BRIGADA U BICI NA SUTJESCI

Namjere Vrhovnog taba NOVJ, prije i u poetku neprijateljske operacije varc, bile su: prodor u Srbiju i
na Kosovo i Metohiju. 223 Kada je 7. banijska divizija stigla
na poloaje za zatvaranje pravca PljevljaDurevia TaraDurmitor, neprijatelj je ve bio otpoeo sa izvoenjem
planirane i pripremljene operacije.
Stigavi 19. maja 1943. godine na poloaje lijeva obala
rijeke Ceo-tine prema Pljevi jama, 7. baoijska brigada, u
sastavu divizije, dobiva jedan od glavnih zadataka: odbrana pravca PljevljaZabljak u zahvatu ceste. To je u stvari
bio pravac koji je vodio ka centru slobodne teritorije, ka
platou Kraljeve gore i dalje, Pivskom platou, na kojem su
bile koncentrisane bolnice i sve pozadinske jedinice proleterskih i udarnih divizija, vijenici AVNOJ-a, kulturno-propagandne ekipe, djeiji izbjegliki domovi i druge centralne ustanove NOP-a Jugoslavije.
Tako se ponovila gotovo ista ili bar slina situacija
kao i u toku bitke za ranjenike u odbrani pravca Gornji
223 8. maj (1943) Vrhovni komandant NOV i POJ Josip Broz Tito
odrao je u selu Donjem Kruevu (u dolini rijeke Pive) sastanak
sa zamjenikom i pomonikom naelnika Vrhovnog taba i komandantima divizija Glavne operativne grupe (sem komandanta
7. banijske divizije NOVJ) na kome ih je upoznao sa daljim
planom dejstva i postavio zadatke: da 1. i 2. proleterska, udarna
divizija NOVJ, unite preostale neprijateljske snage u istonom
dijelu Crne Gore, oslobode Kolain i Berane (danas Ivangrad),
stvore povoljnu operacijsku osnovicu za prodor u Srbiju i, prodorom preko Kosova i Metohije, pomognu oslobodilaki pokret
u Albaniji; da 3. udarna divizija NOVJ obezbjeuje desni bok
i pozadinu 2. proleterske udarne divizije NOVJ; a 7. divizija
NOVJ obezbjeuje lijevi bok i pozadinu 1. proleterske udarne
divizije NOVJ. Hronologija str. 468.
175

VakufMakljenProzor. Ali, ipak, sutinska razlika 'bila

je u tome to je 7. banijska brigada na ovim pljevaljskim
poloajima brojala svega oko 330 boraca i rukovodilaca.
Bez obzira na sve to, na tim poloajima, od 19. do 28. maja
1943. godine, 7. bandjiska brigada je nepokolebljivo odbijala isve pokuaje neprijatelja da probije njenu odbranu
kod s. Potpee.
Neprijatelj je ak, kao i u etvrtoj ofanzivi kod Makljena, bio prisiljen da preduzme bone manevre-obuhvate
kako ibi se doepao poloaja na liniji rijeka Tara kod s. TepcaDurevia TaraLever Tara, a sa ciljem da odsijee
dio partizanskih snaga u Sandaku i Crnoj Gori.
OD SELA POTPECA DO RIJEKE TARE I DURMITORA

U toku 22. maja neprijateljska avijacija je ponovila

snane napade na poloaje 7. banijske brigade. Istovremeno i jaa grupa etnika napala je na poloaje 2. bataljona, u
zahvatu glavne komunikacije. Po prestanku avio-napada,
2. (bataljon je odbio napad etnika i preao u gonjenje u
pravcu Pljevalja. Tom prilikom ubijena su dva etnika.
Prilikom povratka na poloaje, borci 2. bataljona su
naili na krdo od oko 100 goveda, koje su etnici prethodnih
dana pokupili po selima i prikupili ih u svojoj bazi za prehranu svojih i drugih neprijateljskih snaga. Saznavi za
stoku, seljaci su dolazili i traili svoja grla. Meutim, ovoga
puta stoka seljacima nije vraena, jer je bila prijeko potrebna za prehranu naih boraca, bolnica i ostalih ustanova, a zaplijenjena je od etnika.
Kia i zima pogoravali su zdravstveno stanje bosih i
slabo obuenih boraca, a naroito nou. Ponavljaju se teka
Oboljenja od rtifusa. Samo u toku 22. maja sa poloaja kod
s. Potpee upuena su u divizijsku bolnicu 24 borca i rukovodioca iz 7. banijske brigade. Uz to, tifusni bolesnici su
jo tee od rekonvalescenata djelovali po sopstvenom instinktu. To je, s druge strane, oteavalo odravanje i onako
dosta slabog reda i discipline.
Tiifusari su jednostavno, bez iijeg pitanja i odobrenja,
lutali unaokolo traei hranu koje im inikad nije bilo do176

voljno . . . U tim lutanjima oni se nisu obzirali, ama, ba

ninata drugo!
Oko 150 Talijana napalo je, 23. maja, na poloaje 3.
bataljona ispod s. Vlahovia. Meutim, prepadom sa bliskog odstojanja, odbijeni su uz osjetne gubitke. Prekaljeni borci, koristei kamenje kao zaklone, vrlo su precizno i
uspjeno gaali, tedei svaki metak, koji su inae bili na
izmaku. Poslije toga jai i talijanski dijelovi iz Pljevalja
napali su na irem frontu poloaje 7. banijske brigade, odnosno na frontu cijele 7. banijske divizije.
Napad je zaustavljen a, poslije dva dana, 7. banijska
brigada je, u protivnapadu od s. Potpee, dostigla lijevu
obalu eotine, odnosno sve do blizu Pljevalja. Vraajui
se iz protivnapada u odbranu, brigada je posjela poloaje
na liniji s. Vlahoviis. Potpee i to na liniji Vlahovii
Potpee, iskljuno 3. bataljon, koji je drao vezu sa 3.
sandakom brigadom na Korijen planini. U zahvatu ceste
bio je 1. a, lijevo od njega, 2. bataljon. Na tim poloajima
bataljoni su se povremeno smjenjivali radi predaha i
kraeg odmora.
Ujutro 26. maja Talijani su iz pravca Pljevlja ponovo
napali poloaje 7. banijsike brigade. I ovoga su puta odbijeni
jakim protivnapadom 3. bataljona u njihov bok. Tog dana
7. banijska divizija je ojaana jednom proleterskom brigadom iz 1. proleterske divizije. 224
I 27. maja Talijani ponovo napadaju. Borba traje itav
dan. Kod naih se municija prosto topi. Zato se vatra otvara najvie iz zaplijenjenog talijanskog oruja, a automatsko
oruje otvara vatru samo u odluujuem momentu. Ne
uspijevi da se probije preko s. Potpee i u zahvatu ceste,
neprijatelj ponavlja manevar slian onom kod Pidria i
Prozora i napad usmjerava lijevo na 16. banijsku brigadu,
kao i desno, na 3. sandaku brigadu na planini Korijenu.
Pod jakom minobacakom vatrom 3. sandaka se povlai,
pa je i desno krilo 7. brigade bilo prisiljeno da poravna
front.
Neprijatelj nastoji da se to prije doepa mosta na Tari
kod Durevia Tare i sprijei povlaenje naih snaga iz
Sandaka. U isto vrijeme od ajmia u pravcu poloaja 7.
224 Hronologija, str. 469.
177

banijske divizije nastupaju dijelovi 369. legionarske Vraje divizije, a od Bijelog Polja Italijani, Nijemci i Bugari.
U takvoj situaciji 7. banijskoj diviziji je nareeno da se
povue na lijevu obalu Tare, sa zadatkom da uporno brani
prelaze u rejonima Tepcii, Durevia Tara i Lever Tara. 225
Usljed nestanka municije, situacija kod svih bataljona 7. banijske brigade, a naroito kod 3. bataljona, postaje
kritina. Borci saekuju neprijatelja iza ivica, iza kua,
iza kamenja i hvataju ga golim rukama. Tako je vodnik
Marko trbac krenuo da uhvati Talijanskog pukomitraljesca, ikoji je poeo bjeati. trbac u jurnjavi otima pomoniku niandije rezervnu cijev, te sa njom, kao toljagom,
juri sve dok nije oteo od Talijana pukomitraljez sa municijom. Slinih podviga na ovim poloajima bilo je vie.
Narednog dana, 28. maja prevee, neprijatelj je uspio
da zalomi oba svoja krila duboko iza lea 7. banijske brigade. Time je veza sa 3. bataljonom bila izgubljena, te je
tab brigade odluio da 1. i 2. bataljon povue u dubinu,
dok je 3. bataljon vodio borbu protiv neprijatelja u sastavu 3. sandake brigade i uspjeno obezbjeivao desni
bok itave 7. brigade na cesti PotpeeGlibaii. Sve do noi
brigada je vodila estoke odbrambene borbe, a tokom noi
se prikuplja u rejoinu Glibaa, da bi se, u zoru 29. maja,
zajedno sa 3. sandakom brigadom, povukla. Poto je prela Taru preko mosta u s. Durevia Tara, brigada se zatim
popela na plato kod Zabljaka, ispod Durmitora.
U toku povlaenja brigada nije mogla koristiti cestu,
zbog dejstva neprijateljske avijacije, ve se kretala stazama preko Trenjice i s. Vinjice do Meuvala. Tu je, u
rejonu Meuvala, borcima, iscrpenim od borbe i tekih
pokreta, dat odmor i skroman obrok. 226 Treba imati na
225 Zbornik II/9, str. 304 i IV/13, dok. 129, 136, 140, 145 i 147.
226 Slavko Borojevi u navedenom Dnevniku, str. 93, 94 za 28. V
1943. godine pie:
Italijani su potisnuli 1. i 3. bataljon s poloaja, te i mi dobivamo nareenje za povlaenje. Pred no je brigada izbila na cestu
PljevljaZabljak i, preko Kraljeve gore, krenula prema Tari.
Put nije lo, ali dug i za bosonoge drugove teak.
Na cesti iza sela Glibai stoji u bjelini ovjek i kraj njega prolazi kolona. Pribliili smo se i prepoznajemo naeg desetara
Corkovia, koga smo prije par dana poslali u bolnicu. Na njemu
178

umu da je odbrana na cesti PotpeeDurevia Tara imala vrlo ozbiljnog uticaja na dalja dejstva talijanske divizije
Taurinenze.
Zbog strahovanja od naih zasjeda, divizija je zavela
toliku opreznost u nastupanju, da je tek 2. juna izvijestila
da u selima Glibai, Dragai i Buletina nema partizanskih
snaga. Znai, pet dana poslije borbe prsa u prsa za rejon
Potpee, Talijani dostiu navedena sela, to je zaista preterana opreznost u ofanzivi.
U ZATITNICI GLAVNINE OPERATIVNE GRUPE

U vrijeme odbrane pravca Pljevljaabljak i 2. proleterska divizija je prebaena na sjeverozapad, preko Pive
u pravcu Sutjeske. Glavnina 7. banijske divizije 8. i 16.
banijska brigada takoe su se povuikle preko Tare na Pivski plato u rejon s. Nedajno. Zbog toga Vrhovni tab nareuje da 7. banijska brigada prijee planinu Durmitor i posjedne nove poloaje na obali potoka Suica.
Iz rejona s. Meuvale, kraj Zabljaka, 7. banijska brigada je krenula 30. maja u 2,30 asova. Jo od svanua bila
je izloena napadima neprijateljskih aviona, zbog ega je
bila prisiljena da se i dalje kree kozjim stazama sjevernije
od puta. Ipak, teite dejstva neprijateljske avijacije bilo je
na Zabljaku, koji je neprestano bombardovan.
Poslije zaobilaska Zabljaka i ulaska u ume masiva
Durmitora, kolone su bile bezb jedni je od dejstva neprijateljske avijacije, ali su nastale tekoe u kretanju po besputnim planinskim masivima. Prilikom prelaza preko
Crvenih stijena i savlaivanja prijevoja Durmitora, jednog
od najviih u ovom dijelu zemlje (2.103 m nadmorske visine), kolonu je zahvatila oluja sa kiom i grmljavinama.
Samo tokom mara preko Durmitora, pored umskih staza,
umrlo je 27 boraca i rukovodilaca. Umrli su, takorei, stojei, uslijed velike iscrpljenosti, premorenosti, gladi i tifusa.
su samo koulja i gae.
sam skinuo. Stoji, gega
U pokretu saznajemo da
tab i nau vojsku i da
engleska vojna misija.

Neko ga je svukao ili se jadni tifusar

se, iv m r t v a c . . .
je engleska vlada priznala na Vrhovni
se kod Zabljaka padobranima spustila

179

Od tucle, u sam sumrak 30. maja, brigada se spustila

na Obalu Suiakog jezera u kojem, kao ni u potoku, nije bilo
vode. Brigada je na obalama jezera i potoka bez vode zastala da se bar malo odmori ti. primi nove zadatke. 227
0 maru preko Durmitora zapisao je Slavko Borojevi u svom dnevniku:
2930. V Kraj abljaka, malog, gotovo potpuno spaljenog gradia, proli smo bez zadravanja. Tu nedaleko je
Crno jezero, uokvireno zelenim livadama, crnogorinim umama i Durmitorom. Durmitor se popeo visoko u nebo i strai
svojom silinom. Prosto ne vjerujemo da se moe preko njega
prijei. Ali, krenuli smo ba prelko Durmitora, punog vojske i
izbjeglog naroda koji se sklonio od neprijateljskih aviona.
Nad abi jakom si ja sunce, a nad Durmitorom se odjednom prolomilo nebo, za as kiu pretvorilo u tuu, snijeg u
hladnou. Ova surovost nae planine dotukla je mnoge bolesne
1 iznemogle drugove. Mali Cizmek je umro kraj jedne borovnice. Iza bataljona je ostalo umiruih, kraj puteljka oko
30 drugova i drugarica. Ovo je prvi veliki gubitak u pokretu,
teko nas je to zabrinulo.
Najzad smo stigli na Suiko jezero. uli smo da se tu
nalazi i Vrhovni tab. Dok sjedimo 228
ispod drvea kia neprekidno pada i moi sve do kostiju.

Ovaj mar preko Durmitora bio je mnogo tei od ranije navedenog mara preko zavejanog Vitoroga. Ovdje
su banijska iborca prvi put zastajalii i umirali pored staze.229
U takvoj situaciji i odmor kraj Suiikog jezera i potoka
Suice, bez hrane i nije bio odmor. Nakon dva dana, u utorak 1. juna, brigadu na obalama Suikog jezera sustie
brigadni sanitet sa bolesnicima. Vodila ih je drugarica Ankica Brodarac, a pozadinske dijelove Miroslav Roina.
Narod sa bespua Pivskog platoa, inae siromaan,
povukao se sa ono malo stoke u jo vee bespue Durmitora. Da bi prehranili borce na Durmitor je krenuo komesar
brigade Uro Kruni isa grupom boraca. Naao je narod u
227 Sa naelnikom taba brigade Vladimirom Bakariem u tab divizije u selo Nedajno odlaze zamjenik komesara brigade Pero
Lalovi, zatim Ivo Frol i Savo Vukevi.
228 Slavko Borojevi Dnevnik str. 94 i 95.
229 Detalje mara obradio je Vladimir Bakari u lanku Nije se
ulo 'ne mogu dalje', Zbornik Sedma banijska divizija, str.
331 i 332.
180

Durmitoru uplaen i bespomoan. Da bi dobio koje grlo

stoke, Kruni im je objanjavao od kuda su nae jedinice.
Saznavi da su to Banijci iz okoline Siska i Zagreba, dobrovoljno su odvojili nekoliko grla.
U toku ovog odmora na obali Suikog jezera komande
eta i bataljona sreivale su preostale dijelove jedinica.
Mada brojno stanje iz tog perioda nije zapisano i sauvano,
zna se da se 7. banijska brigada smanjila na manje od 250
boraca i rukovodilaca. Ali, i tako smanjena, spremala se
za dalje borbe kao da je u punom istanju. Kada je od mesa
stoke sa Durmitora pripremljen obrok, borci su ivnuli i
tu, na obalama Suiikog jezera, zaorila se otegnuta banijska pjesma. Oni najotporniji i zdravi, pjesmom su bodrili
iscrpljene i iznemogle.
Prema nareenju Vrhovnog taba od 31. maja, 7. banijska divizija imala je da posjedne poloaje na liniji Suica potokrijeka Tara. O tome se u pomenutom nareenju
kae:

Ubrzajte pokret. Vau 7. brigadu rasporedili smo na levoj

obali Suice. Vi sa 8. i 16. brigadom imate zadatak da posjednete Taru od Uzlupa do epan Polja (ue Tare i Pive
Lj..) smjenjujui 3. krajiku. Vane take za odbranu su:
Uzlup, epan Polje i Donje Kruevo, na kojima izgradite
bunkere sa automatskim orujima. Tok rijeke neprekidno izviati i patrolirati. Vae rezerve drati kod Rudina. Ovaj poloaj
posjesti 1. VI do 24 asa, neizostavno, poto 3. krajika brigada
hitno odlazi na lijevu obalu Drine. 3. dalmatinsku odmah uputite preko Rudina na lijevu obalu Drine pod komandu 1. divizije.230

Na lijevoj obali potoka Suica, a prema pomenutom

nareenju Vrhovnog taba, 7. banijska brigada je zauzela
sljedei raspored:
1. bataljon, sjeveroistono od s. Nedajno, sa isturenom desetinom prema Otroj glavici i Durmitoru;
2. bataljon je upuen na poloaje kod Dobrog Dola,
u susret 3. diviziji, ikao pomo da se zatvori pravac od av230 Zbornik II/9, str. 324, 326. U stvari, na tim poloajima je 7.
banijska divizija, pored zatite nastupanja glavnine, imala zadatak da saeka i 3. udarnu diviziju iz zatitnice. To e, zatim,
usloviti da 7. banijska zaostane iza prodirueg klina, a zatim da
se, ubrzanim marem i u posljednji momenat, prebaci preko
Sutjeke i dostigne glavninu na planini Zelengori.
181

nika i, du Pivskog platoa, do spoja sa poloajima Sandake brigade na Pivskoj planini;

3. bataljon je poseo poloaje desno od 1. bataljona
u rejonu s. Nedajno.
U toku dana neprijateljska avijacija je bombardovala
poloaje 1. i 3. bataljona, ali bez teih posljedica.
Uvee 31. maja odran je sastanak starjeina u tabu
7. banijske brigade sa jednom takom dnevnog reda: Informacija o novoj neprijateljskoj ofanzivi i orijentacija za
dalja dejstva. Na sastanku je objanjeno da 1. i 2. proleterska divizija vode teke borbe na planinskim visovima
Vuevo, Magli, Volu jak i oko rijeke Sutjeske; da su pozadi 7. banijske divizije na Pivskoj planini koncentrisane nae manje jedinice, centralna bolnica i bolnice i pozadinske
ustanove divizija Operativne grupe Vrhovnog taba.
Svi napori usmjereni su da se borcima obezbijede kakve-takve prehrambene namirnice, bar za nekoliko narednih
dana. Komesar brigade Uru Kruni, iako ve zahvaen
tifusom, sa grupom boraca ponovo odlazi na Durmitor,
gdje je dobio i dotjerao u brigadu jo stoke (oko 1.000 kg
mesa).
Pripreme za predstojea dejstva sa probojem preko
Sutjeske trajale su na ovim poloajima prema Durmitoru
i rijeci Tari sve do 6. juna, kada je 7. brigada morala ubrzo
krenuti preko rijeke Pive, planinskog masiva Vueva u
pravcu rijeke Sutjeske. Starjeine, partijska i skojevska
organizacija upoznali su svakog borca sa teinom situacije
i neizvjesnosti na daljem putu.
O dogaajima i doivljajima na poloajima prema Durmitoru i rijeci Tari, uesnici su napisali mnoga sjeanja, a
najvie o tekim stradanjima banijskih boraca uope i iz
sastava 7. banijske brigade. 231
U Mratinju 3. juna odrano je savjetovanje u Vrhovnom tabu na kojem je odlueno da se Operativna grupa
divizija podijeli u dva dijela: prvu 1. i 2. proleterska
udarna divizija, sa zadatkom da se probije kroz neprijateljiske poloaje pravcem VuevoZelengora i dalje, za
231 Slavko Borojevi, Dnevnik, str. 9699; Kaja Lalovi, Zbornik
Sedma banijska divizija, str. 352354 i dr.
182

istonu Bosnu i drugu 3. i 7. udarna divizija, sa zadatkom da zatite zaostale ranjenike i bolesnike i pokuaju
proboj na istok u pravcu Crne Gore i Sandaka. Prva grupa divizija 5. juna otpoinje s napadima za proboj preko
Sutjeske koji, uz ogromne napore, uspijeva.
PREKO PIVE, VUEVA I SUTJESKE DO ZELENGORE

I 7. banijska divizija je sa svojim brigadama, prola

golgotu Sutjeske. Pokuani proboj preko rijeke Tare u
pravcu Sandaka nije uspio zbog jakog neprijatelja, pa se
krenulo na sjeveroistok, preko Vueva i Sutjeske za
prvom grupom divizija.
Sputanje u kanjon rijeke Pive, radi prelaza u pravcu
Vueva, poelo je 6. juna. Niz strminu, zakrenu nosilima
sa ranjenicima, sanducima, telefonskim kablom, svom ostalom moguom opremom i balastom (koji se nije mogao, a
nije ini bilo nuno, nositi), sputanje je trajalo itavu no
do 5 sati ujutro 7. juna. Most na rijeci Pivi kod sela Krueva ve je bio pod neprijateljskom artiljerijskom vatrom.
Zato je, po nareenju taba divizije i pod neposrednim
rukovoenjem naelnika taba Milana Pavlovia Miuna,
od dva debla i dasaka izraen improvizirani mosti, irine
jedva jednog metra.
Dok su se borci, optereeni tovarima skinutim sa konja,
jedva prebacivali preko improvizovanog mosta, konji su
plivanjem savlaivali brziu rijeku. Za to vrijeme nad rijekom su se smjenjivali talasi neprijateljskih aviona, pokuavajui da srue taj jedini impro vizo vani prelaz. Na
sreu, uspjelo im je da bombama iz mosta izbiju svega
nekoliko dasaika . . . Dok je 7. banijska brigada prela Pivu
bez veih gubitaka, 16. banijska brigada iza nje pretrpila
je vee gubitke od avijacije.
Prilikom povlaenja, 2. bataljon 7. banijske brigade
zaostao je na poloajima kod Dobrodola na Durmitoru.
Poto se patrola ikoja je bila upuena da ga obavijesti da se
povue izgubila u planini, ostavljen je naelnik taba brigade Vlado Bakari da pronae 2. bataljon i, ukoliko ne
bude mogao da stigne glavninu brigade do Vueva, da ue
183

u sastav 3. udarne divizije. Ipak, 2. bataljon je uz velike

napore 7. juna stigao glavninu brigade na Vuevu, gdje je
dobio zadatak da osigurava oiko 600 ranjenika i bolesnika
Centralne i ostalih bolnica Operativne grupe divizija
NOVJ.
Na Vuevu 7. banijska brigada je posjeda poloaje prema Ourevu i Maglicu, odakle je neprijatelj pokuavao da
ponovo zatvori obru oko 3. i 7. divizije. Sline zadatke
dobile su i ostale banijske brigade. Trebalo je sauvati jo
slobodni uzani prostor dok ne stigne 3. udarna divizija
sa Durmitora. Na Vuevu 7. banijska divizija je ostala sve
do 8. juna, kada kree preko Sutjeske.
U stvari, poslije proboja prve grupe divizija na Zelengoru, neprijateljska borbena grupa Annaker izbija u
rejon Gornjih Bara na Zelengori, ugroavajui i onako
uzan prolaz iz kanjona Sutjeske. Zato je nareeno da i 7.
banijska divizija prijee preko Sutjeske na Zelengoru i
prikljui se prvoj grupi divizija i Vrhovnom tabu
NOVJ. 232
232 Zbornik II/9, str. 353. Depea Vrhovnog taba od 8. juna 1943.
godine u 16 sati glasi:
tabu VII divizije:
Jutros i danas popodne spremali smo za vas dvije depee, ali,
po izvjetaju radiotelegrafiste, niste ih primili.
Situacija je slijedea:
Neprijatelj je izbio na Magli i vri pritisak ka prijevoju. Takoe, neprijatelj je preduzeo ofanzivu ka G. i D. Barama, sa
ciljem da izbije u Suhu 1 presijee vezu pravac naih jedinica koje se prebacuju preko Suhe. Jo nije izbio u Suhu, ali
e vjerovatno biti u toku 9. VI tekue godine.
Sa sjevera: neprijatelj dri jo Kour i, pored nekoliko napada,
nismo uspjeli da ga zauzmemo. Danas je neprijatelj povratio
poloaje Borovno na desnoj obali Sutjeske, izmeu Mrkalja i
T j e n t i t a . . . U vezi ovakve situacije odmah postupite po slijedeem:
1. Odmah krenite usiljenim marem cjelokupnom divizijom
(sa sve tri brigade) i pokretnim ranjenicima pravcem: Vuevo
Suha GoraLokva DerneiteMrkaljKladeDraga Sedlo,
zatim dalje, potokom koji tee istono od Skakavca jugozapadno od Tjentita 23 kilometra. Poto neprijatelj dri Borovno, vi ete uputiti jo od Lokve Derneita oznaenim
pravcem jednu brigadu, koja e blokirati neprijateljski poloaj
na Borovnu i omoguiti vam brz prelaz Sutjeske, spreavajui
184

U sumrak 8. jiuna 7. banijska brigada je napustila poloaje prema Curevu i krenula za glavninom divizije, pravcem prema Draga sedlu i Sut jeci. U prethodnici je bila
8. banijska brigada, a u koloni divizije pokretni ranjenici,
lanovi AVNOJ-a sa dr Ivanom Ribarom. Tu je bio i Vladimir Nazor. Zbog vrlo tekog kretanja planinskim stazama, po kamenjarima, jedinice su tek ujutro 9. juna izbile ka
prilazima Sut jeci.
S obzirom da je neprijatelj svu raspoloivu avijaciju
kao i artiljerijsku vatru ve ranije usmjerio na uski
prelaz preko rijeke, to se o prelazu u toku dana nije moglo
ni misliti. Trojke aviona neprekidno su se smjenjivale nad
koritom rijeke. Dolina Sutjeske stalno je tutnjala.
Tek kasno uvee buka i komar su se malo smirili.
Na pravcu prijelaza preko Sutjeske, u predveerje 9. juna,
uhvaena je veza sa nekim dijelovima 2. dalmatinske brigade. Oni su obavijestili o vrlo ozbiljnoj situaciji, da je
jedini izlaz brz proboj preko Sutjeske na plato Zelengore
za glavninom Operativne grupe Vrhovnog taba NOVJ.
Kao neposredna priprema za prelaz Sutjeske, u sumraik 9. juna, u tabu 7. banijske divizije je odran sastanak
sa lanovima tabova brigada i rukovodiocima bataljona.
Tu je doneta definitivna odluka o prijelazu rijeke u toku
noi 9/10. juna.
neprijatelju da izvri ispad u pravcu Tjentita, odnosno mjesta
prelaza.
Pokret izvrite sa puniim obezbjeenjem, naroito bokova.
Dalji va pravac po prelazu Sutjeske: KrekoviMilinklada
HravkaLuke KolibeVrbnica.
2. Na Sut jeci jugozapadno od Tjentita radi se brvno koje e
sluiti za prebacivanje.
3. Ako niste u stanju da prebacite ranjenike pjeke, vratite
i njih u Pivu. Ne smijete imati nositi uopte tekih ranjenika.
4. Komoru svu rasteretiti, tj. teka orua zakopati. Ponijeti
sobom samo puke i laka automatska orua radi lakeg prebacivanja sve pukomiitraljeze sa dovoljno municije.
5. S obzirom na teku situaciju tvoje divizije zbog zakanjenja, najbolje je da po mogustvu vratite sve ranjenike pjeke
u Pivu, poto oni nee moi pratiti brz pokret vae divizije
(obraa se Pavlu Jakiu, komandantu divizije).
6. Nae brigade sve su u pokretu.
P. S. Do 9/10. VI nou morate prei Sut jeku bezuvjetno.
185

Cijela sastav divizije, kao d svaki borac u brigadama,

bili su upoznati sa ozbiljnou situacije i potrebi cjelokupnog angaovanja da se rijeka prijee. Borcima je na brzinu
podijeljena preostala skromna koliina mesa, uz napomenu
da tede do krajnjih mogunosti, jer je bilo pitanje kada
e se doi do hrane na pustoj Zelengori.
U inae veoma tekoj situaciji, usljed olujne kie i
brzog topljenja snijega, prethodnih dana mala planinska
rijeka Sut jeka postala je duboka do iznad pasa, brza i
hirovita, to je predstavljalo opasnost i za snanije i najzdravije ljude. Borci su se pohvatali za ruke inei ivi
lanac, dok isu se elni u koloni drali za repove preostalih
konja. Bujica je, meutim, esto taj krhki lanac iznemoglih boraca kidala i odnosila itave dijelove kolone.
Zahvaljujui samo natovjeanskim naponima rukovodilaca
i zdravijih boraca, ivi lanac se ponovno spajao i polako
prelazio na lijevu obalu rijeke.
Komandant brigade Nikola Marakovi Nina, sa nekoliko snanijih boraca i rukovodilaca, ostao je do kraja
prelaza i spasao veliki broj drugova i drugarica koje je hirovita Sut jeka otkinula iz kolone i ponijela ka svom uu
u Drinu. Ipak, jedan dio je zauvijek odnijela b u j i c a . . .
Iz 7. banijske brigade preko 20 drugova i drugarica nisu
preli Sut jeku. Jedna od spasenih iz vode je drugarica
Milka ari, ikoja je i danas za to zahvalna komandantu
Nini.
I pored svih nevolja, u zoru 10. juna glavnina 7. banijske brigade se, u sastavu 7. banijske divizije, uspinjala
uz padine Ozrena i Plea ka prevoju OzrenViilinjak. Neprijatelj je ve drao ove visove, ali nije uspio da potpuno
sprijei Banijce da se domognu platoa Zelengore.
Prvi prikupljeni borci na prevoju izmeu Ozrena i
Vilinjaka, ne znajui da neprijatelj dri navedene visove,
odmah su zaloili vatre da se osue, ogriju i ispeku sinonje
sledovanje mesa. Primijetivi dim i vatru, neprijatelj je
izvrio napad na sedlo. Zahvaljujui naj prisebni jim borcima i rukovodiocima, napad je odbijen i neprijatelj se
ograniio na minobacaku i artiljerijsku vatru, sve dok se
kolona divizije nije spustila u dolinu potoka Hravke.
186

U najteim asovima za Banijce u borbu protiv neprijatelja stupio je i 5. bataljon 4. crnogorske proleterske
brigade pod komandom Nika Strugara i, prihvataj ui 7.
banijsku diviziju, pomae joj da uspjeno odmakne preko
Zelengore za Vrhovnim tabom NOVJ i glavninom Operativne grupe. 233
Na desnoj obali Sutjeske ostao je jedan broj drugova i
drugarica koji nisu smjeli ui u nabujalu rijeku, jedan broj
ranjenika i bolesnika. Slino se dogodilo nekima na sedlu
izmeu Vilinjaka i Ozrena, koji su se zatim vratili nazad
na Sut jeku. Veina ovih je doivjela teku sudbinu partizanskih ranjenika, bolesnika i dijelova 3. udarne divizije.
Bili su uniteni ili zarobljeni.
Kod Lukih Koliba na Zelengori banijske jedinice su
stigle 2. proletersku diviziju i Vrhovni tab, te nastavile
pokret na sjever u pravcu istone Bosne.

233 Za pomo prilikom prelaza sedla izmeu Ozrena i Vilinjaka,

tab 7. banijske divizije se kasnije pismeno zahvalio, u ime svih
banijskih boraca, 5. bataljonu 4. crnogorske brigade. U pismu,
Izmeu ostalog, pie:
->Dragi drugovi!
Na naem putu iz Crne Gore za istonu Bosnu, probijajui se
pod najteim okolnostima kroz neprijateljske linije, vi ste nas
prihvatili u najteim momentima ina rijeci Hravki. Vae junako dranje i drugarska pomo i panja prema naoj diviziji podstie sve nae borce i rukovodioce da vam u ime divizije izrazimo zahvalnost. Zbornik Sutjeska, knj. 4, str. 304.
187