 %,
0,1%, 0,03 %, 0,46 %,
0,01 %. 0 %, 0,4 %.

.
.
:
.
, , -
, ,
,
, ,
. -,
, - .
. 20
. . 2100 .
1).
,
, ,
, .
,
,
.
2). .
.
. , , 6 ,
.
,
. , ,
, , , , , , ,
: , , ,
.
3).
.

: ,
;
,
,
, ; -
,

.
, 2001 82,5
% , 85,5 % ,
29
qtisadiyyat blmsi
67,8 %.
, 6,9 % 89,9 %.
.
: ,
, .
. ,
.
: ,
,

.
.
, ,
, .
2001
, 3,9 . , 4 . .
1,2 . .
/ . 3,88 .
: , , , , ,
, , , .
.

3 . / ,
,
.
:
, , .
, ,
.
.
. 10 .
9 .

.
,
.

.
.
, .
TRASECA
. ,
, . 1 . .
.

. 20 % 10
.
, , , ,
.
. (600 . $).
,
. 1 . .
.
30
qtisadiyyat blmsi
:
1)
2)
3)
4)
5)
6)
7)
8)
9)
10)
11)
.. -
1983 .
- --2001 .
.. , .. - 1986 .
.., .. - 1998.
.. :
2000 .
- . .
...
Caspian Baku 98 Azerbaijan special issue to mark Caspian Oil & Gas98 Exhibition and
Conference in Baku.
Caspian - Volga 1997 .
Consulting & Business 2000- 2001 1 12 , 2002 1
4 .
2000, 2001 .
( ) 2001 .
12) () 2000-2001 .

: , -
.
. .
, ,
.
.

.
.
, ,
. ,
,
. ,
:
-
;
- ;
- ,
.

- .
- .

, .
,
.
:

.
.
- .
.
.
31
qtisadiyyat blmsi
: , ,
..

.
.
-
- .

,
.

.
- ,
.
:
- .
;
- () ;
- () .
.
- () .
:
) ;
) ;
) : ;
) : ;
) : , ;
) : -
;
) c : ( ,
) ;
) ;
) ;
) .
. . - :
- ;
.
.
. ,
,
.
.
, ,
, - .
, -
( ) .
- .
- :
- ;
- ;
- -;
- ;
- , ,
32
qtisadiyyat blmsi
.
-
, ,
.
,
.
:
- () - ;
- ;
- ;
- .
:
1. - ;
2. ;
3. .

- . -
, - ,
.

. ,
.
,
.

. .

,
.
: , , ,
, -, , ,
. ,
. ,
,
.

. ,
. ,
,
,
. ,
,
, .

.
-, , ,

.
.
33
qtisadiyyat blmsi
-, ,
,
. , , ,
.
.
,
.
, ,
.
. , 6
.
, , ,
.
,
, .
.

.
, ,

,
.

, : ,
,
,
, .
, ,
,
.
,

, .

.
.
,
,
, , .

,
, . ,
, , ,
,
, : -
, , ,
, .

,

.
,
-, ,
. -,
34
qtisadiyyat blmsi
: ,
;

,
. -,
:
, ,
;
.

,
:
, , ,
,
, ,
(, ),
.

.
. .
- .
,
.
- c .
-
, , ,

.
. ,
.

, 20 , ,
( ) ,
. , .
, ,
,
- .
.
, .
80% .
, 1994 2001 .
5,2 . , , 1994 , 10-12 .
.
, , ,
. ,
, .
.
,
, .
-
-
.
35
qtisadiyyat blmsi

. ,
.
.
,
.

..
,
.

. 1994-
. , 200 .
.
.
10,7 . / .
, 10-15
.
2010-2020- 60 . / ,
15-20 . / .
--
. ,
700-800 . . 2005- 2-4
2 , 10
.
2010- 16-24
.
.
, . ,
.
.
, 1995-2001- 16,3% 2002-
5546,5 . / . 40%- .
2002-
11-12 . / .
. ,
. -
.
. 1996-
98,7 /- , 2002- 75,3
/- 23,8% .
. 2000-2001- 103,3
- 88,0 /- 15% .
- .
, - -
. 2000-
173,4 ./, 2001- 178,4 .- , 98%
- .
.
1996- 84,1% , 2001- 79,7%
. 2000- 14 , 2001- 9 .
8 .
01.01.2002- 132 , 94 71,2% .
40 , 9
36
qtisadiyyat blmsi
, 24 . 558
, 266 . 47,7% - ; 81 14,5% -
.
- , .

. ,
3-4 . ,
.
.

, , .

.

..
1994
- .
, .
.
: , , ,
. () ,
- . ,
, . ,
, ;
- , ,
.

. ,
.
.
. ,
, ,
- .
-
.
. ,
, ,
- , .
: , ,
- .
,
.
.
.
- .
.
, , ,
:
) ;
) ;
) .
:
37
qtisadiyyat blmsi
,
;
- ,
;
- ,
;
- ,
, , .
, ,
,
.
,
, ,
, ,
.
,
:
1) ;
2) ;
3) ;
4) ;
5) ;
6) ;
7) .
,
-
.
-

..
()
..
, 70-
,
, , , ,
.
45%.
90%

.
.
, ,
.
1992 , ,
.
, 1992-1996
1800 .
,
, () ,
.., 1997 ,
38
qtisadiyyat blmsi
8-10%. 70-
.

. ,

. 1995-2001 ,
, 9,7 ., - 6,9 .
. 4,2 . .
1,3
.. , , ,
.
01.01.2002 15,7 .
; 40 . ; 1974 . 947 .
.
2002
.
111, 87
. 1995-2001 1304,9 . 3745,2
.., 2,87 . 2,1 , 3,6
2001 883,4 . .
1995 48,8%,
2002 61,8%. 19952001 .

. , 2001 37,2%
; 44,7% ; 17,2% ; 0,3% 0,7%
.
79,7%; 17,5%; 1,3%; 1,4%
.
,
.
. , ,
.
1995 41,6%, 2001 16,4%
2,5 .
, , ,
1995 54,4%, 2001
91,0% . 346,6 . 2106,1
.. 1995-2001
1.
,
,
2.
,
.
1. 1995-2001 *)

1995
1996
1997
1998
1999
2000
2001
(.)
2222,3
2526,3
3222,3
4426,0
6746,6
7616,1
11466,3
(..)
346,6
395,4
451,5
390,6
700,6
1464,9
2106,1
39

( %-)
54,4
62,6
57,8
64,4
75,4
84,0
91,0
qtisadiyyat blmsi
2. 1995-2001
. *) ( )
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
1995
150,2
114,2
116,7
360,0
85,9
67,7
1996
193,1
141,8
150,8
339,1
55,3
84,6
1997
80,0
194,2
134,0
139,7
83,4
319,3
46,6
95,0
1998
69,6
153,4
90,5
101,3
38,5
359,0
55,4
95,0
1999
92,8
167,2
132,4
115,2
87,5
330,4
59,2
96,3
2000
178,8
262,4
232,2
225,3
75,0
361,3
56,7
2001
188,7
206,0
190,2
180,5
85,4
186,1
54,8
115,0
:*) 1 2
.
1995 812,2 ., 30,1%
, 1881,7 ., 69,9% - ; 2001
: 579,8 . 5,1%; 10866 . 94,9%.
,
. , 1999-2001 .
, .
, ,
.
, 2001 2,9%
, 19,5% , 1,6% 72,3%
(, ) .
,
, , :
-
, - ;
- ;
- ;
-
;
- ;
-
;
-
;
-
;
-
, ;
-
, ;
-
.
.
40
qtisadiyyat blmsi

..

,

. 1991- ,
.

.
2002- 33700
313 . 609
58 , 2000 2001- 1680,4
. , . 25121
897 3,6% 13
395 . . -
.
. 1
.
1. 1997-2001- *)
( )

, , -

1997
1998
1999
2000
2001
794343,2
1076497
1035888,8
1172071,2
1430877,4
6601,2
15177,9
7310,2
4689,2
6101,2
8399,1
6542,7
8084,4
7896,8
6202,5
6254,9
7404,4
5614,9
9059,1
5546,1
: *) - 1997-2001- .
-2002, .45-150
, 1997-2001- 1,8 .
- . 2001-
6101,2 , , , 9059,1 .
, 5546,1 . .
,

. , , .
.
,
.
-
. , ,
. 2001-
163,1 , , ; 33,6 , 112,8
/ ; 436,2 /
.
69,1 ; 60,3 ; 376
/ , 39,7
, 63,8 - ; .
. ,
.
.
, .
, . , , ,
41
qtisadiyyat blmsi

, ,
.

.
:
..
,
. .

.
.
. .
(, , , .) . ,
,
. ,
.
,
.
-
.
, -,

. - .
.
,
, .
, ,
. 70- 80-
. ,
.
- -
:
- ;
- ;
- ;
- .
- 25-30 ,
. , ( 70%-)
, .
80- (22 ) - 6-7
. 40%
.
,
. .
, ,
, , .
, , .
, .
(
) . ,

. ,
42
qtisadiyyat blmsi

.

. , .
.
.

.

. ,
, . ,
4-5 ,
.

(, , ).

.
- ,
. , ( ,
, 2-2,5 )
.
.
, .
, -
.
100%- (
)
. (
) ,
. , ,
,
.
.
.

.

, .

. .
-
, , , .
" " ,
, ,
.

.
(, , , , , ) 1,52
().
, ,
- 8090- , :
-
;
43
qtisadiyyat blmsi
; -
-
.
-
.
, , :
; 2030%;
;
.
,
. :

(, ). ,

()
. ,
. , ,
- , .
, , , .
, ,
25 .
, ,
. ,
800-900 . .
,
,
. , :
1990- ;
.
-
, , ,
,
- .
, ,
.
,
,
, - ,
, , ,
.

. , , ,
, , . ,
,
, .
.
- .
.
, . -
. ,

, .
.
,
44
qtisadiyyat blmsi
.
.
,
. ,
1 . ,
, .
,
,
, . ,
.

. -
. ,

,
.

, . , 17%
Basell,
Dow Chemical.
,
- .

,
,
, .
,

,
.
-

..

, .
, .
-
, . ,
,
, . 42000 170000 .

. ,
.
. - ,
.
, , ( )
, . , ,
, , - ,
45
qtisadiyyat blmsi

, , .
,

, . - () ().
- - ,
- -
.

- , .

. ,
.

.
,
,
.
, .
, ,

, ,
. , ,

.

..

. -

.

.

. ,
- (, .)
. 100 .
5 , 3 ,
2,5 . 137
.
, .
- .
, 11 9- ,

. ,
. -
.
. , ,
, (, , .)
ekoloji .
46
qtisadiyyat blmsi

.

:
1. ;
2. (1) ;
3. ;
4.
;
5.
;
6. .

.
. .

,

.
,
.
,
, -
. ,
-
. , 2002- 75%- -
,
. ,
.

,
- .

(:
), (
, , - , ,
.) , 10-15%- ,
.
,
.
, , .
.
, :
(
);
,
;
47
qtisadiyyat blmsi
, ,
, , ,
. ;

.

. ,
.
,
.
-
, ,
. ,

.
,
. ,
, -

.
,
.
BAZAR QTSADYYATI RATND AZRBAYCANDA RZAQ

THLKSZLY MSLSNN HLLND HEYVANDARLIQ
MHSULLARI STEHSALININ ROLU V ONUN
QTSAD SMRLLY
EYNALOV H.
AzETKTI v TI
Bazar iqtisadiyyat raitind hr hans bir lknin qarsnda duran n aktual msllrdn biri d iqitsadi
thlksizlik mslsidir.
qtisadi dbiyyatlarda thlksizlik anlay cmiyytin mhm hyati hmiyyt ksb edn mnafelrinin mhafiz olunmas vziyyti, inkiaf meyllri, trkibinin daxili v xarici thlklrdn qorunmas kimi
izah olunur.
Mzmunca hm beynlxalq, hm regional v hm d milli (dvlt, blg v frdi) thlksizlik formalar
bel tsnifldirilir: hrbi, elmi-texnoloji, sosial, siyasi, demoqrafik, iqtisadi, genetik, kriminal, informasiya,
energetika, mdniyyt, intellektual v hquqi thlksizliklr.
qtisadi thlksizlik problemi aadak mqsdli kompleks msllrin hllini hat edir: ekoloji,
rzaq, mulluq, thsil, informasiya tminat, tibbi xidmtlr, mnzil-mit xidmtlri, real glirlr, pensiya
tminat, frdi mantlrin mhafizsi.
Son illrd tdqiqatlar masir dnya birliyinin qlobal problemlrinin hllin daha geni yer verirlr.
Bel problemlrin sayn txminn ondan qrxa qdr v daha ox gstrslr d 9 qlobal problem geni yer
verilir: 1.slh v trksilahlanma, yeni dnya mharibsinin qarsnn alnmas; 2. ekoloji; 3. demoqrafik; 4.
enerji atmazl; 5. xammal atmazl; 6. rzaq thlksizliyi; 7. Dnya okeanlarndan istifad olunmas; 8.
kosmosdan slh mqsdlri n istifad olunmas; 9. inkiaf etmkd olan lklrin geriliyinin aradan
qaldrlmas.
Grlgy kimi muasir dvrn n mhm problemlrindn biri d iqtisadi thlksizliyin trkib hisssi
olan rzaq thlksizliyi mslsidir.
rzaq thlksizliyini dnya, regional, milli yerli v xsusi sviyylrd qiymtlndirmk mmkndr.
rzaq thlksizliyi insanlarn salam hyatn fal srtd davam etdirmk n daim olaraq kifayt qdr
rzaqn asanlqla tmin edilmsi olaraq myynldirilir. B nv thlksizliyin sasnda rzan kifaytliliyi
v insanlarn onu fiziki v iqtisadi baxmdan almaq imkan durur. rzaq thlksizliyi mslsinin hll olunmas
yalnz insanlarn rzaq mhsullarna olan tlbatnn qarlanmas deyil, istehsaldan istehlaka qdr olan btn
48
qtisadiyyat blmsi
proseslrin (mhsulun mnyi, istehsal edildiyi yer v onun raiti, satnn dzgn tkil olunmas kimi)
thlksizliyinin tmin olunmasn da hat edn ehmiyytli bir msldir.
mumbri problemlrdn olan rzaq thlksizliyi mslsi
mstqilliyini yenidn brpa etmi
Azrbaycanda da aktual bir msl olmaa balamdr.
Azrbaycan Hkumti Avropa Komissiyas rzaq Thlksizliyi Proqramna qoulmaq n 2000-ci ilin
iyununda Memorandium imzalamdr. Milli rzaq Thlksizliyi Proqram hazrlanm v lk prezidenti
Heydr liyev cnablar trfindn 2001-ci il 2 mart tarixli srncam il tsdiq edilmidir.
Azrbaycan rzaq Thlksizliyinin Milli Proqramnda halinin rzaq thlksizliyinin strategiyas
myyn edilir, ona nail olman taktikas (yollar) gstrilir. Onun sas iki istiqamti myynldirilmidir: a)
rzaq thlksizliyinin tmin edilmsi siyasti; v) rzaq mhsullarndan smrli istifad v lk halisinin
sosial mdafi siyasti.
lknin rzaq thlksizliyi milli istehsaln inkiaf v onun sas shalrindn biri olan knd tsrrfat
mhsullar istehsalndan bilavasit asldr.
Knd tsrrfat mhsullar istehsalnda mhm bir yer sahib olan heyvandarlq mhsullar istehsal da
rzaq thlksizliyinin tminin yaxndan kmk gstrir.
Statistik mlumatlara gr son illrd Azrbaycanda heyvandarlq mhsullarna olan tlabt artmdr.
1995-ci ild adambana t v t mhsullar istehlak 15 kg ikn, 2001-ci ild bu 21 kg olmudur. Yen 1995-ci
ild adambana sd v sd mhsullar istehlak 138 kg ikn, 2001-ci ild 178 kg olmudur. Bu artmlar zn
hm yumurta istehlaknda, hm d balq v balq mhsullar istehlakda gstrmidir. stehlakn bu kild
artmasnda halinin saynn artmasnn mhm tsiri olmudur.
hlinin artm srtil sciylndiriln artan tlbatn dnilmsi, kifayt qdr, keyfiyytli v tam eidli
mhsul istehsalnn tmin edilmsi zrurti, istehsal mnasibtlrinin btn sahlrind olduu kimi, knd
tsrrfatnda v o cmldn heyvandarlqda intensiv inkiaf prinsiplrin saslanmas masir mrhld
mhm hmiyyt ksb edir.
Azrbaycan Respublikasnda sas nv heyvandarlq mhsullar il zntminetm sviyysi*
Adambana il rzind istehsal edilib, kq

Adambana il rzind idxal edilib, kq
zn tmin etm sviyysi, faiz
Adambana il rzind istehsal edilib, kq
Adambana il rzind idxal edilib, kq
Adambana il rzind istehsal edilib, dd
Adambana il rzind idxal edilib, dd
1995
1996
t v t mhsullar
11
11
4
5
72,0
68,3
Sd v sd mhsullar
108
109
33
64
76,5
63,0
Yumurta
59
61
21
22
74,2
73,3
1997
1998
1999
2000
2001
12
4
74,5
13
7
63,9
13
5
70,5
14
4
76,7
14
3
82,4
112
30
78,8
120
27
81,6
124
25
83,5
128
18
87,7
132
21
86,4
63
19
76,9
64
16
79,8
66
15
81,3
67
10
87,0
68
6
91,4
* Azrbaycanda rzaq thlksizliyi 2002-ci ild adl illik statistik mcmudn istifad edilmidir.
Cdvlin mlumatlarndan grndy kimi adambana t v t mhsullar, sd v sd mhsullar, yumurta

istehsal dinamik olaraq artm v hmin mhsullarn idxal xeyli azalmaqla lknin zn tminetm sviyysi
ykslmidir. Bu meyli lkd heyvandarlq mhsullar istehsalnn artmndan irli gln hal kimi
qiymtlndirils d tdqiqatmz baxmndan baqa cr yanaman da istisna etmirik. Bel ki, dnya halisi artr,
hali artm, mhsul istehsal artmn stlyir. Bu meyl getdikc gclnmkddir v rzaq thlksizliyi qlobal
xarakter aldna gr beynlxlq bazardan mhsul almaq imkanlarnn tknmk ehtimaln oxdur. Odur ki,
milli iqtisadiyyatn inkiaf etdirilmsi, tbii v maddi resurslardan maksimum smrli istifad olunmasn
mqsduyun hesab edirik. Bu prinsip zr heyvandarlq mhsullar istehsalnn hcmini artrmaq labddr.
FAO trfindn hesablanm mlumatlara sasm 1997-1999-cu illrd orta hesabla Azrbaycanda
adambana gndlik istehlak ediln rzaq mhsullarnn kaloriliyi 2133 kkal, onun zlal 63,9 qram yalar is
35,1 olmudur v bu gstricilrin, mvafiq olaraq, 15,9 faizi, 28,6 faizi v 66,4 faizi heyvan mnli rzaq
mhsullarnn payna dr.
lkd heyvandarlq mhsullar istehsalnn artrlmas zruriliyi rzaq twhlkwsizliyinin hwllindw
mhm yer sahib olduu yuxarda qeyd olunmudur. Heyvandarlq mhsullarna olan tlbatn istniln istehsal
sullar il deyil, masir zamann tlblrin uyun gln, mqsduyun, elmi-texniki nailiyytlr sasnda
yaranm v vaxtar tkmilldiril biln istehsal mdniyyti, texnologiya sasnda hyata keiriln istehsal
49
qtisadiyyat blmsi
sullar il dnilmsi zrurti ortaya xr v yeni vziflr meydana glir. Baqa szl, heyvandarlq mhsullar
istehsalnn smrli sullarla tkil edilmsi obyektiv tlbata evrilir.
Heyvandarlq mhsullar istehsalnn smrliliyi ox mrkkb v kompleks msllrin ahngdar v
qarlql laqd tkili v hyata keirilmsi nticsind mmkn olur. Bunlara tkilati v idaretm,
gemoqrafik, iqtisadi, sosial v s. amillr tsir gsrrir.
Tkilati-idaretm amili imkan v tlbata uyun istehsal sviyysin atman balca rtidir. Tlb
olunan qdr v keyfiyytd t, sd, yumurta, yun, barama, bal v s. istehsal ilk nvbd istehsaln tkilindn
asl olur. Burada ixtisaslamann rolu birinci yer xr. Na istehsal il mqayisd sritli maldar malqarann dilini yax bilir, mhsul istehsalnn artrlmas v keyfiyytinin yksldilmsinin sirlri ona bllidir.
Heyvandarlq mhsullar istehsalnn smrliliyinin yksldilmsi ikinci nvbd istehsal prosesinin
dzgn idar edilmsindn asl olur. stehsal dzgn tkil oluna bilr, ixtisaslama da aparla bilr, lakin
idaretm dzgn olmasa, mhsul bolluu yaradlmaz, smrlilik ld edil bilmz.
Demoqrafik amillr he d az hmiyyt ksb etmir. halinin cins v ya trkibindki xsusiyyt v
frqlrindn asl olaraq mxtlif sviyyd mk qabiliyytin malik olur. Onun hazrlq sviyysi, istehsala
mnasibti son nticd mhsul istehsalnn sviyysin tsir gstrir. Bacarql sac sdn samnda, sritli
oban mal-qarann otarlmasnda mhartini gstrir, mhsul itkilrin yol vermir, onun keyfiyytinin yksldilmsin alr v s. Btn bu sylr son nticd mhsul istehsaln artrr v onun smrliliyini tmin edir.
qtisadi amillr d mhm hmiyyt malikdir. Mhsulun keyfiyytli olmas onun istehlak dyrinin
ykslmsin tsir edir. Demli, hmin mhsul tez v daha yksk qiymtl z istehlaksn tapr. qtisadi
dbiyyatlarda deyildiyi kimi, istehlak dyri mumiyytl, yann, mhsulun faydalldrsa, keyfiyyt hmin
faydalln lsdr, keyfiyyt hr cr xasslrin mcmusu il deyil, yalnz onlardan istehlak dairsind
tlbatn dnilmsini bilavasit tmin edn xass il myyn olunur. Mhsulun istehsalna n qdr az xrc
srf edilirsa mhsul sat zaman bir o qdr ox glir ld etmk mmkn olur. qtisadi amillr heyvandarlq
mhsullarnn smrliliyinin yksldilmsi istehsal olunam mhsulun keyfiyyti, onlarn istehsalna kiln
xrc v sat qiymtlrindn bilavasit asl olur. Bu amillr d heyvandarlq mhsullar istehsalnn iqtisadi
smrliliyinin myyn edilmsind mstsna hmiyyt malikdir.
Heyvandarlq mhsullar istehsalnn smrliliyin tsir edn sosial amillr milli adt v nnlr,
vrdilr, thsil sviyysi v s. daxil edilir.
Bellikl, heyvandarlq mhsullar istehsalnin smrliliyinin yksldilmsinin mahiyyti az xrc kmk
rtil, keyfiyytli v lverili qiymtlr zr t, sd, yumurta, yun, bal v sair sas v lav heyvandarlq
mhsullar istehsaln davam etdirib cmiyytin (dvltin) tlbatn dmk v bununla yana glir ld etmk
kimi mrkkb bir iqtisadi faliyyt nticsini xarakteriz edir.
DBYYAT
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
brahimov .H., Aqrar iqtisadiyyatn aktual problemlri, Bak, 2002

Azrbaycanda rzaq thlksizliyi 2002-ci ild, illik statistik mcmu, Bak, 2002
Mmmdov X.., Bazar mnasibtlri raitind knd tsrrfat istehsalnn smrliliyinin yksldilmsi
mvzusunda dissertasiya ii, Bak, 1996
Zeynall lisa, Eynalov Hzi, rzaq thlksizliyi mumbri problemlrdndir, Qafqaz niversiteti dergisi, 8,
2001
brahimov ., Bazar iqtisadiyyat raitind keyfiyyt v smrlilik, Bak, 1994
6. Xurudov ., Bazar mnasibtlrin keid raitind aqrosnaye istehsalnn iqtisadi smrliliyinin
yksldilmsi, i.e. n. alimlik drcsi almaq n dissertasiya ii, Bak, 1998
Hseynov V., zl knd tsrrfat mssislrind istehsaln iqtisadi smrliliyinin yksldilmsi yollar, i.e. n.
alimlik drcsi almaq n dissertasiya ii, Bak, 2001;
50
qtisadiyyat blmsi

. .

. .
,
, .
, .
,
, . 59123
(01.07.2002 ) . 21,9 %- ,
68,6 %- . , , , ,

. 2002 1536 .
,
, ,
. - ,
. , ,
.
,
, ( -
) .

. .

-
.
.
, ,
,
,
.

.
,
, ,
. ,
.
- , , , -

,
.
, ,

.

,
, ,
.
, ,
.

, ,
, .
51
qtisadiyyat blmsi

.
. .

,
(),
. ,
, ,
.
,
,
.
- . -
. . .
,
;
; ;
;
, .
,
,
. ,
- ,
, - , , , .

, , ,
, , , (
, , , ).
, ,
.

. ,
, .
,
, , ; ,
, .
,
, , .
.
,
, , :
;
;
;
;
.

, .
,
52
qtisadiyyat blmsi
,
.

, ,

.

.
- ,
.
,
, .

. , , ,
,
. ,
.

.
,

, ,
, . -
: , , . .
;
;
;
(/) ;

.
, .
,
.
,
.
' , , . ,
, ,
.
. :
+ = +
- ,
3 - ;
- ;
- .
.
. ,
, .
, ,
, .

,
.
, ,
, , , .
53
qtisadiyyat blmsi

.
.
, .
,
,
.
.
.
1. 80% , 20% - .
, 30- (
). ,
70% , . .
, 30% .
2. III (..): - 35; - 37;
- 42. 30 , 32 . .
III .
( 3.1, 3.2, 3.3).
3.1. (..)

( )
- -

:
20%

70%

30%

( )
15,0
17,9
20.2
35,0
28,0
32,1
37.0
29.6
34,7
42,0
33,6
37.5
7.0
7.4
8.4
17,9
19,6
20.7
7.2
7,7
8,4
17,9
20.2
24.7
3.2. (..)
:

: (,
.)

()
32.1
2.9
35.0
34.7
1.4
36.1
37.5
5.8
43.3
29.6
3.8
34.5
4.2
39.5
5.8
33.4
1.6
38.7
(2.6)
45.3
(2-0)
3.3. (. .)
( )

( )

54
2,0
1,6
3.6
3,0

3,6
(2,6)
1,0
3,0
2,0
1,0
(2.0)
(1.0)
.
4,0
qtisadiyyat blmsi
GUAM RGTNN KURULMA SEBEPLERN ULUSLAR ARASI

LKLER KARAR VERME SREC TEORS AISINDAN
DEERLENDRLMES
BRAHMOV R.
rovsen@azerimail.net
Ankara niversitesi Trkiye
Bu aratrmada, kullanacamz teorik ereve, R. Snyder ve G. Paige tarafndan The United States
Decision to Resist Aggression in Korea makalelerinde ortaya sunduu ilkeler dorultusunda kurulmutur.1 Bu
makalede ortaya konulan teorik varsaymlar daha nce R. Snyder, H. Bruck ve B. Sapn tarafndan The
Decition-Making Approach to the study of International Politics makalesinde tespit edilmitir, Kore ile ilgili
makalede ise bu teori erevesinde ABDde Koreya mdahalesi olay ve buradaki karar verme sreci
incelenmitir. Makalede ortaya konulan teorik ilkeler belli bir somut olaya gre baz deiiklikler sergileye bilir.
Fakat, bizim ele alacamz konuda, teorik adan ortaya konulan bu ilkeler, karar verme srecinde aktrlerin
davranlarn belirlemesi iin k tutabilecektir.
Bu aratrmada hareket edeceimiz ilkeler balca bunlardr:
Genel Varsaymlar
1. Ulus devletlerin eylemleri, belli zamanda belirli kiiler tarafndan belli lde planlanlm ve rasyonel
bir ekilde var olan alternatiflerden yaplan tercihlerin sonucudur. Bu tercihler ise ulus devletlerin var olan
amalarn gerekletirme ynnde yaplmaktadr.
2. Devletlerin yasal karar vericileri ayr kiisel olarak deil, temsil ettikleri kurum adna hareket
etmektedirler.
zel Varsaymlar
D politika karar vericilerin davranlarn drt tr faktr belirlemektedir: rgtsel-kiisel faktr, i
eksenli faktr, d eksenli faktr, rastlantsal faktr. Karar vericiler bu drt faktr bir biriyle ilikili olup, karar
vericilerin nihai kararn vermesini etkilemektedir.
rgtsel-Kiisel Faktr: lgili kurumsal evrenin durumu, kiisel kapasiteyi, rolleri, kurallar, bunlarla
ilgili ajanslklar kapsamaktadr.
Etkenli Faktr: Toplum ve kltr, doal kaynaklar, ulam imkanlar, teknoloji, elit, kamuoyu, devlet
ihtiyalar gibi konular iermektedir.
D etkenli Faktr: Uluslar aras sistem, devletleraras dostluklar ve dmanlklar, uluslar aras rgtlere
yelikler, ikili ve ok tarafl ilikiler.
Rastlantsal Faktr: , D ve rgtsel-Kiisel faktrlerde ortaya kabilecek deimeleri kapsamaktadr.
Yukarda gsterilen faktrler belli olaydan olaya deiiklik sergileye bilir, fakat, genel ereve olarak
aldmz zaman bu faktrler ulus devletlerin karar verme srecine k tutabilecek niteliindedir.
Aratrmada aadaki ilkelerden hareket ederek sorumuza cevap aramaa alacaz:
Karar verme sreci varolan alternatiflerden lkenin geleceini belirleyecek bir karar alma durumudur.
Bu sre rasyonel olarak planlanlm ve hesaplanmtr, belli bir lde zetlenmi ve deerlendirilmitir, var olan alternatifler gzden geirilmitir, yaplan sre kendi iinde devamllk aks etmektedir.2
Yapacamz aratrman bu varsaymlar erevesinde aratrarak, bu devletlerin bu tr rgtleme
srecine katlm nedenlerini tespit etmeye alacaz.
GUAM rgt BDTna ye olan lkelerin kurduu bir birliktir. Bu devletler eitli sebeplere
dayanarak, BDTn faaliyetinden memnun kalmadklar iin kendi aralarnda ibirlii ilikilerinin gelitirmeye
kararlatrmlardr.
1997ci ylnda Grcistan, Ukrayna, Azerbaycan ve Moldova arasnda devletleraras meveret ittifaknn
yaratlmas iin bir entegrasyon teebbs oldu. GUAM adlanan bu ittifakn yaratlmas teebbsn 1997ci
ylnda Strasburg toplantsnda Azerbaycan Cumhurbakan Haydar Aliyev yapmtr. Azerbaycan petroln
Grcistandan geen boru hatt vastasyla, daha sonra ise Karadeniz limanlarndan tankerlerle Ukraynaya ve
Moldovaya ulatrlmasn salamas bu ittifak iin nemli bir etkendir. Petroln Rusya arazisine dahil olmadan
SNYDER R., PAGE G., The United States Decision to Resist Aggression in Korea: The Application of an Analytical Scheme,
International Politics, Editr ROSENAU, J.N., The Free Press, New York, April, 1967, ss. 193-197.
SNYDER R., PAGE G., a. g. e., ss. 193-197.
55
qtisadiyyat blmsi
bu lkelerden Dou ve Merkezi Avrupa pazarlarna tanmasnn salanmas ve Transkafkaz ulam yollarnn
genilendirilmesi planlanlmaktadr.3
Corafi prensiplere dayanan GUAM ona dahil olan lkelerin iktisadi ibirlii amalarna hizmet
etmektedir. Tekilatn bir sra nemli projeleri, o cmleden insani alanlarda-eitim ve medeniyet alanlarda
uluslararas tekilatlarla birlikte gerekletirilmesi planlanan projeler vardr. GUAM blou Transkafkas karayolu
ile, hem de bat-dou, dou-bat istikametleri zerinde uzun vadeli ve verimli iktisadi ibirlii iin elverili ortam
oluturmaktadr.
1999cu yl Nisan ayn 24de zbekistann ABDdak eliliinde GUAM yesi olan lkelerin devlet
balarnn gr geirildi. Washington zirve toplantsnda GUAM adna daha bir harf daha eklendi:
zbekistan da bu blgesel bloa katlm oldu.
GUAM olarak adlanan bu yeni rgt, ahalisinin toplam says yaklak 90 milyon kii olan be lkeni
ierir. GUAM yeleri olan lkelerin devlet balar arasnda elde edilmi anlamaya gre, bu blgesel beliin
faaliyetini daha sk bir ekilde gerekletirmek iin bu tekilatn katipliyi yaratlmtr.
GUAMn yaratlmasna dair nihai beyanatn metninden grnd gibi, yeni birliin faaliyetinin esas
istikameti-Avruatlantika rgtleri ve NATOnun "Bar in Ortak" program erevesinde karlkl olarak
faaliyet gstermek, bar koruma kapasitesini artrmak amacyla ibirlii genilendirmek, atmalar ve
buhranlar bar yoluyla, GUAM ye devletlerin bamszlklarna, arazi btnlne ve snrlarn
dokunulmazlna sayg prensipleri temelinde dzenlenmesi alannda ortak faaliyet, ayrmcla, ar
milliyetilie ve terrizme kar mcadele, bunun dnda da tarihi pek yolunun yeniden kurulmu emsali olan
Avrupa-Kafkas-Asya ulam koridorun imkanlarn genilendirmektir. 4
2001 ylnda Ukraynada GUAMa, ye olan devletlerin bakanlarn zirvesinde kabul edilen "Yalta
Hartiyas" bu birliin esas nizamnamesidir. Bu nizamnamede, tekilatn ekli ve fonksiyonel strktr da
belirlenmitir. Bu belgeye gre: tekilatn ali ynetim yetkilerini Bakanlar Konseyi gerekletirecek. Zirve
grleri ylda bir kere geirilecek. Bu mddet srece ye devletler alfabe ile tekilata bakanlk edecekler. lk
bakanl Azerbaycan yapacak. Kurumun karargah ve katipliyi Yalta ehrinde yerleecek, depozitr olma
devlet stats da Ukraynada olacaktr. GUAM D leri Bakanlarn Konseyi ylda iki kere toplanacak, belli
projeler hazrlayacak, bakanlarn zirve grlerini hazrlayacak.
Bu nizamnamenin bakanlar tarafndan imzalamas ile GUAM uluslararas tekilat statsn almtr.
Yalta Zirvesinde lke bakanlar, tekilatn resmi belgelerini BMye takdim etmitir.
Bunun dnda taraf devletlerin balar konsolluk meselelerinde karlkl yardm gsterilmesi
konusunda bir anlamada imzaladlar. lkeler arasnda ayni zamanda vizesiz gedi-geli ve nc lkelerin
vatandalarnn bu mekanda hareketlerini dzenlemiler.
GUAM Yalta zirvesi bu tekilatn tam formalatn ve blge lkelerinin arasnda ibirliinin
gelitirilmesinde esas vastalardan birisi olacan sbut etmitir.
Perspektifte, GUAM, BDTnin bir ok vazifelerini icra etmesinde alternatif ola biler. Eer, yakn
gelecekte bu tekilata Trkiye, Romanya ve Bulgaristan da en az gzlemci stats ile dahil olurlarsa, bu
tekilatn nemi daha da artacaktr. Bu fikri, ABD milli gvenlik zere gemi danman Z. Bjezinski de dile
getirir. GUAM ise blgede gelecekte en nemli kurumlardan birisi olarak grmektedir.5
ye devletlerin GAM rgtnn kurulmasna katlmlarn nedenlerini aratrm olursak bunlar teorik
erevesinde bu ekilde ortaya koymak mmkndr:
rgtsel-Kiisel Faktr: SSCB dalandan sonra yeni kurulmu olan devletler Azerbaycan, Grcistan,
Ukrayna, zbekistan ve Moldova bu lkeden miras olarak bakanlk ynetim sistemini almtr. Bu lkeler
arasnda daha sonra yalnz Moldova parlamenter sistemini tercih etmitir, dier cumhuriyetlerde ise bakanlarn
durumu yeni yaplm anayasalca daha da pekitirilmitir. Devletlerin bu tr bakanlk sistemine sahip olmas d
politika karar verme sreci asndan byk nem tamaktadr. nk, d politikadaki nihai kararlar esas olarak
bu lkelerin devlet bakanlar tarafndan kabul edilmektedir.
Bakanlk sisteminin bu lkelerde olmasyla yan sra, devlet bakanlarn kiilikleri de karar verme
srecinde byk nem tamaktadr. Bu yneticilerin hemen hepsi, Sovyetler Birlii dneminde eitli ynetim
vazifelerini icra etmitiler. rnein, bunlarn ikisi, Azerbaycan Cumhurbakan Haydar Aliyev ve Grcistan
Cumhurbakan Edward evardnadze, Sovyetler Birlii dneminde kendi cumhuriyetlerinde KGB bakanln
yapm, Cumhuriyet Komnist Parti Birinci Sekreterliinden Politbro yeliine ykselmi, bir dnem Sovyet
ynetiminin zirvesinde yer almlard.6 Benzer bir gemii olan bu devletlerin yneticileri birletiren bir dier
3
4
5
6
www.guoam.org
BRAHMOV, Roven, GUAM ve Perspektivleri, Gundelik Sanal Gazetesi, N0 12-14, www.gundelik.cjb.net
BRAHMOV, Roven, a. g. m. , www.gundelik.cjb.net
AACAN, Kamil, Kaderda Devletler: Azerbaycan-Grcistan likileri, Avrasya Dosyas Dergisi, Cilt 7, Say 1, ASAM Yaynlar,
Grafiker ltd. ti, lkbahar, 2001, s.320.
56
qtisadiyyat blmsi
husus ise aralarnda var olan scak arkadalk ilikisidir. rnein, 1992-1993 yllarnda Ablfez Elibey ynetimi
zaman Azerbaycann slam Karimovun ynetimindeki zbekistanla var olan tm ilikiler kesildii
halde,1993c ylnda Haydar Aliyevin iktidara gelmesiyle iki lke arasndaki soukluk liderlerin yaknl
nedeniyle yeniden dzenlenmitir. GUAM rgtnn kurulmasnda liderlerin rolnn byk nemini gsteren
bir dier faktr ise, Moldovadaki gelimelerdir. Rusya siyasi bilimcilere gre, GUAMn bir tekilat olarak
asl darbeni Moldovadan alacaktr. nk, buradaki parlmento ve devlet bakan seimleri sonucunda iktidara
gelen komnistler Rusya-Beyaz Rusya birliine dahil olma arzusunu bildirmiler, bunun haricinde Moldovann
yeni ynetimi, GUAMn ekonomik amalar dnda her hangi bir siyasi ve ya harbi birlik kurmaa ynelirse,
o halde bu tekilattan ayrlacan bildirmitir.7 Bu ise uzmanlarn fikrince Rusiyaya kar kurulan tekilatn
amalarna ters debilir ve ona vurula bilecek en ar darbe olabilir.
GAM- oluturan devletler bir ok defa beyanlarnda, bu devletleri birletiren esas unsur iktisadi
ibirlii olduunu belirlemilerdi. Bununla birlikte, bu lkelerin liderlerini yaknlatran esas amil-siyasi
karakterli temel meselelerin byk ounluunda ortak tutum sergilemeleridir.8
Etkenli Faktr: GUAM ye devletlerin bu tr rgtn kurulmasnda karar vermeye bu devletlerin
karar vericileri sevk eden bir ok i etkenin rol de byktr. Bu etkenleri esasen ekonomik ve siyasi iki alt
balk altnda incelemek mmkndr.
Ekonomik etken. 20 Eyll 1994 tarihinde yabanc petrol irketleriyle Asrn Antlamasn imzalam
olan Azerbaycan, zengin olduu petrol ve gaz kaynaklarn Bat pazarlarna ulatrlmas iin yollar aramaktayd.
Azerbaycan, bu ulam yolunun Grcistan ve Ukrayna zerinden gemesini arzu etmektedir. Moldova, Grcistan
ve Ukrayna kendi enerji kaynaklarndan yoksun olduklar iin bu konuda Rusyadan asll konumuna
dmlerdi.9 Rusyann enerji monopolnden ve bask aracndan kurtulmaa alan bu devletler alternatif
enerji kayna olarak Azerbaycan ve Hazar havzasndaki bulunan petrol ve gaz yataklarn grmektedirler.
Bunun dnda her devlet Hazar blgesindeki var olan petroln Bat pazarlarna ulatrmas iin transit lke
olma niyetlerini de bilirmiler.10 Daha sonra zbekistann bu bloa katlmas onun faaliyetine ek bir ivme
kazandrmtr. Birliin bu ekilde genilenmesi bamsz devletlerin ekonomi ve enerji alanlarda ibirlii
imkanlarn byk oranda artrm, zbekistan ise yeni Avrasya koridorun dou koluna evrilmitir. Uzmanlarn
fikrince, zbekistann bu adm onun dnya pazarlarna ylda 400 bin tona kadar pamuu bu istikamet zere
Avrupaya nceki ulam yollarna gre on gn nce ulaacaktr. Sadece iktisadi amalar bakmndan bu birlii
incelemi olursak, yk devriyesinin hzlandrlmas ve yklerin gvenlii iin karlkl sorumluluun artmas
birliye ye devletlerin her biri iin yarar salamaktadr.11
Siyasi Etken: GUAM rgtnn kurulmasnn temelinde yatan bir dier neden. Bu lkelerin kar
karya geldikleri ortak sorunlard. ster Azerbaycan, ister Grcistan ve Moldova, bamszlklarn kazandktan
sonra, kendi ilerinde ayrmclk taraftar olan sbyelerle mcadele etmeye zorunda kalmlar. Azerbaycann
Ermenistanla devam eden Dalk Karaba sorunu, Grcistann Abhaziya ve Gney Osetya sorunlar,
Moldovann Pridnestrovye sorunu, bu lkeleri daha da yaknlatrmaktadr ve ortak zm araylarna sevk
etmektedir. Nitekim, bu sorunlarn Rusya kaynakl olduu varsaym bu devletler tarafndan aka beyan
edilmitir ve bu sorunlarn zmlemesinde bir birini desteklemeye itmitir.12
D Etkenli Faktr: GUAM lkelerinin iktisadi gereksinimlerin karlanmas iin bu lkelerin arasnda
sk bir ibirlii kurulmasna ihtiya vard. Sovyet Birlii daldktan sonra yeni bamsz olmu lkelerinin
arasnda kopmu olan ilikilerin yeniden kurulmalyd. Bu vazifeni zerine alan BDT tam olarak yerine yetire
bilmemitir. Bu yzden de gemi SSCB arazisinde yeni tekilatlar kurulmaa balad: GUAM, Avrasya
Birliyi, anhay Beliyi.
GUAMn dier kurulma amac ise, her be lkenin corafi olarak Avrupa Birliinin TRACECA
program erevesinde yeniden kurulan tarih Byk pek Yolu zerinde yerlemesidir. Bu ise bu devletlere
transit lkeleri olma imkan verir ve bu lkelerin halklarn refahnn artrlmas iin olumlu bir gelime idi.
D Etkenli Faktrlerin arasnda dier neden Rusyadan bamlndan kurtulma arzusu gelmektedir.
1994c ylnda eenistandaki atmalar bahane edilerek, Rusya ile Azerbaycan arasndaki snr Rusya
tarafndan kapatlmtr, bu ise Azerbaycana, kar gayri-resmi olarak ambargo uygulamas anlamna geliyordu.
ran gzergah ise ABD kar kt ve bu lkeye kar DAmato kanununu uygulad iin, Azerbaycan petrol
iin kapatlm durumundayd. Batya var olan en ksa yol Ermenistan istikameti, Azerbaycan ile Ermenistan
7
8
9
10
11
12
,
www.gazetasng.ru, 20.11.2001
BRAHMOV, Roven, a. g. m., www.gundelik.cjb.net.
MURALYEV, Alin, Azerbaycan: ncelikler GUAMa, ve Petrole (: ),
18.10.2001,www.gazetasng.ru,.
MURALYEV, Alin, a. g. m. ,www.gazetasng.ru.
BRAHMOV, Roven, a. g. m., www.gundelik.cjb.net
Pridnestrovie ve Abhaziya Rusyaya Dahil Olmaga alisirlar, ( ),
www.gazetasng.ru, 03.07.2001.
57
qtisadiyyat blmsi
arasnda 1988ci ylndan beri devam eden Dalk Karaba sorunu yznden, Azerbaycan tarafndan ret
edilmitir. Bu yzden Azerbaycan kendi petroln Grcistan istikametinde tanmasn karar vermitir. Bu
istikameti de garanti altna almak iin Grcistanla GUAM dahil, geni ibirlii srecine girmitir. Rusya
uzmanlarnn fikrince GUAMn bir tekilat olarak gelecei yoktur. Dier taraftan GUAMn varlndan en
ok rahatsz olan lke Rusyann ta kendisidir. nk, Rusya GUAM BDTa bir alternatif olarak grr, bu
yzden de birlik lkelerine eitli derecelerde basklar yapyor. Kremlin her lke iin bask mekanizmalar ise
farkldr, grclere kar vize rejimi tatbik eden Moskova, zbekistan slam ar dincilerin tarafndan yasal
ynetimi darbe yoluyla devirebilecekleri tehdidi savurur. Ukrayna da ise cumhurbakan Kumann lkedeki
muhalefetle kan gergin problemlerinin hallinde Putinden destek almaa mit beslemitir.
GUAM rgtnn kurulmasnda bir dier d etken ise, bu devletlerin Bat ile entegrasyon srecine
katlma isteidir. Bat ynnde gelime yolunu tercih eden bu devletler bunu bir arada daha hzl ekilde
gerekletire bilecekleri kansndadrlar. Bu konuda onlara ABD ve NATOya ye lkeleri aktif bir ekilde
yardm gstermektedirler. Yaplan yardm yelpazesi olduka genitir: NATOnun Bar iin Ortak program
erevesinde yaplan yardmdan balayarak, deiik projelere yaplan yatrmlara kadar. NATOnun esas amac,
Hazar blgesindeki petrol yataklar ve bu petroln Bat pazarlarna ulam yollar zerinde tam kontrol elde
etmektir.13
Rastlantsal Faktr: Bu faktrn iinde karar vericileri etkileyen d etenlerin arasnda, 1997 ylnda
Rusya devlet bakannn salnn ktye gitmesi ve d politikayla uramaa imkan bulamamasdr. Bu
durumdan faydalanan drt GUAM devleti kurulu aamasnda Rusyadan beklenebilir tepkiyle karlamamlar.
Bir dier nemli unsur, 1997 ylnda NATO gelime srecinde Macaristan, Romanya ve ek
Cumhuriyetinin kendi iine alarak, tarihinde ilk defa olarak eski Sovyet Birlii lkeleriyle ortak snra sahip
olmutur. Bu durumda ortaya kan yeni GUAM rgt Rusyan doal olarak hilal eklinde evreleyerek,
NATOnun bu gelimesine kendini destekleme durumunda Rusyaya kar belli bir rahatlama pay tanmaktayd.
Yaptmz bu almamzda, Grcistan, Ukrayna, zbekistan, Azerbaycan ve Moldova tarafndan
kurulduu GUAM rgtn inceledik ve bu kuruluun olumasnda Snyder ve Paige tarafndan ortaya koyduklar
ilkeler nda uluslar aras karar verme sreci iinde belirlemee altk. GUAM tr rgtlerin ortaya
kmasnda temel neden bu rgtleri oluturan devletlerin ortak gereksinimleri yalnz bir araya gelerek
zebilecekleri inanndan kaynaklanmaktadr. GOAMda bu konuda istisna deildir. GOAM rgtne ye
olan lkeler karlarnda duran sorunlar yalnz bir arada olduklar srece zebilecekleri anlaynca, BDT ise benzer
sorunlarn zmnde etkisiz kald srece bu tr entegrasyon srecini balatm oldular. GUAM lkeleri
zamannda Sovyetler Birlii ats altnda olmalar bu rgtn kurulmasnda etkili bir neden olmutur. Benzer
ekonomik, sosyal ve siyasal koullara sahip olan lkeler, kar karya geldii sorunlar da belli bir benzerlik
tamaktadrlar. Bu lkelerin liderleri arasnda uzun zaman sren arkadalk ise rgtn oluma srecine ivme
kazandrmtr. Blgedeki pek Yolu ve benzeri projelerin gerekletirilmesi ve ekonomik karlarn uyumas ise,
rgtn kurulma emasn ekillendirmi oldu.
rgtn hangi yolda geliecei ise yukarda saydmz faktrlerin nemi byktr. Liderlerin kendi
aralarndaki ilikiler, ekonomik beklentilerin olumlu bir ekilde gereklemesi bu rgtn devamllnn temel
garantrleridir. rnein, kurucu yelerden olan Moldovada komnist cumhurbakannn seilmesi sonucunda,
Moldova GUAM rgt dahilinde daha tedbirli davranmaa balam ve ancak ekonomik ilikilerle yetinmeyi
art komutur.
rgtn devamn salayan d etkenlerden bata gelen ise, Rusya ile ye devletler arasnda gelien
ilikilerdir. Rusyann bu lkeler zerinde basksn azaltarak ve ya artrarak bu rgt dorudan etkileye bilir.
Bunun dnda oluan rgte Bat devletleri tarafndan destein verilip verilmemesi de hayati bir nem tamaktadr.
Bu faktrlerin olumlu bir sre iinde gelitii durumda, bu rgt blgenin en etkili ve nemli kuruma
dnebilir, hatta bu durumda blgenin Trkiye, Romanya ve Bulgaristan gibi dier lkeleri de bu rgte katlma
arzusunu bildirebilirler.
AZRBAYCANIN AQRAR QTSADIYYATI

MSTQLLK DVRND
CAVADOV N. .
Azrbaycan Knd Tsrrfat Akademiyas
Azrbaycan Respublikas 1991-ci ild dvlt mstqilliyini brpa etdikdn sonra ken dvr rzind z
suveren hquqlarn gerkldirmy v mstqil iqtisadi siyast yeritmy balamdr. Bu siyastin ana xttini
13
GUAM Devlet Bakanlarn Grmeleri zerine (rusa), (???? ), 06.06.2001,

www.gazetasng.ru.
58
qtisadiyyat blmsi
mxtlif mlkiyyt formalarna saslanan iqtisadi sistemin formaladrlmas, bazar iqtisadiyyatna keid v
dnya tsrrfat sistemin inteqrasiya tkil edir.
Respublikamzn zorla clb edildiyi Dalq-Qaraba mnaqisi, ictimai-siyasi sabitliyin vaxtar
pozulmas, lkd sritli rhbrliyin olmamas 1990-c illrin vvllrind iqtisadiyyatn ksr sahlrind, o
cmldn knd tsrrfatnda istehsaln tnzzln sbb olmudur. Bel ki, 1991-1993-c illrd knd
tsrrfat mhsullar istehsal 35.4 faiz azalmdr.
1994-1995-ci illrd lkd siyasi vziyyt normal mcraya salndqdan v ictimai-siyasi sabitlik tmin
eildikdn sonra iqtisadiyyatda tnzzln tempi tdricn aa salnm v sabitlm dvrn qdm
qoyulmudur. Bunu knd tsrrfatnn misalnda aadak rqmlrdn grmk olar. gr knd tsrrfat
mhsullar istehsal vvlki il nisbtn 1993-c ild 15.5 % azalmdrsa, 1995-ci ild bu gstrici 7.0 % tkil
etmidir. Grndy kimi, hmin dvrd knd tsrrfatnda gerilmnin qars tam alnmasa da, bunun n
mhkm zmin yaradlmdr.
Bazar iqtisadiyyatna keid istiqamtind aparlan mqsdynl ilr nticsind artq 1996-c ildn
balayaraq istehsalda yaranm gerilm hallarnn qars alnm, iqtisadiyyatn digr sahlrind olduu kimi
aqrar blmd d artma nail olunmudur (cdvl).
lkd torpaq islahatnn hyata keirilmsi, torpan xsusi mlkiyyt verilmsi, kolxoz v sovxozlarn
mlaknn zlldirilmsi knd tsrrfatnda islahatlarn daha srtl aparlmasna v mhsul istehsalnn
artrlmasna imkan vermidir. zlldirilmsi nzrd tutulmu 1970 kolxoz v sovxozun 98 faizind torpaqlar
v mlak qanunveriliciliy uyun bldrlrk, onlarn bazasnda xsusi mlkiyyt saslanan tsrrfat
formalar yaradlmdr.
zrbaycanda 1991-2002-ci illrd sas knd tsrrfat mhsullar istehsalnn dinamikas, min tonla
llr
stehsal sahlri v mhsullar
Bitkiilik
mhsullar
1. Taxl
2. Pambq
1993
1994
1346.4 1337.2 1147.9 1039.2
1995
1996
1997
1998
1999
2000
2001
20021
921.4 1018.3 1127.1
950.3 1098.3 1540.2 2016.1 2186.4
336.3
284.5
283.7
274.1
274.4
124.6
112.9
96.8
91.5
83.6
...
3. Ttn
57.3
52.3
44.9
20.8
11.7
11.2
15.1
14.6
8.6
17.3
12.7
3.1
4. Kartof
179.9
156.0
152.2
150.3
155.5
214.6
223.4
312.5
394.1
469.0
605.8
694.0
5. Trvz
805.3
555.1
487.8
482.9
424.1
570.0
495.4
502.3
670.8
780.8
916.4
953.4
61.9
50.1
46.9
44.9
41.9
52.1
57.1
78.8
206.3
261.0
290.9
328.9
498.3
400.9
346.4
323.5
324.4
321.2
330.9
390.6
436.5
477.0
497.5
472.9
1125.6
607.0
411.3
313.8
308.7
275.0
145.3
144.2
112.5
76.9
68.1
59.2
26.6
22.6
24.0
19.4
9.4
3.0
1.6
0.9
2.7
1.1
1.4
1.4
153.5
112.7
92.5
84.4
82.0
85.7
90.5
99.9
104.6
108.7
947.7
850.4
798.5
783.7
826.5
843.3
881.5
946.5
993.4 1031.1 1073.7 1062.2
958.2
812.2
584.5
494.0
455.8
477.3
492.4
509.0
526.3
542.6
555.5
529.3
10.5
9.5
9.7
8.9
9.0
9.1
9.6
10.3
10.5
10.9
11.6
11.4
5.9
5.2
3.2
1.5
1.1
0.8
0.4
0.1
0.01
0.1
0.1
0.1
8. zm
9. ay yarpa
Heyvandarlq
mhsullar
1. t (ksilmi
kid)
2. Sd
3. Yumurta (mln
dd)
4. Yun (fiziki
kid)
5. Barama
1992
539.7
6. Bostan
mhsullar
7. Meyv v
gilmeyv
1991
Dekabrn 1-i vziyytin

Diri kid
59
114.1 197.92
qtisadiyyat blmsi
Artq aqrar blmd islahatlarn ilk mrhlsi baa atm v islahatlar z nticlrini gstrmy
balamdr. Bel ki, knd tsrrfatnda mumi mhsul istehsalnn orta illik artm tempi 1996-2000-ci illrd
5.4 %- brabr olmu, 2001-ci ild is 11.1 %- atmdr. 2002-ci ild is ilkin qiymtlndirmy gr knd
tsrrfatnn mumi mhsulunun artm tempi 6.0 % tkil etmidir.
2001-ci il rekord miqdarda taxl istehsal il lamtdar olmudur. Qardal il birlikd 760.7 min hektar
sahdn 2016.1 min ton, yaxud 2000-ci ildkindn 475.9 min ton v ya 30.9 % ox taxl mhsulu toplanm v
onun artm sas etibar il mhsuldarln yksldilmsi hesabna ba vermidir.
Daxili bazarn tlbatn nzr alan knd tsrrfat mhsullar istehsallar 2001-ci ild 605.8 min ton
kartof, 916.4 min ton trvz, 495.5 min ton meyv v gilmeyv, 290.9 min ton bostan mhsullar istehsal
etmilr. 2000-ci ill mqayisd kartof istehsal 136.8 min ton (29.2 %), trvz istehsal 135.6 min ton (17.4
%), meyv v gilmeyv istehsal 21.0 min ton (4.4 %), bostan mhsullar istehsal 29.9 min ton (11.5 %)
artmdr.
Mhsulun realizasiyasnda olan tinliklr bzi texniki bitkilr zr mhsul istehsalnn azalmas il
nticlnmidir. Bel ki, pambq istehsal 1991-ci ild 539.7 min tjn tkil etdiyi halda, 2001-ci ild 83.6 min ton
olmudur (6.5 df azalmdr). Hmin dvrd ttn istehsal 57.3 min tondan 12.7 min tona qdr, zm
istehsal is 1125.6 min tondan 68.1 min tona dr azalmdr. Grndy kimi, ttn v zm zr mhsul
istehsalnn hcmi pambqda olduu kimi hmiyytli drcd azalmdr (mvafiq olaraq 4.5 v 16.5 df). Bu
szlri ay istehsal haqqnda da demk olar. Bel ki, respublika zr yal ay yarpann mumi ym 1991-ci
ildki 26.6 min tondan 2001-ci ild 1.4 min tona qdr v ya 19 df azalmdr.
2001-ci ild diri kid 114.1 min ton t, 1073.7 min ton sd, 555.5 milyon dd yumurta, 11.6 min ton
yun v 0.1 min ton barama istehsal olunmudur. 2000-ci ill mqayisd t istehsal 5.4 min ton (v ya 5.0 %),
sd istehsal 42.6 min ton (4.1 %), yumurta istehsal 12.9 milyon dd (2.4 %), yun istehsal is 0.7 min ton (6.4
%) artmdr. Barama istehsalnn hcmi is dyimmidir.
Bellikl, 2000-ci ill mqayisd 2001-ci ild knd tsrrfatnn mumi mhsulu 11.1 %, o cmldn
pambq, ttn v zm istehsalnn azalmasna baxmayaraq, bitkiilik mhsullar istehsal 16.1 %, heyvandarlq
mhsullar istehsal 4.1 % artmdr.
Son illr knd tsrrfat mhsullar istehsal sahsind ld edilmi uurlar tn 2002-ci ild d tkrar
olunmudur. Bel ki, taxl istehsal zr Azrbaycan tarixind he vaxt olmam nailiyyt ld edilmi, onun
istehsal (qardal il birlikd) 2186.4 min tona atmdr. Bu nailiyyt yalnz taxl kini sahsinin
genilndirilmsi hesabna deyil, hm d onun mhsuldarlq sviyysinin yksldirilmsi hesabna ld edilmidir.
2002-ci ild taxldan baqa kartof, trvz v bostan mhsullar zr d rekord gstricilr nail
olunmudur. Azrbaycan Respublikas Dvlt Statistika Komitsinin 1 dekabr 2002-ci il vziyytin verdiyi
mlumata gr 2002-ci ild respublikamzda tarlalardan 694 min ton kartof, 953.4 min ton trvz, 328.9 min
ton bostan mhsullar toplanmdr. 2001-ci ill mqayisd taxl istehsal 171.2 min ton (8.5%), kartof istehsal
88.7 min ton (14.7%), trvz istehsal 46.2 min ton (5.1%), meyv v gilmeyv istehsal 31.2 min ton (7.1%),
bostan mhsullar istehsal 38.4 min ton (13.2%), yal ay yarpa istehsal 11 ton (0.8%) artm, zm istehsal
6.2%, ttn istehsal is 74.6% azalmdr.
2002-ci ilin 11 ay rzind respublikamzda 197.9 min ton t (diri kid), 1062.2 min ton sd, 529.3
milyon dd yumurta, 11.4 min ton yun v 148.3 ton barama istehsal olunmu, heyvandarlq mhsullar istehsal
2001-ci ilin mvafiq dvrn nisbtn 4.1% artmdr.
2002-ci ild lkmizd bitkiilik v heyvandarlq mhsullar istehsalnda qazanlm uurlar knd
tsrrfatnn mumi mhsulunun 2001-ci ill mqayisd 6% artmasna imkan vermidir.
Knd tsrrfatnda aparlan islahatlar dstklmk, bu sahd alan adamlara kmk etmk v
problemlri aradan qaldrmaq mqsdi il bir sra qanunlar v direktiv aktlar qbul edilmidir. Knd tsrrfat
istehsallarnn torpaq vergisis istisna olmaqla digr vergilrdn mvqqti olaraq azad edilmsi, hminin
bdcy olan vergi borclarnn silinmsi, onlara yanacan (neft mhsullarnn) gztli sat v digr tdbirlr
bu sahd dvlt qaysnn tzahrdr. Hmin tdbirlrin hyata keirilmsi knd tsrrfat istehsalna
hmiyytli tsir gstrmi v gstrmkddir. Bel tdbirlrin glckd d davam etdirilmsi nzrd tutulur.
Bu sahd grln ilrin mqsdynl v sistemli kild aparlmas n aqrar islahatlarin drinldirilmsi v
knd tsrrfatinda sahibkarln inkiafna kmk gstrilmsi mqsdil Azrbaycan Respublikasnn Nazirlr
Kabineti trfindn 2002-2006-c illrd aqrar blmnin inkiafna dair Proqram qbul edilmi v hmin
proqram ha-hazirda mvffqiyytl hyata keirilmkddir. Qeyd ediln proqramn hyata keirilmsi
Azrbaycan iqtisadiyyatnn aqrar blmsind mhsul istehsalnn glckd d dinamik inkiafnn tmin
edilcyini sylmy imkan verir.
60
qtisadiyyat blmsi

..

,
, ,
, ,
, .. .

.
.

.

,
,
.

.
.
. , .

.

,
.
,
.
. ,
.

:
- ;
- ;
- , ,
.
, . (
, )
. ,
, , ,
,

. (
) .
( ), , ..
,
.
, :
. (, )
().
, ,
, .
,
, .
61
qtisadiyyat blmsi
.
,
. , 1997 .
.

. ,

.
1997 . 2002 . 30000 ,
12000 ; 2000
.
,

.
-
,

. , , ,
.. 40%
.
, .

.

.
. .

:
1.
.
2.
, .
.
3.
, , ,
.
4.
.
5. ,
.
.
SNAYE MSSSLRND KEYFYYTN

YAXLADRLMAS ZAMAN YARANAN XRCLR
Qafqaz Universiteti
1. Keyfiyyt Xrclri (Quality Costs)
Mssislrin qurulu ili il faliyyt mddtind ortaya xacaq xrclrin azaldlmas keyfiyytin
yaxladrlmas il yana, qarya qoyulan sas mqsdlrdn biri saylr. istehsalat zaman yaranan sabit v
dyin xrclrdn frqli olaraq keyfiyytin aa sviyyd olmas, lav xrclr gtirib xarr. Xammaln
alnmasnda, istehsalat prosesind v digr faliyytlrd keyfiyytin aa sviyyd olmasn gstrmk olar.
Keyfiyytin yaxladrlmas il bu cr xrclr azaldlm olur.
62
qtisadiyyat blmsi
mumiyytl keyfiyyt xrclrini, meydana glbilck xtalar nlmk mqsdil hyata keiriln
faliyyt (istehsalat prosesi, hazr mhsulun alnmas, xidmt ilri) xrclr kimi trif etmk olar.14
Keyfiyyt il keyfiyyt xrclri bir birini tarazladran amillrdir. Keyfiyyt nzart sistemini,
mssislrin faliyyt balamasndan nc d ttbiq etmk olar. Bu is lav xrclrin azaldlmasna sbb
olabilr. Lakin istifad edilck xammal, texnologiya, igc kimi sas istehsalat qvvlrinin bazarla birbaa
bal olmas, keyfiyyt nzartin mssis faliyyti zaman ttbiq edilmsi mslsini ortaya
qoyur.Keyfiyyt xrclri keyfiyytin yaxladrlmas ncsi v sonrak faliytlr zaman ortaya xr.
Keyfiyyt xrclrinin hesablanmas tindir. Lakin mhasibat sistemind keyfiyyt xrclrinin gstrilmsi v
qiymtlndirilmsi prosesi mmkndr.
mumiyytl keyfiyyt xrclri iki yer blnr:
1. nvestisiya xrclri (nvestment costs)
2. Faliyyt xrclri (Activity costs)
Keyfiyyt xrclrini aadak kimi gstrmk olar:
kil 8.
Keyfiyyt Xrclri
nvestisiya xrclri
Faliyyt xrclri
Amortizasiya
Faiz
nlyici xrclr
Qiymtlndirm
Qusur v ya xtadan
dolay ortaya xan xrclr
Qeyd: kild Keyfiyyt Xrclri, Keyfiyytsizlik v Keyfiyytin Yaxladrlmas Xrclrini hat

edn mumi modeldir. Hr hans bir faliyyt xrclrinin Keyfiyytsizlik v ya Keyfiyytin Yaxladrlmas
Xrci olmas, hmin faliyytin hans mqsdl hyata kemsindn asld r.
Apar lan aradrmalara gr snaye sektorunda mumi Keyfiyyt Xrclrin daxil olan nsrlrin
nisbti aadak kimidir:
70 % - qsurlu xammaln alnmas v hazr mhsulun istehsal zaman yaranan xrclr,
25 % - lm v qiymtlndirm xrclri,
5 % - nlyici xrclrdir
1.nvestisiya xrclri
Keyfiyytin llmsi n alnan avadanlqlar, qurulan laboratoriya, alnan l cihazlar v digr
texniki vasitlrdir. Texniki avadanlqlar v cihazlar n ayrlan amortizasiya xrclri il borclanmadan dolay
dnck faiz xrclri, keyfiyyt xrclrinin yaranmasnda sas yeri tutur.
mumiyytl keyfiyytin yaxladrlmas v keyfiyyt xrclrinin analizind sas prinsip Hr hans
bir ii ucuz v xtasz grmk n onu balancndan doru grmk lazmdr.
2. Faliyyt xrclri
Bura keyfiyyt xrclrini azaltmaq n nlyici, qiymtlndirm v qsurlu mhsulun aradan
qaldrlmas kimi faliyyt xrclri daxildir.
2.1. nlyici xrclr (Preventive costs)

stehsal ediln mhsul il xidmt ilrinin alcnn istyin uyun olmas n, xsusi faliyyt
xrclridir. Bunlar marketinq xrclri, mhsul il xidmt faliyytinin tkmilldirilmsi, satn alma xrclri,
istehsal prosesindki xrclr, keyfiyyt nzartin tkili xrclri, kiray, informasiya v s. kimi xrclrdir.
Marketinq xrclri alcnn keyfiyyt olan ehtiyac v dnclrini, mhsul il servisdn ld edilmi
mmnunluqlar, traf mhit tsir edn amillrin toplanmas, qiymtlndirilmsi, bazarn aradrlmasnda
ehtiyac duyulan mtxssislr v lav vasitlr, xammal, hazr mhsul v servisin tkmilldirilmsi xrclri
v satn alma xrclridir.
14
Verimlilik Dergisi, MPM Yaynlar, Ankara 1996 /2, s.56.
63
qtisadiyyat blmsi
Keyfiyyt nzartin tkil edilmsind kiln xrclr:

Keyfiyyt nzart edn personala (idari, nzarti, yaz ii v digrlri) veriln mkhaqq,
Keyfiyyt sistemi n hazrlanan proqram xrclri, sndlrin yazlmas, strateji planladrma v
bdcy nzart xrclri,
Keyfiyyt xrclrinin azaldlmas v hminin keyfiyytin yaxladrlmas n personaln tdrisi
xrclri,
Avadanlqlar il digr thizatlarda aparlan l xrclrir,
Keyfiyytl laqdar daxil olan mlumatlarn analizi xrclridir.
nlyici xrclr hminin aradrma ilri, lm altlrinin dizayn, tkmilldirilmsi v tdris
xrclrid daxildir.
2.2. Qusur v ya Xtadan Dolay Ortaya xan Xrclr (Defective costs)

Qsur v ya xtalarn olmas keyfiyyt xrclrini yaradan sas amillrdn biri saylr. Hal hazrda insan
myindn daha ox istifad edn mssislr, 3 5 % xta nisbti il ilyirlr. Xammaln alnmasndan
tutmu istehsalat prosesi daxil olmaqla, xtalardan qamaq mmkn deyildir. Xta nisbtini 0 % -
yaxnladrmaq tindir. Masir texnologiyann ttbiq edildiyi mssislrd bu nisbt yaxnlamaq
mmkndr. Htta istehsalatdan nc xammal, hazr mhsul v servis planladrmasnda, mumi
layihlndirmd, mhsulun dizayn dyiikliklrind, prosesin planladrmasnda veriln xtalar bel,
keyfiyyt xrclrinin yaranmasna gtirib xarr. istehsalat prosesin daxil olan xammaln v prosesdn xan
hazr mhsulun keyfiyytsiz olmas, tullantlarn (discards) ml glmsin sbb olur. Bundan lav yanl i
mrlri, khnlm, ii xtas v digr sbblr gr d tullantlar yaranabilr. Servis xtalarndan dolay,
satnalma zaman ortaya xan xrclr misal olaraq:
Satnalnan xammaln qsurlu olmasna gr geri gndrilmsi xrclri,
Satnalnan xammaln yenisi il vz edilmsi xrclri,
Satnalma faliyytlrinin yaxladrlmas xrclri,
Bazardak qeyri myynlik v digr bilinmyn sbblr gr artq v ya yetrsiz xammaln
anbarlanmas xrclrini gstrmk olar.
Bunlardan lav, satclara verilmi sifarilrin gecikmsi v ya hyata kemmsi, alc ikaytlrindn
doan xrclr, geri qaytarlan mallarn inclnmsi, alcya satlan maln dyidirilmsi xrclri, mhndislik
xtalar zndn yaranan dizayn frqliliklri, maln dizaynnda olan dyiikliklr, alcnn tlb etdiyi
mhkm xrclri v tlb etdiyi czalar, hminin alclarn vermi olduu sifarilrin vaxtl vaxtnda yerin
yetirilmmsi kimi xrclri d gstrmk olar.
Mssislrd istehsalat prosesindki xtalarn olmas, faliyyt xrclrinin artmasna sasl kild
tsir edir. Bu xrclr;
Xammaln inclnmsi v yaxladrlmas xrclri,
Proses daxilindki qsurlu xammal il hazr mhsulun aradan qaldrlmas,
Avadanlqlarn etibarl v zamana uyun olaraq ilybilmmsi xrclri,
Prosesd aparlan mayin v test xrclri,
Proseslrin dayandrlmas v yenisi il vz edilmsi xrclridir.
Hminin lav etmk olar ki, i qzasna v keyfiyytin aa olmasna gr istehsalat prosesinin
dayandrlmas, avadanln tmiri, mhsulun tmiri (repairment), dzldilmsi (correction), yenilnmsi
(replacement), iilrin zdlnmlrdn dolay aldqlar mavintlr, iiy nzart, itiriln ignlri, i
raitinin yaxladrlmas kimi faliyyt xrclrini d gstrmk olar.
Mssisnin birbaa xarici faliyyti il laqdar yaranan xrclr aadak kimidir:
Alc ikaytlrinin aradrlmas xrclri,
Geri qaytarlan mallarn xrclri (tkrar istehsal etm, tmir v s.),
Alclara olan borc xrclri,
Alcya olan servisdki geikmlr v ya keyfiyytin aa olmasndan dolay cza xrclri,
Alcnn etinaszlndan v ya informasiya ksikliyindn doan xrclr,
Sifariin vaxtinda olmamas v keyfiyytin aa olmasndan dolay itiriln mnft v sat
xrclrinin artmas,
Xammal il hazr mhsulun keyfiyytini yoxlamaq n, xarici mssislrd v ya aradrma
mrkzlrind aparlan laboratoriya v test ilrin kiln xrclr.
64
qtisadiyyat blmsi
2.3. Qiymtlndirm Xrclri (Evalution Costs)

Qiymtlndirmd, faliyytlrin baa atmasndan nc v ya sonra keyfiyyt nzart sistemin
veriln qiymtdir. Bunlar, satnalma zaman, istehsalat prosesinin baa atmasndan sonra, mssis xaricind
aparlan qiymtlndirm, mayin v test xrclridir.
Keyfiyytl laqdar olan btn faliyytlrin qiymtlndirilmsini, keyfiyyt nzart mdirliyi
hyata keirir.
Keyfiyytin yaxladrlmas mqsdil hyata keiriln qiymtlndirm ilrinin xrclrini myyn
etmk n, srf ediln i saatlarnn bilinmsi vacibdir.
3. Keyfiyyt Xrclrinin Analizi
Keyfiyyt xrclrinin analiz edilmsind sas mqsd xrclrin hans sinf aid olmas v mxtlif
tsiredici amillr gr aparlan qiymtlndirmdir. Analiz mssisnin mumi xrclrin daxil olan iilik,
material v texnologiya xrclrin gr aparlr. Hminin keyfiyyt xrclrini nzr almaqla, digr nisbtlr
gr mqayislrin aparlmasna v geni thlil imkan yaradr.
Keyfiyyt xrclrini mumi dstur klind gstrmk olar:
mumi Keyfiyyt Xrclri(KX) =
= mumi Keyfiyytsizlik Xrclri(kzX) + Keyfiyytin Yaxladrlmas Xrclri (KYX)
Keyfiyytsizlik xrclri, mssisd keyfiyyt nzartin olmamas, meydana gln qsurlardan v
digr xtalardan dolay yaranan xrclrdir. Keyfiyyt xrclri is keyfiyytin yaxladrlmas n aparlan
faliyyt zaman yaranan xrclrdir.
Qeyd: Keyfiyytl laqdar yaranan xrclrin Keyfiyytsiz v ya Keyfiyytin Yaxladrlmas
Xrclrin aid olmas, keyfiytin yaxladrlmas tdbirlrinin aparlmas ncsi v sonrak faliyytlrdn
asldr.
Keyfiyytin yaxladrlmas prosesi baladqdan sonra, keyfiyytsizlik xrclri tdricn azalmaa
balayr.
mumi keyfiyytsizlik xrci xammaln satn alnmasndan balayaraq btn faliyytdki xtalarn
yaratm olduu xrclrin cmin brabrdir.
NVESTSYA LAYHLRN YERL MLL QTSAD HMYYT

BAXMNDAN QYMTLNDRLMS
Qafqaz Universiteti
BRAHMOV E..
Azrsun Holdinq irkti
GR
nvestisiya layihlrinin hazrlanmas zaman mssis sviyysin gr xsi mnftdn lav, milli
iqtisadi maran da (ictimai mnft) nzr alnmas vacibdir. Layihlrin xsi mnft gr
qiymtlndirilmsi il milli iqtisadi mnft gr qiymtlndirilmsi arasnda byk frq vardr. Xsusil
strateji hmiyytli v uzunmddtli byk hcmli kapital qoyulularnda milli iqtisadi maran nzr
alnmas vacibdir.
Layihlrinin milli iqtisadi mnft gr qiymtlndirilmsind sas mqsd, layihlrin milli
iqtisadiyyatdak faydas il meydana gtirdiyi xrclrin lk iqtisadiyyatna olan tsiridir.
Milli iqtisadi mnft gr qiymtlndirm bzn layihlrin sosialiqtisadi qiymtlndirilmsi kimi
d nzr alnr. Milli iqtisadi qiymtlndirm, sasn dvlt aid olan layihlrd nzrd tutulur.
Qiymtlndirm uzun mddtli kapital qoyulular n nzrd tutulub v istifad etdiln kapitaln
daha ox lk daxili resurslara aid olduu nzrd tutulur.
Qiymtlndirmd sas mqsd;
Layihlrd mmkn qdr daha az kapitaln istifad edilmsi,
lkdki isizliyin azaldlmas,
lk daxili v xarici rqabtin artrlmas,
Layihd nzrd tutulacaq mssisnin gcl snaye sektoruna evrilmsi,
lk bdcsin xarici valyutann daxil olmas (stehsal edilck mhsulun ixrac olmas),
Digr snaye v xidmt sektorlar zrindki msbt tsirlri.
65
qtisadiyyat blmsi
1. Layhlrn Tsretm mkanlar

nvestisiya layihlrinin hazrlanaraq qiymtlndirilmsind, layihnin lkdki digr snaye, knd
tsrrfat, inaat, xidmt v ticart sektorlarna tsiretm imkanlar nzr alnmaldr [1]. Milli iqtisadi
mnft baxmndan qiymtlndirmd tsiretmnin msbt trflri qbul edilir, mnfi trflri is qbul
edilmir. Layihd tsiredici amillrdn sasn texnoloji, maliyy v ekoloji amillr nazr alnr.
1.1 Texnoloj Tsretm

Texnoloji tsiretmy misal olaraq: digr sektorlara aid olan mssislrdki avadanlqlarn dbdn
dmsi, mhsulun quruluu v qiymtlrindki dmlr aiddir. Daha dorusu mssisnin giri (input) v
xlar (output) zrindki tsiretm imkanlar yrnilir. Hminin ekologiyaya vurulan zrrlr, lkdki
mdni inkiafa olan mnfi tsir v maliyyldirmdki tinliklri gstrmk olar.
2. Layhlrn Qymtlndrlms
Layihlrin milli iqtisadi mnft baxmndan qiymtlndirilmsinin, statik v dinamik
qiymtlndirmdn ayran birinci sas frqi, layihnin traf mhit il bir yerd v sistemli kild analiz
edilmsidir. kinci sas frqi is hesablamalardak dyrlrin bazar qiymti il yox, klg qiymti il
aparlmasdr [1].
Klg qiymt Bazarda xammal il mhsul qiymtlrinin dqiq bir kild
myynldirilmmsidir. Buna sbb bazarda mkmml rqabtin olmamasdr. Mkmml rqabt
raitind klg qiymtlri real qiymtlr brabr olur.
Klg qiymti il aparlan qiymtlndirm srbst bazar iqtisadiyyatna keid dvrn yaayan
lklrd hyata keirilir. nki burada bazar qiymti il klg qiymti bir birin brabr deyildir.
mumiyytl klg qiymti klg iqtisadiyyatna aiddir. qtisadiyyatn grnmyn hisssin klg
iqtisadiyyat (gizli iqtisadiyyat) deyilir. Klg iqtisadiyyat zif v inkiaf etmkd olan lklrin
iqtisadiyyatna aiddir. Lakin dnya bazarlarnda xalis rqabtin olmad bir raitd, klg iqtisadiyyat demk
olar ki hr bir lknin iqtisadiyyatnda mvcutdur. Klg iqtisadiyyatnda xammal il hazr mhsulun qiymti
v ld ediln glirlrin hans bdcy aid olduu mlum deyildir.
Snaye sektoruna aid olan layihlrin klg qiymti il milli iqtisadi mnft gr
qiymtlndirilmnin digr bir xsusiyyti, dvltin kapital qoyulularnda itirak etmsidir. nkiaf etmi
lklrd snaye sektoru demk olar ki, zl sektora aiddir v dvlt sadc shiyy, thsil v mdafi
sahlrin kapital qoymaqla kifaytlnmli olur.
Klg qiymti il aparlan qiymtlndirm, XRC MNFT qiymtlndirmsi adlanr.
Liberal bazar iqtisadiyyat raitin gr aparlan hesablamalarda is XRC EFFEKTVLK prinsipi
hyata keirilir.
2.1 Qymtlndrm Metodlar

Milli iqtisadi mnft gr qiymtlndirmd, mxtlif metodlardan istifad edilir:
Beynlxalq tkilatlar trfindn hazrlanm hesablama metodlar ,
Statik hesablama metodlar,
Dinamik hesablama metodlar
Qeyd: Statik v dinamik hesablamalar, beynlxalq tkilatlar trfindn hazrlanm metodlara
saslanaraq aparlr.
3. Beynlxalq Tklatlar
UNDO (United Nations ndustrial Development Organisation) Birlmi Milltlr Snaye nkiaf
Tkilat,
OECD (Organisation of Economic Cooperation and Development) qtisadi brliyi v nkiaf
Tkilat,
BRD (nternational Bank for Reconstruction and Development) Beynlxalq Yenidnqurma v
nkiaf Bank,
DCAS (ndustrial Development Center of Arabian States) rb lklri Snaye nkiaf Mrkzi.
UNDO metodunda investisiya layihsind sas mqsd, bazardak hazr mhsul istehlaknn
artrlmasdr.
Layihd hesablamalar aadak mrhllrl aparlr;
xammal, texnologiya v igc ehtiyatlarnn Klg qiymti myynldirilir,
bazarda istehlak olunan mhsulun insanlarn glir sviyylrin tsiri, mhsula olan tlbatn
artmas nzr alnr,
mhsulun xarici bazardak yeri (mhsul byk hmiyyt malikdirs) myynldirilir v msbt
ntic vern layih seilir.
66
qtisadiyyat blmsi
OECD metodunda investisiya layihlri, dnya bazarndak qiymtlr gr qiymtlndirilir.

Layihd hesablamalar aadak mrhllrl aparlr;
Pul Axnlar Klg qiymti il hesablanlr,
traf mhit olan tsirlrin qiymtlndirilmsi aparlr,
Diskontladrma nisbti Klg faiz nisbti kimi nzr alnr v Pul Axnlarnn Hazrki dyri bu
nisbt gr taplr. Dyri byk olan layih seilir.
Klg faiz nisbti kild taplr
Klg qiymti vasitsil Glirin Daxili Normas (GDN) taplr v nisbt Klg faiz nisbti kimi
gtrlr,
Snaye sektorlarndak frqli sahlr aid olan layihlrin GDN nn orta qiymti taplr,
lk iqtisadiyyat n planladrlan investisiya tlbi il istifad olunmam pul vsaitlrin olan
tlbat tarazladran Klg faiz nisbti taplr.
Qiymtlndirmnin doru olmas n hr nisbt gr hesablama aparmaq lazmdr. Milli iqtisadi
mnft gr aparlan qiymtlndirmd (xsusil lky gtiriln xarici kapital qoyulular n nzrd
tutulan layihlrd) lkdaxili texnoloji, igc v xammal ehtiyatlarnn hans sviyyd v miqdarda istifad
edilmsi nzr alnr. V hesablamalarda bu prinsiplr sasn aparlr.
BDR hesablamalar UNDO il OECD metodlarna bnzyir. Frqi sadc layihlri ayrlqda yox,
bir yerd l alaraq qiymtlndirilir.
DCAS bu metodda sas mqsd layihlrd, milli iqtisadi hmiyyt baxmndan Xalis lav
Dyrin taplmasdr.
Statik qiymtlndirmd layihlrdki birillik dyrlr l alnr v hesablamalar aparlr. Daha dorusu
zaman amili nzr alnmr. Zaman amilinin olmamas layih riski il qeyri myynlik mhitinin olmasn
artrr [2].
Dinamik qiymtlndirmd is staikdn frqli olaraq zaman amili nzr alnr. Layihlrin btn
iqtisadi mrn hat edrk geni bir hesablamann aparlmas hyata keir. Pul axnlarnn hazrki v glck
dyrlrin sasn mxtlif metodlarla hesablamalar aparlr [2].
Bu mqald sadc statik qiymtlndirmy aid hesablamalar gstrilir.
4. Statk Qymtlndrm
Statik qiymtlndirmd sadc bir illik faliyyt nzr alnr v aadak metodlar vardr;
Mhsuldarlq (Productivity) = stehsal Hcm / Kapital Hcmi
Kapital - Xalis lav Dyr nisbti (KXD, Capital Addendum Ratio)
Smrlilik (Profitable) = Xalis lav Dyr /Kapital hcmi
Kapital - i say nisbti (KSN, Capital Labour Ratio )
i Qvvsinin Yaradlmas Nisbti (QYN, Labour Employment Ratio)
Xarici dmlr nisbti (XN, External Payment Ratio).
Qeyd: Layihlrin statik qiymtlndirilmsi hr 6 metoda gr aparlr. Veriln rtlrin oxuna sahib olan
layih seilir.
1. Mhsuldarlq = stehsal Hcmi / Kapital Hcmi
Mhsuldarl byk olan layih seilir.
2. Kapital - Xalis lav Dyr nisbti = Kapital Hcmi / Xalis lav Dyr
lav Dyr = mumi stehsal Hcmi Xammal xrclri
Xalis lav Dyr = lav Dyr (Amortizasiya + Vasitli vergilr)
mumi stehsal Xrclri = mk haqqlar + xammal xrclri + sat xrclri + .)
Qiymtlndirmd nisbti kiik olan layih seilir
3. Smrlilik = Xalis lav Dyr /Kapital hcmi
Smrliliyi byk olan layih seilir.
4. Kapital - ii say nisbti = Kapital Hcmi / i say
Nisbti kiik olan layih seilir. nki ii qvvsin daha az xrc kilir.
Qeyd: Qiymtlndirm yerli kadrlara gr aparlmaldr. nki, layihlr milli iqtisadi maraa gr
qiymtlndirilir.
67
qtisadiyyat blmsi
i Qvvsinin Yaradlmas Nisbti = i say / Kapital Hcmi

Nisbti byk olan layih seilir. nki istifad ediln kapitala gr daha ox ii iltmk
mmkndr.
Xarici dmlr nisbti
Nisbti byk olan layih seilir. nki mhsulun ixracat daha bykdr.
Msln Zeytun ya istehsal n hazrlanm layihlri milli iqtisadi mnft gr qiymtlndirin.
Verilnlr aadak kimidir:
Layih 1
Kapital hcmi 1200 000 $
stehsal hcmi 35 000 dd
i say 200 (190) nfr
lav Dyr 220 070 $
Amortizasiya xrclri 210 000 $
Vasitli vergilr - 1700 $
xracat 30 000 $
dxalat 10 000 $
Layih 2
Kapital hacmi 800 000 $
stehsal hcmi 30 000 dd
i say 160 (120) nfr
lav Dyr 137 200 $
Amortizasiya xrclri 130 000 $
Vasitli vergilr 2200 $
xracat 25 000 $
dxalat 30 000$
Qeyd : Verilnlr Klg qiymti il hesablanmdr. (190) il (120) nfr yerli ii qvvsinin sayn
gstrir.
1) Mhsuldarlq;
1ci layihd;
Mhsuldarlq =
35000
= 0.029 2.9 %
1200000
Mhsuldarlq =
30000
= 0.0375 3.8 %
800000
2ci layihd;
2 ci layihnin mhsuldarl daha bykdr.

2) Kapital - Xalis lav Dyr nisbti(KXD)
Xalis lav Dyr1 = 220 070 (210 000 +1700) = 8370 $
KXD1
1200000
= 143,36 143$
8370
Xalis lav Dyr2 = 137 200 (130 000 +2200) = 5000 $

KXD2
800000
= 160$
5000
1-ci layih seilir. nki hr bir lav dyr n 143 $ srf edilir. Bu is daha az kapitaln istifad edilmsi
demkdir.
3) Smrlilik = Xalis lav Dyr /Kapital hcmi
Layih1 = (8370) / (1200 000) = 0,0069 ( 0.69 %)
Layih2 = (5000) / (800 000) = 0,0063 (0.63 %)
1 - ci layih daha smrlidir.
4) Kapital - i say nisbti (KSN)
KSN1 = (1200 000) / (190) = 6316 $
KSN2 = (800 000) / (120) = 6667 $
1 - ci layih seilir. nki, layihd mk qvvsindn istifad etmk n daha az xrc kilir.
5) Qvvsinin Yaradlmas Nisbti (QYN)
QYN1 = (190) / (1200 000) = 0.000158
QYN2 = (120) / (800 000) = 0.000150
1 - ci layih seilir. nki, istifad ediln kapitala gr daha ox ii iltmk mmkndr.
68
qtisadiyyat blmsi
6) Xarici dmlr nisbti (XN),

XN1 = 30000 10000 = 20000 $
XN2 = 25000 30000 = -5000 $ Birinci layih lky daha ox valyuta gtirilmsini tmin edir v
ikinciy gr tnlk tkil edir.
mumi nticy gr 1 ci layih seilir. gr investisiya strateji hmiyyt malik olmaqla brabr
dvlt aiddirs onda, milli iqtisadi qiymtlndirmnin nticsi qbul edilir. ksi halda layihlri xsi
mqsd, risk v digr amillr gr d qiymtlndirmk lazmdr.
NTC
Mqald milli iqtisadi mnft gr aparlan qiymtlndirmlr n nzrd tutulan metodlarn
gstrilmsi il layihlrin lk iqtisadiyyatndak yerini myyn etmk olur. Beynlxalq tkilatlar
trfindn hazrlanm metodlar, mhz layihlrin sosial - iqtisadi inkiafa tkan vermsi mqsdini gdr.
Gstrilmi hr bir metoddak hesablamalar mxtlif riyazi modellr saslanr.
DBYYAT
1.
2.
3.
4.
SARASLAN. H, Yatrm Projelerinin Hazrlanmas ve Deerlendirilmesi, Turhan Kitabevi Yaynlar, Ankara 1990,
TRKO. M. Finansal Ynetim, ALFA Basm Yaym Datm, Yayn No 536, l. Muh.Fins. Dizi No 66, stanbul
1999,
YLMAZ. Z. Yatrm Projeleri Analizi ve Ynetimi, Uluda niversitesi, Yayn No 35, Bursa 1997,
WEYGANT.J., KESO. D.C, KMMEL.D.D., Financial Accounting, Johnwiley&Sons nc, USA, New York 1998,
AQRAR SYAST V SAHBKARLIIN NKAFI

HMDOV M..
AzETK v T
Respublikamzn uzun mddt mharib raitind olmas, baqa dvltlrl iqtisadi laqlrin
mhdudlamas, maddi-texniki resurslarla tchizatda yaranm tinliklr, bank-maliyy v tdiyy sistemind
yaranm problemlr, knd tsrrfat mhsullarnn sat qiymtlri il maya dyri arasnda tarazln
pozulmas, qiymtqoymada, maliyy-kredit, vergi-sorta siyastind, aqrar blmnin idar edilmsinin struktur
quruluunda v kadrlarn seilib yerldirilmsind 1993-c il kimi yol veriln ciddi nqsanlar knd
tsrrfatlarnda yaranm iqtisadi bhran vziyytini daha da drinldirmidi.
H.. liyevin hakimiyyt glmsi il aqrar sahnin bazar mnasibtlrin keirilmsi istiqamti sas
gtrlmkl aqrar blmd islahatlarn keirilmsi, istehsaln struktur quruluunun tkmilldirilmsi,
mlkiyytin v tsrrfatln mxtlif formalarnn inkiaf etdirilmsi, evik qiymt, vergi, kredit siyastinin
yeridilmsi, myin tkilinin mtrqqi formalarnn ttbiqinin srtlndirilmsi, idaretmd iqtisadi sullara
stnlk verilmsi, aqrar blmy investisiya qoyuluunun artrlmas, kinilik v heyvandarln elmi saslarla
inkiaf etdirilmsi vzifsi irli srld.
Aradrmalar gstrir ki, Respublikada mvcud torpaq fondundan, mk ehtiyatlarndan, maddi texniki
resurslardan, su v enerji mnblrind smrli istifad etmk yolu il yaxn glckd knd tsrrfat
istehsalnda mumi mhsulun dyrini 10,4 df artrmaq mmkndr.
Gstriln proqramn hyata keirilmsi qbul edilmi istehlak normalar sviyysind lk halisinin
rzaa olan tlbatnn dnilmsin v istehsal faliyytinin hyata keirilmsin rait yaradr. Apardmz
hesablamalar gstrir ki, knd tsrrfatnn ixrac imkanlar idxal olunmal olan rzaq mhsullarnn dyrindn
250-300 mln dollar oxdur. Bu da knd tsrrfatnn istehsal resurslarna olan tlbatnn tmin edilmsi v
faliyytin normallna rait yaradr.
rzaq bazarndak bhran vziyytinin sas sbblrindn biri d knd tsrrfat mhsullarnn
nzartsiz ixracatdr. Bel ki, lky lazmi mhsullar vzin zruri olmayan istehlak mallar gtirilir. Xarici
mal mbadilsind ekvivalentlik prinsiplri gzlnilmir, ixrac ediln tsrrfat mhsullarnn qiymtlri ksr
hallarda beynlxalq qiymtlrindn aa myyn edilir. Tbii ki, bel raitd beynlxalq qiymtlrl mvcud
qiymtlr arasndak frq, mbadil prosesi il laqsi olan subyektlr arasnda bldrlr. Xarici iqtisadi
laqlrd bu cr qiymt siyasti dvlt bdcsin klli miqdarda vsaitin daxil olmamasna sbb olur ki, bu da
sahnin smrliliyini aa salr.
Aqrar islahatn keirilmsind balca mqsd daha smrli tsrrfat formalarnn v yeni iqtisadi
tnzimlm sisteminin formalamasna rait yaradlmas sasnda bazar iqtisadi mnasibtlri raitind
Azrbaycanda knd tsrrfatnn dnya bazarnda mvqelrinin genilndirilmsi v beynlxalq mk
blgsnd Azrbaycan knd tsrrfatnn yerinin myyn edilmsidir. Bzilri bel hesab edirlr ki, islahatlar
69
qtisadiyyat blmsi
keirilrkn lk halisinin rzaqla tmin edilmsi sas kimi qbul edilmlidir. Znnimizc mslnin bel
qoyuluu beynlxalq inteqrasiya prosesinin nzr alnmamas v iqtisadiyyatn dnya bazarndan tdric
olunmas demkdir.
Apardmz aradrmalar gstrir ki, Azrbaycanda aqrar islahatlar aadak mmkn istiqamtlrd
aparla bilrdi:
1. nzibati-amirlik sulunu, khn ideologiya, idaretm sistemini v aparatn saxlayaraq, yalnz adlar
v terminlri dyidirn kosmetik yarmislahatlar (Rusiya, Orta Asiya respublikalarnn variant).
2. Sosializm quruluunu v ideyalarn qoruyub saxlamaq rti il azad iqtisadi mnasibtlrin bir sra
elementlrinin iqtisadiyyata ttbiq olunmas, istehsal mnasibtlrinin qismn tkmilldirilmsi (in variant).
3. Knd tsrrfat istehsalnn brokratik aparatn, xlvti iqtisadiyyat liderlrinin v digr kemi
partiya nomenklaturasnn iqtisadi v inzibati nzartind saxlanmas v hr hans bir dyiikliyin onlarn
mnafelri namin hyata keirilmsi.
4. Ardcl olaraq, respublikann xsusiyytlri nzr alnmaqla, azad iqtisadi mnasibtlr keid.
Birinci variantn ttbiq olunmas ehtimal o dvrd az idi, nki bu variant mdafi edn siyasi qvvlr
ortodoksal kommunist partiyalar, hlledici nfuza malik deyildilr.
kinci variantn in Xalq Respublikasna ttbiqi sosializm quruluunu saxlamaqla hll etmy imkan
vermidir. Lakin Azrbaycan raitind bel islahat lazmi smr ver bilmzdi. Bel ki, respublikada knd
tsrrfat n istehsal vasitlri istehsal olunmur, knd tsrrfat sasn texniki bitkilr istehsal zr
ixtisaslamd. lknin siyasi raitinin qeyri-myyn olma tlb edir.
halimizin marana, beynlxalq mnasibtlrin mzmununa uyun gln n daltli variant - drdnc
variant dnyann nfuzlu siyastilrindn biri olan, lk iqtisadiyyatn, xalqn adt nnlrini drindn biln
mhtrm H.liyev cnablarnn hakimiyyt glmsi il real tkilat, iqtisadi v hququ zmin malik oldu.
Aqrar islahatlarn aparlmasna dair qti qrara glmzdn vvl knd tsrrfatnn ddy acnacaql
vziyyt, alimlrin v respublika ictimaiyytinin itirak il dflrl hrtrfli mzakir olundu. Ondan sonra
aqrar islahatlarn aparlmasna dair sas qanunlar v normativ-hquqi aktlar qbul edildi. Bunlar Aqrar
islahatnn saslar haqqnda, Sovxoz v kolxozlarn islahat haqqnda, Torpaq islahat haqqnda v baqa
qanunlardr.
Respublika prezidentinin 10 yanvar 1997-ci il tarixli frman il aqrar islahatlarn aparlmasna dair bir
sra sasnamlr v qaydalar tsdiq olundu. mumiyytl, indiydk islahatlarn aparlmasna dair 40-dan ox
normativ-hquqi snd qbul olunmudur.
Aqrar islahatlar praktiki olaraq 1995-ci ildn balayaraq hyata keirilir. Aqrar snaye kompleksin daxil
olan t, sd, rk, rab, pambq, meyv-trvz, ay v ttn emal mssislri, habel knd tsrrfatna
aqrokimyvi v texniki xidmt gstrn mssislr dvlt mlkiyytindn xarlaraq zlldirilmidir. Kolxoz
v sovxozlar lv edilmi, onlarda olan torpaq v mlak bldrlm v zlldirilmidir.
slahata balananda respublikada 2020 kolxoz v sovxoz mvcud olmudur. Onlardan indiydk 1979
tsrrfata mxsus torpaq v mlak zlldirilmidir. 41 tsrrfat toxumuluq v damazlq mqsdi il dvlt
mlkiyytind saxlanm v dvlt knd tsrrfat istehsal mssissin evrilmidir. Dvltd saxlanan
tsrrfatlarda da mssisnin sas istehsal istiqamti n tlb olunduundan artq olan mlak v torpaq
zlldirilmidir. Qalan tsrrfatlarda islahat davam etdirilir.
slahat aparlan tsrrfatlara mxsus mlakn mumi dyri 2 trilyon 648 milyard 208 milyon manat
tkil edir. Ondan 178,1 milyard manatl dvlt mlkiyytind saxlanlm, 606,4 milyard manatl bldiyy
mlkiyytin verilmi, qalan 1 trilyon 926 milyard manatl is xsusi mlkiyyt verilmsi nzrd
tutulmudur.
Xsusi mlkiyyt verilmsi nzrd tutulmu mlakdan 01 yanvar 2002-ci il tarix kimi 1 trilyon 860
milyard manatl v ya 96,5 faizi zlldirilmidir.
slahat ilk nvbd heyvandarlq sahsind aparlmdr. Kolxoz v sovxozlara mxsus olan 379, 2 min
ba iribuynuzlu mal-qara v 1740,1 min ba qoyun-kei islahat getmkl zlldirilmidir.
1996-1997-ci illrd heyvandarlqda zlldirm aparlanda oxlar bunun msbt ntic vercyin
bh il baxrdlar. Xsusil, mxaliftd olanlar tezlikl tin qiymtinin 30-50 min manata qalxacaqlarn
sylyir v halid iqtidarn yrtdy aqrar siyast inamszlq yaratmaa alrdlar. Lakin, hyat bel
dnnlrin shv etdiklrini v respublika rhbrliyinin yrtdy aqrar siyastin dzgnlyn v geri
dnmzliyini tkzibolunmaz faktlarla sbut etdi. Bel ki, hali verilmi imkanlardan istifad edrk, mal-qarann
sayn srtl artrmaa balad.
Rsmi statistikaya sasn respublikamzda 01.01.2002-ci ild 2075,8 min ba iribuynuzlu mal-qara v
6463,4 min ba qoyun-kei olmudur ki, bu da 1995-ci il il mqayisd mvafiq olaraq 394,1 min ba v 1819
70
qtisadiyyat blmsi
min ba oxdur. slahatdan sonrak dvrd tin bolluu v qiymtlrinin myyn qdr sabitliyi gz
qabandadr.
Kemi kolxoz v sovxozlarn istifadsind olmu torpaqlardan 1,4 mln hektar Torpaq islahat
haqqnda qanununa sasn xsusi mlkiyyt verilmli torpaqlardr. Ondan indiydk 1,36 mln hektar v ya
97,8 faizi faktiki olaraq xsusi mlkiyyt verilmidir. Respublika zr torpaqdan pay almaq hquqi olan
869874 aildn 846312 aily v ya 97,3 faizin pay torpana mlkiyyt hququna dair dvlt akt verilmidir.
Onlar indi z payna dn torpan tam hquqlu sahiblridirlr. Onlarn mlkiyytind olan torpaq sahsind
qadaan olunmu faliyyt nvlrindn baqa, hr cr faliyytl mul olmaq, istehsaln strukturunu v
hcmini srbst myyn etmk, istehsal etdiyi mhsula srbst srncam vermk v digr hquqlar vardr.
Torpaq mlkiyytilri xsusi mlkiyytind olan torpa qanunvericilikl nzr tutulmu qaydada
satmaq, balamaq, vrsliy vermk v ya baqa formada zgninkildirmk hququna malikdirlr.
Bellikl, kndlrd mlkiyytilr yaranmdr. Onlar z mlkiyytind olan torpaq v mlak il birlikd
knll olaraq birlib yeni tsrrfat formalar yaratmlar. Bel tsrrfat qurumlarndan n geni yaylmlar
fermer tsrrfatlar, istehsal kooperativlri, birg tsrrfatlar v kiik mssislrdir. Onlar hquqi xs hesab
olunurlar v dvlt qeydiyyatndan keirlr.
Bununla yana, torpaq pay alanlarn ksriyyti hllik he bir qurum yaratmam, yaxud quruma zv
olmamdr. Onlar z torpaq paylarnda xsi yardm tsrrfat kimi istifad edirlr. Lakin tcrb gstrir ki,
bel xslr gec-tez zlrinin maraq dairsind olan ortaq problemlri hll etmk n baqalar il hr hans bir
formada birldirmli olacaqlar. nki, el problemlr var ki, onlar tkbana hll etmk mmkn deyildir.
Msln, kndd su qtl varsa, bu hamya aid problemdir v birlikd hll olunmaldr. Problemi Sudan
stifadednlr Assosiasiyas yaratmaqla birlikd hll etmk mmkndr.
Torpaqlarn sil sahibin, yni kndlilr verilmsi onlarda torpaa ball v sahibkarlq faliyytin
meyli xeyli artrmdr. Dvlt d z nvbsind kndd sahibkarlq faliyytinin inkiaf etmsin bdcnin
imkanlar daxilind mmkn olan kmkliklr gstrir. Buna n parlaq misal Aqrar sahd islahatlarn
srtlndirilmsin dair bzi tdbirlr haqqnda Azrbaycan Respublikas Prezidentinin 22 mart 1999-cu il
tarixli frmandr.
Frmanda knd tsrrfat mhsullar istehsallarnn torpaq vergisi istisna olmaqla digr vergilrdn be
il mddtin azad edilmsi, bu vergilr gr borclarnn silinmsi, habel knd tsrrfat istehsallarna neft
mhsullarnn praknd satnda gztlrin verilmsi nzrd tutulmudu. Frmandan drhal sonra mvafiq
qanun v qrarlar qbul edilmkl, gztlr ttbiq edilmy balanmdr.
He bh yoxdur ki, vergilrin dnilmsind v yanacan alnmasnda knd zhmtkelrin veriln
bu gztlr, onlarn istehsal etdiklri mhsullarn maya dyrinin nisbtn myyn qdr azalmasna sbb
olmudur.
Aparlan hesablamalar gstrir ki, vergi gztlri ttbiq edilndk fermerlrin istehsal etdiklri knd
tsrrfat mhsullarn maya dyrinin orta hesabla 25-30 faizini vergilr v mcburi dmlr tkil etmidir.
Msln, 1 ton pambn istehsalna orta hesabla 1772 min manat xrc kilir ki, onun da 494 min manat (28%)
vergi v dmlrdir. Bu vergilrin v mcburi dmlrin irisind n ox pul aparan, daha dorusu faiz
drcsi yksk olan lav dyr vergisi v Sosial Mdafi Fonduna ayrma idi ki, onlara da be il mddtin
gzt verilmidir.
Hazrda knd tsrrfat mhsullar istehsallarnn ddiyi yegan olan torpaq vergisinin mbli ox
deyildir. Bir hektar kin yararl torpan illik vergisi onun keyfiyyt gstricisindn asl olaraq mxtlif olur.
Nazirlr Kabinetinin 29 dekabr 2000-ci il tarixli qrar il tsdiq edilmi torpaqlarn keyfiyytin dair rti ballar
cdvlind n yksk bala malik olan ki-Zaqatala blgsinin birinci qrup torpaqlardr ki, onlarn da illik
torpaq vergisi 60 min manata brabrdir.
Knd tsrrfat mhsullarnn istehsallarna neft mhsullarnn satnda verilmi gztlr d az
hmiyyt ksb etmir. Bel ki, Nazirlr Kabinetinin mvafiq qrarlarnda (26 mart 1999-cu il v 12 yanvar
2000-ci il) istehsallara knd tsrrfat mhsullarnn istehsalnda iltmk n 1999 v 2000-ci illrd hr il
gztli praknd sat qiymtlrl 30 min ton A-76 avtomobil benzini, 120 min ton yanaca v 6 min ton
mhrrik yalar ayrlmdr. Hmin mhsullarn mvcud praknd sat qiymtlrinin hr litrin benzind 400
manat, dizel yanacanda 380 manat, srtk yalarnda 600 manat gzt myyn edilmidir. Hmin gztlr
st-st hesablandqda hr il 74 milyard 216 milyon manata brabrdir.
Aqrar islahatn gedii hm yerlrd, hm d mvafiq dvlt orqanlarnda mntzm olaraq mzakir
edilir v qarya xan problemlrin hlli n yollar axtarlr. Problemlrdn n balcas islahat nticsind lv
olunmu tsrrfat subyektlrinin midsiz borclarnn silinmsi idi ki, onlar da hiss-hiss silinmidir.
Vergi borclar silindikdn sonra, 16 may 2000-ci il tarixd Mcburi dvlt sosial sorta dmlri zr
borclarn tnzimlnmsi haqqnda qanun qbul olundu. Hmin qanuna sasn kolxozlarn, sovxozlarn,
tsrrfatlararas knd tsrrfat mssislrinin v knd tsrrfat mhsullarnn istehsal il mul olan digr
71
qtisadiyyat blmsi
hquqi v fiziki xslrin (emal mssislrindn baqa) 2000-ci il 1 yanvar tarix dnilmmi mcburi dvlt
sosial sorta dmlri zr borclar v bu borclara ttbiq edilmi maliyy sanksiyalar tam mbld lv
edildi.
Daha sonra qbul olunmu zlldiriln dvlt mssislrinin, aqrar islahatlar nticsind lv
olunmu v ial altnda olan rayonlarn tsrrfat subyektlrinin borclar haqqnda 24 oktyabr 2000-ci il tarixli
qanun szn hqiqi mnasnda aqrar islahatlarn birinci mrhlsinin baa atdrlmasna zmin yaratd. Hmin
qanuna sasn lv olunmu kolxozlarn v sovxozlarn shmlrinin nzart zrfi dvlt mxsus banklarda
borclar silinmidir.
Bellikl, islahat gedn tsrrfatlarn dvlt mssis v tkilatlarna dnilmmi qalan btn borclar
silinmidir. Vtndalara olan borclar is tsrrfatn mlak hesabna dnilir.
Knd zhmtkelrin aqrotexniki servis xidmtinin tkili zr d myyn ilr grlmdr. Bu
mqsdl Yaponiya Hkumtinin Qrant hesabna 1998-ci ildn balayaraq hr il respublikaya knd tsrrfat
texnikalar gtirilir. ndiydk (2002-ci il) 87 dd taxlyan kombayn, 161 dd traktor, 145 dd kotan, 108
dd taxlspn v 10 dd mala gtirilrk, knd tsrrfat mhsullarnn istehsallarna lizinq qaydasnda
icary verilmidir. Hmin texnikalar dyri drd il mddtind tam dnildikdn sonra icarinin xsusi
mlkiyytin keir.
Grndy kimi aqrar islahatlarn birinci mrhlsind kndd mlkiyytilrin yaranmas v onlarn
sahibkarlq faliyyti il mul olmalar n myyn tdbirlr hyata keirilmidir. Bu mrhld mlkiyyt
formas dyidirilmi, planl sosialist tsrrfat sistemi bazar iqtisadiyyat ynml xsusi mlkiyytilikl vz
olunmudur.
Grlm tdbirlr aqrar blmd 90-c illrin vvlind yaranm tnzzln qarsn almaa imkan
vermidir. 1996-c ildn balayaraq lky knardan gtiriln rzaq mhsullarnn hcmi ilbil azalmaa
balamdr. Daxili istehsal hesabna lknin mhm rzaq mhsullarna olan tlbatn dnilmsi islahatadk
olan axrnc illrl mqayisd indi xeyli artmdr. Bu artm taxl zr 60%, kartof zr 2,4% t v t
mhsullar zr 31,1% sd v sd mhsullar zr 27,1%, trvz zr 40%, meyv zr 15,4% bostan
mhsullar zr 1,8 df olmudur.
ndi lkd knd tsrrfat mhsullarnn 99 faizi zl blmd istehsal olunur. Kndlinin torpaa
ballnn artrmasnn v sahibkarla meyl gstrilmsinin nticsidir ki, bir sra tinliklr baxmayaraq,
lkd n zruri knd tsrrfat mhsullarnn istehsal ildn-il srtl artr.
AQRAR SAHNN RAZ V SAHV DAREDLM

SSTEMNN TKMLLDRLMS
MMMDOV N.T.
AKTA
Aqrar-snaye kompleksinin idaretm sistemind yaranm uyunsuzluq respublikada bazar
mnasibtlrinin drinlmsi, mvcud iqtisadi laqlrin pozulmas v yeni tsrrfatlq raitin uyun olan
istehsal laqlrini tnzimlyn mexanizmin olmamas, son bir-iki ild ASK-nin idaretm sistemind qbul
edilmi qrarlarn nticsind daha da grginlmidir. Msln, son zamanlar respublikann bbtn rayonlarnda
faliyyt gstrn knd tsrrfat idarlrinin lvini he cr dzgn hesab etmk olmaz. Hal-hazrda yerlrd
nazirliyin dayaq idarsinin id oxlu tinliklr yaradr. gr nzr alsaq ki, kolxoz-solxozlarn islahatlar il
laqdar mssis sviyysind d hal-hazrdaa he bir orqan faliyyt gstrmir, onda qtiyytl demk olar ki,
respublika ASK sistemind illrl formalam vahid idaretm sistemi tamamil pozulmudur. Respublikann
ksr nazirlik v komitlrinin yerlrd mvafiq idarlrinin olmamas, amma 65-dn ox knd rayonlarnda
knd tsrrfat idarsinin olmamasn saslandrmaqhe cr mmkn deyildir.
Aparlm tdqiqatlar gstrir ki, respublikann blglri tbii-iqlim v iqtsiadi inkiaf baxmndan birbirindn kskin frqlnirlr. Bizim fikrimizc, yeni iqtisadi raitd sas mqsd ondan ibart olmaldr ki,
blgnin trkibin daaxil olan hr bir rayon, mssis v tkilat n el bir qayda yaratmaq lazmdr ki, onlar
z xarakterik laqli faliyytin gr vahid razi istehsal-tsrrfat kompleksini tkil etmkl yana, istehsal
iqtisadi v tkilat-texnoloji msllri zlri mstqil etmk imkanna malik olsunlar. Qeyd olunanlar nzr
alaraq yaradlmas zruri hesab ediln blg knd tsrrfat v rzaq idarsinin tkilati quruluunun nmunvi
modeli tklif edilir (bax sxem 1-).
Dvlt idareetm orqan olmaqla tklif olunan strukturun sas funksiyas blgnin rayonlarnda faliyyt
gstrn v ASK-n daxil olan dvlt, bldiyy v istehlak kooperasiya mssis v tkilatlarnn faliyytinin
laqlndirilmsindn, blgd yerln zl v qeyri-zl qurumlarn faliyytinin tnzimlnmsindn, dvlt
72
qtisadiyyat blmsi
aqrar siyastinin hmin mssis v tkilatlarda hyata keirilmsin nail olmaqdan ibart olmaldr. Bundan
baqa yaradlmas tklif olunan blg knd tsrrfat v rzaq idarsi mhsul istehsalsnn v istehsalnn,
habel ASK-n daxil olan digr sahlrin maraqlarn tmin ed bilmkl yana, mxtlif razi mqsdli
proqramlarn trtibi v icrasna, razid yerln halinin qida mhsullar il daxili istehsal hesabma t'min
olunmasna, dvlt mlkiyytinin smrli idar olunmasna v digr baqa fnksiyalann yerin yetirilmsin
kifayt qdr dvlt t'siredici ixtiyarma v iqtisadi imkanlara malik olmaldr.
Tklif olunan razi idaretrn strukturu blgd yerln knd tsrrfat mhsullar istehsal, emal v
xidmti ilri il mul olan idar, mssis, tkilatlarn v frdi xslrin faliyytini z slahiyytlri
rivsind tnzimlmli, onlarn srbst vsaitini lazm gldikd myyn olunmu qaydada tsrrfatlarars
v digr istehsal v qeyri-istehsal t'yinatl obyektlrin tikintisi n birldirilmsini tkil etmli, mqsdli
kompleks proqramlarm yerin yetirilmsini, istehsalda intensiv texnologiyalarm ttbiqini, razi daxilind knd
tsrrfat mhsullarmn istehsalmm artrlmas, itkilrin qarsnm almmas, mhsulun keyfyytinin
yksldilmsi zr tsrrfat hesabl xidmt sahlrinin tkilini, texniki, texnoloji, tkilati v iqtisadi tdbirlri
ilyib hazrlamal, suvarlan torpaqlarm v elc d knd tsrrfatmn razid su tchizatmm
yaxladrlmasna dair tkliflr irli srmli v mvafq tdbirlr hyata keirmli, blgd dvlt mhafzsi
xidmtini, bitki mhafzsi vasitlrinin v aqrokimyvi maddlrin smam v qeydiyyatm tkil etmlidir.
Nzr almaq lazmdr ki, masir dvrd aqrobiznes xammal istehsallar, ilkin v tkrar emal
mssislri, tchizat, istehsal-texniki xidmt, anbar, topdan v praknd sat, nqliyyat, elmi-tdqiqat
mssislrinin sx qarhql laqlrini ks etdirn iqtisadi mnasibtlr sistemidir. Btn bu mssiislr
yalnz texnoloji chtdn deyil, eyni zamanda maliyy v informasiya laqlri il bir-biri il birlmilr.
ksr hallarda bu laqlrin drinlnsi aquli tkilati strukturlarn yaranmasna gtirib xarr.
Msln, Azrbaycan Respublikas meyv-trvz kommersiya istehsal irkti tsrrfat idaretm
strukturu olmaqla yana tkilati baxmdan sas blokdan ibartdir:
konserv istehsal vahidlri;
meyv-trvz istehsal vahidlri;
xidmt vahidlri.
irktin sas funksiyas hmin quruma daxil olan mssislrin daxili v xarici bazarn tlblrin
uyun proporsiyalar sasmda smrli inkiafn t'min etmkl yana, btn maraql trflrin itirak il
yarmkompleksin faliyytinin strateji inkiaf proqnozunun, prioritet istiqamtlrin v investisiya qoyuluunun
formaladrlmas tkil etmlidir. Bu proses ayr-ayr sahlr zr klli miqdarda informasiyann thlilini tlb
edir. Bunu nzr alaraq irktin idaretm aparat aadak alt funksional blmdn ibartdir:
istehsalat bsi;
maliyy bsi;
layihlrin idar edilmsi bsi;
marketinq bsi;
elm v kadr xidmti obsi;
mhndis qrupu
Bu funksional blmlr meyv, trvz, konserv mhsullar daxili v xarici bazarn, ayr-ayr sahlrin
inkiafn mhdudladran amillri, onlarn zif v gcl trflrini thlil etmli, strateji faliyyt mqsdli
proqram formaladrlmal v Direktorlar urasnda tsdiq edilmsi n konkret layihlr ilyib
hazrlamaldrlar. Lakin bu prosesin hddn artq irimiqyasl olduunu nzr alaraq, btnlkd faliyyt
proqrammn ayr-ayr layihlr blnmsi v onlar zrind xtti rhbrlik tkil edilmsi zruri hesab edilir.
73
qtisadiyyat blmsi
Knd tsrrfat v
rzaq idarsinin risi
Elmi-texniki ura
laqlndirici ura
Mavin
Tsrrfat hesabl
xidmt sahlri
stehsal
bsi
qtisadiyyat
bsi
Aqrar islahatlar v inteqrasiya

bsi
Bitkiilik zr
mslht xidmti
Bitkiilik
sahlrinin
inkiaf qrupu
Layih qrupu
ASK mssislrinin
zlldirilmsi v
yenildirilmsi qrupu
Heyvandarlq
zr mslht
xidmti
Meliorasiya v
sudan istifad
qrupu
Elmi-texniki
trqqi qrupu
Heyvandarlq
sahlrinin
inkiaf qrupu
Sahibkarln
inkiaf qrupu
Mxtlif mlkiyyt
saslanan knd
tsrrfat mssislri
Biznes-plan
qrupu
Pronozladrma
qrupu
Xarici iqtisadi
laqlr qrupu
Yem istehsal
qrupu
Marketinq
Toxumuluq
qrupu
Srmay
qoyuluu v
maliyy qrupu
Toxumuluq
qrupu
Xidmt
mssislri
Kooperasiya v inteqrasiya
qrupu
Yeyinti v emal sahlrinin
inkiaf qrupu
Mhndis-tikinti qrupu
Mexanizasiya qrupu
Me tsrrfat
Ticart
Sxem 1. Blg knd tsrrfat v rzaq idarlrinin tkilati quruluunun nmunvi modeli /tklif olunur/
Bundan baqa irktin idaretm aparatnn sas funksiyas istehsal v emal vahidlrinin optimal
proporsiyalarnn saslandrlmasndan; meyv- trvez v konserv istehsalnn respublika sviyysind thlili v
tlbata uyn proqnozladrlmasndan; daxili v xarici bazar rqabtin davaml rzaq mhsullar istehsal
formaladrlmasndan; mxtlif tsrrfat v mlkiyyt formalarn inkiafna zruri hesab ediln raitin
yaradlmasndan; yarmkompleksin bazar infrastrukturunun formaladrlmas v faliyytini tmin
edilmsindn; istehsal v istehlak arasnda birbaa laqlrin inkiafnn hyata keirilmsindn; istehsal
olunmu mehsulun srbst daxili v xarici bazarlara xarlmasna nail olmasndan; yarmkompleksd
marketinqin, aqrobirjalarn, topdansat v frma maazalarnn respublikann mxtlif rayonlarnda tkil
edilmsindn; irkti inkifama ynldilmi investisiya axmnm, informasiya t'inatmm, mxtlif lahiylrin
texniki-iqtisadi ekspertiziyasnn, elmi-texniki trqqi v yeni texnologiyann yaylmasnn, irkt daxil olan
mssislr arasnda inhisarln aradan qaldrlmasndan ibaret olmaldr. Tklif olunan Azrbaycan
Respublikas meyv-trvz-konserv kommersiya istehsal irketinin timsalnda glckd ASK-nin baqa
yarmkomplekslri zr baqa irktlrin yaradlmas mqsduyun hesab edilmlidir.
Respublikada aparlan aqrar islahatlar nticsind formalaan idaretm sisteminin ASK-d istehsaln
sosial-iqtisadi smrliliyini, kompleksd aparlan struktur dyiikliklrinin aradrlmas bel bir qnat
glmy sas verir ki, ASK-de davam edn bhrann sas sbblrindn biri burada sosial-iqtisadi proseslerin
idar edilmsi nticsind ba vermidir.
Aradrmalar gstrir ki, ASK-nin idar olunmasnn qeyri-mmknly sasn aadaklarda izah olunur:
Birincisi, ASK-nin tkilati quruluu, mvafq olaraq formalam vahid dvlt idaretm sistemi
mssis ve razi seviyysind dadlmdr. Knd tsrrfat mt istehsallar, emaledici v aqroservis
xidmt mssislri arasnda iqtisadi mnasibtlr daha da grginlmidir. kincisi, ASK-nin dvlt idaretm
funksiyalarnn bir oxu sassz olaraq unudulmu, qalanlar is bir sra nazirlik, komit v irkt sviyysind
cmldirilmidir. ASK-nin dvlt idaretm funksiyalarnn bir hisssi yerli dvlt icra orqanlarna hval
74
qtisadiyyat blmsi
edilmidir. Qeyd olunan orqanlar arasnda dvlt funksiyalarnn bldrlmsi ilrinin aparlmamas
ucbatndan onlarn iind tkrarlanmaya, ablonulua v paralelizm yol verilir. ncs, dvlt idaretm
orqanlarnn hquqlar v msuliyytlri arasnda mtnasiblik prinsipi pozulmudur. Demk olar ki, btn
sviyylrd tkilati-inzibati metodu unudulmu, idaretmnin fqliyi itirilmi, texnoloji v icraedici
msuliyyt ziflmidir. Btn qeyd edilnlr ona gtirib xarmdr ki, Knd Tsrrfat Nazirliyi bir ox vacib
hesab ediln dvlt funksiyalarnn icrasn ldn vermidir: dvlt aqrar siyasti v qanunlarn icra olunmas
sahsind, qiymtlrin formalamasnda, maliyy-kredit mexanizminin inkiafnda, knd tsrrfat v rzaq
mhsullarnn tminatl satnn tkilind v s.
Perspektivd ASK-nin idar olunmasnn smrliliyi ilk nvbd dvlt funksiyalarnn dzgn
myynldirilmsindn, onlarn mxtlif pilllr zr bldrlmsindn v icrasndan asl olacaqdr.
Aparlm tdqiqatlar gstrir ki, bazar mnasibtlri raitind ASK-nin tkili v idar olunmasnda dvlt
funksiyalarnn sasn aadaklar tkil etmlidir:
- torpaqlardan smrli istifad, onlarn mnbitliyinin qorunub saxlanlmas v yksldilmsi;
- torpaqlarn dvlt trfindn uota alnmas, dvlt torpaq kadastnn istifady verilmsi,
torpaqlarn qiymtlndirilmsi, torpaqlarn mhafizsi;
- me, traf mhitin qorunmas., tbit ehtiyatlarndan smrli istifad;
- emal v yeyinti mssislrind lazmi sanitar-gigiyena normalarna riayt edilmsi v yksk
keyfiyytli mhsullarn istehsal;
- toxuuluun inkiaf, toxumlarn vaxtl-vaxtnda yenildirilmsi, knd tsrrfat bitkilrinin
toxumlarnn keyfiyyti zr dvlt nzartinin tmin edilmsi;
- karantin ilrinin v bitkilrin mhafizsi.zr dvlt nzartinin tmin edilmsi;
- damazlq mal-qara, baytarlq xidmti, baytarlq zr nzartin tmin edilmsi;
- dvlt sifarilri il laqdar tdbirlrin grlmsi;
- aqrar bazarn formaladrlmas v marketinqin inkiaf;
- ASK mssislrinin xarici istehsal-iqtisadi laqlri, bu sahd mssislrin funksiyalarnn
myynldirilmsi, normativ-hquqi sndlrin hazrlanmas;
- xarici birliklr, firmalar, irktlr, tkilatlar arasnda potensial trf mqavillrin balanlmas v
onlarla birbaa laqlrin tmin edilmsi sahsind normativ-hquqi sndlrin hazrlanmas, dnya
bazarnn bu v ya digr mhsula olan tlbatnn yrnilmsi;
- elmi-tdqiqat, thsil, kadr hazrl ilri;
- istehsal, emal v xidmtedici mssislrin smrli faliyytini tmin edn normativ-hquqi
sndlrin nmunvi formalarnn saslandrlmas;
- rikli mssis v istehsal kooperasiya v inteqrasiya sahsind ilrin tkili il bal normativhquqi sndlrin hazrlanmas;
- dvlt aqrar siyastinin myynldirilmsi, rzaq thlksizliyi il ilrin aparlmas;
- ASK-nin iqtisadiyyatnn inkiafnn proqnozladrlmas, dvlt trfindn tnzimlnm
mexanizminin ilnmsi;
- maliyy-kredit ilrinin tkili, qiymtlrin tnzimlnmsi;
- ASK-nin inkiaf konsepsiyasnn v dvlt proqramlarnn hazrlanmas;
- meliorasiya qurular v sudan smrli istifad.
Bundan baqa, respublikann mumi torpaq fondunun istifadsi v mhafizsi sahsind dvlt
nzartinin tmin edilmsinin zruriliyini nzr alaraq Azrbaycan Prezidenti yannda Azrbaycan
Respublikas torpaq fondunun istifadsi v mhafizsi departamenti adl qurumun yaradlmasn tklif edirik.
Aqrar kompleksin yeni idaretm strukturu formalaarkn bhsiz ki, dnya tcrbsi v dnyada
qbul olunmu standartlara riayt olunmaldr. bhsiz ki, aqrar sektorda tklif olunan yeni idaretm
strukturlar mrhl-mrhl hyata keirilmli, idaretmnin getdikc demokratikldirilmsi, zn
idaretm metodlarnn geni ttbiqi sasnda yaradlmaldr.
75
qtisadiyyat blmsi
AQRAR SAHD TSRRFAT-TKLAT FORMALARININ

DARETM SSTEMNN TKMLLDRLMS
QURBANOV N.A.
Bazar iqtisadiyyatna keid raitind respublika halisinin rzaq mhsullar il tminatnn
yaxladrlmas, ASK-nin knd tsrrfat il yana, emal v yngl snaye sahlrinin smrli faliyyt
gstrilmsini, aqrar blmnin srtl inkiaf etdirilmsini mhm vzif kimi qarya qoyur. Bu mqsd nail
olman yegan yolu aqrar islahatlarn srtlndirilmsi v knd tsrrfat mhsullar istehsal zr zl
tsrrfatlarnn v sahibkarln formalamasdr.
Aradrmalar gstrir ki, son illr respublikann sovxoz, kolxoz v digr tsrrfatlarna mxsus olan
mlakn zlldirilmsi sahsind irlilyilr ld olunmudur. mlak pay alan vtndalarn saynn 2001-ci
ild 15% artmasna baxmayaraq, hmin mddtd faktiki mlak pay alanlarn say 3,4 df oxalmdr. Halhazrda respublikada mlak pay alacaq vtndalarn 81,1%-i z mlak payn almlar. Aparlm
aradrmalardan aydn olur ki, hal-hazrda islahat aparlan tsrrfatlara mxsus mlakn 22,6%-nin bldiyy
mlkiyytin 5,2%-nin dvlt mlkiyytind saxlanlmas v 72,2%-nin xsusi mlkiyyt verilmsi nzrd
tutulan mlakn zlldirilmsi 1997-ci il nisbtn 2001-ci ild 2,7 df artmdr. Hal-hazrda xsusi
mlkiyyt verilmsi nzrd tutulan mlakn 77,6%-i faktiki olaraq zlldirilmidir. Kemi sovxoz, kolxoz
v digr tsrrfatlarna mxsus olan yk avtomobillrinin 01.04.2001-ci il tarixin sasn 74,3%-i, traktorlarn
80,0-i, pambqyan manlarn 78,5%-i taxlyan kombaynlarn 85,0%-i, silos v yemyan kombaynlarn
83,2%-i iri buynuzlu mal-qara tvllrinin 77,3%-i, qoyun yataqlarnn 83,9%-i faktiki olaraq zlldirilmidir.
Kemi sovxoz, kolxoz v digr dvlt tsrrfatlarna mxsus olan mlakn bel srtl zlldirilmsi
bhsiz ki, zl formalarnn yaranmasna z msbt tsirini gtrmdr. Knd tsrrfatnda yeni tsrrfat
formalarnn yaranmas ilrinin gediatn 05 sayl cdvlin rqmlrindn daha aydn grmk olar. erarxiya
prinsipi sasnda qurulan ASK-nin idaretm strukturu elmi chtdn saslandrlarkn kompleksin perspektiv
sahvi quruluu, ayr-ayr mhsul istehsalnn artm v yerldirilmsi perspektivlri, daxili v xarici bazarn
tlbi v bir sra baqa amillr nzr alnmdr.
Dnya tcrbsin saslanaraq, ilk nvbd, yeni iqtisadi raitd idaretm baxmndan dvltin rolu v
yeri, dvlt v tsrrfat funksiyalar myynldirilmi, onlarn dvlt, qeyri-dvlt, bldiyy v ictimai
tkilatlar arasnda bldrlmsi mexanizmi aradrlmdr. Myynldirmiik ki, razi v blg
sviyysind knd tsrrfat, emal v xidmtedici mssislrin idaretm mexanizmi onlarn istehsal
istiqamtlrin v iqtisadi maraqlarna mvafiq tdricn formalaacaqdr.
Cdvl 1. Knd tsrrfatnda mxtlif tsrrfat formalarnn yaranmasnn dinamikas */
Dvlt knd tsrrfat mssislri (kolxozlar daxil edilmkl)
%
Kollektiv mssislr
%
car mssislri
%
Knd tsrrfat istehsal kooperativlri
%
Kiik mssislr
%
Kndli (fermer) tsrrfatlar
%
*/
01.01. 1998
714
100,0
9287
100,0
944
100,0
1933
100,0
1917
100,0
22783
100,0
01.01. 2001
134
18,18
1725
27,4
58
6,1
228
11,8
476
25,8
34463
151,3
Cdvl statistik mlumatlar sasnda trtib edilmidir.

Msln, mlumdur ki, respublikann ksr blglrind kndli (fermer) tsrrfatlarnn yaranmasna
baxmayaraq, onlar smrli faliyyt gstr bilmir, z istehsal-iqtisadi faliyytlrini smrli hyata keirmk
imkanna malik deyillr. Hazrda ksr kndli (fermer) tsrrfatlarnn ciddi maliyy tinliklri vardr, onlarn
tlb olunan miqdarda v keyfiyytd maddi-texniki resurslar yoxdur.
Btn bunlar sahibkarlq raitind istehsaln inkiafna v iqtisadi smrliliyinin yksldilmsin imkan
vermir. Yaranm vziyytdn sas sbbi ondan ibartdir ki, kndli (fermer) tsrrfatlar v tinliklrini ayrayrlqda hll etm istyirlr. Xarici lklrin bu sahdki tcrbsi gstrir ki, knd tsrrfat hm tbii, hm
d iqtisadi baxmdan riskli sah olduundan, onlar mxtlif razi, sah, sahlraras v ictimai tkilatlarda
birlmli, laqli faliyyt gstrmlidirlr. Btn qeyd olunanlar nzr alaraq respublikann blglrind
76
qtisadiyyat blmsi
faliyyt gstrn kndli (fermer) tsrrfatlarnn birlik rivsind faliyyt gstrmsini, hmin birliyin
tkilati-istehsal idaretm strukturunun nmunvi modelindn kmk olar (bax: sxem 1-).
Kndli (fermer) istehsal birliklr fermer tsrrfatlar qarsnda duran msllri, istehsaln inkiafnda
onlarn imkanlarn genilndirmk, birg faliyytinin tkili sasnda maddi, maliyy v baqa ehtiyatlarn
smrliliyinin artrlmas, ii gvsi, elmi-texniki, istehsal, sosial problemlrinin hllind v baqa tdbirlrin
hyata keirilmsi n onlarn sy v vasitlrinin birldirilmsi n yaradlr. Bu orqann kmyil
rhbrliyin sas funksiyalar, hquq v vziflri myyn edilir. daredici heyt sdr rhbrlik edir. daredici
heyt z funksiyalarn icra etmk mqsdil aadak qruplar tkil edir:
tchizat v aqroservis xidmti qrupu;
istehsal qrupu;
plan-iqtisadiyyat qrupu;
tdark v sat qrupu.

Qeyd olunan blmlr daxilind bazarn tlbatnn yrnilmsi, istehsaln eidinin real tlbat sasnda
myynldirilmsi, maddi-texniki tchizat, aqroservis v satn tkili, qiymtqoyma, ayr-ayr mhsul
nvlrinin smrliliyinin yksldilmsi, fermer tsrrfatlarnn istehsal resurslarnn v maliyy mnblrinin
saslandrlmas, mssislrin birg smrli faliyytin v aqrar blmd sahibkarln inkiafna geni
imkanlar yarada bilr.
ASK istehsalnn smrliliyinin artrlmasnda razi knd tsrrfat mssislri assosiasiyalarnn
respublikada inkiaf tapmas bir sra stnlklr malikdir. Birincisi, knd tsrrfat mssislri assosiasiyalar
mxtlif qrarlarn qbul edilmsind, istehsal ehtiyatlarndan birg v smrli istifad edilmsind yekdillikl
xarakteriz olunmasna baxmayaraq, mxtlif istehsal, emal v xidmt mssislrinin vahid bir istehsal-iqtisadi
maraq daxilind birldirn bir qurumdur. kincisi, knd tsrrfat mssislri razid tkilat formasdr. O,
assosiasiyaya daxil olan istehsal v xidmt mssislri il mnasibtd hr cr qeyrimrkkbliyi myyn
etmkl, glck n onlarn proqnozladrma v inkiafla laqdar sas ilrini hyata keirir. Assosiasiyaya
mlkiyyt mnsubiyytindn asl olmayaraq hmin razid yerln hr bir ilkin istehsal v xidmt mssislri
daxil ola bilrlr.
Grndy kimi, tklif olunan razi knd tsrrfat mssislri assosiasiyas struktur baxmdan
blokdan ibartdir:
idaretm orqanlar;
ilkin istehsal vahidlri;
xidmt mssislri.
Knd tsrrfat mssislri assosiasiyasnn sas funksiyas razid yerln ilkin istehsal vahidlrin
zruri hesab ediln xidmti ilrin tkili v icrasn tmin etmkdn ibartdir. Assosiasiyada btn xidmti ilr
balanlm mqavillr sasnda hyata keirilir.
stehsal vasitlrinin alnmasnda v z mhsullarnn istehsal, emal, sat, saxlanlmasnn
birldirilmsi n knd tsrrfat mssislri assosiasiyalarn rhbr orqanlarnn ilri tmin etmk
mqsdil cari mumtsrrfat v idaretm funksiyalarnn yerin yetirilmsi n icaredici aparat yaradlr.
Bizim fikrimizc, respublikada bazar infrastrukturunu yaratmaq n is xalq tsrrfatnn masir strukturunda
tdricn mvafiq kmiyyt dyiikliklrinin aparlmas zruri hesab edilmlidir.
Tdqiqatlar gstrir ki, faliyyt nvn gr tsnifldirm idaretmni keirmk n kifayt qdr
geni mlumat ld etmy imkan verir. lk nvbd sah strukturu zr mlumatlarn mvcudluuna zrurt
yaranr. stehsaln tkilinin mhm amillrindn biri saylan idaretm strukturu praktikada adtn nazirlik,
komit, irkt, dvlt konserni, assosiasiya, istehsal birliklri, shmdar cmiyyti, ittifaq v s. formada z ksini
tapr. Btn bunlar rti qbul edilmi idaretm qurumlar saylmaqla iki sas prinsip zr tkkl tapr: dvlt
idaretmsind olanlar knllk sasnda yaradlanlar.
77
qtisadiyyat blmsi

tirak tsrrfatlarn nmayndlrinin mumi ynca
Birliyinin uras
Sdr
daredici heyt
Tchizat v
aqroservis
xidmti qrupu
stehsal qrupu
Plan-iqtisadiyyat
qrupu
Tdark v sat
qrupu
stehsal istiqamtlri zr
kndli (fermer) tsrrfatlar
Taxllq
Pambqlq
Ttnlk
Trvzilik
zmlk
Balq
tilik-yemilik
Kartofuluq
Sdlkyemilik
Qoyunuluq
Sxem 1. Kndlli (fermer tsrrfatlarnn istehsal birliyinin tkilati-istehsal idaretm strukturunun nmunvi
modeli (tklif olunur).
78
qtisadiyyat blmsi
Bu baxmdan ASK-ninsmrli faliyytini tmin etmk istiqamtind shmdar cmiyytlrinin

yaradlmas mhm hmiyyt malikdir. Mlumdur ki, shmdar cmiyyti tsrrfat faliyytini hyata
keirmk mqsdil nizamnam fondunu shm buraxmaq yolu il formaladran fiziki v ya hquqi xslrin
knll sazii sasnda yaradlan mssisdir.
Aqrar-snaye kompleksind shmdar cmiyytin yaradlmas, onun idar edilmsi v faliyyti il bal
mnasibtlr Azrbaycan Respublikasnn Shmdar cmiyyti haqqnda, Mssislr haqqnda v digr
qanun v qanunvericilik aktlar il tnzimlnir.
Shmdar cmiyytin daxil olan knd tsrrfat, emal aqroservis v ticart mssislrinin laqli
faliyyti sasn aradrmalar vasitsi il hyata keirlir.
Shmdarlarn mumi ynca. Shdarlarn mumi yncann mstsna slahiyytlrin
aadaklarn aid edilmsi tvsiy olunur:
cmiyytin faliyytinin sas istiqamtlrini myyn etmk, trtib olunmu biznes-planlar v
hesabatlar tsdiq etmk;
mahid urasnn trkibini, idar heytini v nzart komissiyasn semk v geri armaq;
illik nticlri, nzart komissiyasnn hesabatlarn tsdiq etmk;
Mnftin bldrlmsi v zrrin dnilmsi qaydalarn myyn etmk;
Cmiyytin tkilati strukturunu, daxili qaydalarn tsdiq etmk.
mumi yncaqda ssverm bir shm bir ss prinsipi il hyata keiril bilr.
Mahid uras. dar heytin nzart etmk mqsdil cmiyytl mahid uras yaradlr.
Cmiyytin nizamnamsind nzrd tutulduqda v ya shmdarlarn mumi yncann qrar il mumi
yncan bzi funksiyalar mahid urasna hval edil bilr. Mahid urasnn zvlri cmiyytin
shmdarlarndan v knar xslrdn seil bilr.
Cmiyytdn asl olan mssisnin nmayndsi, rayon dvlt, icra hakimiyyti v bldiyy idaretm
orqanlarnn vzifli xslri mahid urasnn zv ola bilmzlr.
dar heyti. Rayon aq tipli shmdar cmiyytinin cari faliyytin rhbrlik az fiziki xsdn ibart
olan idar heyti trfindn hyata keirlir. dar heytin hm cmiyytin shmdarlar, hm d knar xslr
seil bilr. dar heytin cmiyytin nizamnamsin uyun kild seiln v ya tyin ediln idar heytinin
sdri rhbrlik edir.
dar heyti cmiyytin mumi yncann v mahid urasnn mstsna slahiyytlrin aid eidln
msllrdn baqa, cmiyytinn faliyyti il bal btn mllri hll ed bilr. dar heyti shmdarlarn
mumi yncana tabedir v onlarn qrarlarnn yerin yetirilmsini tkil edir.
Rayon aq tipli shmdar cmiyytinin cari ilrinin icrasn tmin etmk mqsdi il idaretm aparat
yaradlr. daretm aparat idar heytin v cmiyytin ba direktoruna tabedir.
AQRAR SNAYE KOMPLEKSNN DARETM QURULUUNUN

SASLANDIRILMASI
RFOV M.F.
AKTA
Uzun mddt knd tsrrfatnn ixtisaslamas, yerldirilmsi, razi v sah quruluu, yerli xidmtlr
nzr alnmadan, elmi chtdn saslandrlmadan idaretmnin mxtlif strukturlar yaradlmdr. Rayon
sviyysind yaradlan idaretmd prakndiliyin mvcud olmas mxtlif tsrrfat formalarnn inkiafna
mnfi tsir gstrmkl istehsaln son nticlri n maran azalmasna sbb olmudur. Son bir ne ild
knd tsrrfat v emal bazarnda bhranl vziyyt yaranmdr. Thlil nticsind mlum olmudur ki, 1991-ci
il nisbtn 2001-ci ild taxl istehsal 18,4%, pambq - 5,57 df, ttn - 6,66 df, trvz - 21, 49%, zm 3,33 df, meyv - 12,41%, ay yarpa 24,4 df, t 31,93%, yumurta 45,24% azalmdr. Bununla yana,
hmin dvrd respublikada kartof istehsal 2,0 df, bostan mhsullar istehsal 9,3 df, sd istehsal 4,5%
artmidr. Hal-hazrda lkd hr bir nfr hesab il 136,9 kq taxl, 45,1 kq kartof, 78,8 kq trvz, 8,9 kq zm,
54,4 kq meyv v gilmeyv, 13 kq t, 123,5 kq sd, 65 dd yumurta istehsal olunur. Btn bunlarn
nticsind respublika halisinin hr nfri hesab il rzaq mhsullar istehlak olduqca aa sviyyd
qalmaqda davam edir. Aradrmalardan mlum olmudur ki, 1999-cu ild lkd il rzind orta hesabla hr nfr
trfindn cmi 19 kq t, 147 kq sd mhsullar, 77 d yumurta, 33 kq kartof, 109 kq trvz v bostan
mhsullar, 64 kq meyv, 11,7 kq kr, 2,5 kq bitki ya, 2,7 kq balq v balq mhsullar, 150,4 kq rk
mhsullar istehalak olunmudur.
79
qtisadiyyat blmsi
Btn bunlar aqrar islahatlarn srtlndirilmsinin, yeni iqtisadi rait uyun ASK-nin yeni idaretm
strukturunun formaladrlmasnda istehsaln inkiafnn v sah quruluunun elmi chtdn saslandrlmasnn
n drcd vacib olduunu bir daha sbt edir.
Bununla bel knd tsrrfat mssislrinin bazasnda yeni tsrrfat formalar tkil edilir. Yeni tkil
ediln tsrrfat formalar, o cmldn kndli (fermer) tsrrfatlar, istehsal kooperativlri, kiik mssislr,
pay blli kollektiv tsrrfatlar v s. xsusi mlkiyyt saslanmal, onlar hm torpan, hm d torpaqda
istehsal etdiklri mhsulun sahibi lmaldrlar. Bazar mnasibtlri raitind ASK-nin idaretm strukturunun
formaladrlmasnn balca istiqamti istehsalnn tam srbsliyini tmin etmk, idaretmd
demokratikldirrm v zn idaretm sullarndan geni istifad etmkdir.
Aparlm tdqiqatlardan mlum olur ki, Azrbaycan Respublikasnn ASK-nin idaretm strukturunun
formaladrlmasnda istehsaln inkiaf v bir sah quruluunun saslandrlmas problemi kompleks xarakter
damaqla bir sra tdbirlrin hyata keirilmsini znd ks etdirir (bax: sxem 1-).
Respublikada hyata keiriln aqrar islahatlar balca vzifsi halinin rzaq thlksizliyinin tmin
olunmasndan ibartdir. Aparlm tdqiqatlar gstrir ki, respublika halisinin rzaq thlksizliyinin tmin
edilmsi v yerli emal mssislrinin xammala olan tlbatnn dnilmsi ilk nvbd aada qeyd olunan
istiqamtlrd ynmli tdbirlrin hyata keirilmsindn asl olacaqdr:
80
qtisadiyyat blmsi
rzaq thlksizliyinin tmin

olunmas
ASK-d istehsaln
smrliliyinin yksldilmsi
ASK-nin xarici iqtisadi laqlrin

inkiaf
Qida mhsullarna olan

tlbatn dnilmsi
ASK-d inteqrasiya laqlrinin

yenildirilmsi
Bitilik v heyvandarlq
sahsind intensiv
texnologiyann ttbiqi
Knd tsrrfatnda marketinq

sisteminin inkiaf
Maddi-texniki tchizat v
aqroservis xidmtinin
tkili
Knd tsrrfatnda investisiya v

struktur siyastinin
saslandrlmas
halinin fizioloji normalar

sasnda qidalanmas
Bitkiilik v heyvandalq
sahlrinin mexanikldirilmsi
v istehsaln avtomatladrlmas
stehlak olunan rzaq

mhsullarnda idxaln xsusi kii
Qida mhsullar
istehlaknn formalam
quruluu
mk mhsuldarlnn
artrlmas
Knd tsrrfat v rzaq

mhsullarnn idxal v ixrac
halinin rzaq mhsullar

il qidalanma sviyysi
Daxili v dnya knd tsrrfat

mhsullar v topdansat
qiymtlrinin mqayissi
Daxili istehsal hesabna

halinin rzaq
mhsullarna olan tlbatn
dnilmsi
Daxilid v xaricd istehsal olunan

mqayisli knd knd tsrrfat,
topdaan sat v praknd
qiymtlrin mqayissi
Minimum istehlak
sbtinin
myynldirilmsi
Torpaq islahatnn drinlmsi
Knd tsrrfat, emal v xidmt

mssislrind mlakn
zlldirilmsi
Yeni yaradlan tsrrfat

formalarnda sahibkarln
inkiaf
Dvltin tnzimlyici rolunun

myynldirilmsi
Knd tsrrfat xammaln

istifad edn laqli sahlrin
inkiaf
Mssislrin qlirlrinin v
dvlt bdcsin dnilrinin
artrlmas
lknin istehsal v
aqropotensial
Sxem 1. ASK-nin idaretm strukturunun formaladrlmasnda istehsaln inkiafnn v sah quruluunun

saslandrlmasnn prioritet istiqamtlri
81
qtisadiyyat blmsi
ASK-d istehsaln inkiaf v smrliliyinin yksldilmsi;
ASK-nin xarici iqtisadi laqlrinin inkiaf;
Qida mhsullarna olan tlbatnn dnilmsi.

Bizim fikrimizc, btn dvrlrd knd tsrrfatnn qeyri-qnatbx inkiafnn n balca sbbi
torpaq zrind real mlkiyyt hququnun v torpaq sahibkarlnn olmamasndan ibart olub. Torpaa ham
sahib olub, birc istehsaldan baqa, torpaqda ilmkd olanlardan baqa. Nticd bir zamanlar yksk
mhsuldarl malik olan torpaqlarn keyfiyyti kskin kild pislib, son 25-30 il rzind torpaqlarn
trkibindki qumusun miqdar 40-50% azalb, eroziya nticsind minlrl ton qidal maddlr itirilib,
torpaqlarda orlanmaa prosesi getmkl davam edir.
Respublikada aqrar siyastin dzgn olmamas ilk nvbd aparlan iqtisadi islahatlarla baldr.
Mlumdur ki, dnyann btn dvltlrind bazar iqtisadiyyatna keid aqrar blmd ilk nvbd torpaq
islahat, dvltsizldirm v zlldirm proseslri znd ks etdirir.
halinin rzaq thlksizliyinin tmin edilmsi ilk nvbd torpaqlardan dzgn istifad, onun
mhafizsi, mhsuldaln artrlmas qarda duran balca vziflrdndir. Bu vziflri yerin yetirmk n
respubllikada torpaq islahatnn hyata keirilmsin balanm v birinci mrhl artq baa atdrlmdr.
Azrbaycanda torpaq islahatn realladrmaq n ilk nvbd hquqi baza yaratmaq lazm idi. Bunu nzr
alaraq torpaq mnasibtlrinin yenidn formaladrlmas yenidn formaladrlmas n vacib olan Aqrar
islahatlarn saslar haqqnda, Sovxoz v kolxozlarn islahat haqqnda, Torpaq islahat haqqnda v digr
qanunlar hminin hmin nqanunlarn icrasn tmin edn bir ox normativ-hquqi aktlar qbul edilmidir. Bu
qanunvericilik aktlarnaa mvafiq respublikada ilk df torpaq zrind dvlt, bldiyy v xsusi mlkiyyt
formalar myyn olundu, torpaqdan istifad v icarilik hququ tmin edildi, balcas is torpaqlarn alqsatqsna icaz verildi.
Respublikada mumi torpaq fondunun 3,8 mln. hektarnn (44,7%) dvlt mlkiyytind qalmas, 2,9
mln hektarnn (32,2%) bldiyy mlkiyytinn ayrlmas, 1,9 mln. hektarnn (22,1%) is xsusi mlkiyyt
verilm, torpaq pay olan btn aillr torpan mlkiyyt v istifad hququna dair sndlrl tmin edilmidir.
Formasndan asl olmayaraq daha rentabelli tsrrfat qurumlar yaratmaq n ilk nvbd onlarn
normal inkiafn tmin edn v bazar mnasbtlri raitin uyun iqtisadi mexanizm v idaretm mexanizmi
hazrlanmal, hmin tsrrfat qurumlarna xidmt gstrn infrastruktur sahlri yaradlmaldr.
Torpaqlardan istifadnin iqtisadi smrliliyini yksltmk n knd tsrrfat istehsalnn glirli
sahlrin investisiya qoyuluunun clb edilmsi tmin edilmli, torpaq vergisi v torpaqdan gln digr glirlr
sahsind qayda yaradlmal, onlar sasn knd tsrrfatnn inkiafna v elc d torpaqla bal ilrin yerin
yetirilmsin srf edilmlidir.
Aparlm tdqiqatlar gstrir ki, torpaq islahatnn drinlmsi knd tsrrfat emal v xidmt
mssislrind mlakn smrli zlldorolmsin, yeni yaradlan tsrrfat formalarnda sahibkarln
inkiafna, bitkiilik v heyvandalq sahlrini mexanikldirilmsi v avtomatladrlmasna, knd tsrrfat
xammaln istifad edn laqli sahlrin inkiafna, dvltin tnzimlyici rolunun myynldirilmsin, mk
mhsuldarlnn v mssislrin glirlrinin v dvlt bdcsind dnilrin artrlmasna geni imkanlar
aacaqdr. Biz hesab edirik ki, knd tsrrfatnn yeni amillr sasnda inkiaf o zaman yksk nticlr
verck ki, zl tsrrfatlarda istifad olunan istehsal vasitlrinin quruluu tkmilldirilmi olsun,
istehasalda torpaa v mlaka sahibkarlq hissi yaransn, xsusi mlkiyyt geni imkanlar yaradlsn.
Apardmz aradrmalar gstrir ki, perspektivd respublikann btn bitkiilik sahlrind mhsuldarln
sviyysinin ykslmsin real imkanlar vardr. 2001-ci il nisbtn 2010-cu ild taxllqda mhsuldarlq hr
hektardan birinci varianta gr 6,8 sent. (32,1%), ikinci varinta gr is 8,8 sent. (41,5%) arta bilr. Aparlm
proqnoz tdqiqatlarndan aydn olur ki, pambqlqdaa mhsuldarln sviyysi 2001-ci il nisbtn
perspektivd birinci varianta sasn 10,2 sent. (99,0%), ikinci varianta sasn is 11,7 sent. (113,5%) yksl
bilr. Ttnlkd mhsuldarln sviyysi 2001-ci il nisbtn glckd birinci varianta gr 3,1 sent.
(15,9%), ikinci varinta gr is 5,6 sent. (28,9%) oxalmaq ehtimal vardr. Perspektivd trvzilikd
mhsuldarlq hr hektardan birinci varinta sasn 23,0 sent. (16,8%), ikinci varianta gr is 43,0 sent. (31,4%)
yksl bilr. Aparlm hesablamar gstrir ki, kartofun mhsuldarl 2001-ci il nisbtn perspektivd 25,0
sent. (26,8%) oxala bilr. 1999-cu il nisbtn perspektivd zmlkd mhsuldarlq hr hektardan 26,5 sent.
(79,1%), meyvilik mhsuldarlq hr hektardan 11,8sent. (20,8%) yksl bilr.
Respublikada bitkiilik mhsullar istehsalnn mhm xsusiyytlrindn biri ondan ibartdir ki, burada
tarla bitkilri il yana, geni razilrd oxillik kmlr d (zmlklr, ay bitkilri, meyvlr v s.)
becrilir. kin sahlrinin strukturunda hmiyytli dyiikliklr ayr-ayr bitki qruplar daxilind d ba verir.
Bir qayda olaraq daha srfli bitki kinlri nisbtn az smrli bitki kinlri vz edir. Taxl bitkilri daxilind
rzaq bitkisi kimi budann (xsusil brk v gcl buda sortlarnn), daha yem hesab olunan arpann, zlal il
zngin olan dnli-paxlal bitkilrin kin sahlrini digr taxl bitkilri hesabna artrmaq zruriyyti buna misal ola
82
qtisadiyyat blmsi
bilr. Bundan baqa son illr bazar iqtisadiyyatna keidl laqdar pambn, zmn, meyvnin, ttnn, ayn
sahlri hmiyytli drcd azalmdr.
Knd tsrrfat bitkilrinin kin sahlrinin strukturundak tkmilldirmlr il yana, onlarn
yerlmsind d nzr arpacaq dyiikliklr olmudur. Bir ox bitkilrin vvllr akilmsi mmkn olmayan
razilrd rayonladrlmas hesabna mhsul istehsalnn yeni bazarlar yaradlmdr. Bzim fikrimizc,
perspektivd bir sra bitkiilik mhsullar istehsalnn yaylma zonalarnn dqiqldirilmsi, daxili v xarici
tlbat alnmaqla onlarn daha lverili tbii v iqtisadi rait malik razilrd mrkzldirilmsi d kin
sahlrinin rzailr zr yerldirilmsind dyiikliklr sbb ola bilr.
Perspektivd yuxarda qeyd olunanlarn respblikann knd tsrrfatnn kin sahsinin quruluuna tsirini
2-ci cdvlin rqmlrindn daha aydn grmk olar.
Gstriln rqm mlumatlarnn thlilindn aydn olur ki, perspektivd, daxili v xarici tlbat nzr
almaqla, kin sahsinin trkibi v quruluunda bzi dyiiklrin ba vermsi gzlnilir.
rablq snayesinin respublikada byk imkanlara malik olmasn, hminin rab mhsullarna daxili
bazarda, elc d MDB lklri mkannda byk olmasn nzr alaraq perspektivd respublikada
zmlyn brpas nzrd tutulmudur. Perspektivd zmn sahsinin birinci varianta gr 36,7 min hek.
(2,0 df), ikinci varianta gr is 51,7 min hek. (2,8 df) artrlmas mqsduyun hesab edilir. Hesablamalar
gstrir ki, meyv v gilmeyvnin sahsinin perspektivd respublikada birinci varianta sasn 17,5 min hek.
(21,2%), ikinci varianta sasn is 37,2 min hek. (45,1%) artrlmas daha zruridir. ayn sahsinin
perspektivd 2001-ci il nisbtn birinci varinta gr 4,5 min hek. (81,8%), ikinci varianta gr is 6,5 min hek.
(118,2%) artrlmas nzrd tutulmudur. Heyvandarlq sahsinin tlbatn nzr alaraq perspektivd
respublikada yemlik bitkilrin sahsinin birinci varianta sasn 298,9 min hek. (2,9 df), ikinci varianta sasn
is 348,8 min hek. (3,5 df ) artrlmas zruri hesab edilir.
Azrbaycan Respublikasnn aqrar sahsind iqtisadi islahatlar keirildiyi bir vaxtda halini qiymtlii
rzaq mhsullar - t, sd, yumurta v baqalar il tmin edn heyvandarln yerli iqlim, tbii v iqtisadi
raitdn asl olaraq dnlb inkiaf etdirilmsi zrurti meydana xr. nki uzun illrdn bri mumi
kild knd tsrrfat zr hr tdbir hazrlanarkn hmi heyvandarlq msllri z plana yox, arxaya
kilmi, rzaq mhsullarnn sasn v mnbyini tkil edn bu sahy lazmi fikir verilmmidir. Nticd,
halinin t, sd, yumurtaya olan tlbatnn dnilmsi hmi aa sviyyd olmudur. Odur ki,
heyvandarln inkiaf n real rait yaradlmas mqsdil mhm tdbirlrin hyata keirilmsi vaxt glib
atmdr. Fikrimizc, heyvandarln inkiafnn tmn edilmsi problemlrini aradrarkn ilk nvbd yem
bazasnn mhkmlndirilmsin nail olunmas msllri tdqiq edilmlidir.
Apardmz aradrmalardan aydn olur ki, respublikann heyvandarlnn sahsind son illr bavermi
msbt meyyllr perspektivd daha geni formada olunacaqdr.
Qaramaln ba say 2001-ci il nisbtn 2010-cu ild 550 min ba (28,3%) arta bilr. Proqnoz
hesablamalar gstrir ki, hmin dvrd ink v camlarn say daha srtl oxalacaqdr.

..

,
- , ,
- - ,
. 90-
, ,
.
,
.
.
, 1994- , ,

.
1994-
, , ,
,
. 23 1994 , 25 1995-
83
qtisadiyyat blmsi
, 24 1996- ,
, 12 , 8 , 2 , 4 18-19 1996
, .
, ,
, , , , , , ,
,
, ,
,
,
.
,
. 1995-

. 1996-

.
2 1995- .
,
, .
: ,
.
10 1997- '
- .

,

.

.
, - 6 1997-
.
, ,
.
:
1993-1994- - ,
, -
;
,
.
.

.
1995-1997- - -
.
,
.
.
, ,
, , , ,
, 1995-1998-
, , ,
, , ,
, , , ,
, , ,
, , ,
. ,
, .
84
qtisadiyyat blmsi
,
. ,
, -
,
- .
22-,
100- .

. , -

.
1998-1999- - ,
, .
,
, , .
.
, -
- .

-
.
. .
.
-- , ,
, , , ,
- , .
1999-2002- - .
, -, , ,
.
,
, , .
1997- ,
, . 700.000-
.
822
. 01.01.2002-
777 94,5% .
2,65 . . 1,87
. 177 .
(6,7%), 604,9 (22,7%) .
1,8 96,2%-
.
- 44,2%-
, 31,4%- 24,4%- .
.
1,34
. 01.03.2001- 1,34 .
.
3,3 . 3,25 98,5%-
.
820
.
, 1993- 90- ,
.

. , ,
, .
85
qtisadiyyat blmsi
,
-, , , ,
.
,
, INTERSUN , --
, . .
-
. , ,
.
,
, .
.
- ,

,
, (, )
, , .
1995- , ,
, , -, ,
1997- .
,
, 24 1997-
- .
.

, ,
42 , .

. ., . .
c
.
,
.

.
- ,
, , ,
. ,

.
c c .
, .
c -
:
c, ;
;
c ( ,
);
;
c ;
( ).
86
qtisadiyyat blmsi
c c c .
c ,
- ,
. , 1990-c 2000-c c
c :
C 1. c (
)

1990
1995
1996
1997
1998
1999
2000
1
286
36
41
56
65
83
97
224
91
76
80
81
85
98
107
25
27
41
45
52
61
151
28
33
46
46
52
61
99
30
52
69
69
106
133
126
50
60
102
109
141
174
72
17
19
29
32
59
77
72
17
21
35
32
49
63
42
28
38
37
43
61
63
10
20
12
15
15
17
18
11
13
11
11
13
15
12
26
12
12
17
19
13
55
13
12
13
17
20
14
()
245
32
31
42
45
53
66
15
72
10
10
13
15
16
20
10
13
15
17
40
14
16
12
16
18
18
792
157
221
301
351
454
546
19
98
14
25
44
60
80
94
20
55
11
17
25
26
29
33
21
59
11
15
20
19
21
25
C 21 c
1990-c 1995-c , c
. ,
.
, ,
.
,
, , c :
;
;
;
;
;
;
;
( ,
, , ,
, , c ) .
87
qtisadiyyat blmsi
c
-
.
.
c .
, c c,

. ,
. , c
.
. , ,
c .
.
1995-c 12 c 13-c
c . 144-c
, c
c .
. , ,
. , , - c .
.
, .
c .

(: . . 2 1999-c . 54, 3-c ).

. 2 1999-c
c . ,
33-c 1-c ,
c , c , ,
, , -
, , , ,
, .
:
1.
;
2. c ;
3. -
.
,
. ,
.
. , ,
.
.

.
,
()
.
:
h
R
k
p
Ef
R - ()
p
88
qtisadiyyat blmsi
.
c .
c
, c ,
c - ,
.
. , c
. , c
.

..

. -
, -, -
,
.
1995- , 1800
1997- -
.
2000- 42,6
. , 1990- 47,1 ., 53% ; 1995-
3,1 ., 8,0% . 1990-1995-
70 . 1990-1995-
, 1996-1997-
.
() 1996- 1,3%; 1997- 5,8%; 1998- 10,0%; 1999- 7,4%;
2000- 8,5% , .
. 1997- 0,3% , 1998-
2,2%; 1999- 3,6%; 2000- 6,9% . 1996-2000-
5,9% .
, . 1898-
(7969 ) .
. , -
1,8 . , .
450 . , 330 . .
1 . 37 200
. .

- .
2001-
, ,

. -
. -
. -
. - -
. - .
. -
9,5 .
9,1 . .
-
:
1.
,
89
qtisadiyyat blmsi
. -
.
2.
-
.
.
3.
-
: - -
;
- ;
.

. - -
.
:
)
;
) /
, , / ;
) ;
)
;
)
.
4.
- ,
-
.
5.
- 10-15%
. -
- ,

.
6.

. .
- .

.
7.
-
, , .
.
8.
- .
9.
- .
10. , ,
.
11. -
.
.

.
.
90
qtisadiyyat blmsi

.
. .
.
,

.
.

. ,
.

.
.
.
.

. ,
, ,
,
.

.

.
.
,
:
1. .
,

.
2.
.

, .
, -,
.
3. ,
.

.
4.
.
.
.

. .

.

. ,
.
91
qtisadiyyat blmsi
-
- , ,
, .
.
, ,
. , 30-45%-
.
, .
.
()
.
, ,
. .

.

.
.
.

.
:
,
. , ,
.
, .

. .

, .

,

,
. .
-
.
.
1991 ,
,
. , -
, ,
.
: , ,
, .. ,
. , ,
. , -
1993 .. .
, ,
.
,
, ,
..
92
qtisadiyyat blmsi
,
.
, ,
.

(). , ,
,
.
,
. , , ,

, , .

, ,
.
.
. , -
.
().

, , ,
.
, ,
. ,

. ,
.
. , ,
, ,
. ,
50 % .
, , , .
20 %
. 80 % ,
, . , ,
, .
, ,
, . ,
,
,
, .
(, , ) , , ,
, ,
, , .
29 1994 "
", ,
. ,
( ) ,
. ,
, . ,
, ,
( " ", " ", "
", " ", " ")
. , - ,

.
, . , ,
.. , ,
93
qtisadiyyat blmsi
, 1989
. 1997

. :
- ,
, , - . ;
; , ; ..
- 250 , 200 , 250
, 1000 .
700 10 ,
: , ,
, , .

.
:
-

- ;
- , ;
-
;
-
;
- , ,
;
-
;
- ,
-;
- ;
- ,
, ;
- ,
( )
;
-

, ;
-
() ;
- - ,
;
-

;
- , ,
,
;
-
;
-
.
, .
,
.
94
qtisadiyyat blmsi
AZERBAYCANDA GE SRECNN SOSYAL VE EKONOMK SORUNLARI:

HUKUK HLALLER RNE
ezengin@yahoo.com, nkamalov@yahoo.com
Qafqaz niversitesi
Yaratl itibariyle insanlar bir arada yaama, yardmlama ve dayanma esasnda hayatlarn srdrmeye
bir nevi mecbur klnmlar. Bir arada yaama, insanlara byk avantajlar salamas yannda, toplumsal hayatn
dzenli ve uyumlu bir ekilde devam iin baz lleri de zorunlu klmtr.
Hayat devam etmekte, bu ise, her gn itibariyle yenilik ve deiiklikleri ortaya karmaktadr. Bu
deiimler toplum, toplumsal hayat zerinde de etkili olmakta, benimsenmi norm ve llerin her geen gn
itibariyle yenilemesine sebebiyet vermektedir. Dier bir ifadeyle, toplumun hayat erevesi her geen gn daha
da sertlemekte ve netlemektedir. Bu deiimlerin yannda deimeyen bir ey de vardr-o da bu normlarn
birileri tarafndan inenmesidir.
nsanlar belirlenmi norm ve llere aykr davranmaya ynelten sebeplerden birisinin sosyal ve
ekonomik artlar, yaam dzeyi ve yaam standartlarnn olduu bilinen ve yeni olmayan bir unsurdur. Toplumu
oluturan fertler arasnda ekonomik ynden ar farkllama, gelir dalm politikalarnda yaplan hatalar ve
adaletsizlik, uzun sren ekonomik bunalm, azgelimilik, enflasyon vb. gibi ekonomik dengesizliklerin insan
psikolojisi zerinde ok byk etkileri vardr. Gelir, harcama ve ihtiyalar geninde sreklilik arz eden
uyumsuzluk, insanlar ihtiyalarn gidermede deiik yollara ba vurmaya tevik etmektedir ki, bu yollardan en
ok tercih edileni ve en kt olan toplumsal norm ve llere aykr davranlarda bulunmaktr. Hrszlktan,
yolsuzluk ve rvete kadar deiik ekillerde ortaya kan bu negatif haller, gereken tedbirlerle nlenmedii
takdirde, zamanla gelimekte ve toplum tarafndan bir nevi kabul edilerek normal yaam tarzna dnmekte,
rf, adet ve geleneklerce knanmamakta, sanki hayatn bir paras olarak grlmeye balanmaktadr. Bu tip
alglamalar ise, sz konusu toplumu uuruma gtrmekte ve onun zamanla sahip olduu deerleri tamamen
kaybederek bir toplum olarak mahvolmasna ve yer yznden silinmesine sebep olabilmektedir.
Ele alnan 10 ylda Azerbaycanda toplam olarak, 1990 ylnda 15411, 1991 ylnda 15617, 1992 ylnda
22450, 1993 ylnda 18145, 1994 ylnda 18553, 1995 ylnda 19958, 1996 ylnda 17528, 1997 ylnda 16402,
1998 ylnda 14937, 1999 ylnda 14400 ve nihayet 2000 ylnda ise 13958 hukuk ihlali kayda alnmtr.
Yine genel hatlaryla ihlalleri gruplara tabi tutarak yllar itibariyle onun deiimine bakacak olursak
nmze aadaki gibi bir tablo kacaktr:
Tablo:1. Hukuk hlallerinin Yaps
Yllar
1990
1991
1992
1993
1994
1995
1996
1997
1998
1999
2000
Devlet
emlaki veya
itimai emlak
aleyhine
zel
mlkiyet
aleyhine
Kastl adam
ldrme ve
adam
ldrmeye
cehdler
Cinsel
tecavz ve
tecavze
teebbs
2216
2399
3597
2413
2231
2586
1987
1310
1158
848
799
2886
3322
6971
4654
4633
4914
3888
3494
3265
3572
3487
482
489
704
606
605
604
545
449
408
346
325
65
48
82
66
77
70
73
66
55
64
46
Uyuturucu
hazrlanmas
eldeedilmesi,
depolanmas ve
sat
474
630
1012
1348
1502
1852
1936
1904
1869
1922
1989
Huliganlk
(Serserilik)
Tat
kullanm
kurallarnn
ihlali
715
656
797
720
867
977
1176
1359
1312
1296
1148
1701
1780
1738
1512
1555
1121
832
740
721
804
839
Kaynak: DSK 1997, DSK 1999, http://www.statcom.baku-az.com/index_.htm
1990-2000 yllar arasnda Azerbaycanda ilenilen sularn analizinde dikkati eken bir takm meseleler
vardr. Bunlarn bata geleni, uyuturuclarla ile ilgilidir. Ele alnan yllarda 1990dan (sadece 1996-1998
yllarndaki ufak dler dnda) 2000e doru bu sularn says giderek artmaktadr. 2000 ylnda bu
cinayetler 1990 yl ile kyaslandnda 4 defadan da fazla artmtr.
95
qtisadiyyat blmsi
Ayr ayr gruplarn ve ahslarn mevcut zorluklar karsnda her ne yolla olursa olsun zenginlemek
niyetleri, son yllarda lke snrlarnn effafl ve gidi geliin kolaylamas15, Azerbaycan arazisinin
Avrupaya daha yakn olmas, lke arazisinin hammadde kaynana evrilmesi, sat rnlerinin hazrlanmas ve
tanmas daha karl olduundan uluslararas uyuturucu tacirlerinin Azerbaycana olan ilgisinin artmasna sebep
olmutur. Dier yandan, Balkan Gzergah eski Yugoslavya topraklarnda meydana gelen siyasi ve harbi sre
neticesinde ortaya kan zorluklarla tarihi nemini bir lde kaybetmitir. Bu nedenle de, yeni tanma yollarn
aramakta olan uluslararas uyuturucu tacirleri iin Azerbaycann arazisi ok uygundur16.
Uyuturucu ile ilgili sulara gre yargya havale edilenlerin % 66n 30 ya zerinde olanlar tekil
etmektedir. 18 yana kadar olan genlerin uyuturucuya meyilli olmamasn olumlu bir durum olarak
vurgulamak gerekmektedir. Bu durum Azerbaycan halkna has olan gelenekler, Ana-baba-evlat mnasebetleri ve
ailelere ballk, genler arasnda yksek tahsil seviyesi ile izah edilebilir17.
Uyuturucularla ilgili sularn aratrlmasnda dikkati eken baka bir husus da, kadnlar arasnda
uyuturucu kullanm ile ilgilidir. rnein, 1991-1996 yllar arasnda narkotik kullanan kadnlarn says
230dan 680e ykselmi veya 3 kat artmtr18.
Yaplan aratrmada, dikkati eken ikinci bir husus kadn sululuu veya kadnlar tarafndan yaplan
kanun ihlallerinin giderek artmas ile ilgilidir.
Su ileme ile ilgili aratrmalar, 1995 ylndan itibaren Azerbaycanda kadnlarn ilemi olduklar
cinayetlerin saysnn giderek arttn gstermektedir. 1995 ylnda toplam sular ierisinde kadn sularnn
pay % 5.8 tekil ederken, bu pay 1999 ylnda % 8 olmutur.
Aratrmalar, kadnlarn byk ounlukla ailenin maddi teminat amacyla su ilediklerini ortaya
koymaktadr. Bu yzden kadn sululuunun sebeplerini esas olarak ekonomik durum da aratrmak gerekir19.
Kadn sululuunun aratrlmasnda toplumun maneviyatnn etkisini de dikkate almak gerekir. Son
dnemlerde Azerbaycan ailelerinde kontrol fonksiyonunun azald grlmektedir. Velilerinden serbestlik elde
eden gen kadnlar hrszlk, fahielik, uyuturucu kullanma, ar derecede alkol kullanma vb. deiik cinayetler
ilemektedirler20.
N.V. Belov, su ileme ile fahielik arasnda sk bir iliki olduunu ve su ilemenin ahlaki ve manevi
bozukluk olduunu ileri srmektedir. Ona gre, fahieler arasnda daha ok yaygn sular hrszlk ve
antajdr21.
Dier sosyal karakterli olumsuz hadiseler gibi fahieliin de toplum hayatnn sosyal, iktisadi, maneviahlaki alanlardaki mevcut yetersizlikler ve i elikilerden doduu aktr22.
Rus ata szne gre; insanlar yiit veya cani olarak doulmurlar-sonradan olurlar. Bu zelliklerin
insanlarda biimlenmesinde ise, eitim, retim, evre, sosyal ilikiler, yaam standard vb. faktrler etkilidir23.
Deiik koullar altnda insanlarn tavr ve tutumlar bu faktrler tarafndan belirlenmektedir. Eer davranlar
deerlendiriliyor ise, sz konusu faktrlerin analizi gereki sonularn temini asndan byk nem arz
etmektedir.
Ele alnan 1990-200 yllar arasnda Azerbaycanda meydana gelen hukuk ihlallerini; ekonomik zellii
olan ve olmayan diye iki gruba ayrabiliriz. rnein, devlet ve toplumsal emlak, zel mlkiyet aleyhine olanlar
ve uyuturucularn kanun d hazrlanmas, elde edilmesi ve sat ile ilgili olan sular ekonomik zellik
tamaktadr. Ve sularn says ierisinde bu sular byk stnlk arz etmektedirler. rnein, 1990 ylnda
ilenmi olan toplam su says 15411 iken, bunun % 36s, 1992de % 52si, 1993de % 46s, 1994de % 45i,
1996da % 45i, 1999da % 44 ve nihayet 2000 ylnda ilenmi olan toplam 13958 cinayetin % 45i iktisadi
zellik tamaktadr. Grld zere en az 1990 ylnda toplam sular ierisinde % 36lk bir paya sahip olan
ekonomik nitelikteki sular, en yksek orana 1992 ylnda ulamtr. Sonraki yllarda ilenen sular toplam
ierisindeki pay pek fazla deimemi, hemen-hemen ayn dzeyde devam etmitir.
15
16
17
18
19
20
21
22
23
USUBOV Ramil, 27 Avustos 1996 tarihli Azerbaycan Respublikasnda Narkotik Veziyyet Haqqnda Elmi-Praktik Konfrans,
Qanunuluq dergisi, No 9, 1996 s. 13
USUBOV Ramil, 27 Avustos 1996 tarihli Azerbaycan Respublikasnda Narkotik Veziyyet Haqqnda Elmi-Praktik Konfrans,
ALESKEROV F. M., 27 Avustos 1996 tarihli Azerbaycan Respublikasnda Narkotik Veziyyet Haqqnda Elmi-Praktik Konfrans,
NSANOV Ali, 27 Avustos 1996 tarihli Azerbaycan Respublikasnda Narkotik Veziyyet Haqqnda Elmi-Praktik Konfrans, Qanunuluq
dergisi, No 9, 1996 s. 30
KAPAEA . ., , Qanun Dergisi, 1-3 (81-83),
2001, s. 22
BBC radyosu, Senin Sesin programndan derlemeler, 07/12/2001
QASIMOV Cavid; Fahielik ve Cinayetkarlq, Qanun dergisi, 3 (59) 1999, s. 50
QASIMOV Cavid; Fahielik ve Cinayetkarlq, Qanun dergisi, 3 (59) 1999, s. 51
KAPAEA . ., , Qanun Dergisi, 1-3 (81-83),
2001, s. 23
96
qtisadiyyat blmsi
Bu durumun, yani ekonomik temeli olan sularn toplam sular ierisinde % 40-50lik bir paya sahip
olmas ele alnan dnemde yalnz ve yalnz lkenin sosyoekonomik durumu ile izah edilebilir. Dolaysyla,
lkede sululuun azaltlmas, nlenmesi sosyo-ekonomik alanda elde edilecek baarlarla -ekonomik gelime,
refah dzeyinin iyiletirilmesi, yeni i yerlerinin kurulmas, ulusal retimin artrlmas vs.- mmkndr.
zellikle, uyuturucularla ilgili hukuk ihlallerinin nlenmesinde hukuki tedbirler, yalnz sosyal adan koruyucu
tedbirlerle desteklendii taktirde verimli sonular verebilir. Ve yalnz bu halde uyuturucu gibi global bir
problemin zm mmkn olabilir24.
Sz konusu dnemde hukuk ihlalleri ve GSMHnn deiim eklini bir tablo zerine geirdiimizde konu
tamamen anlalmaktadr:
ekil: 1. 1992-1999Yllar Arasnda Hukuk hlalleri ve GSMH
25000
20000
15000
Hukuk hlallaer
10000
GSMH
5000
0
1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999
Kaynak: DSK 1999, DSK 2000; http://www.statcom.baku-az.com/index_.htm

Yukarda verilen grafiklerden de aka anlalaca gibi, sosyo-ekonomik ortamla hukuk ihlalleri
arasnda sk ama ters ynl bir iliki vardr. Nitekim, lkede GSMH rakamnn en az olduu yllarda en ok
hukuk ihlalinin olduu grnmektedir.
Hukuk ihlalleri noktasnda gerek kamu yneticilerinin, gerek aratrmaclarn, gerekse de psikolog,
sosyolog, ekonomist ve hukukularn dikkatli davranmalar gerekmektedir. nsanlarn iledikleri sulara gre
cezalandrlmalar dorudur. Ama, onlar su ilemeye iten sebeplerin aratrlarak tespit edilmesi, bunun
toplumu oluturan bireyler zerindeki psikolojik ynlerinin detayl bir ekilde analiz edilmesi ve insanlar su
ilemeden alkoyacak dzenleme ve uygulamalara gidilmesi daha doru ve daha rasyonel yoldur.
Bu bakmdan, yukardaki tabloda verilenler de dikkate alnrsa, Azerbaycanda hukuki dzenin
korunmasndan, hukuk ihlallerinin nlenmesinden konumadan nce, lkede sosyal refah dzeyinin nasl
ykseltilebilecei hakknda dnmek gerekmektedir. Aksi halde olumlu bir sonu alnamaz.
Bir dier yol olarak kimi yazarlar, gnmzde dini duygularn etkilerinin halen gl olduunu iddia
ederek, fanatizme dnmedii, ktye kullanlmad srece, Dini deerlerin bu toplumsal ite yardm
edebileceini vurgulamaktadrlar25. Gerekten de, su ileme, sarholuk, uyuturucu, ahlak bozukluluuna kar
duygularn alanmas, adap kaidelerini gzlemek, bye-ke sayg ve dikkat gstermek vb. duygular dini
ynden de desteklenirse toplum asndan bunun salayaca yararlar ihmal edilemez.
lave olarak eitim-retim kurumlarnn da zerine bu ynde den grevin arl son zamanlarda sksk dile getirilmektedir. Ama, yinede dikkate almak gerekir ki, ekonomik gelimeler olmadan bunlarn hi birinin
temini mmkn olmayacaktr.
KAYNAKLAR
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
24
25
ALESKEROV F. M., 27 Avgust 1996 tarihli Azerbaycan Respublikasnda Narkotik Veziyyet Haqqnda Elmi-Praktik
Konfrans, Qanunuluq dergisi, No 9, 1996
ALYEV Ferhad, XXI Esrin Astanasnda Azerbaycanda Hayat Seviyyesi, Ekspert dergisi, No 10-11, 2000
Azerbaycann Statistik Malumatlar, Dvlet Statistika Komitesi, Bak 1999
BBC radyosu, Senin Sesin programndan derlemeler, 07/12/2001
HEMDOVA Mehriban, Emek Bazar ve Dvlet Siyaseti, Hgugi Dvlet ve Ganun dergisi, No: 2, Bak 2001
ALESKEROV F. M., 27 Avgust 1996 tarihli Azerbaycan Respublikasnda Narkotik Veziyyet Haqqnda Elmi-Praktik Konfrans,
QULUZADE Musa; Masir Azerbaycan Cemiyyetinde Dinin Yeri ve Rolu, Qanun dergisi, No 8 (26) Aprel 15-30, 1997, s. 27
97
qtisadiyyat blmsi
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
18.
19.
20.
HESENOV Eldar 27 Avustos 1996 tarihli Azerbaycan Respublikasnda Narkotik Veziyyet Haqqnda Elmi-Praktik
HESENOV E.H.; Narkotizm: Meyller ve Aradan Qaldrlma Tedbirleri, Azerner, Bak 1999
http://www.statcom.baku-az.com/index_az.htm
HSEYNOV Garda, ctimai Mhitin Cinayetkarlgla Garlgl Elagesi, Hgugi Dvlet ve Ganun dergisi, No: 2, Bak
2001
NSANOV Ali, 27 Avustos 1996 tarihli Azerbaycan Respublikasnda Narkotik Veziyyet Haqqnda Elmi-Praktik
KAMALOV Nesimi; 1990-2000 Yllar Arasnda Azerbaycanda Enflasyon, Journal Of Qafqaz University, No:6, Fall
2000
KAPAEA . ., , Qanun Dergisi,
1-3 (81-83), 2001
KAPAE T. ., , , , 1992
QASIMOV Cavid; Fahielik ve Cinayetkarlq, Qanun dergisi, 3 (59) 1999
QULUZADE Musa; Masir Azerbaycan Cemiyyetinde Dinin Yeri ve Rolu, Qanun dergisi, No 8 (26) Aprel 15-30, 1997
RECEBL Hadi, Sosial Siyasetin Bezi Meselelerine Gsa Ekskurs, Qanun dergisi, 11-12 (67-68), 1999
USUBOV Ramil, 27 Avustos 1996 tarihli Azerbaycan Respublikasnda Narkotik Veziyyet Haqqnda Elmi-Praktik
VELYEV Akif, Azerbaycanda Torpaq slahatlarnn Aparlmasnn Tekili Tecrbesi, Meveret dergisi, No 4 (28),
Haziran 2000
AZERBAYCAN DI TCARET
ezengin@yahoo.com, nkamalov@yahoo.com
Qafqaz niversitesi
demeler bilanosu, bir lkenin dnya ekonomisindeki konumunu gsteren bir aynadr. Mal ve hizmet
hareketi, Sermaye hareketi, Dviz rezervlerin durumu lke ekonomisi hakknda belli bir tasavvur
oluturmaktadr. demeler bilanosu kalemlerindeki deimeleri inceleyerek lkenin hangi ekonomik
konjonktrde olduunu anlamak mmkndr. Bamszlk elde edildikten sonra, demeler bilanosu, d ticaret,
yabanc sermaye, rekabet gc v.s. gibi konular byk nem arz etmeye balad.
Bu almada, demeler bilanosunun arz ettii neme gre, 1992den bu yana demeler bilanosunun
esas ana gruplarndan olan Cari ilemler hesab-thalat ve hracat ksmn incelenmekte, gelecek iin nelerin
yaplmas gerektii konusunda neriler verilmee allmtr.
Azerbaycan Cumhuriyeti' nin 1992-2002 yllar arasndaki d ticaretinde aadaki gelimeler sz konusu
olmutur:
Grafik: 1. 1992-2002 Yllar Arasnda Azerbaycan' n Toplam D Ticareti
20
0
20
0
20
0
19
9
19
9
19
9
19
9
19
9
19
9
19
9
19
9
2500000000
2000000000
1500000000
1000000000
500000000
0
2
Top.th./ Top. hr. ($)
1992/2002 Toplam D Ticareti ($
Yllar
Kaynak: Azerbaycann D Ticareti 1992-1996, D.S.K., Bak, 1997, ss. 19, 31, 39, 62, 86;
Azerbaycann statistik Malumatlar, D.S.K., Bak 1998, s.16 ve Azerbaycan Rakamlarda
1998, D.S. K., Bak,1999, s.38, Zaman 18-22 Ocak 2003, s. 2,
http://www.azstat.org/publications/yearbook/2002/az/022_1.shtml#t22_1
98
qtisadiyyat blmsi
Grld gibi, 1993, 1995 ve 1997 yllarnda ithalat azalmaya doru ynelmi, incelemenin yapld
dier yllarda ise, artmaya balamtr.
Sz konusu yllarda en yksek ihracatn 1992 ylnda yapldn, 1996 ylna kadar ihracatn srekli
dtn, 1997 ylnda yeniden artmaya baladn ve 1998 ylnda yeniden ve byk lde azalmaya doru
gittiini aka grmekteyiz. hracat kaleminde aratrmaya tabi tutulan sonraki yllarda hzl bir art kayd
edilmitir.
Bu artlarn nem arz eden bir taraf da onun ithalat gemesi ve d ticaretin lkeye dviz kazandrc
nitelik kazanmasdr. Sz giden husus d ticaret farkna bakldnda aka grnmektedir:
Grafik: 2. 1992-2002 Yllar Arasnda Azerbaycan' n D Ticaret Fark
2002
2001
2000
1999
1998
1997
1996
1995
1994
1993
1000000000
800000000
600000000
400000000
200000000
0
-200000000
-400000000
1992
D Ticaret Fark
($)
D Ticaret Fark ($)
Yllar
Kaynak: Azerbaycann D Ticareti 1992-1996, D.S.K., Bak, 1997, ss. 19, 31, 39, 62, 86;
Azerbaycann statistik Malumatlar, D.S.K., Bak 1998, s.16 ve Azerbaycan Rakamlarda
1998, D.S. K., Bak,1999, s.38, Zaman 18-22 Ocak 2003, s. 2,
Yukarda verilen grafiklerden de grld gibi, d ticarette zellikle de ihra kaleminde 1999 ve sonras
yllarda hzl artlarn sebebi petrol anlamalar erevesinde Azerbaycandan petrol ihracnn balanmas
olmutur.
D ticaretteki bu konjonktr sadece yukardaki grafik ve ksa aklamalarla anlamak mmkn deildir.
Gereki sonulara varabilmek iin inceleme dnemine ilikin baz makroekonomik hususlara dikkat edilmesi
gerekir. Bunlardan birincisi, 1992 ylnda piyasaya srlen Manatn deeriyle ilgilidir. lk bata emisyon
yaplrken 1M=10Ruble eklinde deeri belirlenen Manatn zaman ierisinde deerinin srekli dmesi
enflasyon orannn giderek daha iddetli bir ykselie gemesi, devlet tarafndan makro ekonomik planda
herhangi bir istikrar salayc politikalarn gerekletirilmemesi, ekonomik politikalarn ihmal edilerek tm
dikkatin siyasi alana yanstlmas, d ticareti dzenleyici hukuki mevzuatn yetersizlii, Azerbaycann d
ticaret alannda elinde bulundurduu imkanlarn giderek azalmasna neden oldu. Nitekim, 1992 ve 1993 yllar
d ticaret fark lke lehinde olduu halde 1994 ylndan sonra, tam tersi bir durumla kar karya kalnmtr.
lkenin siyasi hayatnda istikrar salandktan sonra 1995 ylndan itibaren lkenin ekonomik
kalknmasn amalayan 1995-1996 yllar iin bir Ekonomi Program hazrland ve uygulanmaya balad.26 Bu
program erevesinde ilk bata, lkede sk para politikas izlenmeye baland.27
Uygulanan sk para politikas, ok ksa zamanda olumlu sonularn vermeye balamtr. Bunu Manatn
Dolar karsnda deerini kaybetmemesi ve hatta baz zamanlarda deer kazanmaya balamas (rnein, 1996
ylnda Manat' n kazand deer %7 olmutur28) ve enflasyon orannn giderek dme eilimi gstermesi
ispatlamaktadr.
Dviz kurlarnda istikrar salamak ve milli parann dviz kurlar karsndaki deerinin tesbiti ile ilgili
ilemleri grme yetkisine sahip olan Azerbaycan Milli Bankas, ithalat ve ihracat konusunda bir talimat
yaynlamtr. Bu talimata gre, Azerbaycana ithal edilecek mallarn ithaline ilikin anlamalarn CIF-Bak
olarak yaplmas gerekir.
26
DYALOG dergisi, TSAB, rnek Bask, 1997, s. 40

Economic previews, Azerbaijan, IMF, s. 10
28
DYALOG dergisi, TSAB, rnek Bask, 1997, s. 34
27
99
qtisadiyyat blmsi
Ekonomik kalknma plannn bir dier uygulamas olarak, Petrol ve Pamuun i fiyatlarnn dnya pazar
fiyatlarna ulatrlmas, dviz rejimi ve deme sisteminin liberalletirilmesi, ithal-ihrac kotalarnn, petrol
rnleri ile ticarette devlet kontrolnn lavi i ve d ticaretin liberallemesine sebep olmutur. 29
Tabii ki, ekonomik kalknmay amalayan bu program ierisinde yabanc yatrmlara da zel yer
verilmitir. Gerekli hukuki mevzuatn hazrlanmas ve yeni kanunlar sayesinde 1995 ylndan sonra
Azerbaycana yabanc sermeye akm balam, ayrca, 1996 ylndan itibaren balatlan devlet mlkiyetinin
zelletirilmesi de Ekonomi Programnn uygulama sahasdr. zelletirme ve devletin ekonomiden yava yava
uzaklamas serbest piyasa koullarnn lkede tatbikat ve gelimesi ynnde nemli bir admdr.
Yaplan d ticaretin makroekonomik gstergelerden olan devlet btesi zerinde de olumlu etkileri
mevcut olmakla, d ticaretten alnan vergiler bte ierisinde nemli bir gelir kalemi oluturmaktadr. Sylenen
hususu istatistiki veriler kantlamaktadr. Nitekim, yllar itibariyle Azerbaycan Cumhuriyeti bte kalemleri
ierisinde yer alan d ekonomik faaliyetten alnan verginin toplam bte kalemleri iindeki pay (% olarak)
yle olmutur:
Tablo: 1. D Ekonomik Faaliyetten Alnan Verginin Devlet Btesi indeki Pay

1991
1992
1993
1994
1995
1996
1997
1998
1999
0,4
0,2
2,2
2,9
50,8
27,8
13,2
12,6
11,4
Kaynak: http://www.azstat.org/publications/yearbook/2002/az/index.shtml
2000
8,9
2001
7,6
D ticaret analizinde en nemli konulardan biri de, ticaret rakamlarnn lkenin GSMHs iindeki
paydr. nceleme yaplan yllardaki Azerbaycan Cumhuriyeti GSMH ve ticaret kalemlerinin bu rakamlar
iindeki paylar aadaki ekilde olmutur:
Tablo: 2. 1992-2001 Yllarnda Azerbaycan Cumhuriyeti GSMH ve D Ticaret Kalemlerinin GSMH

indeki Paylar
GSMH
(Mln.$)
Xin
GSMH
inde pay
(%)
Ynin
GSMH
inde pay
(%)
X-M nin
GSMH
iinde Pay
(%)
1992
1309.8
1993
1326.7
1994
1629.3
1995
2415.2
1996
3180.8
1997
3850.8
1998
4701.9
1999
4316.4
2000
5167.7
2001
5576.0
113.30
54.65
40.8
26.37
19.84
20.28
10.97
21.54
33.77
41.50
71.77
47.41
47.75
27.66
30.21
20.62
18.19
24.00
22.68
25.66
41.53
7.46
-7.67
-1.24
-10.58
-0.34
-7.22
-2.46
11.09
15.84
Kaynak: Azerbaycann statistik Malumat, 1998, s. 171,

http://www.azstat.org/publications/yearbook/2002/az/001_1.shtml#t1_1,
te bu grafikler, histogramlar ve makroekonomik aklamalar Azerbaycann d ticaret gerekliini
gzler nne sermektedir. Ve ortaya kan bu durum optimist olmaya olanak vermemektedir. Uzmanlarn
hesaplamalarna gre, Petrol ve doal gaz sanayisi dnda Azerbaycan ekonomisinin tam ve kkl ekilde
modernletirilmesi iin 20-22 Milyar $ ve ekonominin altyapsnn gelitirilmesi iin 8-9 Milyar $lk yatrma
ihtiya duyulmaktadr. Yaplan aratrmalara gre, Azerbaycan 2.3 Milyar tondan fazla petrol, 5 Milyar m3 gaz,
230 Milyon ton alunit filizi, imento retimi iin 370 Milyon ton ham mal, 20 Milyon ton seolit, ylda 730 Bin
m3 mineral su ve inaat malzemeleri iin zengin doal kaynaklara sahiptir. Ayrca, Azerbaycan ihtiyatan fazla
pamuk, zm, ttn, ipek retebilme olanaklarna da sahiptir.30 Dolays ile, byk bir potansiyele sahip olan
Azerbaycan ekonomisi byk lde tedaviye ihtiya duymaktadr. Peki, ne yaplabilir, veya ne yaplmaldr:
29
30
Mevcut iletmelerin faaliyete gemelerini salamak.
Annual Report 1996, The International Bank of Azerbaijan, s. 11

Gndem dergisi, Mays, 1997, ss. 40-44
100
qtisadiyyat blmsi
Dk faiz oranlar, vergi ve dier eitli kolaylklar salayarak yerli yatrmclar reel yatrma
tevik etmek.
Yabanc yatrmlar lkeye ekmek ve onlar desteklemek.

Yatrmclar iin riskli, fakat lke ekonomisi iin stratejik nem arz eden sanayi dallarnda devletin
yatrm yapmas ve sonradan bu iletmelerin deiik ve uygun yntemlerle zel sektre
devredilmesi;
Bu gne kadar zelletirilmi ve gelecekte zelletirilecek iletmelerin alabilmelerini temin eden
hukuki ve ekonomik ortam hazrlamak.
letmeleri ihracat yapmaya zendirmek.
Esas olarak, ithal mallarn ikame edecek mallarn retimine gemek.

Bir an nce yaplmas gereken bu faaliyetleri gerekletirmek gerekmektedir. lke ekonomisinin
bugnk durumu aktif hareketi talep etmektedir. Aksi halde, ok yakn gelecekte lkenin ne hale gelebileceini
tahmin etmek o kadar da zor deildir. nk, Azerbaycan artk bu gn, ithalata baml, gnlk konuma dilinde
sylersek, ithalatsz yaamayacak lke konumundadr.
KAYNAKLAR:
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
18.
AKD, Muhammed; Azerbaycanda Bankaclk ve Mali Kurumlar, Bak, 1995.

Annual Report 1996, The International Bank of Azerbaijan.
Azerbaycan lke Raporu, TKA, 1995.
Azerbaycann ktisadi cmal, Azerbaycan Respublikas Devlet statistik Komitesi, Bak, ubat, 1999.
Azerbaycan n statistik Malumatlar, Azerbaycan Respublikas Devlet statistik Komitesi, Bak, 1998.
Azerbaycann Xarici Ticareti, Azerbaycan Respublikas Devlet statistik Komitesi, Bak, 1997.
DYALOG Dergisi, TSAB, 6. Bask, 1998.
DYALOG Dergisi, TSAB, rnek Bask, 1997.
Economic Previews, Azerbaijan, IMF, 1994.
EYNALOV, Hezi ve, SANCAK, Ercan; Azerbaycan da Yabanc Sermaye, Qafqaz niversitesi Yaynlar, Bak,
1998.
GNAY Gazetesi, 17 May, 1996.
GNDEM Dergisi, Mays, 1997.
Maliyye-statistik Mecmua, Azerbaycan Respublikas Devlet statistik Komitesi, Bak, 1998.
SANCAK, Ercan; Azerbaycan Ekonomisi, Qafqaz niversitesi Yaynlar, Bak, 1999.
ZAMAN Gazetesi, Bak, 2-3 Kasm, 1999.
http://www.azstat.org/publications/yearbook/2002/az/index.shtml
AZRBAYCAN V AVROPA YENDNQURMA V NKAF BANKI

MNASBTLR
SLEYMANOV E.
Qafqaz Universiteti
70 illik Sovet Rejiminin kmsi il nticlnn 90. illrin bandak siyasi hadislr v Berlin divarnn
yxlmas dnyada iki blok arasnda bir yaxnlama mrhlsinin balangc oldu. Bir bir mstqilliyini ld edn
Post Sovet mkan yeni dnya dznin uyunlamaq v srbst bazar iqtisadiyyat sistemin keid prosesini
srtlndirmk mqsdi il beynlxalq qurulularnn kmyindn istifad etmli idilr. Bu tkilatlarn iqtisadi
chtdn km lklr hm maliyy- kredit , hm d tcrb mbadilsi istiqamtind kmklri
inkaredlmzdir. Qloballama mrhlsind dnyada iqtisadi tnzimlmlr, tcrb v finans transferi
istiqamtind bir nec regional v qlobal iqtisadi tkilatlar qurulmudur ki, bunlardan da biri Avropa
Yenidnqurma v nkiaf Bankdr.Bu tkilat Avropa mkannda iqtisadi tnzimlmlr, mlumat v maliyy
mnblri transferi kimi hmiyytli layihlri hyata keirir. Azrbaycan hkmti 1995 ildn balayaraq
Beynlxalq Valyuta Fondunun yannda AYB il sx mnasibtlr qurmudur. 1995-1997l illr arasnda mumi
dyri 252 milyon dollar tkil edn 7 kredit mqavilsi imzalanmtr. Onlar Dnya Banknn Beynlxalq
nkiaf Assosiyasiyas il imzalanm aadaki kredit mqavillrindn ibartdir:
101
qtisadiyyat blmsi
1. 57.5 milyon dollar mumi drin rehabilitasiya krediti,

2. 16 milyon dollar drind idaretm organnda struktur islahatlar hyata keirmk n ,
3. 71.8 milyon dollar SAK krediti,
4. 19.7 milyon dollar neft sektoruna texniki kmk
5. 53.5 milyon dollar Byk Baknn su thizat n,
6. 19.5 milyon dollar tbii gaz sisteminin yenidnqurulmasna
7. 14 milyon dollar kndli fermer mssislrinin inkiaf n verilmitir.
Beynlxalq nkiaf Assosiyasiyasndan alnan kredilerin rtlr son drc mnasibdir . Bel ki, onlarn
illik kredit drcsi %0.75 olmaqla v dnilmsin 10 il vaxt verilmkl geri dnilmsi mddti 35 il tkil
edir. Bu kreditlrdn 1995-1998 illrind 117.5 milyon dollar istifad etmidir.
Azrbaycan Respublikas Hkmtinin zmanti il lkd yenidn qurma v xalq tsrrfatnn mxtlif
sahlrinin inkiafn maliyltirmk n AYKB ile bir nec mqavillr imzalanmdr. Bu mqavillrd
Yeniknd (53 milyon dollar) ve Mingevir (22 milyon dollar ) su elektrik stansiyalarnn inaat, Baknn su
thizat lahiysinin hyata keirilmsi (23 milyon dollar) v Bin Aeroportunda aeronavigasiya sisteminin
qurulmas (13.7 milyon dollar) n net 111.7 milyon dyrinde vsait ayrlmas planlanmdr. AYKB ile yeni
kredit mqavillrinin balanmas istiqamtind ilr davam etdirilir. Myyn etmk lazmdr ki, bu kredit
qruplarndan alnan kreditlr geri dnilmsin 5 il vaxt verilmkl, 15 il mddtin dnilmlidir. Onlarn illik
drcsi Beynlxalq kredit bazarlarnda qbul olunmu rtlr uyundur.
AYKBnin Azrbaycanda hyata keirdiyi v hyata keirmk istdiyi Programlardan biri d bankn
Azbaycanda Srmay Bank qurmaq programdr. Bel bir bankn yaradlmasnda n sas mqsd kiik v
orta mssislrin inkiafna kmk etmk n onlara kredit vermkdn ibarttir. Artq bu istiqamtd
hkmtl bir sra razlqlar ld olunmudur.
AYKB Bak-Ceyhan boru xttinin gerkldirilmsind bankn siyasti il he bir problemin olmadn
aqlamdr. Bu bank Bak-Ceyhan boru xttinin gerkldirilmsin trfdardir. AYKB sz sahiblrinin
fikrinc, bu boru xttinin hyata gemsi n 2.7 milyar dollar vsait lazmdr. Bank Azrbaycann bu proyekt
n hdliklri n kredit vermy hazr olduunu byan etmidir. Eyni zamanda AYKB ve Beynlxalq
Maliyy Korporasiyas Azrbaycan ekonomisin laqli imzaladqlar baqa bir mqavil GSM bksinin
genilndirilmsi v inkiaf etmsi n v Azrcell irktinin borclarnn dnilmsi n 100 milyon dollar
kredit verilmsi il laqdardr. Mqavily gr, veriln kredit 2007 ilin qdr verilmlidir.
AYKB, Trans Qafqaz dmir yolu sisteminin yeniden qurulmas programnn gerkletirilmsi n
20.2 milyon dollar kredit ayrmdr. Bu kredit rvsind Azrbaycan Dmir Yolu darsinin pal istehsal
messesinin yeniden qurulmas n AYKB 2 milyon dollar kredit ayrmdr.
AYKB-nin bas J.Lemyer: Azrbaycanda geyri safi milli haslatn istiqrarl olmaqda v ekonomik
reformlar baaryla idar edilmkddir. Bu sbbl biz idar ediln bu ilrin daha da genilnmesi n yaxn 11.5 il iind Azrbaycana 80-120 milyon hcmind kredit ayracaq. Artq bu program daxilind AYKB
Azrbaycana 350 milyon dollar kredit ayrmdr.
2002 ilinin Yanvar aynda AYKBnin temsililri Hyu Belis ve Elina Royen Azrbaycanda ticartin
maliyldirilmsi programnn grkli incliklri il yaxndan tan olmaq n Bakda Azrdmiryolbankda
olublar. ncdn imzalanan razlamaya esasn, hr operasyonun tsdiqlnmsi n limit 500 min dollar
dyrinde myyn edilmidir. Azrbaycan Banknn AYB il Azrbaycanda kiik v orta mssislrin inkiaf
etmsi program rvsindki ibirlii diqqt alnaraq yeni programn maliyyldirm rtlri gztli
olacakdr. llik faiz nisbtlrinin 2-3 % olaca proqnozladrlr. AYIB hyata keirdiklri dir proyektlr
eyranbatan su anbarnn yenidn qurulmas n 10 mln.evro ayrlmas v Hzi Aslanov metrostansiyasnn
almas n 30 mln.evronun ayrlmas layihlridir.
Bellikl, Azrbaycann bazar iqtisadiyyatna keid mrhlsind Avropa Yenidnqurma v nkiaf Bank
il mkdal hr gn daha da inkiaf etmkddir.nmzdki illrd bu mkdaln daha da gclncyi
bhsizdir.lknin iqtisadi siyasti bu istiqamtd qurulmaqda v beynlxalq iqtisadi tkilatlarla mkdala
hr zaman byk hmiyyt vermkddir.
MSTQLLK SONRASI AZRBAYCAN VE DNYA BANKI MNASBTLR

SLEYMANOV E.
Qafqaz Universiteti
Bildiimiz kimi Dnya Banknn verdii kredilerden yalnz zv dvltlr yararlanr. Kreditlr uzun
mddtli olub, tlb edn lknin ekonomik inkiaf programlarnn ehtiyacna gre verilmektedir.
102
qtisadiyyat blmsi
Dnya dvltlri arasnda iqtisadi bloklamann srtl yayld bir dvrd Azrbaycann da iqtisadi bir
bloklamaya getmsi mtlqdir. Azrbaycan da dir mstqilliyini qazanm Sovet Cumhuriytlri kimi bu cr
almalarda hl d inkiaf etmkl , davaml lahiy ve programlar tfiq edilmkddir. Azrbaycan Milli
Banknn raportlarna gr, Azrbaycanda gnlk gliri 2.5 dollardan az olan insanlar kasb saylr. Dnya
Banknn 1999 ilindki raporuna gr is Azrbaycanda kasblq srhddi 2.15 dollardr.
1997 ci ild Dnya Bankn Gnc-Qazax avtomobil yolunun inaat n 40 milyon dollar kredi
ayrmdr. Azravtoyol dvlt irktin texniki kmk edilmsi n tenderd 31 irkt itirak etmitir.
irktlr arasnda FNNROAD (Finlanda), Kocks Consultng and Seroad and BB (Almanya), Scott ilson
KRKPATRK and Coltd (Birlemi Krallq) ve s.lr var. Dnya Banknn 2 madddn olan tafsiylrin uyun
olaraq, tenderi qazanan irkt Azravtoyol dvlt irkti il birlikt dvlt irkti qrupunun koporativ dvlt
organnn yaradlmas v ya zlldirilmsini nmli grn yeni strukturunu hazrlamal, yollarn maliyy
tminatn myyn etmlidir. Bu lahiynin hazrlanb idar edilmsi n Dnya Bankndan 1 milyard dollar
vsait ayrlmdr.
Dnya Bank Azrbaycanda rzaq ve Knd Tsrrfat Nazirliyinin yaradlmasn tklif edir. Knd
Tsrrfat Nazirliyinin zeyind yaradlacaq Nazirliy knd v me, su ve balq tsrrfatlar birltirilck.
Bu lahiy hl d gndmddir.
Dnya Bank Bak ve Sumgayt hrlrinin imli suya olan ehtiyaclarn temin etmk mqsdi il,
Samur
aynn
suyundan
istifade
n
tender
geirmidir.
Tenderi
Azrsutikinti
ve
Azrenerjitikintiquradrma irktlri qazanmlar. Bu lahiynin hyata kemsi n Dnya Bank 2 milyon
dollar kredit ayrmdr.
Son zamanlar dnyann bir ox lklrind olduu kimi Azrbaycanda da ekologiyaya diqqt
artrlmdr. Bu sahd ilk hazrlanan layihlrdn biri Dnya Banknn maliyyltirmi olduu ahda Milli
Parkdr. Layih Kiik Qafqazda yerln qoruqlar birltirck milli parkn yaradlmas hcminddir. Dnya
Bank bu layihnin hyatakemsi n 10-12 milyon dollar kredit ayrma planlamdr.
Dnya Bank, slam nkiaf Bank v Kveyt nkiaf Bank il birlikd pk Yolunun Brpas program
rvsind lt-Gazmmmd avtomobil yolu ina edilerek yenilenmidir. 1997 ilind Dnya Bank, torpan
zlldirilmsi ve knd sahlrinin yaxladrlmas n 14.7 milyon dollarlq kredit amdr.
Umumiyytl Azrbaycann enerji sisteminin yaxlatrmas,yoxsulluun aradan qaldrlmas,
korrupsiyann aradan qaldrlmas, dvlt icra strukturunun tkminldirilmsi , thsil sisteminin reformas n
dnya banknn ayrd qrantlarn mstesna hmiyyti vardr.
C
C
.

c, , -,
. c
c . c
, c .
c ,
. ,
- .
c c c
c . ,1827-c () 1829c .
c c .
c c .
1922-c .
2-3%- c .1887-c
c , , .
. (1863) c
, (1862), (1872) . 13
.c 25%- .
c c .
c .
103
qtisadiyyat blmsi
c . 50-
.
. c 11%. c .
c .
.
c c , c 1927-c 70-80-c
c .
.
.
, .
, .
, , c , , , .
c . c
. -
. -
. c , .
1980-1985-c .
c . c c
.
c
c c:
- ;
- ;
- c ;
- .
c c
c c . c
, ,
c . c
c .
c - , ,
, - .

.
. .

.
, .
:
; ,
;

, ,
(, , ) .
, -
.
. ,

, .
()
.
104
qtisadiyyat blmsi
,
.
, - .

. (
) () ,
, ,
. .
.

. -
,
. -
() .
, ,
() .
.
( ) ( ) (
) .
.
.
,

.
, . ,

.

.

. , 1997- 187.7
1996- 93,8
77.3 . 2002- .

. , ,

.

76 13-
30- .
. ()
() 2,1 11,5- .

.
.

.
-
, .
,
. , , .
,
.

.
. 2002-
, .

. ,
. 1- ,
1995- .
105
qtisadiyyat blmsi
1.
1990
150,9
1995
59,5
1996
23,4
1997
18,9
1998
7,1
1999
0,8
2002
0,5
101,6
10,7
33,5
5,1
37,8
36,7
15,2
2243
518
1301
6363
4106
515
6096
57,9
0,6
0,8
0,2
8,1
5,8
0,8
77
8
38
110
103
94
324
24,2
0,2
0,2
0,02
2,1
1,7
0,5
41
45
5
90
216
262
88
16,8
0,04
0,05
3,4
1,4
0,3
40
76
2
50
204
1
7.0
0,1
1,8
1,4
0,3
35
3
15
5
11
4
1
0,8
0,08
1
0,5
0,05
20
6,5
9,4
11
1
1
0,5
0,04
0,6
0,4
0,2
15
5,6
7,2
11
1
-

.

2
,

, ( ) -, (-) .

.
, -
, . ,

, .

. .
:
- ;
- ,
;
- ,
;
- ;
-
.
DORUDAN YATIRIM YAPAN YABANCI SERMAYENN NEM

KAPSAMINDA AZERBAYCAN TRKYE EKONOMLERNN MUKAYESES
BULUT C.
Qafqaz niversitesi
1. YABANCI SERMAYE VE NEM

Yabanc sermaye temel olarak iki grupta incelenebilir. Bunlar:
1. Portfy yatrm da denilen dolayl yatrmlar,
2. Dorudan yabanc yatrmlar.
Dolayl yatrmlar scak para (hot money) olarak da isimlendirilen, speklatif amac arlkl olan,
istikrarsz ekonomik kaynaklardr. Bunlarn lkeye girileri hzl olduu gibi ufak bir olumsuz gelimede
klar da hzl olabilmektedir. Hatta elektronik ortamlardaki ilemler sayesinde bu giri klar dakikalara
kadar inebilmektedir. Buna karlk dorudan yatrmlar ilgili lkeye (host country) sermaye ile birlikte teknoloji,
iletmecilik bilgisi, ynetim becerisi, istihdam gibi ayrcalklar da getirmektedirler. Bu yatrmlar retimi,
istihdam, gelir seviyesini, fiyatlar, demeler dengesini, ekonomik gelimeyi ve genel refah etkilemektedir. Bu
nedenle yabanc sermaye denildiinde akla gelen ve lkelerce istenen dorudan yatrmlar kapsayan yabanc
106
qtisadiyyat blmsi
sermaye olmaktadr. zellikle yksek ekonomik gelime hz elde edebilmek iin yeterli kayna olmayan
lkeler iin bu yatrmlarn nemi daha da artmaktadr.
2. YABANCI SERMAYENN TEVK

Yabanc sermaye yatrm alternatifleri ok fazla olan kaynaklardr. Din, dil, rk ayrm gzetmeksizin
krlln, serbest rekabet ortamnn, sosyo-ekonomik istikrarn daha fazla olduu yeri tercih etmektedirler.
zellikle ekonomik istikrar bu kararlarda nemli olmaktadr. Bununla ilgili olarak yaplan aratrmalar
sonucunda varlan iki sonu nemli grlmektedir.
a) Yabanc sermaye bekleyen lkelerde ekonomi ile ilgili yasalar ve kararlar beklenmedik zamanlarda ve
sk sk deitirilmemelidir.
b) Yasalar ve kararlar deitirilmese bile hkmetler bu yasa ve kararlarla ilgili deiiklik gerektirecek
mahiyette teebbsler iinde olmamaldrlar.
Yani, ekonomik ve siyasal istikrar lkeye yabanc sermaye ekmek iin gerekli ve nemli kouldur. Fakat
tek bana bu istikrar yeterli deildir. Ayn zamanda yatrmcnn kendisini gvencede hissedebilecei hukuki
dzenlemeler, cazip bir pazar ortam, uygun hammadde imkanlar, yeterli altyap sistemi gibi unsurlar da
gereklidir.
Yatrmcy koruyacak olan lkedeki yasal mevzuatlar, ikili anlamalar ve lkenin uluslararas
szlemeleri benimsemi olmas da (tahkim) nemlidir. Yatrmc iin en azndan yatrmlarn amorti edecek
sre kadar belirginliin ve istikrarn olmas gerekmektedir. Yine altyap olarak yolun, suyun, elektriin,
telekomnikasyonun yeterli olmas, lkede uygun tevik imkanlarnn varl gerekmektedir.
3. DNYADA DORUDAN YABANCI SERMAYE AKIMLARI
Dnyada dorudan yabanc sermaye yatrmlar (foreign direct investment) olduka hzl artmaktadr.
Mesela 2000 ylnda dorudan yabanc sermaye yatrmlar(FDI) %18lik artla dnya retimi, sermaye
oluumu ve ticari byklklerden daha hzl art kaydederek 1.4 trilyon dolara ulamtr. Birlemi Milletler
Ticaret ve Kalknma Konferans (UNCTAD) sekreteryasnn karm olduu 2001 Dnya Yatrm Raporuna
(World Investment Report) gre uluslar aras retim yapan 60,000den fazla okuluslu irket (trans-national
corparations) vardr. Yine bu ana irketlere bal olarak faaliyet gsteren 800,000in zerinde itirak (affiliciates
abroad) kuruluu vardr.
Gelimi lkeler yabanc sermayenin merkezi olmaya devam etmektedir. UNTACDn WIRe gre 1.3
trilyon dolarlk yabanc yatrmn 240 milyar dolar gelimekte olan lkelere giderken 1 trilyonun zerindeki
ksmda gelimi lkelere gitmektedir. Mesela AB, ABD ve Japonya l grubu toplam yatrmlarn %82si
kadar sermaye karrken %71i kadar da sermaye ekmektedir. Buna gre yabanc sermaye hareketlilii aslnda
gelimi lkelerden tekrar gelimi lkelere doru gereklemektedir. Yine rapora gre dnya zerinde akan
yabanc sermayenin %90 30 sanayilemi lke (host country) tarafndan kullanlrken yabanc sermayenin
%99u yine 30 sanayilemi lke tarafndan (home country) salanmaktadr. Ayrca finansal sektr dndaki
dnyann en byk 100 okuluslu irketinin yaklak %90 AB, ABD ve Japonya lsne aittir. Bu irketlerin
yardan fazlas da elektrik-elektronik cihazlar, motorlu tatlar ve petrol arama-datm sektrnde faaliyet
gstermektedirler. Bu 100 irket 60,000 okuluslu irketin varlklarn %12ine, satlarnn %16na,
istihdamnn da %15ine sahip bulunmaktadrlar. Ksaca; uluslararas dorudan yatrmlarda endstrilemi ve
sanayilemi lkelerin paylar ve etkileri olduka yksek oranlardadr. Tabii ki bu oranda ve bu yatrmlarda
gelimekte olan lkelerin de pay bulunmaktadr.
4. TRKYEDE YABANCI SERMAYE
Byk nder Mustafa Kemal daha 1923 ylnda zmir 1. ktisat Kongresinin al konumasnda gayet
aklc bir tutumla yabanc sermayeye kar olmadn, yasalarmza uyulmak artyla yabanc sermayeye gerekli
olan gvencenin verileceini ak bir ekilde belirtmitir. Dnemin Ekonomi Bakan Mahmut Esat Bozkurt da
Trkiyenin yasalara sayg gsteren yabanc sermayeye dier lkelerden daha fazla ayrcalk tanmaya hazr
olduunu bildirmitir. Ancak btn bu istee, tevie ramen lkeye istenilen lde yabanc sermaye
ekilememitir. 1929 ekonomik bunalm, II. Dnya Sava gibi dnemin nemli olaylar ve yabanc sermayeye
kar bilinli bir politika izlenememesi nedeniyle 1950 ylna kadar, yabanc yatrmlarda beklenen art
olmamtr. 1946 seimlerinden sonra balanan dzenlemelerle Yabanc Sermaye Yatrmlarn Tevik Kanunu
ve Petrol Kanunu gibi nemli kanunlar karlmtr. Ancak sadece yasal dzenlemelerin yeterli olmamas
nedeniyle 1990 ylna kadar lkeye yeterli yabanc sermaye gelmemitir.
1980 ncesi dnemde yabanc sermayeye kar ideolojik adan yaklalm olmas, entelektellerin
genelinde yabanc sermayenin yerli sermayeyi istismar ettii, milli egemenlik kavramn zedeledii, lke
ekonomisinden ziyade yabanc sermayenin kendi karn gzettii dncesinin olmas yabanc sermayeye
verilecek nemi engellemitir. Zamanna gre olduka liberal saylabilecek 1954 yl 6224 sayl Yabanc
Sermayeyi Tevik Kanunu da yeterli olmamtr. 1980 sonras dnemde alnan ekonomik kararlarn etkisiyle da
107
qtisadiyyat blmsi
ak bir politikann izlenmesi, yabanc sermayeye nem verilmesi, yasal mevzuatlarn deitirilmesi 1981den
itibaren yabanc sermaye giriini arttrmaya balamtr.
Trkiyeye giren yabanc sermaye miktar 1980den itibaren artmaya balasa da 20 yl boyunca fiili
olarak gelen toplam yabanc sermaye miktar 16.1 milyar dolardr. Bu rakam dnyadaki dorudan yabanc
yatrm miktar iinde olduka dk kalmaktadr. Mesela 2001 yl itibariyle Trkiyeye gelmi gzken 1.9
milyar dolarlk miktar gelimekte olan lkelere giden 240 milyar dolarn %1inden bile kk kalmaktadr.
Trkiyeye giren direkt yabanc sermayenin yetersiz olmasnn baz nedenleri vardr. Bunlar;
a) lkenin bulunduu corafyann konumu: lkenin bulunduu corafi konumunun avantajlar olmakla
beraber dezavantajlar da bulunmaktadr. Ayrca bu corafyadaki komu lkelerle olan ilikilerde yaanan
gerginlikler de etkili olmaktadr.
b) zelletirmenin yetersizlii:Trkiyeden ok sonra zelletirme almalarna balayan lkeler bile
byk oranda zelletirmeyi tamamlarken maalesef Trkiyede nemli bir gelime salanamamtr. Bugn
Polonya, Macaristan gibi lkelerin bile Trkiyeden 2-3 misli dorudan yabanc sermaye almalarnn temelinde
bu gerek yatmaktadr.
c) Kayt d ekonominin varl: Kaytl ekonomi kadar kayt d ekonominin varlndan sz
edilmektedir. Bu belirsizlik makro gstergelerin doruluu hakknda pheleri arttrmaktadr. Bu kadar
belirsizliin olduu bir ekonomide rekabet artlarnn ne olaca da belli olmadndan yabanc sermayeyi
rktmektedir.
d) Brokratik engeller: lkedeki brokratik ilemlerin okluu, yabanc sermaye sahiplerini yormakta,
hatta yldrmaktadr. zellikle ithalat ve alma izinlerinde bunlar yaanmaktadr.
e) Altyap yetersizlii: Su, kanalizasyon, elektrik gibi altyap yatrmlar st yap yatrmlarnn
olumasnda nemli ve gerekli yatrmlardr. Altyap yatrmlarnn yetersizlii ve bu yetersizliin bazen en
yetkili devlet mercilerince dile getirilmesi (zellikle enerji konusunda) yabanc sermayenin tereddtlerini
arttrmaktadr.
Ancak Trkiye sahip olduu stratejik konum itibariyle birok sosyoekonomik avantaja da sahip
bulunmaktadr. zellikle 11 Eyll 2001 hadiselerinden sonra artan bu nem, Trkiyenin frsatlarn daha da
arttrmtr. Mesela 2001 ylnda Arjantin rneine benzer bir konuma doru giden Trkiye ekonomisinin krizi
amasnda d destein nemli etkisi olmutur. Trkiye, sahip olduu bu konum avantajlarn gerekli yapsal ve
performans artlar ile ekonomik rekabette baaryla kullanabilecektir.
5. AZERBAYCANDA YABANCI SERMAYE

Azerbaycan, ekonomisinde esasl deiikliklerin yaand bir gei dnemindedir. Eski planl Sosyalist
ekonomiden gnmz Pazar ekonomisine geiin skntlar devam etmektedir. lkede sanayi tesislerinin tm
Sovyetlerin ihtiyacna gre kurulmu dev tesislerden olumaktadr. Bu tesisler hammadde, yar maml, tehizatekipman, finans ve iletme ynnden eski merkezi planlamaya gre rgtlendii iin retim durma noktasna
gelmi veya atl seviyede kalmtr. Yine Sovyet Gost teknolojisinin dnya standartlarnn altnda kalmas
verimlilii yok etmitir. Tarm sektrnde ise Sovyetler dneminden kalma Kolhoz ve Sovhozlar tam ve etkin
olarak zel iftliklere dnememitir. Bu gei verimlilii arttrmaktadr. Devlet btesinin nemli bir ksmnn
Karaba sava nedeniyle savunmaya ayrlmas, bir milyondan fazla vatandann mlteci durumunda olmas,
topraklarnn %20inin igal altnda kalmas, zelletirme dahil gerekli ekonomik reformlarn gecikmesi lkeye
yeterli yabanc sermayenin gelmesini engellemektedir.
Ancak 1994 ylndan itibaren atekesle beraber lkede Sayn Haydar Aliyevin bakanlndaki ynetimin
i istikrar salamas, piyasa ekonomisine ynelik hukuki artlarn oluum abalarn arttrmas, oluan istikrarla
beraber uluslar aras finansal kurumlarn Azerbaycana kredi vermeye balamas, petrol anlamalarnn
imzalanarak yrrle girmesi lkenin uluslar aras platformda iyi bir imaja sahip olmasn salayarak
Azerbaycan dorudan yatrmlarn yaplabilecei bir lke konumuna getirmitir.*
lkede yabanc yatrmlarn pay her geen gn artarak devam etmektedir. Mesela tamamen yabanc ve
joint-venture eklinde olan irket says 1995ten 2000e artarak 293den 1478e kmtr. Bunlarn sat
gelirleri de 311.9 milyar manattan 6198.9 milyar manata ykselmitir. Bu irketler 22145 kiiyi istihdam
etmektedirler. Azerbaycandaki byk apl yabanc irketlerin nemli ksm petrol sanayisinde almaktadr.
Yabanc sermayenin sektrel dalmna bakldnda bunun %58.9unun petrol sektrnde olduu
grlmektedir.
Petrol, Azerbaycann en byk milli servetidir. Cumhurbakan Haydar Aliyev bamszlk sonras
dnemde yeni bir petrol stratejisini belirleyerek 1994te dnyann nde gelen lkeleri ile Azeri, Gneli ve
rak yataklarnn iletilmesine ynelik Asrn Kontrat imzalamtr. Bugne kadar dnya petrol sektrnde
Azerbaycan Temsilen Devlet Petrol irketi tarafndan 15 lkeden 33 yabanc firmann katld 20 anlama
*
1 dolar= 4800 manattr.
108
qtisadiyyat blmsi
yaplmtr. Bu anlamalara gre Azerbaycann petrol sektrne yaplacak yatrmlar yaklak 50-60 milyar
dolar civarndadr. Azerbaycann 1995-2000 yllar arasndaki d ticareti tablo-3te de grld gibi artarak
devam etmektedir.
1997 ylndan 2001 ylna Azerbaycana giren dorudan yabanc sermaye srasyla yledir:
1,067.0(1997), 1,085.0(1998), 503.3(1999), 129.9(2000), 226.5(2001). Burada 1998 ylndan sonraki azalmann
nedeni, Rusya Krizi ve sonrasnda blgede yaanan ekonomik daralmalar olmutur. Ayrca 2000 yl ve
sonrasnda dnya ekonomisinde yaanan daralmalar ve dorudan yabanc sermayenin btn gelimekte olan
lkelerdeki paynn %50 azalm olmas da bu azalta etkili olmutur.
6. AZERBAYCAN-TRKYE LIKLER
1991 ylnda bamszln kazanan Azerbaycan Cumhuriyetini ilk tanyan lke Trkiye olmutur. Siyasi
bamszln glenmesi ekonomik bamszln glenmesi ile mmkn olacandan Trkiye sahip olduu
ekonomik imkanlar ve deneyimleri Azerbaycann istifadesine sunmutur. Bununla ilgili olarak 01.11.1992
tarihinde bir anlama imzalanmtr. Bylece Trk iadamlarnn Azerbaycanla olan gnl balar fiili temaslara
dnm, ulatrma, haberleme, inaat, petrol, eitim gibi birok sektrde ibirliine gidilmitir. Burada
zellikle belirtilmesi gereken husus udur; Azerbaycandaki Trk iadamlarnn ounluunun amac ksa ve
uzun vadede buradan kendi lkelerine para transferi yapmak deildir. Ortak menfaatlerin salanmas, gvenli
geleceklerin hazrlanmas amalanmaktadr. zellikle hibir ticari amac olmayan, tamamen Azerbaycan
halknn yarnlarna ynelik eitim hizmetleri bu konuda dikkat ekicidir.
Azerbaycan ile Trkiye arasnda imzalanan anlamalarn ou da yardmlama kapsamndadr. Bunlardan
bazlar;
1. Dostluk, birlii ve yi Komuluk Anlamasna Dair Kanun (Resmi G. 21.03. 1993 tarih 21531 say)
2. Askeri Eitim birlii Anlamasnn Onaylanmasnn Uygun Bulunduuna Dair Kanun (Resmi G.
21.04. 1993 tarih 21559 say)
3. birlii ve Dayanma anlamasnn Onaylanmasnn Uygun Bulunduuna Dair Kanun (Resmi G.
01.05. 1993 tarih 21578 say)
4. Hukuki, Ticari ve Cezai Konularda Adli Yardmlama Szlemesinin Uygun Bulunduuna Dair
Kanun (Resmi G. 11.05. 1993 tarih 21578 say)
5. Teknik birlii Protokolnn Onaylanmasnn Uygun Bulunduuna Dair Kanun (Resmi G. 22.09.
1994 tarih 22059 say)
6. Karlkl Yardmlama Protokolnn Onaylanmasnn Uygun Bulunduuna Dair Kanun (Resmi G.
22.09. 1994 tarih 22059 say)
7. Spor Alannda birliine likin Protokoln Onaylanmasnn Uygun Bulunduuna Dair Kanun (Resmi
G. 14.06. 1997 tarih 23019 say)
8. Tp ve Salk Alannda birliine likin Protokoln Onaylanmasnn Uygun Bulunduuna Dair
Kanun (Resmi G. 14.06. 1997 tarih 23019 say)
9. Tarm Alannda Bilimsel, Teknik ve Ekonomik birliine likin Protokoln Onaylanmasnn Uygun
Bulunduuna Dair Kanun (Resmi G.26.07. 1997 tarih 23061 say)
Bunlar gibi burada yazmadmz daha bir ok dostluk ve yardmlamay ieren anlamalar yaplmtr.
SONU:
Ekonomik rekabetin artt gnmz dnyasnda lkelerin birbirleri ile olan ekonomik ilikileri olduka
nemlidir. Blgesel entegrasyonlarn ve bu entegrasyonlar ile ilikilerin ehemmiyetinin artmas, lke ilikilerini
iyice nemli klmaktadr. Bu noktada yeterli kayna olmayan ve gelimi lkeler ile belli bir entegrasyon iine
girememi veya ticari ilikilerini arttramam lkeler yabanc sermaye konusunda olduka yoksul
kalmaktadrlar. Bu ynden Azerbaycan Trkiye ekonomilerine baktmzda her iki lkenin de olduka iyi
ekonomik potansiyellere sahip olduunu grmekteyiz. Ancak mevcut artlarda yeterli yabanc sermaye yatrm
asndan olduka gerilerde olan bu iki lke birok sahada olduu gibi bu konuda da birbirine yardmc
olmaldr. Bununla ilgili olarak gerekli dzenlemelerin, uluslararas veya ikili anlamalarn yaplmasndan,
milletler aras lobilerin arttrlmasna kadar her trl diyaloun gelitirilmesi gerekmektedir. Bu konuda zaten
varolan ilikilerin daha da gelitirilmesi, gerekli potansiyellere sahip bu iki lkeye olduka byk avantajlar
salayacaktr. Bak-Tiflis-Ceyhan Petrol Boru hatt bu tr byk ekonomik ilikilerin bir rnei olarak gzel
gelimelerin balangcn btn dnyaya gsterecektir.
109
qtisadiyyat blmsi

KAYNAKLAR
1. Ali Bozer, Trkiyedeki Yabanc Sermayeli Firmalar, Sorunlar, Gelime Perspektifleri I

http://www.tcmb.gov.tr/yeni/evds/yayin/kitaplar2/turkyabsermfirm.doc, 07/02/2002.
2. Aydn Esen, Ekonomik stikrar, Byme ve Yabanc Sermaye, A Konumas,
http://www.tcmb.gov.tr/yeni/evds/yayin/kitaplar2/aciliskonusmasi_1.doc, 06/02/2002
3. Azerbaycan Cumhuriyeti, http://www.yesevi.org/tdbm/azerbaycan.html,06/02/2002.
4. Genel Ekonomik Durum, http://www.foreigntrade.gov.tr/DUNYA/RAPOR/baku/geneko.htm, 04/02/2002.
5. Msteqil Azerbaycan, Azerbaycan Respublikas Dvlet Statistika Komitesi, Bak, Seda Neriyat, 2001, s. 31.
6. Natk Aliyev, Petrol Azerbaycann Milli Serveti Sylei, Diyalog Avrasya Dergisi, ubat 2001, s. 82.
7. Rdvan Karluk, Trkiyede Yabanc Sermaye Yatrmlarnn Ekonomik Bymeye Katks
http://www.tcmb.gov.tr/yeni/evds/yayin/kitaplar2/turkyabsermyat.doc, 06/02/2002.
8. Trkiyede Yllara Gre Yabanc Sermaye Yatrmlar, http://www.treasury.gov.tr/english/ybs/genelin.htm,
06/02/2002
9. World Bank Investment Report 2000.
10. World Investment Report 2001, UNCTAD, New York, http://www.unctad.org/en/docs/wir01ove_a4.en.pdf,
04/02/2002
DNYA TCARET RGT VE AZERBAYCANIN YELK SREC

ERDAL A.
Qafqaz niversitesi
1. DNYA TCARET RGT Ve GELM SREC

1929 Dnya buhranndan sonra, btn lkeler merkantilist bir felsefe ile ithalat yasaklama ve kstlama
yoluna gittikleri iin dnya ticareti durma noktasna kadar gelmitir. Byk ekonomik bunalm, yanl bir tercih
olarak lkeleri korumacla sevketmi, gmrk duvarlarnn hzla ykselmesine, bunalmn denetimden karak
yaylmasna, farkl ekonomik sistemlerin beslenip glenecei sosyo ekonomik ortamn domasna yol amtr1.
Bu tarihten sonra hemen hemen btn lkeler yksek tarifeler, kotalar, dviz kontrolleri, ithalat yasaklar gibi
koruyucu nlemlerin arkasna ekonomilerini gizlemilerdir. Ama yerli sanayileri korumak, yurtii retimi
artrmak ve yurt iinde katma deer yaratarak isizlik sorununa da zm bulmak idi. Komuyu fakirletirme
politikas da denilen d ticareti kstlayc misillemelere dayanan uygulamalar az gelimi lke ekonomilerinin
kalknmasn ve gelimi lke ekonomilerinin bymesini engelliyordu. Sanayi devriminden sonra stokta biriken
mallar ihra etmek iin, zellikle sanayilemi lkeler serbest ticaretin faydalar zerinde durmaya ve dnya
ticaretini serbestletirme abalar iine girmilerdir. Ancak araya kinci Dnya Savann girmesiyle bu
almalar hzn kesmi, savadan sonra ise hz kazanmtr.
Ancak korumaclktan yana olan baz retici rgtleri, uluslararas ticareti dzenleyecek, serbest ticaretin
nndeki tm engelleri kaldracak, lkelerin ekonomik kalknmasn hzlandracak, mal piyasalarnda istikrar
salayacak bir kuruluun faaliyete gemesini engellemilerdir. Bu nedenle batl lkeler bir hazrlk komitesi
oluturma ve bir an nce tarifelerin indirimi grmelerinin balamas dncesiyle harekete gemilerdir.
Bu amala ilk tarife indirimi grmeleri 1947 ylnda balam ve sonuta 30 Ekim 1947 tarihinde
Gmrk Tarifeleri ve Ticaret Genel Anlamas (GATT) imzalanmtr. 10 Ocak 1948 tarihinde de yrrle
girmitir. GATT ye lkeler iin balaycl olan bir kurum deildi. Sadece dnya ticaretinin serbestletirilmesi
iin bir forum, bir grmeler zinciri eklindeydi. O yzden ye lkelerin yasama organlarndan gemesine de
gerek yoktu. Ancak uzun vadede ye lkeler iin balaycl ve yaptrmlar olan Dnya Ticaret rgt (DT)
gibi bir rgtn kurulaca da hedeflenmiti. Bylece DTnn ilk temeli atlm oldu. Ticaret turlarndan
oluan GATT sistemi, 1 Ocak 1995 tarihinde DTnn kurulmasna yol amtr.1
ngilizce ad General Agreement on Tariffs and Trade kelimelerinin ba harflerinin bir araya
gelmesinden oluan GATT, Gmrk Tarifeleri ve Ticaret Genel Anlamas anlamna gelmektedir. Eski ismi
ile GATT yeni ismi ile DTnn amac; ye lkelerin ticaret ve ekonomi alanndaki ilikilerini gelitirmek,
hayat standartlarn ykseltmek, tam istihdam gerekletirmek, reel gelir ile gerek talep hacmindeki istikrarl
art salamak, mal ve hizmet retim ve ticaretini gelitirmek, ayn zamanda da dnya kaynaklarnn
srdrlebilir kalknma hedefine en uygun ekilde kullanmna imkan vermek ve gerek evreyi korumak,
gerekse farkl ekonomik dzeydeki lkelerin ihtiya ve endielerine cevap verecek ekilde mevcut kaynaklarn
gelitirmektir.
Temelinde devletlerin ibirlii ilkesi olan mzakerelere dayal GATTdan farkl olarak srekli bir rgt
olan Dnya Ticaret rgt, anlamazlklar zme gibi gl yetkilerle kurulmutur. Anlamalar ihlal ettiine
110
qtisadiyyat blmsi
karar verilen bir ye, bu karar veto edememekte ve haksz uygulamasn dzeltmek durumunda braklmaktadr.
DTnn kararl zm mekanizmas hkmetleri, ticari anlamazlklarn DT panellerinde zme yolunda
cesaretlendirmitir. GATT 47 yllk srede 300 anlamazla bakm iken DT 3 ylda 132 davayla
karlamtr. Bu durum ticarette daha fazla anlamazlk meydana geldiini deil; lkelerin ticari
anlamazlklarnda daha az bireysel hareket etmeye baladklarn gstermektedir. Anlamazlklarn Halli
Mekanizmas, yalnzca gelimi lkelerin yararna ileyen bir yntem deildir. rnein Kosta Rika tekstil
ihracatna ABDnin uygulad ticari engel hakknda ikayette bulunduunda Panel, ABD aleyhine karar vermi
ve ABDyi ithalat rejimini deitirmeye zorlamtr.1
DTnn amalarna ulaabilmesi iin ye lkelerinin, mtekabiliyet ve karlkl menfaat esas zerinden
hareketle, uluslararas ticarette daraltc her trl engeli ve farkl muameleleri kaldrmalar ngrlmektedir.
Ticareti daraltan her trl engelin kaldrlmasndan kast, ithalat ve ihracatta uygulanan her trl vergi d engeli
nce vergi (tarife)ye dntrmek ve daha sonrada bu tarifeleri kaldrmaktr. Uluslararas ticarette farkl
muamelelenin kaldrlmas iin iki nemli kural gelitirilmitir. Birincisi En ok Kayrlan lke kuraldr. Bu
kurala gre, bir lkeye salanan kolaylk yada verilen taviz, ayrm yaplmadan btn dier lkelere de aynen
geerli klnmaldr. (Preferanslar, dampingli ve sbvansiyonlu mallara uygulanan mukabil tedbirler ile kurallara
uygun gmrk birlii ve serbest ticaret blgesi anlamalar bu kuraln istisnalardr). kinci kural ise, Milli
Muamele kuraldr. Bundan maksat, yurt iinde uygulanan vergi ve muamelelerde yerli mal (hizmet) ve yabanc
mal (hizmet) ayrm yaplmamas ve hepsine eit muamele yaplmasdr. Netice olarak, ticaretteki btn bu
engellerin ve ayrmcln kaldrlmas ile uluslararas ticarette liberalleme salanacak ve bylece btn
lkelerin yararna olarak ticaret hacmi de artm olacaktr1.
GATTn oluturulmasndan bugne kadar Round olarak adlandrlan sekiz adet oktarafl ticaret
mzakereleri yaplmtr. Bunlar srasyla yledir:
1. 1947 ylnda Cenevre (svire) de,
2. 1949 ylnda Annecy (Fransa) da,
3. 1951 ylnda Torquay (ngiltere) de,
4. 1956 ylnda Cenevre (svire) de,
5. 1960-61 yllarnda Cenevre (svire) de Dillion Round,
6. 1964-67 yllarnda Cenevre (svire) de Kennedy Round,
7. 1973-79 yllarnda Cenevre (svire) de Tokyo Round,
8. 1986-93 yllarnda Punta del Este (Uruguay) da Uruguay Round.
Uruguay Roundu ile DTde grev dalm kesinletirilmi : Sermayenin geldii lkede retimden
pazarlamaya kadar mlkiyet edinme de dahil olmak zere hibir snrlama ve denetimle karlamamas iin
kuramsal ve kurumsal dzenlemelerin yaplmas mal ve hizmet ticaretini belirleyen GATTve GATS, fikri
mlkiyet haklarn belirleyen TRIPS anlamalaryla dzenlenmitir1.
GATT, kuruluundan itibaren sadece sanayi mallar ticareti alan ile snrlyken, Uruguay mzakereleri
sonucunda kurulan DT ise tarm sektr, hizmet ticareti, yatrmlarn korunmas, evre ve kalknma-evre
ilikileri, ticaretle balantl fikri mlkiyet haklar gibi alanlar da kapsamaktadr.
2. AZERBAYCANIN YELK SREC

Azerbaycann DT ile resmi temaslar 1993 ylnda d ticaretini liberalletirebilmesi iin mevzuat
deiikliklerine gitmek amacyla tekilata gzlemci stats ile katlmasyla balamtr1. Ama resmi olarak ye
olmak iin DTyle 1997 ylnda grmelere balamtr1. Her ne kadar 1997 ylnda grmelere balam
olsada, iki yl sonra d ticaret rejimi hakknda memoranduma gitmi, yelikle ilgili oluturulan komisyon 2002
ylnda toplantlara balamtr1.
Azerbaycann DTye ye olmakla bir sra avantajlara ve dezavantajlara sahip olacaktr. lkenin
tekilata ye olmas lkedeki ticaret rejiminin uluslararas standartlara ulamasn salayaca gibi dier ye olan
lkelerle ticari ilikilerinin hacminin artmasn, uyum sreci safhasnda lkede ticareti kolaylatrc ve gveni
artrc kanunlarn kmasyla yerli ve yabanc yatrmclarn saysnn, yatrm tutarnn ve lkede retilen
mallarn ve reticilerin rekabet kabiliyyetinin artrlmasn salayacaktr. Bu gelimelerin yannda Azerbaycan
geliim srecini tamamlamad takdirde bir sra problemlerle de kar karya kalacaktr. zellikle doal
kaynaklar asndan byk potansiyele sahip lke, ye lkeler tarafndan hammadde tedarikinin yapld lkeye
evrilecektir. Bunun yannda daha ucuz ve kalitesiz mallarn lkeye girmesiyle yerli retime darbe vuraca gibi
ticaret dengesini de olumsuz etkileyecektir. Azerbaycann ye olma srecinde grnen en byk problem ise u
an devlet tarafndan dzenlenen elektrik, gaz ve toplu tama gibi devlet hzmetlerinin fiyatlarnn DT
tarafndan uluslararas standartlara uygunlatrlmas talepleridir. Mevcut artlar ierisinde zaten iktisadi problem
yaayan halkn zellikle bir ksmnn sava mltecisi olduu bir blgede, tekilatn talep ettii fiyat tarifelerinin
uygulanmas mmkn deildir.
111
qtisadiyyat blmsi
Bu sebeplerle Azerbaycann resmi makamlar lkenin DTye yelii konusunda acele etmediklerini ve
yeliin 2004 ylndan nce olmayacan bildirmilerdir. Bu tarihe kadar lkede ekonomik durumun tatminkar
seviyede geliiminin salanmas ve DTnn yelikle ilgili taleplerinin yerine getirilmesi ile ilgili ortaya
kabilecek problemlerin ortadan kaldrlmas dnlmektedir. Belirtilen tarihten nce ye olunmas, lkeyi
baz problemlerle yzyze getirecektir.1
Dier nemli konu ise, 2000 ylnda komu lke Grcistann DTne ye olduktan sonra dier komu
lke Ermenistannda DTye ye olmas problemidir. DT kurallarna gre tekilata ye olan bir lke, ye
olmak isteyen bir dier lkeye kota uygulayabilmekte ve yeliine mani olabilmektedir. Benzer hadise bugn
Grcistan ile Rusya arasnda mevcuttur. Ermenistanda DTnn dier ye lkelerini celb ederek Azerbaycan
iktisadi bir blokaj ierisine almaya ve yeliinin nne gemeye alabilir.
3. DEERLENDRME
thal ikamesine dayal sanayinin hakim olduu ekonomilerde i tketim mallarnn retimi kendine yetmeyi
hedef alan ve yerli mteebbislerin yetimesine imkan veren lkelerde uygulanmaktadr. Bu noktaya ulaan lkeler
ikinci aama olarak ya d pazarlara alacak nitekim i pazar dar olan Gney Kore, Tayvan ve dier Gney Asya
lkeleri bu yolu tercih etmilerdir- yada Rusya ve Trkiye gibi i pazar geni olan lkelerin uygulad ekonomik
siyaset gibi, retimi yar mamul ve yatrm mallarnn retimine kaydracaklardr. Bu erevede Azerbaycan, i
pazar geni olan Gney Asya lkeleri gibi ihracata ynelik bir ekonomik politika takip etmelidir.1
Btn bunlar dikkate alnarak DT tarafndan istenilen artlara en ksa srede ulalarak zellikle petrol
d alanlarda yatrm ve yatrmcy ekecek iktisadi hareketlilii canlandracak bir yelie ihtiya
duyulmaktadr. Bunun iin lkede bir an nce d ticaret siyasetinin istenilen seviyeye karlmas, ticaretin tam
libareletirilmesi ve DT prensiplerine uygun olarak halkn ekonomik durumuda dikkate alnarak infrastruktur
alanlarda fiyat sisteminin uygunlatrlmas gerekmektedir. ye olmann dezavantajlarndan kurtulmak iin
Azerbaycann d ticaretinin temel yapsn oluturan hammadde ihracatnn, yar mamul ve mamul ihracatna
dntrlmesi zorunludur. Bu konuda yaplacak en nemli atlmda ihracata ynml ekonomik modelin
zellikle regionlarda hayata geirilmesidir.
YARARLANILAN KAYNAKLAR
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
Mustafa Polat, Dnya Ticaret rgt ve Uluslararas Ticaret Mzakerelerinin Gelecei,

http:www.mfa.gov.tr/turkce/grupe/ues/pulat.htm
Dnya Ticaretinin Kresellemesi: Dnya Ticaret rt, http://www.kaum.ktu.edu.tr/kenan/dto.htm
Mehmet Ekizolu, GATTn 50.Yl Dolaysyla DTnn Geleceine Bak,
http://www.dtm.gov.tr/ead/DTDERGI/tem98/gatt.htm
Ali Turhan, Dnya Ticaret rgt (DT) ve GATT, http://ekutup.dpt.gov.tr/ticaret/turhana/dto.html
Gaye Ylmaz, DT - Dnya Ticaret rgt, http://www.antimai.org/kitap/kkwtoblm1.htm
Fuad Hseynov, Azerbaycann Jeopolitik Konumu, Enerji Kaynaklar ve D Ekonomik likiler Sistemi,
http://www.foreigntrade.gov.tr/ead/DTDERG/OCAK2001/azerbaycan.htm
Ermenistan Azerbaycann TTye zv Qebul Olunmasna Veto Qoyabiler, http://www.yenizaman.com/2002/07/05/index.phtml?menu=gundem
Samir, Ermenistann Azerbaycandan Evvel Tekilata Daxil Olmas zvlkle Bal Problemi Daha da
Derinledirecek, http://www.525ci.com/2002/12/10/anons.php?m=4
S. Eyyubolu, Ermenistan Azerbaycana Maneilik Tretmeyecek? Onun Trkiye ve Grcstanla Birge
mumdnya Ticaret Tekilatnda Olmas ri Layihelere Girimesine erait Yaradr,
http://www.525ci.com/2002/12/18/anons.php?m=4
10. Ekber Eldarolu, Dnya Ticaret Tekilat ve Azerbaycan, http://www.ilkinsabiroglu.netteyim.net/me0614.htm

.
,
. ,
.

, .
112
qtisadiyyat blmsi
, -
.
, ,
,
.

.
. ,
,
- . 1992-
,
, . 1992-94-
, 20-23,
15-20, 40 .
23 . ,
, , ,
.

.

. -
.
,
.
.
.
- 1994- 20
.
60 (!)
. 6 , 20
, .

, . ,
. 1993-
.
,

. , 2002- 7 . M
, 2001- 90.1 . 5.4
, 75.9 2.3 .

- 1995- . 1994-
1763.5 , 1995- 511.8, 1996-
119.9, 1997- 103.7 . 1998 1999- 0.8 0.5
. ,
.
. 1992-1993-
, 1 300
. 627
.
.
, ,
, , - ,
, ,
. ,
.
1996-
. -
. 2002- 9
113
qtisadiyyat blmsi
9.8 20.1 . -
- .
. ,
,
. , , , , ,

. 1994- 11.4
. 8.3 .
5.4 , 65 . 3
, 35 . 2002- 1
750 .
- 120 . , , , ,
, , , , ,
90%- .
, , 65%- -
. 1994- 20- --
( )-
.
1996- . 1997-
7- . 23
, 2.53
.
.
2005- --
.
.
. ,
6 - .
-- .
.

. : , ,
, , .
. .
ELEKTRONK TCARET VE KOBLER

ZAKROV V. A.
Qafqaz Universiteti
Bamszlktan sonra serbest piyasa anlaynn ortaya kmasyla Azerbaycanda Kk / Orta Boy
letmelerin saylar gn getikce artmaktadr. Bu iletmelerin byyb gelimesi, pazarda ozne has bir paya
sahib olmas, pazarda tutuna bilmesi ve son olarak qloballeen dnya pazarna kabilmesi iin baz pazar
stratejilerne uyum salamalar gerekiyor. Bilindii gibi dnyada bilgi ve teknoloji badndren bir hzla
gelimektedir. Teknolojideki bu deimeler iletmeleri dogrudan veya dolaysyla etkilemektedir ve pazarda
tutuna bilmek, gelimek iin byk avantajlar salamaktadrlar. Azerbaycandaki KOBlerin de i ve d
pazarlarda byyb gelimeleri iin bu teknolojilerin izlenilmesi ve uyulanmas gerekiyor. Bu teknolojilerden
biri Azerbaycandaki ve dnyadaki KOBleri yakndan ilgilendiren internet zerinden yeni pazarlara ulamaktr
ve bu da Elektronik Ticaret ile gercekletiriliyor.
Elektronik ticaret; bilgi, rn ve hizmet alm satm ilemlerinin bilgi alar zerinden gerekletirilmesi
olarak tanmlanabilir. Henz ksa bir gemii olmasna karn Internet kullanmnn yaygnlk kazanmas, iletiim
altyapsnn glenmesi ve gvenlik konusundaki endielerin byk oranda ortadan kalkmasn salayan
teknolojilerinin gelimesi, elektronik ticaretin tm dnyada hzla yaygnlamasn salamtr.
Bilindii gibi ticaret ifadesi kavramsal olarak mal veya hizmetin satnalnmas ve satlmas
ilemlerini kapsamaktadr. Bu srecin elektronik ortamda, Internet zerinde yaplmas E-Ticaret kavramn
ortaya karmtr.
Bir ok dev firma iin yeni pazarlar anlamna gelen kresellemeyle beraber uluslararas pazarlarda
geleneksel yntemlerle (bro amak, distribtr bulmak, balant kurmak) i yapabilmek iin gereken
114
qtisadiyyat blmsi
kaynaklara sahip olmayan Azerbaycan Kk / Orta Boy letmelerinin (KOB) hayatta kalmalar gn getike
zorlamaktadr. Eskiden beri en byk problemleri rettikleri rnn satlabilmesi iin hedef kitleye
ulaabilmelerini salayacak pazarlama kanallardan mahrum olmalar olan kk iletmeler, yeni dzene adapte
olamazlarsa kresel retim ve sat yapan firmalar karsnda aresiz kalacaklardr.Bu tehdidler Azerbaycanda
bulunan KOBleri de kapsama alanna alacaktr. nternet ite tam bu noktada KOBlere etkili ve ucuz bir
pazarlama kanal sunarak tm dnyada milyonlarca kii ve kuruluu hedefleyebilmelerini salar. KOBler
bylelikle yksek yatrm ve harcama yapmak zorunda kalmadan bir ok pazara girebilme, bu pazarlarda hzl,
ucuz ve kaliteli rn sunabilme frsatna kavuacaklardr.
Son gnlerde uluslararas bir ok dev firmann tm lojistik ihtiyalarn internet zerinden
gerekletirmeye baladklar ile ilgili haberleri hep birlikte izliyoruz. Ilk olarak aralarnda General Motors,
Ford, Daimler Chrysler, BMW, WV, Renault ve Peugeotnun da bulunduu 11 dev otomobil reticisi bir araya
gelip yan sanayiden gerekletirdikleri tm malzeme almlarn bundan sonra, kurduklar elektronik ticaret
sitesinden yapacaklarn bildirdiler. Ardndan Boeing, Airbus, General Dynamics gibi byk askeri ve sivil uak
reticileri de tedarikilerden satn almlarn elektronik ortamda gerekletireceklerini duyurdular. En son ge
tiimiz hafta BP Amaco, Exxon, Shell, Conoco ve ELF gibi dev petrol irketleri de tm satn almalarn internet
zerinden gerekletirmek iin gereken sistem altyaplarn kurmaya baladklarn duyurdular.
Tm bu abalarn temelinde alclar ile satclarn birbirlerine kolayca ulaabilmelerini ve taleplerini hzl
ve etkili olarak iletebilmelerine olanak tanyacak altyapnn oluturulmas, bylece en uygun rnn en uygun
fiyata alnabilmesini salama abas yatmaktadr. Alc ihtiya duyduu rn ile ilgili tm taleplerini ( fiyat,
teslimat tarihi ve teslimat ekli dahil) kurulan bilgi ana gnderdii anda o rn salayabilecek tm firmalar
talepten haberdar olur. Bylece bir taraftan rekabet sayesinde alc rn piyasadan daha dk bir fiyata alma
ansn elde ederken dier taraftan da satc siparii zamannda, tam ve doru alabildii iin retim ve malzeme
planlamasn rahatlkla yapabildiinden maliyetlerini drebilmekte, sonuta her iki taraf da alveriten karl
kmaktadr.
Birbirlerine rakip ve kesinlikle hi bir konuda ibirlii yapamayacaklarna inanlan dev bir ok firmann
elektronik ticaret iin biraraya gelmeleri bu iin gelecei ile ilgili ok nemli bir gstergedir. nmzdeki
dnemde Azerbaycanda da byk irketlerden balayarak bir ok firmann satn alma ilemlerini elektronik
ortamda gerekletirmeye balayacaklarn ngrmek zor olmayacaktr. Bu aamadan sonra elektronik ortamdan
uzak kalan Azerbaycanda bulunan KOBler bu irketlerin tedarik zincirlerinin dnda kalacaklar ve yaamalar
fiilen imkansz hale gelecektir. Elektronik ticaret iin gerekli altyap almalarna imdiden balanmas yeni
an artan rekabet koullarnda KOBlere ciddi avantaj salayabilecektir.

..
: . , . ,
, . , . , ,
, . ,
. ,
.
.
, , .
( ): - .
: , , .
.
. .
, ,
. , - . , . . , . . 115
qtisadiyyat blmsi
.
4-6 . 7-8 . , . .
( ) .
1960-1980- ( () () .
1 () ( , )
3 . . 3
, - 4 .
- 6-8 2,5 . , .
- . , 1990-1997- , 1990-1994 1995-1997- .
,
(
1 c ),
, () ( , () . ,
, ). ( - - ); , , ,
, , - ,
- .
AZERBAYCAN EKONOMS VE DEM SREC

ARAS O. N.
Qafqaz niveristesi
Bu almada Azerbaycan ekonomisi, bamszlk srecinde yaam olduu deiimi sreci, ekonomik
deiim srecine etki eden gelimeler dikkate alnarak temel dnem olarak incelenecektir.
1.2. Birinci Dnem
Bamszlk sonrasnda iktisadi gei srecinde alnan kararlarla ulalan neticeleri, Azerbaycann
ekonomik potansiyeli bakmndan yeterli grmek mmkn deildir. Ancak bamszlk sonras ekonomik
kalknma srecinin doru olarak deerlendirilebilmesi iin zellikle bamszln kazanld artlarn ve
bamszln elde edildii ilk yllarda yaanan gelimelerin dikkate alnmas gerekir31:
1989-1991 yllar siyasi bamszln elde edilmeye alld dnemdir. Bu dnemde bamszl
kazanmann nndeki engellerle mcadele edilmitir.
Bu yllarn ardndan 1991-94 yllar birinci dnem olarak deerlendirilebilir. 18 Ekim 1991 ylnda
Azerbaycann Devlet Bamszl Hakknda anayasa maddesinin kabul edilmesinden bu yana, bir baka ifade
ile Azerbaycann ikinci bamsz kalknma srecinin balamasndan bu yana 11 yl geti. Bamszln
kazanlmas urunda verilen zor ve ar mcadele dikkate alndnda, 18 Ekim 1991 tarihi Azerbaycann
kalknma srecinde ne kadar nemli bir yer tuttuu daha iyi anlalmaktadr. Elbette halkn yerine ikamesi
mmkn olmayan bir milli serveti olan bamszlnn korunmas ise onun elde edilmesinden kat kat ar ve
mrekkeptir. Bunu Azerbaycann bamszlk sonras yaad sre bir daha aka ortaya koymaktadr.
SSCBnin dalmas ile birlikte Azerbaycanda uzmanlama ve iblmne dayal ekonomik yaplanma
sona ermi ve lke, genel pazarlarn kaybetmitir. Ermenistan sava ve eenistan sorunu ise, lke sanayii iin
gereken ara mallarnn ithal yollarnn kapanmasna neden olmutur. Bu gelimeler Azerbaycan ekonomisini bir
darboaza srklemitir.
Sovyetler Birliinin dalmas ile bamszlna kavuan Azerbaycann bamszln ebediletirmesi
iin, nnde zmesi gereken nemli sorunlar vard. Zira 20. yzyln 80li yllarn sonlarnda Azerbaycan halk
nemli bir bunalma girmi; ynetim zaaf, kanuni dzendeki aksamalar, etnik balamda ayrmc oluumlar ve
halkn emei ile kazanlan iktisadi ve entellektel potansiyeli geliim yerine azalma srecine girmiti. Btn bu
31
Rasim Hesenov, Azerbaycann qtisadi nkiaf Paradigmas ve qtisadi Tehlkesizlik Konsepsiyasnn Seimi, Meveret Bllteni,
No:7(43), Bak, Oktyabr-2001, s.4-5.
116
qtisadiyyat blmsi
problemleri zebilmek iin, kendi iinde tutarl ve ok ynl i ve d siyasetin hazrlanmas ve uygulanmas,
lkenin doal, teknik, ekonomik ve entellektel potansiyelinden, sosyal ve siyasal enerjisinde verimli ekilde
istifade edilmesi gerekiyordu32.
Ne var ki, Azerbaycanda zlmesi gereken problemler asndan nemli admlar atlamaynca, 1990l
yllarn ba Azerbaycanda ekonomik durgunluun ve bunalmn artt yllar oldu. Bu dnemde siyasi
istikrarszlk ve piyasa ekonomisine geile ilgili lkede byk ekonomik kriz ortaya kmtr. Ekonomide
yksek oranda isizlik ve hiper-enflasyon srecine girilmitir. Yksek enflasyon ve istikrarsz sosyo-politik
ortam, iktisadi bymeye, zellikle sanayi ve tarm gibi nemli alanlarn gelimesine engel olmutur.
retim hacminin azalmas ve enflasyon hznn yksek olmas ekonomik buhrann ve toplumda sosyoekonomik gerginliin artmasna neden oldu.
Azerbaycann bamszlk sreci ve bamszln ilk yllar olduka sancl geti. lke daha SSCBnin
son yllarndan balayarak 1988 ylndan itibaren Ermenistann silahl tecavzne maruz kald ve atekesin
imzaland 12 Mays 1994 tarihine kadar topraklarnn % 20sini kaybetti.
Ekonominin genel dengeleri iin gerekli olan reformlarn gerekletirilememesi, devlet btesinin byk
bir blmnn sava iin harcanmas, topraklarnn yzde 20si igal edilerek 1 milyondan fazla nfusun
gmen durumuna dmesi, yabanc sermayenin lke ekonomisine ekilememesi ve zelletirmenin sanayi
sektrnde fiilen balatlamamas gibi olumsuzluklar Azerbaycan ekonomisini bir darboaza srklemiti33.
1991-1994 yllar bamszln ardndan btn problemlerle yzyze kalnd, lkede sosyal ve siyasal
problemlerin bunalma dnt, sava ortamnn yaand, serbest piyasa ekonomisine geite ciddi
suistimallerin yaand bir dnem olmutur. Serbest piyasa ekonomisine geie ilikin tam bir stratejinin
belirlenmemi olmas nedeniyle, bu yllarda hayata geirilmeye alan ekonomik kararlar birbiri ile uzlamayan
bir karakter tamtr.
1990 yl ile karlatrldnda 1994de GSMH %53, sanayi %62, tarm %44, tketim %75 ve tasarruf
(ym) %45 azalma gstermitir. Sonuta halkn geim standard 3,6 defa reel ortalama cret seviyesi ise %80
azalmtr. Ayn dnemde uygulanan yanl iktisat politikas bankaclk-finans sisteminde ve d ticarette ciddi
problemler yaratmtr34.
Ekonomide olumsuz gidite en keskin hal ise 1992de ortaya kt. 1992-94 yllarnda GSMH iki kattan
daha ok azalarak 1991 ylnn %48i orannda gerekleti35. 1990-94 dneminde GSMH her yl ortalama %1320 azalarak 1994 ylnda 1629.3 milyon $ olarak gereklemitir.
1.3. kinci Dnem
1993 yaznda otuz yldan fazla devlet idarecilii tecrbesine sahip olan Haydar Aliyevin Azerbaycann
cumhurbakan olmas ile birlikte Azerbaycan ynetiminde nemli deiiklikler oldu. Bu dnemde iktisadi
srete ktye gidii durdurmaya dnk iktisadi slahatlar program hazrland, stratejik iktisadi geliim yolunu
belirleyen model oluturulmaya alld. an gereklerine uygun olarak ekonomide serbest piyasann teekkl
ettirilmesi, zelletirme ve zel teebbsn inkiaf ettirilmesi, yeni ekonomik yapnn, gmrk, vergi ve mali
sistemin yeniden oluturulmas, ticaretin liberallemesi, toprak ve tarm reformlarnn yaplmas, halkn sosyal
imkanlarnn arttrlmas, eitim ve salk artlarnn gelitirilmesi iin gerekli hukuki alt yapn oluturulmas
amacyla nemli kanunlar kabul edilmitir36.
Ekonomide serbest piyasa artlarnn oluturulmaya allmas, fiyatlarn, d ticaretin ve dviz kurlarnn
liberallemesi dorultusunda atlan admlar ile birlikte enflasyon seviyesi nemli derecede azalmaya balam,
bte aklar minimuma indirilmitir.
Alnan nlemler sayesinde kk messeselerin zelletirilmesi tamamlanm, hizmet sektr daha ok zel
teebbse verilmi, orta ve byk iletmelerin zelletirilmesine balanm, makro-ekonomik istikrar salanm,
ekonomide durgunluk sona ererek yeniden iktisadi gelime srecine girilmi, toprak reformu hayata geirilerek zel
mlkiyete devredilmi, kolhoz ve sovhozlarn emlak zelletirilmi, tarm sektr toprak vergisi istisna olmakla
dier vergilerden 5 yl muaf tutulmu ve vergi borlar silinmi, bu messeselere indirimli yakt ve enerji sat
32
33
34
35
36
Heyder Eliyev, Azerbaycan Respublikasnn Dvlet Msteqilliyinin Onuncu ldnm Haqqnda, Azerbaycan Respulikas Prezidentinin
20 Mart 2001 Tarihli Ferman, Bak, 20 Mart 2001; Settar Seferov, Evezsiz Milli Servetimiz: Msteqillik, qtisadiyyat ve Audit
Dergisi, No: 10, Ekim-2001, ss.5-6.
Sinan Oan, Trkiye-Azerbaycan Ekonomik ilikilerinin Gelitirilmesi Konferans, AV-T KA, Bak 1996(basl tebli), s. 59
Rasim Hesenov, Azerbaycann qtisadi nkiaf Paradigmas ve qtisadi Tehlkesizlik Konsepsiyasnn Seimi, Meveret Bllteni,
No:7(43), Bak, Oktyabr-2001, s.9.
Asef Nadirov, qtisadiyyatn Yeni nkiaf Merhelesi, Azerbaycan, 15 Sentyabr 2001, s.2.
mran Ceferzade, Esasl nkiaf lleri, qtisadiyyat, 18 Oktyabr-1 Noyabr 2001, s.3.
117
qtisadiyyat blmsi
temin edilmitir. Tarm sektr zere zelletirilmesi planlanan emlakn %93.2si zelletirilmitir. Sonuta 1997
ylndan balayarak tarm ve hayvanclk rnlerinin ylda %7 art kaydetmesi salanmtr37.
Kendi imkanlar ile iktisadi kalknma srecine ivme kazandrmas mmkn olmayan Azerbaycan,
uluslararas iktisadi ve finans sistemin ile entegre olmaya alarak, yabanc sermayenin lkeye akm
salanmaya alld. 1993n ikinci yarsndan itibaren hayata geirilen dzenlemeler Azerbaycann sosyal,
siyasal ve ekonomik hayatnda istikrar salamaya imkan vermitir. lkede bankaclk ve finans sisteminin
yeniden yaplanmasna ilikin nemli admlar atld. Serbest piyasa ekonomisi ynnde atlan admlar
Azerbaycann uluslararas finans kurulular ile ilikilerini arttrmtr.
Yine bu dnemde dnyann en byk petrol irketleri ile asrn anlamas ad ile anlan yksek neme
sahip petrol anlamalar imzaland. 1994 ylnda asrn anlamasnn yaplmas ve 12 Kasm 1995de yeni
anayasann kabul edilmesi ile piyasa ekonomisinin hukuki normatif altyapsnn kurulmasnn hzlanmas ile
birlikte lkeye byk hacimde yabanc sermaye girmeye balad.
Ekonomik sistemin yeniden yaplandrlmas bakmndan en nemli adm, lkenin stratejik adan, sosyal
ve siyasal hayatnda ve de ekonomik yapsnda yeni dnemin balangc olarak Azerbaycann ilk Anayasasnn
kabul edilmesi olmutur. Yeni Anayasa devlet ynetiminin yaplanmas, vatandalarn ve devletin hak ve
devlerini belirlemenin tesinde ilk defa demokratik deerlere dayanan, liberal piyasa ekonomisinin
kurulmasnn legitimliini kabul etti. Anayasa ile zel mlkiyetin, zel teebbsn, dnya ekonomisine
entegrasyonun hukuki esaslar tespit edildi. Bu bakmdan Azerbaycanda geni anlamda ekonomik
dzenlemelerin balang yl olarak 1995 yl kabul edilebilir38.
1994-2000 yllar arasnda yatrlan toplam yabanc sermaye hacmi ise 5.9 milyar $ olmutur. Bu miktarn
%22.8i finansal kredi, %56.3 petrol sanayisine, %20.9u ise dier sektrlere yaplan yatrm eklinde
olmutur39.
Ksaca cephede varlan atekes ve ieride salanan istikrar ile beraber sra artk ekonomik reformlara
gelmiti. 1994 ylndan itibaren lkede sert ekonomik nlemler alnmaya baland, IMF ile yrtlen sk
ibirlii ve IMF programlarnn tavizsiz uygulanmaya balanmasyla yrtlen sk para politikas ile ksa srede
ekonominin genel dengelerinde bir rahatlama salayarak enflasyonun kontrol altna alnmas ve GSMHnn
dnn nlenmesi saland. Sonuta 1996 ylndan itibaren Azerbaycan ekonomisinde gerileme sreci
yavalamaya balad. Oluturulan kalknma modeli reel sonular vermeye balad. yle ki, son be yl ierisinde
GSMH %26.3 artm, nfusun yaam dzeyi iki kat iyilemi, ekonomide zel sektrn pay %29dan %68e
ykselmitir.
Azerbaycan petrol sektrne yaplan nemli miktarlardaki yabanc yatrm neticesinde eski Sovyet
Cumhuriyetleri iinde en hzl byyen ekonomilerden biri haline gelmitir. GSMHdaki art oran 1998 ylnda
%10 olmu, 1999 ylnda ise %7,2 olmutur. Azerbaycan ekonomisindeki byme petrol sektrnden ve petrol
sektrne bal inaat
faaliyetlerinden, iletiim sektrlerinden ve az miktarda tarm sektrnden
kaynaklanmaktadr.
Dorudan yabanc yatrmlar Azerbaycann ekonomik canlanmasnda anahtar rol oynamtr. Dorudan
yabanc yatrmlarn nemli ksm petrol retimi ve karm alanlarna olmutur. 1995-98 yllar arasnda
yatrmlar %59,1 orannda art gstermitir. Sabit yatrmlarn GSYH iindeki pay 1998 ylnda 1995 yl
paynn iki katna karak %40,6 olmutur. Azerbaycann en nemli istihdam kayna olan ve GSYHya
katkda bulunan ikinci nemli sektr olan tarm sektrne yabanc yatrmlarn GSYHya katks ise %0,5in
altndadr. Yabanc yatrmclar imalat sanayi sektrne yatrm yapmaktan kanmaktadrlar. Bunun bir sonucu
olarak da sektrn retimi dmtr40.
2000 yl itibariyle 122 lke ile iktisadi ilikiler kurulmu, ticari ilikilerin toplam hacmi 2.9 milyar $dan
fazla olmutur. Bu miktar 1993 ylna gre 2.2 kat daha byk bir miktardr41.
lkenin ekonomik geliim srecinde dikkate alnmas gereken nemli bir nokta, szkonusu bu deiim ve
kalknma; topraklarnn %20sinin Ermenistan igali altnda olduu, dolaysyla retim potansiyelinin ok byk
bir blmnden (1/5) mahrum olduu, 300 bin i yerini kaybettii ve bu topraklarda daha nce yaayan halkn
(nfusun yaklak %12si) g etmek mecburiyetinde kald son derece g artlarda elde edilmitir:
Ermenistann Azerbaycan topraklarnn %20sini igal etmesi, blgeden bir milyondan ok insan ge
mecbur etmitir. Ermenistann tecavz neticesinde zarar urayan 27 ehir (rayon) toplam 22.7 bin km2dir.
37
38
39
40
41
Ceferzade, s.3; . E. Yaqubov A. M. Mahmudzade, Azerbaycan Respublikasnda Aparlan Aqrar slahatlarn Qiymetlendirilmesi,
Azerbaycanda qtisadi slahatlarn Heyata Keirilmesi Hususiyetleri ve Problemler, qtisadi nkiaf Nazirlii qtisadi slahatlar Merkezi,
Bak-2001, s.60,63.
Hesenov, s.12; Azer Emiraslanov, Dvlet Msteqilliyi ve Milli qtisadiyyatn Formalamas Problemleri, Meveret, No:7(43), Oktyabr
2001, ss.57.
Musayev, s.12.
http://www.bakubusiness.com/ekonomik.htm, 15.02.2003
Nadirov, s.2.
118
qtisadiyyat blmsi
Dalk Karabala birlikte Nahvann da snr blgeleri tesir altnda kalmtr. 17.1 bin km2lik (Azerbaycan
arazisinin %20si) alan ise halen Ermenistann igali altndadr. gal edilen arazide 800den ok yerleim alan,
1.3 milyon hektar tarm arazisi, 600 bin byk ve kkba hayvan, 7000 tarm iletmesi, 850 eitim kurumu,
650 salk merkezi, 120 bin ikamet yeri bterk edilmek zorunda kalnmtr. Azerbaycan ayn zamanda zengin
doal kaynaklardan, zellikle 39.6 bin ton rezerve sahip olan 3 altn madeni yatandan, 4 civa yatandan
mahrum kalmtr. Yaplan hesaplamalara gre Ermenistan ile sava sonucunda ise , lkenin 40 yllk btesine
denk gelen, yaklak 53.5 milyar $ kayba uranmtr42.
Bir baka adan deerlendirildiinde, 2000 yl sonu itibariyle GSMH 1990 ylna gre 2 kat, bu
erevede sanayi sektrnde retim 3.3. kat, tarm sektrnde 2.4 kat aa gereklemitir. 1996 ylna kadar
yatrm hacmi 2.3 kat azalmakla birlikte, daha sonraki dnemde yaanan art sonucunda 200 yl sonu itibariyle
yatrm hacmi 1989 ylna gre %55 artmtr43.
Ksaca 1995-2000 yllar, ekonomik geiin temellerinin atlmaya alld, ekonomik bunalmn
derinlemesinin sona erdii, ekonomide effafln salanmaya alld dnem olmutur.
1.4. nc Dnem
2001 sonras dnem nc aama olarak deerlendirilebilir.
Azerbaycan hkmetinin uluslararas kurumlarla yapt grmeler sonucunda hazrlanan orta vadeli
yeni faaliyet program ile refah dzeyinin arttrlmas amalanmaktadr.
Bu aamada;
1. ktisadi bymenin ivme kazanarak devam ettirilmesi, bylece iktisat politikalarnn glendirilmesi,
2. kinci Devlet zelletirme Programnn kabul edilmesi ile enerji sektrn yeniden yaplandrlmas ve
kapasitenin arttrlmas,
3. Elde edilen gelime dzeyine gre iktisat politikalarnn sosyal ynnn glendirilmesi, sosyal refah
dzeyinin arttrlmas, bunun iinde cari perspektifte hkmetin iktisat politikasnda enerji sektrnn hzla
gelimesi sonucu elde edilen kaynaklarn dier sektrlere yneltilmesi, gerekletirilmesi hedeflenen nemli
amalar olarak deerlendirilebilir. Dolaysyla bu aamada uygulanacak olan iktisat politikas ile daha ok petrol
sektr dndaki alanlarn gelitirilmesi hedeflenmektedir.
ktisadi kalknma stratejisinin yakn perspektifte temel amac; yaplan iktisadi dzenlemelerin
derinletirilerek ada piyasa ilikileri ve dnya retim sisteminin geliim eilimi temelinde lkenin iktisadi
sisteminin yeni kalknma seviyesine gemesinin salanmas olacaktr.
Azerbaycann ekonomik gcn hzla ykseltecek bu strateji; lkedeki doal ekonomik ihtiyatlarn aktif
retim aamasna gemesini salamak, bu dorultuda Hazarn petrol ve doal gaz ihtiyatlarnn ekonominin
kompleks gelimesine salanmasna yneltilmesi, lkenin ulam potansiyelinin gelitirilmesi ve verimliliinin
ykseltilmesi, insan kaynaklarnda verimliliinin arttrlmas gibi problemlerin zmn dikkate almaldr.
Ekonomik kalknmann salanmas, yeni iyerlerinin almas, halkn gelir dzeyinin arttrlmas ile hayat
standartlarnn ykseltilmesi dorultusunda ok nemli tedbirlerin hayata geirilmesi amacyla Haydar Aliyevin
Mart-2001de imzalad Yoksulluun Azaltlmas ve Ekonomik Kalknma zere Devlet Programna esasen
2003-2005 yllarn kapsayacak ekilde yaplacak olan faaliyetler de nem arzetmektedir. Bu faaliyetler
erevesinde Azerbaycanda yoksulluun ortadan kaldrlmas ve ekonomide kalknmann salanmas iin
gerekli olan projelerin gerekletirilmesi iin 3 milyar $ hacminde sermayenin yatrlmas planlanmaktadr.
Ekonominin tm bakmndan ise bu sre zarfnda yaklak 10 milyar $ hacminde sermaye yatrmlara
sevkedilmeye allacaktr.
2 Temmuz 2001de IMF Ynetim Kurulu "Azerbaycanda Yoksulluun Azaltlmas ve Ekonomik
Kalknma zere Devlet Programn tasdik etti. Bu program erevesinde Azerbaycana yaklak 100 milyon
ABD dolar kredi ayrld.
Azerbaycanda yoksulluun azaltlmas programnn hayata geirilmesini zaruri klan sebepler vardr.
Zira Dnya Bankasnn verilerine gre, Azerbaycanda halkn % 40-50sinin gnlk geliri 1 ABD dolarndan
aadr. Buna karn yaplan bir baka hesaplamaya gre asgari geim iin yaklak 86 $ gerekmektedir.
Ortalama aylk gelir ise 53.55 $dr. Bu da Azerbaycanda halkn % 40-50sinin yoksulluk seviyesinde
yaadn gstermektedir44.
2002 ylnn Nisan ve Mays aylarnda Haydar Aliyevin yerli ve yabanc i adamlar ile grmesinin
ardndan, Aliyevin imzalad fermanlar ile, zellikle vergi, gmrk, lisans ve iletmelerin teftii ile ilgili
42
43
44
Azerbaycan Respublikasnda nsan nkiaf Haqqnda Hesabat 2002, Birlemi Milletler Tekilat nkiaf Program, 2002, s.59; Nadirov,
s.2; Azer Emiraslanov, Dvlet Msteqilliyi ve Milli qtisadiyyatn Formalamas Problemleri, Meveret, No:7(43), Oktyabr 2001, ss.63.
Mezeddin Eyyubov, Bazar qtisadiyyatna Keid ve Senaye Kompleksi Meveret, No:7(43), Oktyabr 2001, ss.66-67.
Ekber Eldarolu, Azerbaycan Hkumeti Yoxsulluq Problemini Hell Etmeye alr, Azerbaycan Milli Demokratiya Fondu,
''Azerbaycan'' Blleteni - 32 (152), 09 Avqust 2001.
119
qtisadiyyat blmsi
yaplan yapsal dzenlemelerle iadamlarnn karsndaki baz problemler giderilmeye allmtr. Yaplan bu
dzenlemeler iadamlarna ekonomide yeni bir devrin balad inancn arttrd. lkede yaratlan atmosfer,
yabanc iadamlarnn dikkatini ekmeye balamtr.
1.5.Sonu
Deiim srecinde gelinen nokta dikkate alndnda, ekonomik bamszlklarn en nemli
gstergelerinin Azerbaycanda teekkl ettii grlmektedir: Artk lke arazisindeki btn doal kaynaklar,
sermaye ve ekonomik potansiyel byk bir oranda Azerbaycana aittir. lkenin uluslararas seviyede tannan
milli para birimi vardr. Manat en azndan Gney Kafkasyada en gl para birimi olma yolundadr.
Ancak , doal kaynaklar hukuki adan Azerbaycana ait olmakla birlikte, bu mlkiyetin ekonomik
bakmdan gereklemesi asndan baz problemler vardr. Bu problemlerin varl dnemin tabii bir gstergesi
olarak deerlendirilebilir. nemli olan zme kavumas iin gerekli dzenlemelerin gecikmeden ve doru
olarak yaplmasdr.
Dnm srecinin balangcndan itibaren devletin fonksiyonlarnda deiikliklerin tesinde ekonomide
kkl deiikliklerin gerekletirilmesi sonucu, fiyatlarn serbestletirilmesi konusuna arlk verilerek nemli
dzenlemeler gerekletirilmi, kamu almlarn piyasa mekanizmasnn dnda brakan uygulamalara son
verilmitir. Ayrca, d ticarette uygulanan miktar kstlamalar kaldrlarak, deiken bir kur rejimi kabul
edilmitir. Dnm sreci ile birlikte sabitletirilmi yeni bir tarife rejimi uygulanmaya balanan
Azerbaycanda gmrk tarifeleri ortalama % 15 dzeylerindedir. Tablodan da grld zere, fiyatlarn,
kambiyo ilemleri ile ticaretin serbestletirilmesine ilikin endeksler dier endekslere gre daha yksek olup,
gei dneminin zellikle ikinci dneminde endekslerdeki ykselme bu alanlarda iyilemenin srdn
gstermektedir.
120
EKOLOGYA
BLMS
121
Ekologiya blmsi

.., .., .., ..

- .
-
.
,
.
traf mhit problemlri
,
, .
,
.
, ,

.
.
,
,
,
.

.
, - .
, -
.
.
, - .
2, 3, 2 .-.
.
.
,
.
,
.
.

. - 2,8 .

. , ,
.
, .
, , .

.

.
,
.
, ,

.
122
Ekologiya blmsi

..

c c
. c ,
(, , .), ( , ,
.), ( , , , c ,
.) ( ) . c
, .
c c
.
c c
.
. , -
.

. , c 85%-
. , .
c ,
c .
(80-97%) .
, ()
(c).
C 6
(95-96%), (90-95%)
.
C 1.

,

,
N

%
, %
%
1
96-97
95-96
90-95
2
91-93
45-60
60-85
3

85-92
70-90
70-80
4

80-92
60-70
70-80
5
90-91
60-70
65-75
6
85-86
50-70
55-70
50-70%- .
, ,
c.
. , c
.
,
,
. .
c (, 70%- )
, c
. , , ,
.
,
.
c , ,

. , , ,
. .
, c ,
c
c c
.
123
Ekologiya blmsi

..

j .
, c, c
.

.
, c ,
.
Ekoloji
c .
, ,
ekoloji ekoloji
. .
c
ekoloji
.
, .
, ,
,
. c, ,
c , ,
c -
c .
c ,
,
c c c .
c
, ekoloji
.
ekoloji , ekoloji ,
ekoloji .
c ekoloji ,
, , , ,
c ,
.
Ekoloji , c , c
,
.
j ,

.
c c

c. c
ekoloji .
c
.
, , , , ,
c , c.
, ,
, , ,
.
124
Ekologiya blmsi
, c c .
.
c . , c
, ,

c
. ,
, . , ,
. c .
c , .
:
, c .
, .
,
c , . c
. ,
, ,
c , .
,
- .

EKOLOJI
C ..

c . : , -- . - , .
. . , -
Oscillatoria, Formidium Uncinatum, Clamudomonas debrayana, Euglena viridis, Stentor coeruleus,
( ), sphaerium corneum, Asellus aquaticus,
Chironomus, psychoda . .
.
- , .
, .
. Tubifex, Chironomus, , - Asellus aquaticus,
- Sialic lutaria, - Sphorium corneum-u .
.
2000-2002-c - . ekoloji
c - 23 , c, ekoloji ,
, PH-, , , ,
. :
, c , , , 7
, , , , .
c , .
.
68 (, 1956).
. 4%- , 70%-
.
.. (1930, 1948), .. (1941), .. (1960),
.. (1964) . c .
.
,
3 , 7 -, 9 -, 4 .
c.
c - 5,
- 6-7 . c (c ) -
125
Ekologiya blmsi
69, - 58 . -
21 , - 12 .
c - 3 : ( ,
, ) (), 5, (, )
. 5 (), 6 () . 52 ,
18 . 23 70 (C 1).
- ( ) ,
. (c)
() . .
- .
, , c , , ,
, ( ), -, , , , , .
. : , - , ,
, c, . .
, .
.
. ,
, , , . .
C, .

,
.
. c, C
, , , , , c, c,
.
3072 , 55 , , 309
(2001-c ) . C 6045,9 .
(70 ) /-
, c , .
. 1) . 2) / . 3)
.
- , , /- ,
, . ,
, .
, c .
- -
, 67 . 23
. Hemiptera, Ephemeropetra, Odonata, Coleoptera, Clodocera,
Copepoda Diptera . 21 (C 2).
c c :
1) ; 2)
; 3)c, c c c
c. : I
(, c ) II (
) III (c, c, c, ) (, ,
c , c ) -
c .
126
Ekologiya blmsi
C 1. -
(2001-c ) ( )
+
+
+
+

()

()
()
()
,
1979
, 1975
c, 2001
10
11
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
18.
19.
20.
21.
22.
23.
24.
25.
26.
27.
28.
29.
30.
31.
32.
33.
34.
35.
36.
37.
38.
39.
40.
41.
42.
43.
44.
45.
46.
47.
48.
49.
50.
51.
52.
Plathelminthes.
Dendrocoelum sp.
Nemathelminthes. Nematoda gen. sp.
Oligochaeta
Stylaria locustris
Tubifex tubifex
Branchiura sowerbyi
Acolosoma hemprichi
Hirudinea Pisciolageometra
Herpebdella octaculata
Mollusca
Lymnaea auricularia
Lymnaea stagnalis
Planorbis planorbis
Planorbis corneus
Bythynia tentaculata
Amphipoda
Gammarus locustrix
Gammarus pulex
Mysidia
Mysis relicta
Jsopoda
Asellus aquaticus
Decapoda
Pandalus borealis
Hydracarina.
Hydrachna geographica
Hemiptera
Coeurodytes bipustulatuslar
Jliocoris cimicoides-lar
Nepa cinerea
Ephemeroptera
Arthroplea congener
Centroplium sp.
Habrophilebia fusca
Cloeon dipterum
Ecdyonorus sp.
Jsonchia ignota
Caenis macrura
Odonata
Jschnura elegans
Epitheca bimaculata
Aeschna grandis
Aeschna cyanea
Aeschna viridis
Enallagma deserti
Colopteryx splendes
Colopteryx virgo
Orthetrum sp.
Agrion puello
Erythromma najas
Sympertum meridionale
Conagrion consinum
Comphus vulgatissimus
Jschnura pumilio
Coleoptera
Acillus sulcatus-lar
Ditiscus marginalis-lar
Jlybius ater-lar
Pladytes caesus-lar
Diptera.
Haemotogota crassicornis-lar
Chirinomidae
Chironomus plumosus
Chironomus sp.
Diptera.
Sialis lutaria-lar
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
4
127
+
+
21
12
12
17
23
16
17
Ekologiya blmsi
C 1-
1
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
18
.
Clodocera.
Copepoda
Ostracoda
Hemiptera
Coleoptera
Diptera
Ciliophora
Daphnia magna
Daphnia pulex
Cyclops sp.
Cyclops strenuus
Cypris sp.
Herpetocycpris retons
Corixa dentipes
Notonecta glauca
Gerrus locustris
Ranatra linearis
Hydrometra gracilenta
Girinus marinus
Ditiscus marginalis
Hydrous atterimus
Aedes cinereus
Dixa amphibious
Culex pipiens
Paramecium
+
+
10
11
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
10
6
4
6
5
5,2
5
6
5
6,5
5
6
5
6
5
,
1988
c,
2001
,
1979
, 1975
C 2. - (2001-2002-c ) (
)
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
15
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
Plathelminthes.
Nemathelminthes.
Oligochaeta.
Hirudinea
Amphipoda.
Ephemeroptera.
Jsopoda.
Odonata
Hemiptera
Chironomidae.
Dendrocoelum sp.
Nematoda gen.sp.
Stylaria locustrix
Pisciola geometra
Gammarus locustrix
Artroplea congener
Asellus aquaticus
Aeschna grandis
Colopteryx virgo
Sympetrym meridionale
Agrion puella
Orthetrum sp.
Ditiscus marginalis-larva
Nepa cinerea
Chironomus sp.
+
1
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
Mastigophora.
Ciliophora
Copepoda
Hemiptera
Ostracoda
Diptera
Bicoeco
Bodo
Vorticella
Chilomonas
Chilodanella
Paramecium
Urocentrim
Cyclops sterneus
Ranatra linearis
Herpetocypris retons
Dyxa amphibious
Aedes cinereus

+
+
+
+
+
+
+
+
128
+
+
+
+
+
+
6
5,9
4,7
Ekologiya blmsi
- ,
EKOLOJI
C ..

c - . 9 -
. 6,5, - 6,1 .
- 42 18 (c 60 )
(C 2).
- ,
. ,
.
, , c, , c c
. , - .
. . 12
(C 2). . ,
piroi . , .
-
. . ,
. :
Melosira Varians, Diatoma novicula, Cosmarium, Botrytis, Spirogira Crassa, Cladophora,
. . Ceratophyllum
demersum . , , , , ,
, .
- -
. -
c, . c 5, 10. .
1400-1500- . , , , ,
.
-
.
, ,
- .
/ , , , , (, , , ,
, , .) .
c .
, .
.
Hirudinea.
Mollusca.
10
11
, 1979
2
Coelenterata
Plathelminthes
Oligachaeta
c, 2001
5
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
Hydra vulgaris
Dendrosoelum sp
Stylaria locustrix
Acolosoma hemprichi
Pisciola geometra
Planorbis corneus
Bythynia tentaculata
, 1975
C 1. -
( )
8
+
+
+
+
+
+
+
+
+
129
+
+
Ekologiya blmsi
C 1-in davam
1
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
18.
19.
20.
21.
22.
23.
24.
25.
26.
27.
28.
29.
30.
31.
32.
33.
34.
35.
36.
37.
38.
39.
40.
41.
42.
2
Hydrachna geographica
Mysis relicta
Gammarus locustrix
Asellus aquaticus
Potomon potamies
Arthroplea congener
Jsonchia ignota
Centroplium sp.
Ecdyonorus sp.
Cloeon dipterum
Caenis macrura
Baetis rhadoni
Habrophilebia fusca
Heptogenia sulphurea
Odonata.
Jschnura elegans
Aeschna grandis
Aeschna cyanea
Aeschna affinus
Enallagma deserti
Agrion hastylatum
Colopteryx splendes
Anax imperator
Platycnemis pennipes
Lestes sponsa
Libellula sp.
Trichoptera.
Hydropsyche pellicidula
Hemiptera.
Jliocoris cimicoides-lar
Corix dentipes-lar
Coleoptera
Ditiscus marginalis-lar
Laccophilus hyalinus-lar
Jlybios ater-lar
Hydrous atterimus-lar
Diptera.
Dolichops sp.-lar
Similidae.
Similum sp.
Chironomidae. Chironomus sp.
Hydracarina.
Mysidacea.
Amphipoda.
Jsopoda.
Decapoda.
Ephemeroptera.
Daphnia pulex
Daphnia magna
Copepoda
Cyclops sp.
Cyclops strennus
Phyllopoda. Esteria oblique
Hemiptera
Notonecta glauca
Ranatra linearis
Corixa dentipes
Hydrometra gracilenta
Coloeptera.
Ditiscus marginalis
Gerris locustrix
Girinus marinus
Hydrous atterimus
Diptera.
Culex pipiens
Aedes cinereus
Anopheles maculipennis
Mastigomorpha vorticella
Cillophora
spirostomum

+
+
10
+
11
12
13
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
3

1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
18.
+
9
+
13
+
5
+
11
+
+
18
+
13
+
+
+
+
+
+
Cladocera.
+
12
+
8
+
+
8
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
1
10
PH
5,
5
7
6,
5
7
6,
5
7
130
Ekologiya blmsi
c, 2001
, 1988
,
1979
, 1975
C 2. - (2001-2002-c ) (
)
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
Coelenterata.
Ephemeroptera.
Odonata.
Coloeptera
Hydra vulgaris
Jsonchia ignota
Habrophilebia fusca
Enallagma deserti
Agrion hastylatum
Colopteryx splendes
Anax imperator
Laccophilus hyalinus-lar
+
+
+
+
+
+
+
+

1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
Mastigophora.
Sarcodina
Ciliophora
Mastigophora
Diptera
Dinobbryan
Synura
Ameba
Echinasphaerum
Suplotes
Halteria
Spirostomum
Stentor
Vorticella
Culex pipiens
Anopholes maculipennis

+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
4
5,6-6,5
6-7
-
.
.., ..
-
.
,
. , , .
,

.
.
,
(65-85) .
, 1000 -
, ,
. (-) .
. 1000
- 1500 - .
, .
, .
131
Ekologiya blmsi
(
) () . , -
-
.
,
.
. -
(1155, 1156, 1161, 1390, 1473, 1536 .
).
(745, 1117, 1120,
1225, 1168, 1274 .
).
.
- .
- 2..2001-
.
-, 2..2001-
.

( )
3
2
4
2+
2+
+
3
+3
+2
+2
+2
()

, /
6,0-9,0
5,0
0,1
1,6
1500
---500
350,0
180,0
40,0
170,0
45,0
0,9
1,0
0,1
5,0
7,0
. /
0,27
--230,0
------
793,0
6271,7
14981,0
364,0
521,6
11389,6
9,2
0,18
0,12
---
13,0
130,2
422,0
18,2
51,8
495,2
-----70,0
%-
2,3
23,04
74,66
3,22
9,16
87,61
------
(34320,0 /)
34 , () 12 , () 43 , () 67
. , () ,
, ()
.
, .
1- 10 -
. ,
. , ,
, .
-
.
, 100 ,
. .
, ,
, , , , .
.
, -
.
132

1.
2.
3.
Ekologiya blmsi

.

.
- ,

.
.., ..

, .
.
-
.
, (
) , ,
, ..
-
, , ,
.
,
.
.

- .
,
, -,
, . ,

, , ..
,
. ( 16)
,
. ,
, .
,
.
.
, .
,
, ,
7,0 8,5.
- :
-,
.
, ,
, . 75
60 70%.
.
133
Ekologiya blmsi
-
. ,
120-150 1 6 .
.
.
120-150, 10, 1-6 ,
0,5 .

.
,
.
: 140, 5 .
99,6%.

Q-1500
100-500. , ,
, ( 1/2), ,
..
.
T5% = 106 E. = 67,1 /
T1/2 = 298 Ea = 3,1 /.
, 200-250 -
.
250.
.
-
, ,
,
.

.., ..
c
c c
, c
. ,
- ,
.
ekoloji
, c .
, ,
c .
, , ,
c
.
c
, c , ,
.
c q (3/)
( ):
q = c0 a
2p
134
(1)
Ekologiya blmsi
c 0 - ( c 0 =0,61 ), a - ( )
(2),
n - (/3), p - c .
, hd (X)
, Px (1) :
q = co a
Phid =
2( Px Phid )
(2)
s ghd - ( s - ).
, ,
() (2) .
,
.
, c ( )
.
c
.
P1 P2 = K n gQ12m X + K n g (Q1 q) 2 m (1 X )
(3)
P1 P2 - c , Q1 -
,
.
K m
=1 K = 128 / g D
).
=0,25,
K=
( - ,
D-
0,241 0, 25
(
/ D 4, 75 );
g
=0,
K=
8
g D5
( - ).
( Px )
.
, Px ( K n g Q1
c , :
2m
P1 K n g Q12 m X > Phid
X )
(4)
(4)
. ,
c, c , c,
() c.
X <
P1 Phid
K n gQ12 m
(5)
, K - (5)-
c
.
135
Ekologiya blmsi

.., ..

.
,
, . ,
.
,
, , .
, ,
, - .
,
.
.
,
. , , ,
, , ,
. .
5,6 . ,
1,11 . .
400 . (-).
, . XX
5 4000 .
,
2500 . .

. ,
.
35 .
, . . 5-10 .

, .
. ,
, ,
.
.
.
.
, .
,
: , , ,
, . ,
.
.
, , .
,
,
.
, .
.

, .
.
136
Ekologiya blmsi
, ,
,- .
1 ,
200 .
, .
, , .
, , .
XXI ,
, , , . ,
. ,
( ),
, . .
, , , ,
. .
, , ,
.
.
, ,
, ,
. , .
.
.
,
.

, ,
.
,
: ,
, .

, . ,
,
, , ,
, , , .

, .
.
,
, , , .
, .

.
, . ,
, .
(, )
.

. .
.
.
.
. -
, .
,
, .
137
Ekologiya blmsi
1.
2.
3.
4.
5.
. . .: , 1975, 740.
. . .: , 1978, 272 .
. . .: , 1982, 38 .
.. . III
. , 1981, 335-338 .
.., .. . . .: ,1981,
452 .

. .

[1,2]. ,

,
,
, .

,
- .

() (.1). [3]
,
,
.
.
,

.
, ,
.
1.

()

-40
1
10
3,0
5
4,0
1,0
2,0
10
160
2
15
3,5
10
4,5
1,5
2,5
15
180
3
15,5
4,0
15
5,0
2,0
3,0
17,5
200

4
5
6
20,0
15,5
20,0
4,5
4,0
1,5
5
20
25
10
6,0
7,0
5,0
2,0
2,0
2,5
4,0
5,0
2,5
5,0
20
25
160
180
200
7
20,0
2,5
15
15
5,0
1,5
3,5
15
200
8
25
4,0
25
5,0
1,5
2,5
15
200
9
15
3,0
20
10
1,0
2,5
10
180
-
.
138
Ekologiya blmsi
, .
- () Q1500 [4,5], (.1,2).
: 1- 20 5000 ,
-40; 2- 500 7000 , 6000 , 8000
(=15200), 3- 700 10000. 9000
. 10000 1-2%.
1
: -- -40.
().
,
, , ,
, .
(n), ()
().
.
:
( .) = (.) + ()
20-10000 ,

, , ( ) .
1 20-5000.

2950. , , 3000.
4000 ,
4000
.

.
[6,7]

- .
-
, .
.
.

[8].
- ,
[9].
1.
2.
1.
, 300
14 .,
8 . .
.

100 10000 ,
. ,

6000.
.., .., ..
- . , . 1997.-52 .
139
Ekologiya blmsi
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
() // , 1985, 7..25-29
.., .. .
- " " ,
21-26 1996.
./ . ... . .. .: . 1968. 148 .
. / . .
.. . .: , 1968.- 480.
.., .. --
. . , . . 3. : . 1962
.., .., ..
. .3, 6. .1997. . 19-21.
Dzhanakmedov A.Kh, Aliev A.M. The analysis mechanism of thermal tribofatigue of materials of braking // Proc.
2 nd International Conference on Tribology. GREECE 1996.

.., ..
,

.
() (, ) .
(, )

. ,
, () .
, .
.
842
() .
14.04.1964- .
. 125.0 , 1002-256 .
( ) 1002-1892 -. 1964-1970-
() (860-436
140
Ekologiya blmsi
) , 1300 - . .
1971-1975- 1100 - 792
. 1976-2001-
, 803 -
. ,
.

. ,
, .
,
, . ,
.
, ,
- . ,
.
, , .
,
, .
, .
, ,
, ,

.

.., . ., ..
. ,
,
,
, .

.
, , ,
.
,
,
,
.

,
.
,
.
:
;

;

;

.
, ,
,

. , ,
141
Ekologiya blmsi
, ,
. , ,
, .
,
,
, , , ,
, ,
, ,
35 .

.
:

,
;
-,
,
;

, , ;
( );

;

;

, -, ,
. .

,
- , .
-
.

..
,
, ,
.
, . , ,
, ,
. ,
. : (
)- - .

(, , , ,
.),
. ,
(, , , ) [1].
.
,
142
Ekologiya blmsi
.
,
[2].
{x i }
.
() [3]:
1
/
3
1
1
1
/
/
3
2
1
1
2
1
3
1
1
1
1
/
/
2
1
2
2
2
1
/
2
3
3
1
(1)
Vx, Vy, Vz- ; ; , , z-

; - ,
.
, .

, .

, , ,
, , , .

,
. (1)
- (
). , , .
(1) .
,
c
Kx
,
. V y
Vx
c
:
y
c
c
c
c c
+ Vz
+
= Ky
+ Kz
c.
z t y
y z
z
(2)
, =0. n
, 1, 2,n
xi, yi, zi ( i=1, 2,n) (, ), (2)
:
Vx
c
c c
c
c n
+ Vz
+
= Ky
+ Kz
+ p i ( t )( x x i )( y y i )(z z i ).
x
z t y
y z
z i=1
,
, q1, q2,qm xi, yi,
zi ( i=1,2,m). :
Vx
c
c c
c
c n
+ p i ( t ) ( x x i ) ( y y i ) ( z z i ) +
+ Vz
+
= Ky
+ Kz
z i=1
x
z t y
y z
m
+ q i ( t )( x x i )( y y i )(z z i ).
i =1
C t =0 = C0 ( x , y , z ).
143
Ekologiya blmsi

c
= 0,
t
.
:
c
= 0 z=0; z=h; C=0 z; y, h-
z
.
,
.
( ),
. , ,
.
. ,
, .
,

(t).
,
.

.
,
, , :
- ;
- , 500 .

.
, .
,
, .

.

(, , ,
..) ,
.
,
, .
,
.
,
, ,
, ,
, .
, , , ,
. , , ,
.
, -
.
144
Ekologiya blmsi
1.
2.
3.
.., .. .- .: . , 1986.-415.
Mekhti R. Mirsalimov. Impact of Cranular and Powder Materials at Ecological Condition on Environment.
Proceeding of the Fifth International Conference on Measurement and Control of Cranular Materials (MCGM2000). August 21-23, 2000; XI'AN, CHINA, pp.158-161.
.., .. .
.-.: - , 1992.-432.

.., ..

..
-
()
-
.
(, ),
.
(), ()
() .
.
,
.
,
, ,
, . , , , , .
N ( 8 240),
, ()
(). ,
. N-
. ,
,
, , ,
.

, (), ,
- , /,
. , ,
, .
, , ,
,

[1].

(), ,

.
.
,
[2].

-, ()
145
Ekologiya blmsi
.
-. ()
(5-10) -,
, -
[3]. , ,
.
, , .
,
.
, , -,

. -
, .
.
- 1 2.
, - (1), (2), (3), -
(), (), (), -
(), (), ()
().
-
(R), (G) (B).
1, 2, 3 ,
, ,
. ,
, .
- , ,
,
.
-, ,
, ,
. -
.
.
30, 33 7,
434, 506 554 [2,3].
. () ,
, -,
, , ,
, .
,
. -
. -
, , .
, ,
,
.
1.
2.
3.
.., .., ..
. N 99/001438, 22.07.09, G01 J 3/36, G01 J 1/44. .
, , 30.03.2001, N1, 2001, .51-52.
.., .. . .: . 1989. 287.
.. ..:
. 1991. 255.
146
Ekologiya blmsi

. .
, .
, , , , ,

. .
(2001) , ,
32%- , 10-12% .
.. (2002)
, - .
, 28 %-
, - 15-20%, 20-30,
40-45% .
. .. (2002)

. 1996-2000-
1938 60,4 %
.

. 0,5 , 1999-
0,3 , - 7-9 .
,
. ,
.
. , .., .. (1999)
,
, 1,8- 4 . 1997- 100- 27 .
.
.
.
.. (1999), .., .. (1999), .. (2002)

. 1994- .
. .. (1999)
.. ,
. 120 . ,
. . .. (1999) , .
: , , , ()
.
, .
, ,
.
.
(2000) , (
, ) .
, , -,
, , , , , ,
. .
.
1990-
.
, 5 , 15 , 18 44
80- . . , , ,
. , -
, . ,
147
Ekologiya blmsi
.
; (.) . W.,
. , - ,
- ., (.) . .
50 %- .
, , . .,
., . .

. ,
, . , ,
,
. .. (2002) , . ,
:
- ,
, ;
-
;
- , .
, ,
.
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
-2000.
. // 1997 9 .18.
.. // 2002 5 . 5-7.
.. //
2002 4, .33
.. //
1999 12 . 20-21
.., .. . //
1999 12 .4-5.
.. . //
1999 12 .42-43.
..
// 2002 6 .4-6.
.. // 2002 5 .6-8.
.. // 1975 11 .17-18.
.. //
.. .
2002 4 .70-71.
.. //
2001 7 . 3-4.
.., .. //
1999 7 .12-13.
.. // 1999 12 .16-17

..
60-80- .
, .
.
.
.
.
.
1990- 70- 30-40
148
Ekologiya blmsi
3- 100 .
.
.
.

,
, .

, 2,8-3,0 ,
(5-6 ), .
,
.
.
, .
,
- .
. 1-2
, .
, 1-2
.
.
60-70 % .
.

.
,
. .
. ,
.
- .
.
. .
, .
- .

.
.
.
. ,
.

.
.

.
.

.
V
. .

.

.
149
Ekologiya blmsi
,
, .
- .
.
.
. .
,
.
.
. ,
: ., . . . ., . .
"" - "
" ,
.-.
,
. ,
. .
.
,
.
.. 1980- ,
1 % -
.

.., .. (1999) , 60
- 120 - . .
(0-5 ) 200 /, 20-40 80 /- .
. ,
, ,
14-20
(, , .) ,
. 7-10
14-21, 28 .
2-3 . ,
.
,
, .
C A
C J
..

,
. , c-
, . , c
.
18 1977-c
c
, c c
c .
, ekoloji ,
, , 1.
c ekoloji c.
ekoloji :
1. c .
150
Ekologiya blmsi
2. c (, , ,
, .) ekoloji c
.
3. c .
4. - c c
.
ekoloji c
.
c c -
-- , , ,
, . , c,
.
c 20%- ,
ekoloji . ,
c ,
,
.
c
c ,
, , (,
c, , , .) . 2
, c
c
.
. ekoloji cc.
.
, c
c, c ekoloji

.
- ekoloji
. , ekoloji
c .
.
, c c
c c, c c ekoloji
c.
QAYNAQLAR
1. .. -c- , ,
1999, 20-c
2. .. j . , , 1999, 20-c

. .
-

.

. 20-c ,
, , , -
.
. ,
.
.
.
.
151
Ekologiya blmsi
. , - c
.
.
.
, c
. , , , - ,
. c , .
, , ,
, , .
. -
. c,
, , c ,
.
.
. c
.
, . 22 c
, 13 c 8 .
, .
.
c c .
.
. :
c; , ,
, , c ,
,
c .
, ,
,
, c c
c c
.
, , c
. , - . ,
, , .
, ,
c , -
.
c, ,
- ( )
. ,
, , c.
c c.
,
. - ,
c , ,
() . c
. :
1. , ,
c .
c
.
2. - , c
.
152
Ekologiya blmsi
..

..

,
, c
.
c , -
, - c ,

. c
10 . 300 2 - (C), 40 4 -
(2) 20 . 100 10
30 2 - , 4 4 - 2
. 60 4 -
, 100 6 4 - .
4 - 2
- () 4 - (2),
, c c () .
c, c .
4 - 2025-c
0,053 0,074% , 1,8-2,50 C ,
. c
. c 4 -
.

. c (c, )
,
.
.

-c
,
. , 3-5 - 140
133 , 25-30 c - 60
94 .
3-5 - 90
72 , 25-30 - 50 135
.
c c . c
- , c ,
c . , c
- 303 ,
314 , , c .
c , - 71 .
-c
,

.
153
Ekologiya blmsi

. .
-

. .
.
,
.
,
.
, c
. ,
- , , .
, -
. c c
,
. - - ,
.

.
. c -
c - .
10-15 , .
c .
,
c . c
. c , , - .
, .
c . , c
346 c , 168 c, 166 , 12
.

.
, c
. c, , -, .
c . - c .
c, ,
c , - .
c - c . ,
c, . c
. ,
. c
, c
, .
, , ,
. -
, , , c, c ; c-
, c, , , , ,
. ; -, - , c, , ,
, , .
, c,
. , ,
.
. , c , c,

. , c,
.
()
, , .
154
Ekologiya blmsi
c . ,
, c : c
c, , , c, , c, ,
. .
:
, , , c
. , c
, c -
, , .
c ,
c .
, c .
.

, c .
c .
, ,

.

, c . ,
, c .

.

..
AMEA Corafiya nstitutu
, ,
, ,
. XX , -
.

. ( ), ( )
( ), ( b),
, .
. , - , ,
, , , , . , 1
18 3 , 64
1l 3 .
252 . (1973- )
182 ,
6 2 .
( , , , .)
,
, , ,
.
.
, , ,
, , .
,
, ,
, .
, .
, .
114 2 q
. ,
155
Ekologiya blmsi
40% - 58% - . ,
2002- 272
1037565
.
11% - 48,5%, 34,5%,
14,5%, 2,5 % .
. 450-
. 70- .
15 , 18 . 35
.
:
- .
.
, - , .
150-200 .

. .
- . .
-
.
. -
, . R- 0,3%- (2,2 )
.
- .
.
, ,
.
.
.
, . ,
, , , , , , , , , . .
; , , ;
, ; , ,
, ( ) . .

. :
.
,
, . 22
. , 15,2
( ).
. ,
. .
(, , , .)
.
16.VI.1996-
13.VIII.1996 , .
8,6 l 3,8 l 44,2%-
, 2,7 l 31,4%- , 2,1 l 24,4%-
( ) .
(77%) (23%).
.
1998-
. 9
. . 44
. .
,
. .
. ,
. ,
. ,
.
156
Ekologiya blmsi
:
, , ,
. . ,
,
. ,
.
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
.., , B 1963
.., . , , -1976
.. v .., - ,
- 1979
. v ., , - 2002
..,
, . 1992
. , , , . 2-3. 2001.
, 2001-2002.
.. v .., ,
. . 29-30 2002-
.. , ,
. . 29-30 2002- .

. . .
-

. -
.
,
. .
.
, .
.

. , 19.934
. , , , .
, : , ,
, , . .

,
. :
( - .) ( . ) .
, , , (
) . .
. 24 , - 110-120
. 20-30%
. . -
. .
. 70-80%
. . -
:
. -
. -
. - - ,
.
. .
157
Ekologiya blmsi
, .
. . .
,
, - .
. , .
. .
. .
,
.
. ,
.
. (
) .
.
.
.
-
. .
. - .
1,3-1,64% . 22%, 20%,
- 6% . . 1938-

.
.

.
.
.
.
( .) 3-4 , (
) . .
100 , 2.500
. 1813- , .
.
. 3-4 , 5
. , , . . ,
. .
-, .
. .
. 7-9
. , .
.
, .
20-25 . 30-32- .
1-. 25-30 . ,
. , .
12-15 . 25-30
. .
. .
, .
( .) ( ) . 2-3
. 7-9,5 , , ,
. . , , ,
, . .
. .
. . 12-13
. , . .
(, ) .
( ) . , ,
.
158
Ekologiya blmsi

.
( .) ( ) ,
. 10- . 7-10 ,
, , . -, . ,
, . 1966-
. . .
.
. . ,
- .
, ,
.
. (,
) . 20-25
. 1-2 . 15-20
. ,
8-10 . .
1
.
. .
.
. ,
. ,
.

. , ,
.

.
. ,
.

..

,
. ,

.

.
.
.
, . (20.iii), , 3, 6- 10- 20 , 4-5, 7-10 1116 , . ,
, ( 1:1:0,5). 3- 6-
4-5 7-10 , (20-50 .) .
, 20-35 ,
, 3-8 , 15-20
. .
. o
, 3-, 6-
(76-87 %). (69%)
, 10- . , 3-
159
Ekologiya blmsi
, (57%)
10- 43%.
, . ,
. (3-)
.
. ,
.

. O A.

. ., . .
.

.
17 6
- :
( .) . (. . .), ( .),
( .), (W .),
( ), . (. .), . (.
.), . (. ), ( .),
. (. .), ( .), . (.
.), ( W.), . (.
.), . (. .) (
).

.
(. 1).
, ,
14 140 .
. 91-146 , 20-25 .
12-20 .
, .
,
-, - .
, , . ,
.
2-3 , 10
17 ; . 1-2 , 7 13 ; . 3-4 , 12
20 ; . 2-3 , 9 14 ; 3-4 , 11 19 ;
3-5 , 5-8 25 ; 3-4 , 6-7
21 ; 2-3 , 7-10 61 .
, . , ,
. 2-3 ; , ,
. 3-4 ; . , . 4-5 ;
5 .
,
, . ,
, . , . - -
, . . .
1-3 ; . 45-60 ,
1- 15-23 ; . 135-150 , 50-72; .
1- 40-45 , 5-16 ;
160
Ekologiya blmsi
15-20 1- , 5-8 ;
11-13 , 7-9 ; . 37-40 ,
14-20 ; 4-8 , 1-5 ;
5-6 , 3-4
.
1.

.

.
.

.
.
.

.

.
28.III
29.III
29.III
16.IV
22.IV
22.V
27.V
25.IV
6.V
24.V
25.IV
28.V
16.V
4.VII
1.VII
26.VII
4. IV
17.IV
18.IV
26.IV
5.V
13.V
8.V
10.IV
16.V
19.V
8.V
14.IV
15.IV
25.IV
24. VIII
26. VIII
25.
28.

20 1
20 1
27 1,1
20 1
22 1,1
21 1
17 0,8
22 1,1
14 0,7
15 0,7
20 1
19 0,9
45 2,2
52 2
55 2,5
91 4,5
146 7,0
, , ,
, , ,
10-15 .
(1985).
2 1.. .
1325 . 725 , 200 ,
153 , . 135 . 115 ;
70 , 75
85 .
2. ( 1
..)
-
-
-

1
1
1 ..

1-3
1-3
III
135 6,75
.
135-150
50-72
III
1325 66,2
.
40-45
5-16
III
115 5,75
.
45-60
15-23
III
725 36,2

15-20
5-8
III
75 3,75

11-13
7-9
III
85 4,25
.
37-40
14-20
III
153 7,65

4-8
1-5
III
70 2,0

5-6
3-4
III
200 4,0
, ,
. , , ,
, . . .
, . , 30 40% .
161
Ekologiya blmsi
, , ,
, 2-3 . : I , . , . I-
. , I II- .

,
, , ,
, , , .
1. .. .- , , 1977, 117 .
2. .., .. . .: , 1991, 79 .
3. .. . . , 7, 1972, .15
4. .. . . , .1 (41), 1980, . 26-29

. .

,
, -.

.
() -
. ,
,
,
,
.

,

.
, ,
. ,
.
. , ,
- ,

.

.

.
,

, , ,
.

, ,
,
.
162
Ekologiya blmsi
,
-..
:
-
;
-
) .
;
) ;
) ;
) ,
;
) , , ;
) (-, -);
) - ;
-
;
-
.
,
,
.

D
.., .., .., . .
c
, '

' .
c .
'
.
,
. g .
c
, - c.
- . - c
- () (-20), c
c - ()
(), c . -
'
' .
c - c 400 .
3
. - , 3700 /
. :
70,01% -2; 7,24 % -23; 7,21% -23; 3,66%-c; 0,7%- ; 0,13%- 25; 0,1% - 2; 1,1% -2;
0,08%- ; 0,48%-2 ; 15,65% c .
() :

(/) c
1.456
100
1,2
0,791
73
1,0
0,320
62
1,1
163
Ekologiya blmsi
c 5-30
' 1,5-2 .
' . c 20 ,
c ' - .
c .
36
. 6
, c , ,
. 18
. c 36
, 18
. , ,

.
c ;

c
/
//
/
//
53
55
50
52
, 202c,
1
1
1
1
,
3
5
3
5
,
,
50
50
50
50
-1 c , /
,
36
28
30
24
/
, -
-
.
, .
1. 1.., ., ., .
, -, 18-20 , 1996, ..9
2. 2. . ., . ., .., ,.

,
, ,1998, .58-59.
3. 3. .., .., .. .
,
IV ,
2000, .263.

.., .., .., . .
c
ekoloji ekoloji .
.
.
, 6,8 , 82,3
, 2800 , 1,7 , 2700 , 1000 39,3
(1).
,
. .
164
Ekologiya blmsi
, ()
ekoloji .
ekoloji
, .
.
( )
- .
.
,
' , , .
' , , .
ekoloji
c .
ekoloji c
()
(2-3).
10-15%- 1-3%- -
.
c - ekoloji
. , , ' -
- : , , , . .

.
1. . c. ekoloji , , 1998, .5.

2. .., . ., .., .., .. .
.
-. , ., 1999, .114-11.
3. .., .., ..
. , , 1996,
3, .125-129.

. .

,
(1).
1998-2000- ..
, . . . (. .) , . .
. . .. (2) .. (3)
.
: (,
), ( , ), ( ),
( , ) (1,4,5,6,7,8).
, , ,
,
( ).
,
. .
()
. ( ).
. 15.,
22., 10., 16.- .
- 19, - 17, - 21, 24
( ).
12,2 - 17,5 . -
165
Ekologiya blmsi
, - , .
. 21,7-29,8 .
8-12 .
,
. .
, ,
, , ,
(1).
, , 4-6
( ).
5 3,5-5,2 , 22,6-32,8 ,
5-7 , 1,0-5,0 . 5-6 . -
, ., .
, .

. 9,5-16,0 , 0,3
0,4 -. 0,4-0,6 -. 53,7-75,2 20~27
, 3,0-20,2 . . - 6-8 , .
10-12 .
.
. - 3, . - 4 . , -
70%- (30%- 1, 25%- 2, 15%- 3), - 65% (27,5%- 1, 25%- 2, 7,5%- 3, 5%- 4),
-, - , -, - , -: 1-, 2-.
- , - , - , - , -
, - , - , - , - , - , - .
166
Ekologiya blmsi
D - 35%- ( 1 ) . -
( ).

. (
) , . -
6-7 , . - 8-9
.
. - 10-11, . - 13-15
. . .
.

. , .
17-20 .
- 24-30, - 22-28, - 30~37,
25-33 . .
. .
,
, .
.
.
, , ,
,
.
1. .. .. ,
. 1, 1981, .86-101
2. .. (), - . .: 1960 301 .
4. .. . .: . . 1952, 391.
5. .., .. . . . . 1999 6, 4 - .431-441
6. .., .. . . . 1999 84, 3, . 10-32
7. .., ,. . : 1997 375 .
8. .. . .: . ., 1962, 378.
9. Mongensen H.L. Acontribution to the Histogenesis of the Seeding Stemin Quercus L. iova State J. Sci, 1969, 43, 4,
321-334 p.

.
.., .., ..

, ,

. ,
.
,
.
,
, , ,
(-, -, -, ) ,
. ,
,
.
, .
,
78,6%, 21,4% ( 20,5%
).
167
Ekologiya blmsi
,

.

, .
.

,
.
,

.
,
, . :
140-250 ,
() .
:=2:1(). .
0,5% (). 80-85.
47,5% . -
.
/3
58-170
/33 Hg
257
832,4

20
1,4550
0,5
-65
.
98
12,0
20
, ,
,
.

.. , ..
ca

. ekoloji,

0,5. 3 300. 3 .
,
.
,
.
168
Ekologiya blmsi

.
,
, , . 1 0,2
0,43 . ekoloji
. .
, .
,
20- 60% .

100 350/, 100 260/, 2,5 7,5 /
3000 7000/; 15 300/ 13 14 / .
. ,
.
.
,
. , ,
. ,

1,5 2 .

.
. ,
,
.

.

. -
.
THE BIOMASS AND ACTIVITY OF THE DENITRIFYING

BACTERIA IN OIL CONTAMINATED SOILS
AKHOUNDOVA E., HASANOVA L.
The Institute of Microbiology, Academy of Sciences of Azerbaijan
The investigation of the processes of denitrification in oil-polluted Absheron soils showed that the
concentration of hydrocarbons has had a significant influence on the biomass and activity of denitrifying
bacteria. Besides, the prevailing of production of nitrous oxide over its consumption was observed.
The intensity of potential denitrifying activity twice exceeded the actual one.
The problem of oil contamination and steady increase of the oil-polluted areas was acknowledged by the
UNO. During last years due to intensification of oil industry this issue acquired a particular importance in
Azerbaijan. The biocenosys of Absheron peninsula can be considered as an example of influence of long
standing technological stress.
While the natural bioremediating of the contaminated soils the process of biogeochemical nitrogen cycle
are of great significance. N.M. Ismailov and E.Z. Akhoundova pointed to the serious disbalance of natural
nitrogen metabolism in oil-polluted Absheron soils. Especially the oxidizing branch of N-cycle inhibited in
condition of the oil polluting (1).
The purpose of the following research is to investigate the reduction processes of nitrogen cycle, in
particular denitrification, in a grayish-brown Absheron soils.
The soils examined in this study represent typical Absheron ecosystems, which experience relatively
long-term petroleum hydrocarbon contamination.
To solve the task of these investigation nine wells up to 12 meters in depth was bored. The samples were
taken on April 2000 through all the profiles of wells using the scraping on each stratum (0-2 m; 2-4 m; 4-6 m;)
up to the lowest level of contamination. A total number of samples were 32. The sample 1 was considered as a
control one because of being uncontaminated .
169
Ekologiya blmsi
The ultra-sound dispergation (USDN-1, 22 kHz, 0.44 A, 2 min) was used for preliminary processing of
the samples. Amount of oil hydrocarbons have been indicated using the mass-method with hexane-chloroform
extraction.
The gas analysis (nitrous oxide, carbon oxide) has been conducted by the chromatograph 3700/4, column
with l 3m, d 2mm, flurosil adsorbent.
The denitrifying activity has been calculated on the base of speed of nitrous oxide emission and
consumption. The biomass of denitrifying bacteria was counted by the kinetic method based on the data of
production of nitrous oxide and its consumption.(4,6)
The total amount of denitrifying bacteria have been counted using method of most probable number
(MPN).
The activity of soil enzymes was defined by generally accepted methods (5).
How is shown in the figure 1, the wells investigated in this work were rather different by its depth of
maximal level of contamination. Its own depth depended on the agrochemical and physical particularities and
possibilities of the boring.
Localization on the level of maximal contamination reached its maximum in the wells 6 & 7.
The 1 & 9 wells didnt contain the oil hydrocarbons and samples from that wells were taken for a control
clear grayish-brown soil.
Fig.1. The depth of the wells and localization of the
lowest level of max. contamination
D
e
p
t
h
,
m
0
-2
-4
-6
-8
-10
-12
-14
1
NN of the w ells
max depth of the w ells
the depth of the max contamination's level
The results of sample analysis, with considerable differences in a content of petroleum hydrocarbons, are
shown in Table 1.
As seen, the content of hydrocarbons varies depending on the each particular well. The most heavily
contaminated soils were in the sample 8 collected from well No3 and sample12 from well No 6. The level of
contamination in them was more than 35 g/kg of soil.
170
Ekologiya blmsi
Table 1. Content of hydrocarbons in soil samples

Sample
Well
Sampling layer, m
1 (control)
2
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
18.
19.
20.
21.
22.
23.
24.
25.
26.
27.
28.
29.
30.
31.
32.
Well No1
0.0-2.0
2.0-4.0
0.0-0.7
0.7-2.20
2.20-3.30
3.30-4.0
0.0-0.7
0.7-2.4
2.4-3.10
3.10-5.30
5.30-6.0
0.0-2.0
2.0-4.0
4.0-5.20
5.20-6.60
0.0-0.7
0.7-2.0
2.0-4.0
4.0-6.0
0.0-2.0
2.0-4.0
0.0-2.0
0.4-0.8
2.0-4.0
0.0-2.0
2.0-4.0
4.0-6.0
6.0-8.0
8.0-10.0
10.0-12.0
0.0-2.0
2.0-4.0
Well No 2
Well No3
Well No6
Well No7
Well No9
Well No4
Well No5
Well No8
Content of
hydrocarbons g/kg
0.000
0.0099
2.7292
4.0168
0.7869
0.0026
1.9012
35.8620
3.0287
0.0532
0.0999
36.9884
0.0961
0.1491
0.6512
3.7499
17.6396
8.9593
0.3010
0.0296
0.0282
5.3178
11.6108
0.0723
0.1115
0.3066
14.9133
4.7489
3.7933
0.1241
16.2096
8.5134
Besides, these samples differ in terms of thickness of maximal polluted layer.

The thickness of oil-containing layer in the well No 4 was only 0.4 meters.(fig.2), while the same
thickness in well No 6 reached 2.0 meters. Most probable it depend on the specifically soil characteristics and
mechanic qualities.
Then soil samples were examined to reveal activity of the nitrogen cycle. In fact , Absheron grayishbrown soils demonstrate extremely low biological activity. The C/N correlation is rather high because of content
of petroleum hydrocarbons. So it was worthwhile to investigate potential denitrifying activity and actually
one.
The figure 3 displays actual activity of denitrification measuring in native soil samples.
As seen, the samples with quantity of hydrocarbons between 0.3 and 3,8 g/kg soil (the samples NN
3,16,26 and 29) demonstrated the most noticeable activity. Intensity of emission of nitrous oxide reached 110120 mkg N-N2O/g per day.
The increasing of oil concentration still 10 g/kg soil and more than it (the samples NN 32, 8 and 12)
correlated with inactivity of soils as a result of inhibition of denitrification due to toxic influence of petroleum
hydrocarbons(2,3). Correlation between the depth of samples taking and activity of denitrification was not
observed. Only in surface stratum decrease of nitrous oxide production was revealed.
171
Ekologiya blmsi

Fig.2. An actual activity of denitrification measured by
consumption and emission of nitrous oxide
140
120
100
mkg N/N2O/g 80
60
per day
40
20
0
1
11
12
16
26
29
32
Soil samples
Consumption of nitrous oxide
Emission of nitrous oxide
The potential denitrifying ability of soil samples was indicated when additional portion of mineral nitrogen
had been used. That is the way to activate oxidizing and reduction branches of nitrogen cycle. As seen on fig. 3.,
denitrifying activity had increased in all of samples, max. emission of nitrous oxide became 196 mkg N-N2O/g
per day.
Fig.3'. A potential activity of denitrification measured
by consumption and emission of nitrous oxide
200
180
160
140
120
mkg N/N2O/g
100
per day
80
60
40
20
0
1
11
12
16
26
29
32
Soil sumples
Consumption of nitrous oxide
Emission of nitrous oxide
Biomass of denitrifying bacteria estimated by kinetic method also depends on contents of oil products.
When quantity of petroleum hydrocarbons was equal to 3-4 g/kg the biomass reached its maximum.
And finally influence of oil hydrocarbons on the activity of soil denitrifying enzymes was investigated..
In fact reduction processes from nitrate to nitrogen gas catalyze by four different enzymes: nitrate reductase,
nitrite reductase, nitric oxide reductase and nitrous oxide reductase. As seen on the table 2, denitrifying enzymes
were noticeable sensitive for organic compounds.
Table 2. The sensitivity of basic denitrifying enzymes to the oil hydrocarbons.

Source of N*
NO3
NO2
NO
N2O
Content of
Hydrocarbons**
Control
100
100
100
100
0.3-3.0
94
84.4
90.6
87
3.0-10
60.5
52.6
50.8
22
More than 20
0,18
0.17
0.75
0
* % of control, ** g/kg soil
Nitrous oxide reductase proved to be a most sensitive enzyme, so emission of nitrous oxide exceeded the
consumption of it in oil contaminated Absheron soils.
172
Ekologiya blmsi
REFERENCES
1.
2.
3.
4.
5.
6.
Akhoundova E.Z., Ismailov N.M. Influence of oil and some oil products on the microbiological nitrogen cycle (lab.
Model). 1993.Research papers of Academy of Sciences, Baku, Azerbaijan. N5-6.P.92-99
Ivanov V.N., Kachur T.L., Dulgerov A.N., Salyuk A.I. Degradation of the oil hydrocarbons by thermophylic
denitrifying bacteria Microbiol. J. 1995. 57,N2. P.85-94.
Leahy, J.G and Colwell, R.R. Microbial degradation of hydrocarbons in the environment. Microbiol.,1990. Rev.54,
305-315
Menyailo O.V., Stepanov A.L., Umarov M.M. Formation and consumption of nitrous oxide in salinity soils./ IUMS
Congresses94 Praque, Czech Republic, July 3-8. 1994. P.104
Sato, K., Okubo, A. and Yamazaki, S. Characterization of a multi-copper enzyme, nitrous oxide reductase, from
Rhodobacter sphaeroides sp.denitrificans. J. Biochem., 1998. v. 124, pp. 51-54.
Ye, R.W., Averill, B.A. and Tiedje, J.M. Denitrification: production and consumption of nitric oxide. Appl. Env.
Microbiol.,1994. v.60, pp.1053-1058.

.., .., .., ..
-
,
,
.
.
, ,
. ,
.
.

.
, ,

, - [2]. , ,
-
. ,
.
.

, ( ) [2].

[9].
.
,
, .
: ; ;
; .
60-70- -

[2,9,11,12], .

, .
, , ,
, .,
, , , .

[1,4-5] .
3-6
[8]. P 0,05 .
173
Ekologiya blmsi
10 , Pleurotus ostreatus-
3- 60 , 24
[3,6-7,10,13] .

.
,
.
, ,

. ,
. ,
,
,
.

() . ,

( 1).
,
. ,
, B.adusta, C.versicolor,
P.ostreatus Poluporaceae sp.
.
1.

(%)

Bjerkandera adusta
B. fumosa
Pleurotus ostreatus
Coriolus versicolor
Poluporaceae sp.
Ganoderma aplanatum
Fomes fomentarius
34-381
29-32
33-37
33-37
32-36
29-35
28-34
32-36
27-31
32-35
35-38
31-35
28-31
26-32
6,2-8,6
6,0-7,8
6,3-8,3
6,0-8,0
6,2-8,2
6,1-7,8
6,0-7,6
2
(%-)
68-72
64-67
67-71
67-71
66-70
63-66
62-65
Inonotus hispidus
27-31
23-27
5,9-7,0
60-65
Pseudotrametes gibbosa
29-32
26-29
6,0-7,0
61-64
1 .
2 35-39% .

1% .
, , ,
.
. -
, , ,
,

1% (. 2).

.
2. 1
B. adusta
0,32
109
2,2
8,2
P. ostreatus
0,36
107
2,5
8,0
C. versicolor
0,30
96
2,9
7,3
P. sp.
0,29
94
2,0
9,4
: 1
174
7,6
7,9
6,8
7,3
21,3
20,5
23,2
18,9
-
14,6
14,0
17,5
12,3
Ekologiya blmsi
P.ostreatus
.
, 1 ( ) 0,2-0,3
. ( )
.

, ,
. ,
42% 40 % , 2 .
68,7% .
.

.
(1:2 ) 24

75%- .
,
,
.
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
.., .. .., .. Bjerkandera adusta(Fr)Karst. 40 -

. : , :
, 1999. .50-53.
.. . .. .
- , , 1998. .23-24.
.., .. . : ,1987. 148.
.. . : ,
1990. 200 .
.., ..
Bjerkandera . . ., 1991. . 25, 1. . 48-52.
.. (. .). . .: , 1972. 456.
.., .., .. . : 1.
. . 1980. .6.
. 1225-1241.
.. . .: . ., 1973. -343..
.., .., .. :
. : , 1988. 260 .
.., .., .. , .:, 1975.
318.
Evans C.S. Biodegradation natural and synthettic materials.( Ed. W.B. Betts) London. Berlin: Heidelberg; New York;
Springer-Verlag, 1991. p. 174-184.
Pandey Ashok, Soccol Carlos R. Bioconversion of biomass: A case study of ligno-cellulosics bioconversions in solid
state fermentation. Braz. Arch. Biol. and Techn. 1998. 41, 4. P.379-390.
Sandhu D., Kalra M. Production of cellulase, xylanase and pectinase by Trichoderma longibrachiatum of different
substrates. Trans. Brit. Mycol. Soc. 1982. v. 79. P. 409-413.

-
.., ..
-
20%-
.

.

. - ()
[1, 2, 3, 4].
175
Ekologiya blmsi
-
.

100
. - - (1:1)
, 9
(/): KNO3 4,0; K2HPO4 0,6; N2HPO4 12 H2O; MSO4 7H2O 0,8
. (2%) . 280C
300C . ,
.

[5]. [6] .
5 - 5 2 .
( 24) 24 . 24
, [7].
[8].
20 , 100
, 60 .
( )
.
. 15
100 500 - 7 , -
. 1 . ,
.
1. -

,
1
2
3
4
3
(540)
(/)
,%
7
(540)
(/)
,%
12
(540)
(/)
,%
18
(540)
(/)
,%
32
(540)
(/)
,%
38
(540)
(/)
,%
41
(540)
(/)
,%
48
(540)
(/)
,%
56
(540)
(/)
0,2
72
2
0,4
68
35
0,8
54
38
1,4
43
36
0,8
42
26
0,3
72
-
0,5
68
3
1,1
60
3
1,0
55
3
0,7
56
-
0,2
72
2
0,3
70
4
0,6
52
25
1,2
42
20
0,6
42
15
0,2
73
2
0,4
70
4
0,8
62
25
1,0
52
20
0,7
50
15
0,2
73
-
0,3
68
4
0,6
58
5
0,9
48
8
0,6
46
2
0,2
73
-
0,3
66
3
0,8
48
6
1,5
40
12
1,0
39
10
0,1
70
-
0,4
68
2
0,8
60
5
1,2
50
10
1,0
50
4
0,2
70
-
0,6
60
10
1,2
44
20
1,3
30
30
1,0
30
30
0,2
71
0,3
68
0,6
58
1,2
40
0,8
38
176

,%
61
(540)
(/)
,%
69
(540)
(/)
,%
88
(540)
(/)
,%
91
(540)
(/)
, %
93
(540)
(/)
,%
96
(540)
(/)
,%
Ekologiya blmsi
-
0,1
72
2
0,2
68
2
0,2
72
1
0,3
66
5
0,1
72
-
0,1
70
3
0,1
70
-
10
0,4
60
-
0,7
46
-
0,8
36
-
0,7
46
10
1,1
29
10
1,0
28
5
0,2
60
3
0,6
42
10
1,1
29
-
0,2
68
5
0,4
52
10
0,6
50
10
0,6
46
-
0,2
70
-
0,4
60
10
0,8
50
15
0,9
48
5
0,6
48
-
0,2
70
-
0,3
58
-
0,6
48
-
0,7
48
-
0,8
48
-
,
, .
.
.
-- ,
2.
, /

-- 0,05%
* 0,05%
* 0,05%
* 0,05%
12 0,01%
0,05%
0,10%
38 0,01%
0,05%
0,10%
48 0,01%
0,05%
0,10%
56 0,01%
0,05%
0,10%
61 0,01%
0,05%
0,10%
88 0,01%
0,05%
0,10%
72,3
34,7
32,8
49,6
46,6
68,0
48,0
30,0
68,0
50,0
40,0
66,0
52,0
46,0
66,0
32,0
32,0
69,0
28,0
29,0
66,0
28,0
28,0
[9]. 2- .
-
. - ,
.

:
177
Ekologiya blmsi
12, 48, 61 - ,
.
38 - , , , .
56,
88 - ,
. , , , 0,6 0,8
-. . .
.
, ,
,
.
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
Rosenberg E., 1996. Microbil Surfactants. Crit. Rev. Biotechnol., 3, p. 109-132.

De Sai Anjana, Patel Runa, De sai J.D., 1994. Advances in the production of biosurfactants. and their commercial
applications. J.Sci and Ind. Res. V. 53, 8, p. 619-629.
Sung-Chyr Lin. Biosurfactants: Recent Advances. 1996. J.Chem.Tech. Biotechnol., V 66, p. 109-120.
Cutnik D., Minas W., 1987. Perspectives on microbiol surfactants. Biochem. Soc. Trans, V 15. 6, p. 195355.
Jain D.K., CollinsThompson D.L., Lee H., Trevors J.T., 1991, J. Microbiol., Methods. V. 13, 4, p. 271-279.
. 1961, - , . . 9-12.
Cooper D.G., oldenberg B.G., 1987. Surface-active agens from two Bacillus species. Ibid. V. 53. 2, p. 224-229.
. 1980. . . . - , .
Thomas R. New and Karl Poralla. 1990. Emylsifying agents from bacteria isated during screening for cell with
hydrophobic surfaces. ... V. 32, p. 521-525.

.., ..
-
, .
-
.
.

.
.
1,5 , 1960- 3 . 40
2000- 6 [3]. 1990- 51%- , 2000-
80-90% . ,
.
80%- ,
(2, , .),
20 , 100 .
.
(, ) , -
.
, -
[1].

.

. .

.
.
, .
178
Ekologiya blmsi
Araceae,
Agavaceae, Amaryllidaceae, Asparagaceae, Bromeliaceae, Begoniaceae, Cactaceae, Crassulaceae, Palmae,
Orchidaceae .

.
:
1. ( , , , );
2. (, , , );
3. (, );
4. ( , , , , , , );
5. -( , , );
6. ( , , , , );
7. ( , );
8. ( ).
(, )
. , , ,
- .
- . .
.
.
.
.
:
1.

( , );
2.
,
( ,
. );
3.
,
, ( ,
);
4.
,
(
);
5.
.
( ).
, 10 2 4-5
70-80% . ,
,
[2]. . ,
Staphylococcus aureus, S.saprophyticus, Pseudomonas seruginosa, Streptococcus haemolit Sarcius
60-83%- .
,
.
1.
2.
3.
1. ..
// . , 1997. .234-235.
..
.// (). : , 1984. .2. .51-54.
3.Crane Peter. Botanic gardens for the 21st century.//Gardenwise, 2001. 15. P.4-8
179
Ekologiya blmsi

. .
c
j .
. c ,
. , c ,
c .
.
: "
" , ,
. ""
c c
c, j c ( ).
c j
( 1 ).
, c c j
c , c .
j c : c , c
c , c
"" c , c
j ; c ,
c c c c "". c
c (, c ), ,
c , c c c .
, c . "
" . ()
.
c "" (2). c
c j c .
j ,
? ( , c
c .)
. -
c c
. ,
, c .
, " c!", .
c . ( ) .
j c, c
.
, (, , ) c
. , ( 70-c
) j c ,
; ,
, .
c .
.
(, ) (3). ""
, j ( )
. c j
, (: ", ", "
" .); c j
.
c . , j
, . c ,
.
.
180
Ekologiya blmsi
cc , -
, c . ,
- ; c- c
. (., .,
.), c (., ., . .)
. ,
, .
(j, c) :
1) - ;
2) "" ;
3) .
,

.
. "" c c .
. , c
. c j .
,
() c
. , .
. .
() . ,
c .
c . c
. c ,
. ( )
. ,
c .
(4). , ,
.
.
c , c ,
c . , ,
. ,
c, .
(c )
c. c , c
.
c. c, c
c c , (!) c
.
j (
c ).
, cc? , .
1.
2.
3.
( , 1992. 1721 , ), ., 1992, 12

.., .. , ., "-",!996,.465
. , ., 1993,3
4.
.. , .,, 1990,.399.
181
Ekologiya blmsi
,

. .

(). , ,
, ,
( .. ),
20 - , .
- , , . ,
, , .
(.., .. (2001).
2 . ,
8-10 , 2-3. 20
.,
. 80-
.,
(, ).
. .
, ., . ,
. , 35-
(, 1967). . ,
, ,
: ., . . - ., .
, (., .). - . , . ( .).
(, , , )
. .
, ,

, . .
2000
, .
- .
,
,
.
,
( . )
.
. ,
2356 . , 1998 99,5%
, , , .

,
,
.
.
1996 2000 . ,
. ( 90-92%), .
( 15%) . (4-6%).
: (40,1-52,8%), (23,6-35,1%), (19,8-41,7%)
( 28,0-53,3%), ( 51,1 -44,5%).
182
Ekologiya blmsi
(, ,
, )
.
,
. 15-20% . 22-25,1 % .
.
,
( 2-3 ) .

,
.
: , , .
,
.
- , ,
, ,
.
.

2221
41,7
3250
45,1
1242
52,8
2180
52,1
2320
30,8
2187
22,8
3766
53,3
1228
41,2
1540
44,5
2341
35,1
201
19,8
125
28,0
140
40,1
225
23,6
,

, .
.

()
. .
-
.
, ,
. , , , , ,
, . .
[1, 2].
.

.
[3-5]. . (
)
() [6]. ,
. ,
() [7-10].
183
Ekologiya blmsi
[11] . -
,
.
, ,
.
() .
1500- ,
- [12].

.
: , , , ,
, . [13, 14],
[15], y- [16] c
.- [17] , cc cccc -1-
[18], . 53- - [19,
20] .
- .
.
,
. , .
,
.
.
.

(2+), (2+ ), (2+)
[21-24], [2529] [25, 30].
.
,
[22]. -
. , ( ) :
3+ > 2+ > 2+ > 2+ > 2+ > 3+ > 2+ > 2+ > 2+ > 2+ > 2+ > 2+ > +.
, , ,
. ,
, , .
.
, ,
. .
(21).
,
.
- 10-20 ,
5-10 .
. ,
,
.
80-100% .
. ,
20-80% .
.
, - .
.
.
. , .
. -
2- , -
, , .
184
Ekologiya blmsi
,
. , ,
.
, 8-10 .
,
.
, ,
- , .
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
18.
19.
20.
21.
22.
23.
24.
25.
26.
27.
28.
29.
30.
Roane, T.M., and I. L. Pepper. Microbial remediation of soils of co-contaminated with 2,4-dichlorophenoxy acetic
acid and cadmium. In
Proceedings of the 12th Annual Conference on Hazardous Waste Research: Building
Partnership for Innovative Technologies Kansas City, Mo. 1997. P. 343-356.
Said, W. A., and D. L. Lewis. Appl. Environ. Microbiol. 1991. 57:1498-1503.
Babich, H., and G. Stotzky. Appl. Environ. Microbiol. 1977. 33:696-705.
Babich, H., and G. Stotzky. Effect of cadmium on microbes in vitro and in vivo: influence of clay minerals In H.
Babich, and G. Stotzky (ed.), Microbial ecology. Springer-Verlag, Berlin, Germany. 1978. p. 412-415.
Kamel, Z. Plant Soil. 1998. 93:193-205.
Malakul,P., K. R. Srinivasan, and H.Y. Wang. Appl. Environ. Microbiol. 1998. 64:4610-4613.
Gilleland, H. E., J. D. Stinnett, I. L. Roth, and R. G. Eagon. J. Bacteriol. 1973. 113:417-432.
Goldberg, S. S., M. N. Cordeiro, A. A. Silva Pereira, and M. L. Mares-Guia. Int. J. Parasitol. 1983. 13:11-18.
Gray, G. W., and G. Wilkinson. J. Appl. Bacteriol. 1965. 28:153-164.
Leive, L. Biopys. Res. Commun. 1965. 21:290-196.
Remacle, J. The cell wall and metal binding. 1990. P. 83-92. In B. Volesky (ed.). Biosorption of heavy metals. CRC
Press, Inc., Boca Raton. Fla.
Miller, R.M. Environ. Health Perspec., 1995. 103 (Suppl 1):59-62.
Bai, G., M. L. Brusseau, R. M. Miller. J. Contam. Hydrol. 1997. 25:157-170.
Van Dyke, M. I., Couture, M. Brauer, H. Lee, and T. J.Trevors. Can. J. Microbiol. 1993. 39:1071-1078.
Oberbremer, A., R. Muller-Hurtic, and F. Wagner. Appl. Environ. Biotechnol. 1990. 32:485-489.
Bruheim, P., H. Bredhold, and K. Eimhjellen. Can. J. Microbiol. 1997. 43:17-22.
Yakimov, M. M., K. N. Timmis, V. Wray, and H. L. Fredrickson. Appl. Environ. Microbiol. 1995. 61:1706-1713.
Zuckerberg, A., A. Diver, Z. Perri, D. L. Gutnick , E.Rosenberg. Appl. Environ. Microbiol. 1979. 37:414-420.
Navon-Venezia, S., Z. Zosim, A. Gottlieb, R. Legmann, S. Carmell, E. Z. Ron, and E. Rosenberg. Appl. Environ.
Microbiol. 1995. 61:3240-3244.
Toren, A., E. Orr, Y. Paitan, E. Z.Ron, and E. Rosenberg. J. Bacteriol. 2002. 184:165-170.
Herman, D.C., J. F. Artiola, and R.M. Miller. Environ. Sci. Technol. 1995. 29:2280-2285.
Ochoa-Loza, F.J., J.F. Artiola, and R.M. Maier. J. Env. Qual., 2001. 30:479-485.
Tan, H., J.T. Champion, J.F. Artiola, M.L. Brusseau, and R.M. Miller. Environ. Sci. Technol., 1994. 28:2402-2406.
Torrens, J.L., D.C. Herman, and R.M. Miller-Maier. Environ. Sci. Technol., 1998. 32:776-781.
Herman, D.C., Y. Zhang, and R.M. Miller. Appl. Environ. Microbiol. 1997. 63:3622-3627.
Zhang, Y., W.J. Maier, and R.M. Miller. Environ. Sci. Technol. 1997. 31:2211-2217.
Zhang, Y. and R.M. Miller. Appl. Environ. Microbiol. 1992. 58:3276-3282.
Zhang, Y. and R.M. Miller. Appl. Environ. Microbiol. 1994. 60:2101-2106.
Zhang, Y. and R.M. Miller. Appl. Environ. Microbiol. 1995. 61:2247- 2251.
Al-Tahhan, R. T.R. Sandrin, A.A. Bodour, and R.M. Maier. Appl. Environ. Microbiol. 2000. 66:3262-3268.

. ., .., ..
Azrbaycan Dvlt qtisad Universiteti

.
c
. - ,
c - . ,
185
Ekologiya blmsi
c c
.
c
- , c .
c .
c,
:
- c
;
- c
;
-
- c .
c ,
c
.
c
c .
, , s
c ,
.
c
.
:
, , .
- ,
- c c
. c.

. .
c
, .
- ,
c , -,
- . c.
, , j
, ( ) .
c .
c
j
.
-c
. c ,
, c c . ,
c, ,
.
, c - ,
, , , , , ,
. c .
j c , ,
c , c .
c
, c c .
, , ,
186
Ekologiya blmsi
,
.

. , - ,
, , . . c
c c .
-
, .
, . c
c .
c . , -
- , , , , ,
. 1987-c
. c
, 2010-c
. ,
.
c c
, c
. , c
(C)
. , -c ,
c ,
. .
, .
c c
, c j c ,
c .
c
, c
c, j
.
j
, 24.06.1997-c 609
c c c ,
01.07.1997-c 76 c
c . .
c c 10-c ,
c , c , ,
, , , ,
.
c
c . - (, ,
.) .
, , - , , ,
.
-
, -
. c
c j . ,
c c . ,
, j
c .

c (- , , ,
c, , j .) . c,
,
- .
, , , ,
, . ,
c c.
187
Ekologiya blmsi

..

10
1998-2000- ,
().

. ,
,
.
, .
.
, (461,5 ),
(309,4 ), (308,8 ) .
(182,0) (187,4 ) .
,
( ) ,
. ().
.. 2-3 - .
, , , ,
208,8 461,5 .
.. , .. , .. ,
.
. ,
, .
(1998-2000- )
,
( )
, ( % )

1.

461,5
< 0,001
2.

281,0
< 0,001
3.

217,5
> 0,05
4.

270,4
< 0,001
5.

187,4
> 0,05
6.

309,4
< 0,001
7.

308,8
< 0,001
8.
()
208,8

1.

214,5
< 0,001
2.

244,1
< 0,001
3.

185,5
> 0,05
4.
()
182,0
: ( )
78,2
91,2
93,4
85,2
99,2
89,9
77,4
89,1
< 0,01
> 0,05
< 0,05
< 0,05
< 0,001
> 0,05
< 0,005
99,3
92,3
93,6
90,2
< 0,001
> 0,05
> 0,05
,
.
. , (r = + 0,89)
( > 0,001) .
, ,
,
(.. , 1968).
,
( ) .
188
Ekologiya blmsi
,
77,4 78,2 % .
(99,2 %), (99,3 %), (93,4 %)
.
.. 80 % .
, 85,2
99,3 % .
.
EKOLOJI

.., ..
c
ekoloji .
, c .
ekoloji , . c ,
, .
c .
c , ,
ekoloji , ekoloji
. , ekoloji
.
c , , ,
.
,
c
(, .) ,
.
,
.
- c .
c
. c , c
.
. 1-, - 2
3- .
: 8,
9 10
. 10 6
2- . 2 7
. 3 ,
, 4 c 2 1 .
c
. 2
c 3; 4 1 , 5
. c () ,
.
( c) .
.
(.2) 1 10 c c
. 5
c
.
, ,
(, c, ) ,
, .
189
Ekologiya blmsi

.
.., ..
c
Hal- c,
c
c. ,
- .
c ,

.
c , ,
, , c
. .
190
Ekologiya blmsi
c () -
(0,30,3) 2 ,
, .
3 2 ,
( 1;2) c 6 .
,
c 4;5, c 6 - 7 8 .
c 9 . c 6
10 , c
, () 11 c 12
. c 12;13, 15,
14, 16 17 . c 18
() () 19 c 20 .
c 18 c 23 ( -8 c
, -8 - =-c ) 22
c 21 c 6 7 , c 23
c 24 .
c 4,5 c-4 25 28
27 c 26, c 5 25 c c
4 29 . 29
c 30 , 31 25 c
3 2 . ( 4) c 25
. ( 4) c 32
33 34 . 34 33
c c
.
c ,
c 1800
c .
( )
, :
1 C
1 E
2r
c = arccos1 ( ) 2 ; C
sin
2 R
e = arccos1 ( ) 2 ;
2 R
A sin H cos + 2r
;
sin
1 K
k = arccos1 ( ) 2 ;
2 R
K [( A + E ) sin H cos + 2r ] / sin
c e k C, , - c;
c c, c
, c
;
c ;
c ;
- c ;
;
- c c.
c :
28 27 c 23 22
c 6 18 c 21 , 14 15
. 31 c . Cc 19 c
20 ( , ) c 13
191
Ekologiya blmsi
c 18 16
17, c 11 12
c 1 . c 6 c 4;5;7
31 c 30 25 3 c 2
c 8 , c -c c 26
29 .
c
, .
-
1512506; 1517800; 1521418; 1628887; 1641212; 1711704; 1759365; 1764551;
17825009 - c
98/001112; 99/001455 2000 0058 -
.
192
Ekologiya blmsi
193
Ekologiya blmsi
194
Ekologiya blmsi

.
-
-
. ,
,
.
,

. ,

.

.
,

.
.
25 1992-
.
. 2-
:
.
,
,
,
. , 4-
:
1. ,
.
2. , , , , , -,
.
3. , - ,
, , , -
.
4. .
5. ,
.
6.
.
7.
.

-
. (4- )
2- -
. ,
(, )
. , 1994- 20-

.
, . 30
511
253 . ,
195
Ekologiya blmsi
34 ,
.
1995- 28-
,
.
. ,
,
,
, , ,
, .
, .
1990- 150-
.
. ,

.

. .

, .

.
, 1998-
1998- 13
.
- - -
. 7 48
,
, ,
, ,
.
,
2- .
9- .
11- , ,
, ,
, ,
.
.
21- . 21-
, ,

, . 25- ,
, ,
, ,
. .
46-
. ,
:
,
(, ) ;
,
;
196
Ekologiya blmsi

.
.
, , ,

.

,
.

.

.
- v -
,
. :
1. .
:
. , ,
, , , ,
. .
() . ()
, , . , . .
2.
.
( )
.
. , ,

() .

.
, ,
, .
,
.
.
1984- .
- -
. 10
. (2 ) ,
, 750
.
- , ,
, - .
,
, .
- ,
. -,
-, - , , ,
- - - 1986- 26
.
( ,
.), (, .), .
197
Ekologiya blmsi
- . -
,

. ,
,
-
.
, , ,
, - .
, , ,
. ,
.
- . ,
.
.

.
- , ,
,
. , -
,

.
- ()
15-20% . - , , ,
- . ,
1991-1995- 20 ,
, 1 . .
, .
1994- -
80 69 . 1997-
-
1500 ( ), 600 .
.
, -
.

.
.
, 1994-1998- 8-15
.
. , 1979-
. 125 2
. 240
. 1 . .
,
:
;
;
;
;
.

- . ,

, .

.
198
Ekologiya blmsi
.
.
- :
1. .
2.
- .
3.
.
4. ,
(,
,
).
- .

. , 65-
:
,
.
, ( 65)
( 66) , ( 67)
, ( 68)

( 69) .
199
Ekologiya blmsi
200
TEXNKA
BLMS
201
Texnika blmsi
-

..
Az-n
,
c .
, ,
.
c ,
c. 80-c c
,
.
c . , , c -
- ,
. 90c c
c, , ,
,
c .
, , ,
, c (, ) ,
,
, c
, -
, , c -
.
, - ,

. ,
c c ,
, c 25-30% . , 20-25 -
c .

. c
c .

. -
, , , ,
c.
, ()
()
. c
.
- -
. c
.
c
.
-
. -
. : ,
, , . .
c
c. -

c. c - ,
c.
c c - ,
, , .
202
Texnika blmsi
c - .
c
. ,
, ,
.
. () c
: , -, , c
, - c ,
c . .
c ,
, ,
. c - c.

: - ;
; ; c
; , , ;
; , ;
, , c
; ,

c c.
--

. .

( [1] ) . .
.
, , -
,

. -

.
.

, .
h .
[2]
.
: - ; ; ; - ;
. . h ,
" "
- " "
[1].

[2].
.
. ,
,
h h , .
h (, 5),
, (1/5)
. .
. I . II
() .
.
. ,
, ( - ) .
203
Texnika blmsi

. I .
- :
1
1/3
3
1
2
1
3
1
2
1
1/2
1/3
1/2
1/3
I(1) .
.
1
1 / 3
1 / 2
1 / 3
1 / 2
I(1)=
3 2
3
1 1
1
1 1
2
1 1/ 2 1
1 1/ 2 1/ 3
2
1
2
3
1
.
.

. XI 1 :
=1 ( 0.278 0.169 0.242 0.183 0.128)
XI
II (1) =
1
1 / 3
1 / 3
1 / 4
1 / 3
1 / 5
3 3
1 1
1 1
1 2
3 3
1 1
5
1 1 / 3 1
1/ 2 1/ 3 1
1
1 1 / 3
1
1 1 / 2
3
2
1
4
XII1 =(0.408 0.099 0.088 0.106 0.153 0.147)
II(2) =
1
1 / 3
1 / 2
1 / 3
1 / 3
1 / 4
1 / 5
5
1
3
2
4
2 6
1/ 3 1
2
4
1 3
1/ 2 1/ 2 1
1 1 / 3 1
1/ 4 1/ 4 1
1
1 2
1/ 2 1
3
1
1 3
1 / 6 1 / 3 1 / 3 1 / 2 1 / 3 1
3 1/ 2 1/ 4
II(3) =
1
1 / 3
4
1
1
5
5
1
3
XII2= (0.105 0126 0.201 0.200 0.126 0.241)
1 / 3
1 / 5 1 / 5 1 1 / 3
1 1 / 3 1 / 3 1 / 3
3
1 1 / 2 1 / 3
3
2
1
1
3
3
1
1
1
XII3 = (0.103 0.059 0.123 0.214 0.197 0.304 )
204
II(4) =
II(5) =
1
1 / 4
1 / 3
1 / 4
1
Texnika blmsi
4 3 4
1
1
1 1 1 / 2 1 / 3 1 / 2
1 1 1 / 3 1 / 2 1 / 3
2 3 1 1 / 2 1 / 2
3 2 2
1
2
2 3 2 1 / 2 1
1 1 / 3
3 1
3 2
2 2
1 3
1 2
XII4=(0.279 0.077 0.075 0.124 0.248 0.197)
1
1 / 2 1 / 2 1 / 3 1 / 2
1
1
2
2
1
1
2
1
1/ 2 1/ 2 1
1
1/ 2 2
1
1
1/ 3 1/ 2
XII5=(0.096 0.111 0.266 0.221 0.149 0.157 )
- - - . 6
.
III(1) =
1 1 / 3
3 1
3 2
2 2
1 3
1 2
III(2)=
0.041 )
1
1 / 3
1 / 2
1 / 3
1 / 3
1 / 4
1 / 5
III(3) =
2
3
1
1
1
1
1 / 2 1 1 / 2 1
3
1
1 / 3 2
1
1 1 / 2 1 / 3
1
1
1
2
1
1
1 1 / 3 2 1 / 2 1 1 / 3
1
3
1
3
1
1
III(4) =
1
1 / 2
1
1
III(4) =
1
1 / 2
1
1
1
1 / 2 1 / 2 1 / 3 1 / 2
1
1
2
2
1
1
2
1
1/ 2 1/ 2 1
1
1/ 2 2
1
1
1/ 3 1/ 2
3
2
3
3
4
1
3
2
4
2
1/ 3 1
2
4
1
1/ 2 1/ 2 1
1 1/ 3
1/ 4 1/ 4 1
1
1
1/ 2 1
3
1
1
1/ 6 1/ 3 1/ 3 1/ 2 1/ 3
2
1
4
3
3
2
1
4
3
3
1
1 / 4 1 / 3 1 / 3
1
1
2
1
1
1
1/ 2 1
1
1
XIII 1=(0.169 0.046 0.097 0.189 0.087 0.412 )
5
6
3
1
2
3
1
XIII 2 =(0.317 0.224 0.142 0.082 0.074 0.119
XIII 2=(0.216 0.153 0.111 0.180 0.111 0.231)
1
1 / 4 1 / 3 1 / 3
1
1
2
1
1
1
1/ 2 1
1
1
XIII 3 = (0.216 0.153 0.111 0.180 0.111 0.231)
XIII 4= (0.212 0.078 0.280 0.230 0.200)
205
Texnika blmsi
III(5) =
III(6) =
1 1/ 3 2
3
1 3
1 / 2 1 / 3 1
4 1/ 2 3
1 / 2 1 / 3 1
1 1 / 2 1 / 3
2 1
1
3 1
1
1 1 / 3 1 / 3
1 / 4 2
2 3
1 / 3 1
1 3
1 / 3 1
1
3
3
XIII 5 = (0.154 0.450 0.279 0.117)
XIII 6 = (0.141 0.347 0.384 0.127)
I .
. II
I :
0.408
0.099
0.088
0.106
0.153
0.147
0.105 0.103 0.279 0.096

0.126 0.059 0.077 0.111
0.201 0.123 0.075 0.266 *
0.200 0.214 0.124 0.221

0.126 0.197 0.248 0.149
0.241 0.304 0.197 0.157
0.278
0.169
=
0.242
0.183
0.128
0.219
0.091
0.136
0.166
0.176
0.211
, :
- 0.219;
- 0.091;
- 0.136
- 0.166;
- 0.176; - 0.211
(0.219)
(0.211) .
.
.
(0.219)
0.169
0.046
0.097
=
0.189
0.087
0.412
0.04
0.01
0.02
0.04
0.02
0.09
, :
- 0.04; - 0.01;
- 0.02;
- 0.04; - 0.02;
- 0.09.
(0.09) (0.04) .
:
(0.211 )
0 .141
0 .347
0.384
0 .127
0 .03
0 .07
=
0 .08
0 .03
, :
- 0.03; - 0.07;
- 0.08; - 0.03
: (0.08),
(0.07). ,
206
Texnika blmsi

, : - 0.14; - 0.32;
- 0.26; - 0.28.
: (0.14 0.32 0.26 0.28 )

. II
.
- . II

.
. IV :
XIV 1 = ( 0.399 0.096 0.162 0.186 0.186 );
XIV 2 = ( 0.247 0.111 0.228 0.199 0.215 );
XIV 3 = ( 0.273 0.123 0.232 0.202 0.171 );
XIV 4 = ( 0.149 0.197 0.197 0.197 0.260 ).
II
( , , ,
) .
0.399
0.094
0.162
0.186
0.158
0.149
0.111 0.123 0.197
0.228 0.232 0.197 *
0.199 0.202 0.197

0.215 0.171 0.260
0.247
0.273
0.14
0.32
0.26
0.28
0.248
0.136
= 0.211
0.197
0.208
, :
-- - 0.248;
- - 0.136;
- - 0.211;
-- - 0.197;
- 0.208.
, - . , -
-- .

.
,

. , " "
5, 1, 1, 2, 0 ,
:
5 * 0.248 + 1 * 0.136 + 1 * 0.211 + 2 * 0.197 + 0 * 0.208 = 1,981
,
. 1,981 .
-
-
.
1.
2.
3.
. , . p. p: p . . " ", 1991.

..
. " "
- ., 1999.
. . - . "--
" . 2002.
207
Texnika blmsi
.
..
- ().
(),
. -
.
,
, ,
, , , .
,
, ,
. ().
- () , ..
. ,
() ,
. ()
(). (),
.
().
. -
() ,
, ,
- - .
- ()
( ) , , . -
,
. () ,

. .

(), :
() , .
, .
- .
,
() , , , ..,
.
5 % .
-
.
, , ,
, ,
.
().
, .
. ,
, .
, ,
.. .

,
.
208
Texnika blmsi
- ,
, ,
, , .
.
, .
.
,
. .
,
.
- ,
, ,
.

,
.

, :
(
,
, -
).
,
.

.
.
- ,
.
-
. ,
,
,
.
,
.
,

.
.

.
,
.
, , ,
, ,
.

.
209
Texnika blmsi
, ,
(, ).
,
(, ). ,
.
,
(, ) .
, ,
. .
, ,
, . "" ,
, .
, ,
, . ,
, .

, ,
.
, .
.
.
,
.
: ,
. ,
, , ,
.
.
, ,
. ,
, . ,
, ,
,
.
,
. ,
, .

, ,
. ,
,
, , ,
. .
,
. ,

: , , , ,
.. ,
, , ,
. ,
.
,
, ,
.

, ,
.
210
Texnika blmsi

.
. ., . .

.
, , ,
85%
. , ,
. ,
.
.

.

.
.

.

, 30
. ,
, -
. ,
,
. ,
: 1913 43% ,
, , 1931
14 %.
.

,
. , ,
- ,
. ,
. ,

,
. , 1985 , 12
,
.

,
- . 1940
1913
30 , , 12,5
14,9%.

,
. . 1943

.
,
.
.
211
Texnika blmsi
,
, .
.

90
.

,
.
, ,
, 14 .

. ,
,
. , , ,

. ,

.

. ,
. ,

,
-
.
. , ,
. ,
,
.
, 1990 , ,
. ,

,
.
,
. 1995
84126 . ., 2000 73210 . .
,

, .
.
8 15 %.
. ,
,
. ,
,
.
- .
- :
, , , .

. ,
,
.
. ,
-
- . ,

, ,
212
Texnika blmsi

,
. ,
, .
-
, , ,
1995 8594 , 2000 4420 ,
1986 16192 .
.
90- ,
.
, ,
,

, .
,
,
.
,

.
,
.
,
,
, ,

.

,
.
, ,
:
- ;
-
(, );
- ,
.
- ,
,
.
-
.
- ,
;
-
;
-
;
-
;
- ,
, ,
,
.
213
Texnika blmsi
,
, - ,
. ,
,
.

(API), .
,
. ,

, .
, . ,

. , ,
,
.
, ,
- ,
. ,
, .
.
C C

..
c
, c
c ,
. , c
, c
. , c, . , c
/1/. c
. c
. c , c
. . c c
c , ,
c . c
, c , c -
. , c
c , . ,
(300...500) ,
. c c . c
c , c c
/3/. c c
. c
. , ,
c . , c c
,
.
c /1/
, c .
c :
Fef = Fm F
Fm c ; F c .
214
Texnika blmsi
c, c,
. c ,
, /1,2/:
4 y
+ [T01 (m1 mb1 ) gx + T02 (m2 + mk 2 mb 2 ) gx
x 4
2 y
y
y
(mk 2V12 + mk1V22 )] 2 (m1 mb' 1 ) g
( m 2 + m k 2 mb 2 ) g
x
x
x
2 y
d2
2 y
m1 + mk1 + m2 + mk 2 + C m b 2 2mk 2 V1
xt
4
S u hb e 2 k ( h x )
f c .c
b d f c.c '
b gd hb
'' y
2
+
( + ) +
{
b d Vc +
t
2
2
2 b
3Sh[2k ( H + h0 )]
EJ
(1)
H x
+ S u d 0,1 0,178 ln1
}=0
H
C m - (C m = 1,7) ; d - c ; -
; f c.c - c (. =1,2); g-
c; - ; ; h0 =
c ; k =
mb 2 = m 2
mk1 =
mk1 =
(d12 d112 ) -
hb2
4b th(k .Lk )
; J=Jc+Jb - c
- ; 2-
(d12 d1'2 ) - ; 1- c
; 1- c ; 2
; - c ; c ;
c
'' = 0,23tg 0 H1 -
'=
0 1 -
m -
b - ; b -
; Su , Sc ,
.
'
(1) mb1 c , c
:
mb' 1 = mb1 + m S
mb1 - c ; m S - c

mS =
(d 2 d12 )
4
c c .
c c c /1/:
215
Texnika blmsi

.
.
c /1,2/ :
y
y
x =0
x =l
2 y
x 2
2 y
x 2
= 0 sin t + '0 sin 1' t

=0
x =0
x =l
=0
(2)
=0
c ,
/1/:
x =0
2 y
x 2
2 y
x 2
3 y
x 3
= 0 sin t + '0 sin 1' t

x =0
x =l
x =l
=0
=0
(3)
=0
, (1), (2) (3) c c

. , c c
, .
1. .. . II
- : I , 2001
2. ..c, .. , . . . . , . 1981.
3. Watkins L.W. Buoyancy materials hold promise as aid to drilling in deep water. Oil and Gs juorn 1976, 3
,

-
.., .., ..,
.., ..

, ,
,
.

.
, . -
4000 ,
.
. ,

. , -
,
.
216
Texnika blmsi
()

.

.
,
( ) .
.
III
II
(1- )
.
. ,
2- 300-3100
3- .
( ) , 7000-
- .
, .
, ,
-
.

.., .., .., ..

( ).
.
,
.
- ( , , ,
), .

, 100
[1].
,
. , ,
, .
217
Texnika blmsi
,
.
[2].

, .
, ,
[3].
13%,
3%. 80%,
-250%.
.
23 479
303 403 4,9 49 .
3,5%.
8%.

.
.
, [4].
2- ,
,
.
,
[5] ,
. , ,
, 45%, -
770%.
,
, .
[5].
,

[ b + (146 , 6 p / 1, 8 T )] + ( a / 1, 8 T ) ab / 1, 8 T = 0
(1)
, b ,
828 .
(1) .
b :
ln a = A0 + A1 (1 / t ) + A2 M C7 + + A3 ( M C7 + / CT ) + A4 ( / t ) + A5 ( / t ) 2 + A6 M +
A7 M 3 + A8 ( M ) + A9 ( M ) 3 + A10 2
(2)
ln b = B0 + B1 (1 / t ) + B2 (1 / t ) 4 + B3 ( C7 + ) 3 + B4 ( CT ) 4 + B5 ( M / C7 + ) 2 +
B6 ( / t ) 4 + B7 M + B8 ( M ) + B9 (M ) + B10 3 + B11 4
4
(2) [3].
(1) (2): T-, ; -, ;
-, m*c; , ct -
, /3, - /, M C7 + C7+ , /;
3
, / .
218
C + - C7+
7
Texnika blmsi
M = Mi Xi
1
, Xi- I- , ni i-
n i
X i = n i / n i , X i = 1

.
(1)
828 ,
, 9,9%.
1.
2.
3.
4.
5.
..., . - .:
., , , 1987, 320.
.., .., .., ..,
.,
c , .. 70
c., , , 2001.
.., ..,
., :, 1984, 264.
: ., .. ...-.:
, 1979, 568.
., ., . : /., . .
... 3- ., . .-.: , 1982, 592., .--, 1977.
ENTERPRISES local area NETWORKS AUTOMIZED

WORKSTATION DATABASE CONSTRACTION
(for an economic department, operative - dispatcher administration department
and enterprise manages).
F.M.AGHAYEV, N.I.HASANOVA, K.KOZLOV
Azerbaijan State Oil Academy

The data base management system was developed in the environment of Delphi visual programming with
application of Borland Database Engine (BDE).
The structure of the system includes two databases in the Paradox format: for an economic department
and operative dispatcher administration department handles. The system includes three programs - shells; two
for above mentioned departments for support of databases and one for the chief to review the data of any
department.
The files of databases physically can be allocated on any computer in the network. The path to these files
is registered in BDE Administrator with the help of a pseudonym.
We shall consider each of the programs separately.
Economic department. This program is intended for support of the database on an economic department
and makes calculations of report accounting of the petroleum cost price.
The database consists of the head table (master), which contains the information on number of installation
and summarized values of below under mentioned 5 detailing tables (detail):
1. Raw material, main materials and intermediate products;
2. Scraps and losses;
3. Expenditure on processing;
4. Calculated products;
5. Miscalculated residual and accessory production,
219
Texnika blmsi
Each of five tables contains the following fields:
Number of installation;
Name;
Amount;
Price;
Sum.
Five detail tables are input dates for the program. The compilation of the following parameters for the
head table which are the results of the program work is carried out on them: a total amount and total sum on
calculating products, total amount and total sum on no calculating products, sum and amount of expenditures,
total amount and sum on raw material, processing and scraps, total amount and sum on non calculating and
calculating products.
The tables are connected to each other with the help of a field unit cod (number of installation), on which
indexing of the database also is carried out.
The link between the tables is carried out with the type one to much, that enables to connect the head
table with remaining with ones.
Database
Table
Data set immediately

contacting DB
The data
source
Components of
visualization
and data
exchange
The data source realizes information exchange between components of a data set and components of
visualization and data management.
In the following figure the main window of the program is represented
1. The File menu contains the exit and Report command. The Report command creates the
form of the report from which data are printed out.
2. The Table menu includes four sub items:
o
To add recording - addition of new recordings in the database of a fig. (if number of already
existing installation is entered, the message on impossibility of recording in the database is
shown);
220
Texnika blmsi
o
To edit - to edit recordings on current installation;
o
To delete recording - to delete the data on current installation;
o
Indexing - indexing of the database under number of installation.
3. The Help menu contains the command About the program With the little information on the
program and about its author.
The program also contains a toolbar. Let's describe assignment of each of units of this panel (from left to
right):
o
The first recording of base,
o
One recording back from, current,
o
One recording forth from the current,
o
Last recording,
o
To add new recording
o
To delete current recording
o
To edit current recording
o
To transmit the edited recording in the database
o
To cancel outcomes of editing or addition of new recording
o
To clear the buffer connected to a data set, i.e. To write changes in the database on the disk
o
Information on the program
o
exit
When addition or editing of recording takes place a window represented on the following figure appears.
Operative controlling administration department intended for support of database on a operative

dispatcher administration department. It gives possibility to obtain the detailed statistical information about
petroleum for an interrogated period. The database for this department represents the only table containing the
following fields:
o
Date of obtaining;
o
Time of obtaining;
o
Number of installation;
o
Mass of crude petroleum;
o
Mass of water;
o
Amount of chlorine-containing salts;
o
Number of a tank;
o
Mass of water in demineralization petroleum.
221
Texnika blmsi
Primary key in the given base is the date of arrival; secondary is time of arrival. The main window of
the given program is represented in the following figure.
The menu structure of the given program is similar to the previous program.
When addition or editing of recording takes place there a window represented on the following figure
appears.
Enterprises chief. The given program is intended for the chief of an enterprise should be installed on his
computer. It allows to receive access to any of databases of various departments.
The main window of the program is shown in the following figure
222
Texnika blmsi
The program contains three choices:

1. The File menu contains the Report and exitcommander. The Report command creates the
form of the report by active window, from which data are printed out.
2. The Departments menu includes two subdivisions:
The economic department - calls(causes) a browser for DB view economic department;
Operative - dispatcher administration department calls a browser for department operative
dispatcher department view;
3. The Help menu contains the command About the program With the little information on the
program and about the author;
The program also contains toolbar, with the following units: to arrange windows by cascade to arrange
windows on a vertical to each other position to arrange windows on a horizontal position one above another,
help, exit.
Choosing the necessary department the windows similar to program window for appropriate department
appears in the Departments menu, but except the possibility to edit the data and adding of new ones. It is also
possible to get a report on these data.
REFERENCE
1.
2.
R.A.Aliev, R.R.Aliev, Soft Computing,Baku,1998

J.F. Baldwin and T.P.Martin. From Fuzzy DataBases to an Intelligent Manual Using Fril. Journal of Intelligent
Information Systems,2,365-395,1993

.
.., .., - ..

.
- .
223
Texnika blmsi
, ,
.
-
, , , ..
,

.
- ,
.
,
.

.
Neuro shell version 1.0 for
MSDOS. , ,
.
( ).
1 .
Neuro shell :
,
,
,
.
:
2-6-1
2-12-1
2-8-1
2-3-1
152
1010- 2538 (.1).
, 2/3
- (.1), .. 24 Neuro shell.
1.
,
/
4
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23
24
1010
1020
1210
1380
1500
1595
1664
1724
1790
1800
1805
1849
1866
1940
1955
2000
2060
2070
2105
2140
2175
2210
2250
2265
10
10
190
170
120
95
69
56
70
10
5
44
17
74
15
45
60
10
35
35
35
35
40
15
13,3
3,6
11,2
7,6
7,5
8,5
6,4
6,2
8,2
3,6
2,8
5,5
3,2
5,5
7,0
4,6
5,1
3,6
4,7
3,7
4,0
3,7
4,8
2,7
224
Texnika blmsi
Neuro shell (feed

forward), , ,
.
.
. ,
S.dev 2-3-1
( 2).
2.
2-6-1
2-8-1
2-3-1
2-12-1

1.5 2 40 . 1 30 . 1 30 . 1
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
2,7
1,9
3
2,8
1
0,4
2,1
4,8
2,1
2,1
1,8
4,6
2,1
4,8
1,3
0,8
0,6
5,7
0,8
0,8
0,8
0,8
1,5
0,4
1,8
0,4
0,4
0,4
2,5
2,4
0,4
1,4
0,4
2,8
2,6
3
2,6
2,5
2,5
2,5
2,5
2,5
2,5
2,5
3,5
3,4
3,5
3,4
3,4
3,4
2,7
3,4
3,4
3,4
3,4
3,3
3,3
3,3
3,3
3,3
3,3
3,3
3,2
3,2
3,2
3,2
3,4
3,2
3,3
3,3
3,3
1,5
2,8
3,3
2,5
3,3
1,5
4,8
3,7
5,8
4,2
2,3
1,4
9,4
4,2
2,4
1,8
0,4
1,3
0,4
1,9
0,4
0,4
0,4
8,4
0,4
0,4
0,4
0,4
12
0,7
0,4
2,5
3,4
3,2
0,4
0,4
S.dev.
2,80972
2,112
1,1951
1,561
1,519
1,146
2,8427
2,881
.
.
, -, () .
.1
.
. 1.
6
5
4
3
2
1
0
1
9 10 11 12
1.
Aliev R., Vahidov R., Aliev R. Artificial neural networks// Tabriz University Press.- 1995.- 351.
2.
.. .
, 1-2, 2000.
225
Texnika blmsi
INFORMATION SYSTEM BASED ON FUZZY DATA AND QUERIES

GARDASHOVA L.A.
Azerbaijan State Oil Academy

INTRODUCTION
It is known, the kernel of all information system is database, which is in most cases is based on the
relational model. At the same time a relational DBMS does not allow directly representing and processing the
fuzzy data, which are typically for user queries.One of the actively developing direction of the science and
technology is decision support intelligent systems for analysis and control of processes imitating the human-like
behavior by creation of appropriate logical and linguistic modeling methods. This will need development of
methods for representing and processing human data and their formalization.
From this view point fast application levels of invention and application of new methods of production
are pressing problem. The set of activities is dedicated to a problem of processing and representation of the fuzzy
data to database[1-3]. Though there is a set of activities in fuzzy database, basically they have of an theoretical
directivity. There are activities on operation of fuzzy database in the structure of concrete intelligence systems.
In[4] fuzzy database is represented on the basis of the relational model. The relational algebra, except for
customary operations contains fuzzy operations. In the database the fuzzy data are introduced by membership
functions.
The fuzzy and uncertainty in relational relations, representation of the inference rules are demonstrated
in [2]. In [5] the theoretical aspects of processing of the fuzzy queries are given. The special attention is given to
representation of fuzzy operations of dynamic nature. Operations of fuzzy algebra and graphic representation of
fuzzy operations is given in [6].
The article is devoted to practical aspect of processing and representation of fuzzy data and to the
problem of designing of fast invention applicability evaluation system. A fuzzy sample database for evaluation
of invention is shown in the table.
Database consists of the types named below:
field about invention;
economical efficiency;
ecological usefulness;
investment for research.
Table.
Name of
Section of
invention
invention
I1
I2
I3
I4
I5
I6
I7
I8
I9
I10
A
B
B
V
V
H
F
A
C
H
Economic efficiency
~30000$
18000$
NORMAL
AROUND 50000
NORMAL
AROUND 70000
~11000
2000
4000
~25000-30000
Ecological usefulness
Investment for research
NORMAL
BELOW NORM
VERY ABOVE NORM
VERY BELOW NORM
ABOVE NORM
NORMAL
NORMAL
VERY BELOW NORM
NORMAL
ABOVE NORM
MORE 1000
500-~1500
~500-1500
BELOW1000
~1000
1000-1500
VERYBELOW NORM
VERY ABOVE 1000
1000
Same linguistic values may be assigned to different linguistic variables. To eliminate this ambiguity every
linguistic variable is described with 6 parameters.
linguistic variable(field_1, field_2, ml1, mr1, ml2, mr2), where field_1 is the value of the linguistic
variable, field_2 is the subject area, where the linguistic value is defined as a trapeze(ml1, mr1, ml2, mr2).
226
Texnika blmsi
The operation is defined in the following form:

Poss ( a 1 / a 2 ) = max min( a 1 ( u ) , a 2 ( u )) [ 0 ,1] =
u
1,
=
1
0,
ml 1 mr 2
,
1 + 2
if
if
ml 2 mr 1
,
2 + 1
if
0 < ml 1 mr 2 < 1 + 2
max( ml 1 , ml 2 ) min( mr 1 , mr 2 )
(1)
0 < ml 2 - mr 1 < 2 + 1
otherwise ,
where
ml 1 u
,
1
1
1,
a1 (u ) =
1 u ml 1 ,
0,
ml 1 1 u ml 1
if
ml 1 u mr1
if
m r1 u mr1 + 1
if
otherwise
ml 2 u
, if ml 2 2 u ml 2
1
2
if ml 2 u mr 2
1,
a 2 (u ) =
1 u mr 2 , if
m r2 u mr 2 + 2
otherwise
0,
So by considering a1 , a2 as flat fuzzy numbers which a1=(ml1, mr 1 ,1,1) , a2=(ml2,mr 2, 2, 2) . Where
ml1, mr 1 and ml2, mr 2 are the mean values. 1 ,1 and 2 , 2 are the left and right spreads of the fuzzy
numbers a1, a2 respectively . a1(u) and a2(u) are membership functions of the linguistic values a1 and a2,
respectively. These operations except the last one , were discussed in [6].
Assume we formed the following query:
Query: Select names of inventions where the economic efficiency is ~ 20000 and ecological usefulness is
normal and employment investiture is below 1000.
To process this query, at first stage, the names of invention are determined to satisfy the first condition of
the query.
i1 ( Ef ) = 0.1
i 2 ( Ef ) = 1
i 3 ( Ef ) = 0.7
i 5 ( Ef ) = 0.4
i10 ( Ef ) = 0.8
i1 ( Ecus) = 1
i 2 ( Ecus) = 0.7
i 3 ( Ecus) = 1
i 5 ( Ecus) = 1
i10 ( Ecus) = 1
i1 (inv) = 0.5
i 2 (inv) = 0.9
i 3 (inv) = 0.8
i 5 (inv) = 1
i10 (inv) = 1
Then among the satisfied records those satisfying the second condition are selected.
Although we select inventions as it has the membership function value greater than . (we took to be
equal to 0.5).
i 2 ( Ef ) = 1
i 3 ( Ef ) = 0.7
i10 ( Ef ) = 0.8
i 2 ( Ecus) = 0.7
i 3 ( Ecus) = 1
i10 ( Ecus) = 1
227
i 2 (inv) = 0.9
i 3 (inv) = 0.8
i10 (inv) = 1
Texnika blmsi
Using the formule (1) we may receive the valus of the membership function for variable invention like the
following:
i1 ( Ef ) = 0.1
i 2 ( Ef ) = 1
i 3 ( Ef ) = 0.7
i 4 ( Ef ) = 0
i 5 ( Ef ) = 0.4
6 ( Ef ) = 0
7 ( Ef ) = 0
i 8 ( Ef ) = 0
i 9 ( Ef ) = 0
i10 ( Ef ) = 0.8
i1 ( Ecus) = 0.5
i 2 ( Ecus) = 0.9
i 3 ( Ecus) = 0.8
i 4 ( Ecus) = 1
i 5 ( Ecus) = 1
i 6 ( Ecus) = 0
i 7 ( Ecus) = 0.8
i 8 ( Ecus) = 0
i 9 ( Ecus) = 0
i10 ( Ecus) = 1
i1 (inv) = 0.5
i 2 (inv) = 0.9
i 3 (inv) = 0.8
i 4 (inv) = 1
i 5 (inv) = 1
i 6 (inv) = 0
i 7 (inv) = 0.8
i 8 (inv) = 0
i 9 (inv) = 0
i10 (inv) = 1
Conclusion
The article is devoted to practical aspect of processing and representation of fuzzy data and to the
problem of designing of fast invention applicability evaluation system based on fuzzy data and queries. The
kernel of the discussed system is a relational DBMS Foxpro.
REFERENCE
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
Guoging Chen,Jan Vanthienen, Geert Wets.Representing Fuzzy Decision Tables in a Fuzzy Relational Database
Environment. EUFIT95, Aachen, Germany
William H. Mansfield, Robert M. Fleichman. A high - Performance,Ad Hoc,Fuzzy Query Processing System.
Journal of Intelligent Information Systems, 2, 397-419,1993.
Michinory Nakata. Considering Semantic Ambiguity in Fuzzy DataBases. EUFIT 95, Aachen, Germany, 1995
J.F. Baldwin and T.P.Martin. From Fuzzy DataBases to an Intelligent Manual Using Fril. Journal of Intelligent
Information Systems,2,365-395,1993
R.A.Aliev, R.R.Aliev, Soft Computing,Baku,1998
M.A.Salahli,L.A.Gardashova. Query Representing and Processing in a Management Information System.ICAFS
96,Germany,1996,pp.82-87.
R.A.Aliev, G.Mamedova, R.R.Aliev. Fuzzy sets theory and applications. University of Tabriz, 1993.

. .
A
S

. ()
:
(
);
(urenteik);
( - )
-
;
,
(, );
- ' ,
.
'
- .(1)- ' ,
228
Texnika blmsi
-
.
.
, -
. - -
: [1,2,3,4]
x( t ) = f ( t ) ( t ) + g ( t ) .
(1)
: ( t ) - ; f ( t ) g ( t ) - .
:

m x ( t ) = f ( t )m + g( t ) ,
K x ( t 1 ,t 2 ) = f ( t 1 ) f ( t 2 )K ( t 2 t 1 ) ,
D[( x( t )] = K x ( t ,t ) = f 2 ( t )K ( 0 ) ,
R x ( t 1 ,t 2 ) =
K x ( t 1 ,t 2 )
D[x( t 1 )]D[x( t 2 )]
K ( t 2 t1 )
= R ( ) .
K ( 0 )
, - x( t )
( t )
. x( t ) = t 2 t 1
.
[1]:
x( t ) = ( t ) + g( t ) .
g ( t ) ( "" )
. -
.
(1) (2) f ( t ) g ( t )
. - (1)
( t ) .
, - x( t )

:
, -
. g ( t ) -
[4].
- x( t ) ( t ) g ( t )
.
:
- ( )
;
, " " .

- ,
(2)
{xim } 0 T < 3 ,

229
~
i , i = 1, N :
Texnika blmsi

~
i =
M 1
m =0
xi m .
(3)
: bm , m = 0 , M 1 - .
{xi m }
:
~
M 1
M 1
m =0
i m + bm g i m
(4)
m =0
,
.
bm , = ( 1 ) C (- )
r
m =0
r
m
im
, :
~ 2
E g k min , C C .
(5)
-
:
i
g i = hl g i l .
(6)
l =0
{hl } , g ( t ) - .
(6) (5) ,
[5]:
hl
i
E h g
l i l

l =0
= 0 , l = 0 ,i .

(7)
, i = ri r-1 :
r 1
g (kT ) =
(kT ) ( )
g (0) .
!
(8)
r :
r g(kT) = 0 .
(9)
, r .
m
bm = ( 1 ) C r , m = 0 , r ( C r
m
- r- m- ).
.
, (. 2.14) r
, ' . g ( t )
. ,
. g ( t ) r 1
. rT
. ,
.
. :
i =
n 1
..... n = i ,
1 =0 2 =0
(10)
r =0

. , .
230
Texnika blmsi
{ } {x } = { } + {g } ,
i
{g } .
, , ' -
' :
1)
{x } - {g } ;
i
~ i ()

x( t ) = ( t ) + g( t ) { i }
2)
3)
{ }
{ i } {xi } () ()
g i
.
1.
..
. .., -1997.,.24

.., .., ..

,
.
, .
, ,
,
.

, ( )
,
[1,2].
,

- ().

,
.
,
,
.
,
.

, ,
, ,
. ,

.
231
Texnika blmsi
.

, :
1.
2.
,
, :
h=nl,
(1)
n- , l- ; (-)-
; (+)- .

. :
H=Hnpcos,
(2)
np- ,
.
. 1
,
.
3. ,
( ,
, ) ,
:
V=V+V ,
(3)
V- , .
. V-,
.
, , .
4. , ,
, ,
. ,
,
.
,
( 1):
(4)
0=B(L1/L),
- ; L- , L1-
.
232
Texnika blmsi
:
..=1sinM,
(5)
1- ; M- (.2).
:
=cos+0-...
(6)
, . ,
, :
V=VH-Snhn-SnH,
(7)
VH- , , Sn- ; hn-
; Sn- ; H , .
. 2
(. 3),
, (1)
(),
, (2) (3) .
, ,
.
,
.
.

.
,
(1-7) , -
(, .)
. 3
..,
:
233
Texnika blmsi

;
,
. ,

,
.
1.
.., ..
.- .:, 1984.
2.
.., .. ..:, 1983.

. .
. .
()
.
,

:

Np = (1 + kp)Np0
kp- ; Np0-
.

.
kp
kp = k.. k..b
b
k.. k.. .
, kp
.
- :
kp = 0.3 exp (2.6 k.. 2.2)
- - :
Kp = 0.1 exp (2 k.. 1.7) (1)
0 k.. 1
, k.. xi = (x1.xn),
-
. ,
k.. = F(x1.xn)
(2)
F- , , , :
n
F(x1.xn) =
L i xi
i =1
234
(3)
Texnika blmsi
,
n
= 1; Li > 0, i = 1, n (4)
i =1
-
, , -
, (1), (2) ..
.
kp Li (3),
xi , .
.
Li (3) [1].
. A = (aij) ,
aij Li/ Lj (
ij = 1, n ), aij ,
.
:
aij = {(tij, ij (tij) )}, tij (0; )
(5)
tij Li/ Lj, ij .

Li
, .
aij (5). L = (L1.Ln)
min ij (Li/ Lj) maxij
L = (L1Ln)
(6)
L , (6).

, (6) L.
S- (6); S 0.5 ,
.
xij , ,
.
[2]; xi-
xi = {xi, (xi)} , i = 1, n
(7)
Li xi kp. , xi
, kp
(kp).
(kp),
kp ,
. (kp)
[2] :
(kp) max min i (ki) , kp > 0
(8)
i=1,n
x = (x1.xn),
n
kp = f (
Li xi ), xi 0, i = 1, n
(9)
i =1
(kp) (8) (9)

kp > 0, -
. , (8) (9)
, i (xi) 0 [ai, bi],
.
(kp)
. S [0, 1] S = 0.5 kp = 1.3

235
Texnika blmsi

i (xi) S, i = 1,n
-
(10)
kp , kp (
), . kp
kp = 1
(11)
(11) ,
.
1. . . . .: , 1981.
2. ., . . .: , 1990.

..

, ,
.
[1].
/
. , , . ,
( - ), ,
IBM 1983 , 10 . - 0,25 .
50 ,
20 . .
,
.
- ,
,
.
,
, , , .
, ,
, -
(), ,
.
.
, , - ,
,
, [2].
,
.
: )

; )

; )
- ,
(
); )
,
.
236
Texnika blmsi

[3]:
1) ,
. ,
,
() .
n:
: n- = n- < n = n < n- < n;
: n- = n- < n = n < n < n-;
: n- = n- < n < n < n < n-;
D: n- = n- < n = n < n < n-.
: , , -, , -, -, /, : ,
, - ,
- , - .
2) (..
),
, , W1
, W2. ,
W = W1 + W2 .
.
:
W1 < W1 / < W1 = W1 = W1- < W1A- < W1 = W1-;
W2 < W2- < W2 / < W2 < W2 < W2- < W2- < W2;
W < W < W/ < W < W- < W- < W- < W.

, .

, ,
.
t:
tA < t < t- < t/ < t- < t < t- < t.
, .
,
, .

-
-
-
" "

W1,
44
44
88
64
44
88
25
-
W2,
94
90
154 -273
223
240
223
125
506
W,
138
134
242-361
287
284
311
150
506
,
207
221
845-1380
1012
229
1050
512

1
2
3
6569 12919 19269
t,
, .
0.068
0.071
0.281-0.459
0.337
0.073
0.35
0.1705

1
2
3
2.187 4.30 6.41

n=12.
,
.
- .
,
.
237
Texnika blmsi
, , ,

(, 3-5 2-3 ) ,
,
. ,

( ),
(- ).
, ,
.
1. . , Computerworld, 04.02.1999
2. Mirsalimov R.M., Abbasov V.A., Abdullayeva S.Y. Comparison of nonlinear functions calculating methods IV
International Symposium on "Modelling and Simulation in Distributed Applications", 2001 China,pp.154-160.
3. ..
. . , . 80- . .
, , 2000., . 11-12.

. ., . ., . .

, [1].

, , , ,
,
[2,3].

(
).
,
,
, .

, .
[3]
.
[4,5]. , ,

; -

. ,

, ,
, .
,
.
.1 , ,
(), (), (),
, (bi, Ai,) ().
238
bi
yi< y <yi+1
Texnika blmsi
Ai
. 1. .
.
,
. ,
I
(.2):
239
Texnika blmsi
0.04
_
0.04
_
0.03
_
0.03
_
(y)
0.02
_
A-
0.02
_
0.01
_
M(y
0.01
_
M(y
0
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11
_
0.04
_
0.04
_
0.03
_
0.03
_
0.02
_
0.02
_
0.01
_
A(y)
A(y)
M(y
0.01
_
0
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11
. 2. ) , ) , ) , )D.
A, B, C, D ,
, : ,
,
, [3].
.2,
( , F(y) y),
( ),
.
240
Texnika blmsi
F(y)
y?
P. 3.
,
.
1. . . . . :
, - , , 1988, 77.
2.
/ . , . , . .- .: , 1990.- 239 .:.
3. Mirsalimov R.M., Abbasov V.A., Abdullayeva S.Y. Combinative method of information functional transformation.
Abstracts of Second International Symposium on mathematical and computational applications. Baku, September 1-3,
1999, p.15.
4. Mirsalimov R.M., Abbasov V.A., Abdullayeva S.Y. Comparison of nonlinear functions calculating methods IV
International Symposium on "Modelling and Simulation in Distributed Applications", 2001 China,pp.154-160.
5. Mirsalimov R.M., Abbasov V.A., Abdullayeva S.Y., Hasanov T.A. Processing of the information used in systems of
the oil and gas extraction industry regions ecological control. International conference "Environmental Problems of the
Mediterranean region", 12-15 April 2002, NEU Nicosia- Northern Cyprus, p. 237.

..
,
: , , , ,
. .
241
Texnika blmsi
,
, .

- ,

, .
,
, -
,
,
- .
,
,
.
, -
.
, ,
.
, ,
,
.
6 , ,
,
.
.
,
, ,
, .
, ,
, : , ,
.
: 673, 723, 743 0,32 1,08,
::=1:30. :
, , ,, , , , .

.

.
,
- . .

,

ZOy + A ZOy A
ZOy A + a2O2 ZOy S + R
ZOy S + a3O2 Zoy + C
ZOy +R ZOy R
ZOy R + A ZOy RA
ZOy RA + a6O2 ZOy R +D +2R
ZOy +D ZOy D
ZOy D + A ZOy DA
ZOy DA +a9O2 2D + ZOy R + R
ZOy D + a10O2 4C + P
,R,, 2,,S , , , , ,
, . ZO
242
Texnika blmsi

.

,
:
-
, ,
.
.
F ,

.
5-7%
.
, ,
.

,
.
:
, :
, ,
. , -
.
:
.
,
, ,

.

.
, , ,
, ,
.
.

. , 745,
,
.

., .

. ,
()
, ,
. , ,
. ,
( ), () .
. -
.
.
243
Texnika blmsi
,
, . -

. ,
, .
? ,
( ) ( )
. .

. , -
, ,
,
,
,
- ,
.
- , ,
.

. ,
. -
.
, , :
1. ;
2. ;
3. , , , .
.
,
:
1. ,
- ;
2. ,
,
;
3. ,
, , ,
, . . , -
.

. ,
, ,
,
. ,
.
CD-ROM
.
.
CDI (Compact Disk Interactive ), DVI (Digital Video
Interactive ), CDV (Compact Disk Video )
. , , ,
.
5 20
. .

, . .
50 .
, .
1980-
.
244
Texnika blmsi
.
- .
. . -
.
,
,
.
,
.
, -
. , .
- ,
. ,
, ,

. ,
.

. :
1. ;
2.
;
3. ,
( ) ;
4.
.
, , , .
-I

,
.
;
5.
;
6. CD-ROM
;
7.
,
.
,
, -
.

.

..

, .
, ,
,
. , ,
, , - .
245
Texnika blmsi
, ,
, ,
, .

.

, .
, ,

-
, .

. ,
.

,
.

.

- .
: ,
, , , ;
- ,
;
, , .

, .
-

, ,
, ,

- .
, ,
.
, .1

. ,
, ,
.
- . ,

.
.2
, ,
, , ,
. -
.
.
,
,

, .
1
2
.. , .. , . , 1987 ., .66
.. , .. , .. . .,
, 1968 ., .40
246
Texnika blmsi
: ?
, , ,
, ..
.
: , .

.
, ,
,
.
,
.
: ,
,
.
,
,
.

.
.

.
..

..

.
, ,
. : OY
, , OZ .
[2];
:
x =
c
2
Ec
( x + y ), y =
( y + x ), xy = E c xy
2
2
(1)
x=
E1
E1
2
( 1 x + 1 y ), y =
( y + 1 x ), xy = E1 xy
2
2
1
1 1
1 1
, ,
u = ( u ); u
- ;
u
u
(2)
- .
(1), (2)
. :
0
h2
h2
h1
h1
= i dz + i dz , M i = i zdz + i zdz , (i x, y, xy)
247
(3)
Texnika blmsi
h1, h2- . -
(3) (1) (2) :
x* = a11l x + a12 l y + a13 l xy + b11 x + b12 y + b13 xy ...
*x = 11l x + 12 l y + 13 l xy + 11 + 12 xy + 13 xy ,....
l i
(4)
(5)
- ,
; aij , bij, Aij, Bij -

.
:
*
x* xy ( ) 1 h1 + 2 h2
+
*
1
2
g
1 h12
xy*
y*
2u
* 2 = 0
z
(6)
( 2 ) 1 h1 + 2 h2
*
g
1 h12
2 v
* 2 = 0
1
2
t
2
*
2
*
2
*
2
xy y ( ) 1h1 + 2 h2 2 w
x
( 2 )
+
+
W
2
*
*
+
*
= 0 (7)
z 2
12
1 2
22
1h12
g
1h12
1 , 2 - , g ,
; u, v, w ,
:
2
2 l xy
2l x l y
+
2
=0
1 2
22
12
(8)
, ,
(6) . ,
:
x* =
2F
2F
*
=
;
;
y
22
12
xy* =
2F
;
1 2
(9)
(4), (5), (9) (7) (8)

:
11
4F
4F
4F
4 w
4 w
4 w
+
+
+
+
+
=0
13
12
21
23
22
14
12 22
22
14
12 22
24
A11
4 w
4 w
4 w
4F
4F
4F
A
+
A
+
A
+
A
+
A
=
+
13
12
21
23
22
14
12 22
24
14
12 22
24
1 h1 + 2 h2 2 w
* 2
*
t
g

ij ij - .

=
2
h1
(10)
(11)
m n
W = w0 sin
1 sin
2 cos mn t
a h1 b h1
m n
F = F0 sin
1 sin
2 cos mn t
a h1 b h1
248
(12)

m, n
Texnika blmsi
mn -
. (12) (10) :
F0 = D0W0
4
m
m n
n
21
+ 23

+ 22
a
a b
b
D0 =
4
2
2
4
n
m n
m
11

+ 12
+ 13
b
a b
a
(13)
(12) (11) (13)

:
mn =
4
2
2
4
g
m n
n
m
* D 0 A21
+ A23

+ A22
+
1 h1 + 2 h 2
a
a b
b
4
2
2
4
m
m n
n
+ A11

+ A12
k
+ A13
a
a b
b
(14)
= 0 (14) .

.
1. .., .. . . . 1983.
2. .. . . 1971.
3. . . . . .
, 8 .1 1998.
4. . . .
XX1 . 2001.

.
..

,
12. ,
.
:
, Z .

:
(1)
(1)
1c
21c
1
(1 x + 1 y ), xy = xy ,
=
1
1 12
(1)
1c
( y + 1 x ), ( h1 h z h )
=
2
2
2
1 1
x =
( x + y ), xy = 2 xy
2
1
249
(2)
Texnika blmsi
x =
( y + x ),
2
h
h
z )
2
2
x(2 ) =
2 c2
c2
( 2)
(
)
xy ,
+
=
xy
2 x
2 y
2
2 22
y(2 ) =
c2
( y + 2 x ), ( h z h + h2 )
2
2
2
2 2
i , i , i
ui = ( ui ), u
(3)
ic =
ui
ui
u - .
(1) -(3)
.
:
h 2
i =
h 2
1
i
dz +
h1 h 2
h 2
h 2
1
i zdz +
i =
h1 h 2
i dz +
h 2 + h2
2
i
dz
(4)
h2
h2
i zdz +
h 2
h 2 + h2
2
i
zdz; (i x, y, xy)
h2
, -
(1)-(3) (4)
ei
x = r11e x + r12 e y + d11 x + d12 y ,...
(5)
x = R11e x + R12 e y + D11 x + D12 y ,...
(6)
- ,
.
:
r11 = h a1111 + a11 + a112 2 ,
r11= h a111
1
+ a11 + a112 2 ,
2
2
1 1 1
2 1
+
+
+
,
11
1
11
2
4

4 2
2
2
2
h 2 1 1 1
1

2 1
d12 = R12 =
+
+
+
,
12
1
12
2
2 4 2
4

h 2
d11 = R11 =
2
3
3
1 1 1
a4
1
2 1
+ a 4 + 2 ,
a11 + + 1 +
4
8
8 2
2
3
3
h 3 1 1 1
a12
1
2 1
D12 =
+ a12 + 2 ,
a12 + + 1 +
3 8 2
4
8
2
h 3
D12 =
3
(7)
aij - .

.
250
Texnika blmsi
r1
4
4
4
4
4
4
+ r2
+
r
+
R
+
R
+
R
= 0 , (8)
3
1
2
3
1 4
12 22
24
14
12 22
24
d1
4
4
4
4
4
4
2
*
+ d2
+
d
D
+
2
= 0 , (9)
3
1
2
3
12
1 4
1 2
12 22
24
14
12 22
24
ri , Ri , d i , Di -
.
. w
:
m n
W = f mn sin
1 sin 2
a
b
m n
m n
1 sin 2
b
a
= mn sin
m
(10)
a , b , m,n- .
(10) (8) :
4
mn
m
m m
m
R1

+ R3
+ R2
a
a b
b
= D0 f
= f mn *
4
4
2
4
m m
m
m
r1
+ r2

+ r3
b
a
a b
mn
(9) - :
a b
L sin
i 1
a
0 0
sin
j 2
b
d 1 d 2 = 0
(11)
L (9). (10) (11)

- ,
fmn :
d1
4b
4a
D2
m 4 f mn + d 2
4
4ab
4
4ab
m n mn D3
2
m 2 n 2 f mn + d 3
a
4
4b 3
4a
4b
n 4 f mn D1
n mn 812
4
4b
4a
m 4 mn
mnij
f ij * 2 2 2
=0
m i (n j 2 )
(12)
, (m + i ) (n + j ) - .
( m, n ), (i,j) : (1,1), (2,2) (2,2),
(1,1). (12) f 11 f 22 :
4
4 b
4
(d 2 + D0 D2 ) + a3 (d 3 + D0 D3 ) 32 12 * f 22 = 0
f11 * 3 (d 1 + D0 D1 ) +
4a b
4b
4a
9
4b
32
4
(d 2 + D 0 D 2 ) + 4 4 a 3 (d 3 + D0 D3 ) = 0
T12 f 11 + f 22 4 3 (d 1 + D 0 D1 ) + 4
9
ab
4b
a
9 4
*
12 =
32 a 2
3
b
a
a
(
)
(
)
d1 + D0 D1 + d 2 + D0 D2 + (d 3 + D0 D3 )
b
a
251
Texnika blmsi
1.
2.
3.
4.
.. . - 1948 376
.. . . , 1967, 984
.. . . 1971, 304
. , . . . . .
, , 3, 1993, . 183-187

..

, ,
, .

, .

. , .
, ,
,
. ,

.
, ,

, .
, (,
) ,
, .
, (,,z) ,
() , . 1 ,
mH :
sin 2
2
X H = X Z ctg
sin 2
sin
YH = Y Z
sin
Z H = 0
(1)
- Q(x,y,z)=0
, mH,
Q.
252
Texnika blmsi
z
M
x
YH
mH
y
y
m
XH
X
1.
H :

, ,
.
.2, , - F(x,y,z)=0,
Li,
H, Z.
:
F(X,Y,Zi)=0
.2
, H
LH . , F(x,y,z)=0 Y
(1). Z.
,
: ,
.
.

.
.
.
.
253
Texnika blmsi
, 3D .

X,Y,Z. ,
.
;
LIGHT. View/Render/light (. 3),
.
,
lights.
)
. 3
delete .
OK.
(. 3), .
.
, (.4) .

. . 4 .
. 4
,
.
, .
1.
2.
3.
.. . AutoCAD 2002 . 2002.

., . . .1976.
.. . .
. . 1979.
254
Texnika blmsi
SEYSMK RSKN QYMTLNDRLMSND

DAVAMSZLQ AML
NATQ PAA
Respublka Seysmoloj Xdmt Mrkz
Seysmk rsk termnn klassk baxda, myyn zaman rznd raznn seysmk thlklly v fzk
obyektlrn davamll drcsn uyun olaraq zlzllrdn ehtmal olunan zrr (tlafat, qtsad, ekoloj v
s. zrrlr) nzrd tutulur. Ancaq son zamanlar seysmk rskn qymtlndrlmsnd daha gen parametrlr
hat etmk zrurt ortaya xmaqdadr. Bel k, seysmk rsk ancaq canl v madd zyanlar ehtmal olaraq
qymtlndrlmml, eyn zamanda seysmk thlk gzlnln hrn v ya blgnn sosal, syas v
mdn aspektlr d mtlq nzr alnmaldr. Bu zaman seysmk rsk ancaq gzlnln zlzlnn blavast
fzk tsrnn funksyas km deyl, hmnn zlzlnn ml gtrdy dantnn n qdr byk olmas,
onun hyat falytn tsr v hrn (blgnn) zlzldn sonra flaktn ntclrn aradan qaldra blm
bacar v mkannn funksyas km baxlr. Seysmk rsk yalnz zlzldn gzlnln ntclrl (dalan
bnalarn v lnlrn say, qtsad v baqa zyanlar) deyl, hmnn seysmk rskn svyysn tsr edn
dgr amllr (seysmk chtdn davamsz bnalar, tcl tdbrlr v brpa lrnn dzgn qurulma svyys)
nzr alnmaqla qymtlndrlr. Gzlnln zlzlnn ehtmal olunan ntclrnd cdd rolu olduu n,
hrsalmann stnln xsusyyt, mkan, hals v onun falyyt seysmk rskn qymtlndrlmsnd
tsr edc amldr. Bu sas amllrdn br d davamszlq amldr.
Davamszlq aml hrdk (blgdk) obyektlrn myyn edlm svyyd seysmk tsr zaman
mruz qala blcy seysmk thlkd n qdr asan v n qdr cdd zdln blcyn tsvr edr.
Seysmk rskd davamszla nfrastrukturlarn zdlnm v ya dalma mmknly; halnn yaralanma,
lm v ya evsz qalmas v yaxud da onlarn gndlk normal hyat trznn pozulmas mmknly; qtsad
v sosal- mdn sstemn s pozulma mmknly addr. Bellkl rsk meyll btn obyektlr seysmk
davamszlq svyysn malkdr. Ona gr d Davamszlq aml fzk nfrastrukturlarn, halnn,
qtsadyyatn v sosal- mdn sstemn davamszl kompanentlr l scyyvdr.
nfrastrukturlarn davamszl- gr hr myyn edlm seysmk tsr mruz qalarsa,
nfrastrukturlarn gzlnln drcd brbaa zdlnmy mruz qalacan tsvr edr. nfrastrukturlarn
Davamszl k sbbdn hlledc amldr. Brncs, o hrn (blgnn) mruz qalaca fzk zdlnmnn
drcsn myyn edr, fzk dalma s zlzldn sonra br ox hadsy blavast tsr edr. Msln,
Tcl reaksya verml olan qvvlrn smrl lm mkan nqlyyat bksnn zdlnmsndn
myyn drcd asldr, qtsad falyytn arasnn kslmsndn ml gln zrrn cddly hyat
hmyytl xtlrn fzk zdlnmsndn cdd asl ola blr. kncs, nfrastrukturlarn Davamszl- el
amllrdndr k, cmyyt nsbtn onu dar ed blr. Br ox nsbtn smrl masr stratej tdbrlrl
nfrastrukturlarn davamszl aradan qaldrlaraq, zlzlnn dantlarnn azalmasna xdmt edr. Msln,
seysmk dayanql naat normalarnn hazrlanmas v bunun ttbq n cdd nzart sstem, qruntun
keyfyytn gr raznn zonaladrlmas v s..
nfrastrukturlarn fzk davamszln qymtlndrmk n br ne mkro v makro sullar
mvcuddur k, bunun n d nfrastrukturlarn hr kompanentnn ayr ayrlqda mhnds- naat prnsplr
l davamll hesablanr v bu qymtlr brldrlrk stnln ntcy glnr (1).
Makro sulda s mum mnada, nfrastrukturlarn davamszl hrn (blgnn) nkaf ratndn
asldr- halnn tlabatna xdmt edn qurular n zaman, harada, nec, n qdr tez v n n tklmlr.
Baxmayaraq k, hr br hr (blg) z- zlynd spesfk xsusyytlrl scyyldr, ancaq hrlrn
nkaf tarxnd v Davamszlq xsusyytlrnd bz oxar chtlr d olur. hr nfrastrukturu zlzly
qar zdlnmy tsadfn Davaml (gr, nnv naat sulu seysmk dayanqlq baxmndan
mvffqyytl ola bilir) s, v ya blrk, yaxud da br ne kombnasyann ntcs olaraq nkaf etdrl
blr. gr bu xsusda nkaf tarxnd hrn ans gtrmybs, onda o blncl br kld dayanql yen
nfrastruktur yaratmaldr. Bunun n s vvlc bu n n drcd vacblyn anlamaq lazmdr, yn 1-c
sbb, motv olmaldr, sonra s 2-c vast, 3-c vsat v 4-c mkanlar olmaldr.
Sbb- nfrastrukturlarn na olunmas zaman zlzl rsknn mvcudluunu anlamaq v bu problem
mract etm sty, yn hrn dgr problemlr konteksnd rsk problemnn yolverlmz cddlyn qbul
etmk demkdr.
Vast-Dayanql nec yksld blmy yrnmk. Smrl seysmk normalar yaradb,
qanunldrb v hyata kern mtxss v tklatlara sahb olmaq.
Vsat-seysmk normalar hazrlayb, hyata kermk n malyy resurslar ld etmk.
mkan-mnasb, lverl zaman, nfrastrukturu yaratmaq tlabat el br vaxt ortaya xmaldr k, o
zaman sbb, vast v vsat olsun. Khn tkllrn nsbt ox olan hrlrd bu tlabat daha vacbdr. N
qdr yen bna olursa o qdr khnlmnn mnf effekt az olacaqdr. Lazm qdr fzk mkan olmas
lazmdr k, nkaf edn hal el yerldrlsn k, nfrastrukturda ox sxlama olmasn v kommunkasya
255
Texnika blmsi
xtlrnn tkrarlanmasna yer olsun. Kfayt qdr zaman olmaldr k, nfrastrukturlarn nasn yuksk
keyfyytd yern yetrmk mmkn olsun.
hrn (blgnn) nkaf xsusyytn myyn etdkdn sonra, nfrastrukturlarn Davamszlna daha
ox tsr edn gstrclr selr v ayrayrlqda qymtlndrlrlr. Bu gstrclr km seysmk normalar,
hrn srvt, hrn ya, hrn bym srt, halnn sxl v naat materallarn qeyd ed blrk.
Seysmk normalar gstrcs hrd nfrastrukturlarn yaradld v bnalarn na edldy zaman
seysmk rsk amlnn olmasn v onun dqqt alnmasna hans drcd tlabat olduunu v bu zaman
smrl seysmk normalar lyb, qanunldrb v ml edck tklat v bu tklatlar tmsl edn
xslrn olmasn znd ks etdrr.
Seysmk normalar gstrcsnn hesablanmas aadak addmlarla hyata kerl blr: 1- c hrn
seysmk normalarnn myyn mqdarda dydy etalon llr myyn edlr; 2- c hr etalon- llr aras
perodlarda hrn seysmk normalarnn tkmllms svyysnn qymtlndrlms; 3- c hr perodda
hr gln halnn hrd vvlk sayna gr artm faz; 4- c xsus metodkaya gr hrd seysmk
normalara ml edlm svyysnn hesablanmas; 5- c seysmk normalar gstrcsnn hesablanmas (1).
hrn (blgnn) srvt gstrcs hrd naatn mum normalar km seysmk normalara tlb
v ml edlms n ld olan resurslarn mqdarn fad edr. O hrd layhlndrm v naatn mum
keyfyyt l baldr. hrn srvt gstrcs hr adam bana dn orta llk daxl nvestsya mqdarna
brabrdr. Hmnn, o hr adam bana dn orta llk sas kaptal qoyuluu artm km d qymtlndrlr.
hrn ya gstrcs khnlm effektnn hans drcd nfrastrukturlarn Davamszln artrdn
ks etdrr k, bu da str hal strs d nfrastrukturlarn slahyytl nmayndlr trfndn myyn
edlrk nfrastrukturlarn orta yann gstrcs olur.
hrsalmada sas amllrdn br d artan haln yerldrmk n fzk mkan tlabatdr, nk
nfrastrukturlar el yerldrlmldr k, hyat hmyytl kommunkasya xtlrnn tkrarlanmas n lazm
qdr yer olsun. hr hddndn ox sx olduu zaman ox byk ehtmal k, daha seysmk chtdn thlkl
razy sahb olacaqdr (msln, srt yamac v ya sn dzldlm raz).
Burada halnn sxl gstrcs hrn nkaf n adekvat mkan olma drcsn gstrr v
eynyl seysmk thlk aml km hesablanr.
nkaf edn lklrd hal o qdr srtl nkaf artr k, yen halnn saxlanmas n masr
keyfyytl, seysmk davaml nfrastruktur yaratmaq kfayt qdr srtl ola blmr. Ona gr d hrn
nkaf srt gstrcs hrn yen nfrastrukturlar yaratma kfayt qdr vaxt olmas nkann ks etdrr
v halnn br dvrdk sayndan 50% artm dvrn qdr ken llr mqdar l llr.
naat materallar gstrcs slnd seysmk normalar rvsnd l alnmaldr. Ancaq kk
hrlrd v knd yerlrnd sasn nnv naat materallar v sullar xarakterk olur. Buna barz msal
olaraq gstrmk mmkndr k, 1902- c ld amax hrnd ba verm zlzlnn ntclr
aradrlarkn, yerl tknt materallarndan stfad olunmas v seysmk normalara ml edlmms dantnn
mqyasnda sas tsredc aml olmudu (2). Bundan baqa 1999- cu ld Azrbaycann br cox rayonlarnda
hss olunmu Ada zlzls zaman, hmn rayon razsnd dalan bnalarn byk ksryyt yerl naat
materallarndan na edlm frd tkllr d.
halnn seysmk davamszl- zlzl ntcsnd yaralanacaq, hyatlarn tr blck v ya evszeksz qalacaq, yaxud da gndlk hyat trzlr pozula blck nsanlarn xsusyytlrn tsvr edr. Bura
hmnn bu nsanlarn balarna glck hr hans flakt zaman, onunla bacara blmk qablyytlr d
addr. halnn seysmk davamszl hr daxlnd br ne myyn varyasyada ola blr k, bu da onlarn
ya, etnk qruplamas, sosal tmnat, qtsad statusu v s. l baldr. Zlzlnn gzlnln tsr hr
hals zr brabr kld paylana blr, ancaq bu paylanma kk hcmlrd yksk seysmk davamsz olan
nsanlar zr tmrkzldrl blr. halnn davamszl kompanent z fzk, qtsad v sosal
davamszlqlara bln blr.
halnn fzk davamszl, hr halsn ox v ya az davamsz fzk xsusyytlr znd ks
etdrr. Nsbtn davamsz qrupa uaqlar, qocalar, lllr, xstlr v haml qadnlar addr. Bu xsusyytlr
nsanlarn uan bnadan tez xma, yaralanmadan sonra saalma v ya zlzldn sonra yaranm ar rat
dzm v s. qablyytlrn potensal tsr km vacb ola blr.
halnn qtsad davamszl hr saknlrndn zlzly qdr madd tnlkl yaayanlarn, kasb
v szlrn zlzldn dyn zrrdn sonra daha tnlkl qtsad vzytlrn brpa edblmlr faktn
qlandrr. Onlar yaralanma v ya dgr zdlr aldqdan sonra, bunu malc etdrmk n madd mkana da
sahb olmaya blrlr. Madd mkanl saknlr nsbtn onlarn mruz qald malyy tgs, glrlr l
mqysd ox yksk faz tkl edr v onlarn ehtyat mantlr v yax kredtlr mkanlar olamadndan,
lk nvbd bu tp nsanlarn yardma cdd ehtyac olacaqdr.
halnn sosal davamszl s tsr tez- tez qeyrproporsonal payda mruz qalan myyn
haylnm qruplarda tmsl olunan xslr br fakt km baxr. Bunlar, yerl dld danmayanlar, evszlr v
baqa azlqlardr k, onlar resurslara v syas hakmyyt mhdud kld yol taprlar. gr bu qruplar hrn
nsbtn thlkl yerlrnd yaayrsa, bu cr mhdudyt Davamszl br daha artrmaa xdmt edckdr
256
Texnika blmsi
v rskn azaldlmasndan mhrum olacaqlar yaxud da Tcl Tdbr v Brpa Qvvlr trfndn qeyrproporsonal, az dqqt grcklr (3).
qtsadyyatn Davamszl- verlm tsr svyysnd gzlnln qtsad axn pozulmalarnn cddlk
drcsn v paylanmasn tsvr edr. qtsadyyatn davamszlna dolay tglr; yn qtsad sektorda
brbaa fzk zdlnm sbbyl deyl, qarlql laqd olan sektorlar fzk zdlndy n onlarn
tchzatnda ba vern pozulmalarn tsr l, yaxud nzbat- dar sstemn, kaptal qoyuluunun pozulmas l
v hmnn, xdmt v malarn xracatna tlabatn azalmas sbb l ml gln tglr addr (4). Bu
zaman fzk nfrastrukturlarn rsk meylly v davamszl myyn drcd brbaa qtsad tglrn
mqdarn, qtsadyyatn rsk meylly v davamszl s myyn mnada dolay qtsad tglrn mqyasn
myyn edr.
Hesablanm dolay qtsad effekt analz aparlan zaman baxlan nqtey- nzrdn asl olacaqdr. Bu
baxmdan brncs, analz ad edln glr v tg dylck, gr, yerl nzbat dar saknlr yardm
edcks bu mqdar onlarn nzrnd glr hesab olunacaqdr. Ancaq regonal nqtey- nzrdn bu glr yox,
tg hesab edlckdr. kncs s mum mqdardan br nsbt klnd gtrln tglr, analzn hans
nqtey- nzrdn aparlmasndan ox asl olacaqdr, nk hr br element mxtlf mnada mum srvt
hesab olunur.
Aada zlzlnn gtr blcy dolay qtsad tgy nqtey- nzrdn dqqt yetrk: 1- c hr
(byk mrkz sah), 2- c lk, 3- c rktn, sektorun v ya vlayt rayonlarnn frd tsrrfatlar. Tcrb
gstrr k, byk mrkz sahlr nqtey- nzrndn dolay qtsad tglr hss edlmzdr (5). Buna s sas
sbb grnr k, flaktdn sonra regona gln xarc yardmlardr k, bu da dolay qtsad tglr
kompensasya etm olur.
gr qtsad effekt mll mqyasda nzrdn kerlrs, onda zlzldn zrr km hr edln
dvlt yardmlar mll neqatv ntc km baxlacaqdr. Flakt zonasna edln dvlt yardmlarnn v
tmnatnn dyr lknn baqa regonunda yaxud da glck nsllr n nzrd tutulan yatrm
proqramlarnn kslms, verglrn artrlmas v s. km mnf tsrlrl ks edckdr. Ancaq hesab edlr k,
bu km mnf tsrlr, msbt effekt hesab edln flakt zonasna knardan edln yardmlarla, txmnn
kompensasya edlr (5). gr dolay qtsad tglr regonal deyl mll nqtey- nzrdn baxlm olsayd, bu
halda dolay tglrn mtlq dyr ox byk olard, nk xarcdn edln yardmlar dolay qtsad tglr
azaltmaq n br kompanent km baxla blmz. Ancaq nsb mnasbtd mum dolay tglr mll
qtsadyyat n daha az olard, nnk regonal qtsadyyatn dolay qtsad tglr.
rktlr, sektorlar v yerl coraf- nzbat razlr nqtey- nzrndn s madd chtdn ox sayda
trn v eyn zaman da qazanan olacaqdr. Msln, tsvvr edk k, br market dalmdr, ona gr d o alt
ay balanmdr. Bu market cdd kld qtsad zrr mruz qalacaqdr. Ancaq o razd salamat qalb
falyyt gstrn baqa br market dalan marketn xdmt etdy stehlaklar hesabna daha da qtsad nkaf
edckdr. stehsal vahdnn rsk qar Davamszl onun glr, dyclk qablyyt, satla blm mkan,
ehtyat, mtr axn, bazara x qablyt, gzar laqlr v syas tsr mkanlar l myyn edlr (6).
Zlzlnn qvvy v sas kaptala (danmaz mlak, mal ehtyat v s.) brbaa tsr yerl qtsad
axnda cdd pozulmalara v stehsal proseslrnn pslmsn sbb ola blr. Bellkl, hr (blg)
qtsadyyatnn Davamszl 1- c hrdk brbaa fzk dalmann klndn, 2- c tmnat v
tlabatlarn qeyd olunan dolay zrrlrn mnmumladrmaq n onu tkl edn sektorlarn zlzlnn
brbaa effektlrn udma qablyytndn, 3- c qtsadyyatn strukturundan v 4- c tcl tdbr v brpa n
sas vast olacaq xarc yardmlarn mqdarndan asldr.
Sosal- mdn sstemn davamszl- hrn (blgnn) sosal v mdn strukturunda ayr ayr
msss v tklatlar, yaxud da bunlar arasndak laqlr tsvir ed blr. Brncs, mssslr
nfrastrukturun v qvvsnn dalmas zndn z funksyalarn tam yern yetr blmzlr v knc
s, br tcl tdbr v brpa hsss rolu oynamaq km zlzlnn ntclrn aradan qaldrmaq n lav
yklnmy mruz qala blrlr. Sosal- mdn mssslr brldrn nfrastruktur qeyr dayanql hala d
blr, yaxud da paralana blr. Bu aml zlzlnn myyn tsr svyysnd dalmann ehtmaln,
cddlyn v drcsn myyn edn hrn (blgnn) sosal- mdn nfrastrukturunun xsusyytn
gstrr. 1972- c ld Nkaraquada ba verm zlzl ntclr sosal vzyytn zlzlnn ntclrnd
nec tsr edc olduunu gstrn barz br nmundr. mumyytl, sosal- mdn davamszlq syas
sstemn tpndn, yerl msss v tklatlarn gc v aralarndak laqlrdn, qruplarn br- brndn ayr
hrkt etm meylndn v daxl mexanzmlrn mkanlarndan (msln, zn yardm, al daxl yardm v
s.) formal nsttutlarn zrn dn yk azaldaraq, nfrastrukturlarn atmazlqlarn aradan qaldrmaa
almaq v s. km amllrdn asldr (6).
Son illr qdr inaatda antiseysmik tdbirlrin iqtisadi smrliliyini xarakteriz edn gstricilr cox
az istifad olunurdusa da, artq inaata kapital qoyuluunun kskin kild artmas seysmik dayanql inaatda
seysmik riskl birlikd bu gstricilr d cox hmiyyt qazandrmdr. Grnr buna br cox sbb vardr ki,
bunlardan n diqqti clb edn is mhndis taprqlarna statistiki yanamann artq geni kild qbul
edilmsidir. Digr bir sbb is zlzldn dyn zrrin azalmamasdr, baxmayaraq ki, seysmik dayanql
inaatn tlblrin cavab vern yeni tikiln binalarda halinin thlksizliyi daha ox tmin edilmidir.
257
Texnika blmsi
Btn bu sbblr grdir ki, dnyann hr yerind olduu kimi lkmizd d antseysmik tdbirlr
kiln xrclr hr il artrlmaqdadr. Buna insanlarn tlf olmas v zdlnmlri yn il baxldnda is
bu cr tdbirlrin zruriliyi iqtisadi parametrlrl mqayis olunmamaldr.
QAYNAQLAR
1. Davidson, Rachel. 1997. An Urban Earthquake Disaster Risk Index. The John Blume Earthquake Engineering
Center, report no. 121. Stanford. California Blum Center.
2. .. 31 1902 . . , , 9, 1903.
3. Blaikie, Piers, Terry Cannon, Ian Davis, and Ben Wisner. 1994. At risk: Natural hazards, people`s vulnerability,
and disasters. London: Routledge.
4. Cochrane, Harold C. 1996. Is Northridge a model for future events?: What are the economic consequences with and
without insurance and federal assistance? In The Northridge earthquake. Analyzing economic impacts and recovery
from urban earthquakes: Issues for policy makers. Proceedings of a conference in Pasadena, California, October 1011, 1996, by the Earthquake Engineering Research Institute and Federal Emergency Management Agency.
5. Risk Management Solutions, Inc.1997. Hazus 97: Earthquake loss estimation methodology. Technical Manual.
Prepared for National Institute of Building Sciences. Menlo Park, California.
6. Albala-Bertrand, J.M. 1993. The political economy of large natural disasters with special reference to developing
countries. Oxford: Clarendon Press.
AZRBAYCAN MSTQLLYNDN SONRA

AZRBAYCANDA NFORMASYA TEXNOLOGYALARI
TTBQNN NKAFI
YUSFOV Y. N.
Doma Azrbaycanmz z mstqilliyini qazandqdan sonra lkmizd bir ox sahlrd inkiaf getdi v
gedck. Bu inkiaf hm siyasi, hm iqtisadi, hm thsil v bir ox digr sahlrd d zn biruz verdi.
Atks elan olundu, qanl mharib hllik dahi olsa dayandrld. srin mqavilsi saylan Bak Ceyhan neft
boru kmrinin kilmsi mqavilsi imzaland v hyata keirildi. lkmizd bir ox universitet, mktblr v
digr thsil ocaqlar alb v almaa davam edir.
Bu inkiaflarla yana dnyada son drc srtl inkiaf edn v srtinin azalacana bh olan
texnologiya z yerini hm dnyada hm d lkmizd tutur. XX v XXI srin texnologiya sri olacandan
bildiyim drcd bhsi olan az insan taplar. Son dvrn nailiyyti saylacaq texniki avadanlq bilgisayar
(computer) durmadan inkiaf edir. Yarand 50-ci illr rastlayan bu aparat son drc srtl inkiaf edir.
Bilgisayarn inkiaf srti ay, illrl deyil saatlarla llr adt. Bilgisayar deyiln avadanlq prossesor, monitor
v daxil edici qurulardan ibartdir. Bilgisayar insanlarn verdiklri mirlrl ilyn bir robot kimi baa dl
bilr. Amma o hl grlck ilri yerin yetirmk n qrar qbul ed bilck drcd deyil. Glin
bilgisayarn daxil olduu sahlr baxaq onda grrik ki, onun daxil olmad el bir sah yoxdur. Demk olar
ki, ofis v i yerlrind, zavod v fabriklrd, siyasi v iqtisadi tkilatlarda, kosmik ilrd, neft sahlrind,
thsild, bir szl quruda, suda v havada da istifad edilir. Yaadmz dnya onunla brabr mn deyrdim ki
kiilir. NTERNET (beynlxalq bk) deyiln dnyada global bk vasitsi il insan ninki z lksind
htta dnyann istniln lksind hm dostu il hmd digr insanlarla bir ne saniynin rzind nsiyt qura
bilr.
Azrbaycanmzda da bu inkiaflar z ksini tapr. Bu texniki nailiytlr bizim lkmizd d istifad
edilir. Thsil ocaqlarnda bilgisayarlar tlb v agirdlr yrdilir. Azrbaycanmzda keiriln deputat
sekilri vaxt rayonlardan bilgisayarlar vasitsi il annda mrkz mlumat trlrd. Dvlt tkilatlarmzda
v zl tkilatlarda, i yerlrind htta evlrd d istifad edilir. Artq insanlar kazlar irisind boulmur.
Hr hans mlumata insanlar bir ne saniy rzind ata bilirlr. Bununla ilrin srti tezldirilir, asanladrlr
bir i bir ne insan vzin bir insan kifayt edir.
Bildiyimiz kimi insan hr hans qrar qbul ednd, znn qrar vercyi sah haqqnda indiy kimi
toplad mlumatlara saslanr. Toplad tcrb istiqamtind verdiyi qrar nticnin istdiyi olmas ndr.
Artq dnyada v lkmizd insann bu ynnd istifad edrk bilgisayarlar vasitsi il Expert Sistemi
adlandrlan sistemlr yaradlr ki, bu sistemlr hr hans sah zr expert saylan insanlarn o sah zr
topladqlar biliklri bilgisayar vasitsi il toplayr v hmin sahd hr hans xan problemin aradan
qaldrlmas n qrarlarn qbul edilmsini tmin edir. Bu kimi sistemlr n ox neft sahlrind, tibbi ilrd
istifad edilir. Bu sistemlr misal olaraq VP Expert sistemini, GURU sistemini v Azrbaycan Neft
Akademiyasnda yaradlm ESPLAN sistemini gstrmk olar.
258
Texnika blmsi

.., ..
,
- , -
. , -
,
. - ()
. - -. ,
, .. ,
.
- . - ()
(). -
- .
, - -
, - .
. ,
, - ,
.
, - . -
,
.
,
, :
= 0 + 1 1 + 2 2 + ... + a n x n
- ; 1 ; 0 ; i
.
= a 0 + a1 x1 + a 2 x 2 + ... + a11 x12 + a 22 x 22 + ... + a12 x1 x 2 + a13 x1 x3 + ... + a1n x1 x n + ...

2
xi - ; xi , x j -
; aij - (i, j
).
: = A x
b1
1
x ...x
b2
1
bn
n
i=n
= A xibi
bi
i =1
i- (bi
, ); -
;
:
i=n
= a1b1 x1 a 2b2 x2 ,..., a nbn xn = aibi xi
ai
bi -
i =1
259
Texnika blmsi
= l f ( x1 ,..., xn ) = exp[ f ( x1 ,..., x n )]

f ( xi ) - i i=1,2,,n.

.
(
):
i =n
= f1 ( x1 ) f 2 ( x 2 )... f n ( x n ) = c f i ( xi )
i =1
f i ( xi ) xi ; c .
, ,
. ,
,
- .
, -
,
.
:
y = a 0 + a1 x1 + a 2 x 2 + ... + a n x n
, y = a 0 + a1 x1 + a 2 x 2
( a 0 , a1 , a 2 ), -
y , .. :
[(a
+ a1 x1 + a 2 x 2 ) y ] = min
2
-
a 0 , a1 , a 2 . - a 0 :
f
= 2 [(a0 + a1 x1 + a 2 x 2 ) y ] = 0
a0
:
y = Na
+ a1 x1 + a 2 x 2
1 :
f
= 2 x1[(a0 + a1 x1 + a2 x2 ) y ] = 0
a1
:
x y = a x
1
+ a1 x12 + a 2 x1 x 2
2 :
f
= 2 x 2 [(a 0 + a1 x1 + a 2 x 2 ) y ] = 0
a 2
:
y = a0 x 2 + a 2 x 22 + a1 x1 x 2
3
, :
260
Texnika blmsi
y = Na + a x + a x
x y = a x +a x +a x x
x y = a x +a x x +a x
0
2
1
1 2
1 2
2
2
, :
( y ~y )
(y y )

() (R). -
(roj)
, - (y),
. ,
.
, ,
: r =
yx y x
x y
( y y )2 ( N 1)
y = y2 =
y .
x = x2 =
x:
y2 x2
( x x )2 ( N 1) .
y x, :
y2 = ( y y ) ( N 1)
x2 = ( x x ) ( N 1) .

.
:
R = 1
D
11
: D ; D11 -
, ..
.
:
Ry
ryx2 1 + ryx2 2 + 2ryx1 ryx 2 rx1x 2

1 rx21x 2
x1 x 2
i
.
ry
=
xix1 x 2... xn
D1i
D11 Dii
D1i, Dii i-
i- i- .

:
ry
=
x1 x 2
ryx1 ryx2 rx1x2

(1 ryx2 2 )(1 rx21 x2 )
261
Texnika blmsi
ry
=
x1 x 2
ryx2 ryx1 rx1x2

(1 ryx2 2 )(1 rx21 x2 )

ryx .

;
( ) .

.
.
.
, .
,
.
,
.

. ,
.
,
.

.
Primavera, Open Plan,
Microsoft Project, Time Line .
, , COMFAR PROPSPIN, -
- .

-
. , -
. ,
-
- .
, - -
- .
-
, -- ,
, ,
.

(
) : -
-; ( );
- ; -
; ; --
; - ;
;
-; ;
- ;
. :

;
262
Texnika blmsi

;

;
;
-
:

;
- ,

, , ,
;

. ,
;

-
, -
;
- -
-
-
;
,
;

.
5- ,
- .
, -
15-20%, - 10-15%,
5-6 , ,
, -
.
,
.
THE RELATION BETWEEN FUZZY MEASUREMENTS AND

CRISPY MEASUREMENTS
AHN M.
Gaziantep University - Turkey

msahin4@yahoo.com
Abstract - In this article we will show that every crispy measurements which is definite and not
summative but summative is fuzzy measurement. In addition, it will be shown that the reverse is not true.
Additional bounds between crispy and fuzzy measurements will be given. Finally, some main definitions and
theorems related to generalized fuzzy measurement will be given.
Key Words: Lebesgue measurement, Borel sets, fuzzy measurement
263
Texnika blmsi
1. INTRODUCTION
R , [0,1] and [0,1[ will always be equpped with algebra of Borel sets. Let shows lebesgue
measurements. If g : [0,1] R , g (0) = 0 , g is a non-decreasing and left-continuous function, g is a set
function measurement and unique on ([0,1[,B ) when < [0,1] . In our study X will be accepted as a
general set.
algebra . Let = S (K ( ) )
algebra including as a subfamily here = S (K ( ) ) .
Lets consider a produced fuzzy
shows the smallest produced fuzzy
If m is a fuzzy measurement on ( X , ) , we consider whether m has an extention to X ,
That is, m is an fuzzy measurement defined on X ,
) which corresponds m on .
) or not.
2. MAIN DEFINITION AND THEOREMS

Definition 2.1. If
the area under
[0,1] X is a subset of
X , the set
Definition 2.2. subfamily of [0,1]
o = {( x, y ) X x [0,1] y < ( x)} is called
which has following properties is called algera defined on X.
i)
[0,1] , ( constant and ) .
ii)
, 1
iii) ( n )
: sup n
nN
nN
The ordered pair ([0,1] , ) is called fuzzy measurable space.

X
Definition 2.3. When A , algebra defined on X is given, the family of all A-B measurable functions
form fuzzy algebra. This is called algebra produced with A. If there is A crispy algebra when
= ( A) a fuzzy algebra is called produced fuzzy algebra.
Definition 2.4. If
is an algebra defined on X, A ( ) is the smallest
algebra defined on
X x [0,1] and it includes the set { o : } as a subfamily.

Proposition 2.5. Let be fuzzy algebra defined on X. Lets consider a set m which is defined
*
from into R+ = R+ {+ }. If we want to generalize crispy measurements, m should provide following
conditions:
i)
m() = 0
ii)
, v : v m( ) m(v)
iii)
, v : m( v) + m( v) = m( ) + m(v)
iv)
( n ) nN N , ( n ) nN (m( n )) nN m( )
v)
m(1) = 1
vi)
m(1) <
vii)
[0,1] ( constant ) : m( ) =
viii)
( n ) nN N , ( n ) nN (m( n )) nN m( )
ix)
: m(1 ) = m(1) m( )
algebra defined on X and A ( ) be crispy algebra defined

on X x [0,1[ and produced with { : } . If Q is finite measurement defined on X x [0,1[ , then
m : R+* the set function Q( o ) is finite fuzzy measurement.
Proposition 2.6. Let
be a fuzzy
o
264
Texnika blmsi
Proof. It is easy to see m provides the properties in (i), (ii), (iii). If Q is finite the (v) property of the
Proposition 2.5 is provided easily. In order to prove this lets consider a sequence of
of
( n )nN
( n )nN N
in the form
and .Then
o = U no .
nN
So from the upper continuous of Q it is easy to see
(Q( ))
o
n
nN
Q( o ) and m( no )
nN
m( ) .
3. THE CHARACTERIZATION OF INFINITE FUZZY MEASUREMENTS USING MARKOFF

KERNELS
Definition 3.1. From (X, A ) to ( [0,1[ ,B [0,1[ )
for B B [0,1[ , K ( , B ) : X R
X K ( X B )
for x X : K ( X , ) : B [0,1[ R
B K ( X B )
the function of K : Xx B [0,1[ R is called kernel.

If for x X , K ( x, [0,1[) = 1 then K is called Markoff kernel.
Theorem 3.2. Let P be finite probability measurements defined on (X, A) and K: (X, A)
([0,1[,B [0,1[ ) be Markoff kernel.
The function m : R provides following conditions

i)
m(0) = 0
ii)
, v : m( v) + m( v) = m( ) + m(v)
iii) ( n ) nN , : ( n ) nN (m( n )) nN m( )
Proof. See [2]
Theorem 3.3. Let = (A) be produced algebra on X and m : R+ be a functional. In this
case following statements are equivalent
i)
m is a finite fuzzy measurement on ( X , )
ii) There are finite P measurement and P defined on (X,A) and K Markoff kernel which is defined in
unique way everywhere such that for
, m( ) = K ( x, [0, ( x)[ )dP( x)
iii) There is only one finite Q measurement on ( X x [0,1[ , AxB) here for
Proof.
m( ) = Q ( o ) .
(i) (ii) ( See Klement (1980),[2]).

(ii) (i)
In this case produced algebra = ( A) . If A( ) and AxB algebra are taken as equivalent
the proof will be completed.
(ii) (iii)
When finite P measurement and K Markoff kernel are given. H x is x corressection of H, in other
words when
H x = {y [0,1[ ( x, y ) H }, Q : AxB R+
H K ( x, H x )dP( x) is finite measurement.

In this case, for every
, xo = [0, ( x)[
completes the proof.
265
Texnika blmsi
algebra produced on X , m be finite fuzzy measurement on

( X , ) and Q be finite measurement on ( X x [0,1[ , AxB).
(A)be fuzzy
In this case following properties are given

i) m provides the property (v) in Proposition 2.5 Q is a probability measurement.
ii)
m provides the property (vii) in Proposition 2.5 P2 , Q =
Proposition 2.5 for every
iii) m provides the property (viii) in
( x X ) Q(G ( ) ) = 0
iv) m provides the property (ix) in Proposition 2.5 for
( x X ) Q(G ( ) ) = 0 and Q is symmetric to
1
2
and ( x) < 1 ,
and
, ( x) < 1 and
in other words,
H Ax ( [0,1[) : Q( H ) = Q({( x, y ) Xx ]0,1[ ( x,1 y ) H }) .

Proof. The proofs (i) and (ii) can be easily seen.
( x) < 1, Q(G ( ) ) = 0 is provided

continiuous.In other words, ( n ) nN . So by applying
iii) Firstly, Lets suppose for
( n ) nN
and the sequence

the property (ii) in
Proposition 2.5 and using known properties of Q.
m( ) lim m( n ) = lim Q( no ) = Q ( no )
n
nN
Q( (G ( ) /( X x {1})) Q( o U G ( (1 (1 / n))
o
n
Q( ) + Q(G ( n (1 1 / n))
nN
nN
= Q ( ) = m( )
o
So the property (viii) in Proposition 2.5 is realized.
, so that for every x X , ( x) < 1.

n = [(1 + (1 / n)) ] 1 . ( n ) nN N and ( n ) nN
On the other hand, lets choose

For every x X ,
So,
n ( x) > ( x).
Q(G ( ) ) = Q o G ( ) Q( o ) = Q I no Q( o )
nN
is obtained.
o
o
= lim Q( n ) Q( ) = lim m( n ) m( ) = 0
n
iv)
For n N ,
nN
Firstly, lets consider the property (ix) in Proposition 2.5 is provided. Then for any sequence of
( n ) nN N , which is ( n ) nN ,
(m( n ) nN ) m( ).
Because of the property (iii) the first part of the property is provided. In order to show that Q is
symmetric to 1/2, it should be shown that,
D = {H Ax (]0,1[) Q( H ) = Q({( x, y ) Xx]0,1[ ( x,1 y ) H )}
is a Dynkin sysytem. (See [1]).
Xx ]0,1[ D
G, H D : G H H / G D
If for ( H n ) nN D : are disjoint by two U H n D
N
If for
G, H D G H then
266
Texnika blmsi
Q( H / G ) = Q( H ) Q(G )
= Q({( x, y ) ( x,1 y ) H }) Q({( x, y ) ( x,1 y ) G})

= Q({( x, y ) ( x,1 y ) H / G})
Let H 1 , H 2 ,..., D disjoint by two. So,
Q U H n = Q( H n ) = Q({( x, y ) ( x,1 y ) H n })
nN
nN
nN
= Q({( x, y ) ( x,1 y ) nN U H n })
is written.
As a result it is shown that D is a Dynkn system. In order to show that D is equal to Ax(B
enough to show that D includes the subfamily
]0,1[ ). It is
= {Ax[ , ] A A,0 < < < 1}
which is the producer of Ax(B ]0,1[ ) which is closed according to cross-section process.
Lets choose Ax , so,
Q( Ax[ , [) = Q ( .1A ) o /( .1A ) o = m( .1A ) m( .1A )

= m(1 .1A ) m(1 .1A )
= Q((1 .1A ) o ) Q((1 .1A ) o )
= Q( Ax[1 ,1 [) + Q( Ax{1 }) Q( Ax{1 })
Q(G (1 ).1A ) = 0 Q(G (1 ).1A ) = 0
= Q({( x, y ) ( x,1 y ) Ax[ , [})
is written.
So, A x[ , [ D , that shows
D.
, then
m(1 ) = Q ((1 ) ) = Q({( x, y ) y [0,1 ( x)[})
In order to show its reverse lets choose arbitrary element

o
= Q({( x, y ) y ]0,1 ( x)[}) + Q({( x,0) ( x) < 1})
Here
Q({( x,0) ( x) < 1}) Q(G (0) ) = 0
= Q({( x, y ) 1 y ] ( x),1[})
= Q({( x, y ) y ] ( x),1[}) + Q({( x, y ) y = ( x) < 1})

Here
Q({( x, y ) y = ( x) < 1}) Q(G ( ) ) = 0
= Q({( x, y ) y [ ( x),1[})
= Q( X x [0,1[ ) Q( o ) = m(1) m( )
is written. So property (ix) in Proposition 2.5 is provided.
Remark 3.5.
i) It is easily seen that the properties (i) and (ii) of Proposition 3.4 are valid in the fuzzy
which is not produced if there is a measurement which corresponds to Q.
ii) If we generalize the properties (iii) and (iv) in Proposition 3.4, A ( )
algebra
G ( ) and {( x, y ) ( x,1 y ) H } and as a result we meet the

problem with and H A ( ) .
N
If the sequence ( n ) nN is continuous to ( n ) nN then,
algebra
will not include
267
Texnika blmsi
G ( /{ n > }) = {( x, ( x) x X , n N : n ( x) > ( x)} A ( )

and
G (m( n ) )nN m( ) Q(G ( /{ n > }) ) = 0
is written.
4. GENERALIZED FUZZY MEASUREMENTS
on defined on ( X , ) .
be produced fuzzy
algebra defined on X and m be finite fuzzy measurement
If there is m measurement defined on ( X , ) which is finite extention then there is a crispy Q

measurement defined on
( Xx [0,1[ , A ( )) in the form of m( ) = Q( 0 ) .
Proof. If there is such m , Q measurement defined on ( Xx ]0,1[ , K ( ) x B) who has restriction
to ( Xx [0,1[ ) which provides the equation of m( ) = Q ( ) because of the Theorem 3.3.

o
Remark 4.2. Since there is not always Q which provides equation of m( ) = Q ( )

0
this, shows, the extension problem does not always have solution.
Result 4.3. The extention problem under suitable hypothesis defined on
is the same as the question of
crispy measurement which provides the equation of m( ) = Q ( ) ([4]).

0
Let N = X nN X n indicates countable product. Here, a set of positive integer numbers which is
equipped with X n = N separable topology is a complete metric space
Definition 4.4. If X is a complete separable matrix space, Y which is subset of X is called analytic
N there is a continuous f function from N on Y.
The family of analytical subsets of X is closed under the countable union and intersection. As a
subfamily, it includes family of Borel subsets of X.
Definition 4.5. A ( X,A) measurement space is analytical It is the existence of Y as analytical subset of
X which is complete separable metric space in the form of isomorph to Borel subset of X defined by ( X,A) , Y
Result 4.6. If ( X,A) is a Borel analytical space and A is countable produced sub
algebra, then for
every P measurement defined on ( X, A ).There is at least one P measurement on ( X,A) which has restriction
to (X, A ) correspond P. ( [4] ).
Result 4.7. The product of analytical spaces is analytical
Proof. The proof can easily be obtained from Proposition 3.4, Theorem 4.1 and Result 4.6.
has countable producer this is
measurement defined on
algebra defined on X. Such that A ( ) is produced as countable. If

particularly realised ( X , K ( )) is analytical and let m be finite fuzzy
be fuzzy
( X , ) , in this case following characteristics are equivalent.
i) There is finite extention m defined on ( X , )
when m( ) = Q( o )
( X x [0,1[ , A ( ) ).
ii) For every
there is crispy measurement Q defined on
REFERENCES
1.
2.
3.
4.
Bauer,H.,1972, Probability Theory and Elements of Measure Theory,Holt Rinehart and Winston, New York.
Klement, E.P, 1980, Characterization of Finite Fuzzy Measures Using Markoff-Kernels, J. Math. Anal.Appl. 75, 330-340.
Klement E.P., and Schwyhla, 1982, Fuzzy Sets and Systems, North-Holland Publishing Company, 7, 57-70.
Varadarajan, V.S., 1963, Groups of Automorphisms of Borel Spaces, Trans. Amer. Math. Soc. 109, 191-220.
268
HUMANTAR
BLMS
269
Humanitar blmsi

.

, .
.
.
, ,
.
,

. -, -,
.
-, -
,
. ,
,
, ,
.

, . ,

.
, .
, ,

.
,
- ,
, .

,
.
, , ,
, .
-, -
, .
- ,
.
, , , .
,
.
, .

.

. ,
, .
. ,
, .
,
,
. ,

270
Humanitar blmsi
. . ,
, .
,

.

,
.
,
.
,
, - , .
. - , , ,
.
- , ,
. ,
-
.
-
, ,
.
, ,
,
.

.
, .
,
.

,
. ,
, .

.

-, , ,
. ,
,
.
,
, ,
,
. .
, ,
, /, , -
. ,
, , , ,
.
. ,

, .

, ,
271
Humanitar blmsi
,
.

. ,

. , ,
.
, ,

, .
, -
, , - ,
,
- .
, - .
,
, .

, - , -
, .

, .
, - , ,
- , ,
.
, - .
, -
,, , .
, -
, ,
.
, - -,
.

. (.., .. ),. -
, .
, - .

-
.
, , -
,
, , - ,
. ,
, -, -
.
,
. -
. - .
- ,
, ,
, - .
.
, ,
, .
, , , ,
.
272
Humanitar blmsi
, ,
- -
. , , -
, -,
. , - .
- ,
. ,
, , , ,
/ .
,
.
-,
.
, - , .
, - , ,
.

..

.
, ,
, , , .
.

,
. ,
- .
, ,
, ,

. ,
- ,
? , . , - , ,
, .

, .
- .
.. .,
,
- ,
, , ,

. .

, - .
, , ( , , ),

.
,
.
, , .
273
Humanitar blmsi
,

,
.
:
, , , ,
.
, ,
.
,
, , ,
. ,
-,
. , , ,
, , ,
.
. - ,
, .
, , -
- , .

, .
, , .
,
,
.
.
. :
, .

.., ..

,
,
. , .
,
, 19
, -
. 7% - ,
.
,
. , ,
.
,
50- , .
,
,
,
, , .

. ,
, . ,
.
274
Humanitar blmsi
,
.

(),
.
219,620 ,
TEMPUS 20029-98 21
1998. 20 2001 .
( )

- .
:
- . , ;
. , ;
;
(. , ).
2 , .
"
" (
) , :
1. .
2. .
3. .
4. .
5. .
6. .
7. .
1999 .
.
, "", "",
"", "" " " 16 , 8
- .
,
,
, ,
.
,
, - ,
-.
1999., -,
,
10 .
() 12 ,
(. ).
2001
,
. (
), . ( ),
. 2001 2002
.
, ,
.
275
Humanitar blmsi

.., ..

,
. ,

- .
,
. ,
, .
:
- ;
- ;
- - ;
- ;
- , , ;
- .
. 1990-2000-
- 2- .
5000
4441
4500
590
608

15

495
4000
3500
4567
4500
577
4144
2998
3000
2500
301
2178
2155
2135
1968
2000
1500
1185
1046
1000
500
683
905
707
938
1005
969
707
707
374
92
93
84
79
69
0
1979
1989
1996
1997
1998
D - 1.
. :
- ;
- : ) ; ) ; ) ;
- : ) - ; ) ; ) ;
- (, ,
, , , ,
. )
-
.
119,4 1879
. .
276
Humanitar blmsi
2500
2185
2000
2099
2172
2006
1973
1918
1879
1500
1243
1000
942
1161
1184
938
988
1167
1137
1104
1084
839
836
814
795
210
500
290
240
240
230
230
210
1990
1992
1993
1994
1995
1996
,
:
1997
D - 2.

:
1. (-)
2. (-)
3. (-)
.
1 997 /98
1 996/97
1 60
1 51 1
1 994/95 1 5 6
1 486
1 993/94 1 5 1
1 449
1 992/93 1 46
1 432
1 990/91 1 33
1 409
1 000
4486
1 5 53
1 995 /96 1 63
45 1 9
1 61 3
1 62
4494
45 02
4447
447 3
45 34
2000
3000
4000
5 000
D - 3.
- i
,
. -
.
277
Humanitar blmsi

120000
99800
100000
82200
80000
42300
60000
2 7700
40000
20000
2 4000
4302
1 86
1986
3465
2 905
167
169
2288
169
195 3
118
1991
1995
19 96
199 7
D - 4.

.
,
.

(, , .)
. 25
.
160
140 18,2
20,2
18,8
120
16,1
17,3
18,7
22,3
89,2
86,3
82,4
79,8
100
80105,1 99,6
60
94,3
40
25
20 17
23
23
23
23
22
0
1990 1992 1993 1994 1995 1996 1997
D - 5.
1990-2000- thsi 1990- 4000
495 , 1990- 4567 608 , 2000-
1,5 . 1,4 .
1990-2000- 1,26,
1,22, 1,01 . 1,4
1,26 .
- ,
.
,
-
.

.
- ;
- ;
- .
-
(, , , )
.

.
278
Humanitar blmsi
- 1.
20 .
,
. 10

.
,
.
, , , ,
. 1990-2000- .
6000
5000
4605
4000 3680
4794
3677
4644
3598
4608
3544
4522
3537
4382
3372
= 0,94
= 0,91
4274
3354
3000
2000
1 000
0
1 990 1 995
1 996 1 997
1 998
1 999 2000
D - 6.
1 800
1 635
1 543
1 502
1 600 1 376
1 377
1 400
1 235 1 1 96
1 1 541 201
1 200
975
842 853
1 000
744 801
800
600
305
293 221
400
1 93 1 22 1 40
200
0
1 990 1 995 1 996 1 997 1 998 1 999 2000
= 0 ,6
= 1 , 03
= 1 , 04
D - 7.
, 1990-2000- 0,94,
0,91 . ,
0,6, 1,03 1,04 . ,
.

279
Humanitar blmsi
, .
. .
, , , ,
. ,
.
,
.
, , .
, , ,
- ,
, .
.
, ,
, . ,
, , ,
.
, ,
, .

. .
, . ,
,
. , ,
, . , ,
,
, .
.
, .
, ,
, , , . ,
, .
, ,
, , . .
, - ,
- ,
, ,
, .
.

, 2- .

.
, ,
. ,
. .
, , ,
, . ;
,
.
280
Humanitar blmsi
, , ,
, ,
.
. ,
, ,
, .
, .. ,
. ,
. ,
, .
,
.
, (, )
. ..
.
,

.
, -
. , . , , .
, , .
, , . , ,
,
.
.
XIX , ,
, , .
.
, ,
.
. - - .
, ,
, , -, , - , ,
.

. ,
.
, ,
.

.

1.
;
, .
:
( :
) ()
. ,
.
281
Humanitar blmsi
- , ,
.
2. ,
, ,
-
. , -
, , . ---
, , : , (), ,
w (), (). . ,
[] , [] -
- .
3.
, .
, , , - .
-
( .) . , - -
. , .
. ,
- , : (:
- . .1989, .51).
4. -
, .
, . , -
( .)
, . .:
( . -; ). ,

.
: .
D

. .

,
. ' ,
. 80-
-, , , ', , ' , ,
', , ', . , , , ,
, , , , , , ,
.
-
. -
,
. .
,
.

:
1. -, -, -, -; ( ), (-), (), (),
(), (), ().
2. ; (), ( ), ( ),
(), ( ), (), ( ).
3. -, -; (; '), ().
4. -; (), (), (), (), ().
5. -, -; (), ().
282
Humanitar blmsi
, '
: (), (), (), (), (),
() .

, - .
, , , , , , , .
.
.
: , , .
-
.
. ,
.

.
'
.
: (), ('), (), (), (),
(), (), (), (), (),
(). , -
' .
, - ,
: ( )
, . ,
- , .
, ' '
.., .., ..

. , , .
. .
, .
, ' .
,
, .
- .
, ' . .
, , , .
, , '
.
-' .
' '
. '
. , , ,
, . -.
' ,
, ' .
, ' .
, , .
, , , - ',
, , '.
'- , ,
.
, ,
, , . .
. '
.
283
Humanitar blmsi
' , ,
. , - .
. , , .,
, -
.
- .
, ' , , '
.
. , .
, , , , -
. .
' . ,
'' '' ''

.., ..
I '' '' ,
,
.
I ,
.
1917-
. , Q -
'' 1918- .
.
( ) .

. 1918-
: ''
, '' .
, .'' ,
. ,
, '' ''
, .
-
,1920- 1-
.
1923- -7- ()
'' ,
1988-1994- ''''
,
( ) '''' .
?
. , '' '' ,
. '''' , 704-
, - ,
. -
'' '' 1 , .
'' '' ,
, - . '''', '' '','' , '' ''
. '' ''-'''' -''''-'''' ' , ' '',
'' '' : '''' , ,
, 2.
,
3 - -
4.
''
.5
284
Humanitar blmsi

I II - (1826-1828- ) - (1828-1829- )
119,5 6 .
7 ! 1823-
2 8.
(, -.) 1.208.615. 9.
'' !-
.
(1917- )
, '' , ,
.
, -,, ,,
. '''' , '' ,
. ,
.
- '''' '''' ,
. ?
, '' .
, '''' ,
?

?
.
, , '' ''
.

, .
:
1. .
2. 1975- 10 -
'' .
3. - .
4. , .
5. 1988- , ,
,
, 15
, ,
.
6.
.
7.
''

.
1988- - -
.
, ,
, '' '' ,
1950- 4- -
, 2002- 6- ''
''
, .
QAYNAQLAR
1.
2.
3.
C ., ..,1999, .32.
., .,.26; ..-A . ,1974,
.52.
.,1980, .. .. .
1.500 500 . . , , . ,1968; ..
- ., 1947; .. .,1946;
285
Humanitar blmsi
4.
5.
6.
7.
8.
9.
. . .., 1954; .. '' '' .

84-87,166.
.. YII-I .,1965,.94 ..I
c . , 1993, .43.
..I .,1993,.43; ., ...29.
..I ..79.
.. ,
,1999,.106.
.. I ..45.
.. , .235.
K R
.
, stanbul nin doktorant
, ,
.

. .
,
, , , .
. , ,
, .
-
. -
,
.
1920- ,
.
, , ,
. 1918-
. 1920-
, 80- ,
, ,
. 80- -
. 1988-
-
.
. 1989

. -
. 1918-20-
.
,
,
.

. ,
.
,
, , ,
.

.
.

.
.
. , , .
286
Humanitar blmsi
, , , .
-
, .
, , .

. , ,
,
. . 12 1995-
,
.

.
, .

.
,
. ,
, .
.

. - ,
.
; - ,

; -
; -
.
, , ,
, ,
.
.
2001- 10-11-
. , .

. -
.
170- ,
.
, ,
.
,
.
. ,
.
, , .

. (,
, ) ,
, , ,
. ,
. , ,
.
, .

, .
, , , ,
.
,
,
.
287
Humanitar blmsi

hazrlanmas,
, .
12
, ,

, ,
.
,
, , ,
.
1.
2.
3.
4.
5.
6.
. . ., , 1995.
. ., 1993
. . , , 2002.
. , , 29.12.2001
. -. , 14.02.2002
. . , 01.11.2001
KUTADGU BLG`DE DEVLET YNETCLER

ASKER R.
Baku Devlet niversitesi

ramizasker@hotmail.com
Byk Trk airi ve dnr Balasagunlu Yusuf Has Hacibìn Kutadgu Bilig (KB) eseri (XI yy.) Batda
ve Douda bir ok uzmanlarca incelenmitir. KBì eitli yllarda P. A. Jaubert, H. Vambery, W. W. Radloff,
W. Thomsen, W. W. Barthold, A. N. Samoylovi, S. E. Malov, M. F. Kprl, A. nan, R. R. Arat, . Kafesolu,
A. Bombaci, E. E. Berthels, A. Dilaar, A. A. Valitova, . A. Stebleva, A. N. Kononov, G. F. Blagova, S. G.
Klyatorn, E. R. Teniev, E. N. Necip, A. Fitret, K. Kerimov, S. Kasmov, A. Tuhliyev, Lan Yin, R. Arziyev,
F. Zeynelov, H. Krolu gibi nl bilginler aratrmlar.
Aratrmaclar ounlukla eserin adna da deinmi, genel olarak kut sznn zerinde durmular. Trk
Dilinin Etimoloji Szl bu kelimeyi baht, talih, can, ruh, kutsal g, kudret olarak tanmlyor3. Kagarl
Mahmut ta kuta aa yukar ayn anlamlar yklemitir4. Yakut mitolojisinde kut olaanst yaam gc,
reym demektir5. Bahaeddin gelè gre kut Tanrnn baz insanlara bahettii kutsal kudrettir6. Eski Trk
Hakanlar bu kelimeyi Tengri Kutu7 ve Idk Kut7 eklinde, unvan olarak kullanmlar.
Bu anlamlardan yola kan S. E. Malov eserin adn Rusa`ya Mutluluk Kitab, Mutlu Klan
Ynetim8, daha sonra ise Mutlu Olmak Hakknda lim9 olarak evirmitir. Rus bilginlerden L. Y. Tugueva
kut kelimesini mutlu talih, baar, azamet ve kudret gibi tercme etmitir10. air Naum Grebnev eserin
Rusa`ya uyarlamasn Mutlu Olma Bilimi11, Sergey vanov`sa Mutluluk Veren Bilgi12 adyla yaynlamtr.
Eserin Kazak ve Krgz Trke`sine tercmelerinde kut kelimesi muhafaza edilmitir13. KBì zbek
Trke`sine evirerek transkripsiyonu ile yaynlayan Kayyum Kerimov Saadete Yullovi Bilim alt baln14,
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
.Z. Eybolu. Trk Dilinin Etimoloji Szl, stanbul, 1991, s. 452-453.

hmut grl.Divanu Lugat-it-Trk. eviren Besim Atalay. 3.bask, Ankara 1992, c. I, . 92; 301; 304; 320; 508; c.
II, s. 121; 154; 299.
Mifologieskiy slovar. Moskva, 1991.s. 304-305.
Bahaeddin gel. Trk Mitolojisi.TTK,Ankara, 1971, c. I, s. 303.
A.nan. Yusuf Has Hacib ve Eseri Kutadgu Bilig zerine Notlar.TK, 1970, 98, s. 48-49.
S.E. Malov. Kutadgu Bilig-faksimile. Sovetskoe vostokovedenie.M.-L., 1948, t. 5, s. 327.
S.E. Malov. Pamyatniki drevnetyurkskoy pismennosti. M.-L., 1951 s. 224.
L.Y. Tugueva. Uygurskaya versiya biografii Syuan-Tszyana. Moskva, 1991, s. 357.
Balasagunskiy Yusuf. Nauka bt sastlivm. Per. Nauma Grebneva. Moskva, 1963.
Balasagunskiy Yusuf. Blagodatnoe znanie. Per. S.N.vanova. Moskva, 1983.
Balasaun Jusip. Kutt bilik. Almat, 1986.
Balasagn Jusup. Kut alu bilim. Bikek, 1988.
Yusuf Xos Xojib. Kutadgu Bilig. (Saodatga yullovi bilim). Tokent, Fan, 1971.
288
Humanitar blmsi
Uygur alimi Ahmet Ziyai ise Baht Bergi Bilim alt baln kullanmtr15. Azerice`ye yaplan eviride alt
satrda Hobehtlie Aparan lim aklamas verilmitir.16
S. M. Arsal kutun siyasi egemenlik anlamna geldiini vurgulamtr. Ona gre Roma hukuk
terminolojisinde kutun karl imperium, ada Avrupa dillerinde Autorite de lÈtat, Staatsmacht veya
Staatsgevalttr17.
. Kafesolu`ya gre KBì Hkmranlk Bilgisi veya Devletli Olma Bilgisi gibi anlamak lazmdr18.
Alman Trkologu W. Bang Kaup da ayn dncededir19. Nitekim, KBìn ilk aratrcs A. P. Jaubert te eserin
adn Franszca`ya La sciense du gouvernement, yani Hkumet Bilimi olarak evirmi, P. M. Melioranski de
bunu paylamtr20.
W. W. Barthold eserin adnn hem Mutluluk Baheden Bilgi, hem de arlar Eiten Bilgi anlamna
geldiini yazm21, M. F. Kprl de bu teze katlmtr22. A. N. Kononov bu konuda genelletirme yaparak
yazmtr: Trk iirinin bu incisinin adn aratrmaclar (H. Vambery, W .W. Radloff, R. R. Arat, K. Kerimov,
W. Thomsen ve dierleri) aa yukar ayn anlamda evirmiler: Mutluluk Getiren Bilgi, Mutluluk Baheden
Bilgi, Mutlu Klan Bilgi, Mutlu Olma lmi, Mutlu Olma Sanat. A. E. Krmski ise Ukrayna diline
Bahtiyarlk Bilgisi olarak evirmitir23.
Yusuf Balasagunlu`nun KB`de iledii ana tema sadece mutluluk bilgisi deildir.Yazar burada politik,
toplumsal, ekonomik, hukuki, askeri, dini-manevi grlerini de ortaya koymu, kutla bilginin birliinden doan
bir toplum dzeninin, yani devletin nasl ynetileceini dnemin hakanlarna ve gelecek kuaklara gstermitir.
Eser bir miktar topik seciye tamasna ramen Trk devletilik felsefesinin edebiyata yansmas bakmndan
son derece nemlidir. Eserin kahramanlarndan Hakan Kntogd adil treyi, yani adaleti ve kanunu, vezir
Aytold kutu, Aytold`nn olu gdlmi akl, kardei Odgurm kanaati temsil ederler.
KB`de hukuk problemlerini aratran S. M. Arsal bunlara iaret ederek yazmtr: ayan dikkattir ki,
ran airi (Firdevsi - R.A.) iirle ran`n efsanevi tarihini tasvir ederken Trk mtefekkiri iirle devlet
idaresinden, hukuktan, itimai ahlaktan bahsediyordu. Bu ok manidardr. ranllar yklm siyasi istiklali
istirdat etmek iin tarihten, maziden imdat bekliyorlard, Trkler daha istikbalde kuracaklar pek ok devletleri
idare iin esaslar tespit ediyorlard. KB yazld zaman Seluklu devleti kurulmu ise de Trkler daha
Anadolu`ya yerlememiti. KB Malazgirt zaferinden (1071) bir iki sene nce yazlmt. ehname`den sonra
ranllar iir sahasnda temayz ettiler, biz Trkler ise devlet kurmak, devlet idare etmek hususundaki
kudretimizle kendimizi aleme tanttk24.
KB daha 900 ksur yl nce btn ynleriyle ideal Trk devletinin emasn izmitir. Kntogd ile
gdlmi arasnda geen mnazaralarda devletilik konular ciddi biimde ele alnyor, devletin ve toplumun
nasl ynetilecei tartlyor. gdlmi beyden kapcya dein yksek rtbeli devlet ve saray erkannn hangi
vasflara sahip olmas gerektiini, yetki, grev ve devlerini aklyor. Beyin halka, halkn da beye kar
sorumluluklar da ayrca tartlyor. Eser beyin temel sorumluluu olduunu vurguluyor: gmn ayarn
korumak, yani enflasyona kar tedbir almak, dier deyile ekonomik istikrar salamak, adaleti yurt sathna
yaymak, toplumsal gvenlii salamak25. Halk ta bey nnde temel sorumluluk tar: beyin buyruundan
kmamak, vergileri zamannda demek, beyin dostuna dost, dmanna dman olmak26.
KB devletin, ulusun toplumsal yapsn, yan katmanlarn da inceliyor. Eserde imdi genel olarak
aydnlar kesimi olarak adlandrlan aadaki be zmreyi grmekteyiz: aleviler (Hz. Muhammet soyundan
gelenler), ulemalar (din adamlar ve bilginler), otaclar (salk mensuplar), airler ve mneccimler. Ekonomi
iindeki pay durumuna gre toplum alt zmreye blnmektedir: targlar (tarmla uraanlar), satgclar
(satclar, tccarlar), igdiiler (hayvan besicileri), uzlar (zanaat sahipleri), kara budun (halk) ve gaylar
(yoksullar). Eserde halkn refah dzeyinin ykseltilmesi, zellikle yoksulluun giderilmesi, yoksullarn orta
halli, orta hallilerin zengin olmas iin pek ok tavsiyeler vardr.
KB yazar tre ve yasaya uymay hakandan tutmu en alt dzeydeki memurdan ve hizmetiden talep eder
ki, burada yasann stnl ilkesini grmekteyiz. Hizmetilerin genel ad tapudr. Tapuda ykselme
15
16
17
18
19
20
21
22
23
24
25
26
Ziyai Ahmet. Tarihi miras- KB turisida muhakime ve beyan. KB hekkide beyan.(1). Keker,1986, s. 11-12.
Yusif Balasaqunlu. Qutadqu Bilik. Hobehtliye aparan elm. Bak, Azerner, 1994, 492 s.
S. M. Arsal. Trk Tarihi ve Hukuk. Ankara, 1947. s. 186.
.Kafesolu. Kutadgu Bilig ve Kltr Tarihimizdeki Yeri stanbul, 1980, s. 33-34.
Bang und Gabain. Uigurische Turfantexte. I. Anmerk, 1931, p. 183.
A.nan. Kutadgu Bilig Tpkbasmlarna Giri. I. Viyana Nshas. stanbul, 1942, s.13.
Barthold W.W. Soineniya, t. 5. Moskva, 1985, s. 367.
M.F.Kprl. Trk Edebiyat Tarihi. stanbul, tken, 1986, s. 165..
Kononov A.N. Poema Yu. Balasagunskogo Blagodatnoe znanie Blagodatnoe znanie. Moskva, 1983, s. 496.
S.M.Arsal, a.g.e. s. 95-96.
Kutadgu Bilig. I. Metin. 2. bask. Ankara, 1979, 5575-5577. beyitler.
Kutadgu Bilig. I. Metin, 5580-5582. beyitler.
289
Humanitar blmsi
yalnz insann yetenek ve baarsna bal olmal, her kii ehli olduu ii yapmaldr. Mesela, hesap-kitap bilenler
ag (maliyeci), kalem sahipleri bitigi (katip), keskin gzller ok-yayc olabilirler. Yazara gre, her kes
hizmetinin karln tam ve eksiksiz almaldr, hizmette torpile yer yoktur.
Yusuf Balasagunlu devlet ynetiminin tam bir modelini izmi, devlet byklerini hiyerarik biimde
sanki protokole gre sralam, memuriyetlerin adlarn da genelde Trke vermitir. Eserde ad geen st dzey
memurlarn listesini bugnk karlklar ile aadaki tabloda izleyebiliriz:
Tablo. KB`deki devlet memuriyet listesi
KB`de grev adi
Grevin tercmesi
Grevin ada ad
lig, beg
Halifet
Vezir
Sba
Ulu Hacib
Ergi
l Beg
Kad
Yavgu
Yugru
avl Beg
Tigin Beg
ar Beg
nan Beg
Kk Ayu
ge
Agc
lba
Yalava
Hacib
Bitigi Ilmga
Kapuba
Aba
Bey
Halef, Veliaht
Vezir
General
Kamerdiner
Mavir, Mstear
l beyi
Kad
Bey soyundan olmayan bakan
Halk iinden kan bakan
nl Bey
Kle Bey
Doan Bey
nanlm Bey
Gk Ayuk
Danman
Hazineci
l Bakan
Eli, Sefir
Perdedar
Sr Katibi, Mabeyinci
Kapcba
Ba A
Kral, Cumhurbakan
Cumhurbakan Yardmcs
Babakan
Savunma Bakan
States Sekreter
Babakan Yardmcs
ileri Bakan
Adalet Bakan
Devlet Bakan, Genel Vali
Devlet Bakan, Genel Vali
Devlet Bakan
Devlet Bakan
Devlet Bakan
Devlet Bakan
Dantay Bakan
Dantay yesi
Maliye Bakan
Vali
Dileri Bakan
Protokol Mdr
zel Kalem Mdr
Koruma Mdr
Sarayn ae Reisi
diiba
Ba Saki
Sarayn Akva Reisi
KB yazar Yusuf Has Hacib tarihteki ilk Trk-slam Karahanllar devletinin st dzey yneticileri
arasnda 4.-5. sray paylatndan dolay byk yetki sahibi, stelik nl air, politika ve toplum adam olduu
iin eserde devlet ynetimiyle ilgili kuramsal konular geni olarak ele almtr. Bu balamda KB dnya
edebiyat tarihinde siyasetname trnde yazlm ilk eserlerdendir. Muhtevas ve ierii bakmndan KB
Sasaniler dneminde yazlm Andarzname, yahut Pendname veya Tansar`n Mektubu, Bzrcmehir Risalesi,
Panatantra`nn Sanskrite`deki orijinalinden eitli dillere evrilmi Kelile ve Dimne, Seluklu veziri
Nizamlmlk`n Siyasetname`si, talyan fikir adam Machiavelli`nin Hkmdar`, inli yazar Sun Tszu`nun
Sava Sanat, Saadi`nin Glistan` ve Bustan`, Taberistan ve Kuhistan hakimi Kabus bn Vaigir tarafndan
yazlm Kabusname gibi nl sz ve fikir incilerinin tm gzelliklerini bnyesinde toplayan niversal bir
eserdir. Ona gre de eseri hem hkmdarlara yneticilik vasflar alayan bir siyasetname, mutluluu milli
devlet erevesi iinde arayan, devleti zinde biimde ayakta tutmak, bekasn salamak, kudret ve ihtiamn
attrmak, fert, toplum ve devlet ilikilerini dzenleme yntemlerini gzler nne seren bir devletname, her
insana faydal tler, gerekli nasihat ve tavsiyeler veren, onu ktlklerden ve er ilerden sakndran bir
pendname, insan ve cemiyet sorunlarn dile getiren, toplumu oluturan katmanlarn bir arada uyum iinde ve
kardee yaamasn telkin eden bir cemiyetname, insana her iki dnyada kut ve mutluluk bulmann yollarn
gsteren bir insanname, Trk tresinin ve hukukun stnln vurgulayan, yasall, kanun ve adaleti ven bir
kanunname, iirle yazlm bir anayasadr.
KAYNAKLAR:
-
Arsal S. M. Trk Tarihi ve Hukuk. Ankara, 1947.

Balasagn Jusup. Kut alu bilim. Bikek, 1988.
Balasaun Jusip. Kutt bilik. Almat, 1986.
Balasagunlu Yusif. Qutadqu Bilik. Hobehtliye aparan elm. Bak, Azerner, 1994.
290

-
Humanitar blmsi
Balasagunskiy Yusuf. Blagodatnoe znanie. Per. S. N. vanova. Moskva, 1983.

Balasagunskiy Yusuf. Nauka bt sastlivm. Per. N. Grebneva. Moskva, 1963.
Bang und Gabain. Uigurische Turfantexte. I. Anmerk, 1931.
Barthold W.W. Soineniya, t. 5. Moskva, 1985.
Eybolu .Z. Trk Dilinin Etimoloji Szl, stanbul, 1991.
nan Ablulkadir. Kutadgu Bilig Tpkbasmlarna Giri. I. Viyana Nshas. stanbul, 1942.
nan Ablulkadir. Yusuf Has Hacib ve Eseri Kutadgu Bilig zerine Notlar.TK, 1970, 98.
Kafesolu . Kutadgu Bilig ve Kltr Tarihimizdeki Yeri stanbul, 1980.
Kprl M.F.. Trk Edebiyat Tarihi. stanbul, tken, 1986.
Kononov A.N. Poema Yu. Balasagunskogo Blagodatnoe znanie. Blagodatnoe znanie. Moskva, 1983.
Kutadgu Bilig. I. Metin. 2. bask. Ankara, 1979.
hmut grl.Divanu Lugat-it-Trk. eviren Besim Atalay. Ankara 1992, c. I-II.
Malov S.E. Kutadgu Bilig-faksimile. Sovetskoe vostokovedenie.M.-L., 1948, t. 5.
Malov S.E. Pamyatniki drevnetyurkskoy pismennosti. M.-L., 1951.
Mifologieskiy slovar. Moskva, 1991.
gel Bahaeddin. Trk Mitolojisi.TTK,Ankara, 1971.
Tugueva L.Y. Uygurskaya versiya biografii Syuan-Tszyana. Moskva, 1991.
Yusuf Xos Xojib. Kutadgu Bilig. (Saodatga yullovi bilim). Tokent, 1971.
Ziyai Ahmet. Tarihi miras-KB turisida muhakime ve beyan. KB hekkide beyan.(1). Keker,1986.
ETMDE KALTE YNETM ve AZERBAYCANDA UYGULANABLRL

KAHRAMAN Y.
Qafqaz niversitesi
Bilim ve teknoloji alannda yaanan hzl ilerleme gnlk hayatmza yansmakta, insanlarn yaam
biimlerini ve evre koullarn hissedilir llerde deitirmektedir. Azerbaycann, bulunduu corafi konum
ve uygulad politikalar itibar ile, deiimin en hzl yaand lkelerden biri olduu sylenebilir. Hzl
deiime ayak uydurabilecek, geliimi oluturup ynlendirebilecek, bilinli nesiller yetitirmek, ancak ayn
oranda bilinli, srekli gelime ve yenilenmeyi benimsemi, girdileri ve ktlar ile bnyesindeki tm srelerde
kaliteyi hedefleyen eitim kurumlar ile mmkn olabilir.
Azerbaycanda zel ortaretim okullarnn ve niversitelerinin kurulmas ile eitim sektrnde oluan
rekabet ortam, hem zel, hem de devlet kurulular iin kendini gelitirme ve yenileme ynnde itici bir g
oluturmutur. Buna karlk, zel ortaretim okullar ve niversiteleri, mteri odakl yaplar ve maddi
zorunluluklar nedeni ile, yalnzca Azerbaycann belli bal byk ehirlerinde kurulmakta, baz blgelerde ise,
deil modern eitim kalitesinden, en temel eitimin varlndan bile sz etmek mmkn grnmemektedir.
Modern eitimin olduu ne srlen yerlerde ise orta retimdeki okullarda retilen bilgilerin gerek hayat
yanstmad, eitimin genleri hayata yeterince hazrlamad ve istenmeyen, ezbere dayal bir eitimin
verildii, rencilerden ve velilerden gelen eletiriler arasndadr. Eitim alanndaki eksiklik ve dengesizliklerin
giderilmesi ynnde phesiz alnmas gereken pek ok nlem ve yaplmas gereken almalar vardr. Bu
bakmdan eitimde kaliteye ulama yolunda, yalnzca ilgili devlet birimlerine deil, bata retmenler ve
retim yeleri, eitim ile ilgili sivil toplum kurulular olmak zere, tm topluma belirli llerde grev ve
sorumluluk dmektedir.
Eitimdeki yetersizliklerin giderilmesi iin yaplmas gerekenin ncelikle eksiklerin gereki yaklamlar
ile belirlenmesi olduu sylenebilir. Eitim kurumlarndaki yetersizliklerin tehisi, eitim-retimin farkl
kademeleri gz nnde bulundurularak belirlenecek bir kalite deerlendirmesi ve akreditasyon sisteminin hayata
geirilmesi ile mmkn olabilir. Azerbaycanda ulusal standartlarn belirlenmesi ve akreditasyon iin bir sistem
oluturulmas gndeme alnmaldr. Eitim alanlarn nitelikli retmenler tarafndan yetitirilmesini hedefleyen
Eitim Bakanl, ilgili kurum ve kulularla ibirlii iinde gerekletirilecek, Azerbaycanda retmen
eitiminde ve tm yksekretim kurumlarnda uygulanabilecek bir akreditasyon sisteminin oluturulmas
ynnde almalar yaplabilir. (Dnya Bankasndan Azerbaycanda Eitimi Gelitirme ve Akreditasyon
Projesi ad altnda baka lkelerde olduu gibi destek alnabilir.)
Ulusal akreditasyon sisteminin gelitirilmesinde rnek alnan yabanc kurulularn banda Amerika'daki
ABET (Accreditation Board for Engineering and Engineering Technology) ve ngiltere'deki HEFCE (Higher
Education Funding Council of England) gelmektedir.
ABET yalnzca mhendislik programlarnn akreditasyonunu ele almakla beraber, zellikle 1996 ylndan
itibaren benimsedii Toplam Kalite Ynetimi (TKY) felsefesini temel alan farkl yaklam ABET 2000 ile,
291
Humanitar blmsi
sadece yksekretim kurumlarnn farkl disiplinlerinde deil, ayn zamanda, ilk ve ortaretim kurumlarnda
da uygulanabilecek bir kalite ynetim sistemi hakknda fikirler vermektedir. ABET 2000, hem TKYni esas alan
bir kalite gvence sisteminin kurum iinde yerlemesini gerektirmekte, hem de kaliteli bir mhendisin sahip
olmas gereken asgari nitelikleri sunarak, program hedeflerinin, bir anlamda rn (mezun) kalitesinin
belirlenmesi konusunda yol gsterici olmasn salamaktadr. Belirlenen hedeflere ulalp ulalamadnn
llmesi ise mevcut eksiklerin veya aksayan ynlerin tespitini beraberinde getirmektedir.
Bu almada, ABET 2000'in eitimde kalite ynetimine bir rnek olarak ele alnmas; kalite gvence,
deerlendirme ve akreditasyon esaslarnn yansra, ABET 2000 srecinde elde edilen deneyimler nda,
ulusal akreditasyon sisteminin temelini ve ieriini oluturabilecek hususlarn irdelenmesi hedeflenmektedir.
Akreditasyonda Deerlendirilen Klasik Yaklam: ABET
ABDdeki mhendislik programlarn akredite eden ABET, akreditasyon iin deerlendirmelerinde Tablo
Ideki konular irdelemektedir. Bu listeye ek olarak, eitim gren mhendis adaylarnn toplumsal ve sosyal
olaylar daha iyi kavramalarn salayabilmek iin, mhendislik rencilerinin bu ynde eitilmeleri amacyla
teknik ierii olmayan derslerin de eitim programlarnda yer almasn beklemektedir. Bu tip deerlendirmeler,
ele alnan mhendislik programnn erevesi meslek odalar ve niversitelerce izilmi bir "mesleki eitim
minimumlarn" salayp salamadn tespit etmeyi amalamaktadr.27
Tablo I. ABET akreditasyonunda deerlendirilen konular
1.
2.
3.
4.
5.
retim elemanlarnn says, eitimleri, kalitesi, ders ykleri vb.,

Bilgisayar, ktphane gibi destek birimlerinin durumu,
lgili blme kabul edilen rencilerin kabul kriterleri,
Mezuniyet iin rencilerin tamamlamas gereken dersler ve dier koullar,
Snav, dev ve proje rneklerini de ieren ders dosyalar.
Yeni Yaklam: ABET 2000
ABETin 2000 ylndan balayarak izleyecei yeni yaklama gre her eitim kurumu, kendisinin nasl bir
mhendis eitmek istediini bir misyon tanm yaparak belirleyecektir. Bunun hazrlanmasnda, kurumun
eitecei mhendislerin eitiminden kar olan mterilerinde grlerinin alnmas gerekmektedir. Mteriler
arasnda niversite retim elemanlarn, iverenleri, rencileri, mezunlar, sanayi kurulularnn temsilcilerini
saymak mmkndr. Misyon tanmnn hazrlanmasndan sonra da gerek eitim programlarnn
dzenlenmesinde gerekse gelitirilmesinde yine mterilerin grlerinden yararlanmak gerekmektedir. Byle
bir yaklamn esas hedefi, nerilen mhendislik programnn mterilerin beklentilerine de yant verebilmesidir.
ABET 2000 yaklam ile ortaya konulan deiimlerin nedenini, mhendislik programlarnn eitlerinin
ve saylarnn artm olmalarna karn, verilen eitimin ok tekdze bir hal alm olmas eklinde aklamak
mmkndr. Mhendislerin gnmzdeki mesleki etkinlikleri aratrma/gelitirme, rn gelitirme, retim,
bakm/onarm, pazarlama gibi balklarda toplanabilir. Bu eitlilie karn, mhendislik programlarnn tm
drt yllktr ve ders ierikleri asndan birbirine ok benzer bir eitim verilmektedir. lerin eitlilii
karsnda, her eitim kurumunun kendine bir misyon tanmlayarak endstrinin beklentilerine uygun
formasyonda birbirinden farkl ynleri olan mhendisler yetitirecek programlar gelitirmesi beklenmelidir.
Buna gre, ayn mhendislik dalnda, temel konularda rencilerin ayn eitimi almalar, ancak eitimin
ilerleyen yllarnda eitim kurumunun misyon tanmna uygun olan bir eitim grmeleri gerekmektedir.
ve d mteri veya mteriler olarak adlandrlabilecek kitlelerin grlerini alarak eitim kurumlarnn misyonlarn tanmlamalar ve bu balamda uygulanacak program veya ders ieriklerini belirlemeleri,
niversitelerin farkl disiplinlerinde uygulanabilecek bir yaklamdr.28 Eitim Bakanlna bal ilk ve
ortarenim kademelerinde ise yine mterilerin grlerine bavurarak Eitim Bakanlnn belirledii temel
eitim hedeflerine ulalp ulalamad ve aksayan ynlerin belirlenmesi dorultusunda bir deerlendirme
yaplabilir. ABET 2000nin ierdii ve aada zetlenen kalite ynetim esaslar, byle bir uygulamann temelini
oluturabilir.
ABET 2000'de Kalite Ynetim Esaslar
Kalite ynetimi; kalitenin gvencesini, kontrolunu, deerlendirmesini ve akreditasyonunu ieren genel bir
kavramdr. Kalite gvence, kalite kontrolun kurum iinde olduunu ve etkin olarak iletildiini ifade eder. Kalite
27
28
Dursunkaya, Z. "Mhendislik programlarnn Akreditasyonunda Yeni Yaklamlar". TMMOB, Mhendislik Mimarlk

Eitimi Sempozyumu Bildiriler Kitab, 200-205, (1999)
zdemir, S. Eitimde Toplam Kalite Ynetimi, Verimlilik Dergisi Toplam Kalite, zel Say, 2. Basm, (1996)
292
Humanitar blmsi
deerlendirme, kalite kriterlerinin lmn ve deerlendirilmesini ierirken, akreditasyon, kalite deerlendirme

sonularna gre kalite tescili anlamna gelmektedir.29
A.B.D.de yaplan aratrmalar, rencilerin yksek renme kapasitesi olduunun ve sunulan mfredatn
yeterli gibi grnmesine ramen, iverenin, analitik dnme, yaratclk, problem zebilme de dahil olmak
zere, genellikle mezunlarn sahip olduu nitelikleri yeterli bulmadn gstermektedir.30 Bu bakmdan ABET
2000, uygulanan eitim programnn kalitesi yerine, mezunlarn, yani rnn kalitesini ve mteri
memnuniyetini esas alan bir yaklam benimsemitir. Buna gre, blmler klasik ABET rneindeki kriterlere
uygun bir mfredata ve olanaklara sahip grnseler dahi, gerek anlamda baarya ulap ulaamadklarn
mezunlarn baar dzeylerini lerek kantlamak durumundadrlar. Bu da planl ve sistematik bir yaklam ve
anlaml bir lme/deerlendirme srecini gerekli klmaktadr.
Toplam Kalite Ynetimine gre hatal retim genellikle sistem hatasndan kaynaklanmaktadr.31 Bu
adan yneticilerin balca sorumluluu, ileyen, verimli bir sistemi hayata geirmek olmaldr. ABET 2000'de
olduu gibi, eitimde TKY almalarnda bu ilkeye uyulmas baarnn nemli admlarndan biridir. Nitekim,
yukarda belirtilen hususlarn ounun ynetim ile ilgili olduu grlmektedir. Bu bakmdan yalnzca sanayi
kurulularnda deil, eitim kurumlarndaki TKY uygulamalarnda da liderlik ve ynetim, almalarn baars
asndan byk nem tamaktadr.
Eitimde Toplam Kalite Ynetimi ve ABET 2000
Toplam Kalite Ynetimi (TKY), bir kuruluun tm srelerinde kaliteyi artrmak, gelime ve yaratclk
iin tm alanlarn katlm, sistematik yaklam ve srekli gelime, iyiletirme yolu ile mteri memnuniyetini
salamak olarak zetlenebilir.32 TKY, aklc bir ynetim anlay erevesinde, retilecek olan rnn/hizmetin,
nceden belirlenen ama ve standartlara uygun biimde ve nitelikte elde edilmesini hedeflemektedir.33 zellikle
1990l yllarda farkl ve baarl bir ynetim anlay olarak nem kazanan TKY, ok farkl sektrlerde
uygulanabilmi, balangta endstri iletmeleri olmak zere, zaman iinde devlet daireleri, zel ve resmi
kurulular, salk birimleri, insan kaynaklar, eitim gibi alanlara doru yaygnlamaya balam, hatta bir yaam
felsefesi haline gelmitir.Yukarda zetlenen zellikleri itibar ile ABET 2000, eitimde TKY uygulamasna bir
rnek tekil etmektedir. Bu bakmdan, hem niversite ncesi eitimde hem de niversitelerin farkl
disiplinlerinde uygulanabilecek temel bir kalite gvence ve deerlendirme sisteminin gelitirilmesinde ABET
2000 rneinden yararlanmak mmkndr. TKY ile karlatrldnda ABET 2000'in en belirgin zellii
mezun (rn) kalitesi konusunda bir standardn belirlenmi olmasdr (bkz. Tablo II). ABET 2000 rneinde, bir
mhendisin sahip olmas gereken minimum zellikler belirlenmi olmakla beraber, farkl eitim programlar
erevesinde uygun standartlarn saptanmas mmkndr. rn kalitesinde ulusal standartlarn belirlenmesi ile
birlikte, benzer bir zdeerlendirme sistemi ve srekli gelime mekanizmasnn eitim kurumlarnda hayata
geirilmesi, ulusal akreditasyon sisteminin zn oluturabilir.
Tablo II. ABET 2000 kriterlerine gre mhendislerde olmas beklenen zellikler
1. Matematik, fen ve mhendislik bilgilerini uygulama becerisi
2. Deney tasarmlama, deney yapma ile deney sonularn analiz etme, yorumlama becerisi
3. Bir sistemi, paray ya da ilemi tasarmlama becerisi
4. Disiplinleraras alma yrtecek takmlarda alma becerisi
5. Mhendislik problemlerini tanmlama, formle etme ve zme becerileri
6. Etik ve mesleki sorumluluk bilinci
7. Szl ve yazl olarak etkin iletiim kurma becerisi
8. Sorunlarn mhendislik zmlerinin kresel ve toplumsal etkilerini alglama becerisi
9. Yaam boyu renmenin gerekli olduu bilincine sahip olmak ve bunu hayata geirebilmek
10. Gncel sorunlar ve bunlarn meslekleriyle olan ilgisi konusunda bilgili olmak
11. Mhendisliin gerektirdii yntemleri, becerileri ve modern mhendislik aralarn kullanma
becerisine sahip olmak.
29
30
31
32
33
Canan ., Akn B., Erol V. Toplam Kalite Ynetimi ve ISO 9000 Kalite Gvence Sistemi, BetaYay. stanbul (1998)
Gardiner, L. (ev. Zmrt B. ., Dursunkaya Z.) "The Process of Developing Assessable Outcomes and Assessment
Tools", IFT Annual Meeting, Meeting Abstract, 40/1, Chicago, USA, (1999)
Vroeijenstijn, A.I. (ev. Zmrt B. ., Dursunkaya Z.) "The International Dimension in Quality Assessment and Quality
Assurance", Assessment & Evaluation in Higher Education, 24: 237-247, (1999)
Kavrakolu, . "Toplam Kalite Ynetimi", stanbul, KalDer Yaynlar, (1996)
iman. M. "Eitimde Toplam Kalite Ynetimi ve Kltr", Eitim ve Bilim, 21: 60-69, (1997)
293
Humanitar blmsi
Toplam Kalite Ynetimi temel kavramlarnn ABET 2000e gre tanmlanmas aada zetlenmektedir.
Mteri memnuniyeti
Liderlik
Sreler ve verilerle ynetim
alanlarn mesleki adan gelitirilmesi ve katlm
Srekli renme, yenilikilik, iyiletirme
birliklerinin gelitirilmesi
Toplumsal sorumluluk
Burada deinilen temel kavramlarn ve ierdikleri terimlerin eitimdeki uygulamalar asndan farkl
yorumlar yaplabilir. rnein mteri kimdir? sorusuna verilebilecek ok eitli yantlar olabilir. Buna
karlk, yaanan ABET 2000 sreci ve buradan edinilen deneyimler sonucunda bu tanmlamalar son derece ak
bir ekilde yaplabilmektedir. Nitekim, ABET 2000 ile ilgili yukarda sunulan bilgiler bu kavramlarn ounu
aklamaktadr. Yine de, mteri memnuniyeti, sreler ve verilerle ynetim ve ibirliklerinin gelitirilmesi
zerinde daha kapsaml durulmasnda yarar vardr. Toplumsal sorumlulua ilikin deerlendirmeler ise 'mezun
kalitesinde ulusal standartlarn belirlenmesi' bal altnda ele alnmtr.
1. Mteri Memnuniyeti
ABET 2000'e gre, mezunlarn, uygulanan programn rn olduklar, ayrca mezun kalitesinde belirli bir
standardn olmas gerektii ifade edilmektedir. Buna karlk, renciyi, nce hammadde ve sonrasnda yarilenmi ve ilenmi rn eklinde aamalardan geen ve grne asla bavurulmayan kiiler olarak grmek sz
konusu deildir. Daha nce de belirtildii gibi, ABET 2000'nin grne bavurulacak mteriler olarak ele
ald kesimlerin iinde renciler de vardr. Ancak renciyi 'rn alan' mteriden ayrmak gerekir.
renciler daha ok, tpk retmenler ve dier alanlar gibi, 'i mteri' statsndedir. TKYni temel alan
EFQM (European Federation of Quality Management) mkemmellik modeli, tm mterilerin ihtiyalarnn
dengelenmesi ve karlanmasn gerekli klmaktadr. Bir kurumun baarl olmas, yalnzca rn kalitesi
konusunda girdi temin edecek olan d mteriler aracl ile deil, ayn zamanda kurum iinde aksayan
ynlerin ivedi tehisini salayacak i mteriler ile de gerekleecektir.
TKYnin en nemli zelliklerinden biri alanlarn memnuniyetidir.34 alanlarn memnuniyeti yalnzca
katlm ieren bir organizasyon ile deil, ayn zamanda alanlarn ihtiyalarnn de karlanmas ile
salanabilir. Snf ortamnda rencinin hizmet alan mteri konumunda olduu iddia edilebilir, ancak dersi
veren retim elemannn da mteri konumunda olduunu sylemek yanl olmaz; zira, her iki tarafn da
karlkl beklentileri vardr. Kurum genelinde ise, yneticilerin, hem retim elemanlar hem de rencilerin
memnuniyetini gz nnde bulundurmalar, TKY'ni temel alan bir yaklam iin gereklidir.
Eitim kurumlarnn d mterileri olarak tanmlanabilecek kesimler ise bir eitim kurumunun 'rnn
alan' kesimler, dolays ile kurumun amacn ve hedeflerini belirlemesi ynnde sz sahibi olan ve/veya
grlerine bavurulabilecek yetkili, deneyimli, uzman kii, kurum veya kurululardr. Buna gre; rnein,
yksekretim kurumlar ilk ve ortaretim kurumlarnn mterisi olurken, iveren kesimi niversitelerin,
Eitim Bakanlna bal orta retim okullar, eitim fakltelerinin mterisi olmaktadr.
2. Sreler ve Verilerle Ynetim
ABET 2000 bir zdeerlendirme srecidir. zdeerlendirme sreci ise kendi iinde alt birimlere
ayrlabilir. Eitimde zdeerlendirmenin nemli alt srelerinden biri snf ortamdr. ABET 2000'e gre sunulan
her ders iin ayr bir srekli gelime dngs iine girilmelidir. Snf ortamnda ynetim ve srekli gelime
dngsnn oluturulmas konusunda ABET 2000 baz temel uygulamalar nermektedir. Bunlar sras ile, dersin
amalarnn, stratejilerinin, renme hedeflerinin belirlenmesi, renme hedeflerinin program amalar ve
hedefleri ile ilikilendirilmesi ve renme hedeflerine ulalp ulalamadnn lm ve deerlendirilmesidir.
Buna karlk, snf ortamndaki aksaklklar daha st birimlerin belirledii sistemlerin hatasndan da
kaynaklanabilir. Bu bakmdan, ilgili tm st birimlerin de zdeerlendirme sreci iine girmesi ve kendilerine
bal alt birimler ile gl bir iletiim ba oluturmas gereklidir.
ABET 2000, mhendislik eitimini ele almas bakmndan, mhendislik blmleri ve bal olduklar idari
birimin katlmn gerektirmektedir. Buna karlk, eitimde kalite deerlendirme ve ulusal akreditasyon sistemi
sz konusu olduunda, eitim kurumlarnn hem kendi ilerinde bulunan, hem de bal olduklar tm birimler
zdeerlendirme sreci iine alnmaldr. niversiteleri ele almak gerekirse, blmler dekanlklara, dekanlklar
rektrle, rektrlkler ise Eitim Bakanlna baldr. Bakanlk ald kararlarda yine tamamen bamsz
deildir. Meclis, basn, vatandalar derken tm toplum, alnan kararlarda etkin veya ynlendirici olmasalar bile
34
Ylgr, A.G.:Toplam Kalite Ynetimi ve Eitim Sistemine Uygulanabilirlii, Kamu Ynetiminde Kalite I. Ulusal
Kongresi, (1999)
294
Humanitar blmsi
en azndan Bakanlk zerinde belli basklar oluturmaktadrlar. Eitimde zdeerlendirmenin ulusal boyutu ve
tm toplumu kapsad buradan ak olarak grlmektedir. Nitekim, zincirin ilk halkasnda oluabilecek bir
aksama btn dier halkalara da yansyacaktr. Kendisi TKY'ni benimsememi ve zdeerlendirme sreci iine
girmemi bir st birimin aksaklklar grmesi bir yana, aksayan ynlerin nasl dzeltileceini belirlemesi bile bir
kalite ynetim sistemini gerekli klmaktadr.35
3. birliklerinin Gelitirilmesi
Rekabet yerine ibirlii, kurumlar aras bilgi alverii ile kyaslama (benchmarking), toplam kalite
ynetiminin temel kavramlar arasndadr. Byle bir zorunluluk ABET 2000 sistemi iinde ak olarak yer
almamakla birlikte, zdeerlendirme srecinin doal ak iinde gerekli bir uygulama haline gelmektedir.
Eitim ile ilgili tm birimler kendilerine yurt iinde veya yurt dnda, benzer ama ve hedeflere sahip baka
kurumlar belirleyebilir ve bu kurumlar ile ilgili bilgilere ulaabilirler. Dorudan bir iletiimin oluturulmas ise
var olan aksaklklarn nedenini ve zm yollarn belirlemede son derece yararl olabilir.
birliklerinin gelitirilmesi bununla da snrlandrlmamal, bir sistemin tm mterileri ve zellikle girdi
salayanlar (tedarikiler) ile ibirliine gidilmelidir. Bir eitim kurumuna kabul edilen rencilerin kalitesi
eitim kurumunun mezun kalitesini etkilemektedir. rnein, ilk ve ortaretim kurumlar, niversitelerin
tedarikisi konumunda olurken, ilkretim iin veliler ve ana okullar tedariki durumundadr. Veliler ile
ibirlii bu bakmdan en bata ilkretim ve ana okullarnn gerekletirmesi gereken bir etkinlik olmaktadr.
Daha st eitim-retim kademelerinin veliler ile iletiimi yine sz konusu olacaktr ancak gerek iletiim,
gerekse bu ibirliinin verimli olmas ihtimali, st kademelere doru doal olarak zayflamaktadr.
Okullarn nemli bir girdisi de retmenlerdir. Eitimin kalitesi, rencilerden ok, retmen kalitesinden
etkilenmektedir. Bu bakmdan, nitelikli retmen yetitirme grevini stlenmi olan eitim faklteleri de orta
retim okullarn tedarikisi konumundadrlar. Buradan, eitim fakltelerinin zdeerlendirme sreci iine
girmesinin ve retmen yetitirmede akreditasyon uygulamalarnn yararl bir gelime olduu grlmektedir.
Mezun kalitesinde ulusal standartlarn belirlenmesi ABET 2000e gre, bir mhendislik programn
tamamlayan mezunlarn Tablo IIde sunulan 11 zellie sahip olmas gerekmektedir, ancak bu zelliklerin
zerine ilgili blmler programn ama ve hedefleri dorultusunda eklemeler yapabilmektedir.
Tablo IIde sunulan zellikler, ABD'deki mhendislik eitim programlarnn hedefledii mezun
kalitesinde belli bir standardn olmas gerektiini gstermektedir. Bu standartlar, ABD'deki eitli mhendislik
odalar, ilgili dernekler ve iverenlerin katklar sonucunda ortaya konulabilmitir. Ksacas, ABET 2000'deki 11
zellik ABD'nin ihtiyalar gz nnde bulundurularak belirlenmitir. Bu gereksinimler dier gelimi lkeler
iin de benzerlik gsterebilirken Azerbaycan iin ayn artlarn var olduunu sylemek mmkn deildir.
Azerbaycandaki durumun hangi alardan gelimi lkelere oranla farkllk gsterdii aada
zetlenmektedir.
1. Azerbaycanda endstri, arlkl olarak retimde alacak mhendislere ihtiya duymaktadr.
2. Azerbaycandaki niversitelerde mhendislik programlar drt yllk planlanmtr. Bu programlar
genelde yurtdndaki gelimi niversitelerden zellikle de Rusyadaki niversitelerin programlarna
benzetilerek hazrlanmtr.
3. Mhendislik programlarnn gelitirilmesinde, gelimi lkelerin tersine, endstrinin ihtiyalar
gznne alnmamaktadr.
4. Yine gelimi lkelerin tersine, mhendislik eitimi veren niversiteler ile endstri, endstrinin
sorunlarnn zmnde yeterince ibirliine gitmemektedir.
5. Yeni mhendislik programlarnn almas endstrinin gereksiniminden deil politik ve kiisel
gerekelerden kaynaklanmaktadr.
6. Mhendislik programlarnn eitim kalitesi bir akreditasyon birimince llmemektedir, gelimi
lkelerde meslek odalarnca yaplan mhendislerin mezuniyet sonras sertifikasyonu da yoktur.
Yukarda zetlenen nedenlerle Azerbaycandaki mhendislik programlar, gelimi lkelerden farkl
olarak, endstriden kaynaklanan ihtiyalar, endstrinin karlat mhendislik sorunlar ve i bulma olanaklar
gznne alnmadan dzenlenmektedir. Bu da endstrinin ihtiyalarna uygun formasyonda mhendisin
yetitirilmemesine yol amakta, ayrca mhendislerin de i bulma imkanlarndaki terslikler nedeniyle
meslekleriyle ilgisiz ilerde almalarna neden olmaktadr.
Mhendislik alanndaki durum dier disiplinler iin de geerlidir. Bu nedenle, Azerbaycanda kurulacak
bir akreditasyon sisteminin, yeni gelimeleri de gznne alarak program minimumlar belirlemesi ve eitimde
kalitenin bu yntemle ykseltilmesi amalanmaldr. Azerbaycanda henz ulusal bir akreditasyon mekanizmas
35
Erhan M., Delvin G., Stanley M. Widrick Yksekretimde Kalite Ynetimi, KalDer Forum Temmuz-Austos-Eyll,
(2001)
295
Humanitar blmsi
bulunmamas nedeni ile kalitesini belgelemek isteyen niversiteler ya ABET gibi yurtdndaki akreditasyon
kurulularna mracaat etmekte veya ISO 9001 gibi esas olarak sanayi kurulularna gre dzenlenmi kalite
belgelendirme sistemlerini eitim kurumlarna uyarlamaya almaktadrlar.
Buna gre Azerbaycanda eitimde kalitenin belgelendirilmesinde ulusal gereksinimlerin gz nnde
bulundurulmad, bu bakmdan eitim kalitesinde ulusal standartlarn belirlenmesi konusundaki eksikliin
ivedilikle giderilmesi gerektii ortaya kmaktadr. Nitekim, Amerika, Avrupa ve Japonyada olduu gibi,
akreditasyon ulusal boyutlarda uygulanmakta, lkeler aras entegre bir akreditasyon sisteminin kurulmas ise ksa
vadede zor gzkmektedir.
Sonu
Eitimde kalite ynetimine ABET 2000, TKY'ni temel alan yaklam ile bir rnek olarak eitli ynleri
ile irdelenmitir. Buna gre, ABET 2000nin yalnzca mhendislik eitiminde deil, ayn zamanda
niversitelerde ve eitimin farkl kademelerinde uygulanabilecek bir ulusal akreditasyon sisteminin
gelitirilmesinde yol gsterici olabilecei ortaya kmaktadr.
Ulusal akreditasyon sisteminin ieriinde zellikle mezun kalitesinde ulusal standartlarn belirlenmesi ve
ulusal ihtiyalarn gznnde bulundurulmas gerektii sonucuna varlmaktadr. TKYyi esas alan ABET 2000
bir kalite gvence sisteminin kurum iine yerlemesini gerektirmekte, program hedeflerinin bir anlamda rn
(mezun) kalitesinin belirlenmesi konusunda yol gsterici olabilmektedir. zel okullar ve niversiteler, mteri
odakl yaplar ve maddi zorunluluklar nedeni ile, genelde Bakde ve belli bal byk ehirlerde kurulmakta,
baz blgelerde ise, deil eitim kalitesinden, en temel eitim ve okul ihtiyalarnn varlndan bile sz etmek
mmkn deildir. Uygulamaya hem zel ortaretim okullar ve niversitelerden (a retim gibi), hem de
devlet okullarndan rnekler zerinde pilot uygulama yaplabilecektir.
KAYNAKA
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
Canan ., Akn B., Erol V., Toplam Kalite Ynetimi ve ISO 9000 Kalite Gvence Sistemi, BetaYay. stanbul
(1998)
Dursunkaya Z., "Mhendislik Programlarnn Akreditasyonunda Yeni Yaklamlar". TMMOB, Mhendislik
Mimarlk Eitimi Sempozyumu Bildiriler Kitab, 200-205, (1999)
Erhan M., Delvin G., Stanley M. Widrick, (ev:Nemli E.) Yksekretimde Kalite Ynetimi, KalDer Forum
Temmuz-Austos-Eyll, (2001)
Gardiner L., "The Process of Developing Assessable Outcomes and Assessment Tools", IFT Annual Meeting,
Meeting Abstract, 40/1, Chicago, USA, (1999)
Kavrakolu, . "Toplam Kalite Ynetimi", stanbul, KalDer Yaynlar, (1996)
gel, Z.B., "ABET 2000 ve Eitimicinin Eitimi: Mhendislik Eitiminde Kaliteye Ulama Yolunda Tehis ve
Tedavi", TMMOB, Mhendislik Mimarlk Eitimi Sempozyumu Bildiriler Kitab, 171-180, (1999)
zdemir, S., Eitimde Toplam Kalite Ynetimi, Verimlilik Dergisi, Toplam Kalite, zel Say, 2. Basm, (1996)
Shimizu, K., Baba, M., Shimada, K. "The New Role of the JUAA in Japanese University Evaluation", Assessment
& Evaluation in Higher Education, 25: 51-60, (1999)
iman. M., "Eitimde Toplam Kalite Ynetimi ve Kltr", Eitim ve Bilim, 21: 60-69, (1997)
Vroeijenstijn, A.I. "The International Dimension in Quality Assessment and Quality Assurance", Assessment &
Evaluation in Higher Education, 24: 237-247, (1999)
Ylgr, A.G., Toplam Kalite Ynetimi ve Eitim Sistemine Uygulanabilirlii, Kamu Ynetiminde Kalite I. Ulusal
Kongresi, (1999)
Zmrt B., Dursunkaya Z. Eitimde Kalite Ynetimine Bir rnek: ABET 2000, KalDer Forum Nisan-MaysHaziran, (2001)

. .
-
1991- .
.
, , ,
. ,
. , , .
, - .
. .
. ,
. 30- ,
296
Humanitar blmsi
. . 30-
. ,
,
, , .
, , .
, . , ,
. .
. - .
- . , ,
, .
. , , - -
. .
,
. -
, . ,
, , , , ,
, . , . ,
. .
. .
. XXI
.
, , , . ,
.
- . , ,
.
. , ,
. :
, ,
.
,
, .
. : , . ,
. ?
.
.
,
-, ,
. .
, , .
, .
. , . ,
. , . .
. , - .
, . ,
.
, , .
, - ,
- .
.

. -
.
, , , .-
. .
.
, ( )
. .
. .
, .
297
Humanitar blmsi
, ,
, , .
, ,
.
, ,
,
.

, - .
- .
.
, ,
. .

.
.

.

,
, -
. -
.
, ,
c .
. '' . '' :
'' , , c''.
c .
?
, c,
. .
: '' ''.

c: ; ; , c , ,
, .
.
.
-
.
,
. - c. ,
, 2000/2001-c ''
'', 2001/2002-c '' '' 2002/2003-c
'' ''
,
c .
.
.
, ,
. 639 09.08.1999-c
.

. c ,
. c - .
c .
298
Humanitar blmsi
, ,
, , c, .
.
c . , c .
. .
,
, c . ,
, c
. -
, .
c .
, . , c
. . c
,
c .
:
1. .
2. .
3. .
c .
. ,
. .
, .
.. ,
.
, ? c
.
. c
: c , c .
, , ,
.
.
C c
. .
- , c
.
299
Humanitar blmsi

-
.
.
-
.
()
XXI .
, , ,
XX -
1990- .
.

.
,
(, , , , , .) .

.
36 -
, , ,
'- .
- ' .
, .. 37 ,
, .
.
.
' ,
. ( , ,
) .

,
- , .
- .
, ,
, , , ,
. -
-
.
90-
- . , -
1990- ( 1995- )
.

.
90-
.
, , ( ,
, ) . .
,
, ,
, , - .

, .
, , ,
36
37
.. . : - . 2000, 3,
.68-72
.. . .1994. . 53
300
Humanitar blmsi
.
- . , ..
.. 12
:
1) ;
2) , - ;
3) ( );
4) ;
5) ;
6) ;
7) ;
8) ;
9) ;
10) ;
11) ;
12) .38

, .

.
-
.
, . , -
,
. ()
-
.
.
1990- 1992- --
. 1992- -
- .
, (1993)
, (1994) -
. -
(1995)
. -
( II, 1996) - .
, - (1992-2002) - -
- ,
-
.

. , , -
. , -
, .
1- :
. .39
-
. -
. ,
, . ,

. , - .
.
. , ,
38
39
.., .. : . .1998 . 37
.. . ,9, 2002
301
Humanitar blmsi
. , .
.
.
- - ,
. -
.
()
:
1.

.
2. - ,
.
3. -
.
.
4. - -
.
5. -
.
6. ,
. - (, ,
, , .)
.

.

1991-
. ,
.

.
.
. -

.
,
.

. ,
.
. ,
.

.

. ,
,
.
.
,
. ,
, -

302
Humanitar blmsi
.

.

,
.
, ,
. -
.

.
.
,
.
.
.
, .
. , ,
.

.
-
.

. .
, -
.

. ,
.
1991-

. ,
,
.
,
. 1992-
, ,
.
- ,
.
. 1300
.
,
.
, , ,

.
70-80- -
, 90- . , ,
, b
.
ildi v
. ,
-

. 1999-
. ,

.
303
Humanitar blmsi
.
.
, -
,
. 8-
, ,
. S
.
DRIVING KEY FOR COMPREHENSIVE LEARNING MOTIVATION

AHN S.
University of Gaziantep - Turkey

The greatest thing you can do for another is not just
to share your riches, but to reveal to him his own
Benjamin DISRAELI
INTRODUCTION
Over the years the term motivation has taken on a variety of definitions. In my opinion, it is the driving
force which underlies every conscious behaviour of the human being. In other words, to do anything in life some
form of motivation needs to take place the forms of the human from basic needs to more comprehensive and
complex needs. Traditionally, motivation has always been in two forms. the carrot and the stick, that is, the
outcome will be either punishment or pleasure of same form. In this context motivation has been widely used
for learning. Learner motivation has been a tool that teachers have depended on to provide behaioral change in
student. If we do not think special cases, every student is motivated to learn something and unfortunately many
students are motivated to learn something different from the topics we are trying to teach. If we are asking
question to ourselves What can we do to motivate our students we may be asking the wrong question. One of
the definition describes motivation as a state of mind, no one can motivate someone else. So the right question
will be how do I create a learning environment that will provide opportunities to motivate learners and increase
their desire to learn.
Here it is possible to talk about two kinds of motivation one is extrinsic(external), the other is
intrinsic(interval) in order to maximize student motivation for learning in the classroom. An extrinsic motivator
is any act or thing that is openly done for or to someone with the intent of producing a predetermined behavior or
change in behavior. In other words they are external stimulus that are used to encourage a student to create
certain behavior or to change a certain behavior. This kind has many sources, public praise, grades, points,
rewaids and prizes.
Intrinsic motivator can be categorized as motivation that comes from within the person himself or
herself. In this case motivation may come from the self-satisfaction of the learning.
As accepted or seen in many related literatures extrinsic motivators have much impact on learning than
intrinsic ones. In fact the effective learning can be provided by increasing the learners desire to learn because in
a research conducted by Rogers. et. al indicated following results (Rogers, Ludigton and Graham, 1999 ):
Over time extrinsic motivators tend to result in lower quality performance and behavior.
There is a tendency for students to focus on the extrinsic motivators (e.g. grades, points, rewards) while
decreasing their focus on desired behaviors.
Extrinsic motivators tend to become insufficient over time.
Extrinsic motivators tend to be ineffective in:
Improving long-term quality performance
Promoting self-directed behaviors
Developing values such as integrity, honesty, respect, caring.
Promoting self-confidence.
In brief, extrinsic motivators can be considered to have their place in the classroom in certain
circumstance. They work well for, short term, single event and physical responses. In the process of designing
courses or programs these two motivators, instrinsic and extrinsic, should be mixed carefully and used
effectively in the classroom.
304
Humanitar blmsi
GENERAL PRINCIPLES OF MOTIVAION

The environment can be used to focus the students attention on what needs to be learned.
Teachers who create warm and accepting yet business-like atmospheres will promote persistent effort and
favorable attitudes toward learning. This strategy will be successful in children and in adults. Interesting visual
aids, such as booklets, posters, or practice equipment, motivate learners by capturing their attention and
curiosity.
Incentives motivate learning.
Incentives include privileges and receiving praise from the instructor. The instructor determines an
incentive that is likely to motivate an individual at a particular time. In a general learning situation, selfmotivation without rewards will not succeed.
Students must find satisfaction in learning based on the understanding that the goals are useful to them or,
less commonly, based on the pure enjoyment of exploring new things.
Internal motivation is longer lasting and more self-directive than is external motivation, which must be
repeatedly reinforced by praise or concrete rewards.
Some individuals particularly children of certain ages and some adults have little capacity for internal
motivation must be guided and reinforced constantly. The use of incentives is based on the principle that
learning occurs more effectively when the student experiences feelings of satisfaction. Caution should be
exercised in using external rewards when they are not absolutely necessary. Their use may be followed by a
decline in internal motivation.
Learning is most effective when an individual is ready to learn, that is, when one wants to know
something.
Sometimes the students readiness to learn comes with time, and the instructors role is to encourage its
development. If a desired change in behavior is urgent, the instructor may need to supervised directly to ensure
that the desired behavior occurs.
If a student is not ready to learn, he or she may not be reliable in following instructions and therefore
must be supervised and have the instructions repeated again and again.
Motivation is enhanced by the way in which the instructional material is organized
In general, the best organized material makes the information meaningful to the individual. One method
of organization includes relating new tasks to those already known. Other ways to relay meaning are to
determine whether the persons being taught understand the final outcome desired and instruct them to compare
and contrast ideas.
CREATING BEST ENVIRONMENT FOR MOTIVATION
So, how do we create the best environment for motivating learners? Unfortunately there is no single
magical formula for motivating students. Many factors affect a given students motivation to work and to learn
(Bligh,1971; Sass,1989): interest in the subject matter, perception of its usefulness, general desire to achieve,
self-confidence and self-esteem, as well as patience and persistence.
It is the role of the teacher to provide or create the best environment possible for learning. This includes
designing curriculum, classroom climate, learning activities, etc.
The best environment for student to learn in a classroom setting is an environment where the students feel
valued, important, safe, secure and respected. All these make students self-motivated. As being teachers, in order
to encourage students to become self-motivated independent learners following facts should be taken into
consideration. (Lowman, 1984 ; Luca, 1990 ; Weinert and Kluwe, 1987).
Give frequent, early, positive feedback that supports students beliefs that they can do well.
Ensure opportunities for students success by assigning tasks that are neither too easy nor too
difficult.
Help students find personal meaning and value in the material.
Create an atmosphere that is open and positive
Help students feel that they are valued members of learning community.
In order to create this climate in the classroom teacher should also know the strategies which give way to
successful motivation. these strategies are:
305
Humanitar blmsi
1. Capitalize on students when they satisfy their own needs such as need to learn something in order to
complete a particular task or activity, the need to seek new experiences the need to perfect skills, the need to
overcome challanges the need to become competent, the need to succed and do well, the need to feel involved
and to interact with other people satisfying such needs is rewarding in itself and such rewards sustain learning
more effectively than grades. In order to address these kinds of needs, design assignments, in-class activities and
discussion questions (McMillan and Forsyth, 1991).
2. Make students active participants in learning: students more effectively learn by doing, making, writing,
designing, creating, solving. Try to encourage students to suggest approaches to a problem or to guess the result
of experiment.
3. Ask students to analyze what makes their classes more or less motivating. Ask your students to list the
characteristics that make their lesson more motivated or less motivated. In his studies Sass(1989) identifies eight
characteristics that affects the level of motivation in the classroom, these are:
Instructors enthusiasm
Relevance of the material
Organization of the course
Appropriate difficulty level of the material
Active involvement of students
Variety
Rapport between teacher and students
Use of appropriate, concrete, and understandable examples.

4. Incorporate instructional behaviours that motivates students:
Hold high but realistic expectation for your students:

Teachers expectations have a powerful effect on a students performance. If you want your students to be
motivated, hardworking, and interested in the course they are more likely to do so.Your standarts should be high
enough to motivate students to do their best but not so high that students will be frustrated in trying to meet those
expectations (American Psychological Association,1992 ; Bligh, 1971 ; Forsyth and McMillan, 1991-1 ;
Lowman, 1984).
Help students set achievable goals for themselves:

Make students feel that the important point is not getting higher
grades but improving themselves. Give opportunity to evaluate their progress by encouraging them to critique
their own work; analyze their strenght and overcome their weaknesses (Cashin ,1979).
Tell students what they need to be successful in your course:

Do not let your students struggle to find what is expected of them.
Try to make them find out what they must do not succeed in your course. Assure students that you can help them
solve the problems while studying the materials that will be learned.
Strengten students self-motivation:

In order to strenghten their self-motivation try to communicate in more modarete way. That is, instead of
saying I require , you must or you should say I think you will find or I will be interested in your
reaction (Lowman, 1990).
Avoid creating intense competition among students:

Since competition produces anxiety it can be interfered with learning. Reduce students attitudes to
compare themselves to one another because when students work cooperatively in groups rather than complete as
individual they will be more attentive, display better comprehension, produce more work and be more favorable
to the teaching method.
Be enthusiastic about your subject:

Teachers enthusiasm is an in important factor in motivation. If you become bored students will reflect
the same feeling. In fact teachers enthusiasm comes from self-confidence, excitement about effective and
efficient content, and pleasure in teaching. If you are using the material which you consider is boring and if you
have to use it in your lesson try to devise the most exciting way to present the material in order to prevent your
students to be bored or disinterested structuring the Course to Motivate Students Effectively.
306
Humanitar blmsi
STRUCTURING THE COURSE TO MOTIVATE STUDENTS EFFECTIVELY
In your first lesson find out what your students know about your topic. Then relate your topic with their
daily life. For example, if you are teaching chemistry, devote some lecture time to examine the contributions of
chemistry to resolving environmental problems Briefly explain how your lecture will help students achieve their
educational professional, or personal goals. Before structuring your course content to motivate students some
conditions necessary for creating best learning environment need to be created. These are:
1. The thing you teach should be valuable.
Learners do not want to waste their timeon non-important topics. In order to make students involve in the
activity in a meaningful way, you make your students feel about the topic really important for them. There are
various ways to achieve this, which depend on the needs of the students and the content being taught.
2. There should be opportunity for the involvement of all students.
During learning students should feel that they are included in the learning activities. How you achieve this
depens on your observation about students. There are various ways to have students involve in the process some
of them can be:
Have your students design the classroom expectations.
Give alternatives about your teaching process and give them opportunity to make meaningful
choices and decisions.
Try to answer all the questions asked by students.

3. There should be a sense that classroom is a safe place to learn.
Students will be more motivated if they have a feeling of safety and security. The point here is that they
should feel not only physically safe but also emotionally safe. That means they will not be embarresed or
rediculed for their input responses, and participation.
4. You should use all learning styles and multiple intelligence.
When considering learning styles and intelligence, students being treated as individuals and meeting
their needs are really important. Instructors should be viligant in trying to serve all the learners needs. In order to
achieve this the instructor should carefully review lesson plans, learning activities and analyze how they cross
over the different learning styles and intelligence.
5. You should provide your students with evidence of progress.
Students will stay motivated when there is a sense of success or mastery. They should feel that learning is
challanging but possible. students will realize real learning when they have opportunity to follow their success.
6. You shoul be sincere in the classroom.
Having others care about you can be powerful motivator. It can create a sense of belonging and safety,
which effects learning positively.
Now that you can prepare your course content. In order to make meaningful content an instructor should
keep following hinds in his/her mind:
Work from students interests and strenghts.

For effective learning and teaching try to find out what their expectations are and then try to devise
examples, case studies or assingments that relate the course content to students interests and experiences.
When possible, let students give their ideas about the topic which will be studied. That is, have them
select which topics to explore in greater depth. If possible, include optional or alternative units in the
course (Ames and Ames ;1990).
Increase the difficulty of the material as the semester progresses.

If the instructor gives opportunities to succeed at the beginning of the semester, they feel they can
succeed and so the instructor can easily increase the difficulty level. If an exam includes easier and harder
questions, every students will have a chance to experience success as well as challange (Cashin ;1990).
Vary your teaching methods. If you use various methods this reawakens students involvement in the
course and their motivation (Forsyth and McMillan ;1991).
As for the grades an intelligent instructor can use the grades as powerful motivators.
Emphasize mastery and learning rather than grades.

The study done by Ames and Ames (1990) indicates the importance of emphasizing mastery and learning
rather than grades. In two different classes teachers apply different strategies for homework assignment and
counts homework as 30 percent of a students final grade.Second teacher grades homework assignment as
satisfactory and unsatisfactory ; makes students bring questions to class about problems they can not complete;
307
Humanitar blmsi
gives students opportunity to redo their homework assignment and grades homework as 10 percent of the final
grade. In the second class mistakes were considered as acceptable and something to learn from.
Avoid using grades as threats. As McKeachie (1986) points out, the treat of low grades may prompt some
students to work hard but other students may resort to academic dishonesty, excuses for late work, and other
counter productive behavior.
On other way of motivating students is to respond their work. In order to achieve this following can be
used as useful motivators:
Give students feedback as quickly as possible. Return tests and results as soon as possible and reward
students who show success in front of his/her friends. Tell them how well they have done and how to improve
herself/himself. Both positive and negative commands influence motivation but as generally accepted students
are more affected by positive feedback and success. Praise builds students self-confidence, competence, and
self-esteem. Recognize sincere efforts even if the product is not brillant. In this case try to show your confidence
in students in ability to succeed.(Lucas, 1990 ; Cashin, 1979).
Introduce students to the good work done by their peers.

Share the ideas, knowledge and accomplishments of individual students with the class as a whole:
Make available copies of the best papers and essay exams.
Provide class time for students to read papers and assignments submitted by classmates.
Have students write brief critique of a classmates paper.
Schedule a brief talk by a student who has experience or who is doing research paper on a topic
relevant to your lecture.
Be specific when giving negative feedback.

As known by all teachers, negative feedback is very powerful and can lead to negative class atmosphere.
When you make your critics make it clear that all critics are for a particular task or performance not the student
as aperson. Try to imply your critics by emphasizing the aspects of the task in which the student succeeded.
Avoid demaning commands. While making your commends try to be sensitive. Avoid offhand remarks
which make them feel inadequate.
DISCUSSION
None of the techniques will produce sustained motivation unless the goals are realistic for the learner. The
basic learning principle involved is that success is more predictably motivating than is failure. Ordinarily, people
will choose activities of intermediate uncertainity rather than those that are difficult (little likelihood of success)
or easy (high probability of success). For goals of high value there is less tendency to choose more difficult
conditions. Having learners assist in defining goals increases the probability that they will understand them and
want to reach them. However, students sometimes have unrealistic notions about what they can accomplish.
Possibly they do not understand the precision with which a skill must be carried out or have the depth of
knowledge to master some material. To identify realistic goals, instructors must be skilled in assessing a
students readiness or a students progress toward goals because;
learning requires changes in beliefs and behavior, it normally produces a mild level of anxiety.
This is useful in motivating the individual. However, severe anxiety is incapacitating. A high degree of
stress is inherent in some educational situations. If anxiety is severe, the individuals perception of what is going
on around him or her is limited. Instructors must be able to identify anxiety and understand its effect on learning.
They also have a responsibility to avoid causing severe anxiety in learners by setting ambiguous of
unrealistically high goals for them.
it is important to help each student set goals and to provide informative feedback regarding progress
toward the goals.
Setting a goal demonstrates an intention to achieve and activates learning from one day to the next. It also
directs the students activities toward the goal and offers an opportunity to experience success.
both affiliation and approval are strong motivators.
People seek others with whom to compare their abilities, opinions, and emotions. Affiliation can also
result in direct anxiety reduction by the social acceptance and the mere presence of others. However, these
motivators can also lead to conformity, competition, and other behaviors that may seem as negative.
308
Humanitar blmsi
many behaviors result from a combination of motives.
It is recognized that no grand theory of motivation exists. However, motivation is so necessary for
learning that strategies should be planned to organize a continuous and interactive motivational dynamic for
maximum effectiveness. The general principles of motivation are interrelated. A single teaching action can use
many of them simultaneously.
Finally, it should be said that an enormous gap exist between knowing that learning must be motivated
and identifying the specific motivational components of any particular act. Instructors must focus on learning
patterns of motivation for an individual or group, with the realization that errors will be common.
REFERENCES
1.
American Psychological Association. Learner-Centered Psychological Principles: Guidelines for School Redesign
and Reform. Washington, D.C.: American Psychological Association, 1992.
2. Ames, R., and Ames, C. Motivation and Effective Teaching. In B. F. Jones and L. Idol (eds.), Dimensions of
Thinking and Cognitive Instruction. Hillsdale, N. J.: Erlbaum, 1990.
3. Bligh, D.A. Whats the Use of Lecturing? Devon, England: Teaching Services Centre, University of Exeter, 1971.
4. Cashin, W.E. Motivating Students. Idea Paper, no. 1. Manhattan:Center for Faculty Evaluation and Development
in Higher Education, Kansas State University, 1979.
5. Forsyth, D.R., and McMillan, J.H. Practical Proposals for Motivating Students. In R. J. Menges and M.D.
Svinicki (eds.), College Teaching: From Theory to Practice. New Directions in Teaching and Learning. no. 45. San
Francisco: Jossey-Bass, 1991.
6. Lowman, J. Mastering the Techniques of Teaching. San Francisco: Jossey-Bass, 1984.
7. Lowman, J. Promoting Motivation and Learning. College Teaching, 1990, 38(4).
8. Lucas, A. F. Using Psychological Models to Understand student Motivation. In M.D. Svinicki (ed.), The
Changing Face of College Teaching.New Directions for Teaching and Learning, no. 42. San Francisco: JosseyBass, 1990.
9. McKeachie, W. J. Teaching Tips. (8th ed.) Lexington, Mass.: Heath, 1986.
10. McMillan, J. H.,and Forsyth, D.R. What Theories of Motivation Say About Why Learners Learn. In R. J.
Menges and M.D. Svinicki (eds.), College Teaching: From Theory to Practice. New Directions for Teaching and
Learning, no. 45. San Francisco: Jossey-Bass, 1991.
11. Sass, E. J. Motivation in the College Classroom: What Students Tell Us. Teaching of Psychology, 1989, 16(2),
86-88.
12. Weinert, F.E., and Kluwe, R.H. Metacognition, Motivation and Understanding. Hillsdale, N.J.: Erlbaum, 1987.
309

Kitab Konfrans Azerbaycan Musteqillikden Sonra 2003

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Kitab Konfrans Azerbaycan Musteqillikden Sonra 2003

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Konfransn Tkilat Komitsi

Prof. Dr. Erol Oral (Qafqaz Universiteti)

Prof. Niftal Qocayev (Qafqaz Universiteti)

Dr. Cihan Bulut (Qafqaz Universiteti)

BAZAR QTSADYYATI RATND AZRBAYCANDA RZAQ THLKSZLY

GUAM RGTNN KURULMA SEBEPLERN ULUSLAR ARASI

AZRBAYCANIN AQRAR QTSADIYYATI MSTQLLK DVRND

SNAYE MSSSLRND KEYFYYTN YAXLADRLMAS ZAMAN

NVESTSYA LAYHLRN YERL MLL QTSAD HMYYT

AQRAR SYAST V SAHBKARLIIN NKAFI

AQRAR SAHNN RAZ V SAHV DAREDLM SSTEMNN TKMLLDRLMS

AQRAR SAHD TSRRFAT-TKLAT FORMALARININ DARETM

AQRAR SNAYE KOMPLEKSNN DARETM QURULUUNUN SASLANDIRILMASI

AZERBAYCANDA GE SRECNN SOSYAL VE EKONOMK SORUNLARI:

AZRBAYCAN V AVROPA YENDNQURMA V NKAF BANKI MNASBTLR

MSTQLLK SONRASI AZRBAYCAN VE DNYA BANKI MNASBTLR

DORUDAN YATIRIM YAPAN YABANCI SERMAYENN NEM KAPSAMINDA

DNYA TCARET RGT VE AZERBAYCANIN YELK SREC

ELEKTRONK TCARET VE KOBLER

AZERBAYCAN EKONOMS VE DEM SREC

.., .., .., . .

.., .., .., . .

THE BIOMASS AND ACTIVITY OF THE DENITRIFYING BACTERIA IN OIL

.., .., .., ..

ENTERPRISES local area NETWORKS AUTOMIZED WORKSTATION DATABASE

INFORMATION SYSTEM BASED ON FUZZY DATA AND QUERIES

SEYSMK RSKN QYMTLNDRLMSND DAVAMSZLQ AML

AZRBAYCAN MSTQLLYNDN SONRA AZRBAYCANDA NFORMASYA

THE RELATION BETWEEN FUZZY MEASUREMENTS AND CRISPY MEASUREMENTS

'' '' ''

KUTADGU BLG`DE DEVLET YNETCLER

ETMDE KALTE YNETM ve AZERBAYCANDA UYGULANABLRL

Azrbaycan mstqillikdn sonra

Azrbaycan mstqillikdn sonra

Azrbaycan mstqillikdn sonra

Azrbaycan mstqillikdn sonra

Azrbaycan mstqillikdn sonra

Azrbaycan mstqillikdn sonra

Azrbaycan mstqillikdn sonra

Azrbaycan mstqillikdn sonra

Azrbaycan mstqillikdn sonra

Azrbaycan mstqillikdn sonra

Azrbaycan mstqillikdn sonra

Azrbaycan mstqillikdn sonra

Azrbaycan mstqillikdn sonra

Azrbaycan mstqillikdn sonra

Azrbaycan mstqillikdn sonra

Azrbaycan mstqillikdn sonra

Azrbaycan mstqillikdn sonra

Azrbaycan mstqillikdn sonra

Azrbaycan mstqillikdn sonra

Azrbaycan mstqillikdn sonra

Azrbaycan mstqillikdn sonra

Azrbaycan mstqillikdn sonra

Azrbaycan mstqillikdn sonra

Azrbaycan mstqillikdn sonra

Azrbaycan mstqillikdn sonra

Azrbaycan mstqillikdn sonra

Azrbaycan mstqillikdn sonra

Azrbaycan mstqillikdn sonra

Azrbaycan mstqillikdn sonra

Azrbaycan mstqillikdn sonra

Azrbaycan mstqillikdn sonra

Azrbaycan mstqillikdn sonra