Sporda Yetenek

Yetenekli sporcular yksek sportif gce ve baarya ynlendirebilmek iin bireylerin erken
yata seilmesi, srekli olarak gzlemlenmeleri ve onlara ustaln en st basamaklarna
trmanmalar konusunda nclk edilmesi ok nemlidir.
Herkes ark sylemeyi, dans etmeyi v.b renebilir. Buna karn ok az birey yksek bir
ustalk dzeyine ulaabilir. Bu nedenle yetenekli olan bireylerin seilmesi sanatta olduu
gibi sporda da ok nemlidir. Her alanda yetenekli kavram ile ilgili ortalamann stnde
ve hatta st dzeyde verimler sergileyecekleri ngrlen, st dzeyde zel niteliklere ya
da yetilere sahip olan bireyler anlalmaktadr.
Sporsal yetenek kavram ise, kaltmsal ya da sonradan kazanlm davran koullar
nedeniyle sporsal verimler iin zel bir yatknla, st dzeyde yatknla sahip olduu
dnlen bireyleri kapsar.
Sporda Yetenek Kavram
Uluslararas spor baarlar, lkelerin kendilerini tantmalar, prestij kazanmalar; gerek
politik, gerekse ekonomik adan olumlu ynlerde gelimelerin salanabildii bir alan
olmaktadr. Bunun nemini erken anlam birok lke, spora ok geni tabanl olarak
yatrm yapm ve bugn bunun sonularn uluslararas baarlaryla almaya
balamlardr. Bu baarlarnda en byk etken; alt yap tesisi, altrc ve
teknolojileriyle, ocuklar en uygun olduklar yalarda baarl olabilecekleri sporlar iin
semek ve ynlendirmek konusunda olduka titiz ve sistemli almalardr. Hrata,
olimpiyat sporcular zerinde yapt aratrmalarn takiben, en yetenekli genlerini bulup
sporda ynlendiremeyen lkeler, uluslararas baardan her zaman yoksun olacaklardr
derken, gerekte, tesis ve altrcnn olmas, baary getirmede yeterli olmad, bunun
iin en yetenekli sporcuyu semek iin bir sistemin gerektiini de vurgulam olmaktayd.
Yetenei belirlemenin ilk amac, gen sporcunun istenilen branta genler antrenman
programn baaryla tamamlayp antrenmann daha sonraki blmlerini baarp
baarmayacann, byk bir ihtimalle, nceden tahmin edilebilmesidir.
Spor bilimi szl, yetenei ve yetenekliyi yle tanmlamaktadr: Belli bir alanda
normalin zerinde, ancak henz tam olarak gelimemi zellikler btn ve buna sahip
kiidir.
Bir gen, antrenman iin uygunluunu ve yeteneini ne kadar abuk ortaya koyarsa,
genler antrenman programn tamamlamada o kadar baarl olur. Bu, gen sporcuya
sporsal verimin zirve yana ulamadan daha fazla antrenman yapma olanan
salayacak ve bunun sporcunun antrenman ve eitiminde olumlu, kalc etkisi olacaktr 3.
Rotring (1983) yetenei, nceden belirlenmi ltler yardmyla saptanm ortalama
deerlerin zerine kan geliimi tamamlanmam yatknlk olarak tanmlamaktadr. Bu
tanmda da grld gibi yetenek bir sretir. nk henz tamamlanmamtr.
Saptandktan sonra uygun eitim ve ynlendirme ile ileriye doru gtrlebilmektedir.
Uygun olmayanlarn ayklanmas ile performansn ileri doru gtrlmesinde nemli bir
evre geride braklm olacaktr. Bu balamda yetenek seimi ile gelecekte lkeyi temsil
edebilecek sporcu adaylarnn belirlenmesi de sz konusu olabilir. Elit bir sporcunun
yetitirilmesi uzun sreli, zahmetli ve pahal bir sretir. Tm bu emeklerin ve yatrmlarn
boa gitmemesi iin ncelikle uygun olmayanlarn ayklanmas gerekecektir. Bu ise
yetenek seiminden gemektedir.
1

Bir baka tanma gre sporsal yetenek olarak kaltmsal ya da sonradan kazanlm
davran koullar nedeniyle sporsal verimler iin zel bir yatknla ya da st dzeyde
yatknla sahip olduu dnlen bireyler anlalmaktadr 9.
Yetenek seimi ve eitimi alannda yaplan almalarn spor pratii ynnden yararlarn
u balklar altnda toplamak mmkndr:
Kiilerin, daha ksa zamanda istenilen yksek performansa ulamasn
salanr.
stn yetenekli sporcularla alan antrenrn alma etkinlii artar.
Yksek performansa erimek isteyen sporcularn saysn ve rekabetini
arttrr. Sonuta daha gl kadrolar oluturulur.
Sporcunun kendine gveni artar. nk bu sporcu bilimsel seim sreciyle
yetimemi sporculardan daha iyi durumda olduunu grmektedir .
Sporcular seen bilim insanlar tarafndan, sporcularn almalar
gzlenerek onlardaki istenmedik sapmalar zamannda belirlenir ve gerekli
nlemlerin alnmas salanr.
Bu ilgi sporcular motive etmektedir.
Sonu olarak; yetenein deerlendirilmesi, yksek verim seviyesine ulaabilmesi iin bir
bireyin, sahip olmas gereken verim n koullarn belirleme almasdr ve uygun
belirleyici teknikler kullanlarak yaplmas gerekmektedir.
Yetenek Trleri
Beden eitimi ve spor literatrnde hareketsel yetenek konusundaki ilk grler, fizyoloji,
daha ok da i fizyolojisi temsilcileri tarafndan gelitirilen hareket becerisi teorilerine
dayanmaktadr. nceleri dikkat el becerileri zerine younlam, ama ksa zamanda
beceri konusunun yalnz ellerle snrlandrlamayaca anlalmtr. Daha o zamanlarda
hareketsel yetenee etki eden faktrlerin eitlilii anlalmtr.
Hareketsel yetenein olumasnn artlar daha yakndan incelendiinde u gr
dikkati ekmektedir.
Statik Yetenek Kavram
Bu gr, sportif baarnn, byk lde kaltmla belirlendiini, gelimesinin ise salg
bezlerinin gelimesine bal olduunu savunulmaktadr. Kaltmsal zellikleri ayn olan
ikizlerin gsterdikleri uyum benzerlikleri, kaltmsal zelliklerin sporda elde edilmek istenen
baarlar asndan ne denli nemli olduunu ortaya koymaktadr. Bu gr sonralar
iddetle eletirilmitir. Eletirilerin ortak yn "insan psikolojisiyle ilgili deneylerle ve
yaanan evrenin etkileriyle kaltmsal zelliklerin kesin izgilerle birbirinden
ayrlamayaca'' eklinde olmutur. Eletirilere gre, ikizlerden her biri ayn kaltmsal
gelime zelliklerine sahip olmalarna ramen, zamanla tamamen farkl baar dzeyinde
olabilmektedir. Bu noktada Zackiorskij'nin yapt bir aratrma nem kazanmaktadr. Bu
aratrmann sonularna gre;
2

 Mkemmel sporcularn yaklak % 50'sinin ocuklar da stn sportif

yeteneklere sahiptir.
Yalnzca motorik zellikler (rnein; srat) kaltm yoluyla geebilir. Tek
yumurta ikizleri, birok alanda ift yumurta ikizlerinden daha byk bir uyum
gstermektedir.
Baar geliiminin st snrlar yine kaltmla belirlenmektedir.
Btn eletirilere ramen, bu aratrmalar, kaltmsal faktrlerin bir sportif yetenein
gelimesindeki nemini ortaya koymaktadr.
Ancak bu etkinin snrl olduunu ve ileriki baarlarn byk lde vcudun gelime
srecinde onu etkileyen evrenin d faktrlere bal olduunu belirtmek gerekmektedir.
Ayrca byme andaki ocuklara ve genlere sunulan renim imknlar da onlarn
daha sonraki baarlarn etkileyecektir. Baz hareket deneyimlerinin kazanlmas
sensomotorik sistemin geliimi, srekli bir baar artm iin gerekli olmaktadr.
renim teorisiyle ilgili yetenek anlay
renim teorisiyle ilgili yetenek anlay fizyolog J.P.Pawlow ve davran psikolojisinin
kurucusu J.B.Watson'un retilerine dayanmaktadr.
Yetenek problemini zmlemeye alan bu almalar, insan hareket sisteminin karmak
yapsn aklayabilmek iin fazla mekanik ve soyut kalmaktadr. Bu anlay savunan
teoriciler bireysel farkllklar (fiziki ve psikolojik) ile evre faktrlerini dikkate
almamaktadrlar.
Dinamik Yetenek Anlay
Dinamik yetenek anlayn benimseyenler, spor yeteneinin kaltmsal zellikler ile evre
artlarnn sk ilikisine dayand grn savunmaktadr. Bu anlay benimseyen
uzmanlar kaltmsal zelliklere gereken nemi vermektedir. Ama bu zelliklerin ancak
evre koullar sayesinde btnyle geliebileceini savunmaktadr. Bu sebeple yetenek,
doutan garantilenmi olarak kabul edilmemelidir. nk bir yetenei belirleyen bileenler
geliebilecei gibi gelimeyebilmektedir. Yetenek, sporcunun baarsnda kendini gsterir,
ama baaryla e anlaml deildir.
Verim Snflamalar ve Verim Dzeyleri
Yetenein bir yandan, motorik ve ruhsal gelimeye, kaltmsal zelliklere, i salg bezlerinin
gelimesine ve dier yandan da evre ve toplum artlarna bal olduu
sylenebilmektedir. Bu nedenle yetenek kavram yalnz kaltm konusu olarak deil,
toplumsal, moral ve pedagojik ynlerden ele alnmaldr.
Verim snflamalar ynnden yetenekler genel (belli bir spor dalyla ilgili olmayan) ve zel
(spor biimine veya spor dalna zg) olmak zere iki gruba ayrlmaktadr. Genel sporsal
yetenekler ok eitli spor dallarnda genellikle ksa bir hazrlk sresinden sonra
ortalamann zerinde verim elde edebilmektedir. zel yetenekler ise herhangi bir spor
dalnda son derece iyi niteliklere ya da yetilere sahip olmaktadr.
3

Elde etmeye allan verim dzeyi asndan da sporsal yetenek deerlendirmesi tek
bana anlamsz kalmaktadr. Ortalama nfusun sporsal yetilerinin ve becerilerinin
sunulduu rastgele alnm bir rnekte; rnein bir snfn yetenek taramasnda, sz
konusu grubun derece sralamasnda ilk sralarda kim yer alrsa ya da yeni sporsal
hareketleri snf arkadalarndan daha abuk ve nitelik asndan daha iyi renirse, o kii
sporsal bir yetenek olarak gsterilmektedir. Burada verimlerin ayn zamanda mutlak, dier
bir deyile bu ya grubundaki dnyann veya lkenin en iyi verimlerine oranla st
dzeydeliine baklp baklmadna dikkat edilmelidir.
Yetenek Arama ve Seme
Yetenek arama kavram, genel bir temel eitime ya da spor dalna zg ocuk ve genlik
antrenmanna balamaya hazr olan yeterince fazla sayda ocuk ya da gencin bulunmas
amacyla yrtlen almalar anlatmaktadr.
Yetenek seme kavram ise, yksek verim sporuna ynelik bir antrenmann, bir sonraki
daha yksek aamasna gemeleri ya da srdrmeleri uygun grlenlerin bulunmasna
yardmc olan btn nlemleri ifade etmektedir.
Yetenek arama aamalarnn farkl yaplarda gerekletii bilinmektedir. Bunlardan bazlar
unlardr:
Karnelerinde spor derslerinden notlar ortalamann stnde olan rencilerin
bulunmas,
Okul yarmalarnn deerlendirilmesi,
Kulplerin ya da federasyonlarn zel eleme yarmalar,
Okuldaki, kulpteki ya da federasyondaki standart testler zerinden eleme,
Okul snflarnn, okul ynlendirme gruplarnn ya da kitle sporuna ynelik
kulp gruplarnn retmen, menajer ya da antrenr aracl ile znel olarak
gzlenmesi,
Kulp ya da federasyonlarn ksa sreli kurslarda znel gzlenmesi ve
kulplerin verime ynelik altrma ya da antrenmana katlma ilikin olarak
kurumsal kitle iletiim aralar (zellikle gazeteler) zerinden reklam
yapmas.
Bugne kadar sz konusu nlemlerden hangilerinin hangi koullarda en fazla etkiyi
saladklarna dair bilimsel olarak garanti edilmi hibir deneyim bulunmamaktadr.
Yetenek arama planlamalarna balamadan, her eyden nce, bunlarn ocuk ya da
genlerde hangi ya gruplarnda en uygun biimde uygulanabileceini gz nnde
bulundurmak gerekmektedir. Bununla birlikte baz spor dallarnda yksek verim ya ok
geni alana yayldndan, dier bir deyile bireysel olarak ok farkl olabileceinden belli
temel bir btnlkte yetenek aramann birka yllk aralarla birka kere yaplmas amaca
uygun olmaktadr. Bu durum zellikle teknik ynden fazla zor olmayan, genel temel
eitimin arlk noktalaryla birlikte baka bir spor dalnn iinde yaplabildii ve sonu
olarak spor dalna zg antrenman balangcnn greceli olarak ge olabildii spor dallar
iin geerli olmaktadr.

Yetenek seimi bir kerelik bir sre olmayp uzun sreli antrenman srecinin hedeflerine ve
ieriklerine ve eitli zamanlara ilikin yetenek ngrs olanaklarna bal olarak
yinelenerek alnmas gereken bir karardr. Antrenman srecinin geliimiyle birlikte bireysel
yksek verim yetisi dzeyi ngrsnn doruluu arttndan, semedeki ltler giderek
daha da katlaabilmektedir. yle ki uygun olarak seilenlerin says gittike azalr.
Seme kararlar, seme ltleri veya verim normlar asndan ele alnmaktadr. Seme
ltleri, seilecek olanlarn saysyla ilgili l saylardr. Bunlar mutlak ya da orantl
saylar olabilmektedir. rnein; her yl temel antrenman iin otuz rencinin seileceine
ilikin bilgi (mutlak say) ya da seme ltnn srekli 1/10 dan seilen (seilen
rencilerin gzlenen rencilere blm), daha kk olmas gerektiine ilikin bilgi gibi
(orant says).
Byle bir yntem ayet verim ngrs sadece kabaca yaplabildii ya da mevcut
antrenman tesisleri ya da antrenman gruplarnn bykl (rnein oyun takmlarnda)
gibi koullarn semeyle ilgili olmas durumunda kullanlmaktadr.
Verim llerinin, belirginletirici olmas gereken deerlerin en azn nitelemektedir.
Bunlarda seme ltleri olarak ancak yksek verim yandaki gncel verim verileri ve
verim yetisi arasnda sk bir bantnn olmas, dier bir deyile yeterince doru bir verim
ngrs yaplabilmesi durumunda yararlanlmaktadr. Bu yaplrken antrenman blmne
ve bireysel geliim durumuna bal olarak yksek verim yetisi ngrsnde eitli
zelliklerin nem tad gz nnde bulundurulmaldr. rnein baz spor dallarnda
antrenman srecinin balangcnda boy, byle bir verim lt olutururken, durumsal
etkenler ya da zgl hareket becerilerinin dzeyi bu zaman srecinde fazla gz nne
alnmayabilir.
Yetenekli Sporcunun zellikleri
Bir sporcunun yetenekli olup olmadnn belirlenmesinde en byk sorun n tehisi
yapabilmektir. Yetenek dinamik bir potansiyel olarak grlrse, yetenek konusundaki
yarglar ancak bu bilgilerin altnda verilebilir. Dinamik potansiyel kavramnn
belirlenmesi karlalan en byk sorundur. Bu zorluklara ramen, yeteneklerinin
belirlenebilmesi iin var olan yetenekli sporculardan lt alnr ve onlarn baz zellikleri
incelenir. Kukusuz baz lmler yaplabilir. Ancak hzl bilgi aktarm asndan,
uygulamadan elde ettiimiz aadaki bilgiler en geerli olanlardr.
Yetenekli bir sporcu bu adan incelendiinde daha az yetenekli bir sporcudan u
zelliklerle ayrlr:
Antrenmanda daha baarldr.
Ayn kapsam ve byklkteki antrenman uyaranlarnda byk baar elde
eder.
Antrenmanda verilen yeni uyaranlara daha abuk uyum salar.
Daha abuk renir (rnein; hareketin akn, teknik bilgileri).
5

 Daha nce edindii deneyimleri yaratc bir ekilde baarsn arttrmak iin
kullanr.
Kendine verilen zor grevleri bile baaryla yerine getirir ve sorunlar yaratc
ve orijinal bir biimde zer.
Performansnn gittike ykselmesi onun tipik zelliidir. Yetenekli bir sporcu,
kendini tam anlamyla spora adar, alkan ve hrsldr, sistematik ekilde
alr.
Gerginlikte (stres altnda) bile gereki, doru deerlendirme yapabilir.
Riski gze alabilir.
Baarszlklar karsnda gcn kaybetmez, bunu bir motivasyon gerekesi
yapabilir.
Bir yetenein bu zellikleri teker teker ele alndnda btnlklerinden bir ey kaybetmez,
her biri yetenek kavramn en iyi ekilde anlatabilmek iin seilmi zelliklerdir. Bu
kavramlarn oluturduu yapnn arlk noktas, spor dalna gre farkllklar
gstermektedir. rnein; bir oyuncuda ne kan zellikler, bir uzun mesafe
koucusununkilerden farkl olmaktadr.
Spor biliminde yetenek konusunda yaplan almalar balk altnda toplanmaktadr.
1 -Yetenein seimi
2 -Yetenein ynlendirilmesi
3 -Yetenein eitimi.
Yetenek Seim Trleri
Yetenek seiminde balca iki yntem uygulanmaktadr. Bunlar Doal Seim ve Bilimsel
Seimdir.
Doal Seim
Bu seimde kii ya tesadfen setii spor dalna katlr ya da baka bir spor dalnda
baarl olamayacan anlayarak dal deitirmesi eklinde antrenrn ya da retmenin
karsna gelmektedir. Byle bir seimde performans geliimi yava olur, nk byk bir
olaslkla ideal spor dal seilememitir11. Bu yntemle sporcunun, yerel etkilerin (okul
gelenekleri, ailelerin istekleri/dilekleri ya da yaklamlar) sonucu olarak bir spora yneldii
aka gzlenmektedir. Yine de sporcularn doal seim yoluyla gelen verim geliimi dier
etmenler arasndan en ok, bireyin rastgele bir biimde yetenekli olduu spor dalnda yer
alp almadna dayanmaktadr. Bu nedenle bireyin verim geliiminin, ounlukla ideal spor
seiminin yanl olmasndan dolay, ok yava olduu grlmektedir.

Bilimsel Seim
Spor bilim adamlarnn yardmyla yaplan bilimsel testlerle, yetenekli kiilerin kendilerine
en uygun spor dalna yneltilmesi salanr. Bilimsel seim ynteminde, antrenr zel bir
spor alannda doutan yetenee sahip olduklarn kantlam olan, gelecek sunan
genleri deerlendirmektedir. Bu nedenle, doal yntemle belirlenen bireylerle
karlatrldnda bilimsel olarak seilenlerin yksek verime ulamak iin gerek
duyduklar sre daha ksadr. Uzunluk ve/veya kilo gibi zelliklerin bir gereklilik olduu
sporlarda, (rnein basketbol, voleybol, futbol, krek, atlama dallar vb.) bilimsel seim
yntemi kesinlikle gz nnde bulundurulmaldr. Benzer biimde, hz, tepki sresi,
koordinasyon ve kuvvetin baskn olduu sporlarda (rnein sprint, judo, hokey,
atletizmdeki atma ve atlamalar vb.), spor bilimcilerin nclyle bu tr nitelikler
taranabilmektedir. Bilimsel snamann bir sonucu olarak, en yetenekli bireyler bilimsel
olarak seilirler ya da uygun bir spora ynlendirilirler.
Yetenek Seiminde lt Kullanm
Yetenek seimi ve ynlendirmesi, yksek performansa ynelik spor anlay iin sz
konusudur. Rekreatif spor anlaynda byle ynelmeye gerek yoktur. Bu seim
almalarnda sporcularn zel biyolojik profilleri kadar psikolojik zellikleri de nemlidir.
Yetenek seimi iin bu nedenle objektif ltler kullanlr. Yetenek seiminde deiik
nkoullar aranmakta, eitiminde verimi belirleyen deiik faktrlere bavurulmaktadr.
Sporda yetenek kavramnn belirlenmesinde etkili olan faktrler unlardr:
Yapsal zellikler (salk durumu, antropometrik zellikler gibi)
Kondisyonel motorik zellikler,
Teknomotorik zellikler,
renme yetenei,
Verimlilie hazr olma durumu (psikolojik nkoul),
Bilisel zelliler ya da yetenekler,
Duygusal zellikler,
Sosyal faktrler.
Aslnda yetenek arama bu faktrlere gre, spor trlerinin istek profilini oluturmakta ve
seim bir spor trne zg gereklemektedir. Bu seim ve eitime balama ya
konusundaki uygulama birok spor trnde 1. okul ocuu ana rastlamaktadr. Okuldaki
spor dersleri srasnda ya da okul d spor faaliyetlerinde bu ilemin balatldn
grmekteyiz. Doal seim yntemi diyebileceimiz bu ynteme gre; spor derslerinde
ortalamann zerinde verimli grlen ocuklar dzenli antrenmanlara ynlendirilmektedir.
Yksek verim sporlar, sporcularn ne kan biomotor yetileri ve gl psikolojik zellikleri
ile birlikte zel olarak biyolojik yaplanmay da gerektirmektedir. Antrenmann niteliinde ve
niceliinde de olduka ilgin gelimeler olmaktadr. Yine de eer sporda yer alan bir bireyin
biyolojik engelleri varsa ya da nerilen bir sporun gerektirdii beceriler konusunda
yetersizse, ar dzeydeki antrenman bile bir spor ya da dalndaki doal yeteneksizliin
7

stesinden gelemez. Bu nedenle yksek verim sporlarnda bilimsel yetenek belirlemesi

ok nemlidir. Dier bir deyile de yaamsal bir nem tar. Yksek verim sporlar iin
seilmeyen sporcular, spor ya da spor dalndan tam olarak dlanmazlar. Fiziksel ya da
toplumsal gereksinimlerini doyurucu ve dinlendirici programlara ve yarmalara
katlabilirler.
yi bir yetenek belirlemesi iin en uygun olarak seilmi ltler gereklidir. Temel
ltlerden bazlar, nem sras aada verilmitir.
Salk
Biyometrik zellikler
Kaltm
Kas Lifleri Dalm
Spor Yerleri ve Mevsimler
Uzmanlarn Ynlendirmesi
Yetenek Belirlemesinin Aamalar
Yaplan incelemede eitli kaynaklara gre yetenek belirlemesi evreleri arasnda ok
byk farkllklarn olmad grlmtr. Bompa yetenek belirleme evrelerini boyutta
incelediini belirtmitir2. Bununla benzer bir gr savunan Muratl da seimin
aamada gerekleebileceini ifade etmitir 11.
st dzeyde bir yetenek belirlemesi tek ve btncl bir yaklam ile zlememektedir. Bu
adan da uzun yllardan beri ana evrede yetenek belirlemesi uygulanmaktadr:
Yetenek Belirlemesinin Birinci Evresi
Bunlardan ilki "n seim'' olarak kabul edilmektedir. n seimde ekonomik bir uygulama
yntemi kullanarak mmkn olduka ok sayda ocuk ve gen bu sreten birok kez
geirilmesi gerektii bilinmektedir.
Antrenmansz ocuklarda yaplacak seimlerde kural olarak, spor trne zg verimlilii
belirleyecek parametrelerden ok, ocuun genel sportif verimini belirleyecek zelliklerin
lmne ynelmek gerekir. Yetenek seiminde unutulmamas gereken ilke, lmlerin bir
kere deil, birok kez yaplmasndan sonra sonulandrlmas ve karara balanmasdr.
Birok durumda, ergenlik dnemi ncesinde (3-10 ya) gerekleir. ounlukla bir salk
grevlisinin adayn sal ve genel fiziksel geliimini gzden geirmesi ile balar ve bu
evre adayn her hangi bir vcut yetersizliinin ya da hastalnn olup olmadnn ortaya
karlmas iin tasarlanmtr:
Bu incelemenin biyometrik blm ana kavram zerinde younlamaldr:
Adayn sporla ilgili uralarnda
yetersizliklerin saptanmas

snrlayc

bir

rol

oynayabilecek

Boy ve kilo arasndaki oran gibi basit llerle adayn fiziksel geliim
dzeyinin belirlenmesi;
8

 Genetik olarak baskn durumlar ortaya karlmas (boy gibi), bylece

ocuklar daha ileriki yalarda uzmanlaabilecekleri spor gruplarna
yneltilebilirler.
Bu ilk evrenin tamamland yan ne kadar kk olduu gz nnde bulundurulursa, bu
evrenin denetleyen kiiye sadece ocuk hakknda genel bir bilgi verdiini grlmektedir.
Adaylarn gelecekteki byme ve geliim dzeyleri kestirilemeyecek durumda olduu iin
kesin karar vermek zamansz olacaktr. Buna karn yine de kapsaml antrenmann ok
erken yata balad; yzme, cimnastik ve artistik patinaj gibi sporlar iin birinci belirleme
evresi tam olarak uygulanmaktadr.
Yetenek Belirlemesinin kinci Evresi
Ergenlik dneminde ya da daha sonra, cimnastik, artistik patinaj ve yzme iin 9-10 yalar
aras, dier sporlarda da kzlar iin 10- 15, erkekler iin 10-17 yalar arasnda
uygulanmaktadr. Seimin en nemli evresini oluturur ve bu evre daha nce dzenli
antrenman gerekletirmi olan genlerde kullanlmaktadr.
kinci seimde kullanlan teknikler biyometrik ve ilevsel lt dinamiklerini
deerlendirmelidir; nk vcut verilen sporun zelliklerine ve gerektirdiklerine ynelik bir
uyum dzeyine ulamtr. Sonu olarak, salk yoklamas ok ayrntl olmal ve verim
artnda karlalabilecek olan engelleri (rnein romatizma, sarlk, sreen bbrek
hastal/yetmezlii, v.b.) ortaya karmay hedeflemelidir. Bir ocuun ergenlik
dnemindeki en nemli dnem, antrenrn heyecan verici biyometrik deiimleri (rnein,
kas dizgesinin ar olarak geliimi v.b.) ortaya kartt evredir. Bu nedenle, genel fiziksel
geliimin incelenmesinin yannda kii, zel antrenmann sporcunun bymesi ve geliimi
zerindeki etkilerini de gz nnde bulundurmaktadr.
Popovici (1979), erken yata uygulanan yein, ok ykl, kuvvet antrenmannn,
kemiklerdeki kkrdaklar sktrarak (rnein uzun kemiklerin zamansz geliimi) bymeyi
(boy) snrladn belirtmektedir. Baz sporlar iin (rnein atmalar, krek, gre ve arlk
kaldrma, v.b.) geni bir omuz (bioacromial diameter) nemlidir. nk gl omuzlar
kiinin kuvveti ile yakndan ilgilidir, en azndan kuvvetin gelitirilebilecei bir iskeleti
belirlemektedir.
Popovici (1979), bir ynlendirici olarak, 15 yandaki kzlarn 38 santimetrelik ve 18
yandaki erkeklerin de 46 santimetrelik bir omuz geniliine (biacromial diameter) sahip
olmalar gerektiini ne srmektedir. Popovici ayn zamanda ayak uzunluu ve ayak
ukurunun da baz sporlar iin nemli olduunu belirtmektedir (rnein dz tabanl bir
birey atlama, srama ya da kou sporlarnda engellenmektedir) .
Benzer biimde eklem geveklii kuvvetin nemli olduu sporlarda (rn. gre, halter, v.b.)
verimi etkileyebilir. Sonu olarak anatomik ya da ilevsel eksiklikler ya da genetik
yetersizlikler nemli yetenek belirleyici eler olarak kabul edilmelidirler. Doal seime
dayanan bir antrenman programndan geen sporcular iin, yukardakilerin tamam bireyin
verim geliimini etkiler ve bu nedenle de bu konular antrenrn srekli olarak ilgilendii
alanlar olmaktadr.
Yetenek belirlemesinin ikinci evresinde, spor psikologlar kapsaml psikolojik testler
uygulayarak daha nemli bir rol oynamaya balamaktadr. Sporcularn verilen spor iin
gerekli olan psikolojik zelliklere sahip olup olmadklarnn anlalmas iin, her sporcunun
9

psikolojik profilinin derlenmesi gerekmektedir. Bu testler gelecekte psikolojik olarak ne

stnde durulacana karar verilmesine de yardmc olmaktadr.
Yetenek Belirlemesinin Son Evresi
Temel olarak ulusal takm adaylarn ilgilendiren bu evre titizlikle hazrlanm olmal,
gvenilir olmal ve sporun gerektirdikleriyle ve zellikleriyle yakndan ilgili olmaldr. Kiinin
inceleyecei ana etmenler arasnda; sporcunun sal, sporcunun antrenmana ve
yarmalara kar gsterdii psikolojik uyum, stresle baa kabilme yetenei ve en
nemlisi daha ileri verim gelimeleri iin sahip olduu potansiyelin incelenmesi vardr.
Nesnel bir deerlendirme yaplmas, dnemsel, tbbi, psikolojik ve antrenmana ynelik
testler yoluyla kolaylatrlmaktadr. Bu testlerden alnan veriler kaydedilerek ve birinci
evreden balayarak spor yaants sresince deiimlerinin rneklendirilmesi iin
karlatrlmaldr. Her test iin en uygun (optimal) bir model oluturularak her birey bu
modelle karlatrlr. Sadece ne kan adaylar milli takm iin ele alnmaldr.
Yetenek Belirleme Aama erikleri ve Uygulamalar
Branlarn farkllklarna gre yetenek belirleme ve seim aamalar da deimektedir.
Tablo 1de n seim - ara seim - son seim ieriklerine rnek olarak da artistik cimnastik
ve sportif oyunlar verilmitir.
Tablo 1. Yetenek Seimi Aamalar ve erikleri
n Seim

Ara Seim

Son Seim

Genel Karakteristik:
ocuun
genel
zelliklerinin - Bir defalk sportif kontrol
sorgulanmas, gzlemlenmesi ya da
- Spor trne zg vcut tipine
deerlendirilmesi.
uygunluunun kesin kontrol
rn.
- Spor trne ynelik motorik
- Genel salk durumu
zellik yetenei (ok ynl
motorik zelliklerin test
- Okul baars
edilmesi)
- Sosyal koullar ve ilgileri
- Vcut yapsnn
uygunluu

spor

- Ksa srede birok kez altrma

yapmak (deneme antrenman)
- Ksa sreli bir altrmada verim
dzeyi ve davran biimi
- Genel ve zel sportif verimlilii
- Btnyle kiiliin
deerlendirilmesi

trne

- Genel spor verimlilii (okulda spor

dersindeki baar dzeyi)

10

Artistik Cimnastik:
- Ksa boylu, olduka az arlkl ince
bir tip, ancak omuz kaladan geni.
(O) ve (X) bacakl olmamak

- Toplam estetik ifade

deerlendirilmesi
- Hareket koordinasyonu
(Engellerle yaplan koudaki
baars)

- Bacak, kol, gvdenin sahip

- Genel hareket koordinasyonunun ve
olduu kuvvet (basit kuvvet
kuvvet dzeyinin deerlendirilmesi
altrmalar)

- Ksa sreli program sonucunun

deerlendirilmesi
- Motor renme davran (hareket
koordinasyonu)
- Kuvvet ve hareket srati

- Toplam motorik zellikler

dzeyi (sportif oyunlarda, stafet
- Hareket genilii
yarlarndaki baar dzeyi)
Sportif oyunlar:

- Yeterli bir boy aranmal

- Uzun ve iri yapl ocuklar (voleybol,

hentbol, basketbol iin. Buna karlk
futbolda herhangi bir snrlama
dnlemez).

- Kou hz (30-60 m.)

- Genel olarak, kuvvet, srat ve oyun

yetenei

- abuk kuvvet (frlatma

topuyla lm)
- Srama kuvveti ( adm
atlama gibi)

- Birok oyunda oyun yeteneinin

deerlendirilmesi
- Problemlere bulduu zmler
gzlenmeli

- Hareket koordinasyonu (oyun

yetenei)

Ara seimde uygulanan kondisyonel motor zelliklerle ilgili bir test bataryas
Tablo 2 de verilmitir.

kinci Basamak Seimi in Test Bataryas

Motor Test Aamalar
I. 30 m. sprint kou

lgili Yetenek (zellik) Konusu

k kuvveti ve ivmelenme yetenei

II. 30 m. hz almal (deparlense: 10 m.) sprint kou Maksimal srat

III. Durarak 5 adm atlama

Horizontal srama ve koordinasyon

IV: Durarak uzun atlama

Horizantal srama kuvveti

V. Adm alarak top frlatma

At kuvveti

VII. ne glle atma

Ktle ivmelendirme-koordinasyon

VIII. 30 m. engelli kou

Btn vcut iin koordinasyon

IX. Konstitsyonel zellikler

Boy-kilo-salk durumu vb.

Temel Verim Faktrlerinin Yardmlaryla Eleme ve Seme

Seme ve elemenin ilk aamasnn amac, ok sayda okul rencisinden baz temel verim
faktrleri dikkate alndnda, genelde kendilerini belli eden rencileri semektir. Bunlar
daha sonraki gelime iin gerekli olan belirleyici verim faktrleridir. Belli verim seviye ve
belli yetenek derece gstergeleri kabul edilmelidir. Ana hedef, basit ve gerekli bilgiyi veren
verim faktrlerini belirlemektir. Bilinen temel faktrler unlardr:
11

Boy ve Vcut Arl: eitli almalar sporcularn boy ve vcut arlklarnn, yksek
sporsal verim seviyesine ulaabilmeleri iin nemli olduunu ortaya koymutur. rnein
atletizm, baz top oyunlar, yzme ve dier sporlar iin bu dorudur. ocuun veya gencin
yetikin olduunda boyunun ve vcut arlnn ne olacann bilinmesi nemlidir.
Ergenlik andan nce uzun olanlar, byynce de genelde uzun olurlar,
Annesi veya babas ya da her ikisi birden uzun olan ocuklar, yetikin
olduklarnda ortalama boydan uzun olurlar.
Koma Hz: Dnyann nde gelen sprinterlerinin sporsal gelimeleri zerinde yaplan
incelemeler, bu kiilerin ocukken en hzl koanlar olduunu ortaya karmtr. Bireyin
koma hz bir dereceye kadar onun dier sporsal faaliyetlerdeki hz gcnn bir
gstergesidir. nk hz gc, hemen her sporda aranr ve pek ok sporda hzl koma
yetenei gerekir. Hzl veya olduka iyi koan ocuklar kk yata seilmelidirler.
Dayankllk: Uzun mesafe koma yetenei baz ocuklarn sahip olduu fiili veya
potansiyel dayanklln yanstr. 800 m. veya 1500 m. yarlarndaki verim, bireyin orta ve
uzun mesafe kousu, yzme, kayak ve dier sporlardaki dayankll hakknda bir fikir
edinmek iin kullanlabilir.
Koordinasyon: Buz pateni, cimnastik, ritmik cimnastik, tramplen atlama gibi teknie nem
verilen sporlarla uraan gen sporcularda ilk nce, hareketleri renmek iin iyi bir
yetenee sahip olmalar art aranr. Tarif edilen motor grevleri, egzersiz nitelerini veya
bireyin bunlar renmesi iin gereken tekrarlar abuk renme yetenei, hareketi
renme yetenei iin bir lttr. Dier dzenleyici yeteneklerin ve zellikle hareket
kontrol yeteneinin de hareket renme kapasitesi zerinde etkisi vardr. Bu kapasite, ilgili
spor dalnda veya spor kategorisinde saptanm hareket grevlerini birletirmek iin
antrenman srasnda bir yerde zel bir yap eklini alr. Bu cimnastik, tramplen, kule
atlama, gre, boks ve ayn zamanda top oyunlarnda nemli bir rol oynar. rencilerin
cimnastikte aldklar puanlarda koordinasyon yetenekleri aka grlebilir.
Oyunlardaki Yetenek: Oyun iindeki durumlar, gelimeleri nceden tahmin edip bunlara
doru bir ekilde karlk vererek, abuk deerlendirme ve harekete geme yetenei,
belirleyici verim faktr olarak kabul edilir. Bu yetenek gre, boks ve judonun da dahil
olduu sporlarda nemlidir ve rencilerin takm oyunlarnda alm olduklar puanlardan
bellidir.
Sporsal Beceriklilik: Yarmalarda mkemmel verim gsteren ve okullar aras yarmalarda
kazanmas bile iyi bir dnce uyandran, kendinde bir eyler olduunu belli eden btn
renciler kaydedilmelidir.
Btn bu sonular, eldeki ocuklarn okul ve kulp sporlarnda ortann zerinde bir yetenek
gelitirdiklerini gsterir. Byle bir verimin hangi artlar altnda elde edildiini hemen
12

anlamak mmkn olmayacandan; bu ocuklarn ve genlerin gerek bir yetenee sahip

olup olmadklarn veya iyi verimlerinin yalnzca yksek standartta spor antrenman
sayesinde elde edilip edilmediini anlamak iin bir takm testler uygulamaldr. Pek ok iyi
sporcu, ocukluklarnda iyi verim veya yarmalarda mkemmel derece elde etmi olmalar
ile tannrlar.
Daha fazla bilgi elde etme: Temel faktrlere dayanarak yaplan seme ve elemeyi tekrar bir
seme ilemi takip eder. ocuklarn sporsal yetenei hakknda daha fazla bilgi edinerek
ie balamaldr. Bu bilgiler unlar olabilir.
a- Sporcunun Gemii Hakknda Bilgi: Antrenmanda seilmi ve dzenli yarmalara
katlm olanlarn says, her hafta antrenmanda hazr bulunma says, zel bir spor dalna
olan ilgi, ailesinin sporsal gelimeye olan ilgisi, yzme, cimnastik vb. elde edilen dereceler.
b- Fiziksel Verim Dereceleri Hakknda Bilgi: Seilmi rencilerin genel egzersizlerdeki
btn derecelerini renmek gerekir (60 m. veya 1500 m. kou, mekik vb.) Bu bilgiler
ocuklarn yapm olduklar antrenmana bal olarak deerlendirilmelidir.
Sporda st dzeyde verimi hedeflemek iinse sporcu yetenek eitimi ve yetenek seimini
ieren be aamal bir uygulamadan geirilmelidir. Yetenek seiminin 5 aamas Tablo 3de
verilmitir.
Yetenek Seim Aamalar
Yksek Verim Antrenman

Spor Dalna zg 3. Seim

Verim Antrenman

Spor Dalna zg 2. Seim

Geliim Antrenman

Spor Dalna zg 1. Seim

Temel Antrenman

Spor Dalna Ynelik Antrenman

Temel Eitim

Genel Sporsal Yetenek Seimi

Yllara gre yetenek eitimindeki verim aamalar Tablo 4de gsterilmitir.

Tablo 4: Yetenek Eitimindeki Verim Aamalar

13

Yetenek Gstergeleri
Uygulamada uygun sporcularn seiminde baz gstergeler kullanlr. Gstergeler gen
sporcunun nemli belirleyici verim faktrlerine dayanan gelime srecini nesnelletirir. Bu
deerlendirme yaplrken daha nceki antrenmann yksek standartta olduu
varsaymndan yola klmaldr.
Yetenei belirlerken, her zaman iin ka yl antrenman yapld, olgunluk ve
ya gz nne alnmaldr. Bir ka yl antrenman yapm ve kendisi ile ayn verim
parametrelerine sahip daha byk bir sporcudan daha fazla yetenee sahip olanlar ortaya
kabilir. Belirleyici verim faktrlerine dayanan aadaki gstergeler sporsal yetenek
hakknda olduka gvenilir bilgi verebilir.
Verim dzeyi gstergesi,
Verim gelime hznn gstergesi,
Verim dengesi ve potansiyel gelime gstergesi,
Yklenme tolerans gstergesi,
Bu drt gsterge yetenein deiik ynlerini temsil eder. Tek bir gstergeye dayanan tek
ynl deerlendirme sonular nemli hatalara yol aabilir. Sporsal yetenek her zaman bu
drt gstergeye dayanarak deerlendirilmelidir. Drt gstergenin yardmyla elde edilen
sonularn kararlar zerinde etkisi farkl arlktadr.
Verim gelime hznn gstergesinde, gen sporcularn antrenman gereklerini
yerine getirip getiremeyeceini belirlemek, ne hzla gelitiini belirlemek iin
kullanlr. Bu sporsal verimin gelime hz ve bunu belirleyen faktrler,
yklenmenin uyguland fizyolojik sistemin antrenmana tepkisi iin geerlidir.
Yetenein uygulamal olarak deerlendirilmesinde gen sporcular iin
aada belirtilen varsaymlardan yola klmaldr.
Daha az yetenekli olan sporculara nazaran daha iyi olanlar, yarsal
verimlerini daha abuk gelitirirler ve dierlerine oranla daha ksa srede
14

yksek verime ularlar, yani genler antrenman programn daha ksa

srede tamamlarlar.
Genler antrenman program srasnda spor iin gerekli olan zihinsel duruma
dierlerinden daha nce ularlar. Bu zellikle psikolojik dayankllk ve
kararllk gcnn niteliinin, gelime hz iin geerliliini korur.
Verim dengesi ve potansiyel gelime gstergesi: Gen sporcunun veriminin,
onu yksek standartta sporsal yeterlilie ulamasn salayacak durumda
olup olmadn aratrmak iin, yani gen sporcunun srekli ve abuk olarak
verimini ykseltmek, bireysel verimini iyi bir seviyeye getirmek veya nemli
yarmalarda yeni rekorlar krmasna olanak salayan verim faktrlerinin
gelime seviyesini aratrmak iin kullanlr. zellikle yarsal sporda
nceden belirlenen zamanlarda (Olimpiyat, Dnya, Avrupa ampiyonas)
formun zirvesinde olmak gerektiinden verim dengesine zel bir nem
verilmelidir. Yetenein tespitinde uygun gen sporcularn sabit sporsal
yeteneklere sahip olduklar varsaylr. Yarmalardaki tutarl verim, en iyi
bireysel verimi oluturma yetenei, iyi gelimi teknik ve taktikle, gelimi
fiziksel yeteneklerde grlebilir. Bu nedenle bunlarn verimleri daha srekli
bir hzla geliir.
Yklenme tolerans gstergesi: Bu gsterge, gen sporcularn ne dereceye
kadar btn gereksinimleri karlayabilecei ve zellikle antrenmann
talepleri ile ne dereceye kadar baa kabileceini belirlemede kullanlr.
Antrenmann srekli artan younluk ve kapsamna hakim olmada baar
gstermek olduka nemlidir.
Yetenein deerlendirilmesinde srekli artan antrenman, sabit ve fizyolojik fonksiyonlarn
artan yeterlilii ve sporsal verim parametrelerinin srekli geliimi eklinde, belirlenen
uygunluu salayaca kabul edilmitir. Bu bilgilerden sonra eitli spor dallarnda spora
balama ve dier antrenman blmlerine balama ya Tablo 5de verilmitir.
Tablo 5: eitli Spor Dallarnda Antrenman Blmlerine Balama Ya
Sporlar

Spor Uygulamasna
Balama Ya

zel Antrenmana
Balama Ya

Yksek Verim
Antrenmanna Balama
Ya

Atletizm

10-12

13-14

18-23

Basketbol

7-8

10-12

20-25

Boks

13-14

15-16

20-25

Bisiklet

14-15

16-17

21-24

Dalma

6-7

8-10

18-22

Eskrim

7-8

10-12

20-25

Cimnastik (bayan)

6-7

10-11

14-18

Cimnastik (erkek)

6-7

12-14

18-24

Krek

12-14

16-18

22-24

15

Kayak

6-7

10-11

20-24

Futbol

10-12

11-13

18-24

Yzme

3-7

10-12

16-18

Tenis

6-8

12-14

22-25

Voleybol

11-12

14-15

20-25

Halter

11-13

15-16

21-28

Gre

13-14

15-16

24-28

Yetenein Ynlendirilmesinde Baz lkelerden rnekler

Yetenein seimi, ynlendirilmesi ve eitimi srelerini belirli kurallara balayan modeller
oluturulmutur. Uygulanan modelleri tanmak amacyla yaptmz literatr taramasnda,
lkelerin ynetim tarzlaryla bu modellerin yaps arasnda mantkl ilikiler olduu
grlmektedir. Aada vereceimiz rneklerde de grlecei gibi, sporda ileri gitmi
Avrupa lkelerinde grlen modeller, ayrntl ve pedagojik kurallara uygun ynetilir,
seimler laboratuar koullarnda gerekletirilirken, ABD gibi baz lkelerde; doal seim
yntemleriyle ve istee bal bir uygulama grlmektedir 11.
Aslnda bu konunun ncln dou Avrupa lkelerinin yapt bilinmektedir. Spor
biliminde ve pratiindeki tartlmaz yerine ramen ABD'de yetenek seimi bilinmeyen bir
bilim daldr.11
Uzun srede, sporda st dzeyde baarya erimeyi kolaylatrmak amacyla ierisinde
yaanan, eitim-retim ve antrenman yaplabilen kurumlar gelitirilmitir. Yatl spor
okullar birok eski dou blou lkelerinde (r; Bulgaristan, Eski DDR, Polonya, Romanya,
Eski Sovyetler Birliinde) ve birok bat Avrupa lkelerinde (r; Almanya, Fransa, ngiltere,
talya, Avusturya, sve, svire gibi) bulunmaktadr.
Almanya modeli
1978-79 retim ylndan beri Kaiserslautern'de Heinrich Heine devlet Lisesi (HHG),
''yetenek gelitirme snflar'' projesinde, genlikte elit sporcu yetitirme amac ile
grevlendirilmitir. Aslnda benzeri modellere Avrupann deiik lkelerinde
rastlanlmaktadr.
Bu okulun amac; ''hibir zaman hzl bir ekilde rencileri yksek bir sportif performansa
eritirmek deil, aksine, retimle birlikte, sosyal ve spor geliimi de dengeli ekilde
gtrlmektedir'' eklinde belirlenmitir performans, gencin okul baarsna ve uyumlu
geliimine engel olmamal aksine birbirini tamamlamaldr felsefesi esas alnmtr.
Burada renciler, spor arlkl snflarda toplanmlardr. Bu snflar, dier snflarla birlikte
retimlerini srdrr. Kk snflarda retim daha youn, antrenmanlar ve msabakalar
16

daha hafif planlanmtr. Okulda derslerde baarszlk sz konusu olduu durumlarda

renciye zel destek retim programlar dzenlemektedir.
Bu model erevesinde; Badminton, Judo, Tenis, Masa tenisi, Bisiklet dallarnda elit
sporcular yetitirilmeye allmaktadr. Antrenmanlar, lisenin ve evredeki okullarn
tesislerinde yaplmaktadr.
Okulun rencileri, yrenin seilen ocuklar olmakla birlikte bir ksm dardan
getirilmilerdir. Seilip de evi okula yakn olan renciler yar yatl statsnde okula
katlrlar.
Almanya'daki internatlarda (yatl okul) bilimsel danmanlklar ve lmler niversitelerin
bnyesindeki spor enstit!eri tarafndan yrtlmektedir. Bu almalar;
Kondisyonel zelliklerin tehisi,
Koordinatif becerilerin tehisi,
Msabaka davranlarnn
oluturulmas

deerlendirilmesi,

profillerin

ve

normlarn

Tbbi lmler,
Sosyolojik ynden incelenmesi, gerekli nlemlerin alnmas dorultusundadr.
sve (TTA) Modeli
Avrupada zaman zaman daha farkl yaklamlarla alm yetenek okullarna da
rastlanmaktadr. Bunlardan birisi de sve Tretorn Tenis Akademisidir.
TTA 1985'de Bastad (Gney isve)'da, isve'in en iyi gen tenisilerini belirli bir kuruluta
okutup, spor yapmasn daha dorusu profesyonel tenisi olarak hazrlamak amacyla
almtr. Bu kurumda, st dzeyde tenisi antrenmanlarnn yan sra, lise olgunluk
(Abitur) snavna hazrlayan bir dzenleme sz konusudur.
TTA' da 18 tenisi yetitirilir. Belirli artlara sahip kiiler bu okula girebilir. artlardan bir
tanesi, kendi ya grubunda svein ilk 8 tenisisi arasna girmektir. Tenisiler st dzeyde
tenis antrenr (Ba antrenr) nezaretinde her gn saat antrenman yapabilmektedir (90
dakika sabah, 90 dakika leden sonra). Burada svein dnya apndaki tenisilerinin
antrenman yapabilmesi ocuklar iin byk uyaran olmaktadr. Turnuvalara katlan sporcu
rencilerin, hafta derslere devam etmeme haklar bulunmaktadr. renciler okul
bitirme snavlarna (Abitur) ''Yetikinler iin Lise adl bir zel okula girebilirler.
Buras ayn zamanda elit sporcularn kamp yapt yer olarak da kullanlmaktadr. sve
hkmeti ''Sosyal Devlet anlay'' ile buradaki kiilere bir miktar ''renim bursu'' vermekle
birlikte, masraflar byk lde TRETORN firmas ve tenis federasyonu tarafndan
karlanr.
17

Rusya Modeli

Rusyada yetenek belirlemesi ilkretim 4-6 snflarda (10-12) yaplmakta ve yetenekli

grlen ocuklar says 37yi bulan yatl blge okullarnda eitim grmektedirler.
Sporcularn ihtiyalar devlet tarafndan karlanmaktadr. Her ya grubu iin belirlenen
lke normlarn yakalayan sporcular bir st gruba karak seviyesini ykseltirler.
niversitede eitim gren baarl sporcular da devlet tarafndan desteklenmektedir. Eski
Sovyetlerin yklmasyla kulpln ok azald Rusyada blgesel msabakalar n
plandadr.
Bulgaristan Modeli
Bulgaristanda 90l yllarda yetenek belirlemesi 8-12 ya kz ve erkek ocuklarn
seilmesiyle balamaktadr. yi planlanm geliim programlar ile desteklendii de
bilinmektedir. ocuklarn seiminde kullanlan testlerin yetenek potansiyelinin
belirlenebilmesi iin federasyon tarafndan belirlendii ve seilenlerin spor dallarna
alnd kaydedilmektedir. Bulgaristanda 28 adet atletizm blm olan okul olduu
yetenekli ocuklarn evlerine yakn okullardan birine yerletirildii de bilinmektedir. Devlet
destekli olan bu programda spor okullarna seilen ocuklarn retmen veya antrenrleri,
ocuklar okula girebilecek standartlarda yetitirdikleri iin dllendirilmektedirler.
Okul eitiminin ilk iki yl, istinasz olarak, ok ynl fiziksel geliimin salanmasna
ayrlmaktadr. Bu eitimi takiben daha zel antrenman dnemi; daha st dzeydeki, daha
iyi kalifiye olmu, kulp antrenrleri tarafndan yrtlmektedir. Seilen ocuklar, 18 yana
geldikleri zaman, yksek performans dzeyine ulamalar beklenilmektedir. rnein;
atletizm iin 100 metrede 10.70 saniye, uzun atlamada 7.40 metre, 800 metrede 1:51.0
dakika gibi, performanslar, destek almaya devam edilmesi iin ulalmas gereken
performanslardr. Okula alnan ocuklarn % 30u sz konusu olan bu standartlara
ulamakta ve yksek performans sporuna devam etmektedirler. Bu ekilde spora devam
eden atletler, bu aamadan sonra kulplere alnmakta ve ounluu zel branlara
ynelmi olarak, uzman antrenrler tarafndan antrene edilmektedir.
ngiltere ve Birleik Krallk Modeli
ngilterede 2004 ylnda tamamlad beden eitimi ve spor eitiminde ders saati ve
ieriindeki kkl deiikliklerle, performans sporcusu kayna olan okul-kulp ibirliini de
yeniden dzenledi. Uzmanlam spor liseleri oluturarak dier okullarla sistemli bir ekilde
blgesel ortaklklar gerekletirdi. Spor lisesi seilen okulda retmen, antrenr ve
malzeme konusunda tam donanm saladktan sonra dier ortak okullarn beden eitimi ve
spor desteini spor lisesinden almasn, merkezi kontrollerle, salad. Sistem ierisinde
okullarn balantl olduu kulpler, hem tesis olarak, hem de kendi antrenrleriyle spor
eitimine destek vermektedirler. Kulpler bu almalar sonucunda okullardaki yetenekli
rencileri de kendi kulplerine lisansl sporcu olarak almaktadr.

18

ngilteredeki Genlik Spor Kurumu yetenek belirleme ve seimi konusunda proje bazl
devlet destei vermektedir. Gelii obeziteden koruyan spor yapma alkanl
kazandrmaya ynelik projeler ierinde yetenekli olanlara ynelik de Yetenek Belirleme,
Seim ve Geliim Plan dorultusunda sistemli yaklamlar uzun yllardr sonu
vermektedir29. Hoarenin hazrlad Yetenek Belirleme, Seim ve Geliim Plan Birleik
Krallk (UK) kapsamndaki lkelerde baz branlara adapte edilerek kullanlmaktadr.
Birleik Krallk Atletizm Ulusal Yetenek Belirleme Mdrl tarafndan adapte edilerek
uygulanan bu plan sonrasnda yetenek arama ve seim normlar oluturulmutur. Ayrca
Ulusal Yetenek Belirleme ve Geliim Program ile 2. Aama Test Klavuzu hazrlanm ve
branlarda yaplmas uygun grlen testler, protokolleri ile kullanma sunulmutur.
Yetenein Eitimi
Uzun yllar emek verilerek gelecein ampiyonlarn yetitirmek iin seilen kiilerin kalitesi
kadar, onlar iin optimal bir eitim de nemlidir. Bu almalar, spor biliminin ilgin
konularndan birini oluturur.
Yetenek kabul edilen kiinin eitimi deyiminden; daha sonra erimesi beklenen yksek
verime ulaabilmesi iin, antrenmana dahil olan btn nlemlerin uygulanmas anlalr.
Sportif verime ynelik antrenmanlar ocuk, ailesi ve kulb iin byk zverileri (zaman,
organizasyon ve mali ynlerden) birlikte getirir. Yalnz antrenmanlarla ilgili nlemleri alm
olmak yeterli deildir. Ayn zamanda henz geliimi devam eden ocuun genel ve ok
ynl gelimesini gz ard etmeyecek bir uygulama iinde olunmas gerekmektedir.
Okul eitimiyle sportif antrenmann birlikte gtrlmesinde ilgilerin atmas zaman
zaman grlr. Eitim srecinde gen sporcunun verimliliini belirleyen zelliklerinin
eitimine ynelik antrenmana konsantre olmas salanmaldr. Yine bu srete ocuun
geliimi analiz edilerek spor trne uygunluk derecesi belirlenmelidir.
ocuklarda spor eitiminde herkesin bir sorumluluu vardr. zellikle antrenrler,
retmenler, hakemler, ebeveynler, yneticiler, seyirciler ve basn-yayn organlar bu
eitimde nemli grevler stlenirler. stenilen geliimin salanabilmesi hepsinin benzer bir
eitim anlay ierisinde olmalarn gerektirmektedir.
BYOLOJK OLGUNLUK
Yetenek seiminde nem verilmesi gereken konulardan bir tanesi de biyolojik olgunluktur.
Biyolojik Olgunluk, nsanlarn kronolojik yalarndan ayr olarak biyolojik geliimlerine gre
yalarn ifade etmektedir.
Biyolojik olgunluk kronolojik ya temel alnarak ayr geliim durumuna gre
karlatrlabilir.
Erken Olgunlama: Kronolojik yaa gre, biyolojik tespit ve lmler sonucunda, biyolojik
olarak erken olgunlaanlar iin kullanlan terimdir.
19

Normal Olgunlama: Kronolojik yaa gre, biyolojik tespit ve lmler sonucunda,

biyolojik olarak norm standartlar dhilinde olgunlaanlar iin kullanlan terimdir.
Ge Olgunlama: Kronolojik yaa gre, biyolojik tespit ve lmler sonucunda, biyolojik
olarak erken olgunlaanlar iin kullanlan terimdir.
Olgunlama: Canl organizmann bir ii yapabilecek duruma gelmesine olgunlama denir.
BYOLOJK OLGUNLUUN BELRLENMES
ocuklarda fiziksel ve biyolojik olgunluk dzeyinin izlenmesi geliimin dzeyi ve sal
hakknda bilgi elde etmek iin olduka nemlidir (nce ve dierleri, 2011). Genellikle
biyolojik olgunluun ve antropometrik byme dzeyinin kaltm ile yakndan ilikili bir
unsur olduu bilinmektedir (Bekta, 2010). Ulalan bymenin deerlendirilmesinde
yaklam sz konusudur (nce ve dierleri, 2011). Bunlar; Persentiller, Median Yzdesi ve
Standart Sapma Skoru dur.
Persentiller, Bymenin deerlendirilmesinde karlatrma iin temel oluturacak
standartlara sahip olunmaldr ve bu amala persentil erilerinden yararlanlr. Persentil
erileri, ayn ya ve cinsteki ok sayda ocuktan elde edilen lmlere (kesitsel) veya
doumdan itibaren adlesan dnemin sonuna kadar izlenen normal ocuklardan elde
edilen lmlere (longitudinal) dayanr. Salkl, bymesi normal olan bu ocuklarn
lmlerinde de farkllklar olacaktr. ocuk saylar ve bunlardan elde edilen lmler,
birbirlerine kar grafik sistemi zerinde iaretlendiinde bir an erisi ortaya kar.
Ortalama deer an erisinin tepe noktasna denk gelir. Ortalama deerin sanda ve
solunda bir standart sapmalk (SD) alan iinde olgularn yaklak %68i, iki SDlik alan
iinde ise olgularn yaklak %95i yer almaktadr (Cokun, 1995).
Median yzdesi, ocuun antropometrik lm ayn yataki ve cinsteki salkl ve
bymesi normal olan 50. persentildeki ocuun antropometrik lm (ideal lm) ile
karlatrlr ve standart deerler saptanr. Standart tablolarna gerek kalmadan bu
deerler yardmyla malntrisyon derecelendirmeleri yaplr (Yaln, 2003).

Standart sapma skoru ise, Antropometrik lmlerin referans ortanca deerinden

sapmalar standart deviasyon skoru olarak tanmlanr. Bu tanma z skoru da
denilmektedir. Snr deerler olarak +2 SD ve -2 SDdur. Bu deerlerin alt veya st
malntrisyon olarak deerlendirilir. Hesaplamada referans grubun SD deerlerinin
bulunduu bir tabloya ihtiya duymas ve hesaplamann zaman almas nedeni ile kullanm
pratik deildir (Yaln, 2003).
Genellikle fizyolojinin uygulama alannda olmakla birlikte, bir ocuun eitilebilirliinin veya
fiziksel aktivite ve salk asndan sonular aralarndaki balantnn incelenmesine
ynelik bir ilgi vardr. Ancak, bu sonularn aklanmas, her hangi bir balayc karar
vermeden nce, normal byme ve olgunlama srecini ilgilendirmelidir. Vcut bykl
ve biyolojik olgunluk gstergeleri deerlendirilmeden, fiziksel aktivitenin veya eitimin kt
olarak sonular aka ortaya koyamayz. Biyolojik olgunluk, kiileri olgunluk durumlaryla
(veya biyolojik yalar) sralayarak kontrol edilebilir ki bu da olgunluk derecesinin
deerlendirilmesini
gerektirir.
Biyolojik
olgunluun
nasl
yorumlanabileceini
deerlendirirken, ilk olarak 1 takvim ylnn 1 olgunlama yl ile ayn olmadn anlamak
20

nemlidir. Her bir birey, ayn olgunluk aamalarndan geerken, bunu farkl oranlarda
yaamaktadr ve bu durum da olgunluk seviyelerinde farkllk gsterirken, ayn takvim
yana sahip ocuklarn varlyla sonulanmaktadr (ekil 6).

Ayn takvim yanda fotoraflanm iki erkek (14 ya).

Her iki erkek de 14 yandadr ama olgunluk seviyelerinde ciddi anlamda farkllk
gstermektedir. Sol taraftaki erkek ocuk erken olgunluktayken, sa taraftaki ge olgunluk
dnemindedir. Anlalmas gereken ikinci nokta, bireyin lleri doru olgunluk lt
deildir. Aslnda, son derece genel balamda, ller olgunlukla balantldr; daha byk
lye sahip bireyin, takvim yana gre byk olma olasl yksektir ve bu yzden
kk llere sahip olana oranla daha olgundur (Armstrong, 2007).
Olgunluun uygun ekilde kontrol edilebilmesi iin, bir olgunluk gstergesinin aratrma
yntemine dhil edilmesi gerekmektedir. Olgunluk gstergesi, vcudun geliim
karakteristiklerinden biri olan bir vcut ksm olarak tanmlanabilir ve sral deikenden biri
olarak seilebilir (Cameron, 2002).
En yaygn kullanlan yntemler arasnda, iskelet yann deerlendirilmesi, ikincil cinsiyet
karakteristikleri, adet durumu ve/veya somatik karakteristikleri bulunabilir. Seim teknii,
aratrmann tasarmna bal deiebilir (Armstrong, 2007).

skelet Ya
Seksel olgunlukta, kronolojik ya, disel geliim, boy art, menstrasyon siklusunun
balamas, seste meydana gelen deiiklikler, elbilek lmleri gibi kriterler geliim
seviyelerinin tanmlanmas amacyla kullanlmaktadr. skeletsel geliimin ana gstergesi
olan kemik yann deerlendirilmesinde en yaygn olarak kullanlan yntem el-bilek
radyografisidir. Elbilek kemikleri veya el parmak kemiklerindeki kemikleme olaylar
Greulich-Pyle ve Tanner-Whitehouse atlaslarndaki standartlardan yararlanlarak
deerlendirilmektedir (Kama ve dierleri, 2006).
Kemik ya deerlendirmesi olarak bilinen iskelet ya testi ocuun geliim durumunu
bilinen boy, arlk ve ya bilgisinden varlan sonulardan daha doru olarak ortaya koyar.
Sonular geliim paterninin karlmasnda ve yetersizliklerin belirlenmesinde kullanlr.
ocuklarn ve ergenlik dnemindekilerin en az %5i ksa boy ile geliim anormalliklerine
sahip olarak snflandrlr. Bu snftakiler ve salkl olanlarn byme geliimlerinin
izlenmesi ve problemlerin gzlemlenebilmesi iin iskelet olgunluu testi yaplr
(http://www.caglarmedical.com). Bunun yannda baz metabolik hastalklarn tansnda
(Boyunaa, 2002), kriminal amal sulularn tespitinde ve baz medeni durumlarn
21

belirlenmesinde (Demirkran ve dierleri, 2014) kemik ya tespiti sklkla bavurulan bir

yntemdir.
Kemik ya tespiti bazen sporculara da uygulanmaktadr. Gnmzde birok lkede
olduu gibi lkemizde de spor msabakalar kkler, yldzlar, genler ve bykler
kategorileri eklinde sporcularn ya gruplar gz nnde bulundurularak yaplmaktadr.
Kronolojik ya byk olduu halde kimliinde ya kk grnen sporcular
msabakalarda rakipleri karsnda kendilerine avantaj salamaktadr (ener, 2006). Bu
nedenle baz msabakalarda rakip takmlarn veya idarecilerin itirazlar nedeniyle
sporculara da kemik ya tespiti yaplmakta ve kronolojik yalar saptanmaya
allmaktadr.
Kural olarak iskelet ya testi 5 ile 18 yalar arasnda yaplr. Bu testin en popler
gstergesi ksa boy dur. Bir ocuk gzlem altnda tutulduu zaman genellikle bu test ylda
bir veya iki defa gerekletirilir (http://www.caglarmedical.com).
skelet sisteminin eitli blgeleri iskelet yann tayini amac ile incelenmi ve el-bilek
kemikleri kemikleme olaylarnn bu amala kullanm yaygn hale gelmitir (Fratl, 1996).
Bu kapsamda kemik yann tespitinde ncelikli olarak el-bilek filminin ekilmesi ve ekilen
filmin zel olarak hazrlanm atlaslar yardm ile deerlendirilmesi gerekir. Bu
deerlendirmede el parmaklarndaki ve el bileindeki baz blgelerin geliim dzeyi ele
alnr (Yiit ve Kurdolu, 1990). Bunun yannda iskelet yann kronolojik ya ile anlaml bir
ilikisi olduu bilinmekle beraber (Kama ve dierleri, 2006; Kama ve dierleri, 1997),
yaplan baz almalarda kemik ya ile kronolojik ya arasnda anlaml bir iliki
bulunmad belirtilmitir (Erverdi, 1988). Bu nedenle kemik yann tespitinde baz
fizyolojik ve patolojik farkllklarn sz konusu olduu gz nnde bulundurulmal ve kemik
yann kronolojik yatan farkl kma olaslnn bulunduu unutulmamaldr (Beylerolu
ve dierleri, 2007).

Kemik ya tespitinde el parmaklar ve bileinde incelenen gstergeler (Yiit ve

Kurdolu, 1990)
skelet ya deerlendirmesi almas, rntgen uygulamas gerektirmektedir; genellikle
yukarda gsterildii ekilde el ve bilek veya diz rntgeni ekilir. Doumdan, olgunlua
kadar tm byme periyodunu kapsayan tek yntemdir. Doum ncesi yaamda tm
ocuklar, kkrdak iskeleti olarak balar ve bu bebeklik ve ergenlik boyunca kemiklerden
oluan tamamen gelimi bir iskelet sistemine dnr. Bundan dolay, iskelet
olgunluunun deerlendirilmesi, olgunlukta daha gelimi olan kii daha yksek kemik
geliimine sahip olacakken, daha az geliime sahip bir ocukta kkrdak miktar fazla
olacaktr dncesini temel alan gzleme dayanr (Armstrong, 2007).
skelet ya deerlendirmesi ierisinde, bir ocuun salkl bir ocukla ilgili referans
verilerine gre, belirli bir zaman noktasndaki iskelet olgunluk seviyesinin tahmini bulunur.
Bylece, erken dnem olgunluuna sahip bir birey, kendi takvim yalarna kyasla daha
yal iskelet yana sahip olabilir. skelet olgunluunu deerlendirmek iin ok sayda
teknik bulunmasna ramen, iki yntem: atlas yntemi (Greulich ve Pyle, 1959) ve kemie
zel puanlama teknii (Tanner ve dierleri, 1983) literatrde hkimdir. Her iki yntemde de
22

kemik ya tespiti ile byme ve geliim bozukluklarnn tespit edilmesi mmkndr (Aydn
ve dierleri, 2014).
Her iki teknik de, bir ocuun iskelet yan tahmin etmek iin sol el ve bilei
kullanmaktadr. Fakat bu iki teknikten elde edilen sonularn biriyle denk olmadna
burada dikkat ekmek gerekir. Yntemler, puanlama sistemi ve temel aldklar nfus
anlamnda farkllk gsterir (Armstrong, 2007).
Bazen 9 ile 16 yalar arasnda deikenlik gsteren iskelet yalar, 13 ve 14 ya gruplar
olarak gsterilmi olabilir. Bu benzer takvim yana sahip ocuklarda iskelet yalarnda
grlen bariz farkll ortaya koymaktadr (Kemper ve Verschuur, 1981). Deikenlik,
genel takvim yann pubertal kesme noktas kullanlmasnn (mesela 12 yandan kk
tm ocuklar pubertal-ncesi olarak snflandrlmtr) niin kabul edilemeyeceini
vurgulamaktadr. skelet ya deerlendirmesi en iyi olgunluk indeksi olarak
deerlendirilmesine ramen, maliyetlidir ve zel ekipman ve aklama gerektirir; ve ayn
zamanda ocuklarn tekrar eden radyasyona maruz kalmas konusunda etik husus dikkatle
gzetilmelidir. Buna ilaveten, baz genlerde, diz ve el bileklerindeki iskelet yalar
arasndaki bir veya daha fazla yllk ya fark tutarszlklar ortaya konmutur. Bu durum da,
el ve bilek iskelet olgunluunun tm iskeletin olgunluunu yanstp yanstmayaca
sorusunu akla getirmekte ve iskelet ya ve takvim ya arasndaki tutarszlklar
vurgulamaktadr (Armstrong, 2007).
Fiziksel deiiklikler iskelet yann lmnn yaplmasn salar. Byme esnasnda
bilek kkrdak yaps kemikleme srecine urar. Dier uzun kemiklerde olduu gibi
gelime kemik ortalarnda (diaphyses) kemiklemeyle balar kemik ularndaki(epiphyses)
merkezlerin kemiklemesiyle devam eder ve kemik ularnda geliim tabakalarnn
oluumuyla sre gelir. Bilekteki kemik ve kkrdak yapsnda meydana gelen bu
deiiklikler ocuklar ve ergenlik andakiler iin standart paternlerin olumasn salar.
Bu patern deiiklii de Greulich ve Pyle atlasnda kaydedilir. Greulich ve Pyle atlas ocuk
yana bal olarak 3 ile 12 ay aralklarnda ocuk ve ergenlik andakilerin erkek ya da
kz olarak bilek ve sol el kemik yapsnn grnmn saklar. Bylelikle fizik tedavi doktoru
atlastaki X-ray lmleri ile karlatrarak hastann kemik geliimine gre kemik yan
ortaya karr (Greulich ve Pyle, 1959).

23