C

AUGUST STRINDBERG

CZANDALA
POWIE

PRZEOY

LE O PO LD STA FF

TRZASKA, EVERT 1 MICHALSKI W WARSZAWIE

KRAKOWSKIE-PRZEDMIECIE N i 15.

HOTEL EUROPEJSKI

D R U K K L A M K O W SK IE O O i R A JS K IE G O
W A R SZ A W A , C IA SN A 5 ( p tx y -to J r*k lej>

ROZDZIA PIERWSZY.
U czony m agister A ndrzej Trner siedzia pew nego
dnia kw ietniow ego p o d koniec XVII. stulecia w swej izbie,
w dom ku o pruskich m urach, przy M atej Ulicy Braci Sza
rych w Lund i dum a! sm tnie. Studenci, niedaw no zao
onego uniw ersytetu, przew anie Duczycy, ktrzy mieli
si uczy szw edzkiego jzyka i szw edzkich obyczajw, nabroili znowu, jak zwykle, i napiatali iiglw , spraw ili si
przytem ta k m drze, e nie mona byo pochw yci w in
nych. M agister, ktry n ig d y nie w szed na katedr, by
tiie w ycign z tylnej kieszeni naadow anego kaw aleryj
skiego pistoletu i nie pooy go ostentacyjnie obok szk lan
ki z w od, m ia dzi, tu na pocztku w ykadu, nieszcz
cie, usi na podog, bo krzeso byo zam ane i tylko
cakiem sabo sklejone. W esoo nie w ybucha przy tem ,
n iestety nie; b o oto n ie m g nikom u kaza za spraw
zapaci, a wszcz ledztw o co do w inowajcy znaczyo
by w prost tyle, co strzela w prni.
Sm utek m agistra otrzym a te dopiero co n ow stra
w; zam ierza on, wobec zbliajcego si koca sem estru,
spdzi lato w Vaxjo u siebie w dom u, lecz rektor pow ia
dom i go wanie o postanow ieniu krlew skiem , e musi
p ozosta w kraju, bo w w ieo zdobytych prow incjach
panow a ferm ent; obecnoci sw o j w inien byt wpywa
C z a n d a la . 1 .

n a tw arde gowy, przez obcow anie i rozm ow m ia si

pouczy o nastroju ludnoci; w ten sposb m g pracow a
dla jed n o ci pastw a.
N ie byo urzdem w ygodnym by w tych czasach
d ocentem i, aby w poi w studentw szacunek, zw yk by
rektor w ybiera silnych i m skich ludzi, ktrzy m ogli p o
d o a andytorjum . W te n sp o s b m agister A ndrzej z acz
sw karjer akadem ick z sk a ty m kijem ; przez ptorej
godziny od p iera nim szturm na k atedr; lecz skutkiem te
go byo, e jego i sze ciu studentw trzeba byo um ieci
w szp italu . B y to tw ardy czow iek, w m odoci bra udzia
w w ojnie, uczestniczy w bitw ie p o d L und i m ia kilka
blizn n a twarzy. N au czy cielsk specjalnoci je g o bya
polityka i ekonom ja, d o ktrej to o statniej naleaa zoolo
g ia i botanika, g o spodarstw o i fizyka. G d y teraz zbliao
si lato i t sk n o ta do w ierkowych lasw jego m iejsca ro
dzinnego d rczy a serce jeg o , bez w idoku ukojenia jej,
rozglda si za letniem m ieszkaniem n a w ybrzeu, gdzie
m g zbiera roliny i ow ady i m ieszka w pobliu w ik
szego lasu i to ze sw oj ro dzin, sk ad ajc si z ony
i d w ojga dzieci. A toli by z gry zdecydow any nie w y
najm ow a u c h o p a lub rybaka, bo m ali ci ludzie ywili
gb o k z o do Szwecji i Szwedw. U kupcw , ktrych
by odbiorc, zapytyw a, czy ja k a paska rodzina n ie by
aby skonn a o d d a kilka pokojw z ku ch n i i przynalenociam i; wanie dow iedzia si przez kram arza, o dobrem
m iejscu, ktrego p o siad acza m ona b y o oczekiw a w n a j
bliszych d niach w. m iecie.
N ie w tych wanie letnich m arzeniach to n m agister
A ndrzej, sied zc w skrzanem krzele i palc holenderski
knaster. W tem z ap u k an o do drzwi. G dy nieprzytom nie
zawoa p ro szl kto otw ar drzwi zrazu troch, a po k il
ku chw ilach naocie, a by to czarnobrody m czyzna
re d n ieg o wzrostu, z u b ran ia zam ony m ieszczanin, i b a r

d zo m iody. W chodzcy rzuci szybkie spojrzenie po pokoju,

jak g d y b y szuka czego, zbada okiem biurko i pki z ksi
kami i skoni si pokornie i aszco przed m agistrem , ktry
go spyta o jego yczenie. Lecz mczyzna nie zdaw a
si skonny mwi tak bez przygotow ania, lecz krci si
i wierci; w idocznie chcia w ydoby z tam tego co, na co
by m g odpow iedzie.
Kto w a? spyta w reszcie m agister zarwno
niecierpliw ie jak niespokojnie.
P rosz bardzo o przebaczenie, lecz przychodz,
by w ynaj letnie m ieszkanie, odpow iedzia nieznajom y,
nap z duska, n a p ze szwedzka.
Jakie pan ma m ieszkanie, rzek m ag ister am an
d uszczyzn, by okaza sw uprzejm o.
N ieznajom y zdaw a si zastanaw ia n a d odpow iedzi
i dom acyw a si dalej, ja k b y chodzio o w yszukanie czu
e g o punktu.
Mam zam ekl zaw oa wreszcie.
M agister skrzyw i nos.
To znaczy, jeli si teg o pragnie. Czy m iem
zre sz t zapyta, co p an ch ce m ie?
C hc mie tylko dobre m ieszkanie z ogrodem ...
Tak, jestem ogrodnikiem , w trci! nieznajom y.
M agister pom yla, e biaa barwa je g o sk ry nie
w skazuje na to, by pracow a w ogrodzie, przeszed jednak
nad tem sowem do p o rzd k u .
Czy pan je st w acicielem ? zacz znowu.
N ie, nie jestem nim, jestem ty lk o zarzdc, lecz
baronow a siedzi na d o le w pow ozie, jeli pan m agister ze
chce potrudzi si na d.
G dy m agister zszed na d, um aw iaa si tak zwana
baronow a z jego on. B aronow a siedziaa w wielkiej
karocy z czasw krlowej K rystyny; dwa m ieszne konie
m iay na sobie u p rz opatrzo n baro n o w sk koron. Na
3

kole sied z ia czow iek u b ran y w lib erj papuziej barw y;

za kadym razem , g d y o b ejrza si na pastw o, um iecha
si lekcew aco. B aronow a w ygldaa b ard zo dziw nie,
jaknajpospoliciej, miaa jed n ak na sobie p rzepyszn szat
z czasw ostatniej regencji.
Poniew a ukady nie m ogy mie miejsca zanim w y
n ajm ujcy nie obejrzeli m ieszkania, m agister i ona jego
zostali zaproszeni, b y w si do pow ozu i p o jech a na
m iejsce; bya to mila po za miastem , przy wielkim g o ci
cu, m idzy Landskrona i H alsingborg.
G dy tow arzystw o jechao p o brudnej d rodze, m ia
m agister T rner czas obserw ow a sw ych przyszych g o s p o
darzy. B aronow a m iaa sp alo n socem , ok rg tw arz koci
z rybiem i oczym a i zepsutym i zbam i przednim i. W y g ld aa
na p rzek u p k jarzy n , lub on ogrodnika; ani jed en rys nie
zdradza w yksztacenia. O g ro d n ik czy zarz d c a zm ienia
co pi m inut wyraz. J e g o blada tw arz bya za blada na
m ieszkaca pnocy, jeg o w ielkie b ru n atn e oczy o szeroko
rozw artych renicach, patrzy y przew anie ku ziemi, lub na
boki. U branie leao na nim le: k ab at w yziera p o n ad
konierz paszcza; w koo szyi m ia chustk z czerw onego
aksam itu ze zotym i haftami, w y g ld ajc jakby wycita
bya z ornatu lub z poduszki. Jelen ie rkaw iczki byy
jaw nie za w ielkie i zdejm ow a je i nakada, jak b y mu
przeszkadzay; gdy je raz zostaw i na kolanach, zauway
m agister wielki piercie z d jam entem na brudnej, niepielgnow anej rce. Kamie by za w ielki jak na prawdziwy,
aczkolw iek opraw a bya z praw dziw ego zota. U kapelusza
o szerokich skrzydach tkw io piro k ogucie niestosow nie
zgoa, a peruka w ygldaa, jak sp lecio n a z koskiego
wiosia.
P o chw ili m ilczenia w ydao si baronow ej, e ma o b o
wizek by przyjem n, lecz nikt nie sysza co mw ia, bo
pow z turkota silnie; m agister widzia tylko jej brzydki
4

um iech nad czarnym i zbam i, sysza je j ochrypy gos,

ktry och ry p sna z p o w odu p rzepitych nocy, i czu na
sobie jej zimne, jak w oda, spojrzenie. Byby ch tn ie wy
ziera oknem , lecz tkw io ono za nisko, a by tak m ocno
w cinity w siedzenie naprzeciw czterdziestoletniej dam y,
e m usia jej patrze w tw arz i dawa g r m in do p o z n a
nia, e sucha jej paplaniny. K rajobraz po obu stronach
pow czu by spustoszony i jaow y. Jech an o m im o ruin
zam kw, a w p sp alo n e w iatraki ukazyw ay cay m ech a
nizm w czyste,m pow ietrzu w iosennem . T em aty rozm ow y,
zn ajd u jc e si p o d rk, m ogy si sta niebezpieczne
dla z g ody i poszu k an o ucieczki w m ilczeniu, jak o n ajp ew
niejszym sp o so b ie w yjcia.
P o godzinnej jedzie zbliy si powz d o wielkiej
bukow iny, cigncej si na lekkim w zgrzu m idzy L andskrona i H alsingborg. P o dalszym kw adransie zatrzym a si
pow z p rzed w ysok elazn bram , w iszc na dw ch
cikich, opatrzonych w obeliski i kule, su p ach kam iennych.
Tow arzystw o w ysiado i baronow a zadzw onia starym
dzw onkiem stoow ym . N a dw ik jego odpow iedzia gu
chy szczekot psw, zd ajcy si w ychodzi z ziemi, r n o
raki, dziwnie przytum iony szczekot, jak b y z oww, o d b y
w ajcych si daleko w lesie. Z arzdca odw rci si ko
potliwie, lecz wonica um iecha si otw arcie, jakby uczyni
co zego. B aronow a zad zw o n ia raz jeszcze i wyszo
m ieszne chopi o h u ltajskim w ygldzie; w ygldao jak
m urzyn, kt ry m g ledw o pow strzym a si o d m iechu.
M agister, k t ry u sy sza znow u p si skow yt, pozw oli
sobie zapyta, czy trzym a si w iele psw ; na to odpow ie
dziaa baronow a, w ierna zw yczajow i dom u, pytaniem :
N ie lubi pan psw ?
M am w strt do psw, odp o w ied zia m agister.
To w ybornie, b o m am y tylko jednego psa a cu
chow ego, k try ley zaw sze na a cu ch u , a poza tem m aego,
5

ktry caty dzie pi na ku, odpow iedziaa zaw sze

uprzejm a baronow a, gdy wonica bez cerem onji um iechn
si, a m urzyski chystek w yglda, ja k b y m ia kurcze.
Tym czasem rozw ara si b ram a i przez czarn alej
w ierkow pow drow ano do zam ku. By to ciem ny gm ach
skrzydow y, bardzo prosty, zd ajcy si nalee do k o ro n
nego w jta lub czego pod o b neg o . Lecz w rogach d o b u
dow ano cztery strychy, su ce jako wiee, a przed znisz
czonym i schodam i w ybudow ano budynek z b ram w n iezn a
nym stylu. W szystko zdaw ao si grozi upadkiem ; rynny
dachu byy dziurawe, w apno uszczyo si z m urw . Jed n e
z ram okien n y ch pom alow ane byy na zielono, inne na
biao, ja k b y nie w ystarczyo farby; w suterenach, w yjto
w rodku iasady okno i tak m ona byo w idzie h eblarni
z narzdziam i stolarskim i. P rze z alej szio si w brudzie
i b ru d lea w kupach p rzed drzw iam i. B rudne b y y futry
ny drzw i, b ru d n e szyby okienne, brudny zam ek u drzwi
i to (ak bru d n y , e m ag ister napom kn onie, b y w raca.
L ecz b yo teraz zapno i nie chciano ludzi urazi.
P o pgodzinnem poszukiw aniu klucza mona byo
w reszcie otw orzy drzw i. W eszli w o h ydn sie, z ktrej
uderzy w chodzcych sm r d zgniego misa lub w ilgotnych
psw. W zkie schody drew niane, w ygldajce jakby latam i
n ie b yy zam iatane, prow adziy do m ieszkania. Porcz
zw isaa luno, bya jednak za to obita czerwonym aksam i
tem , ktry przytrzym yw ay m osine gw odzie, atoli a k sa
m it siga tylko do poow y schodw . W g rze bya p o
rcz goa, b ru d no-brunatna, obsm arow ana farb w asnej
roboty i nbsia lad y nieum ytych rk.
G dy tow arzystw o doszo do sien i grnego pitra, trze
b a b y o pi si p o nad garnkam i z farb, beczkam i z piwa,
kielniam i m urarskim i i elaziwem. M agister w p ad w gniew
i chcia zaw raca, zosta je d n a k zalany potopem p rz e p ro
sze, e si napraw ia i tym p odobne. P o chwili stan li
6

w wielkiej w spanialej sali, napenionej wiatem s o n ec z n e .

W w czas rozjania si tw arz m agistra, zwaszcza, g d y u j
rza drzwi w iodce na balkon, tw orzcy dach gw nych
drzw i dom u.
Sala w yoona b y a do w ysokoci m czyzny dbin;
puap pogipsow any arab esk am i i m alow idam i zdobny.
Szlifowane pryzm y stareg o p a j k a szklanego, zaam yw ay
prom ienie ^ o n c a w w szystkie barw y tczy i ciskay je na
kolosalny kom in, ozd o b io n y pokruszonym herbem . U m e
blow anie nie odpow iadao o zdobnoci w spaniaej sali i s k a
dao si praw ie tylko z instrum entw m uzycznych w n ie
kom pletnym stanie. K ulaw y fortepian o niew ielu strunach,
harfa o strunach ze sznurkw konopnych, lutnia, skrzypce,
puzon, rozsiane byy p o pokoju. Na ndznym stole stay
dw ie n aw p w yprnione szklanki z p iercieniam i osadu;
obok nich leay skrki od Chleba i obrzynki soniny, jako
resztki uczty, k t r k to spoyw a na b rudnym obrusie.
P o doga zasm arow ana b y a wapnem i g lin i pow alana
grudkam i ziem i, n o szcy m i lady drew niakw . Co jednak
czynio p o b y t w pokoju do najw yszego stopnia n ie p rz y
jem nym , to przenikliw y sm rd: ta sam a m ieszanina pom yi,
nieczystej bielizny, stary ch sukien, zgniego m isa i m o
krych psw, ktr m ag ister czu ju na schodach. W puduszony zgniem pow ietrzem otw orzy drzw i na balkon
i w puci pow iew w iosenny. Baronowa zauw aya, jak n ie
mie w raenie dom zrobi i oddalia si, by przynie
szklank wina. Skoro zarzd ca uczu si wolnym od w iad
kw, p opuci jzykowi wodze.
Zamek ten zosta zbudow any przez k rl* K rystjana
C zw artego, opow iada, a sal t zam ieszkiw aa je g o k r
lewska tosam o o sobicie, w skutek czego te zow ie si
ona sal krlew sk. D ziadek baronow ej by d w o rzan i
nem krla K rystjana i jem u n adany zosta fen zam ek
z przylegajcym i do folwarkami; gdy jed n ak kraj zosta
7

zdobyty, m usia oczyw icie folw arki o d d a. B aronow a p o

siada teraz tylko ten dw r, p o b iera jednak w ielkie renty;
y je ona w odosobnieniu i nie utrzym uje sto su n k w z s
siadam i, poniew a nie m oe znosi duczykw ; jej matka
bow iem b y a ro s ja n k albo te z in nych pow odw , kt
rych jednak zarzdca w yjani nie umie; w kadym razie
n ie ywi si w tym dom u nienaw ici do Szwedw, prze
ciwnie. Zarzdca nie czu si jeszcze n ig d y tak dobrze,
jak p o d panow aniem szw edzkiem , a duczycy Okolicy n ie
naw idzili go i mieli we w strcie, cho on pow odu tego
bliej podaw a nie chce.
P o obejrzeniu reszty pokoi, pow rcono do sali k r
lewskiej, gdzie znalaza si ju baronow a z dzbanem wina
i szklankam i. G dy nalano w ino, p o szed zarzdca bez
zw rcenia czyjejkolw iek uw agi do w ielkiego zegara, w i
sz c e g o na cianie i p o cig n za sznurek, poczem zegar
zagra w oskiego m enueta. Potem p ito w ino, lecz m ag i
ster odw rci si i w yplu sw oje na balkon, gdy zarzdca
chwali wino jako praw dziw e i utrzym yw a, 2e sprow adzi
je w prost z Francji, czem u tru d n o byo si sprzeciw ia,
cho m agistrow i zdaw ao si, e sm akuje ono zgniem i
jabkam i.
G dy zapytano o cen m ieszkania, okrelono j tak
nizko, e nie m oga pow sta co do niej rnica zda.
W ic poszli o p itro w yej, by obejrze przysz p ra c o
w ni m agistra. N iesp o d zian k a b y a wielka, gdy w drow a
no przez strych, peen w szelkich m oliw ych sprztw d o
mow ych, skrzy, m ebli, n arzdzi elaznych, drew nianych
przedm iotw , glinianych naczy, ubra, galganw , rozbitych
szklanek, futryn i w itryn, narzdzi, w szystko ro zm aite
i w szystko mniej lub wicej uszkodzone.
Zdum ienie nie osabfo, g d y przyszli do izb w ieowych.
B yy tam gard ero b y kostium w z czasw G ustaw a P ie r
w szego i je g o nastpcw , kapelusze, peruki, parasole,

skrzynie, relikw iarze, ksiki i papiery.

G dy m agister
o bejrza trzy pokoje i p ra g n zobaczy i czw arty, o trz y
ma odpow ied, e m ieszka tam zarzdca i niew iado
mo, gd zie klucz. W ic m usi si zdecydow a na jeden
z trzech dostpnych pokojw , n a w ypadek, gdy b y si
ugodzono.
Potem zeszli d o ogrodu. By to wielki kaw a gruntu
z w ielu drzew am i ow ocow em i i krzakam i jag d ; grzdki
ujte byy w nizkie yw opoty bukszp an u i byy szpalery,
a ltany i m uraw y. W rodku p ark u leaa sadzaw ka dla
karpi, w ktrej m M y s b y w szelkiego ro d zaju ry b y , naw et
szczupaki, co m agistrow i w ydao si nieco n iepraw dopodobnem , poniew a m iay tam by take k arp ie i raki. W s ta
wie staa w itynia, do ktrej prow adzi m ost. Stao tam
p m arm urow ego w odotrysku, cok p o d posg, rozbita
gowa z D elftyskiego fajansu, kaw a zegara sonecznego.
W szystko m iao po z r upadku; drzew a pozrastay si gatni i rzucay ju cie, cho jeszcze li si nie zieleni.
D rogi byy pozarastane, szpalery pognite, w szystko byo
pokryte chrustem i zdziczae. Lecz zarzdca um ia o d p o
w iedzie na w szystkie pytania; zauw ay susznie, e o grd
spraw ia w raenie do p iero , gdy je st okopany i upraw iony;
n ieg zim ow y p o p su w iksz cz, lecz teraz na wiosn
przybdzie trzech ogrodnikw i w tedy bdzie inaczej. Z M a
gistrem m ona byo m w i, a g d y z o b aczy cieplarni, gdzie
rosy ju m elony, w rd kw itncych rolin w szelkiego ro
dzaju i szczypiorek dosiga cala, nabra upodobania do
dom u.
G dy o b ejrzeli o g r d , poszli znw do sali krlewskiej,
gdzie dam y gaw dziy o kuchni i gospodarstw ie. Z arzd
ca n ap en i znw szklanki; baronow a p rzy n io sa m a
skrzynk, z ktrej w yja katarynk, uklka i zagraa gaw ota ze saw nego b a letu krlow ej K rystyny. Podczas
g ra n ia zarzdca znik.
9

M agister i je g o o n a z am ien ili z s o b zd u m io n e s p o j

rz e n ia z p o w o d u ty c h o so b liw y ch lu d z i i s z e p ta li so b ie
s k ry te uw agi o w szystkich ta je m n ic zy c h rzeczach, ja k ie wi
d zieli i sy sz e li.
B aronow a, k t ra klczaa w b ru d z ie
i g ra ia na k a ta ry n c e, u b ra n a ja k cy g an k a , a n i si nic
m ya a ni c zesaa, nie m y la a ju o tern, w ja k im celu
g o cie p rz y b y li, ja k p ijak w y p r n ia s zk la n k do d n a
to byo, a g o d n ie m w ic, n ie c o niezw yke.
G d y o tem ro z m y la j, w ch o d zi m ay m u rzy n i w nosi
st z n ie c zy sty m o b ru se m . Staw ia st w ro d k u p o k o ju
i staw ia n a nim k ilk a p rzed m io t W d z iw n eg o w y g l d u .
N a to zjaw ia si znw z a rz d c a w k o stiu m ie k u g la rz a , z c z a
ro d z ie jsk r d k w r c e.
M ag iste r m y li teraz, e d o s ta si d o d o m u w arjat w , je d n a k p o d e jrz e n ie je g o p rzery w a m u z a rz d c a , k t ry
n a p u sz o n e m i sow y o z n ajm ia, e n ie ty lk o z a rz d z a d w o
rem , lecz je s t te c zarn o k sin ik iem ; ja k o tak i zw ied zi
n a jw i k sz e m iasta E u ro p y i p o sz c z c io m u si niezw ykle.
G d y b a ro n o w a g ra p iln ie n a k a ta ry n c e , p iew a z a
rzdca p rz y je j w t rz e p ie o h rab i z L u k se m b u rg u , k try
je s t w przy m ierzu z d ja b e m i tru cicielk am i. Z m ien i feraz
sw j w y g l d z u p en ie i p o k o rn y o g ro d n ik m a c h a rk am i,
ja k dziki, p rz e w ra ca o czy i p o k a zy w a sw e w ielkie b ia e
zby.
W y g l d a , ja k sam d ja b e , s z e p n a pani Torner d o m a g istra i c h ciaa o d e j , je d n a k m a g ister, k t ry
w cale n ie b y trw oliw y, o d ra d z a p rzery w a g o s p o d a rz o m ,
b o n ie m o n a b y o w ied zie d o ja k ie g o d o stali si d o m u :
czy to w arjaci, czy b a n d y ci.
Z a rz d c a zn w zm ienia m a sk i p rzy b iera z g ru b y m i
g e s ta m i m a n ie ry u p rz e jm e g o k u g la rz a . C h ce p j o k a d y
zakad, e w y czaru je z sw eg o k a p e lu sz a d z b a n w ina. M a
g is te r, k t ry zn a t sztu k i jeszcze tru d n ie js z e , u d a je
z d u m io n e g o i id zie o z ak ad . W in o zjaw ia si rzeczyw i-

10

cie i z a rz d c a je s t d u m n y ze sw ej u ro jo n e j zrczn o ci, g d y

tym czasem b a ro n o w a zd ziw io n a k laszcze w rce.
T y m cz a se m so ce zaszo i w iecz r zap ad a. M ag iste r
p ro si, b y m g w yruszy, ab y p rz e d n o c a w rci d o d o m u .
R zeczyw icie z arz d c a d a je ro z k a z, ab y zao y ko n ie,
lecz p o d c z a s czek an ia n a p o w z ro b i k u g la rz je d n sztu c z
k p o d ru g ie j, w szystkie je d n a k s n a jlic h sz e g o ro d z a ju ,
jakie zw yk p o k azy w a k u g larz ja rm a rc z n y .
G o d z in a p rzesza i p o w z jeszcze n ie zajech a. W te
d y m a g is te r w p a d a w g n ie w i m w i, e o d ejd zie, c h o b y
m usia naw et w najbliszej szy n k o w n i w y n aj po w z. o
na je g o zm arza, a e je st sab o w ita, sd z i, e z w ab io n o
ich w zasad zk . Z arzdca g ra ry c e rz a, p o m a g a p a n i w o
y paszcz, n a p e n ia ra z je sz c z e szk lan k i. P rzy te m o b e j
m u je na p o z r b ez z am y su ram ien iem k ib i b a ro n o w e j,
k t ra z d a je s i b y p o d c h m ie lo n a. Z m ierzch z st p i na
z ie m i i ro z c h o d z si, n ie ustan o w iw szy n ic o k re lo n e g o
co d o m ieszk an ia; je d n a k m ag ister o b ie c a w c i g u o m iu
dni d a o d p o w ie d .
N a s c h o d a c h sy ch a znow u p o d z ie m n y s zc z ek o t p s w ;
g dy m a g is te r p rz y sta je i n a su c h u je , cofa si, g d y k rz y k
ro zleg a si z ew n trz n a p o d w rzu , k rz y k ja k b y p rz e stra
szo n e g o dzieck a, k o n a j c e g o lisa, lu b ro d z ce j k o b ie ty .
C o to? z ap y ta zarzd c.
Co? z ap y ta ten zaw sze w ierny zw yczajow i d o
mu, b y nie o d p o w iad a.
C zy nie s y sz a w a krzyku?
N ie.
*
M agister u j sw j s k a ty k ij m o cn iej i p rz e sz y w a
w zrokiem czow ieka, b y p o zn a, czy k am ie. P o te m z e
sze d . P o w z b y p o d a n y i zaw sze u m ie ch a j cy s i w o
n ica s ta o b o k ; z tru d em p o w strz y m y w a m iech u d a j c ,
ja k b y w yciera ko n ia rkaw em . I teraz zo b ac z y m ag ister,
e konie sk a d a y si ty lk o ze sk ry i koci; e sier, k t ra
11

n ie g d y b y a b iaa, staa s i te ra z t i m iaa czarne,

b ru n a tn e , c z e rw o n o t lte p la m y , n a k t ry c h w isia b ru d , jak
strupy.
P o c i g le p o n a w ian y c h z ap ew n ien iach z a rz d c y , e
d w r te n je s t n a jle p sz y , n a jc ic h sz y , najta szy , jaki zn ale
m o g li, m a g is te r z o n o d je c h ali, z d ecy d o w an i n a jsiln iej,
.ie noga ich w icej n ie p o stan ie w ty m dom u.

12

R O ZD ZIA D R U G I.
N a st p n e g o ra n a p o sze d m ag ister T rn e r w L u n d d o
k ram arza, b y do w ied zie si o folw ark B g ely , k t ry m u
ten p o le c a. K ram arz u m ie c h n si i p rz y z n a, e lu d zie
s n ie c o dziw ni i a p a r t , s d z i je d n a k , e n ig d y n ic ze g o
0 nich r,ie sy sz a n o . M c zy z n a p o c h o d z i z c y g a n w
1 d o s ta si d o b aro n o w ej ja k o w onica, p o tem aw ansow a!
na zarz d c , w k o cu z o sta je j k o ch an k iem . O jc ie c je j
b y te ciekaw ym czo w iek iem , k t ry ch o d zi! w d rew n iak ach
i achm anach; m atk a jej cie rp ia a czasam i n a z ab u rze n ia
u m ysow e; rw nie m ae stw o b y o ta k nieszczliw e, e
ro d zice um iecili w te stam e n c ie w arunek, e crce nie w ol
n o w yj za m , je li nie ch ce u tra c i dziedzictw a.
M a g is te r u zna, e u sy sza d o sy i c h cia zb y c a
sp ra w , ja k o b y b y a c zem o b o j tn e m , co go nic nie
obchodzi.
L ecz z s i tajem n iczo ci i niezw y k o ci, n a rz u c i m u
s i znw w idok ciem n eg o d o m u . G d y w reszcie p rz y sza
w iosna w pierw szy ch d n ia c h m aja, a m a g ister nie znalaz
o d p o w ie d n ie g o le tn ie g o m ie szk a n ia , p o w zi s z y b k d e c y
zj i n a j B o g e ly . N ajb ard ziej n cio g o m oe w sp o
m nienie ro z legeg o stareg o o g ro d u , g d zie sp o d zie w a si
zn ale rz a d k ie ro lin y , ta k d la sw eg o n auczycielskiego,
zaw o d u ek o n o m ji, ja k d la m a te r ia m ed ica .
13

G dy po tem p rz y le c iay b o c ia n y i z ak lsk a sow ik,

z a b ra m ag ister w szy stk ie m an atk i i sw oich, o p u ci m ia sto
i ru sz y d o ta je m n ic z e g o do m u .
W szy stk o zn ajd o w ao si w tym sam y m stan ie, co
p rz e d te m i trz e b a b y o ty g o d n ia , b y p o z am iata , p osz o ro w a i p o sp rz ta . W sz y stk o b y o z an ied b a n e , u okien
b ra k o hakw i w iele szy b z ast p io n e b y o b la c h ; drzw i
w isiay na je d n ej zaw iasie, w szy stk ie zam ki b y y p o a
m ane, ta k e m a g is te r s p a m u sia p rzy o tw a rty c h
d rzw iach; p o n iew a je d n a k w iedzia, e m ie szk a c y d o
m u b y li n ie w in n y m i lu d m i i w d o b ry c h yli w a ru n
kach, n ie yw i a d n e g o p o d e jrz e n ia, lecz c ie rp ia n ie
d b a lstw o , n ap ro siw szy si d a re m n ie , b y sp ro w ad zo n o lu
sarza.
N a przech ad zk ach , k t re o d b y w a teraz w p i k n e dni
w io sen n e w o g ro d z ie , ro b i ty m c z ase m je d n o o d k ry c ie po
d ru g ie m , k t re u m a c n iao g o w w ierze, e b ez w tp ien ia
m a d o c zy n ien ia z p -w a rja te m , zarazem te z kam c.
D z ie p o d n iu s p o strze g a , e liczb a p s w ro sa; p o u p y
w ie om iu dni, om m n ie jszy c h i w ikszych p s w w asao
si w okoo, w ylegiw ao si n a sch o d a c h , o szczek iw ao so
ce, w iatr, w rony, w szy stk o , co naw ino si im n a oczy.
I w szystkie w y g ld ay w y g o d n ia e , ja k le w y p c h an e z w ie
rz ta w th e a tr u m zo o lo g ic u m . M ieszk a cy d o m u g a li
w ic b e zc z e ln ie i m a g ister b y b y si w ciek, g d y b y Jen s e n n ie m ia tak p o k o rn e g o w y g l d u i n ie zad a w a so b ie
w szelk ieg o tru d u , b y by m iym .
T y ln e p o d w rz e o d d z ie la o s tajn i o d d o m u m ie sz
kalnego: b y o to a rcy d zieo n ie p o rz d k u . T am sn u y si
zw ierzta, ja k w a rc e N o e g o : d w ie ja w k i, c h u d e, jak
k o czk o d an y , krow a b ez w ym ion, trzy szk ap y , kury, kaczki,
in d y k i. A na d a ch u w y ch o d k a, k t ry o g ran icza z je d n e j
stro n y p o d w rz e , u rz d z o n a b y a k r lik arn ia, o p atrzo n a
k rat, c h ro n i c a zw ierzta o d p s w .
14

A czkolw iek J e n s e n i b a ro n o w a u staw iczn ie m w ili

0 tem , jak b a rd z o k o c h a j zw ierz ta , n ie d o s ta w a y one
praw ie n ic d o arcia; k o n ie u ty sieczk b ez ow sa, krow y
zlizy w ay m ech i p le z e cia n , lu b ci g a y d b a som y
z p rz e g n ie g o d a c h u s tajn i; d r b b i si o gnj. W stajni
n ie b y o podci k i, je n o zw ierzta sp a y n a swem a jn ie .
W p o ro d k u tej n d zy p rz e c h a d z a y si je d n a k dw a paw ie
1 p o k a z y w a y sw j p rz e p y c h z azd ro sn y m in d y k o m , k t re
nie leniy s i d o b ie ra si im d o c zu b a.
M a g is te r p ro w ad zi d alej sw e b a d an ia i p rz y c h o d zi
d o okna su teren u fa sad y d o m u , g d z ie w id zia h eb larn i.
Z ajrzaw szy, w idzi u m ie c h n i t tw arz w o n icy , a za n i
w p c ie n iu d ru g z ru d b ro d .
D o d ja b a l m acie tu te w a rstat sto la rsk i? s p y
ta m a g is te r A ndrzej zd u m io n y , w id zc w lib e rj o d z ia n eg o
w onic, s to j ce g o z h eb lem w rk u w p o staw ie w y p ad u .
T ak, czego te niem a tu w dom u! o d p o w ia d a
M adsen i ro b i c h y tr m i n , lecz te g o o c zy w ic ie n ie p o'w in ie n nik t sp o strzec.
Kto zajm u je si je d n a k g o sp o d arstw e m i zw ierz-

vtam i?

T o ro b i p o n o Iw an, z d a je mi si.
K to to je st Iw an?
M a to b y b rat z arz d c y , m w i.
T e n m ay?
T ak .
Lecz czy zarz d c a n ie je s t ro ln ik iem ? p y ta
i m a g is te r znow u, c o ra z b a rd z ie j o siu p ia ly t g o s p o d a rk ,
>' ta k p e n n ie sp o d z ia n e k .
Z a rz d c a z zaw o d u rob i s to k i, o d p o w ia d a M adI sen i g io n y m iech sy ch a z piw nicy.
1
M ag iste r nie ch cia z o sta zaufanym , lu b w sp w in n y m
i s u c e g o , przeto- urw a p rz e su c h a n ie i p o sz e d d o o g ro
15
d u . M iesi c m aj b y ju w p e n i, a jeszcze ad n a o p a ta

1
n ie tkna ziem i. C h w ast b u ja w y so k o , a p o d b ia p rz e
k w it i p u s z c z a n a sio n a . G d y z sz e d d o c ie p la rn i, w idzia,
e m e lo n y u sch y , a na o k ie w y so k i c h w ast s k ry k w iaty .
M y l c , e praca m ie sic y m a rn u je si w ten s p o s b ,
o tw o rz y m a g ister drzw i i w sz e d , b y u ra to w a co si d a
jeszcze. D o p ie ro teraz, g d y w szed , o d k ry , e n ie b y a to
m urow ana cie p larn ia, lecz s z o p a z d esek , z b u d o w an a n a d
ja m w ziem i i s o m i ziem i p o k ry ta: w iatr i d esz c z
m iay sw o b o d n y d o s t p . P ie c i ru ry d o o g rz e w an ia istn ia
y n ie w tp liw ie, lecz w szy stk o w y g l d a o n a o szu stw o ;
okna w zite b y y z in sp ek t w , a te leay o tw arte i z a n ie d
b a n e, a n ik t n ie w o y w n ie a n i n asien ia.
M ag ister z a c z w yryw a ch w asty ; jeszcze n ie z asz ed
w te j p ra c y d aleko,, g d y u c zu , e co zim n eg o i n ie p rz y
je m n e g o d o ty k a je g o szy i. O d w r ci si n a g le , u s t p u j c
na b o k i u jrz a w ielk c z a rn m ij , k t ra zw isaa z d a c h u
i ig ra a w y su n ity m j z y k iem . M ag ister p o d n i s w oka
m g n ie n iu o p a t , b y z ab i stw o rzen ie, lecz w te j e ch w ili
u sy sz a trw o n y g o s , p ro s z c y o d e drzw i;
N a m io B o sk , n ie z a b ija j p a n m o je j m ii.
B y to z a rz d c a,
C zem u jej n ie m am zab i? z a p y ta m a g is te r
zd u m io n y .
B o m ija je s t w item stw o rzen iem i przynosi
szc z c ie .
N ie m a w ity ch zw ierzt, o d p o w ie d zia m a g i
ster, k t ry w ta je m n ic y b y z w o len n ik iem filo zo fji K artez y u sz a . J e li m a p rz y n o s i szc z c ie , to isto tn ie n ie
z n a te g o tu ta j. C zem u w a n ie p o d le w a m elonw ?
Z a rz d c a d u m a chw il, p o te m o d rzek :
T a k , je stto g a tu n e k , k t ry n ie p o trz e b u je w o d y .
C to za g atu n ek ?
T o s h aarlem sk ie m elonyl o d p o w ie d z ia z a
rzdca, k t ry z y sk a n a c za sie , b y si w ykrci.
16

M agister m u sia s i p rzy zn a d o n iew iad o m o ci i p o

z o sta duny o d p o w ie d zi.
D o p ie ro g d y w yszli z ciep larn i, sp o strzeg , e z a rz d
ca o g o li b ro d ; p rz e z to s ta y si w id o czn e d w ie d u e
w argi z m nstw em g ra j c y ch ry s w . P o z a tein m ia n a
sobie ty a k sa m itn y k a b a t z n ieb iesk im h alsztu k iem , p rz e
dziw n c za p k , k t re j u y w a j ty lk o ro stru c h a rz e, z p a
w iem p irem , d o teg o d o c z a y si czerw o n e p o c z o c h y
i powa p e ru k a . T ru d n o b y o g o p o zn a.
M ag iste r to w a rz y sz y m u p rz e z o g r d , p o k azy w a s p u
sto sz e n ie i sp y ta, czy n a w e t n ie p rz e k o p ie si g rz d ek .
O c zy w ic ie, i b d zie w y bornie, g d y b y m m g
tylko d o s ta o d p o w ie d n ie g o o g ro d n ik a z R o se n b o rg , p o d
K o p e n h ag ; ale te n n ie je s t w tej chw ili w olny.
K ro czy li w anie p rzez d w ie d u g ie g rz d k i, z k t
ry c h w ystrzelay w g r z p o r d o p ia n w i w ilczo m leczw d u g ie z ie lo n e o d y g i.
M ag iste r zw rci na n ie
uw ag.
Co? P o z w a la w a szp a ra g o m w y b u ja ta k s w o
b o d n ie ? zaw o a. C ze m u ich n ie p ielg n u jecie?
Z a rz d c a b b n i p alcam i p o b ro d z ie , w y su n g rn
w arg, b y w y g l d a p rz e m d rz e i o d p o w ied zia:
N ie, nie z b ie ra m y ich te g o ro k u , b o s ta j si le p
sze, je li p rz e sto j p rz e z la to .
T ak, a le sy szaem , e d rew n iej, je li s i ich n ie
p ie l g n u je i n ie w yb iera, o d p o w ie d z ia m a g iste r A n d rz e j.
B y m oe, e je st ta k d alej n a p n o c y , o d p a r
z a rz d c a, lecz w tej p u lch n ej ziem i je st m oe n ie c o in a
czej, o d p o w ie d zia n ig d y n ie z ak o p o tan y o d p o w ie d z i .
I p o sz li d a le j. G d y m in li o g r d i d o sig li p l,
oczekiw aa o s u p ia e g o m a g istra n ow a n ie sp o d z ia n k a . J a k
okiem si g n c i g n a si r w n a ro la o n a jp i k n ie jsz e j
gle b ie , z c ze g o cztery p i te je d n a k le a o o d o g ie m i b y o
p o ro s e c h w a ste m . C z re s z ty b y a traw n ik iem , c z
C zan d ala. 2.

17

z ie len ia a m ie sza n in , a n a ostatn im k aw ak u w reszcie b ro

n o w a Iwan.
C zy cie je sz c z e n ie siali? o d w ay s i na now o
z a p y ta m ag ister A n d rzej, n ie n a d a j c je d n a k sw em u p y
ta n iu to n u w yrzutu. .
N ie, o d p o w ie d z ia zarz d c a w aw o, w e d le sw eg o
p rz y j te g o o b y czaju , n ie w ied zc je d n a k , ja k s i teraz w y
krci. N ie . S ie je m y zw ykle pno, w w czas m ona
b y pew nym , e zasiew n ie zgnije.
T o zd u m iew ajce! o d p a r m ag ister. C zy to
now a m etoda?
T ak, zu p en ie n o w a.
Szli d a le j p rzez p o la i stan li przy p a ste w n ik u . B ya
t o m ieszan in a y ta i jczm ien ia, ostw i cy k o rji, rz e p y
i g ro c h u , ba, n aw et p o ry tam b y y . M ag ister m ia si
s k ry c ie, n ie c h cia je d n a k n ic n a to pow iedzie.
G d zie si w a u czy sw ojej g o sp o d ark i? za-,
py ta, b y o co zap y ta.
N a sta o n ie m ie m ilczen ie.
U czy em si u h ra b ie g o B ille-B rah e n a F io n ii.
I u p raw ia P a n sw j io lw ark b ez ludzi?
U p raw iam g o sam i Iw an g o upraw ia, a o n um ie
d z ie ln ie praco w a, cho je s t tak m ay.
K to to Iw an? z a p y ta m agister, b y p rz e k o n a
si, ja k d alek o zarz d c a z aj m oe w sw ej g u p ie j b e z
czelnoci.
J e s t to b ie d n y sy n z ag ro d n ik a z o k o lic L an d sk ro na, k t re m u d o p o m o g e m , o d p o w ie d zia cygan.
W tej chw ili p rzejech aa m im o brona, sk a c z c po
nier w n y m g ru n cie; n a niej lea Iw an z lejcam i w ok
szyi i p ie w a z c aeg o g ard a.
M ag iste r w idzia d o , lecz nie u d a o m u si w yw ie
d z ie , z jak im i to lu d m i m ia d o czynienia; czy to byli
w arjaci, c zy b a n d y c i, czy j e d n o 'i drugie.
18

B aronow a n ie p o k azy w aa si p rzez k ilk a ty g o d n i;

m w iono, e je s t chora, m im o to w p o k o ju je j p rz e z p
nocy grano i piew ano. I u d e rz y o m agistra, e n ie siy: szai0 si n ig d y , b y z arz d c a sz e d n a sw e p o d d a sz e . O dy
| przy sp o so b n o c i sp y ta Iw ana, g d z ie m ieszk a z arzd ca,
ten w skaza ok n o na p ierw szem p itrze. B y to w anie
i pokj, kt ry zam ieszkiw aa b aro n o w a; a drzw i w y ch o d ziy
In a t sam sie, k t ra w ioda d o m ieszkania m ag istra.
1 Drzwi b yty zaw sze z am k n ite i je li m a g ister lub k to z jego
o to c z e n ia zapuk a, b y z a p y ta o k t re g o z w spm ieszkaIc w dom u, drzw i otw ieray si d o p ie ro po du g iem p u k an iu
l i to tylko niew iele; o d p o w ied o trzy m y w an o p rzez szp a r
drzwi w rd d z ik ie g o h aasu m n stw a psw . K to p rz y p a d
kiem zajrz a do pok o ju , w idzia ty lk o co czarn eg o , jak
wgiel i zw c h a ty lk o n ie z n o n y sm r d .
P ew nego d n ia, g d y m a g ister sie d z ia w sw ej w ielkiej
jsali, usy sza poza zam knitem i d rzw iam i, w io d cem i d o
pokoju b aronow ej, p ia n ie k o g u ta . S u ca tw ierdzia, e
syszaa tam take b e cz e n ie k o lt i g ru c h a n ie g o b i. Skoro
le d n a k ju si tu byo, a um ow a trw aa d o p ie rw sze g o p a
dziernika, ustan o w io n o reg u , b y nie m iesza si w cuBze spraw y, ani przez n a ta rc zy w e b a d a n ie nie w zbudza
pieuinoci i gniew u. M im o ty ch p i k n y c h p o stan o w ie
nusiat m a g ister T o rn er sto czy s ro g w alk z s w c ie k a
w oci. W praw io n y d o b a d a , nie zarzu ca n ig d y p o s z u
kiwa, p k i nie znalaz sed n a rzeczy; i w szy stk o , c o n a p ierw Iz y rzut oka zd aw ao m u si n iew y t m aczo n em , po d n iela o w w ysokim sto p n iu je g o b a d aw c z yk. T ak d ziao
|i i te ra z z tajem n iczy m do m em i je g o dziw nym i m ieszk a la m i. B aronow a, ktra p o siad a a m ajtek , cierp iaa je d n a k
pkoo siebie b rud i n iew y g o d ; p rz y ja c iel zw ierzt, k try
lo z w a la sw ym zw ierzto m g o d o w a; c y g an , k t ry b y
y ra b ia c ze m stoikw , hulak, k u g larzem , o g ro d n ik iem i rol k i e m , n ie um ia je d n a k z ro b i n a w e t h ak a d o okna, nie
19

ro z u m ia si n ic n a sz p a ra g a c h , a n i w ied zia, k ie d y sia

y to ; k t ry p rz y k ad em w y rzeczo n em so w ie k a m a , kt ry
p rz e b ie ra si i dw a ra z y n a d z ie zm ien ia p o sta b y o
tu w iele d o b a d a n ia i d o c ie k an ia . P o n ie w a z o k n a sw ej
w iey w id z ia d zied zin iec, o g r d i p o la, n a d to o k n a je g o
leay n a d o k n a m i b a ro n o w e j, m ia d o b r sp o so b n o o b
serw ow an ia i n a su c h iw a n ia . Su m ien ie czy n io m u n ie w t
pliw ie w yrzuty, e w tyka n o s w nie sw o je sp raw y ; jed n ak
z u rz d u p rz e cie w inien by si p rz e k o n a , co lu d n o
m yli, p ra g n te ew en tu aln e sw e o d k ry cia w yzy sk a nie
in aczej, ja k ty lk o d la w asn ej p rzy jem n o ci.

R O Z D Z IA TR Z E C I.
W p rz e d p o u d n ie czerw co w e, g d y so ce w y so k o sao
n a niebie, a z eg a r w sk azy w a m g je d e n a s t , le a m a
gister A ndrzej w sw ej izb ie na w iey i p a li a jk . B u rz
liw a b y a n o c u b aro n o w ej na d o le, b o zarz d c a piew a,
pi i g ra a d o ran a. P o te m c ic h o b y o a d o tej chw ili,
to znaczy na d o le w m ieszk an iu , lecz zg o a n ie n a p o d w
rzu. K onie tu p a y z g o d u w s ta jn i i g ry z y o b y , krow a
ryczaa, kozy beczay, k o g u ty p ia y , in d y k i w rzeszczay,
a paw ie d a ry si, ja k o p ta n e. T ak c zy n iy sz e g o d z in
od w schodu so ca.
W reszcie o tw iera si o k n o i w yziera czarn a p e ru k a
k u ro k rad a na g o w ie zarz d c y ; po chw ili ukazuje si jeg o
ly k ab at na p o d w rz u . O tw iera o n n a p rz d m ay o tw r
d la k u r, ktre tak p ie s z n ie w y p a d a j na so ce , e ustrzg a j p o dw ie w o tw o rze; w y d o staw szy si, z d o b y w aj n a
tyc h m ia st k u p g n o ju ; p o tem ta c z a j c si n a d b ie g a j k acz
ki, p c z g a rd o b ru n a tn c ie cz , k t ra n a g ro m a d z ia si
w lad a c h k i z ac z y n a j o b len ie k u p y gn o ju , z k t re g o
sp d z a j kury, g ry z c je w o g o n . P a w ie p rz y p a tru j si
chw il dum nie, jak kaczki o c zy sz cz a j p o le; p o tem p rz y
p u szc z aj s ztu rm d o k u p y g n o ju , u c ie ra j d u g im i o g o n am i
kaczkom n osa i g ry z je sw ym i d z io b a m i d ra p ie c w
w karki. Z do b y w szy stan o w isk o na szczycie k u p y , z a ty k a j

21

s w flag , o b ra c a j si w try u m fie w o koo, b ij c sw em i

c u d n e m i sk rz y d am i b a rw y czek o lad y i u d e rz a j w su rm y ,
b y w yzw a in d y k i na p o je d y n e k . T e n ie k a n a sieb ie
cze k a i o b a k o g u ty p rz e g in a j w ty karki, w c i g a j czerw o n
krew w n a p ie rn e ab o ty , ro z p in a j sk rz y d a, ja k ta rc z e
i w sk a k u j n a m ikki w a. Lecz nie m o g u d e rz y i p rz e
to n a c ie ra j sk rz y d am i i p s tro g a m i z b o k u ; a je li paw ie
n ie m o g d o trzy m a p o a , p o d n o s z si i o d la tu j tro c h
dalej, n ie o p u s z c z a j c je d n a k g n o jo w isk a.
Z a rz d c a , k t ry te ra z w y p u c i k o n ie, u jm u je b icz
i k ilk u d o b rz e w y m ie rz o n y m i razam i w ich w o la d o p ro w a
d z a in d y k i do m ilczen ia.
K on ie s n u j si i w ie trz za dbem so m y i n ie
m o g g o znale. K row a w y ch o d zi i k a d z ie s i n a ty c h
m iast. K ozy n a g ry z a j d rz w i w y ch o d k a, z b ite g o z nieo b u szc z o n y c h z k o ry d ra n ic buk o w y ch . C ae p o d w rz e
je st te ra z k b o w isk iem z w ierz t.
Z a rz d c a b ie rz e te ra z k o s n a ra m i i w y ch o d zi na
p o le. M ag iste r w id zi, ja k u d e rz a w p w zro se y to , a
n a m a k u p k ; a d u je si to n a w z. Iw an n a d sz e d
i p o m a g a z a c i g n w z n a p o d w rze. T am te ra z b u d zi
si y ciel K onie g ry z i k o p i si. K row a w staje, kozy
w sp in a j si na ty ln y c h n o g a c h i c i g a j z w o za, c z e g o
d o sta m o g .
f
T y m cz a se m w chodzi zarz d c a n a d ach w y ch o d k a
i da je k r lik o m n a r cz z ie len in y .
P o te m k a d z ie si
w so cu na w znak; lecz z atrz y m u je b ic z w rku; jeli
zw ierz ta z b y t g w ato w n ie b ij si o p asz, strzela ze .
P o te m p rz y c h o d z i baro n o w a w n ieb iesk iej su k n i, z b u r
s z ty n o w y m a c u ch e m w o k n a g iej szyi, w d rew n iak ach
na nogach ; n ie sie p o m y jn ik , w k t ry id zie n a d o i m lekaN ie je st a n i u c zesan a, a n i u m y ta, i d ra p ie si czasam i
w gow , ja k b y j tra p iy tro sk i. K row a zn aro w ia si i nie
da je m leka, ale d o i si j je d n a k . G d y b a ro n o w a w yraa
22

zdziw ienie, e n iem a m leka, o d p o w ia d a z a rz d c a m rukliw ie

sweg& leg o w isk a, e k ro w a je s t z p e w n o ci cie ln a
i n ie m oe da m leka. B aronow a b a d a krow p o w ierz
chow nie, n ie m oe je d n a k d o j d o pew n o ci. P o te m staje
si znw cicho na p o d w rz u , i z a rz d c a n a d a c h u z ap a d a
w sen , z atrz y m u je je d n a k b ic z w d o n i.
P o n ie w a p i c y le a w an ie p o n i e j n ie g o , m g
teraz m a g ister o b serw o w a je g o tw arz, g d y n ie b y o p a n o
w any p rz e z c z u jn w ol. B y y to m ie rte ln ie b la d e ry sy ,
d zikie lin ie , z d ajc e si w a lcz y przeciw so b ie w zajem ,
g b o k ie b r z d y , w y d r o n e p rz e z w y stp k i i n a m i tn o c i;
p o d p o w ie k am i o d z n ac z a y si w ielkie g a k i oczn e, k t re
je sz c z e p o d s w p o k ry w z d aw a y si c h cie ukry n ie
p o k j sp o jrzen ia.
K rliki sn u y si w o k p ic e g o , o b w ch iw ay g o
i w skakiw ay n a p o w r t p o d sw e d e sk i, w y c h o d ziy znw ,
w c h a y su k n ie i k rzy w iy n o sem ; strzy g y u szy m a i p o
k a d a y je p o so b ie, sy sz c p ija n e g o s tk a j c eg o p rzez sen .
M a g is te r d o s z e d tak d a le g o w sw y ch s tu d ja c h te g o
czow ieka, i zd ao m u si, e m a p o w o d y u w aa g o za
k am c i z o d z ieja . K a d w iad o m o , k t r m a g is te r d a
m u co d o u p ra w y o g ro d u i g o sp o d ark i, w y zy sk a z a rz d c a ,
nie w y z n aj c je d n a k , k o m u m a za n i p o d z i k o w a i n ie
d z i k u jc . T a k te, ja k ra d z i m a g iste r, p o d la i p rz y c i
m elo n y , c h e p i si je d n a k p o te m sam sw m d ro c i .
T a k w y b ra p e w n eg o d n ia szp a ra g i i p o k azy w a p o te m z tryu m fu jc e m o b lic z em , e u m ie o b c h o d z i si ze szp a ra g a m i.
M ag iste r su c h a go, jak zaw sze, d o b ro d u sz n ie, p y ta je d n a k
sam siebie, ja k c y g an , k t ry w y o b ra a so b ie, e je s t b a r
dzo ch y try , m g b y ta k g u p i, i s d z i, e m o n a a n i m y le
a ni po jm o w a. Z d ru g ie j stro n y o k a zy w a z arz d c a m a g is tro
wi ta k p s i u n i o n o , ja k m a si d la czo w iek a, o d
k t re g o o trz y m a o si d a ry , k t re g o m ona b e z k a rn ie w y
p ro w a d z a w p o le, k t rem u p rz y z n a je si w iele b e z in te
2S

re s o w n o c i i u czciw o ci. C y g a n ko ch a) go, ja k z ap e w n ia

i sza n o w a ja k isto t u p o s a o n w w ysz w iedz, isto t,
k t ra penem i g a rcia m i u d z ie laa rad, k t ra m o g a b y
u yta d la korzyci g o sp o d a rsk ic h . Sam , w zro sy w r d
s am y c h c y g an w , k o n i si p rz e d czo w iek iem , k t re g o
n ie p o s d z a o a d n e k am stw o ; le c z w p o d ziw ie je g o le
a o te tro c h litoci d la c zo w iek a , k t ry n ie p o siad a!
d o ro z u m u , by p rz e jrz e c h y tro d ru g ie g o . I w ierny
sw ej z o d z iejsk ie j n a tu rz e n ie m g n ie o szu k iw a sw ego
b e z in te re s o w n e g o d o b ro c z y c y i p rz y ja c iela . T a k w ic
o d k ry m a g ister, e w ino, k t re z arz d c a m ia sp ro w ad z i
z F ran c ji, n ie b y o niczem in n em , jak jab e cz n ik ie m , k t ry
o n sam to c z y ze z g n iy c h o w o c w zg n iy ch , b o w w czas
w y c iek a g sty b ru n atn y sok, p o d o b n y d o h iszp a sk ie g o
a iik a n tu , ten bo w iem b ra z a rz d c a za w in o francuskie.
G d y m a g is te r p ro si z a rz d c , b y z a k u p i m u p ro d u k t w
sp o y w c z y c h , p rz y n o si w stale to w a r z e p s u ty i to po
n a jw y sz ej c e n ie . P o z w o le n ie zerw an ia k ilk u lici p ie
tru szki, ro sn ce j na p d z ik o w r d ch w ast w o g ro d u ,
k o szto w a o trzy ra z y ty le , c o p ie tru sz k a na ta rg u w L u n d .
D o te g o p rz y c za o si m n stw o d ro b iazg w , d o k t ry ch
z a rz d c a w edle um ow y b y o b o w izan y , o d k t ry c h si je
d n a k u ch y la uw aa te d y m ag ister, i m a d o s y m aterjau ,
b y o s d z i te g o czow ieka. N ie yw i je d n a k g n ie w u do
n ie b o ra k a , w ied zc, ja k z aw is je s t n a tu ra lu d z k a o d s to
sun k w i w y c h o w a n ia , n aro d o w o ci i ra sy , in tereso w a si
ty lk o o b serw o w a n ie m teg o p rz y k a d u p a ry a sa , k t ry o s i g
n p e w n e stan o w isk o w sp o ec z e stw ie , z u b stw a w sp i
s i d o d o b ro b y tu i zw iz a s i z c rk , rzek o m o , staro szlac h ec k ie j rod zin y .
G d y m a g ister o d w u n a ste j z ja d o b ia d i w r ci do
sw ej iz b y n a w iey, z a rz d c a lea je sz c z e sp o k o jn ie k o o
k r lik w i s p a . N a h a a s, k t ry m a g is te r sp ra w i o k n em ,
z b u d z i s i , p rz e ta r o c z y , zaw oa Iw ana i ro z k a za w szy st
24.-

kie konie z a p rz c d o w alca. P o te m z e sk o c z y z d a c h u ,

w zi w orek z siew em i w y sz e d n a p o le .
M a g iste r p rz y p a try w a s i p rzez c h w il m ie sz n e m u
w idow isku, jak c y g a n w tym k a b ac ie sia n a niezoranem
polu, k t re Iw an ta k z b ro n o w a , e osty le a y korzen iam i
d o gry. P o w o ln y m i kro k am i s t p a i w y sie w a j c z ia rn o ,
c zyni w ielkie k u g la rs k ie g ie sty rk , g d y w argi p o ru sz ay
si, ja k g d y b y co m w i. G d y ta k p o sp ac e ro w a p g o
dzin y, p rz e sta , ja k b y si z n u y ; g w iz d n na Iw ana, k t ry
z ajec h a tr jk , sk o cz y na sie d z e n ie w alca, ch w y ci cu g le
i bic z i strz e li ze . T o to b y w idok! C y g an w b ra b a n ckim k a p elu sz u z p aw iem p i re m , s ie d z c y na w alcu; k o
nie c h u d e, ja k s z k ie le ty , w sk rzcej u p rzy , k t re j h rab io w sk ie
k o ro n y i k w a sty w ieciy , b y bow iem ty lk o je d e n g a rn itu r.
W pen y m g a lo p ie c i g n a tr jk a za s o b w alec, ja k d ziao ,
ja d ce d o po ty czk i. W k w ad ran s ro b o ta b y a gotow a.
M iao s i n ie sp e n a k u p o o w ie la ta , g d y p o s ia na
n iezo ran y m g ru n c ie dw a p k o r e ow sa. W y siliw sz y si
tak, p o sz e d d o a lta n y n a d staw e m i k a za so b ie p rz y n ie
d z b an piw a. J a d p rzy n iem trz y g o d z in y i p rz y p a try w a
si k a rp io m , p o te m k a za p o d a so b ie w ierzch o w ca i p o kuso w a k u w y b rzeu .
W ieczo rem , g d y so ce b y o b liz k ie z ac h o d u i m a
g is te r s p o y w ie cz e rz , zw yk b y sc h o d z i d o o g ro d u ,
sam , b o o n a je g o b y a u staw ic z n ie c h o ra , a d z ie c i szy
w czenie sp a . C h o d zi p o z aro sy m b ru d n y m o g ro d z ie
b y o dla m k; je d y n e m czy stem i su ch e m m iejscem , k t re
m g znale, b y a a lta n a n a d staw em . T am p r b o w a
przez c a y m ie s i c ow i na w d k rzekom e szc z u p ak i, a
d n ia je d n e g o w y g a d a si Iw an i o p o w ie d zia, e n ie b y o
nigdy w staw ie szc z u p ak w a n i te rak w . W iad o m o
n ie s p ra w ia ty m czasem ju z g o a w raenia n a m ag istrze,
w iedzia te ra z p rzecie, co m a m y le o z arzd cy .
25

G d y tam s ied z ia i su ch a sow ika, k l sk a j c e g o

w p o rzeczk ach , g d y p rz y g n ia ta o g o s p u sto s z e n ie , za
n ie d b a n ie i n ie z n o n y b ru d , usysza h aaliw y piew ,
k t ry zb li a si z cie m n ej g b i klo n o w ej alei, a u k a
z a si w czerw onem w ietle z a c h o d u ty k a b a t z a
rz d c y .
Ja jestem h ra b ia L u x e m b u rg , tra ra -lala la , lalalala!"
piew a z p e n e g o g a rd a i u k o n i si g rzeczn y m s p o s o
b e m d w o rz a n in a, c h o p rz e sa d n ie i n ie sm ac z n ie. B y z u
p e n ie b ia y n a tw arzy , ja k b y p rz e b y ja k w i k sz bjk;
oczy to c z y y si i try s k a y o g n ie m , a w arg i je g o b y y sin o -c z arn e. Za nim s z e d Iw an, p rz e b ra n y za p a zia, ze
s z p a d u b o k u i n i s tac z d z b a n e m w ina i zielo n o tem i szk lan k am i.
M ag iste r s p o jrz a trw o n ie na straszne w in o i b ru
d n e szk la n k i, lecz n ie m g a n i m ia o d rz u c i z a p ro
sze n ia .
Z a rz d c a z d aw a si w zb u rzo n y i b a rd z o p ija n y .
zu m w i d u m n ie i b a rd z o g o n o .

Z ra

N u d zi si p an , p a n ie m a g istrz e, lecz te ra z p rz y b
d z ie w n e t o g ro d n ik z C h ristia n sb o rg , i w te d y b d zie in aczej.
J e s tto najw y k w in tn iejszy o g ro d n ik w trzech p a stw a c h p
n o c n y ch i b d zie m ia s to ta la r w n a m ie s i c p o za bezp a tn e m utrzy m an iem ! c h e p i si.
L ecz p o w ie d z m i p a n , w p a d raz w sow o
m a g is te r A n d rzej, n ie m a tu w o k o lic y lu d zi, z k t ry
m i m o n a obcow a?
A ni je d n e g o , z a p e w n ia c y g a n . T o n ajg o rsza
h oota! I n a jz aw z i tsi w ro g o w ie Szwedw! N ie , z tym i
n ie m ie p a n si n a p ra w d zad aw a, p a n ie m a g is trz e ; w ierz
m i p a n n a sow o, je ste m p a sk im p rz y ja c iele m , b o je stem
w p ew nej m ie rz e te szw edem ! B ab k a m o ja b o w iem bya
szw e d k , a o jc ie c m j b y fran c u z em a fran c u z i s
26

najw y k w in tn iejsi z w szy stk ich n aro d w . I c zu j, e je stem

fran c u sk ieg o p o c h o d z e n ia i m am krew szw e d z k w sw y ch
yach, i n ie n a w id z d u czy k w , n ie n a w id z ich k rz y
cza i w sta z n a b ie g e m i k rw i o c zy m a, lecz o n i
n ie n a w id z m n ie n aw zajem ! S p o d z ie w am sil d o d a
z p rz e k o n a n ie m i sy cz cy m g o sem .
Iw an, k t ry p o w r c i z s re b rn tac, p o sta w i j na
sto le i u s ia d r w n ie . G d y z a rz d c a to s p o strze g , p o d
n i s d o i d a m o k o so w i p o lic z ek , a p o d le c ia z aw ki.
Z o s ta ta m , psie! ry c z a, g d y Iw an ch cia
o d e j . S t j tam i trzy m aj dzb an l
M a g iste r p o stan o w i p o z w o li cy g an o w i w y g a d a sw e
ta jem nice; by je d n a k u p i je g o n ieu fn o , z ro b i m in
z g o d n i w sp c z u j c , rz u c i n ic n iezn aczce, le c z z ac h c a j c e sow o, g ra p rz e d ew sz y stk ie m ro l u w an eg o s u
c h a c z a , w d z ic z n e g o u czn ia, k t ry su ch a p o b o n ie n ie p o
rw n an ej m d ro c i d o w iad c z o n eg o .
M a x im a d e b etu r p u e r is r e v e re n tia , to zn aczy :
d z ie c i w inny s n am n a jw i k sz cze, zacy to w a, ja k o b y
p o c h w ala , e c y g a n ta k h a n ie b n ie o b c h o d z i si z sw ym
bratem .
C y g a n w p ad w sid a ; w ychyliw szy jeszcze szk lan k ,
otw o rz y serce .
W id z i p an , p a n ie m a g istrz e, je ste m n iz k ie g o p o
ch o d ze n ia , lecz m am ta le n ty , a ty c h nie m o g lu d z ie z n ie .
B yem czelad n ik iem u w yrab iacza sto k w w K o p en h ad ze;
m ajc la t sied em n acie, b y e m n ajz r cz n ie jsz y w sw ej s z tu
ce. L ecz n ie m o g e m z y sk a p ra w a o b y w atelstw a, b o b y
em za m o d y . G d y m je d n a k z ao y w arsztat; p rz y sz a
p o lic ja i u rz d n ik i c h c ie li g o z am k n ; w tedy je d n a k
w ciekem s i i w yrzuciem ich; ch w y ciem je d n e g o i tu k
em nim d ru g ie g o , a p rz y sza stra i w sad zia m nie d o
dziu ry . M y le li, e m n ie m aj, le c z byem c h y trz e jsz y
o d n ic h zw r ciem si d o R ad y k r lew sk iej, z w r ciem

27

s i d o k r la sa m e g o i p o lic ja , ja k i u rz d n ik , m u sieli
o d e j z d u g im i n o sam i; w yrw aem si; o d t d nienaw idzi
m n ie p o lic ja , lecz n ie m o e m i n ic z ro b i ; n ik t na ziem i
n ie sk rz y w i mi w osa n a g o w ie , a kto sp r b u je , tem u
m ier! S ied ziaem w w izien iu , p rzy zn aj, lecz n ie b y em
k aran y , nigdy! P a n je st czow iekiem h o n o ru , p an uw ierzy
m e m u so w u , b o k o c h am p a n a , ja k b ra ta ; ja k przyjaciela!
K ocham p a n a, b o p a n je s t pierw szym czo w iek iem , kt ry
m n ie tra k tu je , ja k czo w iek a. P a n nie w ie, ja k zoliw i b y li
w z g ld e m m nie m o i s s ie d z i, o d k d tu p rzy b y em ! A lbo
s z y d z ze m nie, a lb o d ra n i m nie. J u to zry w aj o g ro
d z e n ia i p o z w a la j sw em u b y d u p rz e k ra cz a g ra n ic , ju
to k ra d n , ja k k ru k i; m oim k o n io m k a d k a m ie n ie na
d ro d z e , b y s i p o ty k a y ! A p rzy tem ro b iem im ty lk o
d o b rz e . O , ro zp o y czy em w iele ty s i c y ta la r w b e z o d
se te k i n ie d o stan ich n ig d y . A b aro n o w a, k t ra jest
d o b ra , ja k n a jc z y stsz e z o to (w tein m iejscu krzycza, by
g o s y sz a n o w d o m u ), k a rm ia i o d ziew aa p rzez la ta b ie d
n y c h ok o lic z n y ch ; ci je d n a k nie w sty d z s i o k ra d a jej.
T o anio, czy sta i sp ra w ied liw a k o b ie ta , n a k t re j n iem a
p lam y, cho j ta k po d le, ta k p o d le o czern iaj! Ale to
ty lk o zaw i, p a n ie m ag istrze, ty lk o zaw i, b o n ie ch ce
z n ikim u trz y m y w a sto su n k w i zam y k a si ze sw em i
zw ierztam i, k t re k o c h a n a d ew sz y stk o in n e ; a zw ierzta
s d a le k o lep sze, n i lu d z ie d alek o lep sze, s w dziczn e
i u m ie j cen i d o b ro d z ie jstw o , a lu d z ie te g o n ie c zy n i.
O , le! ja k n d zn i s lu d z ie .
M w i to tak, e p ian a w y stp ia m u n a u sta. D la
m a g istra , kt ry p rz e z ie ra ju je g o kam stw a, c zo w iek ten
z a c z y n a b y jasn y m .
N a skinienie cy g an a p rz y n i s Iw an k a ta ry n k i p o s ta
w i j n a aw ce. P o n iew a z arzd ca czu ulg , e z d o a
ro z p d z i p rz y p u szc z aln e ze m y li, ktre d la y w i m a
gister, d o z n a p o trz e b y d a n ia folgi w esoym u czu cio m .
.28

Z arazem c h c ia w ykaza m ag istro w i sw w y szo w d z ie

d z in ie muzyki, r w n ie te m oe sk o rz y sta ze sp o so b n o c i z a
znaczenia c ze g o ta je m n ic ze g o , c ze g o m u w anie b rak o , lub
co przynajm niej w n ie d o sta te c z n y m znajdow ao si stan ie
O strym suro w y m g o sem i z w yrazem , k t ry p rz e d
s taw ia m ia c o n a d n atu ra ln eg o , p rz y p o m in a je d n a k ty lk o
krzykacza z jarm ark u , z acz sw u lu b io n p ie , g d y Iwan.
g ra na katarynce:
Ja jestem hrabia Luksem burg,
tra la la la la lataa.
Poluj w noc i w dzie, gdzie br;
Do lasu m chw m nie w a b i pie,
N a szczytach piew am w win pie,
Lecz m ilknie, k to m j s y sz y rg,
Bom z pieka jest, k r lestw a trw g.

Potem nastp o w ao kilka stro fek o ta je m n ic ze m y ciu ,

k t re w id ta k o saw io n y h ra b ia L u k se m b u rg z b a n d y ta m i
i trucicielam i. P ie k o c zy a si cu d o w n em o calen iem
z szponw policji i k o m is ji d la czarow nikw .
O durzony w in em i p ie n i z a c z cy g an m i k n
i w napadzie szlach etn o ci o fiaro w a Iw anow i sw szk lan k .
Iwan w yprni j, o b n a a j c g o w i z g in a j c k o lan o , ja k
przystao paziow i. C h o m ia p o z r n d zn y i z g o d n ia y ,
czyni} to z ta k im w d zik iem , e m a g ister c z u i s i z m u
szonym w y n a g ro d z i g o z a c h c aj c em s p o jrz en iem . W w
czas cygan n ie m g p o w c i g n sw ej ra d o c i i d u m y ,
lecz zapom nia o sw y ch p o p rz e d n ic h k am stw ach i w y
buchn!:
M usi p a n w iedzie, p an ie m a g istrz e, e to m j
b ra t. W ychow yw ani g o surow o, b o m u si z o sta w ielkim
czow iekiem m oe ad m iraem !
Z zap aiem z a c z si ro zw o d zi m ag ister n a d szybkim
rozw ojem , jaki czek a si m o rsk n a p n o c y i o w ietn e j
karjerze, k t r n astrcza te n szlachetn y z aw d w p o r w n a
29

n iu z p rz e sz o c i . D aw a d o b re ra d y i w skazw ki, jak

zach o w y w a m a si m o d z ie n ie c, ja k ie m a o b ra d ro g i,
ja k ie z d o b y w ia d o m o c i, b y zo sta o ficerem m ary n ark i.
T ym czasem z a p a d a n o c, lecz ja sn e n ie b o le tn ie d a
w ao je sz c z e ty le w iata, e m a g ister m g sp o strz e c ja k
c ic h o n a d esz a a le j k lo n o w b a ro n o w a . Z arzd ca ju si
b y sp o strze g ; z k a p elu sz e m w r k u , p o d s z e d ku n iej na
m o cie, przy w ita j i z ap y ta, c z y n ie c h ciaa b y w ypi
szk la n k i w to w a rz y stw ie m a g istra . B aro n o w a p o d z i k o w a a
i u s ia d a ; w e d le zw y czaju c h o p sk ie g o w y p ia ze szk lan k i
z arz d c y ; z d aw a a s i b y ju p o d c h m ie lo n a. C y g an n ie
w iedzia, ja k s i znale. Z je d n e j stro n y c h cia si sam
u czci, o k a z u j c sw ej k o ch an ce n a jw y sz c ze , z d ru g ie j
s tro n y c h c ia si p o c h e p i , e je s t z d o s to jn d a m w blizkich s to su n k a c h ; m g to zaz n a c zy je n o n a ta rc zy w o ci,
k t ra chw ilam i b y a n ie p rz y sto jn a . W ic raz p o d a w a
jaj szklank, zg in a jc k o la n o i o b n a a j c gow ; p o tem
o b j jej kib i, u d a j c , ja k b y to s ta o s i z n ieu w ag i; ty
tuow a j n a p rz e m ia n W a sz M io c i i p rz e z ty, w g u p i
sp o s b .
G d y b a ro n o w a n a o p o w ia d a a z p rz e ch w a k o sw ych
w y so k ich p rz o d k a ch , su c y c h za K ry sty an a C zw a rte g o
b y to je d y n y krl, k t re g o o n a i z a rz d c a znali, p o p ro
s ia c y g an a , k t re g o n azy w aa Je n se n e m , by z ap ie w a
p ie o h rabi L u k se m b u rg u .
H ra b ia L u k se m b u rg z d a w a si tak im gw odziem w ich
g o w a ch , e m ag ister z a n iep o k o i si. G d y c y g an z a p ie
w a t p ie raz jeszcze i rz u c a b a ro n o w ej sp o jrz en ia ta j
n e g o p o ro z u m ie n ia , o n a ro z e m iaa s i g o n o , ja k b y
p ro d u k o w a si c ze m zg o a niezw ykem . P o s k o cz e n iu
p ie n i sp y taa m a g istra , czy j lu b i; ten o d p o w ie d z ia , e
J e n s e n je s t w ielkim i zn ak o m ity m p iew a k ie m , k t ry z a
s u g u je n a p rz y j c ie d o sy n n e j k ap eli k r la . C y g an u c ie
szy si szalen ie i z ap ie w a je sz c z e je d n p ie o Sow izso

drzale; g d y s k o c z y zarecy to w a, b e z z ap y tan ia , c a s a g

0 F o rtu n a c ie z k a p elu sz e m szczcia.
M a g iste r u z n a te n w y st p n ie sm ac z n y m i p y ta si
siebie, ja k m oe sied z ie i su c h a z aro zu m iae g o , lecz
pozb aw io n eg o ta le n tu u lic z n eg o k u g la rz a . W sta w reszcie
1 p ow iedzia d o b ra n o c . T o w arzy stw o p o w sta o i p o sz li ra
zem p rz e z o g r d . P o n ie p e w n y c h ru c h a ch z arz d c y i b a
ronow ej m g m a g ister z au w a y , e m ieli n a d m iar;
p oniew a m ie li w iele d o n iesien ia, m a g is te r o fiaro w a si
z p o m o c i w zi g sio r i d z b an . G d y d o szli d o sieni,
b aronow a, z ap o m in aj c w szelkich ro d k w o stro n o ci, o tw o
rzya d rz w i o d k u chni, i u p rz e jm ie z ap ro sia m a g istra , by
w szed.
W y g l d a tu ta k n ie p o rz d n ie, rzek a u sp raw ie
d liw ia j c si, le c z je s t p a n m iym czow iekiem , p a n ie
m agistrze, a z re s z t m oe p a n z o b ac z y m o je zw ierztk a.
W id o k , k t ry n a strc z y si te ra z n iew tajem n iczo n em u
g ociow i, p rz e ch o d z i w szy stk o , c o te n w n a jd z ik sz y c h sn ach
m g s o b ie w y o b raa.
B ya to is tn a k u c h n ia czaro w n icy . cian y , p o d o g a
1 sufit b y y c za rn e i l n i c e sa d z . N a p a le n isk u stao
w rd g arn k w k u c h en n y ch i re s z te k je d z e n ia m n stw o fla
szek i re to rt d o alc h em ic z n e g o u y tk u . N a p o d o d z e leay
sto sy rz e p y , brukw i i c eb u li; n a cian ie w isiaa sk o p ia
p ier i to tak w ysoko, e p s y n ie m o g y je j d o sig n .
P sy o b s k o c z y y w c h o d z c , m e rd a y o g o n a m i i o b w c h i
w ay p o c zo c h y o b ceg o . N a so fie le ao m o d e c ia o lu d z
kie p o d c h u st : w id zie b y io m o n a ty lk o k u d a ty tyl g o
wy. N a p o r c z w lecia k o g u t; z a c z p ia , g d y c y g a n z a
w ieci o j w k .
T o m j s ta ry an io e k , arto w aa b a ro n o w a
2 pstrem stw o rzen iem , k t re u j a w ra m io n a .
C zy w id zia p a n ju , p a n ie m a g istrz e, k o g u ta, k t ty m a la t dw ad ziecia i je st lepy?

Zoliw e stw o rz en ie d z i b n o w p a le c m ag istra, k t ry

te n w y c ig n , b y je p o e c h ta p o szyi.
O tw a ry si d ru g ie drzw i i w eszli d o m n ie jsze g o p o
k o ju . P ierw szem , co w p ad o w o czy, b y o n a d m ie rn ie
w ielkie i k o z b a ld a ch im e m i zaso n am i. N a k u stay
d w a te d u sk ie p sy i p a rz y y s i b ez zw rceniu czy
je jkolw iek uw agi. J e d y n e o k n o p o k o ju zajte byo p rzez
k la tk i z c zy y k a m i i tu rk aw k am i. Z p u a p u zw isa w y
p c h a n y b o c ia n o ro z p i ty c h sk rz y d ac h z z a s u s z o n m ij
w d z io b ie . W k c ie le a y d w a c h u d e p s y p rz y k la tc e
z p ielaczkam i; w koszu s p a a k o tk a z sze cio rg ie m m o
dych, a z e sk rzy n i w y j a b a ro n o w a m ae k aczu szk i.
W szy stk ie te zw ierzta w y d aw ay o czy w icie straszn y
sm r d , a p o d o g a b y a z a n iec z y sz c zo n a w istw em .
P okazaw szy w sz y stk ic h sw o ich ulu b ie c w , o tw orzya
b a ro n o w a drzw i d o trz e c ie g o po k o ju , jakkolw iek c y g a n nied w u z n ac z n em i m in am i d a w a je j d o p o z n a n ia , e n ie p o
w inna te g o czyni, i w p u cia ta m m a g istra . I ten z n a la z
si w w ielkiej sali, ta k zap c h a n e j m eblam i i w szelakim i
przed m io tam i, e nie b y o p raw ie w o ln eg o m ie jsca . N ie
m ona b y o p o staw i n p g i n a ziem i, b y na c n ie stp i:
leay ta m s to sy u b ra i stro j w , k si k i, o b ra z y i karty:
w o k n a ch stay p u h ary , w azy , n aczy n ia k u ch en n e; u cian
to c z y y si szafy, k rzesa, b iu rk a, je d n e n a d ru g ic h . C ay
pokj w yg ld a! na ta n d e cia rn i , a n ie na m ieszkanie.
G dy m a g ister w szy stk o o b e jrz a , z o sta zap ro szo n y ,
by zaj m iejsce w s y p ialn i i w y p i szk lan k w in a w y sze
g o g a tu n k u . P o n iew a n o c bya s tra co n a , b o w n et m iale
zacz d n ie, b a w io m a g istra d o c ie k an ie ta je m n ic tych
udzi.
C ygan n a p e n i s zk la n k i i z ac z na now o si ch ep i.
P l t o sw o ich d o b ra c h , o sw oim folw arku, o sw oich zw ie
rz ta ch . G d y p o ju n a c z y ta k chw il, d a i si znw o p ta
dyabiow i p y c h y i z a p ra g n piew a. L ecz m a g istro w i;

z n u d zio si d a k p i z s ie b ie ta k ie m u g ag an o w i; w z i
lu tni, k t ra staa b e z uytku, n a stro i j i p o d a c y g a n o
wi. Z n ie z a d o w o lo n m in o d s u n j w, i m a c z c s i
po kornie, e n ie u m ie gra n a n ie j. M ag ister s p r b o w a
teg o s a m e g o ze sk rz y p ca m i i harf, lecz z tym sam y m
skutkiem .
L ecz p a n i b a ro n o w a g ra p rzecie? z a p y ta z w ra
c a j c si d o niej.
N ie, o n a rw n ie n ie g raa.
By si zem ci sp y ta z arz d c a szyderczo, czy b y p a n
m a g is te r sam n ie zech cia z ag ra, na co ten o d p o w ie d z ia
e g ra gaw ota.
Z a rz d c a su ch a z n ab o e stw em , w y g l d a je d n a k
p rz y b ity ; b y n iep rzy jem n ie zask o c zo n y , ja k b y m a g is te r wy.
prow adzi g o w po le.
P o c z em m a g ister p iew a i a k o m p an io w a s o b ie na
harfie; g ra ta c e n a sk rzy p cach ; w reszcie o p o w ie d z ia
b ajk.
B aronow a b y a zach w y co n a, lecz c y g an sied z ia ja k
o b lany p u d e l; p a li si, b y p r z y j w y zw an ie d o p ie
w aczych zaw odw .
G d y m a g ister z ro b i p a u z ,
i zaw oa:
T e ra z
m erem .

ch ciab y m

i ja

p o d sk o cz y ,

p o p isa

c h rz k n

si je d n y m

nu

M ilcz, Je n se n , z tw oim L uk sem b u rg iem , przerwaa m u b aronow a.

C y g an
o zem cie.

p ie n i si

z z aw ici

i w ciekoci i m yla

T ak, m a g ister A n d rzej je s t p ra w d z iw y m c zaro

d ziejem , zaw oa; ale w y d o b y p ielaczek z k a p elu sz a
nie um ie jednak!
C zan d ala. 3.

oo

 N ie u m iem ? U m iem , m j d ro g i J e n s e n ie , znam

w sz y stk ie w aci sztu k i i je sz c z e inne p o n a d to l o d p o
w iedzia m a g ister d o b ro d u sz n ie .
T o d o p ie ro z o b ac z y m yl T o d o p ie ro zo b aczy m y !
zaw oaa b a ro n o w a i u d erzy a w d o n ie .
M ag ister p o z w o li si c h w il p rosi; p o c ze m w y ji
z k ieszen i flaszeczk i p i ro i p o p ro si o k aw aiek listow ego
p a p ie ru . P y n w flaszce b y b e zb a rw n y i g d y n a p isa , nie
b y o w ida la d u pism a. P o te m z ap iec z to w a Ust y
w ic . U czy n iw szy to, p o p ro s i c y g an a , by list otw orzy!
i o dczyta.
C y g an , k t ry is to tn ie u m ia czy ta, z b iela c ak o w icie
n a tw arzy, g d y u jrz a so w o , k t re w y stp o w ao teraz
b a rd z o w y ra n ie n ie b ie sk ie m p ism e m ; g d y b a ro n o w a sta ra a
s i d a re m n ie o d g a d n je g o zn ac z e n ie, c y g an i m a g ister
z am ienili sp ojrzenie, k t re n ie w ryo nic d o b re g o .
N o, ale co tu n a p isa n e ? z ap y taa baro n o w a
c oraz ciekaw sza.
J e s t tu n a p isa n e aci sk ie sow o, R om ani, co o z n a
c z a rzym ian , o d p o w ie d z ia m a g ister, d a j c jed n em okiem
d o p o zn an ia c y g an o w i, i w ie b a rd z o d o b rz e , e R om ani
je s t te n azw , k t r c y g a n ie n a d aj sam ym so b ie.
Z a rz d c a stac z a w e w n trzn walk, czy m a si p o d d a,
c z y sta w i o p r; m a g is te r o z b a w ia i g o p rzecie o so b isty ch
z a le t, k t re p o siad a w obec baro n o w ej; lecz p a l ce p ra g n ie
nie, b y d o j d o p o s ia d a n ia ty c h w iad o m o ci zn iew alao go
d o u s tp ien ia .
M u si c h y b a k o szto w a d u o p ie n i d zy taki a tra
m e n t, sp y ta rw nie m rukliw ie, ja k p o d d a cz o .
N ie, n ic n ie k o sz tu je , o d p o w ied zia m a g iste r.
M o e w a sam z ej d o o g ro d u i u rw a k w iat zw an y
n o g ie tk ie m i w y c isn ze sok.
'N o g ie tk ie m , p o w t rz y c y g an . A le fo rm u a,
ja k trz e b a p rzy tem w ym w i?

 F o rm u la ? C zy m y li w a n ap ra w d p o w an ie,
e z a jm u j si czaram i i z a k l c ia m i? P o w iem w aci je d n o ,
e n sen ie, g d y b y m b y l ch cia u d a w a , e p o siad a m w ia d o
moci o s k ry ty c h rz e c z a c h , nie b y b y m waci n ig d y pokayw a flaszeczki, lecz b y b y m m ia w p o g o to w iu kaw a
iapieru ju z ap isa n e g o . I w te d y by b y m w aci o k am a
p o w ie d zia m u, e n ie m a tam nic n a p isa n e g o i bybym
lokaza w aci b iay p a p ie r, i p o te m b y b y m p o w ied zia:
pax m a x n is sk aris. Je d n a k e p o k azu j w aci so k nog ietka i m w i: te n so k m a ta k i ta k w aciw o; jeli
d a j dziaa n a c ie p em u lakow i sta je s i o n n ieb iesk i.
D laczego s ta je si n ieb iesk i, to p rz e k ra cz a m o j w iedz;
wiem ty lk o , e staje si nieb iesk i!
C y g an n ie m g z ro z u m ie , ja k k to m oe z d ra d z i
tak c e n n e sztu k i, k t re m ogy b y p rz e cie p rzy z a p isa c h
uyte d o cich y ch z astrzee . L ecz d r c zy o g o je sz c z e
w duszy, e le w y szed n a tem w sp zaw o d n ictw ie; d o t d
przecie m g so b ie w y o b raa, e je s t siln ie jsz y m . N a g le
zerw a si, w y j b ru d n ta lj k a rt z k ieszen i i zaw oa:
B aczno, m a g istrz e, p o w r panu!
T e g o w a n ie um iesz, o d p o w ie d z ia m a g ister
z d o s to jn w y szo ci.
N ie u m ie m ? sy c z a c y g an , k t ry
w tej sztu ce za d o sk o n ao .

uw aa si

N ie, te g o w a n ie um iesz! zap ew n ia m a g i

ster. T e g o w a nie u m ie sz, b o nie z n asz m nie, m oich
rodzicw , m ojej o n y ; m oich d zieci, m oich p rzeo o n y ch ,
bo o d ty c h w szy stk ich z aw isa je s t c z m ego lo su . N ie
m oesz m i w a w ry, b o n ie m asz p o j c ia, co ja w iem
1 um iem . N ie m asz w a p o jcia, co w te j ch w ili d z ie je
si n a w iecie; nie w iesz, ja k k ie ru je si lo sem u d z i
Lecz ja w aci p o w r b e z k art, b e z zak l c z a ro d z ie j
skich! W ie rz y w a?
35

C ygan o p a d na k rz e so i wi si c ia em , ja k w
w ijcy si p o d o b c ase m b u ta.
H tnl W ic m o e m i p a n w ry! w y b u c h n
znow u.
Tak, b o zn am w aci, o d rz e k m ag ister sp o k o j
n ie i pew nie.
P a n ? P a n n ie wie n ic o m n iel Ani o d ro b in y t
w oa c y g an , c z y n i c o sta tn ie p r b y o b ro n y .
T a k ? N ic? z a m k n m a g ister w y m ian s w ,
w sk azu jc ak cen tem , e wie w icej, ni w ied zia istotnie.
P oczem w sta.
S tonce w zeszo i w p ad ao p rz e z firanki d o p o k o ju ,
tu rk a w k i g ru c h a y , czyyki nuciy. B aronow a z d rz em n a
s i w k rz e le , a iw an le a w w ielk iem k u , m id zy d w o
m a b ru n a tn y m i psam i, i c h ra p a.
C ygan ch ciai n a la jeszcze w in a, lecz m a g ister o d
m w i stanow czo, p o c ze m g o s p o d a rz je g o o d p ro w a d z i g o
d o k u c h n i.
T am sied ziaa na kraw dzi ka m o d a , n a p t u b ra
na d z ie w c z y n a i n a c i g a a po czo ch y ; zdziw iona p atrzy a
na o b c eg o i z ap o m n iaa z aso n i sw e w d zik i.
N ie w sty d zisz si, dkiew ko! zaw oa! cygan, i da!
jej policzek , p o czem n a rz u ci n a n i k o d r.
M ag ister p iesz y , b y s i p o e g n a i p o s z e d d o sw ej
iz b y , b y w y sp a si p o b e z s e n n e j nocy.

R O Z D Z IA C ZW A RTY .
M a g iste r T o m e r p o p rzed ziw n ej n o c y , sp d z o n e j u b a
ro now ej, n ie m g z a sn . P y ta ! si n ie je d n o k ro tn ie , jak
to si stao , e d u sza je g o m o g a w ej w sty c z n o z tak
nizko sto j c y m czow iekiem , e m y li je g o m o g y si nim
zajm ow a, b d to n a jaw ie, b d to w e nie. M o g io
to by skutkiem p o w sz e c h n eg o p ra w a p rz y c i g a n ia , w edle
k t reg o flu id y r n y c h c ia z w ierzcy ch p rz y c i g a j si
w zajem nie? C zy p raw o to z m u sz a lu d zi p o szu k iw a si
w zajem , czy stw arza ono p r d lu b w ze m idzy w szystkiem i in d y w iduam i? S a m o tn o , p rzy zw y czajen ie sty k an ia
si kilka ra z y na d z ie ty lk o z je d n i t s a m o so b ;
zd o ln o p rz y sto so w a n ia si, k t ra u m oliw ia o b co w an ie
ludzi z s o b ; in te re s w g l d an ia w tajem n iczy w a rsz ta t d u
szy, a z w asz cz a d u szy o niezw y k y ch w aciw o ciach , k t ra
stoi na najn iszy m s to p n iu i k t r m a g is te r u n iw ersy tetu nie
czsto m g stu d jo w a w szystko to sp ra w io , e c y g an
w cisn s i w m y li m a g istra i w bi si w nie, jak ich c z
n ie o d cz n a , k t re j n ie p i g t si p o z b y .
M ag iste r c h c u ^ d l a w asn eg o s p o k o ju u trzym a s to
sunek n a s to p ie J jjro j tn e j, lecz te j n o cy d u sze ich zd erzy y
s> na chw il, Isk ra p rz e sk o c z y a z jed n e g o w d ru g ie g o ,
interesy sk rzyow ay s i i w alka w isiaa w pow ietrzu . M a
gistrow i z n u d zio si podziw ia g u p c a , ukaza! sw w y
37

szo , n ie u p o k a rz a j c g o cak o w icie; b y je d n a k n a ty le

n ie o stro n y , e d a d o p o z n a n ia , i zajm o w a s i o so b
i sp ra w a m i ta m te g o . C y g an , k t ry m niem a, e o szacow ai
si d o b rz e sw em i k a m stw am i, sp o strz e g s w j b d , c zu
na so b ie sp o jrz e n ie , c zu p a le c w sw y ch jelitach ; w ic
o c k n si ze sw ej p ew n o ci. M a g iste r sp o strz e g to. P o
niew a n ie c h cia tra c i czasu i si, n ie ch cia zap u szcza
si w bezcelo w w a lk z m a o stk o w y m i n iecn y m c z o w ie
kiem , p o stan o w i u p i g o n an o w o i n ieu n ik n io n y sto su n e k
p rz y o d z ia w fo rm y m o liw ie n a jo b o j tn ie jsz e i n ajp rzy ja n ie js z e , co fn si w s ie b ie i z am k n o c zy na w sz y st
ko, co m g w idzie i sy sz e .
W tem p o stan o w ie n iu sz e d t w nied ziel ra n o d o o g ro
du , b y u y p rz e c h a d z k i. B y czerw iec, lecz g ru n t nie
b y je sz c z e p rz e k o p an y i w szelka n a d zieja , b y u jrz e , e
co z asa d zo n o , m in a.
Ja w k i, ko zy , o w c e i k o n ie p rzy w izan e b y y d o
drzew ow o co w y ch i s p a s a y c h w asty . K ozy stay na ty l
n y c h n o g a c h i o b g ry z a y c e n n e k rzew y i m o d e d rzew a
o w ocow e; d ro g i b y y z a b ru d z o n e p rzez by d o , b u k szp a n o w e
yw opoty z d e p ta n e , k u ry p o eray n ie d o jrz a e p o rzeczk i,
a w c ze re n ia ch g n ied ziy si sro k i i szp a k i. B y a to
istn a z g ro z a zniszczenia. M ag iste r n ie m g p o j , jak ci
ludzie, k t rz y m ie li ro d k i p ie n i n e , m o g li p a trz e n a to.
J e e li ju n ie p o trzeb o w ali d o c h o d u , to w in n i b y li p r z y
n a jm n ie j o d czu w a p rz y je m n o p rzech ad zk i p o o g ro d zie,
a te n b u jn y ch w ast, o w y g l d z ie ta k c ie m n y m i ja d o w ity m
w zm aga w raenie b ru d u , ja k ie sp ra w ia o n ie c h lu jstw o zw ie
rz t, z d ep tan e g rz d k i, c zarn e k re to w isk a, s p r c h n ia e g a
zie i b ru n a tn e z esz o ro c z n e licie.
o p u ch i p o k rzy w a, to w arzy szce zaw sze n ie c z y s to
ciom lu d z k im , s ta y na k ilk a o k c i w ysoko i z d ra d za y , co
zw yko si uk ry w a; osty, w y g n an e z p l ro z siad y s i t u
taj. K o p y tn ik , k t ry tu n a zy w a j ro g iem o b fito c i, b o jest
3J

ta k n ie d o w iary p o d n y , ro zciela si w ielkiem i szaro zielonem i m a ta m i; w n a jc iem n iejsz y ch k ta ch , n ib y d zieo

cie m n o c i, kry si b rz y d k i sza le j z sw y m trupio-Z tym
kw iatem , p rz y p o m in a j c y m zw oki i sk rz e p krew . M a
g iste r m yla o n ie b e zp ie c ze stw ie , ja k ie sta n o w i ja d o w ity
chw ast d la je g o d z ie ci, p o d n i s la sk i sp ra w i k rw a w
rze w r d d ja b e lstw a . W te d y d a si sy sze j c z c y
g o s c y g a n a z p o z a k rz a k u . M ag iste r nie z d ziw i si
zbytnio: tak p rz y w y k te ra z d o w id o k u te g o s n u jc e g o si
c ienia, w y n urzajceg o s i i z n ik a jc e g o znow u ; o za k rz a
kam i i p o ta m i w szd zie, g d z ie b y o c o k o lw iek , za
czem s i u k ry b y o m o n a .
N ie
cy g an .

bij

pan

m eg o

sza le ju , m ag istrze, p ro si

C zy i o n je s t w ity? o d p o w ie d zia w, c zy n ic
arto b liw a lu z j d o z a b jstw a m ii.
N ie , n ie je s t n im . a l e j a ch o w am nasienie!
C w a z n iem robisz? z ap y ta m a g iste r.
S uy d o w ielu rz e cz y , o d p a r c y g a n z chytrem sp o jrz e n ie m , k t re m ia o znaczy, e w ie w icej, n i
chcia pow ied zie.
M a g iste r p rz y p o m n ia so b ie p n ie j w y p a d ek z s z a
lejem i m niem a, e p o tw ie rd z a o n je g o p ie rw sze w rae
nie, e c o p o d e jrz a n e g o tkw io w m ieszk a cach d o m u
i icli p o czy n an iach .
T ym czasem b y to ty lk o w stp d o teg o , co c y g a n
c h cia pow iedzie; bo s k o rz y sta w lot ze sp o so b n o c i, by
tru jc y c h w ast s p rz g n z c z e m in n em , co zd aw ao si
lee m u na sercu.
J e s t tu z re sz t k to , z ac z znw z p o w a n
m in i w y su n w argi w g b o k o ta je m n ic z y s p o s b , jak
zw yk b y zaw sze c zy n i, g d y k a m a je st tu k to , k t
rem u zd aab y si p o rc ja sza le ju .
39

 C o w a m a n a m y li? zaw o lat m a g ister, kt ry

u c z u si z a k o p o tan y , ja k k to , k o g o si n iesu szn ie p o d e j
rzew a, lu b k t re m u si g ro z i. C o si stao?
T o si stao , e k to d zi ra n o u k ra d paw ia,
rzek c y g a n z ta k siln y m n a cisk ie m , e w inny m u sia b y uczu
si dotk n ity .
M ag iste r u m ie c h n si na m y l, e m g p o p a
w p o d e jrz e n ie , d a si je d n a k n a ty c h m iast sk u si d o ro z
ja n ie n ia sp raw y , ch o g o n ic n ie o b c h o d zia. S am t a
je m n ic z o z d arze n ia , e m ona b y o sk ra paw ia w jasn e
p rz e d p o u d n ie tu p o d o k n a m i d o m u i z z am k n ite g o p o d
w rza, gd zie m ieszk a cy d o m u sn u li s i tam i sam
w sz y stk o to z a z n a c z y n a ty c h m iast, g d y b a ro n o w a , Iwan
i k u d a ta dziew ka n ad eszli i b iad ali n ad s tra t .
P o d e jrz e n ie p a d a o ju to n a teg o , ju to na ow ego;
z b a d a n o m iejsce i z n alez io n o kaw a d u g ie g o o g o n a ptaka.
To n a tu ra ln ie l i s , z ap ew n iaa b a ro n o w a; zw yk
zaw sze targa o g o n y ku ro m .
C y g an g o d z i s i n a p o z r z tem z d an iem , zdaw a
s i je d n a k b y je sz c z e n ie p e w n y m , co m a m y le i p o
zw oli m w i innym . M a g iste r u w aa za rz e cz zgoa n ie
p ra w d o p o d o b n , b y lis w ay si p o r d b ia e g o d n ia
z a j n a p o d w rz e ; m ia p rz e c ie na to noc, p o n ie w a sp ay
n a dw orze.
P o du g ie m i szero k iem ro z trz sa n iu sp raw y , z o sta m a
g iste r z n w sam z cy g an em .
M ag iste r b y z d an ia, e ty lk o k to z d o m o w n ik w
m g d o p u c i si k ra d z ie y . G d y p rz e ch o d z ili m y l p e r
s o n el, m u sia o p o d e jrz e n ie o czy w icie p a n a p raw ie z aw
sz e n iew id zialn y ch sto la rz y . S k o ro ty lk o je d n a k rozm ow a
p rz y b ra a te n k ie ru n e k , c y g an n a g le zaw rci.
N ie, o tem n ie m o e b y m ow y; s to la rz e s u c z
c iw i, lecz in n y je s t z p e w n o c i w inien, to je s t o d w iern y ,
k t ry m ieszka w s s ie d n im d o m u .
40

M a g iste r n ie m g so b ie w y o b ra z i, by o b cy w b ia y
d z ie m g p rz e le p rz e z m u r k a m ie n n y i u k ra z p o d
w rz a p a w ia, n ie c h c ia je d n a k p rz e cz e n ie m p o w ik a s p ra
wy je sz c z e b a rd z ie j; d la te g o p rz e rw a ro z m o w i p o s z e d
d o sw e g o p o k o ju , n iem ile d o tk n i ty c a a w an tu r, ktrej
n ie m g w yjan i.
G d y w ieczo rem w r ci d o o g ro d u , s p o tk a w czceg o
si c y g a n a . N ie w ied zc, o czem m a z n im m w i, m u sia
znw s p y ta o p a w ia. Z n aleli si w p o b li u in d y czarn i:
k o g u t by ju w sz e d d o ro d k a , g d y k u ry w y leg iw ay si
d o o k o a . M a g is te r u czy n i teraz uw ag, e n iem o liw em
je st czow iekow i chw yci p aw ia rk o m a.
M ona n iew tp liw ie, o d p a r c y g an , w k trym chtka
o p o ru zd aw a a si b y o b u d z o n a . J e li m o n a u j in d y
ka, to m ona u j i p a w ia.
I w m g n ie n iu o k a o b j r k o m a zoliw ego p ta k a i p rz y
c is n g o m ocn o d o sieb ie, ja k m o d e g o kota; a b y jeszcze
d o w ie, e od w iern y m g p o p e n i k rad zie, z ap e w n ia ,
e w idzia ludzi, k t rz y u m ieli sch w y ta n a ziem i g o b ia .
Zresz t s lu d z ie , k t rz y z n a j w iele sztu k ; zn a on, to z n a
czy sy sz a o lu d z ia c h , k t rz y zw ab iali o b ce k u ry i k aczk i,
ro z siew a j c jczm ie d u g ie m i sm u g am i.
N a jsz c zw a si
je d n a k ze w sz y stk ic h s h a n d la rz e k o n i. Z e szeg o ro k u
u k ra d li k a sz ta n a u s s ia d a , c h o p a p rz y ro z staju , i n ie w i
d ziano ju lad u p o nim . L ecz w ie o n d o b rze, ja k to r o
bili. U m ieli zm ie n ia m a k o n ia, sm aru j c go pew n y m
ro d k ie m , o d k t re g o w y p a d ay w osy; n o w e w osy nie
m iay po tem n ig d y tej sam ej b arw y , ja k te, co w y p a d y .
M o n a b y o r w n ie k ilk o m a n a cic ia m i n o a n a d a k o
niow i y sin , b o n a c i te m ie jsca sta w a y s i z aw sze b ia e .
B y y to tak now e i n ie z n an e d la m a g is tra rzeczy , e
w z a p a le z a p o m n ia s p y ta , s k d z a rz d c a m ia te w iad o
m oci. I p o szli d a le j, zag b ili si w ro zm o w , k t ra z d a
w aa si b a rd z o in te re so w a c y g an a . Z aczli ro zp raw ia
41

 k ra d z ie y w o g le i c y g a n rzek , e g ard zi z o d z ieja m i,

bo n ie ro z u m ie j si zazw yczaj n a d w u ch n a jw a n ie jszy c h
przy w szelkiej k ra d z ie y p u n k t :cn.
C to za p u n k ty ? z a p y ta m a g is te r m o liw ie
n ajniew inniejszy m to n e m , g d y sied li n a k a m ien n ej aw ce
na b rz e g u staw u.
T a k rzek c y g an , p o m y law szy chw il, je d n y m
je st n ie m ie n ig d y w sp w in n y ch , a d ru g im m ie w p o
g o to w iu d w c h w iad k w .
M yli w a, b y u d o w o d n i alibi? W ie w a, co to
znaczy?
C ygan zdaw a s i p rzez ch w il n am y la i n ie w ie
d zie n ic o alibi, n ie c h c ia je d n a k , ja k to zw ykle, z d ra
d z a si z n ie w ia d o m o c i ; p rzeto odrzek:
N iech p a n w p rz d p o w ie, co p an p rz e z . . . hm
rozum ie, p o tem ja d o p ie ro p o w iem p a n u m e zd an ie.
A libi, p o u c z a m a g iste r, je s t n a jw a n ie jsz
rz e cz w kadej o b ro n ie ; jeli m o g u d o w o d n i , e w o z n a
czonym czasie b y em g d z ie in d z ie j, to m u sz z o sta u w o l
niony.
T o w an ie chciaem po w ied zie, p rzerw a mu
c y g a n s u ch a j c g o rliw ie, g d y b la d a tw arz je g o w yraaa
n ie ta jo n rad o . J e d n a k , c i g n d a le j, b y sa
m em u je s t p rz e cie n a jp ie rw sz re g u p rz y w zeikiej k ra
dziey.
B y m oe, o d p o w ie d z ia m a g ister, w aniejszem je s t p rzecie n ie z o sta w i w ad n e j fo rm ie c o rp u s
d e lic ti. W ie w a, c o to je s t c o rp u s delicti?
T ak, w ie to d o b rz e , n ie m o e te g o je d n a k d o b rz e
w yrazi; przeto ra d b y w p ierw p o z n a zap a try w a n ie m a g i
stra; p o te m p o w ie , czy m y li to sam o .
C o rp u s d elicti, o d p o w ie d z ia m ag ister, k t ry nied a rm o stu d jo w a praw o, m o e b y p rz e d m io t, k t ry
z n ajd u je s i w p o sia d a n iu u w i zio n eg o , a lb o te p r z e d
42

m iot, k t ry zo d ziej p o z o sta w i n a m ie jscu , g d z ie p o p e n i

k radzie, lu b b ro n , je li c h o d zi o m o rd erstw o , d o d a .
C zy w a tak m yla?
T a k , praw ie, o d rz e k szy b k o c y g an , lecz ze
skrzyw ion tw arz.
D alej, c i g n m a g ister, k t ry w y o b ra a sobie,
e sto i na k a te d rz e (n ie b e z p iec z n a je g o naw y czk a) d alej
m usi u w izio n y p rz y z n a szc z eg y , lecz p rz e cz y g w nej
rzeczy. M o rd e rc a m u si p rz y z n a , e b y n a m ie jscu m o r
derstw a, w razie, je li g o k to w id zia, lecz m u s i zaw sze
m ie p o z r p raw dy, by tw ierdzi, e m ia tam c o in n e g o
d o ro b o ty . N a jg u p sz e m , co zro b i m oe, je s t p rz e cz y
w szystkiem u. W te d y w ika s i ty lk o w sp rz ec z n o c ia ch
A z g o a n a jg u p sze m je s t n ie trzy m a j z y k a za zb am i,
lecz daw a sw em u w zb u rzen iu fo lg w g ro b ach i p rz e
kle stw ach . W w czas m ona naw et, je li si je st n ie w in
nym , by z a s d z o n y za rzeczy, k t ry c h si n ig d y n ie p o
p e n io . W a je s t n ie o stro n y czo w iek , J en se n iel N ie
daw no w yrazi w a y czen ie, b y p io ru n u d e rz y w stajn i,
by w a m g za k w ot u b e zp iec z en ia w y b u d o w a n ow .
C , g d y b y si s ta jn ia d z i w n o c y sp alia. M u siab y m
w aci n a tu ra ln ie n a ty c h m ia st m ie w p o d e jrz e n iu , ja k o e
w yrazi yczenie, b y to si s ta o i ja k o e p o a r b y d la
w aci k o rz y s tn y , c h o w a p rz e z to n ie m u s ia b y b y
w innym .
C zy d o n i s b y p a n na m nie? z ap y ta cy g an
szybko.
M a g is te r m u sia si zastan o w i i czyni to g ru n
tow nie.
W idzi w a, z ab ra w reszcie g o s, je s t co,
co si n a zy w a w sk a z w k i c o , co si zw ie d o n o sem .
W sk a z w k nazyw a s i to , e m am p o d e jrz e n ie i p ry w a tn ie
zaw iadam iam w adz o tern p o d e jrz e n iu , w m y li, b y sam e
p o p ro w a d z iy ledztw o. D o p ie ro na p o d s ta w ie te g o led z 4

ir
m o g one w izi. J e d n a k e , c i g n ! d a le j,
w praw n ictw ie n a sz e m je s t ty le p rz e sta rz a e g o i zego,
z w a sz c z a w p o stp o w a n iu karn em , e co d o m n ie, rad b y m
n ie je d n o w idzie z m ien io n em . P o w ied z m i w a je d n o ,
czy n ie c h ciab y w skaza, e o d w iern y m g uk ra ptaka?
C ygan o d p a r p iesz n ie .
- N ie, na to bym si n ie od w ay , on je st w za doorych sto su n k a c h z w adzam i.
W a w in ien b y te b y z nim i w d o b ry c h s to su n
kach , o d rz e k m a g ister, k t ry c h cia ta m te m u u d z ie li
n a p o m n ie n ia. I n ie ro z u m ie m , ja k m oe w a nienaw id z ie k o g o , k to o ch ra n ia tw w asn o , b ez k t re g o nie
m g b y a ni je d n e j n o c y s p a sp o k o jn ie .
C ygan w y b u c h n p rzek le stw am i przeciw o d w iern e
m u, d a ! d o zro zu m ien ia, t ; jest on n a jw i k sz y m otrem ,
ja k ie g o w y o b ra z i so b ie m o n a ; z a p a li si tak b ard zo , e
w kocu w yrw ao m u si, i y czy b y so b ie, b y h u ltaj
leg! z o b c i t g o w na b rz e g u row u. P oczem zam ilk
n a g e i skierow a rozm ow znow u na zb ro d n ie i z b ro d n ia
rz y w o g le. M ag ister, k t re m u otw ar s i no w y n ie z n an y
w id n o k r g , dziw i si, e c y g an , k t ry m ia o d w ie rn e g o
w p o d e jrz e n iu , n ie w y d a w a g o i p o stan o w i z b ad a ,
czy n ie m a m oe ta je m n e g o m o ty w u , d la k t re g o c y g an nie
m ie tk n s s ia d a . P o d j w ic z n o w u p o u c z a j c y to n ,
ja k g d y b y c i g n d a le j w ykad o p raw n ictw ie i w ym iarze
sp ra w ied liw o c i i to w c zy sto filo zo ficzn y sp o s b .
J e s t rz e c z b a rd z o z w y cz a jn , e szczw ani z b ro d
n iarze im p lik u j w sp ra w t o so b , k t ra m o e b y n a j
nieb ezp ieczn iejszy m w iadkiem .
C o znaczy im p lik u j? z a p y ta c y g an p o c h o p n ie i c ie
kaw ie.
J e s t wiel ' sp o so b w im p lik o w an ia. J e d e n s p o s b
taki, e pozw ala si w iad k o w i, co do k t re g o m a si o b aw ,
w idzie tyle przygotow a do zb ro d n i, e w ykonaw ca m o e

0 nim p o w iedzie, e b y w ta je m n icz o n y i pokryw a z b ro d n i

p rzez c za s ja k i m ilczen iem . Z a ra z e m je d n a k n ie n a le y
d a w idzie tak w iele, by w iadek m g! o sp raw ie zaw ia
d o m i w adz. R ozum ie w a te n d y lem at c zy s id o ?
C zy w iad e k d o n ie sie czy n ie d o n ie sie, je s t w spraw u w i
kany, im plikow any.

iw j

,.f

T o w spaniae! zaw oa! cy g an z ap o m in aj c si.

To w spaniaet I tw arz je g o p ro m ien ia a zachw ytem .
D rugim sp o so b e m , c i g n m a g ister d alej,
k trym p o s u g u j si z b ro d n ia rz e w y sz e g o s to p n ia , je s t p o
s ta ra si u c zy n i w iad k a z g ry n ie z d atn y m . W ie w a co
zn aczy n ie z d atn y ? N ie zd a tn y je st k t ry zw izany je st p o
k rew iestw em , lu b lu b em , lu b innym w zem z o skaronym :
d alej u w aan y je st za n ie z d a tn e g o ten w iadek, k t iy je st
o tw artym nieprzyjr-cielem lu b zaw istnikiem o b w in io n e g o .
T ak w ic b y lib y w asi sto la rz e, jako w iadkow ie, n ie z d atn i
w zgldem o d w iern eg o , g d y b y d a o si udow o d n i, e yli
z nim w n ie p rz y ja n i.
N ie, c zy to isto tn ie praw d a? k rzy cza c y g a n
1 chcia u j r c e m agistra. Ile k si e k m u sia pan
c zy ta i s tu d jo w a , b y zn a si n a ty lu s p ra w a c h l1
P o te m po ao w a, e z d ra d z i s i z zachw ytem i d e m o n
b u ty o p ta g o znow u.
Tak, m usz p a n u z re sz t pow iedzie, e czy taem
te m n stw o , o w iadczy; nie czy ta p a n m o e ksik i
z opo w ieciam i o hrabi L u ksem burgu?
Nie, n ie czy tae m , o d p o w ie d z ia m a g ister s to s o
w nie d o praw dy. L ecz sy sz a e m o nim i sy sz a e m
pieni w aci.
T o to k sikal N ie c h m i p a n w ierzy, rz e k
c y g a n i w ynosi si" p o n a d n ie w ie d z ta m te g o ; je st to
k sika, z ktrej k a d y m oe si c z e g o nauczy, a p o z a
tem je st ta k zabaw nal P o m y l p a n , h ra b ia , k t ry k ra d n ie
i m o rd u je i k t re g o p o lic ja u j n ie m oe, c h o b y tak rada..

T o b y l ku ty zuchl n iech m i p a n w ierzy . P o m y l p a n ,

c h o d zi n a c m e n ta rz e i g ry s tra ce n ia , g d z ie g rz e b i zw oki i tru p im ja d e m z atru w a ig; ig y te u m o co w y w a na
k rzele teg o , k t re g o c h c ia z g a d zi . J e li co z ab iera,
to n ig d y n ic in n eg o , ja k z o to ; te g o nie m o n a p rz e cie p o
zna, id zie on o ,
ja k p rz y szo ; lecz k le jn o t w i d ro g ich
kam ien i nie z ab iera n ig d y ; g d y w ic p rz y sza p o lic ja
i prz e sz u k iw a a d o m , n ie m o n a b y o n ic zn alel
M w i g o r c o , teraz je d n a k u m ilk n a g le , ja k b y a

j
|
:

o w a te g o , co p o w ie d zia.
,
By p o k ry
p o p e n io n y b d , zw rci si g n ie w n ie m
ku d o m k o w i o d w iern eg o , p rzew iecajcem u p rz e z k rzak i, 1
c is n p i i b u rc z a:
T a k , je s t d u o g a g a n w n a ty m

w iecie, a

i
te n |

o d w ie rn y to h u ltaj!
I
M ag istro w i n ie b y o z b y t m io p o tej
rozm ow ie: g d y 1
m y la o w sz y stk ie m , co p o w ie d z ia w c i g u w ieczo ra, j
a o w a poow y.
N ie sp o k o jn y p o o y si sp a .
I

R O Z D Z IA PI TY .
W ty d z ie p n ie j o d b y w a m a g ister T rn e r sw z w y
k p o ra n n p rz e ch a d z k w w ielce zg n b io n y m n astroju;
o s ta tn ie ty g o d n ie obfito w ay w zd arze n ia , k t re m o g y b y
w strz sn r w n o w a g n a w et s p o k o jn ie jsz e j n a tu ry . N a
z aju trz p o je g o ro z m o w ie o z b ro d n ia c h i z ro d n ia rz a c h , z n a
laz m a g is te r p o d c za s sw ej w drw ki w lesie kilka n ie b ie
skich p i r z p ie rs i u k ra d z io n e g o pa w ia i p rz y n i s je d o
d o m u; p o k a z a , co z n alaz , i sd z i, e o c zy c i tern o d
w iernego z p o d e jrz e n ia , ja k o e u p ja k b y dow odzi, e w i
n o w a jc b y lis. L ecz p rz y j to tw ierdzenie je g o z n ie u f
n o ci , a c y g a n w tr c i, e szczw ani h u lta je u m ie j zaw sze
o d w r c i uw ag i p o d s u n faszyw e c o rp u s d e lic tu m .
T e d y m ag istro w i d o s ta y si p o ra p ie rw szy je g o n a u k i
c o rp u s d elictum !
J e d n a k n a z a ju trz zn alaz m a g is te r k ilk a p i r ze s k rz y
d am i, o d c i tem i o stry m noem ; g d y p rz y n i s je d o d o
m u, c y g a n try u m fo w a i o w iad c z y , e lis n ie nosi noa
w kieszen i.
N a jb li sz e j nocy u k ra d z io n o in d y k a i n ie m o n a b y
o w p a na je g o lad .
N a t p n e g o w ie cz o ra s ta m a g ister w raz z cy g an em
u elaznej b ra m y , g d y sy n sd z ie g o , k t ry by w a c ic ie
lem d b r, p rz e je d a k o n n o ; z atrz y m a k o n ia i z ap y ta
47

grz e cz n ie , czy m g b y k u p i k aczo ra, k t ry z atac z a si na

dzied zi cu , C y g an o d p o w ie d z ia m u grzeczn ie, e n ie m o
e g o sp rz ed a .
W n o c y znik k aczor.
B yo przy tem kilka o k o lic z n o c i, k t re czy n iy z d a
rzenie n ie w y t tn a cz o n e m . J e li lis p o rw a in d y k a , k t ry
s ied z ia w sz o p ie n a erd zi i m g si b ro n i , d la c ze g o
n ie z a b ra kury , k t ra sie d z ia a w som ie na o tw artem p o d
w rzu; zw aszcza, e z n ajc y s i na rzeczy lu d z ie z a p e
w niali, e lis n ie m oe z ab ra in d y k a , m o e z a k u r l D a
lej: d la c ze g o k a cz o r u k ra d z io n y z o sta w an ie tej n o c y , g d y
prz e d te m b y tu syn s d z ie g o . T ak b o g a ty i w y k w in tn y
m cz y z n a n ie m g p o p a w p o d e jrz e n ie i n ik t n a fo l
w arku n ie m ia n ic w tym ro d z a ju n a p o m k n . C zy k ry
o s i co p o za tem , czy b y to ty lk o p rzy p ad k o w y z b ie g
okolicznoci? L ecz p i ra , k t re w w id o c zn y m c e lu p o o
o n o m a gistro w i w d ro d z e , a b y je zn alaz? J a k i tk w i
w te m cel? Je li o d w iern y b y z o d z ieje m , to n ie b d zie
p rzecie s k a d a t d o w o d w , e n ie m g b y lisem . T a k sa m o
n ie u czy n ilib y te g o sto la rz e, g d y b y b y li w in n y m i. K t
w ic p o o y p i ra i w ja k im celu ? S a m e zag ad k i!
P rz y b y li ta k e w ty ch d n ia c h zar w n o w jt ja k i n a cz e l
n ik stra y d o B o g ely , b y z b a d a m iejsco w o , w k t rej
z asza k ra d z ie . B aro n o w a i c y g a n z g o to w ali w jto w i
u ro c z y ste przy jcie, u raczyli g o w inem i sp ro w ad zili m a g i
stra; te g o p rzed staw ili, ja k o g o r c e g o p rz y ja c iela d u czy k w ,
saw ili g o i ch w alili si n im ta k n a d m ie rn ie , ja k b y ch cieli
z d ra p a zen z o to i sam i n ie m si p o z o c i. C y g an n a zy
w a m a g istra naw et sw ym d o b ry m i serd ec z n y m p rz y ja c ie
le m , sw ym n a u cz y c ie lem , sw y m zau fan y m . M a g is te r czu
si z a k o p o ta n y i o d p ie ra p o c h le b stw a , o ile m g , n ie
o b ra a j c . A n a jd z iw n iejsz em b y o , e to sam o p rz e d s ta
w ienie p o w t rz y o si d o k a d n ie , g d y w net p o tem p rz y je
c h a w o d w ie d z in y n aczelnik.
49

P o te m z o sta o d w iern y w ezw an y n a g le p rz e d n a c z e l

nika H a lsin g b o rg , n ie d la te g o , e s k ra d p tak i, lecz k ilk a
tarcic. Z a to m ia d o s ta s i d o a re sz tu , g d y n araz c y g an ,
k t ry sk ary , o k a za si w sp a n ia o m y ln y m i z rz e k si
w szelkiej k a ry . Z e zam i w o czach d z i k o w a o d w iern y
sw em u d o b ro c z y cy , k t re g o i sd z ia ch w ali za je g o p i
k n y p o stp e k .
L ecz p e w n eg o d n ia, zan im s tro n y zjaw iy si p rzed
sd e m , z n ik li o b a j sto larze i z ast p ie n i z o stali d w o m a n o w y
mi, k t rz y o trzy m ali w y ra n y ro z k a z n ie w stp o w a d o
ch aty o d w iern eg o : te n b o w iem s p rz ed a w a ta je m n ie w d k
nie m a j c pozw o len ia.
W yp ad k i sp i trz y y si ta k , e m ag ister T rn e r n ie
m g im n a d y ni z b a d a ich z n ac z e n ia i zw izk u , n a j
m niej o d o statn ieg o zd arze n ia , k t re g o zdziw io b a rd z ie j,
ni w szystkie in n e razem . P e w n e g o dnia bow iem sp o tk a
k d zierzaw d ziew czy n w sw ej izb ie, c ie l c je g o ko;
g dy sp y ta o n , d o w ied zia si, e w zia d ziew czy n do
s u b y na zle ce n ie z arz d c y , u k t re g o d o w iad y w aa si
o s u c . Z tern c z y o si to, e d ziew czy n a ta zw ana
bya p rz e z sto la rz y w d o m u s io s tr c y g a n a ; te n je d n a k nie
chcia n ic o tern w iedzie, lecz o n a , ja k i iw an, m u sieli ty ,
tuow a b ra ta m o n sieu r.
G d y m a g ister p rz e sz e d p rz e z la s b u k o w y i w stp ido p a rk u w ierk o w eg o , g d z ie p rz e sk le p io n a a le j m o d y ch
w ierkw w iod a w d ro w ca n a w y y n ta m znalaz by
pira u p o rz d k o w a w p e w n ej m ierze sw e w raenia.
P rzed ew szy stk iem stao si d la ja sn e m , e w d o m u ty m
dziay s i rz e c z y tajem n icze, e om o ty w an o g o siec i , d o
ktrej m o e o n sam , n ie w ied zc o tem , d o starcz y b y nici.
J a k ie m ia n o z am iary n ie m g z g b i, b o c y g a n
robi u sk o k i, jak z a j c w n ieg u , i m a g is te r nie m g n a
dy k a p ry s o m je g o zaw ieg o m zg u . Lecz p o d e jrz e n iu
sw em u m g p rz e ciw sta w i ty lk o je d y n y argum ent; d o b re
0 2 a n d ila . 4.

49

g o sp o d a rc z e sto su n k i czo w iek a, k t re m u s ia y g o p o w strz y

m yw a o d p o k u s y s ta n ia s i zo d ziejem .
M id z y c y g an e m i m a g istre m p an o w a w c i g u o s ta
tnich d n i d o b ry sto su n e k , p rz y ja n iejsz y n aw et, n i zw ykle,
ze s tro n y p ie rw s z e g o ; lecz p e w n y sieb ie to n , k t ry c y g an
p rz y b ie ra w p ierw szy ch c za sac h , z jaw i si znow u, g d y
m a g ister n ie p rz y ta c za g o ju n ie p ro s z o n m d ro ci, czy
to w d z ie d zin ie m u zyki, g o sp o d arstw a ro ln e g o , czy sz tu k
c za rn o k si sk ich .
B aro n o w a n ie p o k a zy w a a s i n ig d y , a p ie w i m uzyka
n a d o le um ilky; z te g o w n io sk o w a m a g ister, e c y g an ja k o
a rty sta nie w yw iera ju w ra en ia n a sw k o c h an k ; m u sia
je d n a k w ysnu z te g o n ie p rz y je m n e d la sieb ie k o n sek w e n c je,
e o d ow ego w ieczoru, g d y z a m i sz a rla ta n a , p o z o sta o w c y
g anie n ie c o zoci.
P rz e z m o d e w ierki w iecio so n ce n a ciek le n
i m a g is te r o b serw o w a w iee la d y st p , k t re o d z n a c z a y
si w o p a d e m igliw iu i n ie m o g y b y je g o w asne, g d y
w teje sam e j ch w ili w y leciaa sro k a z g ste g o k rzaka
i z krzykiem z n ik a n a d w ierzch o k am i w ierk w . M ag iste r
s ta n gw atow nie, z a p u c i w zrok w c ie m n o i ujrza
g n ia z d o z b u d o w an e m i d z y p n iem i g a z i m o d e g o w ierka.
S n o p p ro m ien i so n e c z n y c h w p a d a d o w n trza i rzuca
t to -z ie lo n e w iato na p n ie . N a g le s p o jrz e n ie m a g istra
zatrz y m a o si n a drzew ie, w k t re g o k o r w cite b y y
o stry m noem r n e znaki, i to ta k g b o k o , e p rzezierao
b ia e d rz e w o i yw ica cie k a a w zach i sm u g ach , a do
s t p w ierku.
M a g is te r o b serw o w a w ielce w y ran e znaki, k t ry c h
w y k o n a n ie w ia d c z y o o w ielkiej w p raw ie i p ew nej rce,
C o g o p rz e d ew sz y stk ie m u d e rz y o , to w ielk ie p o d o b ie stw o
ze zn ak am i; k t ry c h uyw ay d z ik ie szc z ep y in d jan n a za
c h o d zie i k t re o d tw o rz o n e b y y w o p isie p o d r y po
N o w ej S zw ecji n a d rz e k D elav are. N ie w p a d o m u je d n a k
so

n a m yl szu k a zw izk u w o b u ro d z a ja c h p ism a. J e d n a k

w ied zia ty le , e p ism o o b razo w e, czy li h iero g lify , pok rew n e
je st u w szystkich ludw ; s p o strze g szy tu w y o b rao n rk ,
k lu c z i oko, w ysnu w n io sek , e b d z ie rz e cz m oliw ,
p rz e z p o r w n a n ie , b a d a n ie i k o m b in a c je, zn ak i te w ytom a c zy . W ten s p o s b m g w p a na la d ta je m n ic ,
k t re o b c h o d ziy g o m o e w icej, ni m u si z d aw a o .
W y d o b y n o ta tn ik i o d ry so w a h iero g lify , ja k m g n a jd o
k a d n ie j. M iast je d n a k i d o d o m u , p o w d ro w a, w rciw
szy c ie k a d o b ra m y , d a le j, b y w p ro w ad zi w czyn
p o stanow ienie, k t re d aw n o yw i: c h c ia odw iedzi s s ia d a ,
by d o w ie d zie si o lu d zi, u k t ry c h m ieszk a; lu d z ie c i
zd aw ali si m ie c o d o n ie g o ta je m n e p la n y i c h cie
w c ig n g o w ich sp raw .
T y m cz a se m b y siln ie z d ec y d o w a n y n ie rzec ani so w a
z e g o o sw ym g o sp o d a rz u ani nie rz u c a n a n a jm n ie jsz e
g o p o d e jrz e n ia, g d y w p g o d z in y p o te m w c h o d z i do
sieni w a c ic ie la d b r V iru p a . S p o tk a s u c , k t r p ro
si, b y u w iadom ia o je g o o d w ied zin ach .
G d y w sz e d d o p o k o ju , u jrz a g o sp o d arza sied zceg o
na a w c e u pieca i b a d a j c e g o o s try m i szary m i o czy m a
g o c ia . N ie w sta, p o p ro s i o p rz e b ac z en ie, e siedzi, bo
m a p o d a g r .
M a g iste r z g a d n a ty c h m iast, c o m a z n aczy p o d a g ra :
m iaa p o k ry n ie g rz e cz n o ; b e z c erem o n ji w ic z a j
m ie jsce w n a jle p sz y m fo telu i zach o w a n a g o w ie k a p elu sz ,
u sp ra w ied liw iaj c si tem , e c ie rp i n a b le go w y .
P o te m p rz e d sta w i s w p ro b .
P rz y c h o d z , o w iad czy , by p o k o n i si m e m u
ssia d o w i i p o p ro si g o o p rz y s u g . W ie p a n p rz y p u sz
czaln ie, kim je stem , lecz n ie w ie p a n zap ew n e, co mam
w tej o k o lic y d o czy n ien ia. J e s te m b o w iem z b ie ra cz e m
ro lin i m u sz n ie k ie d y p rz e a zi p rz e z p o ty i w azi n a
51

o b c y g ru n t; czy p o zw o li m i p a n c h o d zi p o sw ych polach

je li p rz y rz e k n , e n ie b d tra to w a zasiew w ?

B ez n am y su d a w aciciel folw arku przyzw olenie

niep rzy zw y czajo n y , b y n ie p rz y ja c ie l b y ta k g rz e cz n y ; b a, !
b y ta k d a le c e uprzejm y , e sam tru d z i si, b y p o d trz y m a j
rozm ow , k t ra zrazu n ie zd aw a a s i g o n ci.
]
W ic m ieszk a p a n , n aw iza w B o g ely ; c
s d z i p a n o sw ym g o sp o d arzu ?
!<
T e g o w a n ie p y ta n ia c ze k a m a g ister
si p o c h o p n ie .

i chw yci

go

w aw y ch o p , o ile sd zi m o g .
T ro ch g a g a u , n iep raw d a?
szy d e rc z o w aciciel folw arku.

i
u m ie c h n si

T e g o n ie zau w ay em , o d p a r m a g ister.
P rze p u szc z a p rz e cie p ie n i d z e b a ro n o w ej i ru jn u je |
p o sia d o .
I
S d zi p a n ta k isto tn ie ? z ap y ta! m a g ister m o cn o
z d ecy d o w an y sp rzeciw ian iem si w y d o b y p ra w d . J e s t
p rz e c ie z a rz d c n ie p o b ie ra j c p e n sji i c h o d z i sam , ja k
p a ro b e k , za p u g ie m , k o si tra w i p o i b y d o , z a su g u je
w ic na sw j ch leb , m o jem z d an iem .
T ak, w iem , e je ste c ie z s o b w p rz y ja n i; odpo w ied zia ch o p i p rz e to nie ch c n ic z e g o m w i
o nim .

.
.;
:
i
1

T e ra z m ag ister z a n iep o k o i si. W p rzy jan i z nim ! ; j

Lecz b y o jeszcze za w c ze n ie w ycofyw a s i z o g n ia .

Z nim w p rz y ja n i C p an m y li p rz e z to? n
P rz y ja istn ie m oe ty lk o m i d z y o so b am i r w n eg o sto- 1
pnia w yksztacen ia, z ac y to w a z p ism a C y c e ro n a D e j;|
A m icitia, a z a y o c i n ie z aszczy ciem z a rz d c y .
g
N ie w iem , o czy w icie, n ic n a d to, co o p o w ia d a- | |
j , o d p o w ie d zia ch o p i m ia w iele m w i c y w y g ld .

 T u w o k olicy m aj g o za n ajw ik szeg o h u ta ja , ja k i

c h o d zi! k ied y k o lw iek p o ziem il J e li b a ro n o w a n ie d o s ta
nie si d o w ite g o M ich a a d o D o m u U b o g ic h to isniy cud!
C o p a n m w i! J e s t p a n is to tn ie te g o zd an ia?
z a p y ta m a g is te r. N ie je st e b a ro n o w a zam ona?
T ak, p o s ia d a a co, a le te n n ic p o to ro z trw o
n i. D o sz o ju d o te g o , e trz e b a fan io w a p o d a tk i i d ro
g o w e. Lecz to k u ty chwat! G dy p rz y c h o d zi w jt i ch ce
zaj b y d o , to n a le y o n o d o J e n s e n a .
M a g iste r w id zia p o tw ie rd z e n ie teg o , co b y o d la
n ajw aniejsze, na czem b u d o w a cae sw e p o d ejrzen ie: te
b aronow a z b ie d n iaa . I te ra z p o jm o w a , d la c ze g o folw ark
p o d u p a d a, d la c ze g o g o to w a n o z e p s u te je d z en ie , d la c ze g o ...
T u utkn,; b y n ie p o p a w p o k u s g o n e g o ro zw in icia
sw ych m y li, n ie p y ta w icej, lecz w sta, p o d z i k o w a za
u p rz e jm e p rzyjcie i p o e g n a si.
W aciciel folw arku b y z d u m io n y , e ro zm o w a z er
waa si ta k n a g e i p o w sta, n ie m y l c o sw ej p o d a g rz e
i w y p ro w a d zi go cia.
W sien i p rz y szo m a g istro w i n a m y l, e m u si p o
w iedzie w sz y stk o i en erg ic zn ie o d e p rz e w szelkie p o d e j
rzenie, ja k o b y b y p rz y ja c iele m c y g an a . L u d zie m o g lib y
w to atw o u w ie rz y , g d y b y nie zaatw i si raz n a za
w sze z w szelkiem p o sd zen iem , k t re c h o p w ypow iedzia
m oe w d o b ry m zam iarze. Lecz je d n a m yl krzy o w aa
si z d ru g , rw nie tw arz g o sp o d a rz a w y raaa ju taki
ch d , e n ie m g ju n ic w y d o b y z sieb ie, lecz u k o n i
si i p oszed.
W y c h o d z c b ra m , b y p o w d ro w a k d o d o m u ,
m ia u czucie, e p o p en i! g u p s tw o . L ecz b y o ju zapno zaw raca, zw aszcza, g d y u jrz a cy g an a na s tra
y p rz e d o g ro d e m i p ra w d o p o d o b n ie b y ju p rz e ze wi
dziany.
53

W ra c a j c o d s sia d a, p rz e d k t ry m g o o s trz e g a
no, b y b y c h tn ie
u n ik n s p o tk a n ia z Jen se n em , lecz
u j n ie b y o ju s p o s o b u ; m g ty lk o n a j w p ro s t na
w roga.
J e n s e n c h o d z i z p o c h y lo n g o w , trz y m a ! w r k u
erd i w id o czn ie m ierzy g ru n t; e w id zia id c e g o m a
g is tra , n ie d a po so b ie zgoa p o z n a .
T e n p o z d ro w i g o n o : d zie d o b ry . C y g an u d a w a
d ziw io n eg o , le c z nic n ie rzek; p rz e to m a g ister p o stan o w i!
p rz y s t p i o d ra z u do rzeczy i po w ied zie w szy stk o , co
m g p o w ied zie, nie w y ja w iajc z b y t w yranie praw d y .
B yem u n aszeg o s s ia d a p ro si g o o p o z w o len ie
ch o d ze n ia p o je g o p o lu , o w iad czy .
C y g an zm u sza si do u m iech u , k t ry m ia b y p rz y
ja z n y , zarazem te je d n a k o b o j tn y i m ilcza.
M agister n ie m g ju w raca; m u s ia i n a p rz d ,
c h o b y m ia n aw et zb d zi; i C 2yni to te g ru n to w n ie ,
g d y n a g le o p a d a g o n ie o d p a rta p o trz e b a u sp ra w ied liw ie
nia si.
N ie m a w a p rzy jaci w o k olicy, Je n s e n ie . W a
c ic ie l folw ark u nie d o b rz e m w i o w aci.
P rzy p u szczam ! o d p o w ie d z ia c y g a n k ro i n a
b a ro n o w i je j p ie n i d ze , g d y je d n a k d o s ta k o sza, d a je
n a m n ie u p u st sw ej zo ci.
T o z p ew n o ci k am stw o , m yla m ag ister, k t ry ju
w iedzia, e c y g a n w y c iera zaw sze sw j b ru d o in n y c h ; lecz
u d aw a, ja k b y w ierzy w obw inienie.
T o m u te p o w ie d ziae m , c i g n ; i p o w ie
d ziaem m u jeszcze w icej, b o sy sz a e m , e b y zaw istn y .
C hw aliem w aci, J e n s e n ie , ja k o d z ie ln eg o c h o p a i b e z in
te re so w n e g o c zo w iek a , k t ry sam p ra c u je w p o lu , c h o
je st zarz d c , a te g o n ie ro b i a d e n in n y z arzd ca w c a
y m k ra ju . D aem m u d o z ro z u m ie n ia, e b a ro n o w a n ie
54

m usi b y b a rd z o d o b rz e d la w aci u sp o so b io n a , k a c m u
ta k charow a b ez zapaty.
C ygan d a s i zw ie, b o w ierzy! b e zw zg ld n ie, e
m a g ister n ie u m ie kam a, p o n iew a d o t d n ie k tam at;
ucieszony, e u d ao m u si w m w i w m ag istra sw e k am
stw a, u j t je g o rk i u c isn j z n iek iam an em w zru sze
niem , saw i c sw e szczcie, e w reszcie znalaz uczciw ego
czow ieka, k t ry d o b rz e o nim m w i. I u le g sw em u
w zruszeniu, o tw o rz y serce , o p o w ia d a o zych u ro d z a ja ch
la t o statn ich , k t re ich z ru jn o w ay ; o zy ch lu d ziach , k t
rzy n a cig a li ich n a p o y cz k i; o tro sc e ja k m u sp raw ia
ko n ie c zn o d o starcz e n ia co ty d z ie poyw ienia lu d zio m
i z w ierz to m ; o w szy stk iem , co m o g o w z b u d z i -w sp c z u
c ie d la je g o o s o b y i stan o w isk a.
M a g iste r s k o rz y sta ! ze s p o so b n o c i, e czo w iek z m i k
i c z e k a d o b re j ra d y i w y rzu ca m u szale stw o , e n ie u p ra
w ia ziem i, k t ra d a m o e przecie Chleb; s ta ra si go
p rz e k o n a , e o szczd n iej je s t n a j lu d zi d o u p raw y , ni
sam o tn ie tra c i c z a s n a to.
G d y le g n iesz w a n a aw ie, z ap a lisz fajk i b
d ziesz n a d zo ro w a lu d zi, to w arto to d a le k o w icej, ni,
jeli, ja k o m ie szk a n ie c m ia sta o d e lik a tn y ch zw y czajach ,
z ap rac u je sz si w a, sk o c z y n a p o m n ie n ie.
T en p o m y s leen ia n a law ie i p a le n ia fajk i m u sia
si niezw ykle c y g an o w i sp o d o b a ; p o ra pierw szy p rz y z n a ,
e m ag ister je s t m d ry m czow iekiem , p en y m d o b ry c h
ra d , z k t ry c h o n z w d z i c z n o c i sk o rz y sta .
M a g is te r o p u c i sw eg o w d z ic z n e g o u czn ia z lito c i ,
ja k si yw i d la n ieszczliw ca i z z a d o w o le n ie m , e
d o p o m g czow iekow i. T e ra z c zu si p ew niejszym w o b e c
c y g an a , i ja k o e s i g o ju nie b a, z n ik n i g n iew za
dro b n e krzyw dy i bezw sty d y ; ba, z a p o m n ia o calem sw em
p o d e jrz e n iu , k t re p rzecie p o tw ie rd z o n e z o sta o w ia d o
m o ci, o trz y m a n o zy ch w aru n k ach m a jtk o w y ch te g o

czo w iek a. W szc z e g ln ie w sp an iao m y ln em u sp o so b ie n iu

s z e d o g ro d e m , g d y u jrz a k o g o le c e g o na tw a rz y o b o k
zeg a ra s o n ec z n e g o ; bya to k d zierzaw a dziew ka.
C zem u tu ley sz, M ag elo n o ? z a p y ta zd ziw io n y ,
e z n a jd u je d ziew czy n w o g ro d z ie w czasie, g d y zw yka,
b y a s p rz ta je g o p o k j.
tw arz
kaa.

D ziew czy n a p o d n io sa s i zw olna; o s a n ia j c d o n i

u m a z a n n a c z a rn o o d ez i zaczerw ien io n e oczy,
W ie lm o n a p a n i w y g n a a m niel
D la cz e g o , m o je d zieck o ? p y ta d a le j m a g iste r.
D ziew ka m ilczaa ch w il, p o tem w ykaa:

W ie lm o n a p a n i m w i, e n ie je stem d o c zy sta .
A le m am ty lk o t s u k n i , k t r m am n a so b ie, a to n ie
m oja w ina.
M ag iste r s p o jrz a n a ro z c z o c h ra n d ziew czy n , ktra
b ya b a rd z o b ru d n a , lecz m iaa n a so b ie dw a n a sz y jn ik i
z p e re i kolczy k i w u sz a c h . C h o d o s k o n a le w yobraa
s o b ie, jak sp ra w a m a si w rz e cz y w isto c i, n ie m ia je d n a k
serca p o w ie d zie je j, co m y li. P ro si j p rz e to , b y n ie
g n ie w aa s i na je g o on: je s t o n a b a rd z o c h o ra i z p e
w n o c i n ie m iaa n ic zeg o na m yli.
D ziew ka s p o jrz a a n a m a g istra p rz e z ro z p o s ta rte p a lc e
i z a p y ta a p ro s z c y m gosem :
L ecz p a n m a g ister p rz y jm ie m n ie p rzecie z p o
w rotem .
W id zisz, n ie m ieszam si d o ty ch rzeczy; te z aa
tw ia m o ja onal o d p o w ie d zia i p o sze d d alej s w d ro g ,
zy z p o w o d u tej p r b y w c i g n i c ia go w zatarg , k t ry g o
nic nie o b c h o d zi.
G d y d o sz e d d o sch o d w , sp o tk a tam n ia k sw ych
d z ie ci, trz e p i c p o ciel.
C o z a s z o z M ag elo n ? zap y ta.

56

 T o m ila d ziew czy n a! N a n io sa ro b a c tw a d o e k

i z a ra z ia d z ie c i w y p ry sk ie m . W ielm o n a p a n i z a b ran iaa
jej czsto c ao w a d z ie ci, lecz o n a ro b i to je d n a k . G d y
je j to p o w ie d z ia n o , p a rsk aa ja k k o t, zo rz e cz y a i k la, e
z ap ac i za to , ta szw ed zk a h o o ta.
G d y d ziew czy n a d a w aa fo lg gniew ow i, zau w ay
m ag ister, e w p o k o ju b a ro n o w e j co p o ru sz y o s i za
firan k ; w ic p o d su ch iw a n o .
T o n ie m ia h is to rja , rz e k m ag ister, ja k b y d o
s ieb ie, id c d o sw eg o p o k o ju ; n ie sp o k o jn e p rz e cz u c ia prze
p e n ia y go , g d y w ied zia, e c y g an ie m szc z si, g d y si
im d o k u c z y . P a m i ta je d n a k p rz y ja z n ro zm o w , k t r
m ia w a n ie z b ra te m .
P o te m m yli jeg o w r ciy d o ran n y c h o d w ied zin ,
k t re z o y s s ia d o w i, d o tajem n iczy ch n ap is w , k t re w i
d z ia . I w szystko u n ik a j ce w iata i n ie sa m o w ite , d z ie j
ce si w d o m u , ro zto czy o si p rz e d n im . P rz e j o go
serd ec z n e p ra g n ie n ie w yrw ania si z w sz y stk ie g o i p o w z i
p o stan o w ie n ie w yjecha, g d z ie k o lw iek b d , m o liw ie n a j
p rdzej!
C zu, e sn u to tu in try g i, k t re z a c ie n iay si w ok
niego i g ro z iy m u u d u sze n ie m .

5T

R O Z D Z IA SZ STY .
P rz e z ty d z ie , w c i g u k t re g o m a g is te r m u sia c ze
ka, b y o trz y m a o d p o w ie d na sw p ro b p o zw o len ia
w y jazd u z o k o lic y , zaszy n ow e i n ieo czek iw an e n a fo l
w ark u w ypad k i.
P rz y b y p a ro b e k i o g ro d n ik . P a ro b e k zau w ay w n et,
e z a rz d c a n ie m ia p o j c ia o sw ej ro b o cie, le g b rz u c h em
d o g ry i n a w iz a m io stk z k u d a t d ziew k . A o g ro d n ik ,
k t ry zrozum ia, e zap n o ju ok o p y w a, n ie u z n a te
g o d n e m tru d u z ak asa r k a w y , b o sam te m u p o d o a n ie
m g, p rz e sia d y w a zaz w y c za j w c ze re n ia ch i z ry w a ja
g o d y , k tre zac z y ju g n i n a g a zia c h .
Sam c y g a n w y le g iw a si te n a aw ce i k u rzy fa jk ,
d a j c w iern y p o s u c h im p ro w izo w a n e j ra d z ie m a g istra ;
a je li n ie s p a ani p a li, p i i w y je d a konno, i to p rz e
w anie w n o c y . W o b e c m a g istra w y stp o w a z w y sz o c i
i d u m , ro z w ija o g ro m n e p la n y , ja k z a p ro w a d z i p o le p
szen ie sta n u d b r i ro b i w sp a n ia e p ro je k ty ro zszerzen ia
o g ro d w . N ie w sp o m in a ani so w em , e sio stra z w o ln io n
z o sta a ze su b y , lecz w o c za c h je g o p o n d zik i ar,
g d y sp o tk a k o g o z o to c z e n ia m ag istra; d z ie ci je g o i s u
c a m u sia y si m ie teraz n a b a cz n o ci p rz e d psam i,
k t re Iw an i M ag e lo n a s z c z u li n a n ie ze w szystkich m o
58

liw ych k t w . W reszcie nie w ao n o si p u szc z a d z ie c i

sam y c h d o o g ro d u * M u sia y z o staw a w p o k o ju , g d y s u
ca b y z niem i n ie m o g a.
G d y m a g iste r o w ia d c z y c y g an o w i, e c h ce si w y
p ro w a d z i, te n n ie m ia c ie rp liw o c i, b y g o w y su ch a d o
koca, lecz z d ra d z i s i n a ty c h m ia st, p o w o u j c s i ze
zoliw ym um ie ch e m n a u m o w . M a g is te r o d p o w ie d zia
naty ch m iast, e u m o w a n ie m oe g o z m u sz a d o m ieszk a
nia a d o p a d z ie rn ik a , lecz ty lk o d o p a c en ia p o te n te r
m in n a jm u .
M im o to , w y m w ien ie u czy n io s to su n e k je sz c z e b a r
dziej na p i ty m , ja k k o lw ie k c y g a n m u sia p o d ziw ia te g o
czo w iek a, k t ry n ie c h c ia si u c h y la o d o b o w i zk u z a
p a ty .
C h w y p ro w ad zen ia si w zm oga si jeszcze w m a
g istrz e , g d y u c z y n i b ard zo n ie p o k o j c e od k ry cie. A c zk o l
w iek p ro s i o to p rz e z m iesice, n ie o trzy m y w a c i g le je sz
cze zam ku d o sw ego p o k o ju : d zie i n o c m u sia go z o sta
wia o tw o rem . P e w n e g o p o p o u d n ia zauw ay, e k to
by w je g o p o k o ju i ru sz a je g o k sik i w je g o n ie o b e c n o c i.
O d k ry , e ro z p ra w a je g o o sz tu c e p ro b ie rstw a z o sta a o d
w rotnie z o o n a i n o sia la d y b ru d n y c h p a lc w . W i c
by tam c y g an : zam iast p ro si o k s i k , ktrej to p ro b ie
nie o d m w io n o b y , u k ra d le k tu r , d la czy stej ra d o c i
z k ra d z ie y . W g n ie w ie p o s a m a g ister po lusarza; p o
sa g o p o tem d o b aro n o w ej, by m u z a p a c ia , co te u c zy
nia. G dy je d n a k rz e k c y g an o w i to n em o b o j tn y m , co
uczy n i, te n nie m g u k ry sw eg o zm artw ien ia czy z a k o
p o ta n ia , g d y z ro z u m ia sn a , e z o sta o d k ry ty .
A tm osfera b y a te ra z ta k n a a d o w a n a , e co chw ila
m ona b y o cze k a w y b u c h u ; lecz sta ra n o si o b u stro n n ie
o m in e k sp lo z j sp rzeczk i, zw aszcza, e ro z s ta n ie b y o ju
tak blisk ie. I t s k n o ta d o tej ch w ili p rz e j a m a g istra
te m b a rd z ie j, g d y z a sz y dw a now e w y p a d k i, k t re tern
59

nie przyjem nie] go d o tk n y , e ru in a d o m u b y a

z u p en ie w iadom a.

mu

ju

K trego dnia z esz ed do ogrodu* i u jrza, e dw aj

stolarze, w najw ik szy m p o p iec h u , z b ija j w z do g n o ju
w k sztacie tru m n y z na szto rc p o staw io n e m w iekiem . Aby
co rzec, zaarto w a m agister:
C to zam ierza c ie z t tru m n ?
J e d e n ze sto larzy n ie s tra c i jzy k a w g b ie i rzek
w nie artobliw ie:
N ie p o ra z to pierw szy w y n o si si tru p a w takim
p u d le d la gnoju .
C m acie n a m yli? zapyla! m a g ister, kt ry
p rz y p u szc z a, e co p o w an eg o k ry je si w tej o d p o w ied zi.
M y laem , e w w ozie g n o ju z n a jd u j si czasam i
zw oki dziecice, rz e k sto larz.
O jciec m j b y d o z o rc w iniw , a w w czas d o
w iaduje si czow iek o n iejed n em .
C ygan sta m ilczc i p a trz a w ziem i. T eraz p o d n i s
oczy i p rz e rw a n ie m i ro zm o w .
O g r d m a b y d o p ro w a d z o n y d o p o rz d k u i chc
ia z a przyw ie g n j z m an eu w L an d sk ro n a, z k t ry m
zaw arem um ow .
M agister n ie b y b y zw aa n a to m ao zn aczn e zd arzes ie , g d y b y n ie b y sp o tk a n a p rz e c h a d z c e o g ro d n ik a z c ie
plarni.
C zy ch cecie naw ozi zie m i w lecie? z ap y ta
go , nie c h c c w aciw ie dow iedzie si n iczeg o now ego.
T ak, z takiem g o sp o d arstw em n ie sp o tk aem si
jeszcze, ale zarzd ca m w i, e zaw ar pew ien u k a d z k r
lew sk s ta jn i w H a lsin g b o rg i n ie ch ce czeka.
Co? zacz m a g ister, przerw a je d n a k n a ty c h
m ia st, zdecy d o w an y m o cno, byt n ie rzec nic, co m o g o b y
z d ra d zi kam liw o cy g an a.

60

N a jb li sz e j nocy, g d y w z by! g o tow y, zb u d zi! si m a

g iste r T o rn er z p o w o d u szm eru , p o c h o d z c e g o ze stry ch u .
W sta i n asu ch iw ai b y stro , c zy m u si m oe n ie p rz e sy
szao; w n et je d n a k p rz e k o n a! si, e kto z n ajd u je si na
strychu i zam y la co, z czem b y si ch cia ukry; nie d ao
si pom yle, by staran o si s t p a c ic h o , by nie zb u d zi
p icy ch . W y g l d a o to, ja k b y w yw lekano co cikiego
i p o tr c a n o p rzy tem w iele p rzed m io t w , n ag ro m ad zo n y ch
n a strychu.
O zo d ziejach n ie m yla ani chw ili; b o w szystkie psy
zostay sp u sz c z o n e w ieczorem i p rz e sz u k a y cay obszar
folw arku. Zarazem c y g an d a w ok d o m u kilka strz a w
z p isto le tu , b y o strzec n o cn y ch w d ro w c w , z n ajd u jc y c h
si p rzy p u szczaln ie w p o b liu .
B y d o j, czy byii to do m o w n icy i chcieli z atai sw o je
czyny, czy te n ie, w sta i z ap y ta! przez drzw i, czy k to
je st n a d w o rze. N ie ch cia ich zaskoczy, b y n ie zm u si
ich d o ob r/m y koniecznej, k t ra m o g a g ro z i n ie b e zp ie
czestw em . G dy usysza, e n aty ch m iast si u c isz y o ,
rzek g ono sam d o siebie: M usiao m i si n i 1 by n a zew ntrz m niem an o , e d a si zw ie.
P o te m p o o y si znow u, ud a, e z asy p ia i ch rap a!
gono.
P o chw ili z acz si sz m e r n a stry c h u znow u i u k ra d
kow e kroki s c h o d z iy sch o d am i.
M yli m a g istra u latyw ay tu i w d zie, w racay je d n a k
w ci na n o w o d o w ozu z g n ojem , o k o o k t re g o b ez w i
docznej p rzy czy n y z tak im k rz ta n o s i p o p iech em ; kryy
w ok c zw a rte g o w ieow ego p o k o ju , k t re g o n ig d y jeszcze
nie w idzia, lecz g dzie rze k o m o m ieszk a c y g an ; baw iy
przez chw il koo kam liw ych i sp rz ec z n y ch w iad o m o ci,
s k d m ian o sp ro w ad z i naw z; i u tk n y w reszcie p rzy
tem , e w ypu szczo n o p sy o statn ieg o w ieczo ru .
61

G o r c zk a sen n a ro z o g n ia je g o w y o b ran i: s ta re p o
d a n ia o u w izio n y ch i g o d z o n y c h s p a d k o b ie rc a c h p l sa y
w je g o ro zp alo n y m m zg u ; o p o w ie c i z o d z iejsk ie i p rz e
m y tnicze h isto rje starsz e j i n o w sz e j d a ty w y n u rzay si
w je g o p a m i ci, lecz on p rz e p d z a je r w n ie szy b k o , jak
p rz y c h o d ziy .
. M iae te ra z o tw orzy o k n o i d a le j p ro w ad zi le d z
tw o ? T e g o n ie m ia, b o z d ra d zi si, e ich o b serw u je,
b y o n ie b e zp ie c zn iej, n i w sz y stk o inne.
O d w r c i si d o c ia n y i z a s n w krtce. G d y znw
s i o b u d z i, so c e stao w y so k o na niebie.
Z d a rz e n ia n o cy p o z o sta y d la tak yw e i w yrane,
e n ie m y la o tem , b y p rzej d o p o rz d k u d z ie n n eg o ;
m ilczen ie je g o w z b u d zio b y w icej n ieu fn o ci, n i m w ienie.
S koro p rz e to s p o tk a b a ro n o w , p o z d ro w i j u p rz e jm ie
i sp y ta, czy n ie sy szaa w n o c y szm e ru na stry c h u .
N ie , n ic n ie sy szaam .
A ch, ta k si b a e m , rz e k m a g ister z n ajn iew inniejsza m in ; m y la em , e to z o d zieje.
J a k pan m g co p o d o b n e g o p rzy p u szcza! J ak b y
si m ieli d o sta d o d o m u ? z a p y ta a b a ro n o w a z o b u d
nym strach em .
M o gli Si w sp i p o w ini.
N ie, w to n ie m o g uw ierzy. B yy to z ap ew n e
k o ty , o d p o w ied ziaa b aro n o w a.
B o m u sz p a n u p o w ie d zie , e z o staw iam w czo raj
w iecz r drzw i o d stry ch u o tw o re m . J e s t ta m ty le szczurw ,
e z ja d a j w szystkie zap asy .
M a g is te r n ie c h c ia z ap u sz cz a si d a le j, lecz u d a, e
w ie rz y w koty; b o stara si sam zn ajd o w a a rg u m e n ty ,
k t re za tem p rz e m a w iay ; w g b i je d n a k b y teraz p rz e
ko n an y , e staran o si u k ry n o c n e o d w ied zin y .
J ed n a k e, w trcia je g o b y s tra logika, je li u k ry w a
si c o p rz e d ob cy m czow iekiem , n ie m u si to by ko n iecz62

-n ie z b ro d n i ; zataja si sw o je sto su n k i, u b stw o , ta je m n ic a

ro d z in n e , tro sk i: czem u b y to m iaa b y w an ie zb ro d n ia ?
O d y p rz y sze d do o g ro d u , n ie b y o ju w ozu z g n o
je m . A o d o g ro d n ik a d o w ie d zia si, e z arz d c a p o je c h a
d o D anji, b y k u p i kury.
N ie c h c ia p y ta d a le j, lecz je d n o b y o p e w n e: w ozu
z g n o je m nie b y o , a do D anji g o n ie zaw ieziono. N ie
b y o b y w ic p ra w d , e c y g an p o je c h a d o D anji?
W c hw il p n iej z ap rz o n o c i k k a ro c i b a ro n o
w a o d je c h aa z M ag e lo n i Iw anem . P o w ia d a n o , e do
L a n d sk ro n a , b y z o b ac z y p o g ro m c zw ierz t; bo b y y to
M ag e lo n y u ro d z in y .
D o piero w no cy p o w r c ili d o d o m u tak zn u en i i p o d
c h m ie len i, e p o z o sta li w p o w o z ie i s p a li d o b ia e g o d n ia.
G d y m a g is te r w yszed, z asta o so b liw e to w a rz y stw o
c h ra p i c e w p en i soca. B aro n o w a o p rz y to m n ia a p ie rw
s z a , usy sz a a ry k krow y i p rz y p o m n ia a so b ie, e n ie d o
jo n o jej p rz e z d w a d z ie c ia c z te ry g o d z in . P o d k a sa a s u k
ni i siad a w p e n e j g ali, b y j w y d ci.
T y m czasem z b u d zia si M ag elo n a. c ie ra j c sen
z oczu, zb li y a si do m ag istra z ta je m n ic z m in i zajkliw ym g o sem , z n ie p e w n e m sp o jrz e n ie m i n ie p o k o je m
w ciele z acza o p o w iad a:
N iech p a n so b ie w y o b ra z i, p a n ie m a g istrz e, e
w idzielim y paw ia u p o g ro m c y zw ierzt.
N apraw d ?
Tak. P o z n a b a ro n o w n a ty c h m iast i p o d sze d do
niej, by m u d a a c h le b a.
A le d zieck o l po czem ecie g o p o z n a li? z a
p y ta m a g iste r, k t ry w ierzy je sz c z e w o p o w ie .
N ie m ia o g o n a , a b a ro n o w a zna d o k a d n ie sw o je
zw ierzta. A le, do d aa, n iech p a n n ie m w i te g o J e n senow i.
B aronow a z aw o aa j i sk o cz y a s i rozm ow a.
63

T e ra z w r ci m a g ister d o p rzy to m n o ci i s p y ta si:

p o pierw sze, ja k p tak m g s i tam znale, g d y p i ra
z p ie rs i z w iszc na nich s k r zn alaz y s i w l e s i e ? P o
d ru g ie , dla c ze g o J e n s e n n ie m ia si o tem d o w ied zie?
' C zy w szy stk o to b y o w ielkiem i le z m y lo n em
k a m stw em ? C zy te w ierzyli oni isto tn ie, e b y to ten
sam ptak i czy s io stra p o d e jrz e w a a b ra ta , e g o u k rad ?
M yli ty c h iu d zi c zy n iy ta k ie sk o k i, e tru d n o b y o
im n a d y . A p o n iew a z b li aa s i te ra z g o d z in a w y
zw olenia, n ie c h c ia m a g is te r'a m a so b ie g o w y , b y w y
ja n i spraw , k t ra g o n ic n ie o b c h o d z ia . L ecz m y!
w racaa, d o m a g a a si o d p o w ied zi, a sam z g n ie w a si, e
in te lig e n c ja je g o z m u sz o n a b y a d o te g o s to p n ia z ajm o w a
s i d ro b n o stk a m i n ic n ie zn ac z cy c h lu d z i. N ic go n ie
o b c h o d z io , k to u k ra d p taka; n ie m iao n a jm n ie jsz e g o z n a
czenia d la je g o ycia, ja k sp raw a si m iaa lu b n ie m iaa,
a je d n a k trw o n i si sw e g o m zgu, b y so b ie to w y ja n i .
T e trz y m ie sic e , p rz e z k t re b y o d d z ie lo n y o d w y k sz ta
c o n y ch ludzi i zam k n ity b y z n isk o sto j c e m i isto tam i,
z m ie n iy go , c h o te g o n ie sp o strz e g . G d y m y li je g o
zajm o w ay si p rz e d te m ty lk o najw y szem i z ag a d n ie n ia m i
ycia i sta ra y s i p rz e n ik n z ag a d k i is tn ie n ia i w s z e c h
w iata, te ra z z ad a w a y si z b a h o stk a m i i w ysnuw ay
w nioski, b y d o j, k to u k ra d p taka. M ae troski in n y c h
o p a n o w ay je g o d u sz ; n ie m g sysze ryku krow y, by
n ie sp y ta si, czy n ie z ap o m n ia n o jej w ydoi; n ie m g
w idzie zac h w a sz c zo n e g o p o la, b y n ie c h cie g o w yple.
G d y sysza, e c y g a n w y jed a, p y ta si, d o k d zm ierza;
g d y w idzia, e sto la rz e z ac z y n a j ja k ro b o t , p rz e m y liw a, co tkw i p o za tem . G d y c y g an w yrzek sow o bez
z n ac z e n ia, b a d a d o k a d n ie , co w p rzez to m yli, ile w tem
k am stw a.
O b se rw u j c sam e g o sie b ie , zau w ay , e n a b y o d
c y g a n a ruchw , zapoyczy o d e a k cen t w g o so w y ch , i, co

gorsza, miesza} do m o w y sw ej d u sk ie sio w a i zw roty.

D o p ty p a p la z tem i d ziem i, e n ie m w i ju c zy sto ;
ta k d u g o z n i a si d o n ich , e d o sta sk rzy w ien ia g rz b ie tu ;
tak d u g o m u sia su ch a kam liw ych rozm w , e uw aa
w szystkich lu d z i za k am c w . I o n , m siln y , k t ry n ig d y
n ie b a si o tw a rte j zw ad y , s p o strz e g te ra z , ja k o p u szc z aa
go o d w a g a, ja k o p a d ay go lk i trw o g a, p o n iew a w al
czy z nie w id z ialn e m i m ocarni i w ro g am i, k t rz y w ysi
b y li o d e , g d y n ie w a h ali si uyw a b ro n i, k t r on
g a rd z i.
I p o te m w r cia z n o w u h isto rja z d z ie w c z y n i p rz y
p raw iaa g o o b l go w y . C zy k am aa? T ak , b o
p o g ro m c a z w ierz t nie k u p i p aw ia b ez o g o n a , a p aw z rzu ca
o g o n d o p ie ro w je sie n i. C zem u k a m a a? C zy c h cia
a, b y m a g is te r u w aa o d w iern eg o za w inow ajc? L u b
w ja k im b y in n y m celu? J e d n a k c zem u b y nie m ia
o p o w ie d z ie te g o Jen sen o w i? alb o b y o je j celem , b y
o p o w ie d z ia to Jen se n o w i? C zy sd z ia , e n a jp e w n iej
sk u si g o d o o p o w ie d ze n ia sp raw y , p ro s z c g o , b y j z a
tai? W n io sk u j c ta k z w asn ej sw ej zej n a tu ry o in n y c h ?
C zy m n iem aa, e p o k u sa p lo tk o w a n ia b d zie s iln ie jsz a ,
jeli zab ro n i, b y m w i o tem ? B y o d la n ie m o liw o c i ,
d o j w tem sen su lu b w y jan i to so b ie i p rz e to d a w io
g o to w szystk o , ja k zm ora.
W ieczo rem w r c i c y g a n d o d o m u i p rz y w i z na
taczkach w ielki k o je c z s ied e m d z ie si c iu p i c iu k u rcztam i.
M ag iste r s ta na p o d w rz u , g d y w p rz y b y i m u sia w n et
w ysucha d u g ie j p rzem o w y o p o d r y . N a o k r t y m i
dzy H e lsin g r a H a lsin g b o rg , rzek c y g an , u c ie k o m u dw ad z ie c ia p i k u r i w leciao d o m o rz a . J ak k o lw ie k m u siaa
to b y d la d o tk liw a stra ta , n ie z d a w a si zg o a tem z a
sm u co n y . B o p rz y z n aw sz y , e je st z ru jn o w a n y , w y stp i!
ja k o b o g a ty czo w iek , d la k t re g o a d n a su m a n ie je st
zbyt w ielka; a Iw an m u sia s u c e j m ag istra o p o w ie d zie
CzaD dala. 5.

65

kam stw o, e z d o b y w y so k w y g ra n na w ielk iej A m ster

d a m sk iej lo te rji.
G d y c y g a n o d d a li s i n a ch w il, z a p ra g n m agister,
w y p o w ia d a j c sow a p o ao w a n ia d o o ta c z a j c y c h g o p a
ro b k w , z b a d a d ziu r, p rz e z k t r k u ry uciec m iay . Lecz
je d e n ze s to la rz y u c z y n i n a ty c h m iast n ie u fn m in i w y
rz e k o s ta te c z n ie p g o se m :
T e p ta k i m u siay u c ie c d o je g o k ieszen i.
W ic w ani je g o lu d zie m ie li c y g a n a w p o d e jrz e n iu ,
l e o k ra d a b a ro n o w .
M o n a w ic b y o p rz y p u ci , e u k ra d i p aw ia. Czy
b y rz e cz y w icie ta k n d z n y , e n ie w sty d z i si sp y c h a
w in n a niew innych?
T a k i w str t o p a d m a g istra , e o d s z e d p re c z . S k ie
row a k ro k i n a w ielki g o c in ie c , g d z ie b y o czy sto i sucho.
P o n ie w a z m ie rz ch a o i m o n a b y o o czek iw a la d a chw ila
k o n n e g o p o sa c a p o czto w eg o , p o stan o w i w y j n a je g o
s p o tk a n ie . D ro g a b ie g a m i d z y w ierzb am i, p ro s to jak
s zn u r, ku w yynom L u n d u i m a g is te r m g d o strz ec z o d le
g o c i p m ili je d c a , z d a j c e g o ku n iem u . J u to
w id z ia ty lk o g o w i ram io n a, g d y je d zie c z n ajd o w a si
w z ag b ie n iu , ju to c a je g o p o sta n a ci k im ko n iu .
S o c e w ieczo rn e p a d ao n a w p ro st je d c a i m a g ister dziw i
s i , e hem n ie by szczy . P o chw ili je d n a k zau w ay , e
je d zie c m ia n a so b ie k a p e lu sz , w ic n ie m g b y p o c zto
w ym . P o n ie w a z n ajd o w a si ta k d u g o w n a p i c iu o c ze
k iw a n ia , zaw d w praw i g o w z y h u m o r. Z aw r ci i su ch a
o b o j tn e , ja k je d z ie c si zblia.
H e j, s ta ry p rzyjacielu! z ab rzm ia siln y g o s, g d y
r w n o c z e n ie k o z a d a m a g istro w i T rn ero w i n o sem p rz y
ja z n e g o szturch a ca.
T o ty, szla c h e tn y B ureuSie? zaw o a m ag ister
i u j d o prz y ja c iela , o w a d n i ty ra d o ci , e w id zi p o
k rew n dusz; ja k ro z b ite k m o rsk i, k t ry s p o ty k a m ieszk a -

Ot

c w l d u , lu b z b k an y p ie s, k t ry o d n a jd u je p a n a, o b s y
p y w a g o c ia sw e g o w y razam i zach w y tu , w y b u ch ajc s tru
m ieniem slow b ez zw izk u i d a w i c si p ra w ie o d kania:
1 p rz y n o sisz d o b r w ia d o m o o d C o n sisto riu m
A c ad e m ic u m ? z a p y ta w reszcie, w r c iw sz y n ie c o d o
p rzytom noci.
N ie ste ty nie, s tary p rz y ja c ielu l o d p o w ie d zia
a d ju n k t B u re u s i p o d a m u list.
P rzy b y w a m p rzeciw n ie, ab y ci d o g l d n i z a d a
o d c ie b ie sp ra w o z d a n ia , co lu d n o w tw oim o k r g u m y li
i m w i.
M a g is te r T rn e r o p u c i g o w , ja k b y o trz y m a cios
w c iem i; p o te m w y p ro sto w a si zn o w u , u j k o n ia za
u z d i w p ro w a d zi p rz e z b ra m , g d z ie w sz y stk ie p sy rz u
c iy si na. n ich . W form ie k o p n i p o c z u y o n e g n ie w
w c ie k e g o m ag istra. P o n ie w a d z ie c i i chora je g o ona
p o sz y ju d o ka, m u s ia m a g is te r T rn e r p o p ro si p rz y
ja c iela , b y z ja d w ieczerz n a d o le w altan ie. T am zaw ie
cili kilka la ta r i zaczli g w a rz y , o c ze k u j c jed zen ia.
W p rz e ry w a n ej d u g ie j m ow ie o p o w ie d zia m a g ister
o sw y ch c ie rp ie n ia c h , tro s k a c h i o b a w ie; g d y je d n a k z a
cz w re sz c ie to m a c zy p o szc z eg ln ie p o w o d y sw e g o p o
d ejrzenia, p rz e rw a m u p rz y ja c iel:
T y ch o ry , A n d rzeju .
J a ? z aw o a m a g is te r zd u m io n y .
T ak i S am o tn o i ze to w arzy stw o p rz y p ra w iy ci
o sza le stw o , a o b aw a p rz e d n ie z n a n e m p o z b aw ia ci w szel
k iej siy . M ie s z k a s z u b a n d y zo d ziejsk iej, o to w szystko,
c o m o g p o w ie d zie .
M y lisz ? M y lisz ta k n a p ra w d ? z aw o a m a
g iste r T rn er. B o g u d z i k i, w ic ju si n ie bo j.
B o n ajb a rd z iej l k a e m si te g o , e m g b y m c ie rp ie na
ch orobliw e uro je n ia i krzyw dzi n iew in n y ch ludzi! B ogu
dziki, lecz p o w ie d z mi, c i g n stu d jo w ae przecie
67

philo lo g iam , czy m g b y m i w y jan i, co zn ac z znaki,

k t re znalazem n a pew nym p n iu w lesie.
W yd o b y n o ta tn ik i p o k a z a figury.
A d ju n k t rz u c i p rz e lo tn e sp o jrz en ie n a ry su n ek .
R zecz w ielce szc z eg ln a, rzek, e w szyscy
nisko sto j cy lu d z ie , d o jakiejkolw iek n a le n a ro d o w o c i,
ro b i z u p e n ie te sam e w ynalazki. G d y b y t rk , ten
klucz, to oko m alow a z ac h o d n i in d ja n in , e g ip c jan in , lub
chiczyk, um iab y m je rw nie atw o w y to m aczy , ja k teraz.
R ka w y p isan a tu je s t d o so w n ie i zn aczy : bra; klucz
p ra w d o p o d o b n ie : otw iera, a poniew a m ow a tu o zo d z ie
jach: o tw ie ra cudze zam ki; a oko w reszcie nie zn aczy
p ew n ie nic in n e g o jak: w id zie. Z aczekaj chw ill
A d ju n k t p rz y s o n i r k oczy, jak b y chcia w sw em
w ntrzu zw iza zn aczen ie trz e c h zn ak w ; p o kilka m in u
ta c h w ytom aczy :
T o zn aczy : sp e n io n o k ra d z ie i m a j n as na oku!
n n e m i sow y, n ie u fa j tobie! C zy wiesz, co m a sz u c z y
ni, b y u k o y s a ich b ezp iecze stw em i p o tem n a stra
szy?
M ag iste r odp o w ied zia, e nie- w ie i czeka z n a p i t
u w a g bliszego w y jan ien ia.
P rzy p u sz cz a m , e p jd z ie sz d o lasu i w y tn iesz
n o em , n a p rz y k a d strza p o p rz e z oko. C h o b y to n a
w e t n ie o d p o w ia d ao d o k a d n ie m ow ie zodziei, to je d n a k
z ro z u m ie j n a ty c h m ia st z n ac z e n ie te g o : oko jest o lep io
ne; w to m a c z e n iu zn aczy to: n ie w idz ju n ic, d a li si
zw ie. W ten s p o s b m asz w o ln e rce, b y obserw ow a
ich, a sp ro w ad z isz stra n ik a i k a e sz c a b a n d o sad zi
w w izieniu.
A d ju n k t sk o czy ! w an ie sw e w y jan ien ie, g d y p rzy szy
d ziew ki z w ieczerz i n a k ry y d o sto u . P o za n iem i je d n a k
w ynurzya si p o sta c y g a n a w tym k a b ac ie i w k a p eiu s z u z p aw iem i p i ram i. W y g l d a , ja k b y zro b i to a le t

w ieczorn z ja k ic h pow odw ; p rz y to c z y si d o sto u i nie

z d e jm u j c k a p elu sz a , p o zd ro w i a d ju n k ta poufale; te n w y
b u c h n g o n y m m iechem . C y g an b y p ija n y i p rz e w ra
ca oczym a. J e d n r k w spar si o st , sk rzy o w a n o g i
i g a d a sobie, jak b y b y zap ro szo n y .
P o g o d n y m am y w ieczr, zacz.
P ro sz ci, u su sobie! p rzerw a m u m ag ister
A ndrzej i p o d a p rzy jacielo w i d an ie, n ie zw aajc n a c y
g a n a, k t re g o o c zy sk rzy y .
P an o w ie je d li, lecz p a so rz y t n ie m y la o o d e jc iu .
T w o je zdrow ie, s tary p rz y ja c ielu , i w itaj mi!
pozdrow i! m a g ister i n ala p iw a.
T w oje zdrow ie! o d p o w ie d zia a d ju n k t.
J a k p o strz elo n y ry p o d p e tz n c y g an ku cia n ie , n ie
z rz e k s i je d n a k jeszcze nadziei, e zo sta n ie z ap ro sz o n y .
C zy o d b y p a n d a le k d ro g ? sta ra si raz
jeszcze narzuci.
Stul p y sk , chopie! Id d o d ja b a l o fu k n go
g n ie w n ie a d ju n k t, lecz w te j e chw ili p b stan o w i z a a rto
w a ze i je d n n o g p o d b i w g r sk rzy o w an e n o g i
c y g a n a , tak e te n u siad na p o d o d z e a lta n y i u d e rz y
g o w o kam ie .
M a g iste r A n d rzej z l k si, e m o g o s i sta n ie
s z c z c ie i p o p iesz y p o d a p o w a lo n em u p o m o c n ie rk ;
te n p o w sta, ra c ze j p o k o rn y n i ro zg o ry czo n y , z d j k a
pelu sz, p o p ro s i o p rz eb aczen ie, e p rz e sz k o d z i i znik.
W id zisz. T m ow zrozum ia! rz e k a d ju n k t,
g d y c y g a n ju n ie m g go sy sz e .
T ak. Lecz ja si ju n ie n au cz ta k trak to w a
lu d zi, zauw ay m a g is te r A n d rz e j.
T ak, w iem o tem i d la te g o p o z w a la j so b ie na
b e zc z e ln o w zg ld em ciebie. H o o ta i p sy m u sz bra b a
ty! G d y b y b y bit h u itaja, b y o b y ci p rz y je m n ie j.
C zow iek je st p rz e cie czo w iek iem .
69

 D e o m n ib u s e s t d u b ita n d u m . W tp isz o w szystkiem , n isi d e p le b e , tylko n ie o h o o cie; co d o n iej, y w isz

w i t w iar.
P o n ie c h a jm y p o litic a m , p rz e rw a m ister A n
drzej. P o z w l m i s p o k o jn ie uyw a szczcia p a trz e n ia
w o czy uczciw em u czow iekow i; p o zo staw m i p rz y je m n o
su ch a n ia , ja k p rzem aw ia czo w iek n ie k a m i c.
W id zisz, p rzerw a m u c i ty a d ju n k t, w ic
nie c z u je sz te j sam ej p rz y je m n o ci w o b co w an iu z w szy st
kim i ludm i, ergo, n ie w szy scy lu d z ie s rwni!
B y m oe, le c z n ie p o w in n o b y ta k u rz d z o n e
b y w i k sz o ci d z iao s i le , a m n ie jszo c i d o b rz e .
K ad em u m iejsce, d o k t re g o naley! D zik u jm y
B ogu, e ci, k t rz y s u d o u n ie s to j u g ry . S p jrz
tylko na te g o p ro sta k a tu n a folw arku: w y d w ig n s i
p o n a d stanow isk o , k t re m u s i n aleao ; sp jrz , ja k tra k
tu je lu d z i i zw ierzta, ja k o k ra d a t s ta r d a m . G d y b y
m ia m o c stan o w ie n ia p raw , d z ia o b y s i to z k o rz y c i
dla z o d z iei i g ag an w , a le z o b ac z y sz , e n ie zo sta n ie on
u g ry , lecz sk o zio k u je znw n a m iejsce, k t re m u w sk a
zaa n a tu ra i sk o n n o .
L ecz czy w szyscy n a jle p si sied z u g ry ?
w tr c i m ag ister, k t ry b y ta je m n y m p rzeciw n ik iem sam cw a d ztw a .
N ie zaw sze, lecz c z sto ; i jeeli n a jle p sz y d o jd zie
do w a d zy , g ro m a d z si, z re g u y , n a jle p si k o o n ie g o
i w tedy sam o w ad ztw o je s t d o b re.
S am o w ad ztw o je s t ty lk o w te d y d o b re , g d y z d o
b d zie je u z u rp a to rl w y ja n i m a g ister; b o to , t e
p rzezw y ciy w sz y stk ie p rz e sz k o d y i n ieb ezp iecze stw a,
w iadczy o je g o z d o ln o c ia c h .
M y lisz o C ro m w ellu pro tek to rze?
T a k o nim i o je g o m in istra c h i g e n eraac h . O szynkarzu V e n n erze, o c ie li T ufftiellu, o p a ch o k u O k ey 'u .

O p a ro b k u ad m ira le D ean e, o c y ru lik u p u k o w n ik u G offe,

0 p ro sty m o n ie rz u 'g e n e ra i-m a jo rz e i g u b e rn a to rz e Skipp o n ie, o p c ie n n ik u n a m ie stn ik u T ick b o rn e l
W ic w idzisz, e z d o ln o o s i g a stan o w isk o , ja
kie si je j naley.
T ak, p o rew o lu cjach , lecz w idzielim y E ry k a XIV,
n a st p u j c e g o p o G u sta w ie W azie i K ry sty n p o G u staw ie
A dolfie.
I K a ro la XI p o K a ro lu X; i w id z ie lim y te m o
deg o C rom w ella, k t ry ro z w ia si, ja k d y m , p o stary m
C rom w ellu. W ic zaw sze rew o lu cja? C hcesz tego?
L ub w y b ran eg o d y k ta to ra !
L u b te h o d o w a w ad c, ja k im b y n ie g d y b y k
A pis; w y ch o w a g o n a ro z u m n e g o m a, trzy m a g o z d aa
od w sz y stk ic h m ay ch in te re s w ycia, zam k n g o , jak
ja p o sk ie g o M ikadol N ie. y cie w sw ej p o d n o c i ro d zi
1 w ychow uje sam o m a, k t re g o czas p o trz e b u je . P o
w alkach stro n n ictw i o g ln e m z n u e n iu n a sta je sam o w ad ztw o i je s t p rzez w szystkich uzn aw an e, jak o to , c ze g o trz e
ba.
S am o w ad ca C rom w ell b y w ikszym d e sp o t b ez
p a rla m e n tu , n i K arol I; a F ry d e ry k III d u sk i p rz e p ro w a
d zi sam rew o lu cj przeciw szlach cie, ja k K aro! XI u n as
w Szw ecji.
L ecz n a sz k rl je s t p g w k iem , ig n o ran tem , k t ry
w ierzy w k siy i w czarow nice! zaw o a m a g is te r A n
d rz e j, k t ry c h c ia d a p o rz d n fo lg sw ym u czu cio m .
C icho, do djabta! o strz eg ad ju n k t i s p o jrz a
p rz e zo rn ie k u krzakom o g ro d u , k t re stay w m ro k u , o
w iecone tu i w dzie sa b o latarn iam i. A C rom w ell, k t ry
gw aci p a rla m e n t, n ie w ierzye w ksiy? W ierzy i to
d a le k o w icej, n i z g a d z o n y m o n arch a k o n sty tu c y jn y .
M ag iste r A ndrzej n a su c h iw a w k ieru n k u a le i k lo n o
w ej; p rz e stra sz y si czego, co si ta m p o ru sz y o . P o
niew a je d n a k w szy stk o p o z o sta o w sp o k o ju , p o d n i s
71

ir. w g o s, b y d o b rz e w yzyska t sp o so b n o w y p o w ie
d z en ia si. T r c a j c sz k la n k piw a o st , p o w t rz y sw e
u lu b io n e z d a n ie z filozofji K artezy u sza, k t ra n iedaw no
o d b y a sw j w ietn y w ja zd w e u ro p e jsk i w iat w y k sz ta
co n y .
D e o m n ib u s e st d u b ita n d u m !
P re c z z sam o w adztw em l P recz z C rom w ellem l P re c z z ksiym d jabem K arolem 1
A d ju n k t p o o y m u sw w ie lk r k n a u stach , bo
w teje ch w ili u k a za a si M ag e lo n a n a m o cie, w io d cy m
d o a lta n y n a staw ie.
M iaa n a so b ie fan tasty czn y z ie lo n y str j m yliw ski,
0 kr tk ich po ach , o b szy ty ln i ce m i blaszk am i i szkianem i
p e ra m i. W osy zw isay d z ik o w koo gow y, n ie p o s ia d a
j c ej z g o a p i k n o c i, je d n a k e w y k a zu j c e j w d z ik m o
d o c i w p e w n y ch zew n trzn y ch ry sach ; n a to m ia st u sta
d rap ien e, ple b e jsk i n o s i oczy, ja k o o w ia n e g u zik i, p rz e
s tra sz a y i o d p y c h a y . N io sa ta c z w inem i szk lan k am i
1 o d d a a pozdro w ien ie o d p a n i T o rn er; m iaa usuy zam iast
niaki, b o ta b y a n ie z b d n a p rz y g o sp o d arstw ie .
B rzm iao to p ra w d o p o d o b n ie i n ie m o n a b y o nic
rz e c p rzeciw tem u , je d n a k m a g ister n ie m g u k ry sw eg o
z dum ienia z p o w o d u je j u b ra n ia i sp y ta, czem u si tak
w ystroia.
D ziew czyna p o m y laa p rz e z chw il, co m a o d p o w ie
dzie, z ak o p o taa si, g d y a d ju n k t o g l d a j b a d aw c z e
i o d rzek a w id o czn ie w b rew sw ej w oli z g o d n ie z p raw d :
J e n se n k aza m i to zro b il
W ic b ra t j w ystroi! L ecz b y a to m oe ty lk o
p r n o .
G d y p o sta w ia d z b a n , chciaa znw o d e j , je d n a k
ad ju n k t, kt ry ch tn ie arto w a, u j j za k u d ate w osy
i zm usi, b y u siad a, k a za je j p i ze sw ej szk la n k i i sp y ta ,
co um ie.
72

M agister, k t ry nie lu b i jej to w arzy stw a, o d p o w ie d zia

w je j im ieniu, e u m ie d o b rz e g o to w a ; w iedzia to z w a s
n e g o dow iad czen ia, o d czasu , g d y u n ieg o suya.
T ak, ale b a ro n o w a n ie d a je m i n ic g o to w a ,
w trcia dzie w c z y n a . Je li w olno g o to w a ty lk o y w n o
d la k u r i w i, to n ie z a jd z ie si d a le j.
R ze k a to z d ziw nym i b o le sn y m akcentem , ja k b y byo
m arzen iem je j y c ia sp o rz d z a n ie d o b re j straw y . W z ru
s z a j c si atw o , zw aszcza, g d y w y p i k ilk a szklanek, z n a
laz m a g ister n a ty c h m ia st s p o s b , b y w y d o b y d ziew czy n
z ndzy, w k t re j ya i je d n o c ze n ie u w olni si o d jej
tow arzy stw a, k t re m u p rz e sz k a d za o :
P o sfu c h a jn o , B u reu s, c zy n ie m g b y p o s ta ra
si o m iejsce k u c h ark i w re g e n c ji? Je s te p rz e c ie dziekanem !
P o m y lim y o tem , o d rz e k a d ju n k t i p u ci
d zie w c z y n .
Go to je s t re g e n c ja ? z a p y ta a M ag e lo n a z n a j
w y sz ciek aw o ci.
J e s t to d o m , g dzie s tu d e n c i ja d a j u s to u k r la ,
o d rz e k m ag ister.
A le tam m o esz si p rz e sp a z m o d y m i p a n am i,
a rto w a a djun k t.
P e rsp e k ty w a ta z d aw a a si n ie stra sz y M ag elo n y ;
p rz y n a jm n ie j m iaa s i g o n o z te j u w agi.
T e ra z m oesz i, kocie, rzek m ag ister i o d
s u n j o d s ieb ie; ale je li si ch cesz d o s ta d o ku ch n i
k r la , to m u sisz w pierw zm y b ru d z sieb ie, w ic m arsz!
P o c z em o b aj p a n o w ie z ac z li znow u p rz y p ija i g a
w dzili o w szy stk ich m oliw ych rzeczach , lecz n ajb ard ziej
0 sw y c h w asn y ch spraw ach.
M ag iste r A ndrzej coraz
b ard ziej folgow a sw em u g n iew o w i, e m u si m ieszka w d o
m u b ru d u i w y stp k u , je d n a k a d ju n k t n a k a n ia d o o d w ag i
1 cierpliw oci, p ro s i g o , b y zaw a r z n ajo m o z s s ia d a m i
i p o z n a o k o lic i je j lu d n o . J e sz c z e ty lk o d w a m ie73

1
si c e d o p ie rw sze g o p a d z ie rn ik a i p o te m b d z ie w olny.
N a st p n ie d a w a m u ra d y i n a p o m n ie n ia, jak m a si o bc h o d z i z c y g an e m ; p rz e d ew sz y stk ie m w in ie n b y o s tro n ie jsz y w te m , co m w i, zw aszcza co s i ty czy p o lity k i
i ta k w raliw ego sam o w ad ztw a.
G d y w reszcie w stali o d sto u , b y u d a s i n a sp o c zy n ek i p rz y szli n a p o d w rz e , s p o tk a li Iw ana, k t ry zaj ty b y o b w i zy w a n ie m n o g i k a sz ta n a .
C e cie u lic h a z ro b ili ze szk a p ? z a p y ta
a d ju n k t obu rzo n y .
Iw an o d p o w ie d zia b e z n am y su , ja k b y z n u t, e J e n s e n w yjeda, k o si s p o sz y i p o n i s, z rz u ci je d c a
i k o p n g o w o k o , ta k e m u sian o p o s a p o fe lc z era.
W ty m do m u , s z e p n a d ju n k t d o p rz y ja c ie la ,
g d y w chodzili n a s c h o d y , w sz y stk o , c o si d z ie je, z d a je
si b y k o m e d j . T o , co te n p a c h o e k w a n ie o p o w iad a , je s t z p e w n o c i k am stw em , lecz n as to n ic n ie
obchodzi!
I w eszli d o do m u , b y p rz e s p a k ilk a gi
tem c h c ia a d ju n k t p o w r c i d o L und.

74

|
S|
,
'
j
J
i
|
J
1
$
I

!
i
'

R O Z D Z IA SI D M Y .
P rz y s z y d n i k a n ik u y , a z nim i g w ato w n y u p a ,
k t ry d o p ro w a d z a w szy stk o d o g n icia. C ay d o m m ie r
d zia, le g jo n y m u ch w y l g ay s i w k u p ie g n o ju , w c ie
ku, w chlew ie; o g r d sta si te ra z ta k w str tn y , e m a
g is te r w ola, jak w izie , p rz e sia d y w a n a b a lk o n ie . J e li
w y ch o d zi z .d zie m i n a p rz e ch a d z k , w y b iera g o cin iec ,
b o ty lko o n b y czy sty ; lecz b y ta k je d n o sta jn y , s u c h y
i p y ln y , e n ie d a w a z g o a o rzew ien ia; d o la su i n ie
chcia, b o rzezim ieszk i c zy n iy g o n iep ew n y m .
U sio w an ie n a w i z a n ia sto su n k w z s sia d am i n ie d o
p ro w a d z io d o p o d a n e g o sk u tk u . P rz y jm o w a n o g o o ty le
u p rzejm ie, ile b y o trz e b a , lecz m ilczano; i p o g a d aw sz y
z m u su sam k ilk a m in u t, w staw a i w y ch o d zi. T eg o , e
c h cia si d o w ie d zie , co m y l o S zw ed ach i je d n o c i
p a stw a, p o w ie d zie p rzecie n ie m g , a oni te n ie m ieli
o c h o ty z d ra d z a si z sw ym i p o g l d a m i. J e d n a k tk w io
tu i c o 'in n e g o p o z a n ie c h c i i c h o d e m w z g ld e m o b c e
g o co to jed n ak b y o , te g o d o j n ie m g .
B y w ic znow u sk az a n y n a sw e w a sn e to w a rz y stw o
i c zu si te ra z n a folw arku, ja k u w i zio n y . J e li m u sia
czasem zej, b y zaw sze n ag ab y w a n y . P o trz e b a m w ienia
k usia g o znow u d o z ad aw an ia si z cy g an em , k t ry , ja k
75

m u si teraz n a jp e w n ie j w y d aw ao , p la n o w a ta je m n ic ze
rz e c z y , rzeczy , w k t re on n ie c h c ia si d a w c ig n .
G d y a d ju n k t o d je c h a, k a za c y g an p o k o rn ie p ro si
m a g istra , b y g o o d w ie d zi n a d o ln e m p i trz e , g d z ie z a m
k n si, b y c h ro n i o k o o d w iata d z ie n n eg o .
L ea n a k u , m ia b a n d a n a oku, a na sto le o b o k
n ie g o s ta o m n stw o flaszek; sk ary si ao n ie n a s tra
c o n e oko, k t re m u k o w y b i. O p o w ia d a, e w a n ie
b y felczer, k ra ja oko i rzek , e m u si p o z o sta sied em
ty g o d n i w d o m u . M ag iste r c z u is to tn ie lito d la n ie b o
ra k a i ob ie c a czciej g o o d w ied za.
P o c z em c y g an p o d z i k o w a m u zar w n o za to, jak
za n ie je d n o in n e. M a g is te r w ie c h y b a, co on m a na m y li.
M ag iste r m n iem a, e m a n a m yli p o m o c , k t re j m u
u y c z y p o p rz e d n ie g o w ieczo ra w alta n ie i n ie z a d a n ie
stety w y ja n ie n ia .
N a za ju trz b y c y g a n n a d w o rz e i m ia w a lta n ie
s ch a d z k ze s ta rsz y m m czy zn o n ie p rz y je m n y m w y g l
d zie; ja d z nim i p i i w reszcie p iew a.
W i c h isto rja z o k iem b y a te k o m ed j! J a k i je d n a k
tk w i p o za te m cel, nie m g m ag ister z ro z u m ie , zw asz
c z a , e k o m e d ja g ra n a b y a ta k n iesy ch an ie n ie z g ra b n ie,
e n a w e t dzieck o z w ie b y si n i n ie d a o .
C zy c h cia w yrw a s i od b aro n o w ej i d o s ta s i d o
w a sn e g o p o k o ju , c zy te c h c ia m ie d o ro z p o rz d z e n ia
c ie m n izb, g d z ie m g b y przyjm ow a ta jn e odw iedziny,
ro z trz y g n to b y o n iem oiw em .
P ew nem n a to m ia st b y o , e p rz y jm o w a o d w ie d zin y
w sw ym now ym p o k o ju . P rze d e w sz y stk iem sta rsz e g o m
czy zn o c h y try m w y g l d zie i ch y tre m o b e jc iu , ro b i c e g o
w raenie skaza ca. M ag ister, k t ry ju teraz n ie s tara si
o n ic z em d o w ia d y w a , o trz y m a w brew sw ej w oli o d c y
g a n a w iadom o , e m cz y z n a je s t p a stw o w y m o g ro d n i
kiem i b d z ie n a d zo ro w a ro b t w o g ro d z ie , sa m je d n a k
76

udziau w nich b ra n ie b d zie. P o n ie w a je d n a k ro b o t*

p o le g a a ty lk o n a zryw aniu c ze re n i, n ie trz e b a b y o n a j
m ow a k r le w sk ieg o o g ro d n ik a z p i c iu se t m arkam i m ie
sicznej p e n sji, b y dozorow a z ry w an ia czeren i m o d sz eg o
o g ro d n ik a . B yo to w ic n ow e i jaw ne k am stw o . Cel
b y p rz e to ty lk o ten , b y c h y try h u lta j m g b a w i n a fo l
w arku p o d p o z o re m , e je s t o g ro d n ik iem .
R w n o cz e n ie zd arzy si in n y n ie o czek iw an y w y p a
dek, je sz c z e tru d n ie js z y d o w y to m aczen ia, n i p o p rz e d n ie
O d w iern em u w y m w io n o n a g le b ez w y ra n eg o p ow odu.
O statn ieg o w ie cz o ru , zanim o p u c i sw e m iejsce, w y p raw i
a w antur i p iew a d rw ice p io sen k i n a c y g an a , n ie u k ry
w a jc , e je st p rz e k o n a n y , e te n p o s ta ra si, b y m u w y
m w iono, p r z e t je st je g o w rogiem . Lecz w trz y dni p
niej zjaw i si w B ogely w o d w itn em u b ra n iu i trak to w a
kilka g o d z in z b a ro n o w i zarz d c . O sta tn i p o w ia d o m i
n a ty c h m ia s t z w asn ej w oli m a g istra , e o d w iern y c h c ia
go w c i g n w p rak ty k i p rz e ciw k o w ad zo m , o k t ry c h
o b a j posiad ali n ieb ezp ieczn e ta je m n ic e. U k ad y z erw ay
si n a to m ia st po k ilk u d n ia c h i c y g an o p o w iad a, e s tra
ci ochot m ie sza n ia si w cudze sp raw y .
W sz y stk o w skazyw ao, zd an iem m a g istra , e zanosi
si n a c o w ielk ieg o . B y ro z p l ta z aw iy w ze, p o s ta
n o w i i za ra d p rzy jaciela, b y d o d a pew noci siebie
h ultajom . W tym celu p o sz e d p o d c z a s p rz e ch a d z k i ran n ej
d o w ia d o m e g o w ierka, k t re g o n a p isy b y y je sz c z e n ie
tk n i te i w y ci, n a jd o k a d n iej ja k u m ia, strza p o p rz e z
oko; p o te m z atar la d y sw y c h s t p w ierkow em i szp ilk am i
i w rci, b y o d c ze k a , co si stan ie.
W dw a d n i p n ie j, g d y b aro n o w a, z arz d c a i caa
c z e la d w yjech ali n a u ro c z y sto ludow , z a p u k a n o d o
w ieow ego p o k o ju m ag istra.
Z a w o a p ro s z i o to w szed b a rd z o s tary czo w iek
z tw a rz b e z z aro stu , b ia y , ja k g ip s , i m a j c y m nstw o77

z m a rsz c z e k i fad w w e w szy stk ich m o liw y ch i n ie m o li

w ych k ie ru n k a c h . W arg i b y ty z ap a d e , g d y b ra k o zbw
p rz e d n ic h i s ta ry z d aw a si u i ssa w asne w arg i, co
n a d aw a o m u stra sz n y w y g l d tru p ie j czaszk i. B y le u b ra
ny, m ia je d n a k zo te fp rz e d m io ty na a c u ch u z eg ark a
i s re b rn e gu zik i u k a b a tu .
W yraziw szy u d a n e z d u m ie n ie , e w id zi o b c eg o , z a p y
ta s tarze c o z a rz d c .
M a g is te r o d rz e k , e . w a n ie w yjecha.
T o dziw ne, b o w ie d zia p rzecie, e p rzy jd ,
m ru c z a czo w iek .
P o te m sk ary s i n a sw e n ieszczcie,
o b e jrz e folw ark u .

e n ie m oe

M a g is te r, k t ry p o w z i n a ty c h m ia s t p o d e jrz e n ie , e
to now a ko m e d ja , o fiaro w a s i o p ro w a d z i g o p o folw arku.
U su n o ta b a rd z o u cieszy a czo w iek a. Z eszli razem n a
d . M a g iste r b y z d ecy d o w an y n ie rz e c n ic, co b y m iao
o b n i y c y g a n a , g d y m ia n o , z d a o si, z a m ia r z a p o re d
nictw em c zo w iek a z tru p i czaszk , w ystaw i n a p r b
je g o z ap a try w a n ia . N a to m ia st p ro w a d z i g o , na p o z r bez
c e lu , d o n a jsa b sz y c h p u n k t w , p rz e p ro w a d z i go o b o k
n a jg o rs z e g o n iech lu jstw a, n ie zw a a j c na n ic p o zo rn ie.
G d y s ta ry k iw a g o w n a d ru in folw arku, lu b m ru cza
na z u p ra w g ru n tu , m ia m a g is te r zaw sze p o d rk
u sp ra w ied liw ien ie , czsto so w o p o ch w ay .
C el s ta re g o zd aw a si b y p o d w jn y : z ar w n o zb ad a
u s p o so b ie n ie m a g istra , ja k te d o w ie d zie si o stan ie
i w arto ci folw arku, g d y k ilk a k ro tn ie w y p a d a z r w n o
w ag i sk u tk ie m ro z g o ry c z en ia, e p o sia d o p o zb aw io n o
w artoci. S t d w y sn u w a s i d la m a g istra w n io sek , e je st
to lichw iarz, k t ry p o s ia d a p re te n s je d o folw arku.
W k o c u z a p y ta o b c e g o , c z y s n a fo lw ark u s to la
r z e i co m a j d o ro b o ty . M a g iste r n ie m g o d p o w ie d zie
78

n a d ru g c z p y ta n ia , zap ew n i je d n a k , e w idzi ich c ay

d z ie p rz y p ra c y .
O d y n ie z n ajo m y si p o eg n a , p ro s i m a g istra , by
n ic n ie rz e k o je g o b y tn o ci, n a co te n ze sw ej stro n y
p ro si, b y n ie ro z p o w ia d a d alej, co m u on p o w ie d zia.
C y g an d a si zw ie i n a st p n e g o d n ia p ro m ien ia ,
b y p o k o rn y , u m iech a si, o k azy w a u p rz e jm o i z a p r o
s i m a g is tra , b y w y p i w a lta n ie szk la n k w ina, c z e g o ten
n ie m g o d m w i.
R ozm ow a z acza si p rz y sto su n k o w o d a j c e m si
p i w inie. N a g le z ja w ia si M a g e lo n a z m isk c ia ste k
n a sm alcu , k t re , ja k tw ierd zia, sam a u p ie k a . M iaa na
so b ie w y c i t n ie b ie sk su k n i , p o d k a sa n z je d n e j s tr o
ny . G dy n ja g ister sk o szto w a ja d a i rz e k k ilk a sw z a
c h ty , p o c h w y c i c y g an s p o so b n o za czub:
M ag e lo n o , p o d z i k u j te ra z p a n u m ag istro w i, on
c i uszczliw i!
M ag e lo n a p o p iesz y a ucaow a r k m ag istra; ten
je d n a k c o fn j , p y ta j c z d u m io n y , co ta p o d z i k a m a
znaczy.
T ak, M ag e lo n a w sz y stk o o p o w ie d ziaa , b o p a p le ,
jak sro k a , rz e k c y g a n .
C o o p o w ie d ziaa ? sp y ta m ag ister, k t re m u b y o ,
jak g d y b y g o p rz y g w a d a n o d o k o w ad a.
O czy w icie, to o sto le kr lew sk im ! rzek m ie
j c si cygan.
A ch tak , o reg en cji! T o b y ty lk o p o m y s; je li
je d n a k d z ie w c z y n a p rzy w izu je d o te g o w ag, c h tn ie j
po lec.
O to m a sz sow o p a n a m a g istra , M ag elo n o ,
pochw yci c y g a n , ja k s d z ia led c z y .
M a g is te r d o z n a n ie p rz y je m n e g o u czu cia, e g o p rz e
ch y trz o n o . By o b ie tn ic sw sfo rm u o w a d o k ad n iej, w o b e c
noci c y g a n a d o d a :

79

 L ecz n ie z ap o m n ij, e m o g ci d a ty lk o p o le c e
nie, a n ie o b ie c u j sam e g o m iejsca; n ie ja je o b sad z a m ,
lecz k o n s y sto rz i to d o p ie ro p o su ro w y m e g za m in ie . Jeli
M agelona n ie z d a egzam inu, je li jej p a n o w ie n ie zechc,
to n ie m a za co d zik o w a, b o sp ra w i jej ty lk o n ie p o
trz e b n y tru d .
T o si ro zu m ie, zau w ay cygan: b o jeli
ty lk o d o jd z ie d o e g za m in u , to sp ra w a w y g ra n a , b o M ag e
lona je s t n a jz r c z n ie jsz k u c h ark w c ay m k ra ju , b o
uczya si g o to w a u sam e g o m a rsza k a pastw a.
W r d liczn y ch u k o n w z n ik n a M a g e lo n a i obaj
m czyni p o z o sta li sam i.
T e ra z z a c z c y g a n m w i o now ym te m a cie , k t ry
go n ig d y je sz c z e n ie zajm o w a, to je s t o p o lity ce. Z C rom v ella, F ry d e ry k a III i K aro la XI, z ro b i je d n a k m ie sza n in ,
a k r la szw ed zk ieg o n ie m g si d o n a ch w a li .
M a g is te r ito ^ u m ia n a ty c h m iast, e c y g an ow ego wie
czoru, g d y o b e cn y b y a d ju n k t, p o d s u c h iw a za k rzakam i;
p o j w m gnien iu o k a , i liczy n a to , e o k o b y o o le
p ion e, b y w ro g a n ie p rz e cz u w a jc e g o n ic z e g o , sk u si d o
ob ra liw y c h w y n u rze , m o e w o b e c n o c i w iadkw , k t
rz y byli ukryci za k rz a k am i. P rz e to w y g o si m o w o k o
rzyciach sam o w ad ztw a, o n ie m ie rte ln y c h zasu g ach , ja k ie
z d o b y so b ie K a ro l X I o k o o p astw a, o w ity ch o b o
w izkach, ja k ie m a o b y w a tel w zg ld em B o g a, k r la i o j
czy zn y .
J e n s e n m u sia z p o lity c z n ej ro zm o w y o w e g o w ie cz o ru
a lb o sy sz e b a rd z o m ao, a n i n ic n ie ro zu m ie, g d y u czy
ni te ra z n a g y z w ro t i aja w sz e lk i.rz d , w szelk z w ierzc h
no, w sz e lk p o lic j . M a g iste r p o z w o li so b ie n a art,
z b ija jc go gru n to w n ie i p ro sz c , b y Czyni r n ic m id zy
w a d z p astw o w , a w y m iarem sp raw ied liw o ci; w p l ta
si w u c z o n e ro z trz sa n ia , m ie sza ra z e m w szy stk ie te m a ty
i szp ik o w a sw m ow a c i sk ie m i i g reck iem i c y ta tam i.
80

C y g an , kt ry b ra t to p o w an ie, d o s ta z aw ro tu g o w y z w y
siku, b y p o j rzecz n ie d o p o j c ia. L ecz m a g is te r nie
io lg o w a , ecz si g n d o zaso b w s w e j w ied zy , d o b y w a
p o szczeg ln e u s t p y z p ra w a w o jn y i p o k o ju G ro tiu sa
i z praw a n a ro d w P u fen d o rfa, re fe ro w a c a tre s aw n e j
ro zp raw y H o b b e sa o o b y w a telu , g d zie sam o w ad ztw o u jte
zo stao w sy ste m . P rzem aw ia z d o b r g o d z in g o sem
S te n to ra i d o p ro w a d z i d o m ilczen ia k a d p r b w roga,
aby m u p rz e rw a . W re sz c ie w p o b la d z u p en ie: n a d
lu d z k i w y siek n a d e n ia b ieg o w i m y li, p o k a za n ia , e r o
zum ie z w izek , u n ic e stw ia g o .
G d y m a g is te r s k o cz y sw ra p so d j, p rz y ta k n cy g an
pochw alnie, b y je d n a k ta k o sab io n y , e z d o a w y g o si
ty lko: W sp a n ia le .
Poczefti n a la so b ie w ielk szk la n k w ina, c h rz k n
y s tara si rip o staw a. L ecz jed y n y m tem atem , k t ry o p a
now yw a, b y te m a t jem u bliski: o b aro n o w ej, o jej cn o cie
i uczciw oci i o h an ieb n em o szczerstw ie, a w reszcie z g u
b i si w k ra so m w cz y m i sam o ch w alczy m w y b b n ien iu
w szy stk ich sw y ch m arn y ch h isto rji m io sn y ch , z k t ry c h
je d n a n ie p ra w d o p o d o b n ie jsz a bya o d d ru g ie j.
M ag iste r, k t ry u w a a d o k a d n ie , k ied y rozm o w a
zm ieniaa b ie g , z ro z u m ia te ra z , e c y g a n p rzez cay w ie
cz r z m ierza w ty m k ieru n k u ; z a o s trz y p rz e to su ch , a
doszli do sed n a.
T ak, d ziew czy n je st d o , je li si m a ty lk o p ie
n i d z e w k ieszen il z ak o c z y c y g a n d u sze w y jan ien ie.
P o c z e m p rz y b ra m in w yszoci, k t r zw yk b y
p rz y b ie ra , gdy c h c ia z d ru g ie g o w y c ig n je g o ta je m n i
ce i po zw o li w y m k n s i sow om :
Z a sto ta la r w k u p i so b ie k a d d ziew czyn!
P o ty c h so w ach n a sta o g ro b o w e m ilczen ie; d alej nie
m g si p o s u n . P rze z chw il m y la m a g ister, c zy n ie
p o w in ie n b y zd em ask o w a n a ty c h m ia st n d zn ik a, czy n ie
C z a n d a la

i.

8!

p o w in ie n b y g o sp o lic zk o w a , b o w te n s p o s b str cz y
w a sn siostr; je d n a k p ra g n z d o b y w pierw z u p e n
p e w n o , co d o sw eg o p o d e jrz e n ia i w tym celu z arzu c i
p rz y n t .
Skoro m w im y o m o d y c h d z ie w c z y n a ch , J e n s e n ie ,
to m u sz w aci p o w ie d zie , e w in ien e m ie oko n a M ag elo n , b y M ats jej n ie u w i d .
C y g an p o c ze rn ia n a tw arzy .
T en g b u r, ten g a g a n , n iech s i n ie w ay
M a g is te r w id z ia ze sw e g o o k n a , ja k M ag e lo n a i p a
ro b e k baw ili s i w je g o izb ie, b ez w tp ie n ia ty lk o si b a
w ili, lecz w g r n ie c ak iem b e z p ie c z n : c h o d z io bow iem
0 to , b y o b a li si w zajem n a k o . N ie b y o k o n ieczn e m m w i w sz y stk o i nie c h c ia d a w a d o z ro z u m ie n ia
w i c e j, n i w iedzia.
M w i ty lk o , e si b a w i, lecz z g ry m o e w y
p a rzecz pow ana, a M ats je s t b ied n y m p aro b k iem .
P rz e k l ta dziew czy n a! J e li m a ju w p a w n ie
szczcie, ja k to je s t p rz e z n a c z o n e m o d y m d ziew czy n o m ,
to m usi to b y p rz y n a jm n ie j le p sz y p an .
N ie b y o ju w tp liw o ci: b r a t ch cia s p rz e d a sio str
le p sz e m u p a n u i to za sto ta la r w l
M a g is te r w ym w i s i zn u en iem i w sta, b y p j
sp a ; p o d z i k o w a za p o c z stu n e k i p o w ie d zia d o b ra n o c .
G d y w r ci d o sw e g o p o k o ju p rz e j g o w strt do
s a m e g o sieb ie, e ze z o d z ie je m i rajfu rem s ied z ia p rzy
sto le . J a k m g w c i g u trz e c h m iesicy u p a ta k nisko?
J a k si to stao , e d a s i w c ig n w sfer, k t ra leaa
ta k g b o k o p o d nim ? J a k m g si zajm o w a lu d m i
1 sp ra w a m i, k t re g o n ic n ie o b c h o d ziy ? B y a to ow a
inertia, k t ra k ad zie s i n a d u s z y , g d y ta iz o lu je si o d
sw e g o o to c z en ia , g d y p o d u g im czasie w alki d o z n a je z n u
enia, z ah am o w an ia p ra g n ie n ia i woli?
S2

G d y p rz e m y la to , co p rz e y , p rz e n ic o w a tam
i z pow rotem , a o sab , z a c z z atom w je g o ro z p rz o n e j
d u s z y p o d n o s i si g o s p o t n e j n a tu ry . Z b u d ziy si p o
p d y , k t re m u sia tu m i p ro k u ; sk rz e p io n e n a d z ie j ,
e m o g o trz y m a to, c ze g o tak d u g o w y rzek a si m u
siay, p o d n io s y si in s ty n k ty z s tra sz liw m o c. O b ra z
d z iew czyny w n ie b ie sk ie j su k n i w y sk o czy , ja k b y z latarn i
m a g ic zn e j: z o b n a o n e m i ra m io n a m i, z w ow ym i ru c h a m i
b i d r i g rz b ie tu . G w atem o d p y c h a b rz y d o t w sp o jrz e
niu, zoliw y ry s k o o u st, b ru d caej oso b y . d z a , b y
o b j j dzik o i zw ierzco , ja k p ie s su k , z b u d z ia si
w nim , zaraz e m je d n a k s tan o w c z e p o stan o w ie n ie nie
w ie d zia s k d p o ch o d zio ! b y jej n ie caow a!
i w y o b ran ia m alow aa m u c ao , ta k ja k m y la
i p ra g n , b y si stao.
C zu, e nie m g b y s z e p ta je j s w m io sn y ch , nie
m g b y n ic rzec, a n i z c z y sw d u sz z jej d u s z , o tw o
rz y w id o k i n a p rzy szo ; m g ty lk o , w id zc, e je s t m u
c h tn , rz u c i jej, ja k su tan , c h u stk i sk in p jd *
i potem w ej w k ry j w k , g d z ie n ik b y nie w ied zia, co
si d z ie je, n a w e t o n sam i B o o k o je g o nie c h ciao b y
s p lam io n em ad n y m o b razem , m y l je g o n a g ab y w a n ad n e m w sp o m n ien iem . N ie, o n i o n a m ieli si ty lk o znale,
ja k z n a jd u j si zw ierzta, b y p o te m ro zej s i znow u.
T a k m y la , e si s ta n ie i ta k m a rz y w nocy!
G d y m a g is te r A ndrzej z b u d zi s i n a za ju trz, b y m o cn o
z d e c y d o w a n y n ie zad aw a s i z M ag e lo n . N ie b y a to
n ie w tp liw ie c n o ta , o trz y m a p rz e c ie w olno o d sw ej c h o
row itej ony; d o w ie d z ia si te n ie d a w n o o w y p ad k u , e
o n aty k a p a n p ro si b isk u p a, b y g o u w o ln i o d p rz y sig i
m aeskiej i o trz y m a p o d a n e p o zw o len ie. Lecz b y o
m u w strtn em w iza si z ro d z in p rz e st p c w . G o rszy o
go, by w ty m sam y m d o m u , g d z ie m ieszk aa je g o ro d z in a ,
83

o b c o w a z in n k o b iet; w reszcie lk a si, e d z ie w c z y n a

n a d u y je g o , b y u k ry sw e p rz y g o d y z in n y m i m czy zn am i.
Lecz ju ta o k o liczn o , e m g zad o w o li k a ce rsk ie
z ach cian k i, e m y li je g o z ajm o w ay si t sp ra w , p o c i
g a a go to te g o , co si nie d a o o m in ; to, e p rz e z cay
dzie m u sia w alczy, b y b ro n i si p o k u sie, spraw io, e
p o k u sa p rz y b ra a o g ro m n e ro z m ia ry . M yl o d ziew czy n ie
usu w a a w sz y stk ie in n e m y li, k c ia je g o zd o ln o s
d z en ia, tum ia p o d e jrz e n ie co d o c y g an a , o s a b ia a c z u j
n o je g o w zg ld em z o liw eg o w ro g a, u sy p iaa g o n ie
p o strz e e n ie w u czu ciu b ezp iecze stw a.
G d y u sy sz a stra sz n y h aas na d o le w stajn i i p o p ie
szy d o o k n a , p a trz y p rzeto o b o j tn ie , j a k c y g a n g ro z i
p aro b k o w i M atsow i i ja k te n w o b ro n ie w asnej p o d n i s
o p a t i w w ciek o ci z a d a c y g an o w i cio s w ra m i . C y g an
u m k n ze stajn i i ro z k a za p a ro b k o w i o p u c i d o m .
Z tym sam ym sp o k o je m p a trz y , ja k M ats zw iz a w
z eek i o d sze d , a n ie zd aw a so b ie ja sn o sp raw y , d la c ze g o
p o sze d . W szy stk o , c o d z ia o si d n ia teg o , nie b u d z io
w m a g istrz e w i k sz e g o z a j c ia , n i n a jo b o j tn ie jsz e z d a
rzenie w iata.
G d y zszed d o c ie p larn i, u jrz a tam zn ik y w z od
g n o ju ; p rz e d n ie k o a b y y z ary te w g lin ie , g d y ad u n ek
g n o ju lea o b o k . G d y b y b y zach o w a ja sn o m y li,
b y b y p rz y p o m n ia so b ie p o d e jrz a n y szm e r n a stry c h u
i z b ad a , c zy k u p a g n o ju n ie k ry je m o e rzeczy , k t re
c h c ia n o zatai.
L ecz m ia o k o ty lk o d la je d n e j rzeczy , a t b y a
dzie w c z y n a . W id z ia j w szd zie, d o k d p rz y s z e d , s p o ty
ka j n a sch o d ach , sp o ty k a n a stry c h u i w id zia d o s k o
nale, e z esch lu d n iaa.
P o o b ie d z ie c h cia m a g iste r w y jech a z d z ie m i, lecz
p o w z z a j ty p rz y g o sp o d a rstw ie zaw id. C ygan k a z a
ty m czasem z a p rz c d o w ielk iej k a ro c y i g d y d z ie c i p o sm u t
84

n ia y , e o m in a je o b ie c an a p rz y je m n o , z a p ro si c y g an
pa stw o , b y p o je c h a li z b a ro n o w d o lasu . M a g is te r nie
o d m w i i n ie b y zd u m io n y , g d y w g o d z in p n iej s ie
d z ia z caem to w a rz y stw e m w p o w o z ie, m a j c p rz e d so b
M ag e lo n n a ty ln em s ie d z e n iu . N ie z g o rszy si te, e
g a d an in a b a ro n o w e j zm ie rz aa d o teg o , b y zw rci je g o
uw ag n a dziew czyn. M a g e lo n a w y trz e sz c za a sw e d o
o o w ia n y c h guzikw p o d o b n e o c zy i stro ia so d k ie m iny,
k t re m ia y b y w dzikiem , lecz s taw a y si ty lk o szerokim
u m ie ch e m , w k t ry m b y o w id a o stre ky, o d s ta j c e od
in nych zbw .
G d y je d n a k u jrza sw e d zieci w tem b ru d n em to w a
rzystw ie, k t re a w g b lasu z an o sio z s o b z a p a c h
z ep su te g o m i sa i w ilg o tn y ch psw , o p rz y to m n ia . G d y
w idzia, ja k lu d zie sp o ty k a n i p o d ro d z e c h ic h o tali z to w a
rzystw a, u w iad o m i so b ie s tra sz n e p o n ien ie. T e ra z d o
p ie ro s p o strz e g , e b a ro n o w a m iaa n a so b ie b ia y k o n ie rz
z k o c ie g o futra z zielo n y m je d w a b ie m i k a p elu sz z czas w
G u staw a I, w ielkie c zu p ira d o , p o d o b n e d o p a ra so la , z o g o
nem k u ry . A c y g a n p a ra d o w a w sw y m ty m k a b ac ie ,
na k t re g o g rz b ie c ie p i d z ie g cio w y c h p alc w zostaw io
lad y ; z ap ew n e p a m i tk a sce n y z M atse m . S zk ap y w y
g l d a y , ja k b y p rz y b y y w p ro st z ta c a m ierci n a k a te d rz e
w L und, a ko a byy z u p e n ie b ru d n e , cho b y o su ch e
i w iecio so ce.
P rze z chw il m y la, b y w y si, p o te m u sp o k o i si
znow u; p rz y p a tru j c si sw y m d ziecio m , z ap o m n ia o otac z a j c e m g o to w arzy stw ie, u d a w a g u c h e g o na g a d a n in
c y g an a . S y sz a teraz ju ty lk o w eso y m iech dzieci, w i
d zia ich o c h o cz z ab aw , g d y s ta ra y si p o ch w y ci je d n
z g a zi b u k o w y c h z w isa j c y ch n a pow z. P o tem m y la
o sw ej d ro g ie j o n ie , k t ra leaa sam o tn ie w d o m u , zam
k n i ta , o b e zw a d n io n a , d la ktrej la to m ija o b e z je d n e g o
d n ia w oln eg o o d b lu . W te d y c z u w sty d i a l i gniew
as

z p o w o d u n ie z aw in io n y c h c ie rp ie , k t re io s m u z ad a w a
i z m u sz a g o zad a w a je in n y m . T ak p e e n b y ty c h u c zu ,
e nie s p o strz e g , i w z s k r c i d o g o sp o d y , g d z ie k u g la rz
ja k i z g ro m a d z i w o k s ie b ie tu m lu d u , g d zie c h o p i ta - '
czy li i p ili p o d b u k iem .
N a g le je d n a li o c k n s i z p o w o d u h aaliw ej uw agi,
k t r pow z o b u d zi! u lu d zi: m iech em i p o h u k iw a n ie m
p o w ita n o je g o p rz y b y c ie .
W y p ro w a d z o n y z r w n o w a g i p rz y k ro c i , p o d n o si
si w p ow ozie, u jm u je le jc e i zaw rac a k o n ie zn w na g o - i
ciniec,
;
P rz e z ch w il b y o c ic h o , g ro n e z ap a n o w a o m ilczenie.
M ag iste r m usia u sp ra w ied liw i si p rz e d b a ro n o w , tom a c z c si, e o b ie c a sw ej o n ie n ie w p ro w ad za dzieci
w w ielkie z b io ro w isk a lu d z i. Z n ie p ra w d o p o d o b n z r cz
n o ci u d a a b aro n o w a, e ro z u m ie i u zn aje cak o w icie
zach o w an ie si m a g istra ; b a, n ie m o g a d o n ach w ali si
je g o o s tr o n o c i.
I ta k p o je c h ali d o d o m u .
e w szy stk o b y o o b m y la n szelm o w sk p so t , to
nie p rz y szo m a g istro w i a n i p rz e z chw il n a m y l; c ay
w y stp w y d a m u s i tak b rz y d k im i w strtn y m , e gw a- ;
tem tu m i w sz y stk ie reflek sje, ro b i si lep y m , g u ch y m i
i zap a m i ta y m na w sz y stk ie n ie m ie w raen ia.
,
G d y d z ie ci p o sz y o s i d m e j w ie cz o re m d o k a , j
co fn si m a g is te r d o sw eg o p o k o ju , b y b y sam i nie m u - j j
sie w idzie n ik o g o z d o m o w n ik w . W ie cz r s ie rp n io w y
b y c ie p y , lecz c iem n y ; z a p a li w iec, z d j k a b at i s ia d
u sto u , b y czy ta k sik . G d y ta k s ied z i n a d sw b o
ta n ik i przew raca k a rtk i, n ie sp o strze g a , jak m y l; b ie g n
o d k a rty d o k a rty , szu k a j c c z e g o , c o b y je m o g o p r z y k u
n ie z n a jd u j c je d n a k n ic z eg o ; ja k trz m ie le , la ta j o d kw iatiffli
d o kw iatu, sz u k a j c ssaw k s to so w n e g o m ie jsc a , a w re sz
c ie o k o je g o p a d a na ro z d z ia o p a rz en iu si kw iatw .

86

T u d o p ie ro zaczy n a p o jm o w a, c o c z y ta i w szy stk o p rz y

b ie ra k sz ta t i barw . T a je m n ic e z ap ad n ia n ia n c g o ,
ja k n c u czn iak a; w szy stk o , o czem w ie i co zna, n a b ie ra
no w eg o in te re su , n a str c z a n ow ych p u n k t w w id zen ia. I k ie
d y czyta, c z u je o n o tw ie ra j ce si n a w p l w y sch e r d a
siy, krew si ro z g rz e w a , g w a to w n y d u c h n a tu ry zaczyna
p rzem aw ia p o t n y m j z y k iem . W sta je w nim d za, p o
p d p o d w jn e g o o d czu w an ia sw ej o so b y , ja k ciao i d u sza
w y st p u j z ciasn eg o w izienia ind y w id u u m , b y o s i g n
w ra en ie ycia w p rz y szy c h p o k o le n ia ch , c h o b y ty lk o
przez k ilk a sek u n d .
C zu, e k to w szed d o p o k o ju , n ie z n a jd o w a je d n a k
czasu p o d n ie o k a z n a d k sik i; zau w ay lekki p o w ie w
w yw oany p rzez k o g o , k to p o ru s z a s i w p o w ietrzu p o
k o ju i o d d y c h a; c zu co c ie p eg o z je d n e j stro n y sw e g o
ciaa, gd zie sy ch a b y o g o s u k ra d k o w y c h k ro k w . O b e j
rzaw szy si, u jrz a M ag e lo n s to j c n a ro d k u w w ietle,
z zoliw em i, n ie b ie sk o -sz a re m i o czy m a, k t ry c h ro g w k a
zd aw a a si cakiem w y p u k , ta k s a b o i niey w o o d b ija y
p ro m ie w iata.
C zeg o c h cesz? z a p y ta m a g ister b e z tch u ; w i
d z ia , e b y a znw w y stro jo n a, m iaa n a so b ie su k n i,
ja k ie z w y k y n o si ty lk o n ie rz d n ic e .
J e n s e n p ro s i b a rd z o o p rz e b ac z en ie, b k a a
d z ie w c z y n a , lecz z b ra k o m u ty to n iu i m am si sp y ta ,
c zy p a n m a g ister nie z ec h c ia b y m u tro c h p o y cz y .
O to jest! o d p o w ie d z ia m a g is te r k r tk o i w sta,
d a j c je j n a w p p e n y p a k ie t.
P o te m m y la chw il, b o d ziew czy n a s ta a je sz c z e
na m ie jscu ; p o w z i p o sta n o w ie n ie , lecz z m ien i je , m
w ic:
P o z d r w J e n se n a i p o w ie d z m u , e o d w r c i
si je s t rz e c z - n ie p rz y sto jn d la m o d y ch dziew czt,
p rz y c h o d zi ta k p n y m w ieczo rem d o p o k o ju m czyzny.
87

P o c z e m u j d ziew czy n za ram i, p o p c h n j ku

d rz w io m i z m ie n ia d w u k ro tn ie z am iar, zanim j w y p ch n .
1 p o te m ao w a , e d a jej o d ej; ale ju b y o zap n o .
D ziew ka je s t dziew k! p o m y la . N ie ta, to in n a;
a n ie b d ja, to b d z ie M atsl J e j b ra t je s t z o d z ieje m ,
a le s n im i p rz y p u sz c z a ln ie b ra c ia w sz y stk ic h d ziew ek
i kto m o e z n a ich d rzew o g en ea lo g ic z n e?
T o z d ec y d o w a o g o co d o n a jb li sz e g o w ieczoru.
W sz y s tk o z d a rz y o i ta k , ja k so b ie p o m y la . L ecz
g d y m in o p ie rw sze u c zu c ie siy i ro zk o szy , n a s t p i stra ch
i w str t. Strach b o sy sz a , ja k zew n trz n a stry c h u co
p o ru sz y o si i u szo u k ra d k ie m ; s t d w nosi, e sz p ie g o
w ano. P o te m w strt, stra sz liw e u czu cie b ru d u , k t re zm y sy
u d e rz y o d o p ie ro , g d y sz m e r u c ic h , u czu cie ta k siln e , e
w szystko b y o z b ru d z o n e, je g o p o k j, je g o c iao , je g o d u sza.
C zeg o ta k b e zg ran icz n ie w str tn e g o n ie b y b y n ig d y u zn a za
m oliw e i d z e je g o z g a s y , g d y je n o p o m y la , co p rzeszed .
L e c z s ta o si i nie m o g o sta si n ieb y em . cis
k a z w ierz i p o u c isk u zw ierz c ao w a o g o , ja k kot; o n
je d n a k o d w r c i si, ja k b y si b a, b y n ie w c i g n n ie
c z y s te g o o d d e ch u .
N a z a ju trz ra n o s p o tk a M a g e io n n a sc h o d a c h . S p o j
rz a a n a o b o j tn ie i on na n i , jak b y n ic n ie zaszo.
B y zadow o lo n y , e sp ra w a n ie p o z o sta w ia adneg
w raenia, ad n e g o n ie p o k o j c e g o w sp o m n ien ia, ad n e j
d z y p o w t rz e n ia , ad n e j sk ru c h y , a d n e g o w y rz u tu .
L ecz p o p o u d n iu p rz y sza M ag e lo n a zn o w u i z ap u k aa
d o z a m k n ity c h drzw i m a g istra .
O tw o rz y i p ro si j , b y n a m io b o sk o d e sz a ; J e n s e u
m g b y si d o w ie d zie o sp ra w ie i w ted y b y a b y z g u b io n a.
O ch, J e n s e n w ie ju o tern, o d p o w ie d ziaa
d ziew czyna i c h ciaa s i w c isn .
88

 N ie w e jd ziesz d o ro d k a! o n a m oja w ezw ie p o

lic ji i b d ziem y n ieszczliw i, rz e k m a g ister w z a
k o p o ta n iu .
Sow o p o lic ja p o sk u tk o w ao z d u m iew ajco szy b k o , b o
d ziew czy n a znika.
W ie cz o re m sied z ia m a g ister z ro d z in u sto u . O tw o
rzyli drzw i i o k n a, b y w p u c i o s ta tn ie w iato w ieczo ru .
J e d z o n o w m ilczen iu , ja k s i c zy n i, g d y s i je st razem
z c h o ry m ; ty lk o k ie d y n ie k ie d y p a d ao p lg o n e so w o .
Z o g ro d u w cisk a si p iew , m u zy k a i krzy k i: b y o to to w a
rz y stw o b a ro n o w e j, k ilk a o s b , k t re ran o p rz y b y y w o d
w ie d z in y i u siad y n a ty c h m iast, b y p i a d o o b ia d u .
P e te m s p a y kilka g o d zin w r d k rzak w , b y p o tem ro z p o
c z u a now o z r w n ro z w i z o c i . Z o k n a sw eg o w i
d z ia m a g is te r g o ci i d ziw i si ich o so b liw y m w y g l d e m .
P a n , g ru b y ja k d o m , z c z e rw o n y m n o sem i krw i n ab ie
ge m i oczy m a, a w je g o to w a rz y stw ie k ilk a d am , o w y g l
d z ie kurew lu b lich w iarek p o y c z a j c y c h n a z asta w . Lecz
m w io n o , e je s t to w o n ica z o n i szw a g ie rk , starzy
p rz y ja c iele ro d z ic w b a ro n o w e j, k t rz y m ie li z a m ia r k u p i
folw ark.
Z nw z b u d z io si p o d e jrz e n ie m ag istra, e p o c h o d z e
n ie i stan o w isk o b a ro n o w e j n ie m o g y b y p ra w d , w k a
d y m ra z ie m u sia b aro n , o b c u j c y z ta k im i, jak ci, lu d m i,
b y p o d u p a d y m , a tak im i p rz e c ie n ie m ieli by ro d z ic e
b a ro n o w e j.
W c i g u d n ia z o sta m a g is te r z a p ro sz o n y d o u c ze stn ic
tw a w p ija ty c e , w ym w i si je d n a k , w id zc, e w szyscy
g o c ie , c z n ie z k o b ie ta m i i d z ie m i, b y li p o d p ic i. O d
tej chw ili je d n a k z au w a y z w o l, c o w ro g ieg o w za^
chow aniu si to w a rz y stw a , c h o n ie d o szo d o ad n e g o
k onfliktu, g d y trz y m a s i w o stro n em o d d a le n iu .
G dy te ra z sie d z ia , ja k m u si zd ao , b e z p ie c z n ie
o sza c o w an y n a o n ie sw ej ro d z in y , d a le k i o d w o ln o p u s z

c zo n e j dziczy, ujrza n a g le , e M ag elo n a w etkna k u d a t

gow w drzw i sali. O c z y je j b y y je sz c z e b ard ziej w y
p u k e , n i zw ykle, i m ia a s i g u p io , ja k p ija n ic a.
C zego szu k a sz? s p y ta sz y b k o , b y z a p o b ie c
sk andalow i.
D ziew czyn a trz y m a a s i m eb li w p o k o ju , z m ie s z a
n in n ie p e w n o c i i z u ch w alstw a w zach o w an iu si, co z a
n ie p o k o io p a n i T o rn er i p rz e strasz y o dzieci.
C zego szu k asz? s p y ta m a g ister g o n o .
D ziew czy n a d o sza d o sto u , g d z ie sied ziaa o n a m a
g is tra spow ita w p o d u szk i; o p a ra si o p o r c z k rzesa,
rzucia zoliw ie w y zy w ajce s p o jrz e n ie n a c h o r k o b iet
i u m ie ch a a si b e zw sty d n ie , ja k b y ch ciaa uy so b ie
z em sty w zg ld em te j k o b ie ty , k t ra w ym ierzya jej n ie g d y
d o b rz e z a s u o n y raz.
P a n i T o rn e r o d w r cia si, zb lad a i zem d laa; lecz
w teje sam e j chw ili p o c h w y ci m ag ister M ag e lo n za ra m i ,
o tw ar drzw i i w y p c h n j na k o ry ta rz ; ta m u p a d a o n a
na k u p k o ci, k t r p sy n a g ro m a d z iy z re szte k b a n k ie tu .
P o te m z am k n m a g is te r drzw i.
Z aledw o d o p ro w a d z i o n d o p rzy to m n o ci, i w y p ro
w ad zi j , g d y zap u k a n o z z ew n trz d o drzw i. D zieci
k rz y k n y ze s tra ch u , w z b u rz o n e caem dziw nem zajciem ,
k t re g o n ie rozu m iay . G d y p u k a n ie n ie u staw ao , p o d sze d
m a g is te r i z ap y ta p rz e z d rzw i, k to tam .
N a ty c h m ia st o d p o w ie d zia c y g a n n a jg a d sz y m g o sem ,
e p ro si o p rz e b ac z en ie, i si n a p rz y k sz a , lecz m a k ilk o ro
g o ci, k t rz y p ra g n o b e jrz e m ieszkanie, a to p o n o d o
zw olona m iao .
M ag iste r u jrz a b y sk u ra d o w a n e g o sz k o d , m ciw e g o
sp o jrz en ia w o k u c y g an a , g d y w p u szcza cztery p o d p ite
o so b y , k t re z z u ch w aem i m in am i, k o rz y stay z sw eg o
ustaw o w eg o p ra w a z a b ru d z e n ia w y n a jm u j ce m u p o d o g i
i z a k c e n ia sp o k o ju d o m o w e g o ch o rej k o b ie c ie.
90

W m a g istrz e w rzao , g d y w id z ia n ie o k rz e sa n y c h b an
d y t w w sz cy c h w o k o o i u d a j c y c h , ja k b y o c en iali m a s
drzw i i okien, g d y z tru d em je n o tu m ili c h ic h o t i w y k rz tu
sili kilka slow , k t re m ia y u w ia ro g o d n i , e p rzy szli tu
isto tn ie w p o d a n y m c elu . T e p o z b a w io n e zn ac z e n ia o dw ie
d z in y m ia y ja k o to w yzw anie i o d c ie zu ch w alstw a i m a
g is te r m u sia zab ra d z ie c i i w y j na b a lk o n , by nie d a
si d o p ro w a d z i d o w y b u ch u g n iew u .
B yo to w y p o w ie d ze n ie w o jn y i w icej je sz c z e, b y o
to o b w ieszczen ie zw y cistw a p rz y p e n e j m uzyce; b o c y g an
p o k a zy w a p o b ite m u i u w izio n em u , e wie d o sk o n ale , i
te n m a zw iz a n e r c e i n o g i, i te ra z sta w ia c k p io n e tn u
b ru d n sw p i t na k ark u . T e n w il si z b lu , p rz y s i
g a je d n a k w sw em w n trzu , e zetrze w ro g a sw eg o , nim
ten g o cakiem zniw eczy, e z etrz e go ra z na zaw sze: za
b ije, n ie tylko z ra n i by sam n ie z o sta zabity.

R O Z D Z IA SM Y .
N a jb li sz n o c s p d z i m a g is te r A ndrzej n a ro z m y
la n iu , w jaki s p o s b m g b y zn iszczy , b e z k a ry i sk u t
k w , te g o szk o d liw e g o zw ierza, k t ry b e z w z g l d n ie ro z k o
s z o w a si w y rzd zan iem za.
By u p i go w p o c zu c iu b e zp iec z e stw a , n ie b y o ju
m ow y; b o c y g a n n ie z n a chw ili z n u en ia p o p racy , w k t
rej m g b y si d a p o d e j , a sto su n e k m i d z y n im i b y
z b y t n a p r o n y , b y p o zw o li raz jeszcze na p o k j. By
je d n a k m c p o d j w alk z takim w ro g ie m , trz e b a b y o
sp ro sta m u w b ra k u u c zu c ia d e lik a tn o c i, n ie lk a si
han ie b n y ch ro d k w , b ez w sty d u w szy w je g o ta je m n i
ca c h , p o d su c h iw a p o d d rzw iam i i w y cig a z je g o b lis
kich p o u fn e w y zn an ia. D o te g o w szy stk ieg o uw aa si
m a g is te r nie z d o ln y m . B y o p rz e c iw n e je g o n a tu rz e p o p e
n i nisk i czyn, zran i sw e p o c zu c ie sam e g o sieb ie, stra c i
s za c u n ek dla sieb ie. Tej w alk i w ic n ie m g p ro w ad zi,
m e ch c c z g in ; u ciec n ie m g , a zan iech a w alk i nie
m ia, b o w w czas z o sta b y n a ty c h m iast p o k o n a n y .
B y H elle czy k iem , k t ry w alczy p rz e ciw b a rb a rz y
cy; w w alce tej m u sia b a rb a rz y c a zw yciy, b o b y
d z ik sz y . B y A rch im ed esem , k t ry p a d z rk i o d a k a,
*ho z p o m o c sw ych rach u n k w m g z a tw o c i s k o n
92

struow a m a c h in ,
w pow ietrze.

k t ra b y

ty s i c e

odakw

w ysadzi

Z e sta w iaj c z d o ln o c i c y g a n a i c z y n i c in w en tarz

je g o d u szy , w y n alaz m a g ister dw a p u n k ty , k t re d o p u s z
czay w alk d u sz y p rzeciw d u sz y , ro zu m u przeciw ro z u m o
wi, bez obaw y, by ten rozum i ta d u sza, k t re s silniejsze,
m u s ia y ulec.
C y g an d zieli obaw p -d z ik u sa p rz e d
niezn an em i przeciw te j o b aw ie szu k a sch ro n ien ia w w ie
rze w m oce n ie z n an e . J e li si je m u , m y la m ag ister,
od b ierze t o b ro n , z b u d zi si je g o s tra c h , o d j ta m u
z o sta n ie w iara w szczcie, i ru n ie zniw eczony. U fno,
ja k te n c zo w iek p o k a d a w a sc e p rzy p ad k u , m usiaa b y
n ie z m iern ie siln a: jak k o lw iek g ro z ia m u n a w . M ich a
g o sp o d a rc z a ru in a, n ie u p ra w ia ziem i, n ie ro b i nic, lecz
lea z otw artem i usty, cze k a j c p ie c zo n y c h g o b k w . C zy
w ierzy w B o g a ch rz ec ija sk ie g o , m a g is te r n ie w ied zia,
lecz n ie w id z ia n ig d y , b y s z e d d o k o cio a; w iedzia n a
tom iast, e m ijo m sw oim , k t ry m o k azy w a c ze re lig ijn ,
p rz y n o si m lek o . T rzeb a w ic b y o w ytrzeb i m ije, z n isz
czy w iar w ich o b ro n , b y stra ch p rzed n ie a sk lo s
p o b i czow iek a d u c h o w y m bezw ad em .
D o d ru g ie g o p u n k tu tru d n ie j b y o p rz y s t p i , je li
go je d n a k si o si g n ie , b y a to pew na m ier. M ieszajc sw
krew z szla c h e ck ro d z in , o trz y m a te n p a rja s no w y d o
pyw w asnej s iy y cio w e j; p o c z u c ie sp o k re w n ien ia si
z w yszem i k la sa m i w p o io w e w y so k ie w y o b raen ie o s o
b ie sam y m ; p k i w ierzy, e k o b ie ta ta b y a t , za k t r
si p o d a w aa , m g g ow w znosi d o g ry . T e ra z je d n a k
by m a g is te r m o cn o p rz e k o n an y , e tkw i tu ta je m n ic a, k t
rej o n n ie zna; b y o z g o a p ew n em , e b a ro n o w a o k am aa
sw eg o k o c h an k a , e n ie p o c h o d zia z g o a z d o sto jn e j r o
d z in y . B y to z b ad a , trz e b a b y o ty lk o c za su i b y stro ci;
bo p rzez k sig i k o cie ln e m u siao s i d o j , jak si m a
spraw a is to tn ie . G d y b y s i je d n a k p o tw ie rd z io p rz y p u s z
93

czenie m agistra, u czu b y si c y g a n o szu k an y m , o b u rz y b y

si, d a b y si u n ie p o ry w c z o c i. K to w ie, c o b y w ten
s p o s b m o g o w yj n a jaw , g d y d w ie tak ie o s o b y z d ra d z
so b ie sw e ta je m n ic e n ie m w i c ju o stracie, ja k by
p o n i s c y g a n w id zc, e z o s ta p rzez je d y n e g o czow ieka
w k t re g o w ierzy, w y w ied zio n y w p o le. J e g o caa sia
y w o tn a o p a d a b y , g d y b y n a d z ie ja , na ktrej zb u d o w a
sw si i ra d o , zg asa.

A czkolw iek w la ty lk o rt d o m lek a m ij, b y w y t

pi szkodliw e stw o rzen ia, b y o je d n a k m a g istro w i A ndrze
jow i n ie m io na d u szy , g d y to u czy n i. N ie m a l tak , jak b y
m o rd o w a lu b k ra d , ja k k o lw ie k n iezw y k o s i m w i, e
si n p . sz c z u ra m o rd u je. I g d y s ta p o tem w sw em o k n i
i c zek a s k u tk u , b y n ie sp o k o jn y .
W trzy g o d z in y p n ie j s ie d z ia p rzy ro b o cie, g d
w re sz c ie u sy sz a k rz y k z c ie p larn i. Iw an o d k ry pierw sz
n iesz c z c ie i p o d n i s ta k i w rzask, e c y g an , k t ry w r
k rz a k w o d s y p ia p ija stw o , n a d le c ia . N a jp ie rw b u rz
zw alia si n a o g ro d n ik a , k t ry p rz y s i g a i z a k lin a si ,
je st n ie w inny. B aronow a, k t ra n a d b ie g a , stra c ia p a n o
w anie n a d s o b i p a k a a . G d y nie zd o a n o o d k ry ze
w n trz n y c h znakw g w atu n a zw ierztach , k t re ju praw i
w ylazy ze s k ry , p o n iew a n ik t n ie p o m y la, e m ije
k t re atw o z ab i k ijem , z o sta y o tru te, zaczli a tw o w iern
lu d z ie p rz y p u szc z a , e p rz y sza z a ra z a n a w e; a sk r
szo o zaraz , to m ia n o p rz e c ie d o czy n ien ia z losem lu
n ie z n a n e m i m o cam i.
T ru p y z o sta y sta ra n n ie zeb ran e , o p a k o w an e w kaw a
w eny i p o n ie sio n e d o d o m u .
P rze z o tw a rte o k n o m g m ag ister sysze, ja k zap a
lano o g ie n a p alen isk u , b y z ap o m o c cie p a przyw oa
m artw e c ia a do ycia.
94

Z d a o si, ja k b y p io ru n w d o m strz eli. L u d z ie b ie

g a li w y stra sz e n i, w szelka ro b o ta u tk n a , s to la rz e w yzierali
p rz e z szy b y p iw n iczn eg o ok n a, a p s y , k t re c h ciay zro b i
so b ie ze m ij b ie siad , z o sta y w r d o g ro m n e g o h a a su
w ygnane i z am k n ite w s zo p a c h i p rz y b u d w k a ch .
J c z a n o i p a rla m e n to w a n o n a d o le w m ieszk an iu , tak
e o b ia d n ie by g o t w i w szy stk o p o p a d o w n ie a d .
T e ra z n ie sz c z c ie n a d nam il T em i so w y
akoczy c y g a n sw e sm u tn e ro zw aan ia. P o te m n ato czy
a n k ie r w d k i i u siad , by p i i p ie w a p ie n i ao b n e.
W k o c u u s ia d a caa ro d z in a u o k n a i p ia.
e cio s u g o d z i c eln ie, to s p o strz e g m a g ister w ieczo
rem , g d y s p o tk a c y g an a , k t ry by a g o d n y , u p rz e jm y ,
p o k o rn y ; nienaw i je g o zczeza, z d ao si, w raz z je g o
w ia r w szc z c ie . L ecz n ie m w i o m ijach ; w sty d zi si
ok aza sw sa b o i w ie d zia, e m a g ister m iab y si
z je g o z a b o b o n u . M w i je n o w n ie o k re lo n y ch so w ach
o sw em n ie z aw in io n e m n ie sz c z c iu i g ro ce j m u z g u b ie .
P o tem zm ie n i n ag le tem at, z ac z o p o w ia d a h isto rje
m io sn e i z aim p ro w izo w a k o m e d j o pan u , k t ry n ie m g
zad o w o li sw ej k o c h an k i, sk u tk ie m czeg o staa m u si
niew iern .
M ag iste r uda!, e n ie ro z u m ie sen su , p o d j je d n a k
te n sam te m a t i u raczy g o h is to rj o p a n u , k t ry m n ie
m a, e o trzym a dziew ic, lecz d o s ta m ia st n iej w ierzbu.
C y g an w y m in cios i o p o w ie d zia, e w onica, k t ry
g o o s ta tn io o d w ie d zi, ch ce k u p i fo lw ark za s z e d z ie si t
ty sicy d u k a t w .
T ak, d o d a p o g a rd liw ie , dla k o n io k ra d a je st ten
folw ark zaw sze jeszcze zb y t d o b ry .
M a g is te r p u ci! k am stw o p azem , ale sw ko .k o n io
k ra d p o z o sta o m u w p a m i ci, b y m u si p rz y d a p n ie j.

95

W ty d z ie p n ie j p rz e sz u k a m a g ister w n a jw i k sz e j
ta je m n ic y ksig i k o cie ln e i d o w ie d z ia si, e b a ro n o w a
iw an o ff p o c h o d zia z z g o a n ie sz la c h ec k ie j ro d z in y Iw arsso uw ; e o jc ie c b y zw y k y m lich w iarzem i w a c ic ie lem
d w u lu p a n a r w w K o p en h ad ze, e m a tk a b y a n ie rz d n ic .
B yo to n iem al, ja k b y n ie d o w ie d zia si n ic z eg o
ow ego, g d y k sid z i s d z ia p o tw ie rd z ili te d a n e . M u sia o
tak by. m n ie m a teraz, m im o l e w tp i o w szy stk iem ,
z w y j tk ie m . w i te g o lu d u . T a k a m io b ru d u , k a m
stw a, z a b o b o n u n ie m o g a istn ie w ro d z in ie , k t ra z p o
k o le n ia w p o k o le n ie b y a k szta c o n a ; w ielk ie im i zw y k o
stw arza w ielk ie c zy n y , lu b u szla c h e tn ia m y li i u czu cia,
kaza p rz y n a jm n ie j d b a o w asn o so b . I g d y szla c h e ck i rd
p o d u p a d w ew ntrznie, b y zw ykle ju p o d k o p a n y g o s p o
d a rc zo ; co tu p rz e cie n ie m ia o m iejsca.
G d y m a g is te r A ndrzej zajm o w a si te m i b a d a n ia m i,
i g w c i g u ty g o d n ia , k t ry ty m c z ase m u p y n , zau w a
y, ja k c y g an u tra c i z au fan ie d o sieb ie i n ie sp o k o jn y
sw j p o p d d o czy n u . L ea p rz e w a n ie w r d k r lik w
na d a c h u w ychodka i g rz a si w so cu , p a li lu b spa.
C ze m u o b ra to w a n ie m ie jsce , b y o tru d n o p o j ; m o e
to je g o p o u d n io w krew n ci siln y ar p y t m ie d z ia n y c h ;
lu b te p a rja so w je g o n a tu r p o c i g a zap ach p rz y p o m i
n a j c y zg n iliz n , k a i o d p a d k i. W m iar, ja k ro sio jeg o
stra p ie n ie, na io lw a rk u szo w sz y stk o z p ieca n a eb . P is
klta g in y m asam i z g o d u i b ra k u p ie l g n o w an ia i p zg n ie
ie ay w o koo n a ziem i. P s y g o n iy k u ry i k a cz o ry i k ra
dy so b ie tu i w d zie co n a b ie sia d . O w ce c h o rz a y , bo
lee m u s ia y w w asn y m b ru d z ie , k t ry n a g ro m a d z i si
na o k ie . N ik t n ie d a w a im w ody a n i p ro w a d z i n a p a st
w isko.
O g ro d n ik , p a ro b e k i sto la rz sied z ie li w cze re n ia ch
i uli, u z b ie ra li p e e n k o sz, k t ry m ian o p o n ie n a targ ,
lecz z o sta n a m iejscu , a w szy stk ie ja g o d y p o g n iy .
96

T y m cz a se m r si c h w a st w o g ro d z ie i ro z siew a n a
siona, m noyy si m u chy, cay d o m ro z p rz g a si i u p a
d a . N ie k ie d y o trz sa si cy g an , b y w y rzd zi ja k z o
liw o, k t ra m o g a gniew a lo k ato r w ; p d z i n p . w ilg o tn e
p sy w g r i na d w ieo szo ro w an em i sch o d am i; rz u c a
k o c i i o d p a d k i d o k o ry ta rz a ; w p u szcza k ury d rzw iam i;
c zy n i n ie p o trz e b n y h a a s w no cy i sz c z u p sy n a m le c z a
rz a lub listo n o sza m ag istra.
S kutkiem te g o m a g ister A n d rzej siw ard n ia sto p n io w o
tak, e te ra z p rz y st p o w a z ro zm y sem d o d ania d ru g ie g o
strz a u , w stanow czym zam iarze, by z ato p i n iep rzy jaciela.
D o w y k o n an ia te g o p la n u o b ra i M ag elo n , k t re j
w ro g ie u sp o so b ie n ie u a g o d z i d o b re m i o w y ; b y o to tem
atw iejsze, e d z ie w c z y n a d o z n aw a a z e g o o b e jc ia ze
stro n y b ra ta i rzek o m ej b aro n o w ej i yw ia w zg ld em tej
s ta tn ie j d z ik nienaw i.
G dy M ag e lo n a otrzy m aa p o trz e b n e w iad o m o ci, b y a
z s e rc a ra d a ; o to z y sk a a s p o so b n o , w y w arcia w sp an iaej
z em sty n a b a ro n o w e j, k t ra d o z n aw a a u p o k o rzen ia, ja k te
na b ra c ie , tra c cy m p o z o rn y b lask , k t re g o uyw a, by
o k azy w a ro d z e stw u sw w y szo .
W y b u c h n a s t p i p e w n eg o p i tk u w ieczo rem ; m a g is
te r s ied z ia u sw eg o o k n a i su ch a , ja k z acza si scena
i w y b uchna ja sn y m p o m ie n ie m . B aro n o w a, a lia s p a n n a
lv a rsso n , staa u o k n a i w y jm o w aa m artw e czyyki z k la
tek, g d y J e n s e n w szed d o p o k o ju .
C hw ila ciszy; potem m w i p an n a:
C , P io trz e, p o je d z iesz i ju tro do m ia sta k u p i
zapasy?
N ie, o d p e w ia d a c y g a n m u sisz to sam a z ro b i.
Z a c o m am k u p i ? D o stae p rz e cie w sz y stk ie
m oje p ie n i d ze l
D o stae m ? C o d o s ta e m ? Ile d o sta e m ? em s i
d la c ie b ie zap raco w y w a latam i i d n iam i, co o trz y m a a
C z a n d a l* . -

7.

m o je ro d zestw o , k t rz y b y li p a ro b k ie m i d z ie w k b e z
z a p a ty ?
T e ra z zacza d z ie w ica . M w ia p g o d z in y , ju to
k rz y c z c , ju to p a c z c , ju to k ln c .
C y g an s ta ra si k ie d y n ie k ie d y d o j d o so w a, a le
d a re m n ie . W te m p o rw a si, w y p a d n a d w r i z atrz a sn
z a s o b drzw i. P o tem w r ci znow u, w y b u c h n stru m ie
nie m s w , z k t ry c h ty lk o n ie k t re m ona b y o z ro zu m ie:
w szeteczn ica, kurw a, lichw iarz.
P o te m p a n n a w c ie k a a s i p g o d z in y , w c i g u
k t re j m a g is te r n ie m g n ic sy sz e p r c z b um ! bum l
d rz w i,'g rz m i c e g o z d ali, ja k s trz a y arm atn ie, g d y c y g a n
ja k w a rja t w y b ie g a i zn o w u w raca.
P o te m w ezw ano M ag e lo n . N a jp ie rw z o sta a sp o liczk o w an a p rzez p a n n , p o te m p rz e z c y g an a . N ie p o d d a a
s i je d n a k , lecz o d d a a salw , k t ra p rz e n ik n a c a y dom
i sy sz a n a b y a w o g ro d z ie p rz e z lu d zi, k t rzy stali za krza
k a m i i p o d su ch iw a li.
1 teraz w y n u rzy y si h is to rje z d aw niejszych czasw ,
g d y o jc ie c i m atk a c y g an a b a w ili n a fo lw ark u ; o b w in ia n o
si w zajem o k rad zie k o n i, o ro z b ija n ie sk rzy , o n a ru
s z e n ie c u d z e g o g ro sza, so w em , o w szystkie m o liw e p a rszystw a.
G o s c y g a n a nie d aw a si ju sy sze; z d a o si, e
zn ik .
S c e n a z ak o czy a s i tem , e M ag elo n a z o staa w y
g n a n a z d o m u , u ty tu o w a n a p u b lic z n niew iast, o b w in io n a
e o b c o w a a ze w szy stk im i m czy zn am i w folw arku (m a
g is te r z o sta w y cz o n y ). M ag e lo n a zab raa sw o je m a n a tk
i posza.
J a m a lisia z o sta a w y sad zo n a i g w n y s trz a o s i g n
p o d a n y skutek.
Z a d o w o lo n y ze sw ej ro b o ty , k t r u z n a za d o b r
p o sz e d m a g ister do k a i s p a p o raz p ierw szy o d d u

sze g o c za su s p o k o jn ie . T e ra z m o c w ra a b y a sta rta i m iaa

ty le d o czy n ien ia z w asnem i u o m n o ciam i, e p o z o sta w i
g o w s p o k o ju .
N ie w ied zc o tem , p o d j on sw j w ielki ata k w c z a
sie, k t ry by szczeg ln ie o d p o w ie d n i, b y w nie zn iszczen ie
w o b z n ie p rz y ja c ie ls k i. N a zaju trz bya n ied ziela; m u sia n o
te d y d a w y p at i k u p i z a p a s y na p rz y sz y ty d z ie . C io s
w ic u g o d z i w sam o ciem i, p o d kt rem p raco w a w ysi
lo n y j u t i z g o r c z k o w a n y m z g . U ciskow i, k t ry n a p ie
r a z kilku o d ra z u stro n , c y g an n ie m g si op rze, p rz e to
w p a d w cak o w ity n ie a d i b y o b y p o nim , g d y b y n ie
p rz y sz y m u w p o m o c m o ce, k t ry c h sam p rz e cie p rz y
zw a n ie m g .
G d y m agister- A n d rzej n a z a ju trz p o scen ie z sz e d na
podw rze, so o tk a o g ro d n ik a , kt ry w y g l d a b a rd z o w zb u
rzony i z d a w a si sk o n n y o tw o rzy serce . A e m a g ister n a
z aju trz c h c ia u sy sz e , ja k i sk u te k m ia je g o p o c is k i uw aa,
e n ie b e zp ie c ze stw o m in o , sp y ta, czy o g ro d n ik nie s y
s z a w czoraj w ieczr h aasu .
T a k , sy sza i m u si p rz e strze c p a n a m ag istra p rz e d
b a ro n o w i cy g an e m ; sk o ro si te ra z o k a z a o , c o to za
lu d z ie , n ie m a sk ru p u u , b y o p o w ie d zie , e p e w n eg o razu ,
g d y p a n a m ag istra n ie b y o , c y g a n i b a ro n o w a w am ali si
d o je g o p o k o ju i faszyw ym i k lu c z am i o tw o rzy li je g o
s zk a tu .
M ag iste r ro z g n ie w a si i c h cia n a ty c h m iast i d o
s d z ie g o , lecz o g ro d n ik p o w strz y m a g o i sp y ta , c zy n ie
sy sza, e tej n o c y s k ra d z io n o p ew n em u ssia d o w i k o n ia.
M a g is te r n ic o tem nie sty sz a t i d o w ie d zia si te ra z
o bliszy ch szczeg ach .
G d y M ag e lo n a p o sza d o g o sp o d y , b y n a j w z
d o ja z d y d la sw o ich ro d zic w , o g ro d n ik i p a ro b e k o d p ro
99

w adzili j, b o b y to ciem n o . P o sz li w ic razem w ielkim

goci cem i d o sz li a d o c h o p sk ie g o folw arku, g d z ie
w an ie z pola u k ra d z io n o k o n ia, g d y u sy sz e li za s o b
o stro n e kroki i w row ie p rz y d ro n y m zo b ac z y li c y g an a .
By p rzeb ran y , m ia k a p e lu sz n a su n i ty na o czy i n i s
w rce c za rn y p rz e d m io t, k t ry z d aa w y g l d a ja k b u t.
O d w r c ili si d o n a ty c h m ia st p lecam i i u d ali, e go nie
sp o strze g li. Lecz sy szeli g o , p k i n ie doszli d o g o sp o d y ;
tam znik.
O g ro d n ik , k t ry w n o c y n ie s p a , sy sz a tym czasem ,
ja k cy g an w rci o p ie rw sze j n a folw ark i k a za o sio d a
d w a w ierzchow ce, dla sieb ie i d la p aro b k a, k t ry m ia m u
tow arzyszy. Bya trzecia, g d y c y g a n pow rci; je d zi
z p a ro b k ie m do W id a la, m ie szk a n ia ro d z ic w i p ow iz
tam n a g rzbiecie konia r n e d ro b ia z g i, k t re zap o m n iaa
je g o sio stra .
G d y w rci, ro z k a za p a ro b k o w i m ilc z e
o w ycieczce, p ra w d o p o d o b n ie w tym celu, b y w an ie m
wi! o te m , co te on uczyni.
G dy m ag ister u sy sza to o p o w ia d an ie, nie o d p o w ie
d z ia nic, nie z d ra d zi, co o tem m yla, lecz p o s z e d do
sw ego p o k o ju . W p d ro g i z a w r ci je d n a k i o b ra d ro g
d o c h o p sk ie g o folw arku, g d z ie u k rad zio n o ko n ia. Id c
tam , p rz y p o m n ia so b ie ro n e p o w ied zen ia c y g an a i kilka
zd arze ; w szy stk o u tw ie rd z a o g o w w ierze, e z o d z ieje m
n ie je s t nik t in n y , ja k Jen sen .
Z pocztkiem lata o p o w iad a J e n s e n z p rz y je m n o ci
h isto rj o sk ra d zio n y c h k o n iach ; szc z eg ln ie w y czerp u jco
ro z w o d z i si, e tem u sam e m u c h o p u u k rad zio n o k a sz ta
na. C y g an w sp o m in a o sztu czk ach , ja k ich s i uyw a, by
z m ie n i sk ra d z io n e k o n ie d o n ie p o z n ak i; ro b i si n a c i c ie
n a czole i k o d o staje strzak i. M a g is te r p rz y p o m n ia so b ie
te ra z , e y p rz e d m iesicem b u a n e k m iai n a g e n a cic ie na
czole, c h o ' n ik t nie m g z ro zu m ie, kto to z ro b i, ani
w ja k im to s ta o si celu. W reszcie p rzy p o m n ia so b ie

100

m a g ister odw iedziny ro stu rc h a rz a w o w n ie d z iel : bya

to szc z eg ln ie w y m o w n a o k o lic z n o .
W szy stk o zg ad zao si i w sk a z y w ao na to sam o
w szystko, z w y jtk iem cicia na czo le b u a n k a , co zdaw ao
si n ie na le e do rzeczy. P o co z ro b i to cicie? C zy
i ten k o b y u k ra d z io n y i m ia by nie d o p o z n an ia, by
m g go sp rzed a? K o ten m iat t o so b liw o , e nie
m g c h o d zi, lecz m u sia zaw sze g a lo p o w a ; s p o strz e g to
m a g ister, g d y p ew n eg o razu je d z i z cy g an em do L an d sk rona. J e n s e n ch cia ten z y n aw y k ko n ia w y tom aczy
fem , e z o sta zn aro w io n y p rz e z m leczarza. M agistrow i
w y d a to si p ra w d o p o d o b n ie jsz e m , e ta p rz e sa d n a szy b k o
p o c h o d z ia std , e w o n ica b a si, e z w ierz p rz y p o
w o ln iejszy m k u sie m o g o b y p o d le g a , n ieb e zp ie c zn e m u
b a d a n iu .
ja k k o lw ie k rzecz si m ia a , sp ra w a co n a jw y ej s t a
w aa si p rzez to je sz c z e'za w ilsz . P rze d e w sz y stk iem c h o
d z io o to , b y zd o b y m a te rja ! dow odow y. By g o zd o b y ,
zw iedzi m a g is te r te ra z p o le, s k d k o zo sta sk ra d zio n y .
Z nalazi w n et m iejsce u row u, g d zie ko z o sta p rz e
pro w a d z o n y i s i d w p rzeciw n y m k ieru n k u z ac i g n i ty do
B ogely. Tej o statn iej o k o liczn o ci n ie p rz y p isy w a je d n a k
m a g ister a d n e g o z n aczen ia, b o sztuczka b y a zb y t lich a.
P o te m z n alaz na koniczy sk u d z iu r p o p alu , d o k t
re g o zw ierz b y o p rzyw izane; w y n alaz la d u k ra d z io n e g o
kan ia w rd in n y c h lad w k o sk ich i o d k ry od cisk , k t
ry n ogi z o d z ie ja w y to czy y w w ilgotnym g ru n c ie . W ielk a
zw yka s to p a z b a rd z o sz e ro k p o d eszw . L ecz w r d
tych ladw z n alaz in n e i g b sze, re g u la rn ie w ycin ite,
za re g u la rn ie , b y m o g ty p o c h o d zi o d s t p czow ieka, c i
g n c e g o za s o b konia; a co g o rsz a, w szy stk ie te lady
z ro b io n e b y y tym sam y m p raw y m butem , w ic w pew nym
zam iarze w p ro w ad zen ia w b d ; te n b u t z o sta p rz y n ie sio n y
i p o d o b n e g o n ie z n alezio n o b y z p e w n o c i w d o m u zo-

d z ie j, g d y b y p rz e p ro w a d zo n o d o m o w rew izj. I p atrzaj.

N a sab o strato w an ej k p c e k o n iczy n y s ta b u t, p o z o s ta
w iony, ja k o zw o d z c e c o rp u s d elicti.
N a jg u p ie j n ie b y o to p o m y la n e; kto inny, ni m a g is
ter, b y b y si d a zw ie, lecz on sysza przecie w anie,
e c y g an , o statn ieg o w ieczo ru , sk ra d a si w zdu ro w u
z ciem nym p rzed m io tem , k t ry w y g ld a, ja k but. By
iitni n ie d a li si w b d w p ro w ad zi, w zi ow o c o rp u s
i o d rz u c i d a le k o p recz; p o te m p o o y si n a zie m i
i z d j z p o m o c p rz y n ie sio n ej z s o b siark i odlew w a
ciw ego lad u . T en o d lew sch o w a d o k ie sz e n i i p o s z e d
do do m u .
G dy w rci d o d o m u , u d a, e z g u b i scy zo ry k i s z u
ka g o p o d ro d z e o g ro d u , a z n a la z p o d a n y la d sto p y ;
r w n ie z niej z d j odlew . O b a k szta ty z g a d z a y si
z s o b we w szy stk iem , naw et w tem , e d ratw a z lew ej
stro n y p ucia i w k szta c ie u szk a w bia si w sk r p o
d eszw y .
A w ic to sto p a c y g a n a o d b ia si na k o n ic z y sk u ,
gd zie u k ra d z io n o k o n ia ergo... Jak to ? C zy tem sa
m em b yo do w ied zio n e, e c y g a n u k ra d konia? N ie, b o
m g p rzecie ta k e p rz e d m ag istrem b y ta m , b y
zw iedzi m iejsce; rw nie la d m ag istra m ona b y o p rzecie
znale te ra z n a k o n iczy sk u , a je d n a k on k o n ia nie u k rad .
J a k m ia cy g an o w i d o b ra si d o skry? J e d y n y m
d o w o d em , kt ry p o licja u zn a, b y o b y to , e z n ale z io n o b y
k onia w p o s ia d a n iu z o d zieja. L e c z i to m g b y zo d ziej
w y to m a c zy tw ierd zen iem , e zaj w olno w czceg o s i
konia. I z p e w n o c i nie z n alez io n o b y k o n ia w stajn i
c y g an a , m oe n a to m ia st w stajn i w onicy z H elsin g b o rg u ,
a m oe i n ie tam .
M ag iste r p o stan o w i p rzeczek a trz y d n i, zastan o w i
si n a d sp ra w d w ie n o ce i p o te m z ab ra si d o d ziea.

102

P ie rw sz eg o d n ia n ie w idzia cy g an a ; m w iono, e
w y je ch a . D o p ie ro d ru g ie g o d n ia ran k iem p o k a z a s i i to
na d a c h u d o m k u , s trz e la j c g w ato w n ie z b ic z a, ja k b y
c h c ia do gb i o d czu sw w ad z n a d zw ierztam i, w czc em i si po p o d w rzu . W zb u rzo n y i p o d c h m ie lo n y ciska
ciem ne, w yzy w ajce sow a, z razu ku o k n u b a ro n o w e j, p o
tem m a g istra . P a d a y sow a o lisie, k t ry w y ch o d zi p o lo
w a na k u ry , lecz z o sta je w y w ied zio n y w pole; o u c zo n y c h
panach, ktrzy n ic w icej nie w idz, n a d k o n ie c sw eg o n o
ka; k t rzy w y o b ra a j so b ie, e w ie d z w szy stk o , lecz n ie
w ied z tyle naw et, ile b ru d u p o d p azn o k ciem ; sow a o k u r
w ach i lich w iarzach , ktrzy sam i c h rz c z si n a h ra b in y
i b a ro n w , ale n ie m aj n aw et czy stej n itk i n a c ie le; o m a
ych ludziach , k t rzy m o g b y te w ielkim i, je li zech cP o te m y k n z b u te lk i i z ac z n a cale g a rd o p ie
w a: Ja je stem h ra b ia L u k s e m b u rg , k t re j to p ie n i m a
g is te r n ie sy sz a ju o d m iesicy . P rzy kadym w ierszu
trz a s k a z b icza i ta c z y n a m ied zian y m d a ch u , k t ry d u d
ni p o d je g o c i a re m i ch w ia si.
M a g is te r s ta ra si d o j , co to zu ch w ae zach o w an ie
si m a zn aczy . W pien i c y g a n a tk w i try u m f i d u m a
zw yciska, a je g o b ezc z e ln e w yzw anie w sk azy w ao , e
m n ie m a , i p o k o n a w roga.
P niej, w dzie, w id zian o c y g a n a s ied z c eg o w a lta n ie
i p rz y g ry w a j ce g o na k a ta ry n c e w szy stk im o m iu psom , k t re ;z g ro m a d z i w o k siebie; w ieczo rem z ro b i p a n n ie Iv arsso n
b u rz liw sce n , krzy cza p rzez c ay kw an d ran s, trz a sk a
drzw iam i, tu k szko i p o rc e la n . A g d y n a d esz a n o c , w y
p ra w ia w g rz e na stry c h u straszn k o m ed j, s trz ela m is
kam i, ta c zy na elazn y ch d r g a ch , ro z b ija m e b le
w szystko, by p o d ra n i m a g istra i w c i g n g o w k tn i .
G d y w re sz c ie si z m czy , w y szed na k , z a e g
to rf i chw ast, k t ry m ia b y s p a lo n y , p o m ien iem i p o o
y s i , o to c z o n y p sam i, b y s p a na w ieej o d ro sy c e.

103

M ag iste r A ndrzej n a to m ia st n ie m g z asn ; im d u

ej je d n a k w alczy z b e z s e n n o c i , tem siln iejsze staw ao
si je g o postan o w ien ie, b y p o d j ofenzyw p rzeciw z o
liw em u w rogo w i. I g d y n a sta o ra n o , u b ra s i i p o s z e d
d o sd z ie g o , by zro b i d o n ie sien ie na m ie szk a c w d o m u
p rz y n a jm n ie j za to, e u y li faszy w y ch kluczy.
P rz e s z e d buk o w y la s i d o s z e d d o ciek i w ierk o
wej. g d y k rz y k sro k z w r c i je g o u w a g n a w ierk , k t ry
su y za tab lic. W la z w g sz c z i o d k ry w net drzew o;
w k o r je g o w cita b y a now a fig u ra; co fig u ra fa o z n a
c za a , n ie m g ju z ro zu m ie. W sz y stk ie daw ne zn ak i
b y y s tarte , n a to m ia st w y rz e za n o lisa , k t ry k ark iem tak
s iln ie u w iz w p tlic y , e j z y k w y laz m u z p aszczy.
Lisem m ia b y b e zw tp ie n ia sam m a g ister, s d z c
p o z w yciskim ta c u i z u ch w a y c h m o w ach c y g an a.
I teraz g n a a g o c iek aw o d o d o m u s d z ie g o , by
d o w ie d z ie si, ja k s ta y sp raw y . L ecz z b li a s i d o
2 pew nym n ie p o k o je m , b o w sz y scy sd z io w ie w z d o b y te j
prow incji b y li d u czy k am i. B ya to u p rz e jm o rz d u ,
by p o d b ic i nie yli w u staw ic z n e j obaw ie p rz e d sam o w o l
ny m i n ie sp raw ie d liw y m w y m ia re m sp ra w ied liw o c i; r w
n ie b y o rz ecz n a jw i k sz e g o z n aczen ia, b y s d z ia o b z n a jo m io n y by g ru n to w n ie z jzy k iem lu d n o ci, i b y m g
z ro z u m ie i o s d z i z m ie n n e o d c ie n ie k a d e g o so w a.
W y sz e d z la su i z b li y si d o w si, g d z ie m ie szk a
s d z ia , g d y c y g a n w y p a d z u lic y w iejskiej n a sw ej b u an ej szk a p ie , ukoni si z z w y cisk o d u m n y m u m iech em
i m a g istra , k t ry n ie m g n a c za s u s t p i n a b o k , o b ry z g a
b io te m g o ci c a ,
j
Z e p rz e cz u c ia d r c z y y m ag istra, g d y b ra d o rki
'
k o a tk u drzw i sd z ie g o . J e s z c z e sta si sm tn iejsz y ,
g d y sd z ia p rz y j go ze z d u m io n e m i n ie u fn e m o b liczem
i w prow adzi! d o n isk ie j, c za rn o u m e b lo w a n ej sali, k t re j
104

c a t p rz e strz e zajm ow ay dw a w ielkie sto y . P a n o w a o

tam p rz y g n ia ta j c e g o r c o ; ja k b y c h c ia w y p u c i tro c h
eie p a, otw ar sd zia drzw i d o ssie d n ie g o p o k o ju , w szed
tam na chw il i w r ci znow u.
P o p ro si m a g istra , b y u siad , m u sztro w a go o d st p
d o gw , ja k b y p o r w n y w a g o z o p isam i, k t re m u p o(lano i w yo b raen iem , k t re so b ie o od w ied zajcy m w y tw o
rz y . J e d n a k n ie rzek n ic, je n o c ze k a sp o k o jn ie , a m a
g is te r m w i z aczn ie.
W reszcie te n z ab ra g o s , b a rd z o o cig iw ie, b o b a
si uw ika w sp rz e c z n o c i i rz e c zb y t w iele; b y ! ty lk o
n a to p rz y g o to w a n y , e sd zia sta w ia mu be.dzie p y tan ia;
w te d y o d p o w ie d zi w y n ik y b y sa m e p rz e z si.
P rzy c h o d z , zac z , b y p o sk ary si na
m ego g o sp o d a rz a , z a rz d c J e n s e n a z B g ely , k t ry p o s t
p i w z g ld e m m n ie n ieu czciw ie.
Z am ilk, b y z o sta zap y tan y m , lecz n ie n a st p io a d
ne p y ta n ie , ty lk o sk in ie n ie gow y, k t re w zyw ao g o , b y
m w i d alej.
D o szo d o m o jej w iad o m o ci, m u sia c i g n
dalej, e lu d z ie , u k t ry c h m ie szk a m , w am ali si do
m e g o p o k o ju i faszyw ym i k lu czam i o tw o rzy li m o j s z k a
tu...
Z am ilk zn o w u . M ina s d z ie g o b y a n ie z m ien io n a,
o b o j tn a , ja k b y u sy sza co , o czer ju w iedzia.
I o to , m u sia k o c zy m a g is te r, m am za
m ia r o sk ary ich o w am anie.
S d z ia cze k a p rz e z ch w il, p o te m sp y ta:
C o p a n u u k rad zio n o ?
N ic m i n ie u k ra d z io n o l m u sia od rzec m ag ister;
b o n ie m g p o w ied zie, Ze w y k ra d z io n o m u tajem n ice;
.tern sam em b y b y si p rzecie sam w yda, e p o s ia d a n ie
b e z p ie c z n e tajem n ice.
C?.y ma p a n w iad k w ? sp y ta sd zia.
105

 O g ro d n ik u trz y m u je , e ro d z e stw o z a rz d c y Je n s e n a op o w iad ali mu o tern.

W ic ty lk o p lo tk i; b o ro d z e stw o n ie je s t w iad
kiem . N ic n ie u k rad zio n o , n iem a w iad k w , n ie m a w y a
m a n e g o zam kul W ic nic, a na p o d staw ie n ic z e g o nie
m o g w yda w yrokul
M ag iste r sie d z ia i sz u k a sw ej sk arg i, k t ra tak by*
zd m u c h n ita , e nie p o z o sta o p o n ie j lad u . L ecz w net
op rz y to m n ia ; zn ajd o w a si w n iek o rzy stn em w ietle, b o
w n i s le u z asa d n io n sk arg ; b y n ie o d e j , ja k zlan y w o d
p u d e l, p o stan o w i w ej g b ie j w s p r a w /
C zy m y li p a n , p a n ie s d z io , e ten J e n s e n je s t
g o d n y m zaufan ia czow iekiem , s to j c y m p o n a d w szelk iem
p o d e jrz e n iem ?
Jen se n by! c z sto p o d e jrz a n y , le c z u m ia s i Zawsze
o c zy c i , o d rz e k sd z ia z n a c is k ie m .-T a k te d o n ie
s io n o , e je st p o d e jrz a n y o p o p e n ie n ie o statn iej k rad ziey
k o n ia . L ecz c o rp u s d e lic ti, b u t p rzez zo d z ieja z g u b io n y ,
n ie z g a d z a si w cale z je g o n o g ; d a le j, z d o a w y k aza sw e
alibi, b o w czasie, g d y p o p e n io n o k rad zie, by! z p a ro b
kiem w d ro d ze, te j sam ej n o c y o d w ie d z a sw ych ro
dzicw . e w ieczorem s k ra d a si w p rz e b ra n iu w zdu
row u, m ia o z g o a in n e p rz y c zy n y .
Jak ie , je li w olno z a p y ta ?
S d z ia sp o jrz a n a b a d aw c z o i o d p o w ie d z ia su r
w ym tonem :
C h cia si p rz e k o n a , czy o so b a, b lizk a je g o sercu
z o sta a sp ro w a d z o n a n a z e d ro g i faszyw em i p rz y sig a m i
T e g o chcia.
N a sta o s tra sz n e m ilczen ie. W szy stk o ta c z y o prze
o czym a m a g istra i szy b y o k ie n n e p rz y b ra y k s z ta t sieci
w k t r si zow i. J e d n o Czul ja sn o : e sam u tk a sie,
yw i na w a sn e m sw e m o n ie w a, k t ry g o te ra z g ry z
106

I czul si b ezsiln y , b o n ie m g o p o w ied zie, e sam p o u

czy z o d z ieja o alibi i c o rp u s d e lic ti i n a d m ie n i o s z tu c z c e
d o d a n ia ok o liczn o ci u b o czn ej, b y b y uw o ln io n y m w sp ra
w ie gw nej. A h isto rja z d zie w c z y n , c h o w o b ec p ra
wa b y a b e zk a rn a , w y starcz a a p rz e cie, b y u czy n i g o ,
ja k o w iadka, n ie z d atn y m ; ba, p o d aw aa g o w p o d e jrz e n ie
tak, e w szelk a p r b a z je g o stro n y , b y w y jan i b lisze
ok o lic z n o c i, p o g o rs z y a b y je g o p o o e n ie, uw ikaaby g o
w sp rz e c z n o c i.
G d y s d z ia w idzia, e m a g is te r w y rzu co n y z o s ta
z sio d a , sk o rz y sta ze sp o so b n o c i, b y z ad a m u jeszcze
k o p n i c ie in o p tim a io rm a.
J e n s e n , d o d a je s t p -w a rja te m , lecz m a
d o b re se rc e i n ie p a m i ta u razy. W sta w ia si za n a jg o r
szym w rogiem , k t ry g o o k ra d i g ro zi m u w izieniem .
N ie, o n n ie je s t n ieb ezp ieczn y ; b o p k i u czu cie z em sty n ie
w em ie d o te g o s to p n ia g ry w sercu czow ieka, e p o
zbaw i g o ro z u m u w szystko je s t d o b rz e i w p o rzdkul
M ag istra p a liy u szy . O d la t nie czu si tak n a a
wie szk o ln e j, ja k d z i. W g n iew n em w rzeniu z ap o m n ia
o fo rm ach i o b y czajach i n ie ro b i c ju c erem o n ji, z w r c i
w p ro st d o s d z ie g o p y ta n ie :
A paw , a in d y k , a k a cz o r, a w z z g n o jem , a rzeczy
w y noszone w n o c y ze s try c h u , a ja z d a d o D an ji d la k u p n a
k u r? Czy to u m ie p a n w y to m a c zy , p a n ie sd z io ?
C ho n ie p o trz e b u j p o d d a w a si tak iem u le d z
twu, je d n a k o d p o w ie m . Co s i ty c z y p aw ia, in d y k a i k a
czora, to p o d e jrz e n ie p a d a zaw sze jeszcze na p e w n o so b ,
lecz brak dow o d w ! (rzu c i p rz y te m ta k ie n a m ag istra s p o j
rzenie, e te n z b la d ). B o zo d ziej zd aje si b y szczw an y m
czow iekiem , k t ry z o sta w i fa szy w y c o rp u s d elicti; w ie on,
e alibi je s t n ajg w n iejszem o g n iw em w p o s t p o w a n iu
do w o d o w em ; p o u c z y s i i n a w et in n y c h ch cia u c z y ,
e su b a n ie m oe b y w iad k a m i.
107

M agistrow i A n d rz e jo w i stan y w osy n a g o w ie; lecz

im w c ie k le jszy si staw a, tem g o rz e j ta c zy o m u w szy st
ko p rz e d oczam i; i g d y z au w ay sw e p o m ie sza n ie , tem b a rd z ie j z m cio m u si w gow ie, a w k o c u sied z ia , ja k
p rz e k o n a n y z b ro d n ia rz , k t ry m a n ie c zy ste su m ie n ie i lka
si o d k ry c ia .
L ecz sd z ia s z e d d a le j, n iem al pew ny, e b y na
w aciw ej drodze.
A co si tyczy ja z d y d o D an ji, to J e n s e n ud
w o d n i z ap isk a m i w sw ym n o ta tn ik u , e p rzed siw zi
j w spraw ach , k t re p o d a : w p i te k , d ru g ie g o sie
p n ia , ja d d o D anji; m am d ziesi ta la r w p rz y so b i
w ezm p i ta la r w w L a n d sk ro n a i ku p i sied e m d z ie
s i t pi .kur.
M ag iste r p o d n i s g o w , jak b y chcia m w i, lecz k
b k b y ju ta k s p l ta n y , e s tra c i o c h o t ro z w ik a n ia go
n ie m g d o b y ani so w a z zarzutw , k t re ch cia p o c zy
n i . N ie m g p o w ied zie: p a n ie sd z io , w a n ie ta oko
lic z n o , e czo w iek te n pisze, ja k o sie, w c z a s ie teraz
n ie jszy m .ja d * , g d y w szy scy ro zu m n i lu d z ie zw yk
p isa ju p n iej: .w c z o ra j, lu b te g o i te g o d n ia b y e
ta m w anie ta o k o lic z n o je st p o d e jrz a n a . R w nie
n ie m ia p o u c z a sd z ie g o , e z ap isk a , i b ierze ty le a ty
2 so b , ch ce je d n a k ty le a ty le je sz c z e p o d j , je st p o d ej
rana. S trac i o c h o t zau w a y , e p ierw o tn ie m iao b y
s to k u r, g d y n o ta tk i m w iy o s ie d e m d z ie si c iu p i c iu .
T y le b e z c z e ln o c i o d e b ra o m u m ow i ja k w e n ie su ch a
op o w iad an ia sd zieg o , e c y g a n m ia p rz y w ie z rzeni
w L a n d sk ro n a w ozem g n o jo w y m w i sk ie o d k i, g d y s y
sza na w asn e uszy, e w ym ieniono k r le w sk s ta jn i
w H a lsin g b o rg i na w asn e o czy w id zia k u p g n o ju , k t ra
n ie m oga by przy w iezio n a z szla c h tu z a.
P rze su ch a n ie b y o sk o cz o n e i m a g is te r p o w sta, by
p j sw d ro g , jak p o d e jrz a n y z o d z iej, ja k faszyw y

108

1, ja k p o d d o zo rem s to j c a o so b a, g d y sd zia
o s ta tn i cio s w p ie r.
W p a sk ie j s p r a n ie ze szk a tu n ie m o g nic z ro
bili; lecz p a m i taj p a n na p rzy szo : je li p o siad a sz n ie
b e z p ie c z n e ta je m ic e p a stw o w e, ch o w aj je rw nie tajem n ie,
ja k teraz; cho jestem u ro d z o n y m d u c zy k iem , je d n a k zo
staem szw ed zk im ob y w atelem i ja k o w iern y p o d d a n y m eg o
b e c n e g o krla i p an a, n ie l k a m si ad n y c h ro d k w ,
.n ie oszc z d z ad n e j o so b y , b y czu w a n a d w ito ci
form y rz d u , k t re j z ap rz y si g e m w iern o ci
I
G d y m a g is te r w yszed, b y o m u n a d u szy , ja k b y g o
iw y c h o sta n o . M ia zw izan e rce, slra c i cze, nie m g
fsi ju p o d n ie ; z o sta sp lam io n y , n ie m o g c si o czy ci;
p rzeciw n ie, im b ard ziej cie ra p lam , tern g biej w eraa
si ona. N aw et g d y b y m g z eb ra d o w o d y , n ie m ia
tk n si w icej tej sp raw y ze strach u , e m g b y ro d z in
sw w trci w n ieszczcie; i kto m g w iedzie, czy cy
g a n g o n ie z ask ary i nie w ezw ie p rz e d sd . M g p rz e
cie by o sk aro n y , e u c ze stn ic zy w k rad ziey , p o n iew a
u czy zo d z iaja kra; m g b y o sk aro n y , e zg w aci!
dziew czyn, u w i d n ie w in n p a n n , o faszyw ych w ia d
kw byo p rz e cie atw o si p o stara. A n ajg o rsze b y o
to, e m g b y o sk aro n y o o b ra z m a je sta tu , b o p o c zu
c ie h o n o ru b y o b y m u z ab ro n io przecz} tem u p rz e st p
stw u, g d y isto tn ie je p o p e n i.
. Z osta po b ity i to p rzez g u p c a , p rzez n ic p o n ia , w
c zg , kt ry tern ty lk o go p rzew y sza, e b y b ez sk ru p u u
w w y b o rze sw ych ro d k w . R o zu m n y , u czony, uczciw y
z o sta d o p ro w a d z o n y do u p a d k u p rz e z nieuka, k try n ie
z na n a w et filozofji z b ro d n i, te c h n ik i k rad ziey , p o s t p o
w ania s d o w e g o .
O n , o k rad zio n y , o k p io n y , u m czo n y
i u d rczo n y , z o sta n ap itn o w an y , a zo d ziej, u w o d ziciel,
szp ieg , lichw iarz, k t ry y ze sw ego ciaa, ja k kurw a,
ktry chcia s p rz e d a sw sio str , ja k n ie rz d n ic , s ta si

d o b ry m czow iekiem , z szlach etn em , p rz e b ac z ajc e m s e r

c e m , z m ikk d u sz, b ratem o p a k u j cy m stra c o n n ie
w inno siostryl
M ag iste r sz e d z p o c h y lo n g o w g o ci c e m i c is
k a ta k tw a rd o sw j kij, e m u p a zn o k c ie zbielay. J e d n a
tylko m yl p raco w aa w je g o g o w ie . O b w in io n y zo sta,
e ch ce si m ci. Za co si m ci? Zodziej w am a si
d o n ie g o , n ie d o trz y m a um ow y, w y szy d za g o i d r c zy
i on s k ary z o d zieja. T o zw ie si p rz e cie sa m o o b ro n ,
o b ro n k onieczn ! I n ie je ste o b o w izk iem o b y w atelsk im
.d o n o s i o zo d ziejach ? T e ra z zem ci si sam , sk o ro
nie uczy n io teg o praw o, c h o p ra w a p rzecie s d a n e, by
uczyni s a m o p o m o c z b y te c z n . S koro m ia w alczy z ty
pe m czow iek a z p raczas w , m u sia w r c i d o s a m o p o
m o c y z p ra c za s w .
U n ieszk o d liw i s zk o d liw e zw ierz,
w y trz e b i po tw o ra w ludzkiej p o stac i, p rzeszk o d zi b a n d y
c ie s p e n ia zb ro d n ie, b y o czy n em c h w aleb n y m , za k try
m g o d p o w ie d zie p rz e d sw em su m ie n iem . L e c z chcia
p rz y st p i do d z ie a z c a w y sz o c i sw ej w ied zy , chcia
z a b i b a rb a rz y c nie p ro c h e m i o ow iem , lecz tak im i
ro d k a m i, k t re b y n a n ie cig n y kary i nie zo staw iy
lad w . C zu, e b y n a w aciw ej d ro d z e , g d y a n a liz o
wa d u sz c y g an a ; i g d y b y o k o liczn o ci nie b y y mu p rz y
szy na pom o c, b y o b y ju p o nim . Lecz k o n ie c jego
z b l a si, b o ch do p racy i n a d z ie ja zniky, w szy stk o ,
c o g o p o d trz y m a m o g o , z o sta o m u o d j te i n d z a staa
u drzw i. T a d zika d u m a, ktra zd aw a a si ta k silnie
zb u d o w an a , b y a ty lk o lunie sk leco n a z lic h e g o m aterjau:
p o ciosach, k t re ju o trzy m aa, runie, sk o ro n a s t p i ty ik o
kilka p o t n y c h w strz n ie . J a k ie b y o n e b y m iay , to
c h c ia m ag ister o b m y le w c i g u b e zse n n ej no cy .

110

R O Z D Z IA D ZIEW I TY .
M a g iste r d o s z e d a d o drzw i o g ro d o w y c h , n ie p o d
n o s z c gow y, g d y zaw o a n a c y g an , k t ry w zu ch w aej
p o staw ie o p ie ra si o szta c h e ty ; m a g ister c h o d n o o d
p o w ie d zia na je g o p o z d ro w ie n ie ; o n sk in g o w z p ou faem sp czu ciem , nie z d ejm u jc k a p elu sz a i ze z o li
w ym u m ie ch e m p o d s z e d n ap rzeciw w ch o d zceg o . Z n a
tr c tw e m , k t re g o z re sz t n ie zw yk b y o k azy w a, w sun
ram i p o d ra m i m a g istra , to w a rz y sz y m u p rz e z alej
i z a c z m w i o sp raw ach p ie n in y ch ; p rz y stp i o d razu
d o rz eczy i sp y ta, czy b y m a g ister n ie m g m u w y g o d zi
p o y cz k p i c iu se t sre b rn y c h talar w .
A cz m agister A n d rzej nie p o s ia d a s ze l g a p o n a d sw
pensj, nie c h c ia tra c i c za su na n ie p o trz e b n e w ybiegi,
lecz o b ie c a, e p o sta ra si w c i g u trzech dni o t n ie
z n ac z n sum . P o tem s ta ra s i w y m k n , by p j d o
sw eg o p o k o ju . J e d n a k c y g a n nie p u szcza je g o ram ien ia,
le c z z m u si g o s i przy stole, k t ry sta n a m iejscu tra w
n ik a, g d z ie m ona b y o b y n a jle p iej w idzianym z g o c i c a .
U si d p an i w ypij ze m n szk la n k , z a p rasz a
g o c y g an to n e m , k t ry nie z n o si sprzeciw u.
D zik u j, d ro g i Jen se n ie, rzek m ag ister, lecz
n ie m og p i p rz e d o b ia d e m .

111

 N ic n ie p o m o e o d m o w a, bo m u si p a n w ypi
s z k ta n k l In aczej m u sia b y m s d z i , e jest p a n d u m n y .
A nie jest p a n nim p rzecie? w trci c y g an , u d e rz ajc
zr cz n ie w arto b liw y to n .
P a n n a v arsso n i Iw an p rz y szli w tej chw ili z d z b a
n e m i szk lan k am i i u sied li b e z cerem o n ji u sto u , n ie o k a
zujc ladu sza c u n k u , k t re g o m ag ister d aw niej doznaw a.
M iano w ic n a celu w ystaw i g o n a n o w e to rtu ry ,
c h cian o g o m oe p o k a za lu d zio m , k t rzy p rz e ch o d z ili g o
ci cem ; lu b c h cian o g o ty lk o p o d ran i, b y si zap o m n ia.
C ygan n ala faszyw y ja b e cz n ik , w y p i w pierw sam
i sm ak o w a w argam i.
T o praw dziw y b u rg u n d , niech p a n wie!
T ak, to d o b re w ino, o d p o w ie d zia m a g ister z g o
a m ech an iczn ie, tu m i c g n ie w , by p o m y le n a d sw oim
p la n e m .
P a n n a Iv arsso n i Iw an m ia li si, nie k r p u j c s i
w cale.
W re sz c ie n a la c y g an w dki d o kieliszkw .
N ie p rz e k n tego! rzek m a g ister sta n o w c z o .
Nie? A jednaki Je li p o p ro sz l J e li p i k n ie
p o p ro sz , a nie b d zm u sza, siow a lu b grozi! B ron
Boe, n ie m y l g ro zi, te g o n ie pow in n o si ro b i, zw asz
cza, je li w iad k o w ie sied z p rzy te m kt rzy s u ie z d a tr
N ie, n ie g ro isto tn ie, a n i tro c h l T ylko kropelk!
M ag iste r o d staw i sw lask , b y n ie b y z a b jc ; l e r
n ie pi.
C y g an w y p r n i k ieliszek ; n aty ch m iast si u p i.
T e ra z m usz zap iew a num er! zaw o a i ch rzlr
n .
I w yjech a ze sw star u lu b io n p io sen k : Ja jesteir,
h rab ia L u x e m b u rg !
Z daw ao si, jak b y te n n ic n ie zn aczcy , tchrzliw y,
sab y cziow iek p o k n w szelk o d w ag , w szelk si, ja k r

112

utraci ta m te n siln ie jsz y i zn aczn iejszy . G d y cy g an s p o

strzeg , e m a m ag istra p o d sto p am i, zdao m u si, e sam
s ta si d u sz y o o k ie. R w n o cz e n ie je d n a k m ia c ie
m ne u czucie, e stan o w isk o je g o n ie je st p ew n e; b a si,
e p o b ity m g b y znw si p o d n ie i ro z c i g n p rz e
ciw nika na ziem i. K ad ej ch w ili m u sia czu kark p o b ite
g o p o d sw em i sto p am i, b y nie s tra c i w iary, e je s t p o n a d
nim . Im w icej w d e p ta , tern siln ie jsz e staw ao si p o s ta
n o w ie n ie m a g istra . K ady n a p r te j sto p y w yciska m yli,
nowe, g b o k ie , o d w a n e i tra fn e m yli, i w szy stk ie te
m yli g ro m a d z iy si w o k je d n e g o p u n k tu i n a b ie ra y
siy. K ade so w o , k a d y ru c h c y g a n a staw a si n ici,
w p la ta n w stry c ze k , n a k t ry m m ia zaw isn; a sp o k j
i p ew n o m ag istra ro s y z k a d m in u t.
K rzyk p o d p ite g o w yw abi n a b a lk o n dzieci m a g istra ;
zdum ione, s p o g l d a y n a sw e g o ojca, k t ry p rz e d p o u
dniem pil z d o m o w y m i lu d m i.
Ach, sp jrz cie n a te b oe an io y tam w grzel
rzek c y g an z szczery m p o d ziw em .
B yo rz e c z c h a ra k te ry sty c z n d la te g o d z ik ie g o ,
e n ie m ia a d n e g o p o j c ia o o so b iste j w a rto ci d z ie c
ka lu b k o b ie ty , p rz e m ie n ia je je d n a k za lo na w y
sze , n iem al n ie b ia sk ie istoty, ja k to czy n ii z e m ijam i.
D zieci, te m ae d z ik u sy i z b ro d n ia rz e w m in ia tu rz e , k t
rych lu b o p o le g a n a tern, e n ie u k ry w a j sw ych
bid w ; k t ry c h p o z o rn e c n o ty w y n ik aj ty lk o ze s p rz y
ja j c e g o p o o e n ia, e n ie m u sz w alczy o u trzym anie,
stay si d la p o d o b ie stw e m n ajw y szy ch isto t, a n io
w ; m o e te p rz e to , e n ie m o g y m u szk o d z i i o k a
z yw ay m u to sam o zau fan ie i r w n o tw arto , ja k o k a
zyw ay innym .
A ch, p o z w lcie d z ie cio m z ej l z ap ro p o n o w a, czy
to, b y w yrazi s w czu o , c zy to b y uczu , ja k blizkim
s ta si dziecio m b a rd z ie j u p rzyw ilejow anej rasy , ku ktrej,
C s a n d a la . 8

113

s p o g l d a zaw sze z c z c i z ab o b o n n , p rzed k t r z aw sze

nizk o z d e jm o w a k ap elu sz.
N ie w o ln o im sch o d zil o d rz e k m a g ister.
K to im n ie p o z w a la ? sp y ta c y g a n g ro n ie .
J a , o d p o w ie d z ia o s tro m a g ister A n d rzej. L ecz
w te j e chw ili p o ao w a w y z y w a j c ej fo rm y , k t r n a d a
sw ej o d m o w ie i s ta ra si o b r c i to w art, art b o w iem
n ie c h y b ia nig d y w raen ia n a c y g an ie. W te n s p o s b te ,
n ie u ra a j c go , d aw a m u d o p zn an ia, e z n a je g o w n
trze i je g o m yli.
C zy n ie do, e o jc ie c zach o w u je si, jak w inia?
M a j i dzieci to czy n i? zap y ta.
T y m razem je d n a k sp u d o w a; c y g a n u c z u si w y
z n an iem m a g istra sk lasy fik o w a n y ja k o b y d l i o k re len ie
to p rz y p o m n ia o m u n a zb y t je g o rz e cz y w ist w arto .
Z ejdcie, dzieci! z aw o a k u b alk o n o w i, o d w ra
c a j c s i ty e m d o m a g istra .
P a n n a Iv a rsso n sied z ia a p rzez cay czas cich o , w i
d o c z n ie p rz y to c z o n a i u p o k o rz o n a zd arze n ia m i o s ta tn ic h
dni; w n a p a d z ie boleci i szczerej o b a w y ch w y cia c y g a n a
za rkaw i rzeka:
N ie , J en se n ie, d a j p o k j dzieciom ! D zieci to w i
te is to ty , ja k zw ierzta!
A cz p o r w n a n ie c h ro m a o , z ro z u m ia m ag ister n a ty c h
m iast, ja k szc z ery b y ten w y b u ch u c zu c ia m acierzy sk ieg o
u sta re j p a n n y i p o d z i k o w a jej sp o jrz e n ie m ; o n a je d n a k
n ie o d w z a je m n ia go, b o m ag istro w i p rz y p isy w aa w in, e
z o sta a zd etro n iz o w an a i le trak to w an a.
C y g a n n ie sp o d ziew a si, e p a n n a g o p o w strzy m a;
z p a rsk n ic ie m z w r ci si ku n iej i c h c ia jej w an ie w y
m ierzy p o liczek , g d y co n ieo czek iw an eg o u k azao si na
g o ci cu i p rz y k u o c a je g o uw ag.
O rsza k p o g rz e b o w y p rz e c i g a m im o. Szeciu lu d z i
n ioso tru m n i c za rn o o d z ia n a k o b ie ta i m a y c h o p a k

p o stp o w a li za n i . T ru m n a p o m alo w an a b y a n a biao

i o z d o b io n a zielonym w ie cem w ierkow ym ; u b ra n a w a
o b k o b ie ta m iaa n a s o b ie d u g i b ia y w elon, z re sz t
w szystko byo c zarn e.
T o odw ierny! rzeka p a n n a.
N a w ido k m ar w ro g a (n a ty c h m ia st p o p o je d n a n iu
s ta li s i znw w rogam i), m u sia na d n ie d u szy c y g an a p o
w sta o k rz y k zw y cistw a, g d y n a jn ie b e z p ie c z n ie jsz y w ia
d e k z n ik n n a zaw sze. R ad o je g o b y a tak w ie lk a , e
w y p ara w ro d z o n y m u stra c h p rz e d m ie rc i ; z w r c i tw arz
d o go ci ca, w y b u c h n h aaliw y m m ie ch e m i k lasn
w r c e.
W m a g istrz e, k t ry w iedzia, e w y b u ch te n k ry je
ty lk o ta je m n o b aw , u ro d z ia si n a ty c h m ia s t m y l, k t
re j n a d a cie lesn y k szta t, u jrz a w sz y , ja k k o b ie ta w ao b ie
s tan a i w z n io sa r c e ku n ie b u , ja k b y w zyw aa je g o o b ro
ny lu b zem sty .
P a n n a Iv a rsso n u k ry a tw arz w d o n ia c h ze w sty d u
i lk u , z p o w o d u d z ik ie g o z ac h o w a n ia cy g an a.
M a g is te r A ndrzej p o d n i s si z aw ki, z d j k a p elu sz
i s ta w czo o b itn ej p o staw ie , p k i o rszak p o g rz e b o w y n ie
m in .
C y g an b y w z b u rz o n y , e d a n o m u n a u c z k i sp y ta
ro z g o ry c z o n y m to n em :
C o ma znaczy ta k o m ed ja?
T o n ie k o m ed ja! o d p o w ie d z a m a g ister z n a
m a sz c z en ie m . Z w ykem zaw sze m o d li s i za zm a ry c h ,
b o n ik t d o d a z n a c isk ie m nie wie, co n a st p i po
m ierci; k to u sze d sw ej k a rz e w iem yciu, m oe o cze
kiw a jej w p rzy szem .
C y g an b a si rz eczy w icie y c ia p o tem yciu, nie
c h cia je d n a k z d ra d zi sw ej o b aw y : z o statn im w y sik iem ,
b y z a g u sz y swj stra ch , zaw o a za p o g rz e b em :
Id d o p iek a, od w iern y ! Id d o pieka!
115

 Strze si wa, Jen se n ie, rz e k m ag ister,

u m a rli w racaj, g d y im si m ci sp o k j.
I sp o k o jn ie , ja k p rzy szy z w y cizca, k t ry zaatakow a
n a jsa b sz y p u n k t sw eg o w ro g a, szczliw y, jak m y liciel,
k t ry p o d u g im w ysiku d o sz e d do w iata, w sta, p rz y
bra sw n ajsu ro w sz m in k a te d ra ln i pow trzy p ro ro cz y m
g o sem sw w rb, k t r c h c ia sam w c zy n w prow adzi:
U m arli w racaj.
G d y sz y b k im krokiem w chodzi drzw iam i d o d o m u ,
p a n o w ao p rz e z chw il m ilczen ie: wic sow a je g o p o sk u t
kow ay; p o tern je d n a k u sy sza g o n y m iech , p o ktrym
n a st p io n a p o m n ie n ie, by n ie z ap o m n ie o p o y czce, k t ra
p o d n io s a si teraz d o ty si ca talar w . M ag iste r o d w r ci
si n a sch o d a c h i sk in p o ta k u j c o .
P rze dug ie ro zm y lan ia, d o s z e d m a g is te r A n d rzej d o
z rozum ienia, e ro d k i, k t ry c h u y d o td , by zn iszczy
t d z ik d u sz , b y y za d elikatne; i o m y li si, bo m n iem a,
e p a rja s te n m a p o czu cie m o raln eg o w stydu. U d e rz y
w s tru n p o czu cia h o n o ru , k t ra nie istn ia a lu b b y a zb y t
zw iotczaa, b y m oga p k n p rz y tw ardem sza rp n i c ia .
T eraz zrozum ia: m usia ch w y ci si s iln ie jsz y c h i p ro s t
szych rod k w , stary ch zn an y ch ro d k w , k t ry ch K oci,
a zw aszcza p a p ic w szech czasw , uyw a um ieli, b y uczy
ni czarow nice p o w o ln em i, to je s t obaw y przed yciem przyszlem . W zabo b o n n y m c y g an ie by g ru n t te n sn ad p rz y g o to
w any, i d z iki orszakow i p o g rzeb o w em u , ze scenam i, k t re
s i p rz y tem ro z e g ra y , c ay p la n w y n ik n sam z sieb ie.
M ag iste r m ia w r d sw ych m an atk w in stru m e n t,
ktry n iedaw no w yn alezio n y z o sta p rzez o jca je z u it Anaia z eg o K irchera, d la niezn an y ch , lecz m oe n ieco je z u ic
kich celw , i zw a si la ta rn i c z a rn o k si sk c zy li latern a
m agica. Z p o m o c te j la ta rn i m ona byio rzu ca obrazy
w ietln e na cian y , n a dy m , n a k ad e in n e to n ieco s il
n

n ie jsze j k o n sy sten cji. C zsto zam ierza u y te g o aparatu,

b y sp raw i cyganow i p rz y je n fn o ; lecz z pew nej n ie c h c i
ob d a ro w y w an ia k o g o , kto k ra d i n ig d y nie dzikow a,
zaniecha! te g o . T e ra z c h c ia p o su y si t la ta rn i , b y
o si g n cel, d la k t re g o , ja k m n iem a, m ia p o czterech
m ie si c a c h c ierp ien ia u y k a d e g o ro d k a, b o ty lk o ten
r o d e k c h ro n i w a sn o s o b je g o o d z g u b y . O so b a je g o
m iaa w k adym ra z ie w ik sz w arto d la je g o ro d zin y
i sp o ec z e stw a , ni te n zw ierz szkodliw y, o d k t re g o n ie
z ale a o a d n e y cie ludzkie, k t re g o zn iszczenie je d n a k
o z n ac z a o d la w ielu zb aw ien ie.
O d y m a g ister A ndrzej m alo w a fig u ry na szkle, d r
czy o g o je d n a k n iem ie u czu cie, e w d aje si w co n ie
uczciw ego. B yo m u n a d u szy , jak b y b y o p raw c, s ie p a
c ze m , katem . A g ra b ru d n e m i k artam i, sp ek u lo w a na
z a b o b o n , g d y b y filozofem i b a d ac z e m n a tu ry i zw alcza
niew iedz, m usiao ran i je g o d elik atn iejsze u c zu c ia . Lecz
m iae z g in d la te g o , e p o sia d a d elik atn iejsze uczucia,
m iale w z i teraz na si d u g p to ra ty si ca talar w (tak
w ielk staa si sto p n io w o su m a), k t ry ch n ig d y nie m g
z ap ac i w ic stra ci te je sz c z e cze i w tr c i ro d zin
sw w u bstw o. Nie, n ie ch cia g in; jeg o ch d o y
c ia i je g o w iara, e m a w ysze do y cia praw o, b u n to w a y
si p rzeciw tej niew oli u b arb a rz y cy , k t ry h u la j c i p i
j c strw oniby to, co zap raco w a on, u czony; m u sia sia
si katem , k t ry u p i z d ru g ie g o sk r . M u sia w pew nej
o k re lo n ej chw ili p rz e k re li c ae w yksztacenie stuleci
i w asne p o jcie o czc i i su m ien iu ; m usia pow ici sw j
sp o k j d u ch o w y , zrzec si czci szacu n k u d la sieb ie, b ez
k trych ycie stao b y m u si n iezn o n em . A n a d to m u
s ia nosi s i z ta je m n ic : m y l, e zam o rd o w a, bdzie g o
p rzelado w a, jak strach p rz e d yciem p rzy szem p rz e la
d o w a tam teg o . B yta obaw a u g o d z en ia sa b o c i w nim ,
k t ry ch cia zabi; s a b o c i w u s tro ju je g o d u szy , ja k
117

obaw a m ie rc i bya n ie d o statk ie m w tam ty m ? I m iay te

n ie d o sta tk i to sam o r d o ? N ie, te g o n ie c h cia przyzna:
g d y porw nyw a si z c y g an e m m u sia rzec, e z asa d n i
cze p ierw iastki je g o d u szy b y y b a rd z ie j c elo w e d la s p o
ecze stw a, n i p ierw iastk i p a rja sa . N ie c h b y w p o c h o
d z i z E g ip tu , lu b n a jd a lsz e g o w sch o d u , lu b b y ty lk o
o s a d e m p d zikich lu d w p o u d n io w e j E u ro p y , to z a c h o
wa w szystkie z asa d n ic ze in sty n k ty w ro g ie w szelkiem u p o
rzdkow i spoeczn em u ; p o n ie w a o n i rw ni je m u nie
m o g li p ra c o w a , z ao y ro d z in y , pastw a, w drow ali
w ieczn ie i w czyli si p o k ra ja c h , by ra b o w a i kra,
d rz e to by li te trak to w an i p rzez p raw o n a ro d w z g ry ,
ja k o p rze k o n an i zo d z ieje i sta li p o d o so b n em praw em ,
ba, je d n n o g p o z a w szelkiem p raw em . T en n ie re g u la r
n y s p o s b ycia, k t ry n ie m y la o d n iu ju trze jszy m , n ie
u stan o w i a ni w asnoci a n i n a ro d u , sy ci obaw cygana
p rz e d yciem przy szem . Kto y je ty lk o z d n ia n a dzie,
n ie m a pew nej p rzy szo ci: s t d je g o n ie p e w n o , je g o
stra c h p rz e d lud m i, o d k t ry c h nic oczekiw a n ie m g,
b o nie m ia im n ic d o d a n ia ; s t d je g o lk p rzed m ierci,
o k trej si n ic nie uczy , n ic w ie d zie n ie c h cia, n ic sy
s z e nie m ia.
G d zie te d y o b aw a m a g istra zn iszczen ia n iep rzy jaciela
m iaa sw e korzenie? W uczuciu, e ycie lu d z k ie je st w a r
tociow e; w n au ce, e trz e b a p rz e b a c z a w rogom sw oim
n a u k t p o su g iw a si zaw sze zo liw y , b y zab i p rz e
b a c z a j c e g o zw ycizc; w o p o w ie c ia c h , jak b o g o sa w io n e
je st m io sie rd z ie lecz n ie w o p o w ie c i, jak zachow aa
si zm arza m ija w o b ec p ie rsi, k t ra j o g rzaa; w p i
k n ych n a u k ac h o o so b istej w arto ci, o sza c u n k u dla sieb ie,
o zem cie, k t ra p rz y s u g u je ty lk o B o g u . C z ty c h s ta
ry ch n a u k od rz u c i b e z w tp ie n ia p re c z , lecz w chw ili, g d y
ch c ia swe n o w o n a b y te p o jcia, e w a rto lu d zk a je s t
w zg ld n a, p rzem ien i w p ra k ty k , u tk n a je g o rka w p o
118

o w i d ro g i d o serca w ro g a; ta k , ja k b a d aw c z y d u c h je g o ,
p o w szystk ich m an o w cach zw tp ien ia , z atrz y m a si p rzed
ty m d o g m a te m : lu d je s t w ity , a w a d cy s niew ici.
M u sia w ic z g in , b o b y cy w ilizow anym , d o w y
szego s p o e c z n e g o y cia d o ro sy m czow iekiem , k t re g o
s p o ty k a te n sam los, jak i s p o tk a n ie g d y cy w ilizo w an e
lu d y staro y tn o c i: p a d y o n e p rzed b a rb a rz y c a m i, b o nie
um iay m o rd o w a, ja k b a rb a rz y c y , k ra , ja k b a rb a rz y cy ,
o szu k iw a, jak b a rb a rz y c y . B yy to w ic sk u tk i o w iece
n ia , o b y c za jn o c i, p o c zu c ia praw a, e o w ieco n y , o b y c z a j
ny, w yksztaco n y m u sia p a w c h w ili o b ro n y w a sn e j, bo
n ie p o s ia d a p o trz e b n e j dzik o cil
F ilo zo fo w an ie to o d w io d o m a g is tra d a le k o o d m yli
0 tern, co m iao n a st p i i m u sia s o b ie teraz p o w ta rz a
n a n o w o w szelk ie szy d e rstw a , w szelkie d z ik o c i, w szelk ie
1 a b y , k t re m u sia p rz e c ie rp ie .
S k u p ia j c w szystko
w je d e n je d y n y p u n k t, g d z ie tkw iy je g o n a jsta rsz e i n a j
siln ie jsz e in sty n k ty , n a b ra n ie z m iern ej m ocy. U staw iczn ie
m w i so b ie : to ty ra n , k t ry czy n i sw ych b li n ic h n ie w o l
nikam i, z ab ij gol
D z ik i tem u je d y n e m u s o w u ty ra n , k t re g o n aw et
p rz y g b sz e m filo zo fo w an iu n ie m g w y prow adzi w a c i
wie, bo ro zu m ia, e p o j c ia ty ra n a i w ad cy , ty ra n a i m o
carza , ty ran a i w y szo ci m o g s i b a rd z o d o b rz e p o k ry w a,
dz i k i tem u jed n em u sow u m g w yw oa g w a to w n n ie
n aw i n a tu ry p rzeciw u cisk o w i, w yczarow a p ra s ta re in
s ty n k ty n iew o ln icze, o b u d z i n am itn o ci d zik ieg o , b y m y
le i d z ia a , ja k b a rb a rz y c a . W y la z z w asnej o s o b o
w oci, s ta n p o d n a jn i sz y m p arjasem , k t ry p o staw i ju
n a nim s to p , n ie n a w id z i g o n ie n a w ic i p o d b ite g o ; w m a
w ia w sie b ie , e c y g an je s t w ad c, a o n sam d zieck iem
lu d u , k t re z ro k u n a ro k m u siao o d ra b ia p a sz c z y z n
dla n ic p o n ia , o d d a w a sw krew i m zg , ja k o jc e je g o
czy n ili i o to w staw a d z ik i i w cieky, c h w y ta sw
119

p a lk , b y z a b i w ro g a, ro z trz a sk a m u eb i rz u c i tru p a
psom .
L e c z zaw r ci znow u; p u c i p ak i siad ! p rz y stole.
N ie, n ie w ten sp o s b m o g o si to sta, n ie w o tw a r
te j w alce m ogo si sta: to w an ie b y o nieszczcie! By
p rz e cie n a w o jn ie , strz ela! w e w ro g a b e z stra ch u , b ro n i si
te z k a te d ry p a k i ro zb ija r c e i nogi, n ie c z u j c in
nej boleci, n i b o le raz w , k t re sam o trzy m a. T am to
b y a w alka, lecz to je st m o rd e rstw o ... jed n ak , m o rd u je si
p rz e cie ty ra n w , p o n ie w a n ie w d a j si w w alk . I teraz
m u sia ty ra n um rze.
C h odzio w ic o to , b y w yw oa n ie p o k j i strach
w ju n a stra s z o n y m c y g a n ie . By to o s i g n , m u sia m a
g ister, to b y o d la ja sn e , sp ra w i, b y u k a z a si zm ary
o d w iern y i zm areg o o n a. C zy to je d n a k starczy o , to
in n e p y ta n ie , n a k t re o d p o w ie d z ie m ia c za s. M u sia
si p rz y g o to w a n a k ady p o s b i w b ija n w szdzie,
g d z ie c y g a n z d ra d za s a b stro n .
W gorczkow ym stan ie, w k t ry m si zn ajd o w a,
p rz y p o m n ia so b ie teraz, e c y g a n o p o w ia d a m u o p ew nym
n ie , k t ry g o czsto n aw ied za: zm ie n ia si n a p rz d
w m ij, po tem w szczu ra i w reszcie w psa, b y zb u d zi
si w n ajw ikszy m strach u . M ag iste r n ie w ierzy w sny,
lecz p rz y p isy w a im pew ne, nie w y jan io n e je sz c z e z n a
czenie: n ie w skazyw ay o n e p rz y szo c i, lecz byy w sp o
m nieniam i m o e o p re e g zy ste n c ji. C zem u w ic p o w ta
rz a si te n sen u staw iczn ie u c y g a n a i n a p en ia g o s tra
chem ?
B y y to w sp o m n ien ia d a w n o m in io n y ch czasw , g d y
o jc o w ie w ierzyli w m e ta m p sy c h o z , czy li w drw k d u sz,
ja k e g ip c jan ie , t. j., e d u sze p o m ie rc i p rz e c h o d z w ci*
a zw ierzt? I c ze m u p rz e ra a si szczeg ln ie ty m snem ?
M oe dlateg o , e z asa d n ic zy p ierw iastek , n a d a j c y ru ch
n aszem u y ciu , m a ta k p raw n ie o k relo n y p d ro zw ijan ia

120

si w w yszych k szta ta c h k u w yszem u y ciu , e w y o b ra

enie, i cofa si d o form n iszy ch , n a p d z a o czow iekow i,
d c e m u wzwy, n ajw ik szeg o s tra ch u . M ag iste r p rzy p o
m n ia s o b ie, e n a jg o rsze sny, k t re m u re g u la rn ie p o w ra
cay, b y y tej treci, e b y ch o p c em i s ie d z ia w szkole.
W y o b ra e n ie , e u czy n i w cza sie i w w ieku ta k i k ro k
w stecz, d z ia ao n a ta k p a ra li u jc o , e w d n iu p o takim
n ie traci w szelk u fn o i m ia n ie u stan n ie uczucie, e
dzieci je g o s r w n eg o z nim w ieku, on za s ta s i m n ie j
szy.
Z ty c h n ieco n iep ew n y ch z ao e m usia, c z u to,
w y c i g n w niosek, aczkolw iek n ie w ied zia ja k i. W o b ec
tak n ie sp o k o jn eg o m z g u n ie m ona b y o z m a te m aty cz n
praw id o w o ci p rz y stp o w a d o d z ie a. J e d n a rzecz bya
d la jasna: e w y o b raen ie, p rzew y szajce sen d o ty k a ln
rzeczyw istoci, p o d z ia a je sz c z e p o tn iej, z g u b n ie j, b a r
d ziej p a ra li u jc o , ni o n ; zw aszcza, je li w raenie w zm oc
n io n e b d zie stra ch e m , k t ry on w p rz d w yw oa o b razam i
zm a ry c h .
Sow em , m alo w a sw e o b ra z y g ru b o i szero k o , by
m ogy by a tw iej u j te p rzez cy g an a i d o p ro w a d z i la ta r
n i czarn o k sizk d o p o rz d k u . B y o b razy d z ia a y a nie
b y o w ida latarn i, m u siay p ro m ien ie w iata m ie r d o
sw e p o za w idzem ; zarazem je d n a k m u sia m a g ister p rz y
go to w a n y by n a ew en tu aln o , e o fia ra s i o d w r ci, by
zb ad a , s k d p o c h o d z o b razy ; b y n ie m u sie g asi lub z ak ry
w a lam py, to y trzy ru ry w k szta c ie tr jk ta , n a p en i
je fosforem i o sa d z i je n a w ietlnej ru rze latarn i: w te n s p o
s b c a io p o d o b n a b y a d o w szechw idzcego o k a n a d
otarzem kocio a i cy g an m g w ybra, czy z ec h c e p o j
je ja k o w asne oko B oga, co o le p ia , c zy te jako o k o , k t
re w y c ite b y o na d rz e w ie w lesie.

121

R O Z D Z IA D ZIESI TY .
W szystko b y o g o to w e; b rak o je n o sto so w n e j chw ili,
b y p rz y s t p i d o d z ie a. D zie je d e n p rz e sz e d i d ru g i m ia
si w n et k u ko co w i.
C y g an zacz s w ofiar . t y k a , p o y cz y c z je g o
k si e k , je g o ty to n iu , je g o tru n k w ; lea p rzez c ay dzie
p a l c i p ij c n a d a c h u w y c h o d k a, z k t re g o p iln o w a m g
o k ie n m a g istra .
N a st p n e g o ra n a m u sia c y g a n w y p a ci p ie n i d ze
i p rz e to c ze k a z n ajw ik sz c ie k a w o c i n a p o sa c a
p o c zto w e g o , k t ry m ia m a g istro w i p rz y n ie o b ie c a n
sum .
P o n iew a lu d z ie n ie o trzy m ali z a p a ty za o statn i ty
dzie, o d e sz li w sz y scy i m o n a b ^ o lada chw ila oczekiw a
fantow ania. N ie sa m o w ita w ic cisza p a n o w aa n a b e zlu d
nym folw arku, g d z ie w y g o d z o n e p sy , k t re si led w o
jeszcze ru sza m o g y , czato w ay n a szczura, na w r b la, na
g n o jn ik a , b y zasp o k o i g d .
B y d o b y o z ab ite i z je d z o n e i p o z o sta y jeszcze ty lk o
k o n ie ; o p ie ra y si o o sk u b a n e d rzew a o w o co w e w o g ro d z ie ,
jak g d y b y w stp o w ay w w ie cz n y sp o cz y n e k . K u ry w y
szukiw ay p o d c ze re n ia m i p e stk i, k t re w y p lu y sro k i.
W sz y stk o p rz y p o m in a o to n c y okrt, w alcy s i dom ,
lecz n a w ielkiej k u p ie g n o ju s ie d z ia je sz c z e paw i ro z
122

przestrzenia} p y sz n y sw j o g o n , k t ry n ie w tp liw ie b y
p o lecie b e z p o y w ien ia n ie c o o b d a rty i b ez b la sk u , je d n a k
w y tw o rn y i ad n y , je d y n y p u n k t w ty m cay m b ru d z ie , na
k t ry m ok o z p rz y je m n o c i s p o c z m ogo.
M a g iste r z a p ro si c y g a n a n a w ieczerz, b y n ie zosta-'
p rz e ze zap ro sz o n y m , co b y o je sz c z e je d n e m , p r c z in n y c h ,
c ie rp ie n iem ; m u sia si w w czas u d r c za z g n iem je d z e
niem i zym i tru n k a m i w b ru d n e m naczyniu. Lecz m ia
te in n y cel w tern o s tatn iem p o sied z e n iu : uw aa b o w iem
za k o n ie c z n e z asto so w a d o o fia ry na p rz e c i g g o d z in p rz y
go to w aw cze p r b y , b y u c zy n i j w raliw na p ro c e d u r ,
k t ra m ia a n a st p i .
U b ra n y w swj str j u rzd o w y , ze s z p a d u boku,.
p ow iedzia, e o d d a k s i d z u o d w ie d zin y u d a s i do
a lta n y , g d z ie c y g a n g o c ze k a .
N iezw y k y i u ro c z y sty
str j n ie o m ie szk a sp raw i o b lic z o n eg o w raen ia: cy g an
z d j ze sta re g o p rz y z w y cz a jen ia k a p elu sz , z a p o m n ia , czy
nie m ia po w ied zie ty ", lecz c zy n i p o k o rn e skoki i z a
chow yw a si ta k grzeczn ie, ja k ty lk o b y o m oliw e. S t
nakryty b y ln i cy m b ia y m d re lic h o w y m o b ru se m , ta le rz e
i szklanki l n iy c z y s to c i i b y y te n o e i w id elce, c o
c y g a n a b a rd z o k o p o ta o .
D ania n ie b y y liczne, lecz d o b rz e p rz y rz d za n e i s ta
re w in o z S y rak u z z o c io si w p o z a ca n y m w ew n trz
s re b rn y m d z b an k u .
W sz y stk o o b liczo n e b y o , b y z aim p o n o w a, a p o w a
ne, p o w c i g liw e , lecz g rzeczn e zach o w an ie si m a g istra ,
w yw aro n a ty c h m iast na c y g a n a w raenie: z ro z u m ia z a ra z ,
e m u si zachow yw a si p o rz d n ie .
M ag iste r k ra ja i p o d aw a g o cio w i p ie rw sze m u , g d y
4en n ie ustaw a go p ro si , by si gw oli n iem u nie tru d z i,
cho sztyw n e o b e jc ie g o s p o d a rz a w sk azy w ao w yran ie, e
o b serw o w a fo rm y to w a rz y sk ie ty lk o z sza c u n k u d la s ie b i e ,
sw ej o s o b y i sw ojej ran g i.
12S

G d y siedli i n a p e n io n o szk lan k i, z a b ra m a g ister

g o s . Z a c z p o ru sz a ta k ie te m a ty , k t re p rzy k u m o g y
u w ag c y g an a , n ie k u sz c g o d o m w ienia. O d so n i n ie
k t re ta je m n ic e y cia zw ierzt i ro lin i ro z w o d z i si szc z e
g ln ie n a d c u d am i w iata zw ierzceg o . C y g an su ch a
p o b o n ie . J e li w tr c a swe z d a n ie , m ilk m a g ister z ja w
n n iecierp liw o ci, k t ra w yranie okazyw aa, e czeka,
a sk o cz y si g u p ia g a d a n in a ; p o te m c i g n d alej, nie
o d p o w ia d a j c na sow a, k t re m u p rzerw ay, lub nie u w z g l d
n ia j c ich. S to p n io w o zn u y si wic c y g a n i siedzia
w reszcie sp o k o jn ie , ja k o u w a n y su ch a c z .
T e ra z p rz y k u m a g iste r je g o uw ag i p rz e sz e d do
in n y c h p rz edm io t w , d o ta r tam w krtce, g d zie c h c ia d o
trze, d o te o lo g ji i z a g a d e k ycia i m ierci. D aw a filo
zoficzne w y ja n ie n ia tak g b o k ie g o ro d zaju , e c y g an ,
k t ry n ie m g ju n ic w trci, m u sia s i ja k n a jb a rd z ie j
w ysila, b y p o z o sta u w an y m , co je st rz e c z n a jtru d n ie j
s z d la dzikusa i dziecka. P o b la d ze z n u en ia i o czy mu
zm alay.
G d y m w i, z ac h c a m a g is te r g o c ia sw ego d o p icia,
nie a b y go up o i, to n ie b y o z g o a je g o zam iarem , lecz
eb y o g n iste m w inem z a p a li je g o w y o b ran i.
C y g a n w y g l d a, ja k b y m ia z em d le ; n iek ied y p o d
n o si si, b y n ie m u sia p a trz e w tych d w o je p a l cy c h
c z u , k t re go o sza a m ia y , w cisk ay si w je g o m zg ,
d z ie r y y , jak w ru b ach . M a g iste r je d n a k o w ad a nim
n a ty c h m iast n a no w o i g d y c y g a n c h cia co pow iedzie,
tra c i w tej sam e j chw ili och o t, g d y k adym razem s p o
z ie ra m a g is te r n iep rzy to m n ie n a b o k i sp u sz c za gow .
T ak p rz e sz y trzy g o d z in y , a w reszcie c y g a n c h cia
si w yrw a gw atem i przerw a ro zm o w p ro b , by m g
z ap ie w a .
M a g is te r rzek, sp ra w i m u to p rz y je m n o ; gdy
jednak c y g a n p iew a, stu d zi z a p a p iew ak a; b o tw arz
124

je g o p rz y b ie ra a znw m artw y , n ie p rz y to m n y w yraz; p rz y

d ru g ie j zw rotce p ie si urw aa.
P o c ie m n ia o i z a p a lo n o latarn ie. W ie cz r b y c h m u r
ny i slab y w iatr szu m ia w sitow iu staw u.
M zg cy g an a p o n o d w y sik u i w ina, o d m n stw a
fantazji, k t re si ch ciay w y d o by , lecz n ie m ogy. P rz y j
tyle kiekw m y lo w y ch , e ro z sad z a y m u k o r m z g o w ,
ja k p a so rzy t je m io y ro z sad z a k o r m acierzy steg o drzewa;,
tyle ferm entu, e k sp lo d u j c e g o co m in u t, w rzu co n o w e.
W y o o n o m u c a te o g o n i i k o sm o g o n i , w sz y stk ie n a j
w ysze p ro b le m y p rz e m k n y z szu m em m im o n ie g o , w zb u
d z iy je g o ciekaw o, w yw oay w nim ty s i c py ta , p rz e
w rciy do g ry n o g a m i je g o stare w y obraenia, o b aliy
je g o z ap a s g o to w y c h p o g l d w n a ycie i m ier, istn ie n ie
i p rz e d istn ie n ie p rz e d ew sz y stk ie m je d n a k w p ro w ad ziy
n ie a d i zam ieszan ie w t b ie d n g ow , k t ra b e zw tp ie nia p ro d u k o w a a , le c z p ro d u k o w a a g u c h e ziarn o , z braku
nauk o w eg o m aterjau.
G d y m a g ister p o p i c iu g o d z in a ch uzna, e w
skrusza, e m z g je g o je s t ju s p re p aro w a n y , b y s u ch a
k a d e g o rozk azu zaklinacza, u w o ln i g o w reszcie, b y sam
z sieb ie e k sp lo d o w a . L ecz w asn y m , siln iejszy m d u c h em
i w o l k ie ro w a m y lam i cy g an a: e n o c ju z ap a d a , e
w ok byo ciem no, e w iatr szu m ia ta je m n ic zo , z a c z
p raw i h is to rje o w idm ach. O p o w ia d a o b iay ch d a m a ch ,
o p o w ra c aj c y ch zza g ro b u , o d u c h ac h , a cy g an b y d o
d n a w strzn ity i c zek a chw ili, g d y b d z ie m g m w i
o w idzeniach, k t ry ch on d o zn a.
T e ra z d a n o m u m w i i m a g ister ro zo g n ia je g o w y
o b ra n i , su c h a j c go z n a p r o n uw ag , nie s p u sz c z a
j c oka z ofiary, d a j c m u n a jle p sz y o d d w ik , ro z p a la j c
g o z ac h c aj c em i sow y, w ab ic n a n ie b e zp ie c zn y te re n
z m y len ia , u d ajc, e w ierzy w e w szystko, p rz e sa d z ajc
sw atw ow iern o i u d z c n ajw y szem z ain tereso w an iem .

125

C y g an d a te ra z caej swej p rz e sa d n e j w yobrani

fo lg i z a p a li si do te g o s to p n ia , e o g l d a si c i g le
n a krzaki, ja k b y si b a co zo b aczy ; b y c zu si b e z
p ieczniej, p a trz y z u k o sa k u s z p a d z ie m ag istra.
M a g is te r A n d rzej o d p o w ia d a tem , e p ra w i n a jo
k ro p n ie js z e h isto rje , jak ie m g w ynale. G d y w reszcie
c y g a n z n alaz si w n ajw y szem s tad ju m ek stazy , m ag ister
p o w sta, p o p ro s i o p rz e b ac z en ie, e zry w a u c zt i rzek
d o b ra n o c .
Z d a je m i si rz e cz y w icie, e m i w c ie m n o c i
stra sz n o , s tara s i artow a c y g an .
Tak, sp a b y m d z i w n o c y n a jc h tn ie j n a d w o
rze, o d p a r m a g ister, nie w ied zc w aciw ie, c o p rz e z
to m a na m yli.
N a dw orze?
T ak, b o tam p rz y n a jm n ie j n ie stra sz y , je li si
z a p a li o g ie .
C zem u w sp o m n ia o o g n iu , n ie m g so b ie p n ie j
sam w y to m a c zy . Lecz m u siao m u p rz e m k n p rz e z
m y l w sp o m n ien ie o m u rzy n ach , k t rz y p i przy p o n
cych s to sa c h drzew a, b y p o szy d z ik ie zw ierzta.
G d y w y w ab i c y g a n a z a ltan y , zaw oa su c, ka
za jej zaw ieci w iz b ie w ieow ej, sam je d n a k w r ci ta
je m n ie d o a lta n y i w y j z k o sza c za ro d z ie jsk latarn i.
P o te m z a p a li fajk ty to n iu , n ie w ie d z c w aciw ie,
co s i te ra z stan ie, lu b ja k m a o p e ro w a . B y m ierteln ie
z n u o n y , a z ap a d a j c a p rz y s z e g o d n ia zap ata , w y d ala mu
s i k o c em je g o y cia i je g o n a d ziei.
T y m cz a se m s u c a , k t ra w rcia, s p rz tn a z e s t "
i z an io sa tale rz e i m iski n a g r ; g d y sk o czy a, sp y taa
m a g istra , czy z araz p o g a si la ta rn ie .
W te d y w pado m u na m yl, e s ied z i w w ietle, p o
trz e b u j c ciem n o ci, o d rz e k p rz e to ta k i zg asi, g d y
d ziew czyna p o sza.
126

L ekki w iatr m u sk a p o la , n io sc g sty w ilg o tn y ob o k ,

k t ry s ta n n a d lasem , z g stn ia sk u tk iem o p o ru i
m a g is te r p o d sk o c z y n agle: za m g na ce ro zb y so
c y g a n zap a li to rfo w e o g n isk o .
Z la ta rn i w su n si te ra z uk rad k iem d o p u stej w o
zow ni, s k d m g w id zie ca k , n ie b d c sam w id z ia
n y . T am lea cy g an p rz y d y m i c y m si o g n iu . O w in
si w w e n ia n d er, k t ra b ya b iaa, teraz je d n a k w p
m roku, lnia tylko, jak c o ja sn e g o , zw r co n y p le c a m i do
s z o p y . Z d ru g ie j stro n y o g n ia w id n ia a g sta , z dy m em
m ieszan a m ga, p rz e d sk ra jem la su i tw orzya ta k d o sk o
n a cia n , jak iej m a g is te r k ie d y k o lw ie k m g z a p ra g n .
Z a w iec i la ta rn i i w n ajb li sz e j chw ili zjaw ia s i na d y
m ie to rfo w y m c za rn o u b ra n a p o s ta k o b ieca z b ia y m w e
lonem .
C y g a n z d aw a si je sz c z e n ic n ie sp o strze g a , g d y
je d n a k p o s ta p o ru sz y a si p rz y n ajb liszy m p o w iew ie,
p o rw a s i i w lep i w zro k w o g ie .
B y n ie d a m u czasu d o d o k a d n ie jsz e g o zb ad a n ia
o b ra z u , u su n m a g ister p o sta z d y m u i p o te m w y w ietli
j znow u; w m iar, ja k w y c i g a i w suw a sw e szk o , c y g an
p o d sk a k iw a i p a d a znow u.
Z d aw ao si, ja k b y m a g ister trz y m a g o n a szn u rze
i w praw ia p o c in ic ie m p a lc a w ru ch .
G d y p rz y k u w te n s p o s b uw ag c y g an a , rz u c i ol- b rz y m i p o s ta o d w iern eg o na cia n m g y .
i
P rz e ra a j c y b y to w idok. T en o b raz olbrzym i z m ar
e g o w m ie rte ln ej szacie, k t ry w zn o si r k w y so k o d o
g ry i zd aw a si w y ch o d zi z la su , w ielki ja k d rzew o
nawet n a m a g istra z ro b io to d o n ajw y sz eg o s to p n ia n ie
sa m o w ite w raen ie. P rz e k r c a j c ru b soczew ki p rz y b li a
o b ra z c o ra z b a rd z ie j. T e ra z sy sz a , ja k c y g a n cich o w y,
n iep rzerw an em , je d n o sta jn e m sk o m le n iem , ja k g d y b y s z a le
ca; w id z ia , ja k w c i g n d e r n a g o w , p o d n i s si,

ta c zy , ja k nied w ied , u p a d w tra w i znw s i p o d

n is, a i s ta n , ja k b y w ry ty w o d rtw ien iu , w ci c ic h o
w y j c.
T e ra z z n ik o d w iern y i p ie rw szy a k t d ra m a tu si
sk o czy .
C y g an sta, ja k p o s g i n ie p o ru sz y ad n y m m in iem ,
g d y z to rfo w eg o d y m u w y laza m ija , ja k y w a, z tem i
o czy m a i o stry m ro z w id lo n y m j z y k iem .
O b ra z w id n ia tak o stry i p o p ra w n y w b arw ie, e c y
g a n m u sia g o w idzie.
I w id zia. G d y p o ru sz a s i w n a tu ra ln y c h sk rtach ,
w edle fa lu j c eg o n ie p o k o ju d y m u , z a c z o o d r tw ie n ie o fiary
u stpow a i ciao je j p o ru s z a o si z razu w tak t p o ru sz e
w a, w reszcie je d n a k z a c z o w i si ra m io n a m i i g rz b ie
tem , jak p y w a j cy czo w iek w w odzie.
G d y m a g is te r u zna, e c y g a n m a d o i l k a si,
e zn u e n ie z b u d z i g o z o c za ro w a n ia , w su n n o w e szk o
w latarni i na n ajb a rd z iej w p a d aj c e m w o c zy m ie jscu
d y m u , m ija zm ien ia si w szczura.
C y g an p a d na zie m i, sk u rc zy n o g i i w ty k a z p is
k iem n o s w e w szy stk ie d z iu ry k re c ie , k t re m g znale,
n ie p rz e sta j c je d n a k k ie d y n ie k ie d y s p o g l d a ku o b ra-j
zow i w d y m ie , k t ry p rzy k u w a g o , jak b y n iew id zialn em j
p te m .
T e ra z zo sta m z g cy g an a w p raw io n y w e w aciw y;
ru c h i d ro g a , k t r m g i d a le j, b y a ta k w y ran ie z g
ry w skazana, e ofiara, zan im n a s t p i d ru g i o b ra z , p o d
n io sa si ju n a czw o rak ach , je d n a k w c i je sz c z e trz y m a
j c na so b ie b ia d er: g d y p o s ta p s a w y n u rzy a si
z dy m u, z a c z c y g an n a ty c h m ia st straszliw ie s z c z e k a ,
ja k b y ty lk o te g o czek a.
N a ty ch m iast w y b u ch n a ty ln y c h s ch o d a c h d o m u s tra sz
liw y h a a s i om ra z y strz eliy p o so b ie drzw i, g d y w y
128

p a d o o m w y g o d zo n y ch p sw , by rz u c i si na o b ceg o ,
p rz y b k a n e g o psa.
W tej sam ej chw ili p rz e w id zia m ag ister k oniec; b y
g o p rzy p ieszy , sk iero w a la ta rn i w d , tak e o b ra z psa
p a d na b ia der.
Sfora n ie m oga si zm yli i w y jc g ro m a d leg y
w szystkie o m na sw ym na m ier z ag ry zio n y m pan u .

P a rja s n ie y ary jczy k zw y ciy zw y ciy d ziki

sw ej w ie d zy i sw ej d u ch o w ej w y szo ci, zw y ciy n ad
ra s n i sz . L ecz m o g o 's i atw o zd arzy , e b y b y sam
z o sta na p la c u , g d y b y nie b y p o sia d a siy p o p e n ie n ia
zb ro d n i.
G dy n ie p rz y ja cie l zo sta p o b ity , m g t w idzie g o
w po je d n a w c z e m w ietle; i gdy p niej sied zia w k si n i
c y u n iw e rs y te tu i czy ta praw a m d re g o M anu, p o j n ie
naw i, k t re j b y p rz e d m io te m : ten c a y a cu ch p o d o ci
c zow ieka, k t re m u w iad czy ty lk o d o b ro , p o d a rk,
je d n a k p o w a li g o na ziem i i m ia si ra d o n ie ze
s zk o d y . T e ra z z ro z u m ia to z am io w an ie d o b ru d u i z b ro d
ni, t s k o n n o d o w szelkiej z g n iliz n y , t sy m p atj dla
nieczy sty ch zw ierzt.
T ak p isa m d ry M anu, b y p rzez p o n ien ie stw o rzy
ra s p o n i o n y c h , k t rzy p o w in ni lee w do le, ja k o g rz e
j c y i u y n iaj c y g n j, by sfczep szlach etn y Aryi m g
strz eli i co sto lat w yda k w ia t, ja k alo es.
C zan d ala, ow oc w iaroom stw a, kazirodztw a i z b ro d n i,
p ow in ien ja d a ty lk o c zo sn ek i ceb u l, k t re m aj sm ak
z g n iliz n y i n ik t nie pow inien m u d a z b o a i ow ocw , lub
w od y i o g n ia .
C zan d ala nie p o w in ien c ze rp a w o d y z rzek, r d e
i stu d zien , lecz z b a g ie n i kau, co p o w staj na lad ach
b y d l c y ch .
C z an d ala. 9.

129

C za n d a la n ie p o w in ien si m y, b o w oda jesi m u u y

c zo n a jeno, b y g a si p ra g n ie n ie .
C za n d a la n ie p ow inien m ie g o sp o d arstw a ; p ow inien
w dziew a je n o sza ty , k t re n o siy tru p y ; p o w in ie n ty lk o
ro z b ity c h n a c z y uy w a d o je d z e n ia ; p ow inien stare elaziw o bra ja k o o zd o b ; p o w in ien ty lk o zym m o c o m cze
o d d a w a b o sk .
T a k p is a m d ry M anu.